BOGA RO D ZICA DZIEWICA

11511

S v H=*f-U ^ \'i|fT ^ ;\i

A > --e "^{S ^

t\t^

*
iti.w l-^-^ij (tt
i!v' <t*i lAwni itiitt>; MpQ.a,

v***
\

P l 4
s k fi ffiu a S

^ ^ s o r

Sandom irski rkopis Bogarodzicy.

JZEF

BIRKENMAJER

BOGARODZICA
DZIEWICA
ANALIZA TEKSTU, TRECI I FORMY

cre ra
cuS jo

NAKADEM

FILOMATY,

LWW,

UNIWERSYTET

TOCZONO

W DRUKARNI

NAUKOWEJ

WE

LW O W IE,

UL.

ORMIASKA

I. N A J D A W N I E J S Z E D Z I E J E P I E N I
RELIGIJNEJ W POLSCE.

Wiadomo o pierwszej chrzecijaskiej pieni reli

gijnej, wicej si w pewnej mierze z Polsk, przecho
wa nam autor najstarszej biografii w. Wojciecha, na
pisanej okoo r. 1000. Pisze on, e gdy w. Wojciech
wybiera si w r. 996 do Polski, by rozpocz dzieo mi
syjne, uwieczone zgodnie z jego przeczuciem
mierci mczesk, uoy pie pochwaln, iubilus, ku
czci Chrystusa, Pana si niebieskich, oraz Jego MatkiDziewicy1). Jedn zwrotk tej pieni, majc dokadn
form wierszow wczesnych sekwencyj, zapisa ywotopisarz; uzupenienie teje znajdujemy w odpowiadajcej
jej rytmicznie zwrotce, jaka mieci si w pochodzcej
od w. Wojciecha Passio s. Gorgonii et Dorothei2).
Wszystkie trzy najstarsze yciorysy w. Wojciecha,
powstae w zaraniu w. XI, mwi ponadto o hymnach,
jakie piewa w biskup-misjonarz wraz ze swymi towa
rzyszami, Radimem-Gaudentym i Benedyktem-Bogusz,
w czasie wyprawy apostolskiej do Prus.
I w innych rdach mamy o tym czsto wiadomoci,
e towarzysze i naladowcy w. Wojciecha, przybywajcy
w celach misyjnych i kocielno-organizacyjnych do Pol
ski, byli mionikami i krzewicielami nabonego piewu.
Czytamy to zwaszcza o Askryku (Astryku), twrcy pier
') Via maior Sancti Adnlberli, ed. Biel. Mon. Pol. His i, t. F.
Rozdz. 24.
2) H. G. Voigt, Der heilige Adalbert, Berlin 1898, s. 369.
Birlcermajer 1.

wszego opactwa w Polsce, wspkandydacie (z Gauden

tym) na stolic arcybiskupi w Gnienie, a ostatecznie
arcybiskupie ostrzyhomskim. W t. zw. kronice polskowgierskiej 3), czerpicej z dawniejszej kroniki Hartwika,
a pochodzcej, zdaniem W. Ktrzyskiego, z XI wieku,
znajdujemy obszerny opis koronacji Stefana Wgierskie
go, w ktrym to obrzdzie uczestniczya i druyna pol
ska z Mieszkiem, synem Chrobrego, na czele. W opisie
tym zaznaczono: Post autem sanctae Dei Genitricis semperque Virginis incipitur officium ... Intra missam vero
rex oleo sacro inungitur et consecratur.. . Quo finito
praesules cum clero, comites cum populo Kyrie eleison
cum congruis laudibus conclamani, Deum omnipotentem
et sanctos apostolos Petrum et Paulum benedicutit...
Po owym officjum ku czci Bogarodzicy-Dziewicy i od
piewaniu Kyrie eleison nastpio wwczas drugie offi
cjum, ku czci Trjcy witej: Benedicta sit sancta Trinitas.
Oba za officia, jak zaznacza kronikarz, byy przez bisku
pa Astryka ofiarowane za krla Stefana i obecnego na
obrzdzie Mieszka. Katedra ostrzyhomska otrzymaa ww
czas wezwanie Matki Boskiej i witego Wojciecha, kt
rego kultu bya odtd, obok Gniezna, przez cae wieki
ogniskiem najwaniejszym, podzielajc z katedr gnie
niesk tytuy obojga swych patronw.
O
wspomnianym Mieszku, synu Chrobrego, wiemy
ze wspczesnego mu rda, e by arliwym opiekunem
liturgii, e sa czste mody do Boga nie tylko w j
zyku greckim i aciskim (za oo go chwali pochodzca
z krwi greckiej Matylda), ale i w mowie ojczystej4).
Podobn wielojzyczno widzimy u piciu braci mczen
nikw, ktrzy usilnie lat kilka ucz si mowy sowias) Mon. Pol. Hist. I, 504.Por. W. Ktrzyski, O Kronice
polsko-wgierskiej. Rozpr. A. Umiej., W. Fil.-Hist. 1897, s. 369.
*) Mon. Pol. Hist., I, 323324.

skiej, by mc si ni posugiwa w apostoowaniu na

polskiej ziemi5).
Nie naley mniema, jakoby znajomo pieni reli
gijnej bya w owym czasie ju powszechn. Wolno nam
j ograniczy do elity spoecznej: do sfer duchownych
koo stolicy arcybiskupiej, do k dworskich. Rozgrani
czenie piewu: duchowiestwa, dworzan-wielmow i po
splstwa, widoczne w Czechach np. za Brzetysawa6),
miao pewno miejsce i <wPolsce. Duchowni piewali czsto
kunsztowne frazy pieni greckich i aciskich, wieccy
panowie zadowalali si prostsz pieni w jzyku uywa
nym powszechnie na dworze monarszym, a posplstwo
bywao dopuszczone do gosu przewanie tylko w gro
madnym odpiewie czy okrzyku: Amen lub Kyrie eleison.
Poza tym byy pewne mody w jzyku narodowym, re
cytowane czyto przez wiernych, czy przez kapana pro
wadzcego naboestwo, a wic: Modlitwa Paska, Ojcze
nasz, nakazana przez Chrystusa w s z y s t k i m wiernym,
oraz wyznanie wiary, Credo. Byo to minimum, jakiego
mona byo wymaga od chrzecijanina; zapoznanie si
z gwnymi przynajmniej artykuami drugiej z tych moddlitw obowizywao zawsze nawet katechumena czyli
kandydata do przyjcia chrztu i wiary.
Okrzyk czy piew Kupie XeT]aov, jak wiemy z wielu
relacyj, rozbrzmiewa podczas obrzdw koronacyjnych,
take przy intronizacjach biskupw. piewali go Polacy
na przeomie X i XI w., take na polu bitwy, jak su
sznie stwierdza Nehring, i inni7).
6) Vita S. Romualdi XXVII, Mign Patr. Lat. CXXIV.
6) O intronizacji Detmara Cosmas, Chro., Mon. Germ.,
t. IX, p. 4951. Por. B. Bretholz, Dle Chronik der Bhmen
des Cosmas von Prag, Berlin 1923, s. 45. O piewach na po
grzebie Brzetysawa: Dreves, Analecta hymnica medii aevi, t. I,
Leipzig 1886, s. 6.
7) Nehring, Studia literackit, 1884, s. 14.

W sto lat pniej, za czasw Krzywoustego, syszy

my i o innych pieniach nabonych, powstaych na zie
mi polskiej. Anonim, zwany Gallem, opowiada znane
sobie dobrze zdarzenia, mwic o ustanowieniu officjum
ku czci Matki Boskiej przez wspomnianego wadc w r.
1105: Sexta die tandem sextaque feria, communlcati
sunt Eucharistia, refecti pariter victu corporeo, Cholobreg
venlunt duetu sidereo: praecedenti nocte Boleslams, officium fieri Sanctae Mariae censtituit, quod postea pro
deuottone retinuit8). Ustanowienie tego officjum byo
potwierdzeniem istniejcego w Polsce od schyku w. X
(Gniezno, czyca) silnego kultu maryjnego, a wizao
si niewtpliwie z impulsem, danym w tym kierunku na
schyku w. XI przez Piotra Damiiani, ktry zwyczaj pie
wania officjum mariaskiego, czsty ju w wieku po
przednim, upowszechni i niejako zalegalizowa. Takie
zalegalizowanie istniejcych pieww ku czci Matki Bo
skiej, ich wprowadzenie w stay i oglny obyczaj, prze
kazanie potomnym, byo dzieem Krzywoustego w wigili
bitwy pod Koobrzegiem. Za Gallem powtarza to i Du
gosz9), wspominajc, e przed bitw koobrzesk wojsko
piewao pie do Matki Boskiej.
Za nastpcw Krzywoustego nie syszymy o wpro
wadzaniu n o w y c h jakich pieni nabonych do ogl
nego uytku, officjum. Uywana jest tylko pie przeka
zana przez ojcw, patrium carmen. Syszymy, e j
piewano w r. 1209 po wojnie Polakw z Rusinami pod
Haliczem: Redeunt interim Poloni a caede et persecuthpne Ylodimiri et ducenies secum spolia et maximum
s) An. Galii Chro., II, 28.
9)
Dugosz, Hist. Pol., lib. IV, ed. Przezdz., t. 5 (1), s. 450.
Por. Nehring, l. c. 17 Szulc, O wieku Bolesawowskim pieni
Bogarodzicy, 1841, s. 14 16.

captivorum numerum, c a r m e n p a t r i u m canebant, existimantes se plenam victoriam rettulisse10) .

Z tego czasu mamy jeszcze inne wzmianki o pie
niach nabonych, piewanych przez Polakw na polu
walki czy gdzieindziej. Kronika ruska wspomina, e Po
lacy w r. 1248 idc do boju, piewali Kyrie eleison11).
Z r. 1261 mamy znowu wiadomo o pieni, jak
piewali w Polsce biczownicy12). Z r. 1285 pochodzi
dekret synodu czyckiego (arcybiskup gnienieski Jakb winka): ut in omnibus ecclesiis nostrae provinciae
cathedralibus et conventualibus historia beati Adalberti
habeatur in scriptis et ab omnibus visitetur et cantetur.
Wedug uzasadnionego przypuszczenia ks. Gadysza cho
dzi tu o rymowane officjum aciskie ku czci wspomnia
nego witego13).
witemu Wojciechowi powicano ju od pier
wszych lat po jego mierci rne pieni, z ktrych nie
ktre zawdroway do Polski, a moe i bliszy z ni
miay zwizek. Kanonizacja w. Stanisawa
zrodzia
i pieni o nim, z ktrych Gaud Mater Polonia naj
wiksz do dzi cieszy si saw 13).
Czy bogosawiona Kinga przyczynia si do utwo
rzenia jakich pieni nabonych na ziemi polskiej? Wiemy
tylko, e z jej yczenia tumaczono psalmy, natomiast
o pieniach innych na dworze czy w klasztorze Kingi
10) Dugosz, Hist-, II, 186 ( = ks. VI). Nehring, Studia
lit., s. 10.
u ) Nehring, l- c., s. 15.
12) Bruckner, redn pie relig. poi., 1923. Nehring,
Studia lit-, s. 7. Hipler, Bogarodzica; 1897, s. 18. Bielowski,
Mon. Pol. Hist., II, 587. Bobowski, Polskie pieni katolickie,
1893 etc.
13) X. Bronisaw Gadysz, O aciskich oficjach rymowanych
z polskich rde redniowiecznych, Lww 1933, s. 15 nn. O innych
pieniach, l- c., passim.

ani sowem nie wspominaj rda. Dopiero w XIX

wieku Juszyski (1820) wspomnia, e od kogo sysza,
jakoby w klasztorze sdeckim znajdoway si rkopisy
jakich starych pieni, nie podajc jednak, z jakiego
wieku: Ale jakie to byy pieni? i czy kt ra... dosza
do naszych czasw? niew iadom o../' A zatem, e uy
jemy sw jednego z badaczy polskiej pieni religijnej:
Die Nachrichten Juszyskis .. . kommen deshalb bis
auf Weiteres nicht in Betracht u ).
Do wieku XIV odnosi si najstarszy rkopis15)
pieni Chrystus zmartwychwsta jest, pieni niewtpli
wie dawnej, zwaywszy jej analogie hymnologiczne i li
turgiczne; pochodzenie swoje bowiem, jak dawno wyka
zano16), zawdzicza greckiemu Xpiaxo dv<jrr). Pie ta
cieszya si wielk popularnoci jeszcze w wieku XVI,
a niektre jej wersje utrzymay si po dzi dzie.
Ale co do znaczenia przewyszya j i zamia inna
pie polska religijna, ta, na ktrej chcemy zamkn
ten przegld. Jest to synna pie, zwana od pierwsze
go wyrazu Bogarodzic, czy (rzadziej) Bogurodzic.
Najdawniejsz wiadomo historyczn, wspominaj
c t pie po imieniu", tj. wedug jej sw pier
wszych, spotykamy na pocztku w. XV, w zwizku ze
wspaniaym zwycistwem grunwaldzkim (1410), ktre
byo upamitnione tym piewem i niejako uzyskane zo
stao z jego pomoc. rdo powstae najdalej w trzy
lata po bitwie grunwaldzkiej, a mianowicie Chronicon
conflictus Yladislai regis cum Cruciferis, gosi His cont14) F- Hipler, Bogarodzica. Vn.tersuchu.ngen iiber das dem hi.
Adalbert zugeschriebene alteste Marienlied, Braunsberg 1897, 5. 18.
15) Bruchnalski, Poezja redniowieczna, Enc- Pol. A. U. t. XXI,
dz. XVIII, cz. 1, 1935, s. 45. Karyowski, Drobiazgi hymn., Przegl.
pow. 1928, 58.
16) Ks. J. Fijaek, Bogarodzica, 1903, s. 373 etc.

pletis omnes unanimiter cum fletu Bogarodzica cantare

coeperunt17).
Pie mufeiaa by wwczas ju znana i piewana
w caej Polsce, skoro kronikarz nie czu si w obo
wizku podawa bliszych wyjanie oo do wyrazu Bo
garodzica. Podobnie w innym opisie bitwy z tego czasu
poprzestano na notatce: processerunt Poloru in.terim.que
inceperunt devote cantare Bogurodzica (bogwrodzycza) 18).
Syn uczestnika bitwy grunwaldzkiej, historyk Du
gosz, wspomina kilkakrotnie pie Bogarodzica, z tego
a dwa razy w czasie opisu wojny pruskiej w r. 1410.
Oto po wejciu do Prus regius uriwersus exercitus patrum carmen Bogarodzica coepit vociferari; podobnie
podczas samej bitwy grunwaldzkiej patrium carmen Bo
garodzica sonora voce vociferatus est19). Z pniejszych
kart kroniki Dugosza przytocz tekst odnoszcy si do
bitwy przeciwko Swidrygielle w r. 1435: Polonorum
exercitus more maiorum canticum Boga Rodzico canere
incipit et paucis versibus peractis cum hostibus congred iiu r20) .
W relacjach Dugoszowych uderza nas fakt uporczy
wego powtarzania przy Bogarodzicy znamiennego, ofi
cjalnego niejako tytuu patrium carmen. Tytu ten nie
po raz pierwszy zosta przez kronikarza uyty. Spotka
limy go ju poprzednio na oznaczenie pieni piewanej
rwnie w potrzebie wojennej, a mianowicie w wypra
wie halickiej 1209 roku.
17) Mon. Pol. Hist., II, s. 897901.
18) Scriptores rerum Prussicarum, III, 437. Mon. Pot. H.,
IV, 47.
19) Dugosz, II, 226, II, 254. Za nim! Kromer, H. P., 1. XVI,
p. 267: \dnde Polotti abslersis lacrimis carmen patrium siwe
paeana Virgini Matri dicatum, cuius auctorem dimm Adalbertum
ferunt, cecinere.
20) Dugosz, t. IV, 564 (Ks. XII).

Zatem istnieje jaka blisza czno midzy pie

ni Bogarodzica, a ow pieni nabon znan w Polsce
ju w pierwszych latach XIII wieku. Prcz wsplnego
tytuu czy je obie jednakowe zastosowanie w roli pie
wu wojennego; rol tak sam miao i owo officjum
o Bogarodzicy", piewane w r. 1105, o ktrym wspomina
anonim-Gall oraz jego nastpcy.
Co znaczy termin patrium carmen, wyjaniano w XV
wieku jeszcze przed powstaniem kroniki Dugosza. Oto
w r. 1462 Wojciech z ukowa zanotowa o pieni Bo
garodzica, i uoyli j dawno ojcowie wici". Zwrot
ten ma jakby odpowiednik w wyraeniu Dugosza: more
maiorum.
Od pocztku w. XV Bogarodzica jest dochowana
w szeregu rkopisw, z ktrych najstarszy znajduje si
w kodeksie dawniejszym od bitwy grunwaldzkiej, bo
noszcym dat 1408 r. Tekstami tymi zajmiemy isi
w rozdziale nastpnym. Teraz tylko pokrtce nakrelimy
dalsze losy pieni.
Spotykamy j nie tylko jako pie bojow, ktr
to rol chciano jej jeszcze przywrci w wieku XVII.
Zupenie jak owo officjum Bogarodzicy zawsze Dzie
wicy", piewane niegdy wraz z Kyrie eleison podczas
mszy koronacyjnej w. Szczepana, rozbrzmiewa nasza
Bogarodzica jako pie koronacyjna dla Wadysawa
Warneczyka, jako pie powitalna dla Zygmunta I, ja
dcego na koronacj. Ale suya nie tylko celom tak
podniosym i wyjtkowym. Uwaano j nie tylko za
paean, ale i za cantilena devota. Nakazywana i ze
lecana przez biskupw (Olenicki, Hozjusz, Rozraewski,
Sokoowski, Szyszkowski, Wierzbowski, Szembek, Kretkowski, Szeptycki, Raczyski i inni), szerzy si przez
cae wieki a do w. XVIII wcznie, midzy szlacht, mie
szczastwem i ludem, do czego przyczyniaj si te

specjalne fundacje majce w statucie jej piewanie (skargowskie Bractwo Miosierdzia z r. 1584, fundacja kawa
lera maltaskiego Nowodworskiego z r. 1621, fundacja
kanonika Raczyskiego z r. 1737 itd.), a wkocu prze
trwa obyczaj jej piewania tylko w katedrze gnienie
skiej i gdzieniegdzie po szpitalach i przytukach, po
rd ludzi ubogich: per pauperes cantatur21).
Przy tym wszystkim zwraca uwag i okoliczno
jedna: przyczyn owych nakazw, zalece, fundacyj jest
stay wzgld na to, e Bogarodzica to wykad wiary,
prawowierne wyznanie", ,;katechizm, nauki chrzeci
jaskiej zebranie. . 22). Std to bya tak czsto piewana
przed kazaniem lub po jego ukoczeniu.
Tak wic, wedug cigncych si zgodnie przez kil
ka wiekw wiadectw wadz duchownych, popieranych
nierzadko (Skarga, Wujek), argumentami teologicznymi,
Bogarodzica miewaa w owym czasie funkcj potrjn:
obrzdow (liturgiczn), bojow i katechizmow (kazno
dziejsk). Z nich przetrwaa najduej trzecia, w pewnej
mierze i pierwsza, skoro utrzyma si pno tu i wdzie
zwyczaj piewania Bogarodzicy po mszy
(zwaszcza
w niedziele i wita), miejscami nawet np. po dzi
dzie w ziemi podlaskiej na pogrzebie.
Wspistnienie trzech funkcyj i trzech celw pol
skiego patrium carmen okreli kanclerz Jan aski,
gdy na czele statutw, drukowanych przez siebie w Kra
kowie r. 1506, pooy napis: Prima omnium devotissima
et vates Regni Poloniae cantio seu canticum Bogarodzica,
|rnmubus et oraculo Sancti Adalberti scripta, et primo
31) Ks. A. Makowski, Pie Bogurodzica na Pomorzu, Pel
plin 1934, s. 18. Por. *te Hipler, l. c., 31, przypisek.
2a) Ten charakter przyznaj jej take protestanci, jak Mikoaj
Rej, Krzysztof Kraiski (Postylla 1611) i E. Oloff (1744).

dicta ad conferenda cum hostibus certamina dedicata,

prijnum irt isto registro locum vendicai.
Uroczyste to owiadczenie wane jest nie tylko przez
to, e (jak ju uczyniono we wczeniejszym niewtpliwie
ode cieszyskim" rkopisie) zwizao powstanie Bo
garodzicy z pocztkami historycznego pastwa polskiego,
ale i przez to, e utwierdzio na pewien przynajmniej
czas czwart jakby rol tej pieni, uznawan jeszcze
w XVII wieku przez Sarbiewskiego: rol narodowego
i pastwowego hymnu Polski.
T rol utracia wnet po czasach W. Kochowskiego,
ktry j jeszcze za tak uznawa w swej Psalmodii.
Od X V III wieku inne hymny (wita mioci, Jeszcze
Polska itd.), zajmowa zaczy to jej dawne miejsce.
Ale jeszcze Sowacki w r. 1830 myla, by do takiej roli
znw powoa ojcw naszych piew putrium carmen.

II. Z E S T A W I E N I E T E K S T W P I E N I
B O G A R O D Z IC A DZIEWICA".

Porwnaniem tekstw Bogarodzicy zajmowa si nie

gdy Piat, w pewnej za mierze Bobowski. Mimo to
wznowienie czy rewizja tej pracy jest rzecz konieczn,
a to z tego wzgldu, e: 1. obaj badacze nie mieli [je
szcze dostpu do wszystkich dzi znanych rkopisw pie
ni, 2. w niektrych miejscach odczytali te czy inne wy
razy niedokadnie albo te poprostu zawierzyli odpisom
swych poprzednikw-badaczy. Nastpni, jak Bruckner,
opaciski, o, nie zestawiali ju in extenso wszystkich
tekstw, poprzestajc na cytowaniu ktrego z nich
i omwieniu (zazwyczaj oglnym) zachodzcych rnic.
Takie zaatwienie sprawy byo niewtpliwie wygod
ne, ale byo te niewystarczajce. Opierao si bowiem
na postawionym a priori zaoeniu, e jeden z tekstw
dzi istniejcych naley uzna za autentyczny", a innym
tylko drugorzdne przyzna znaczenie, uzna je poprostu
za pochodne od tamtego.
Aprioryzm takiego zaoenia by wynikiem pomiesza
nia dwch poj: starszestwa rkopisu ze starszestwem
tekstu, a co za tym w pewnej mierze idzie, z rodowodem
odmian tekstowych. Z tego, e rkopis A jest starszy
od rkopisu B, wcale nie wynika, jakoby przepisywacz
rkopisu B mia przed oczyma rkopis A i z niego od
pisywa ; mg korzysta z jakiego rkopisu X, starszego
od A, ale nie dochowanego do naszych czasw. Poza
tym, jeeli chodzi o pie tak powszechnie piewan,

jak Bogarodzica, mogli obaj przepisywacze mie rdo

inne, jakim jest pami ludzka i such: zapisali tekst
pieni tak, jak j syszeli z ust duchownego zwierzchnika,
czy ludu piewajcego w kociele, czy od kogo ze zna
jomych. A e pami ludzka jest zawodna, nieraz za
informator przez niedosyszenie, przez omyk czy przez
ch etymologizowania zmieni czy przekrci to lub inne
wyraenie, wic Bogarodzica podzielia los wielu pieni
o szerokim zasigu: doczekaa si licznych rozbienoci
w swych tekstach. Rzecz prosta, odgrywaa w tym
wszystkim rol znaczn wiksza czy mniejsza inteligencja
przepisywacza.
Gdy za ju istotnie mia w kopista tekst jaki
rkopimienny przed oczyma, do bdw oczywicie te
okazji nie brako. Poza niedbalstwem czy sab inteli
gencj skryby przyczyn tu by moga nieczytelno
wzoru, zy stan tego itp. W kadym razie taki czy
inny dowd musiaby nam potwierdzi ow rzekom za
leno tekstw, bymy mogli w ni wierzy. I wanie
zestawienie wszystkich najstarszych tekstw Bogarodzicy
moe by probierzem, czy mamy tu do czynienia z tak
wzajemn ich zalenoci.
To jednak nie jest dla mnie celem gwnym. Chodzi
mi o to, by na podstawie tego zestawienia okreli, jaki
mgby by w przyblieniu pierwotny tekst, pierwotne
brzmienie Bogarodzicy. Mwi: w przyblieniu"
albowiem jestem przekonany, e do zupenie cisego
brzmienia pierwotnego nie dojdziemy nigdy, nie zdoamy
go sobie nigdy odtworzy cakiem dokadnie, z nieza
chwian pewnoci. Chyba, e znalazyby si jeszcze
jakie inne teksty, starsze od istniejcych, wolne od ich
niejasnoci i oczywistych bdw. Obecnie tylko mona
zdoby si na prb rekonstrukcji tekstu; oprze j na
ley na podstawie jak najszerszej, nie tylko dla tego,

by ugruntowana bya jak najsilniej, ale i dla tego, e

wyjanienie tekstu polskiej pieni ojczystej" moe rzuci
niejeden promyk wiata na starodawne dzieje naszej
kultury.
Nie jest bynajmniej tekstem pierwotnym Bogarodzicy
owa karta w manuskrypcie kaza wikarego z Kcyni pod
Gnieznem, ks. Macieja z Grochowa, opatrzonych dat
1407, a dzi znajdujcych si w krakowskiej Bibliotece
Jagielloskiej (rkopis nr. 1619, t. zw. rkopis I kra
kowski Bogarodzicy) ; ju w nim s przekrcenia wy
razw i rne budzce wtpliwo szczegy. Tyczy
si to bdzie w wikszej zazwyczaj mierze innych rko
pisw z XV wieku oraz rkopisw czy drukw z pier
wszej poowy XVI wieku, ktre poniej w moliwie naj
cilejszej formie podajemy.
Poniewa niejeden z rkopisw (zwaszcza sandomirski i t. zw. krakowski III) s bardzo poniszczone,
wic s w nich luki, powstae z zamazania czy uszko
dzenia liter; oznaczalimy je odpowiedni iloci kropek
w nawiasach graniastych [ ], albo podawalimy w takiche nawiasach litery atwo domylne. Wyrazy i litery
przekrelone w rkopisie zaznaczalimy
nawiasem
ostrym < >.
A. T e k s t k c y s k i ( g n i e n i e s k i ) z p i e r w s z y c h
l a t XV w. ( d z i r k o p . Bi b l . J a g i e 11. nr. 1619),
tzw. k r a k o w s k i I.
1. Bogv rodzicza dzewicza bogem slawena maria
U twego syna gospodzina matko swolena maria
Sziszczi nam spwci nam kyrieleyson
2. Twego dzela krzciczela boszicze
Uslisz gosi naplen misli czlowecze
Slisz modlitwo yosz nosimi
A dacz raczi gegosz prosimi
a naszwecze zbozni pobith
posziwocze raski pzbith
kye leyson.

B. T e k s t tzw. k r a k o w s k i II (rkp. Bi b l . J a g i e l l .
nr. 408), z p o c z t k u XV wi e k u .
1. Bogw rodzicza dzewicza bogem slawena maria
W twego syna gospodzina mathko swolena maria
Szysczi nam spwsczi nam Kyrieleyson
2. Twego dzela Krzcziczela bozide
vslisz glossy napeni misli czlowecze
Slisz modlithwa yanz noszymi
oddacz rady yegosz prosimi
a na swecze sboszni pobith
poszywocze rayski przebith Kyrieleson
3. Nasz dla wsta zmarthwicli syn bozy
werzisz w tho < c l o > czlowecze zbozny
ysz przesztrud bog swoy lud
odyal dyabley strozey
4. Przidal nam sdrowa vecznego
starosto soowal pkelnego
zmercz podyal < spe > swpomonal
czloweka pirwego
5. Jensze trudi czirpal zawerne
yescze bil neprzespal zazmerne
alis sam bog zmarthwich wsta
6. Adame thi bozi kmeczw
thi syedzysz wboga weczw
domeszczisz thwe dzeczi
gdzesz krolwya angely
7. Thegosznasz domesczisz
iezu xpe mili
bichom stoba bili
gdzeszie nam radwya
swe nebeszke siy
8. Bila radosczy bila milosczy
bilo vidzene thworcza
angelszke beszkoncza
thwczsze nam swidzalo
dyable potampene
9. Ny szrebrem ny szlothem
nasz diabu othkwpil
szwa moycza zastapil
9. a. czebye dla czlowecze

dal bog przeklocz szobe

rancze nodze obe
kry swantha sla zboga
nasbawene thobe
10. Werzisz wtho czlowecze
iz iezu cristh prawi
czirpal zanasz rani
swa swantho crew przela
zanasz crzesczyani
11. Odwszy o grzeyszne
sam bog peczo yma
dyablu y0 odthima
gdzeto sam < bog peycza yma > krolwye
xobyo przyma
12. Maria dzewice
promy sinka thwego
krla nebyeszkego
haza nasz hwchowa othewszego szlego
13. Amen tako bogday
bichom szy swyczczy wray
Zwr. 12. promy pro wyraone skrtem paleograficznym.
C. T e k s t w a r s z a w s k i z XV w. rk. B ib 1. N a r o
d o w e j Lat . Q. I 89 pag. 223 i nast.
[ 1.] Boga rodzycza Dzewycza bogem slawyona maria
Vthwego syna gospodzyna mathko swolona maria
s[.]gisczy nam spusczy nam kyrieleyson
[ 2.] Thwego dzyela krzyczela sbosny cza
Vslych gloszy napelny misly czlovyecze
Slich modlythwa ysz nosymi
a Dacz raczy yegosz przosymi
Day naswyecze sbosny pobythk
po szyvocze raysky przebythk kyeon
[ 3.] Nasz dla wsta smarthwych syn bozy
vyersze wtho czlowycze sbosny
ysz przesz trud bog swoy luth
odyal dyable strosze
[ 4-] przyda nam sdrowya wyecznego
starosta skowal pkyelnego
smyecz podyal w spomyonal

czlowyeka pyrzwego
[ 5.] Jen sze trudy czyrzpyal przesmyerne
yescze byl neprzyspayal zawyerne
alysz szam bog smarthwych wsta
[ 6.] Adamye thy bozy kmyeczv
thy szyedzysz vboga
do nyech s nasz swych dzeczy
sdzech koluya angeli
[ 7.] Tam radoscz tam myloscz
tam vydzenye twrcza
angelske
tucz nam wsyavylo
dyable pothapyenye
[ 8.] Ny szrzebrem ny slothem
naas dyablu othkupyl
swa mocz sza stapyl
[8 a] czyebye dla czlowyecze
dal bog przeklocz szobye
bok racz nodze obye
kry svyantha sla sboka
nasbavyenye thoby
[ 9.] Vyerzsthe wtho czlovyecze
ysch ihu cryst prawy
cyrpyal za nasz rany
swa swyatha krew przela
sza nas krzesczyany
[10.] O duschy o grzeszney
szam bog pyecz ymyal
dyablu ya odeymaal
gdzech tho sam przebywa
thv ya k sobye przyil
[11.] Iusz nam czasz godzyna
grzeshow szy kayaczy
bogu chwaa daczy
szewszemy sylamy
boga inilovaczy
[12.] Maria dzewycza
prszy syna twego
krla nyebyeskyego
aby [.. ] nasz uchoval odewschego slego
[13 ] O swyathy voczyesze vbogasz wczesze

prsz sza nas gospodna

panny mariey syna
[14.] Swyanthia ikatharzyna
thy jesz bogu mila
prsz sza nasz gospodna
panny mariey syna
115.] wszysczy szwyaczy przosczye
nam grzesnim spomosczye
bymy svamy bydlily
vyecznye boga chwaliy
[16.] Poprosmych yusz boga
sza krla polskego
y sza dzyathky gyego
aby ye bog vchowal
odewschego slego
[17.] Thegosz nasz domyesczy
ihu
mili
byszmy stob biy
gdzesz sza nam raduya
wszche nyebyeske szyy
[18-] Ame ame ame
am~ ame ame
ame thako bog day
byszmy poszy wschysczy wray
[19.] Swyanthy stanysawye
thysz vboga wslafwye]
prsz sza nasz gospodna
panny mariey syna.
Zwr. 2. ysz -- wyraone zapomoc przekrelonego -a-.
To samo w zwr. 10. pyecz, przyil, w zwr. 17.
stob.
Zwr. 3. sbosny drugie s jakby poprawiane
zwr. 4. szmyecz popr. na szmyerzcz
zwr. 9. ihu u zaokrgl. w skrt -us
zwr. 11. grzeshow popr. na grzechw
zwr. 12. aby nastpuj dwie litery zatarte, jakby cz lub ch
zwr. 15. grzesnim trzy litery ostatnie jakby dopisane in
n rk.
zwr. 17. ihu zaokrgl. w skrt -us
zwr. 19. wslawye trzy litery ostatnie zatarte, podobnie
Birkenmajer 2,

17

jak pocztek
ma[riey\-

wyrazu

[gos]podna

zakoczenie

D. T e k s t c z s t o c h o w s k i z XV w i e k u . Biblioteka
Paulinw w Czstochowie (-y- tu stale kreskowane).
[ 1.] Boga rodzycza dzewycza bogyem szlawyona maria
Vthwego szyna gospodzyna mathko szbolenya maria
Szyszczysz nm spuszczysz nm Kyon
[ 2.] Thwego dzyela krzczyczyel szbosznyzc
iVslysz gloszy napelny myszly czlowyecze.
Szlysz modlythw yenszecz noszcmy
O dacz raczy yegosz proszyemy
day na szweczye zboszny pobyth
pozywocze rayszky przebyth kyon
[ 3.] Nasz dl wsta zmarthwych szyn bozy
w tho wyerzy czlowyecze zboszny
ysz przestrud bog szwoy lud
odyal dyablye stroszy
[ 4.] Przyda nm zdrowy wyecznego
staroszth szkowal pkyelnego
szmyercz podial wspomyonal
czlowyeka pyrzwego
[ 5.] Yensze trudy czyrpyal beszmyernye
yeszczecz by nyeprzyszpial zawyemye
alesz szm bog zmarthwych wsthl
[ 6.] Adamye thy boszy kmyeczv
thy szyedzysz v boga wyeczv
domyeszcz nasz szwe dzyeczy
gdzye krolvyv angely
[ 7.] Bya radoszcz bya myloszcz
byo wydzenye thworcz
angelszke besz konycz
thucz szye nam wszyawylo
dyablye pothapyenye
[ 8.] Ny szrebrem ny szlothem
nasz dyablu odkopyl
szw mocz zastpy
[8a-] czyebye dla czlowyecze
dal bog przekloczy szobye
bok rancze nodze obye

krew szwyath szla z boka

naszbawyenye thobye
[ 9-] Wyerzy w tho czlowyecze
ysz ihu cristh prawy
czyrpyal zanasz rany
szw szwyath krew przela
za nasz krzeszczyany
[10-] O duszy o grzeszney
szam bog pyecz ymal
dyablu y odeyma
gdzeszto szam przebywa
thv y kszobye przyma
[11-] Yusz nam czas godzyna
grzechw szy kayaczy
panu bogu chwaa daczy
zewszemy szylamy
pana boga myowaczy
[12]Maria dzyewycze
prszy syna thwego
krol nyebyeszkego
aby nasz vchowal
odewszego szlego
[13.] Maria dzyewycze
prszy syna thwego
za krla polszkego
y za bratha yego
krla wagyerzskyego
a za krolowa zophia
przesznye nam uczyeszn[14.] O szwyathy woyczesze
v bogasz wczyeszy
prszy za namy gospodna
panny mariey szyna
[15.] Szwathy stanislawye
thysz v boga wszlawye
prsz za nasz gospodna
panny mariey syna
[16.] Wszycy szwaczy proszczye
nasz grzeszny wspamoszczye
bychmy szwamy byy
iesu crista chwaliy

[17.] Thegosz nasz domyeszczy

ihu xpe myy
bychmy stob byy
gdzyesz nm radvya
wszye nyebyeszkye szyy
[18.] Amen amen amen
amen amen amen
amen thako bog day
bychmy poszy wszyscy wray AmenE. T e k s t c i e s z y s k i " ( d a w n i e j c z e r n i o w i e c k i ) .
(Biblioteka Muzeum miejskiego w Cieszynie, zbiory Szersznika). Rkopis w. XV.
1.] Bogu rodzycza dzyewycza bogyem slawyona maria.
U thwego syna gospodzyna mathko zwolona maria.
yszczysz naam szpuszczysz naam kyrie leyson.
2.] Thwego dzyela kzrczyczyela szboszny cza
Usysz glossy napeln myy czlowyeczye
Sysz modlythwy yszecz noszymy
O dacz raczy yegosz proszyemye
day naszwyeczye sboszny pobyth
po zzywoczye raysky przebyth kyrye leyson.
3.] Nasz dla wsthal smarthwych syn bozzy
wtho wyerysz czlowyeczye sboszny
ysz przestrud bog swoy lvd
odyv dyabley sthrozz.
4.] Przyda n i sdrowya wyecznego
stharosthe skowal pkyelnego
szmyercz podyl wpyomyona
czlowyeka pyrwego.
5.] Yensze thrvd y czyrpyal bezmyernye
yeszczyecz byel nyeprzispyal zawyerne
ayesz sam bog smartwych wsthal.
6.] Adamye thy bozzy kmyecz
thy szyedzysz vboga wyecznye
domyeszcz nasz swe dzyeczy
gdzye krolvy angely
7.] Bya radoszcz bya myloszcz
byo wydzenye thworcza
angelskye besz skocz

thoz szye naam wzawylo

dyable pothempyenye
8.J Ny szrebrem ny slothem
nasz dyablu odkupyl
sw mocz zastampyl
[8a.J czyebye dla czlowye
dal bog przeklocz sobye
bok rancze nodze obye
krew szwyatha szla sbokv
nasbawyenye thobye
9.] V- Wyrzsze wtho czlowyecze
ysz Iesu cristh prawy
czyrpyal za nasz rany
szw szwyenth krew roszlal
zanasz krzeszczyany
10] V- O duschy o grzeszney
sam bog pracza yma
dyablu ya odytna
gdzyesz tho sam przebywa
thu ya ksobye wzywa
11.] V- Jusz nam czasz godzyna
grzechw szye kayaczy
panu bogv chwal daczy
zeszemy szylamy
pana boga mylowaczy
12.] V- Maria dzyewycze
prszy syna tliwego.
krla nyebyeszkego
a by nasz uchowa
odewszego szlego
13-] V- Maria dzyecze
prosszy syna tliwego
zakrola polszkego
y zabratha yego
krla wagerszkyego
14.] Szwyanthy woyczyesze
ubogasz wvczyessze
prsz zanasz gospodzyna.
panny marie syna.
15-] V- Szwyenthy Sthanyszlawye
thysz uboga wslawye

prsz zanasz gospodzyna

panny mariey syna
16.] V- Wszysczy szwyanczy proszczye
nas grzeszne wspomoszczye
bych my swamy byy
Jesu cristha chwalyly
17.] V- Tegosz nas domyeszczy
Jesu criste myy
bych stob byy
gdzye szye naam raduya
wszythkye nyebyeszkye szyy
18.] V- Amen amen amen
amen amen amen
amen thako bog day
bychmy poszy wszyczy wray:
gdzye kroluy angely:
Zwrotka 9- roszlal poprawione na wyla.
Zwr. 11. chwal przekrelone.
F. T e k s t s a n d o m i e r s k i . Biblioteka Semin. Duch. w San
domierzu. Rkopis z koca XV w.
[ 1.] Boga rodzycza dzyeuicza bogyem slawena maria/
V twego szyna gospodzyna mathko swolena maria/
Syszczysz nam spuszczysz nam
Kyrieleyson/
]2.] Thwego dzyela krzyczyczyea bozyczyela
Wszlysz gloszy napelyn miszly clowyecze
Sysz modlithwa ^ansz noszymi
A dacz raczysz yego proszymi
anaszwyeczye sboszny poyth
pozyuoczye rayszky przyebyth.
Kyryeleyson.
[ 3.] Narodzyl szy[a] nasz dla szyn boszy
wyerz sze w tho clouiecze szboszny
ysz bog trud przyesz svoy lud
othyal dyable stroszy /
| 4.] Przyda nam szdrowya vyecznego
starostha skowal pkyelnego
szmyercz [po] dyal przypomiona
clowyeka pyrwego

[ 5.] Yensze trudi czyrpyal zawy[erne]

gyeszczecz byl nyeprzyszpyal zawyeme
alysz szam bog szmartwy [po]sztal
[ 6.] Adamye thy bozy kmyeczyu
thy szyedysz vboga wyeczy
domyeszcz nasz szwe dzyeczy
gdyecz kroluya angeli
[ 7-] Bya radoszcz bya myloszcz
byo vydzyenye thworcza
angelszkye beszkoncza
thucz szya nam wszyawylo
dyable pothapyenye
( 8.] Ny szyrebrem ny szlothem
nasz dyablu othkupyl
szwa mocz zaszthapyl
|8a.] czyebye dla clouicze
dal bog przyeklocz szobye
bog racz nodze obye
kry szwyatha szla szboka
naszbauyenye thobye
[ 9-] Oduszy ogrz[e]szney
szam bog pyecza ymyal
dyablu ya othymal
gdzyesztho szam [pjrzyebywa
thu ya kszobye wszywa
[10-] [Wyerzjsze wtho clouiecze
esz yeszucriszth prawy
czyrpyal szanasz ra[ny]
|Szwa] szwyatha krew przye[l]ay
zanasz krzyeszczyany
{11-] Juszczy ciasz g[o]dzyna
grzyechom szya kayaczy
bogu fala daczy
szewszemy szylami
crista milowaczy
[12.] Thegosz [n]asz domyeszczy
ihucriste miy
bychom stoba byy
gdyecz szya nam raduya
wsze nyebyeszkye szyy

(13-] Ma[r]ia dzywycze

prszmy szynka thwego
krla nyebyeszkyego
abi nasz wchowal
othewszego szl[e]go
[14-] Am am amen
amen am am
Am[e]n thako bog day
bychonn [*W?] szy wszyczczy wray.
Zwrotka 8 a. czlouicze poprawione na czlouiecze.
O- R k o p i s tzw. k r a k o w s k i IH z w. XVI (B ib } .
J a g i e l l . rkp. 3301, k. 233, verso 235 r.
Piesn stara nie mei pamieczi.
[ 1] Boga rodzicza dzvicz bogim slaviona Maria
Vthwego sina v gospodina mathko zwolienia Maria
Ziszczi nam spvst vinam kirielieison
[ 2-] Thwego sina ksziczelia zbaviczelia
VsLisz glossi nape misli czoviecze
Slisz modlithvi iegosz prosimi
dai nasvieczie dobri bobit
po zivoczie raiski przebi kirielieson
[ 3.] Narodzi sie dlia nas sin bozi
vierz ze vtho czloviecze kozdi
iz przes thrvd bog svoi livd
odia diabv stroze
[ 4-] Przidal nam bog zdrovia viecznego
starost skova piekielnego
smiercz podial spomional
czlovieka grzesznego
[ 5.] Jenze thrvd vczirpial niezmiernie
ieszczicz bi nie przespial zavieme
alisz sm bog z marthvich vstal
[ 6-] Adamie thi bozi kmiecziv
thi siedzisz vboga vvieczv
domiescz nas svoie dzeczi
gdze krolivi angieli
[ 7-] Tham radoscz tham milosscz
tham vidzenie Sthvorcza
angielskie bes koncza

thatn sie nam ziavilo

diable pothpini
[ 8.] Ni srebrem ni zlothem
nas diablv odkvpil
sva mocz zasthapil
[8a-J cziebie dlia czloviecze
dal bok przeklocz ssobie
[...] rcz nodz obie
krev svieta sszla zbogv
nazba[vie]ni thobie
[ 9.] O dusszi o grzessznei
sam bog piecz i ma
diablv i odieima
gdzesz tho sam krolvie
thv i sobie przimyie
[10.] Wierz ze vtho czloviecze
iz iezv krist pravi
czirpial za nas rni
<
kriev sviet >
sva svieta krev przelial
za nas krzescziani
[11.] Jvsz nam czas godzina
grzechov sie kaiaczi
panv bogv czescz chvale daczi
ze vszemi silami
pana boga milovaczi
[12.] Maria dzeviczo
prosi sina svego
krolia niebieskiego
abi nas vchoval
odevszego zego
[13.] Svieti stanislavie
nasz mili pathronie
prosz cziebie polianie
mdl sie bogv zanie
[14] Biskvp :s: voiczech
vzial dobolski pospiech
nievierni prvsovie
zabili gi przi sobie
[15.] Sviethi fflorianie
nasz mili pathronie

pros za nami gospodna

paniei mariei sina
[16.] Zakonnikv :s:
ffrancziszkv pokorni
przez thve : s: rani
vspomosz krzescziani
[17] Mathko klaro :s:
v boga za vzieta
pros za nami gospodna
paniei mariei sina
[18.] Vsszithki :s: pani
prosczie : s: Anni
bi za nami prosia
panni mariei sina
[19.] Vszisczi :s: prosczie
nas grzeszne vspomoszcz[.]
bi smi svami bili
< viecznie boga chvalili >
< gdzie sie nam rad[via]
vszithki niebieskie ssili >
[20-] Tegossz nas domiesczi
iezv kriste mili
bis < bi > mi sthoba bili
gdzie sie nm radvia
vszitki niebieskie ssili
[21.] Poprosmi ivsz boga
za krolia polskiego
i
za rad iego
bi gi pan bog vchovaI
odevszego zego
[22.] Amen Amen Amen
Amen Amen Amen
Amen thako bog dai
bismi vszisczi poszli vrai
Zwr.

2. ksziczelia pierwsza sylaba poprawiana niewy

ranie, prawdopodobnie na krziczelia lub ksrziczelia.
napeln nad drugim n widnieje kropka.
bobit poprawione na pobit.

Zwr.
Zwr.

3. stroze raczej stroza.

6. gdze nad z jakby kropka (?)

Zwr.

Zwr.
Zwr.

Zwr.

Zwr.

8. bok (przeklocz) poprawione na bog.

[...] miejsce zniszczone na 3 litery (*bokP).
zbogv poprawione na zbokv.
14. (tobolski popr. na dopolski.
19. vspomoszcz[.\ koniec wyrazu zniszczony, prdzej
e ni ie.
raduia trzy litery ostatnie domylne, bo miejsce
zniszczone.
Dwa ostatnie wiersze wpisane na miejsce przekrelo
nego wiersza poprzedniego, po czym rwnie prze
krelone.
20. Caa ta zwrotka pierwotnie opuszczona przez kopi
st; potem uzupeniona na kocu caoci (po zwr.
22), ale z zaznaczeniem, e ma nastpowa po
zwr. 19.
21. rad tak raczej ni rad.

H. T e k s t d r u k o w a n y w s t a t u t a c h k a n c l e r z a a
s k i e g o (1506).
[ 1.] Bogarodzycza dzyewycza Bogeem Slawyona maria
V thwego szyna gospodzyna mathko szwolona maria
zysczy nam spusczynam Kyrieleyzon
[ 2.] Thwego szyna krczyczielya zbosznyczasz
Vslysch glossy napelny misly czlowyeczee
slysch modlythua yenszecze prszymy,
Qo dacz raczy yegosch prszymy
day naswyecze zboszny pobith
po zywoczye Rayski przebyth
Kyrieleyzon.
[ 3.] Narodzyl ssya dla nasz dla szyn bozy
wtho wyerzi czovyecze zbozny
ysch przesz trud bog swoy lyud
odyal dyablu stroza.
[ 4.] Przyda nam zdrowya wyecznego
starostha skowal pkyelnego
szmyercz podyal wspcanyonal
czlowyeka pyrzwego.
[ 5 ] Yensche trudy czyrpyal bezmyemye
yesczecz byl nyeprzyspial zawyemye
alysch szam bog smarthwych wsthal

[ 6-] Adamye thy boszy kmyeczv

thy szedzysch wboga wieczv
donyes nass swe dzyeczy
gdzyesch kroluya angely
[ 7.] Tam Radosch. tam myloscz.
Tam vidzenye thworcza
Rgelskye Besz koncza
thucz sya nam wszyawylo
diablye potapyenye
[ 8.] Ny szrzebrem ny szlothem
nasz dyablv odkupy 1
szwa mocz zastapyl
[8a.] czyebye dla czlowyecze
dal bog pzeklocz szobyc
bog racz nodze obye
krew szwiantha szva sboku
nasbawyenye thobye.
[ 9-] Wyerzzye wtho czlowyecze
ysch iesu cristh prawy
czyrpyal zanasz rany
szwa szwiatha krew przelyal
zanasz krzesczyany[10.] O duschy o grzeschney
szam bod pyecza yma
dyablu ya odeyma
gdzesch tho szam przebywa
thv ya Ksobye przyyma
[11.] Jusch na czasz godzyna
grzechw sya kayaczy
bogv chwaa daczy
2ewschemy ssylamy
boga mylowaczy.
[12.] Maria dzyewycza
prszy szyna thwego
krla nyebyeskego
aby nasz wchowal
odewschego szlego
[13-] Wschythczy szwyaczy proschczye
nasz grzesznye wspomoschcze
bys my szwamy byy
ihesucrista chwaliy.

[14.] Thegosch nasch domyesczy

iesu christe myy
byszmy sthoba byy
czdye sza nam Raduya
iusch nyebyeskessyy
[15.] Amen amen amen
Amen amen amen
ame thako bog day
byszmy poschly wszythczy wray
gdzyesch krolvya Angely
I. T e k s t w S t a t u t a c h T a s z y c k i e g o 1532.
1. Boga rodzicza | dziewicza | bogiem slawyona M Maria.
V twego Syna gospodzina | matko zwolyona Maria
Ziszczy nam spuci nam | Kirye leyson2. Twego Syna krzciciela zbony czas |
Vslyss gosy | napeni myli czowiecze
Syss modlitwy [ gene ci prosiemy
O da raczy | iegoss prosimy
Day na swiecie zbozny pobyt
Po ywocie rayski przebyt | kiryeeleyson.
3. Narodzi sie dla nas Syn boy
w to wierzy czowiecze zbony
iss przez trud | bog swoy lud ]
odi diabu stroz
4. Przyda nam zdrowya wiecznego |
starost skowa piekielnego |
mier podi spomyona |
czowieka pirwego.
5. lene trudy cierpia bezmiernie |
iesscze by nie przespya za vyernie |
aliss sam bog zmartwychwsta
6. Adamie ty boy kmiecyu |
ty siedziss v boga wiecznie |
domye nas swe dzieci |
gdziess krolui anyeli.
7. Tam rado tam mio |
tam widzenie twrca | anyelskie bez koca |
tu sie tam wziawio
dyablie potpienie.

8. Ny srebrem ny zotem
nas dyabu odkupi | sw moc | zastpi |
8a. ciebie dla czowiecze
da bog przeklo sobie |
bog rce nodze obie |
krew wita ssa z boku |
na zbawienie tobie.
9. Wierz e w to czowiecze
i Jzu Christ prawy | cirpia za nas rany |
sw wit krew przelial
za nas krzesciyany10. O duszy o grzessney
sam bog piecz yma [ dyabu i odytna |
gdziess to sam przebywa |
tu i ksobie przyyma.
11. Juss nam czas godzina
grzechw sie kaiaci | bogu chwal daci
ze wssytkimi siami boga miowaci.
12- Maria dziewico
prosi syna twego krla niebieskiego |
aby nas vchowa
ode wssego zego13. Wssyscy wici procie |
nas grzessnych wspomoczcie |
byzmy swami bydlili
Iezu Christa chwalili.
14. Tego nasz domieci
Jezu Christe mili byzmy stob byli |
gdziess sie nam radui
wssytki niebieskie siy.
15. Amen | amen |amen |
amen amen amen
amen. Tako bog day |
byzmy possli wssytcy w ray |
gdzie krolui angeliK- T e k s t w k s i c e M a t e u s z a z K o c i a n a Cohoriatio Sarmaticarum Ecclesiarum ad antimm et avitae religionis observationem , Dr uk- w K r a k o w i e 1543.
1. Boga

rodzica dzyewica bogyem sawyona [ Marya

W twego syn gospodzyna matko zwolona | Marya

zyssczy nam spust winatn kyrie eleyzon.
2. Twego syna zbawicyela zbonika:
V'slvsz gosy napeni myli czowyecze
Sysz modlitwy yene cy prosimy
Odda raczy yegosz prosimy |
day nam na swyecye zbony pobyt |
po ywocye rayski przebyt Kyrie eleison
3. Narodzi sye nas dla syn boy |
wto wyerzy czowyecze zbony [
i przez trud bog swoy lud |
ody dyabu stro
4. Przyda nam zdrowya wyecznego
starost skowa pyekyelnego |
myer pody spomyon
czowyeka pyerwego.
5. Tene trud przecirpya bezmyerne |
iesscze by nye przepya za wyeme |
ale sam bog zmartwych wsta.
6. Adamye ty boy kmyecyu |
ty syedzisz v boga w wyeczu |
domye nas swe dzyeci
gdzye kroluy anyeli.
7- Tam rado tam mio
tam widzenie twrca
anyelskye bez koca
tam si nam zyawio
dyable potpyenye.
8- Ni rebrem ni zotem
nas dyabu odkupi
sw moc zdstpi |
8a. cyebye dla czowyecze
da bog przek sobie |
bok rce nodze obye
krew wyta ssa z boku
na zbawyenye tobye.
9- Wierz e w to czowyecze
i Jesu Kryst prawy
cyerpya za nas rny
su wyt krew przela
za nas krzeciany.

10. O dussy o grzessney

sam Bog pyecz yma
dyabu y odeyma |
gdzye to sam przebywa
tu y ksobye prziyma.
11- Ju nam czas godzind
grzechw sye kayaci
bogu chwa daci
ze wssytkyemi simi
boga miowaci.
12. Mary a dzyewicd
prosi syna swego |
krla nyebyeskyego
aby nas vchowa
odewszego zego
13. Wssyscy wyci procye
nas grzeszne spomocye
bymy swami byli
Jezu Krysta chwalili.
14. Tego nas domyesci
Jezu Kryste miy
bymy stob byli
gdzye sye nam raduy
wssytki nyebyeskye siy.
15. Amen amen amen |
amen amen amen |
Amen tako bog day
bymy possli wssycsy
w nyebyeski ray

Majc te wszystkie teksty przed oczyma, widzimy

dokadnie wystpujce w nich rnice. S one trojakie
go stopnia: 1. nierwna ilo zwrotek, 2. rozmaita tyche
'zwrotek kolejno, 3. odmienno lekcyj, rozbieno
wyrae. Tyle co do brzmienia tekstu. Dochodzi jeszcze
czwarty zakres rnic: pisownia; ta niekiedy bywa od
zwierciedleniem rnic fonetycznych, czciej jednak jest
tylko odbiciem panujcego zwyczaju (rzec by mona:

mody), a przeto moe by niekiedy wskanikiem co do

czasu i miejsca powstania rkopisu.
Rkopis Bibl. Jag. nr. 1619, ze znanych niewtpli
wie najstarszy, zawiera tylko kilka wierszy Bogarodzicy,
ktre tradycja historykw literatury dzieli na dwie nie
rwne zwrotki. Wszystkie inne teksty zawieraj zwrotek
znacznie wiksz ilo, ktre idc rwnie za trady
cyjnym podziaem oznaczylimy kolejnymi numerami
przypadajcymi im w danym tekcie.
Brak tych zwrotek w rkopisie nr. 1619 tumaczy
mona w sposb rozmaity, zwaszcza e analogicznych
wypadkw nie brak. 1 dzi nie zawsze piewa si w ko
ciele ca pie jake czsto z kilkunastu czy kilku
dziesiciu zwrotek piewa si dwie lub trzy pocztkowe,
niekiedy tylko jedn!*) Niekiedy takie redukowanie tek
stu wywoane jest nie opieszaoci, sab pamici czy
sabszym tchem piewakw, ale wrcz nakazem liturgicz
nym. Z dugich utworw Prudentiusa czy Fortunata, a na
wet Tomasza z Akwinu czy Pawa Diakona wzio si na
uytek liturgiczny danego dnia czy uroczystoci tylko
urywki; podobnie postpi Koci wschodni z dugimi
piewami kondakiw, kanonw, oktoichw2). Z cytowa
nego ju miejsca Dugosza wiemy, e postpowano w ten
1) Czy wielu jest takich, ooby przepiewali cay tekst choby
najpopularniejszych kolend, jak W obie ley luh Gdy si Chrystus
rodzi? Niektre obszerne nawet piewniki kocielne, np. ks. Pitkiewicza, stale podaj z duszych pieni tylko kilka zwrotek
pocztkowych. Niejedna pie liturgiczna, piewana z nakazu Ko
cioa podczas naboestwa, zostaa skrcona do dwch zwrotek
(Tantum ergo z Pange lingua), albo nawet do dwch czy trzech
wierszy (Mors et vita duello, Alma Redemptoris Mater, Salve
Sancta Parens). Przykadw wiele wskazuje ks. T. Karyowski
w ksice Hymny kocielne, Krakw 1932.
2) Sajdak, Literatura bizantyska, Warszawa 1933. W facho
wym pimie Irenikon (t. XI) czytamy: Dans ltat actue1! les

sani sposb i z Bogarodzic: kiedy okolicznoci nie

pozwalay na przepiewanie caej pieni, przestawano na
odpiewaniu kilku wierszy pocztkowych: paucis versibus peractis a wic tylu wanie, ile ich zawiera T kopis kcyski (krakowski I).
Ale nasuwa si mogo i drugie jeszcze przypu
szczenie, ktre niektrzy badacze wzili nawet wprost za
pewnik: i pierwotnie pie zawieraa tylko owe dwie
zwrotki", mwic inaczej owe kilka wierszy, a reszta
tekstu dopiero przyrosa do nich z czasem, bodaj e
przypadkowo. Mniemaniu temu szo w sukurs kilka ar
gumentw, a wic bezsprzecznie odmienna budowa wier
szowa oraz melodia dalszych czci utworu, nastpnie
rzekomy brak cznoci treciowej. Nad sprawami tymi
przyjdzie si nam zastanowi w innych rozdziaach naszej
pracy. Obecnie, bez wzgldu na wynik dalszych rozwa
a, musimy si liczy z faktem, e we wszystkich in
nych tekstach Bogarodzicy znajduj si pewne zwrotki
wsplne, a jest ich, wedle tradycyjnie przyjtego spotsobu liczenia, 13 15, wzgl. 16, jeeli zwrotk Ni srebrem
ni zotem uwaa za dwie zwrotki odrbne; w owym
mtejscu pieni uczynilimy kompromis midzy obiema
tradycjami, dajc numeracj zoon (8 i 8 a). Poza
tym znajdzie si szereg zwrotek lunych", ktre trafiaj
si tylko sporadycznie w tym czy innym tekcie i maj
wyrany charakter lokalny lub okolicznociowy. Te ju
bez najmniejszej wtpliwoci s bardzo pnym dodat
kiem, nie zronitym organicznie z caoci pieni3).
kondakia sont reduites a la strophe denvoi et de la premiere
strophe de dveloppement .
s) Postpuj zgodnie ze susznym orzeczeniem Nehringa (t. c.
5): Wszystkie one (sc. teksty Bogarodzicy) nie zastpi nam pier
wotnego tekstu, ktrego niestety nie znamy. Wszystkie te teksty
s skaone przez przepisywaczy nie rozumiejcych niektrych miejsc;

Na zmian kolejnoci zwrotek, na ich przestawianie

zoyo si pewnie duo powodw, z ktrych jeden
moe wanie najwaniejszy rzuca si w oczy przy
porwnywaniu zestawionych tekstw. Oto przepisywacze
mylili si niekiedy wskutek roztargnienia, kierujc si
asocjacjami suchowymi, tosamoci lub podobiestwem
wyrazw uytych w dwch odrbnych miejscach tekstu,
a dopiero poprawki i krelenia sprowadzay ich nie
kiedy na waciw drog. Rekord w tym gapiostwie
osign przepisywacz, ktrego rce zawdziczamy t. zw.
tekst II krakowski; tak np. w zwrotce U zapisa a
dwa razy Bog piecz Ima, gdy zwiodo go poprze
dzajce sam, wystpujce w tej zwrotce dwukrotnie.
Tym si moe tumaczy, e wbrew wszystkim rkopisom
postawi na inne miejsce zwrotk Tego nas domier
c, Jezu Chryste mity, bo mu isi skojarzya z Ada,mem, co mia dzieci domieci, gdzie krluj angieli.
Przez roztargnienie te opuci zwrotk Ju nam czas,
godzina, ktra wystpuje poza tym we wszystkich in
nych tekstach (oczywicie bez kcyskiego) 4).
Dowodem niezmiernej bezmylnoci przepisywacza
tekstu krakowskiego II s takie nonsensa, jak bozi de,
rady, gdzie -d- niewtpliwie powstao z mylnego odczy
tania liter -cz-, jakie w chwili przepisywania mia w ko
piowanym przez siebie rkopisie. Nie on jeden z przepisywaczy pomiesza z sob dwa rzeczowniki jednakowo
brzmice w mianowniku: Bog i bok; usprawiedliwimy
go tym, e t sam konfuzj pisowni popenia Ko
pernik, piszc bok pomagay.
Najwidoczniej popsuta przez niezrozumienie sensu jest
niektre bdy odpisywaczy gnbi wszystkie teksty, lub prze
wanie najwiksz ich cz .
*) Zwrotki 9 i 10 bybym raczej skonny przestawi, skoro
w wielu odpisach wanie id w takim odwrotnym porzdku.

w tekcie krakowskim 11 zwrotka 5. We wszystkich

innych tekstach brzmi ona zgodnie i zrozumiale:
Jene trud(y) cirpia bezmiernie ('niezmiernie, przezmiernie)
Jeszcze byt nie przypial zawiernie,
ali sam Bg zmartwych wsta.

Natomiast w rzeczonym tekcie mamy takie baamuctwo

Jene trudy cirpia za wierne,
jeszcze by nie przespia za smierne (?),
ali sam Bg zmartwych wsta.

Ta wzmianka o smiernych, t. j. cichych, pokornych",

jest tu cakowicie niedorzeczna. Z tego wszystkiego wynika,
e t. zw. tekstu II krakowskiego nie moemy uwaa ani
w caoci, ani w odniesieniu do zwrotki 3 i nastpnych
za podstawowy", tym mniej za za co w rodzaju tekstu
oryginalnego", jak czynili niektrzy badacze; nie z niego
to czerpali nastpni zapisywacze pieni, ale z jakich
rkopisw pierwotniejszych, wczeniejszych, albo z tra
dycji ustnej, ktra ju w czasie zapisywania tekstu
krakowskiego II", t. j. w drugim dziesitku XV wieku,
bya najwidoczniej dawn i powszechn, skoro brzmienie
pieni zdyo ju si tak powanie i rozbienie z i ^
ksztaci.
W ostatecznym przeto wyniku nie uznamy adnego
z istniejcych tekstw Bogarodzicy za autentyk", za tekst
pierwotny i cisy. Chodzi nam bdzie teraz o to, na
podstawie jakiego materiau moemy si pokusi o rekon
strukcj takiego tekstu. Ot nie przeczc z gry bynaj
mniej moliwoci, e tekst pierwotny zawiera tylko t. zw.
dwie zwrotki, a zwrotki nastpne zostay pniej dodane,
musimy powtarzam w kadym razie liczy si; z fak
tem, e z wyjtkiem jednego tekstu wszystkie inne za
wieraj szereg dalszych zwrotek wsplnych, a wic od
tego czy innego czasu czonych z pocztkowymi zwrot-

karni i to w caej Polsce, skoro rkopisy pochodz

z miejscowoci najrozmaitszych. A wic nazw konwencjo
naln Bogarodzicy ogarnia bdziemy te wszystkie zwrotki
wsplne w kolejnoci nastpujcej (wedug nagwkw):
1. Bogarodzica. Dziewica, 2. Twego dziea, 3. Nas dla
wsta (wzgl. Narodzi si), 4. Przyda nam, 5. Jene
trudy, 6. Adamie, ty Boy kmieciu, 7. Bya rado (wzgl.
Tam rado), 8. Ni srebrem, 8 a. Ciebie dla, 9. O duszy,
0 grzesznej, 10. Wierz-e w to, 11. Ju nam czas, 12. Te
go nas domieci, 13. Maria Dziewice, 14. Amen, amen,
amen. Jak wida, bdzie to porzdek najbardziej odpo
wiadajcy rkopisowi sandomierskiemu, ktry co prawda
te nie ma tekstu najbardziej poprawnego, ale rni
si od innych tym, e na rwni z krakowskim II, oraz
w pewnej mierze z pierwodrukami krakowskimi: askiego
1 Mateusza z Kociana, nie zawiera adnych zwrotek do
datkowych, lokalnych, o w. Wojciechu, Stanisawie,
Franciszku, Florianie, Katarzynie, Annie, Klarze. Te zwrot
ki o witych, a wraz z nimi nawet i zwrotk Wszyscy
wici procie, jako znajdujce si w niektrych tylko
tekstach, wspomina bdziemy tylko ubocznie, nie wci
gajc ich do zasadniczego zrbu naszych rozwaa. To
s) Nierozstrzygnit pozostawi kwesti, do jakiego krla
polskiego" i ,,brata jego odnosz si mody w niektrych tekstach
Bogarodzicy. o odnosi je do Wadysawa Jagielloczyka, krla
wgierskiego i ktrego z jego braci: Olbrachta, Aleksandra lub
Zygmunta; natomiast Bruckner (Kwartalnik historyczny 1923) sta
nowczo upiera si przy Warneczyku i bracie jego Kazimierzu
Jagielloczyku, a tym samym okrela czas powstania rkopisu
czstochowskiego i rkopisu cieszyskiego na lata przed bitw
warnesk (nawet podaje dat: okoo 1440 r.). Nadmieni, e
wygld rkopisu cieszyskiego bardziej przemawia za drugim
z tych przypuszcze; pismo wyglda raczej na pochodzce z po
cztku w. XV ni z jego koca.

samo tyczy si zwrotek zawierajcych mody za\krla i za

jego rodzin.
Co za si tyczy wyliczonych 14 (wzgl. 15) zwrotek,
ktremy objli konwencjonaln nazw pie Bogaro
d z i c a podstaw ich czenia bdzie dla nas nie tylko
tradycja rde rkopimiennych, oraz pierwodrukw,
a take wsplnego wielowiekowego uytku liturgicznego,
ale te zwizek logiczny i teologiczny tych zwrotek, o ja
kim bdzie mowa w nastpnych rozdziaach niniejszej
pracy.
Zbadanie teologicznej strony utworu bdzie te jedn
z podstaw ustalania tekstu, wyboru tgo czy innego
z istniejcych wariantw. DLa tego to powicamy cay
rozdzia teologicznemu podou pieni Bogarodzica. Dal
szymi podstawami ustalania tekstu bd: analogie liter
rackie, gwnie hymnologiczne, wice si , zreszt
w znacznej mierze ze wspomnianym podoem teologicz
nym, tudzie dwie sprawy rwnie wane: jzyk utworu
i jego rytmika (wraz z melodi).
Te to wanie cztery dziedziny: teologia, hymnika,
jzyk i budowa rytmiczna s tematem naszych rozwa
a dalszych, a zarazem zasad podziau pracy.

III. J Z Y K

UTWORU.

Wielka rozbieno poszczeglnych sw i wyrae

w najstarszych nawet tekstach Bogarodzicy wiadczy nie
zbicie, e ju w pierwszych latach wieku XV niejedno
ze zjawisk jzykowych tej pieni byo dla suchaczy
niezrozumiae. Ju te we wspomnianym wieku spoty
kamy prby jzykowej interpretacji utworu; dowodem jej
s bd glosy w rkopisach (poprawki), bd oo
waniejsza przekady aciskie Bogarodzicy.
Dusz interpretacj jzyka pieni da Skarga w yA
woach citych przy yciorysie w. Wojciecha. Inni
przygodne tylko rzucali wzmianki o tym czy innym wy
raeniu. O bardziej systematyczn prac pokuszono si
dopiero w XIX wieku 'i to waciwie nie wczeniej,
a w drugiej jego poowie; wspomn kolejno nazwiska
Maciejowskiego, N. Btkowskiego, Nehringa, Piata, Ka
liny, Rymarkiewicza, A. Kryskiego, Bobowskiego, ks.
Knothego, ks. Koszutskiego, ks. Hiplera, Dobrzyckiego
i Brucknera.
Przeomowym punktem w badaniach nad jzykiem
Bogarodzicy jest studium Iwana Franki o drugiej zwrotce
pieni. Za Frank idzie przez czas jaki w dalszych
swych badaniach Bruckner, odrzucajc mniemania do
tychczasowe. Najwicej nowych spostrzee dorzuci Jagi, nastpnie o, ktry da te pierwsze systematyczne
ujcie jzykowych zagadnie Bogarodzicy. Powtrne takie
ujcie, w nawizaniu do bada wasnych oraz bada
autora niniejszej ksiki, da Tadeusz Lehr-Spawiski1),
') T.

Lehr-Spawiski,

Uwagi

jzyku

Bogurodzicy",

poprzestajc narazie tylko na rozpatrzeniu dwch pierw

szych zwrotek. Jest to, jak dotd, najbardziej konsek
wentne i najgruntowniejsze omwienie danej kwestii.
W rozdziale niniejszym korzysta bd, rzecz oczy
wista, ze zdobyczy i dowiadcze wspomnianych tu mo
ich poprzednikw, gwnie z pracy ostatnio wspomnianej;
takje z wynikw dyskusji, jaka toczya si, po moim odczy
cie w warszawskim Towarzystwie Mionikw Jzyka
Poskiego dn. 12 XI 1934, oraz po referacie T. LehraSpawiskiego w Komisji Jzykowej Polskiej Akademii
Umiejtnoci dn. 9 X II 1935 przy czym szczeglnie
przydatne si oka z pierwszej dyskusji uwagi Stani
sawa Szobera i Witolda Doroszewskiego, z drugiej Ka
zimierza Nitscha i Tadeusza Sinki. Nie poprzestaj jed
nake na sumowaniu tego, oo stwierdzi zdoay ba
dania lat ubiegych. Dorzucam garstk szczgw no
wych, nie poruszanych dotd przez nikogo. Poza tym,
w myl przyjtego zaoenia nie poprzestaj na t. zw.
dwch zwrotkach pocztkowych, ale uwzgldniam i zwrot
ki nastpne. Nie podzielam te w dalszym cigu zdania
tych, ktrzy kcyski tekst Bogarodzicy (t. zw. krakowski
I) uwaaj za jakie ne varietur, jak namiastk tekstu
pierwotnego i oryginalnego; dlatego te odnosz si do
tego przekazu rwnie krytycznie jak do innych, z drugiej
za strony nie odrzucam bezwarunkowo lekcyj innych
tekstw wycznie z tego wzgldu, e s sprzeczne z lek
cjami tekstu kcyskiego. Zarwno przyjcie, jak odrzu
cenie tej czy innej lekcji bdzie musiao by uzalenione
od innych, istotniejszych i gbszych czynnikw, ni lepa
wiara w filologiczne zdolnoci czy kancelarsk skrupu
latno gnienieskiego lub kcyiskiego kopisty (przy nieKsiga pamitkowa ku czci Ign. Chrzanowskiego i odbitka, Krakw
1936, s. 85 107.

uzasadnionej apriorycznej niewierze w takie zalety u in

nych przepisywaczy!); czynnikami tymi, prcz analizy
czysto jzykowej, bdzie egzegeza Bogarodzicy, jako
pieni religijnej, na podou hyimnografii chrzecijaskiej,
liturgii i dogmatu.
Dopuszczajc zatem do dalszych filologicznych roz
waa wszystkie wogle przekazy tekstowe do poowy
w. XVI (wyjtkowo w kilku wypadkach i niektre p
niejsze) i stosujc do nich nadal metod porwnawcz,
bd niekiedy zmuszony uzna za rwnie uprawnione
i uzasadnione dwie odmiany tekstu, zwaszcza gdy nie
przynosz adnych sprzecznoci ani zawika w jego
interpretacji, albo gdy obie wydadz si pochodnymi od
jakiego wsplnego wyraenia pierwotnego, niedochowanego ju w adnym z odpisw.
Tak postpi z pierwszym zaraz wyrazem utworu
tym, od ktrego pie wzia sw nazw. Obie formy:
Bogurodzica i Bogarodzica s polskim przeksztaceniem
cerkiewno-sowiaskiego wyrazu B r o p A H i* podpowia
dajcego dokadnie sw budow i znaczeniem greckiemu
wyrazowi liturgiczno-teologicznemu 0oxxo, a majcego
kontynuacj w innych jzykach sowiaskich (ruskie
Boropoama, czeskie Bohorodice). Starsza forma Bogaro
dzica zachowaa si w polskich zabytkach tylko spo
radycznie (Modlitwy W acaw a); utrzyma si widocznie
nie moga wobec pewnej niechci jzyka polskiego do
tego typu zoe, albo te oo pewniejsza wobec
panujcej u nas tendencji do t. zw. etymologizowania
ludowego, powiadczonej zreszt i w dalszym cigu utwo
ru (Bogiem slawiena). Wolno podziela zdanie Brucknera,
e z dwch postaci obocznych, rozwinitych na gruncie
polskim, posta Bogu-rodzica wydaje si bardziej archa
iczn, ni Bogarodzica, a to z wzgldu na uycie ce
lownika; moe si te ta posta wydawa komu blisz

dwikowo pierwotnej formie tego zoonego wyrazu;

mona te wspomnie analogi z 0ecpiXo, ktry z Bogor
m ia zmieni si u nas na Bogumia. W kadym razie
faktem pozostanie, e forma Bogarodzica, uyta1
, ju w po
wstaym okoo r. 1412 Chronicon cortflictus Vladislai
regis cum Cruciferis, jest udokumentowana rwnie daw
no, jak tamta druga, a wic nie ma podstawy do jej
rugowania czy kwestionowania.
Zastanawiano si nieraz nad przyczyn, dla ktrej
w funkcji woacza wystpuj w wierszu pierwszym for
my mianownika, a wic: Bogarodzica, Dziewica, Maria,
zamiast Bogarodzice, Dziewice. Stwierdzono, e ,ju
w najdawniejszych zabytkach naszych przewaa uycie
form mianownika w tej funkcji... braca ... Zbawicielu
nasz, nadzieja wszech kocw ziemie.. . a to samo tra
fia si take w zabytkach starocerkiewnosowiaskich"2).
Przypuszczano te wpyw kocielnej aciny", ktry
utrwali form Maria w funkcji woacza. Przypuszczenie
to, w zasadzie do suszne, ujte zostao jednostronnie,
bez naleytego pogbienia, wic naley ,je uzupeni
dokadniejszymi i waciwszymi informacjami z dziedziny
obyczaju liturgicznego. Obyczaj ten, spotykany nader
czsto w modach i pieniach nabonych greckich i rzym
skich, nakazywa uywanie formy mianownika zamiast
woacza, ilekro zwracano si do 'Boga lub do osb
witych. Przykady takiego nominativus maiestaticus a
2)
Lehr-Spawiski, l. c., s. 89. Mimochodem zwrc uwag
na istniejc w niektrych gwarach oboczno -ce\ -ca (pszenice
gen. sg. ^ pszenica)-, por. W. Taszycki, Z dawnych podziaw j
zyka polskiego, Cz. II, przejcie -je ^ ja, Lww 1934, s. 94.
Ale w danym wypadku nader ryzykownym byby domys o przej
ciu woacza *Bogarodzice ^ Bogarodzica. Gwarowe elementy za
znaczyy si w niektrych odpisach Bogarodzicy (o nich osobno),
ale do nich nie bdzie adn miar nalea wyraz pierwszy,
ktry we wszystkich odpisach ma zakoczenie jednakowe.

tw o przytoczy, nawet bardzo pospolite3). Zakoczenie

litanij czy m odlitwa przed Komuni w. ( Baranku B o y )
brzmi po acinie Agnus D ei, qui tollis peccata mundi,
miserere nobis nie za A g n e D ei. Nasze wity B o e,
piewane w dzisiejszej jeszcze mszy aciskiej w ielko
pitkowej po grecku, ma tam brzmienie: ''Ayio o 0e;,
a y io ta^op, a y io afrtt,vaiTO<;, ekr} 30v Yj^a.

Takich uroczystych form mianownikowych uywano

take czsto w okreleniach greckich, stanowicych w zr
naszych w yrazw Bogarodzica i Dziewica w stosunku
do Matki Boskiej. Najstarszy SeoTox(ov grecki, stworzony
przez w. Efrema na soborze efeskim (431), zaczyna
si od s w : x aiP
Mapia 0eoxxo ; w hymnach spo
tykamy nieraz wezwanie w Ilap&6vo, zam. Ilapdev6.. Sta
ym obyczajem stao si w tych hymnach aciskich,
gw n ie z w . IX X I, w ktrych grasow ay wyrazy grec
kie; mamy tam nieraz woacze Theotocos, a nawet
Kyrius.

Podobnemu zeswojszczeniu, jak Bogurodzica czy B o

garodzica, opartemu rwnie na gruncie etymologizacji,

zawdzicza swe powstanie zw rot B o g ie m sawiena. Ju

ks. Knothe (1884) zestawi g o z wyraeniem b o g o sa wion z modlitewnika N a w ojk i i uznawa za pochodny
od pierwotnego bogosawiona. Nastpnie Jagi tudzie
inni wskazywali na rdo je g o ostateczne, a mianowicie
na cerk iew n osow ia skieE rtd rocA O K H T H 4), bdce do
3) Zwraca na to dawno uwag Stronczyski w swej znanej
rozprawie o grobowcu Bolesawa Chrobrego. Por. take nasz
prac Epitafium Bolesawa Chrobrego, prba rekonstrukcji tekstu,
Pozna 1936. Przykady tego woacza z polszczyzny cytuje Piat
(Bogiarodz., s. 87): o zacny wojewoda, mj* starosta, m j hrabia itd.
4) W yrazy starocerkiewno-sowiaskie, przytoczone w tym
rozdziale, bior przede wszystkim ze sownika Miklosicha( po
sugujc si take innymi sownikami), nastpnie za z tekstw
wydanych przez Leskiena, Vondraka itd.

kadnym co do swej budowy i znaczenia odpowiedni

kiem greckiego euXo-reIv. N ie zwrcono dotd uwagi na
dwa fakty, ktre by owym , najzupeniej susznym spo
strzeeniom, day wiksz jeszcze w ag i lepsze owiet
lenie. Oto przede wszystkim ju w jzyku cerkiewnosowiaskim by wyraz E o r o c / t a B k H ^ ^ D e o honoratus
SexXuto, bliski form ie polskiej bogosaw i, spotykanej
dzi jeszcze w gwarach ludowych. P o wtre istnia te
w polszczynie dalszy wyraz bogustawi, ktry mamy po
twierdzony np. w tekcie Zdrow a z r. 1475: bogu sla wiena T y miedzy niewiesticami, bogusaw ieny ow oc ptod
brzucha T w e g o w itego. Bya zatem utorowana droga

do interpretacji takiej, w ktrej niezrozumiae (a raczej

mylce swym wczesnym znaczeniem) bogo- (crk.-s.
Ba a r o- odpowiednik e5-) zastpiono przedrostkami po
chodnymi od b o g -. Std powstay zrosty syntaktyczne
B o g u -sla w io n y i B ogiem -sla w io n y , z ktrych pierwszy po
sugiwa si form celownika ( com m odi ), drugi form
narzdnika ( auctoris), majcymi dawne zastosowanie
w jzyku polskim, cho niemal nieywotne ju w wieku
XV.
Uderzao to oddawna badaczy, e w dwch rkopi
sach Bogarodzicy t. j. w t. zw. krakowskim I (kcyskim)
i t. zw. krakowskim II wyrazy zwolena, slawiena w y
kazuj cech archaiczn: brak przegosu - e - ^ - i o - przed
twardym przedniojzykowym -n -. Inne rkopisy maj sta
wiona, jednake zwrcibym uwag na to, e dw a z nich
ujawniaj lady pierwotnego -e - w rymujcym imiesosowie czy rzeczowniku odsownym nastpnego wiersza:
zbolenia (rk. czstoch.) i zwolenia (rk. krak. III). Na
temat tego, czy zakoczenie -ena jest czechizmem, czy
te rodzim cech staropolsk, toczy si po dzi dzie
spr nierozstrzygnity. W kadym razie zakoczenie to
trcio archaicznoci ju w wieku X V , skoro uchowao

si tylko w dwch, i to najstarszych, odpisach pieni,

a w dwch chronologicznie im najbliszych dao pow d
do etym ologii ludowych i przeinaczania form imiesownych na rzeczowniki odsowne.
W zwrocie u T w e g o Syna zastanowi nas moe forma
cignita zaimka dzierawczego (wystpujca i na po
cztku zwrotki d ru g ie j); m gby si znw rozwin du
szy spr o czeskie czy polskie je j pochodzenie. LehrSpawiski wskazuje, e form y cignite zaim kw dzier
awczych istniej w ywej m ow ie ludowej na Kaszubach
i w niektrych okolicach W ielkopolski, jednak ma pod
staw i pogld Nitscha, i mamy tu do czynienia z czechizmami. Niekoniecznie musimy, jak sdz (i jak w y
razi si Nitsch w e wspomnianej dyskusji), uwaa te
ewentualne czechizmy za wtrt do pieni, datujcy si
dopiero z w. X IV , skoro w p yw y czeskie dostaway si
do nas ju o w iele w iekw wczeniej, od samego za
rania naszego chrzecijastwa.
Zreszt w charakteryzowaniu omawianych tu zaim
kw wartoby zapewne bra pod uwag take inne
cignicia sam ogoskowe, jakie dokonay si za
rwno na gruncie czeskim jak polskim niekoniecznie
wskutek wzajem nego oddziaywania tych dwu j
z y k w 5), a w ic pas ^L p oja s, Jan ^ loann, ba si ^ b a
ja ., sta ^ stoja, proszenie ^ proszenije, w ie s io e k
w iesiotoje itp. W iadom o, e ladem tego cignicia by
w a a dugo iloczasowa, oznaczona niekiedy liter po
dwjn. T eg o zwyczaju graficznego nie maj teksty B o
garodzicy z wyjtkiem tekstu askiego, gdzie spora
dyczne czlow yeczee m ogoby naprowadza przypuszczenie
podobne, ale w takim razie jak objani podwjn liter
w B o g e e m ? 6). Zatem na podstawie samych tylko roz>6) o, Gramatyka historyczna, 1922, I 113.
6) Wystpujce w tekcie warszawskim naas jest sporadyczne;

waa jzykowych niepodobna bdzie stwierdzi napewno, czy kontrakcje byy ju w pierwotnym tekcie
pieni czy te dokonay si pniej. Tu ju bdzie mu
siaa rozstrzyga spraw form a .wierszowa i melodia
utworu, czym zajmiemy si dopiero w rozdziaach na
stpnych.
Tam te omwi mona spraw przyimka u, ktry
rzekomo narusza metryk (m wic cilej: tonik albo
te sylabik) caego wiersza, wskutek czego jakoby na
leao przyimek ten usun. Koniektura taka, jest z tekstologicznego punktu widzenia wrcz niemoliw do przy
jcia, poniewa jak widzielimy przyimek ten w y
stpuje w e w s z y s t k i c h b e z w y j t k u przekazach
B oga rod zicy; hypoteza o om ykowym wcigniciu znaku
V (e r s u s ) do tekstu pieni te osta si nie m o e 7) :
m gby si pomyli jeden kopista, ale nie wszyscy, ktjrzy niedo, e byli od siebie oddzieleni miejscem p o
bytu i idmawia si nie potrafili, ale ponadto co z od
pisw a nadto wida mieli przed oczyma rozbiene,
mocno si nieraz rnice teksty, rnorodnej wic nie
wtpliwie proweniencji. Za utrzymaniem przyimka prze
mawia bdzie i to, e spotykamy go w najlepszym
i najwiarygodniejszym przekadzie, aciskim Bogarodzicy,
wobec stale jawicego si w innych miejscach tego tekstu nasz
mamy w tym miejscu zapewne omyk przepisywacza.
7)
Take odrzuci naley mniemanie Brucknera, i rzekomo
to pierwsza omyka, mniemana poprawka" (D o prawdy o B o
gurodzicy Ruch literacki, X I 159). Zwaszcza, e mniemanie to
zadaje kam jednoczesnemu mniemaniu samego Brucknera, jakoby
tekst kcyski (tzw. krakowski I ) zawierajcy przecie w przy
imek u by tekstem pierwotnym ". P op raw k " i to bardzo p
nej daty, bo dopiero z X X wieku bdzie wanie odrzucenie
przyimka. Nadmieni naley, e Tw ego Syna jest to dopeniacz,
zupenie waciwy po wspomnianym przyimku, natomiast do trudny
do wytumaczenia w zalenoci od rzekomego spuci.

a mianowicie zaczonym do rkopisu cieszyskiego; czy

tamy tam wyranie: Aput tuum filium. Take i tradycja
liturgiczna, o ktrej na waciwym miejscu powiemy,
za tym samym wiadczy. Narazie zainteresuj nas g w
nie w zgldy jzykow e dokadniej mwic syntaktyczne
i sens caego zdania, w ktrym si w przyimek znajduje.
Zdanie to ma dwojakie brzmienie w tekstach pier
wotnych. W jednych czytamy: U T w e g o Syna, Gospodzie
n a . . . zici nam spuci nam, w drugich . . . zici nam
spust winom. Druga z tych wersji jest powiadczona
tekstem III krakowskim1 i tekstem Mateusza z Kociana,
a take aciskim tekstem rkopisu cieszyskiego: litcreris veniam. T ylk o ta wanie druga wersja daje sens
jasny, a przy tym zgodny z przeznaczeniem m odlitwy
i wiar chrzecijask: U T w ego Syna i Pana wiata
wyjednaj nam odpuszczenie grzechw ".
W szelkie inne interpretacje bd nacigane, pozba
wione wszelkich podstaw realnych, bo kcce si z oby
czajem i dogmatem kocielnym, oo w pieni religijnej
i to majcej potwierdzony mnstwem dokumentw
charakter liturgiczny i dogmatyczny byoby wprost
niemoliwoci. Koniektura: T w e g o Syna G o sp o d zin a . . .
zyszczy nam, spuci nam i wica si z tym inter
pretacja, jakoby Matka Boska m iaa nam; Chrystusa spu
ci z nieba . . . jak On schodzi' midzy nas w Sakramencie
O tarza", jest wprost sprzeczna z wiar chrzecijask,
gdy w Sakramencie Otarza sprawia przyjcie Chrystusa
nie Matka Boska, lecz sowa kapaskie ustanowione
podczas Ostatniej W ieczerzy.
Przeciwko lekcji spust winam, przyjtej przez HipIera i in., a ostatnio popieranej przez Sink, wytaczano
rne zarzuty, majce j wyrugow a czy zachwia.
M niejszej w agi bdzie argument z dziedziny wersyfika-

cyjn ej: e wyraenie spas winom przez odmienne miej

sce akcentu ( - i - ) ni spuci
nam (-' - - ) psu
oby ukad rytmiczny w iersza". Odpowiedzie na to mo
emy e podobn rzecz nie kopotali si nie tylko nasi
wierszopisowie redniowieczni, ale i modsi od nich,
a o rymy bardziej dbali pisarze, jak W aca w Potocki
(rym : obok ci i o k cie), I. Krasicki (e s ie dziw uje
s i ), Zabocki, Mickiewicz ( osie stao s i ), Sowacki
(iodgosie wiecio s i ), Iakow iczw na ( prosi
ubrao s i ), Lemaski, Boy, Ejsmond, Tuwim. W cale
nieze towarzystwo ludzi psujcych ukad rytmiczny
w iersza . . . Monaby wic wybaczy i autorowi B o g u
rodzicy. Zwaszcza, e moe by i taki czas, kiedy winam
m iao nacisk na sylabie ostatniej, jak ma g o jeszcze
w jzyku rosyjskim ( bmh3m) . A wtedy byby to ju rym
doskonay, taki sam, jak w pierwowzorze greckim: S
a<peo!v, powtarzajcym si w nieskoczenie wielu
modlitwach.
Drugi zarzut budzi wicej kopotu. W innych za
bytkach jzykowych poza Bogarodzic nie spotykamy
wyrazu spust w znaczeniu odpuszczenia grzechw dimissio , acpeai. Byby to zatem unikat. A le to samo
daoby si pow iedzie o innych jeszcze wyrazach naszej
pieni, ktre spotyka si tylko w niej i nigdzie ju
w icej: dziea, B oyc, poniekd i zwoena i B ogu rod zi
c a . . . W ic argument okazuje si niezbyt silny al bo
te obosieczny.
Jak dla tamtych unikatw, tak i dla wyrazu spust
moemy znale analogie w innych jzykach sowia
skich. A w ic w jzyku soweskim spotykamy wyraz
izpust, oznaczajcy odpuszczenie, uwolnienie, uaska
wienie , wybawienie , darowanie w in y. W jzyku u
yckim jest rzeczownik spu odpuszczenie , uwolnienie ,
w cerkiew nosow iaskim H cnoyuiTtH H ie liberatio aro>

Xuoi\ W

sukurs przychodz im czasowniki: cerk.-s.

C^flOtfCTHTH, HCnOyUlTdTH aicoXeiv dissolvere, a<pivai, dimittere; u. s p u c i przebaczy,
darowa (kar), uwolni, opuci, W tyme znaczeniu
uywany jest w cerk. sow. wyraz noifCTHTH dimittere
axoXueiv, ros. O T n y c T H T b , OTnymeHMe, poi. odpuci, prze
puci ( przepu nam Pa n ie! w suplikacjach), odpuszcza,
odpust, odpuszczenie, czeskie odpustiti, odpoutHi, od p ou tini; w dawnej czeszczynie byo te spustiti, sputati
w znaczeniu darowa grzechy lub w in y; dla przykadu
wspomnimy tekst rkopisu hradeckiego: O aby bh spu
stu jich winy (R. Jakobson, S lo v o a Slovesnost, 1935),
popro at mi spusti vinu ("Piat, Bogarodzica, 91).
W arto wreszcie wynotowa ze Sownika gw ar pol
skich Karowicza wyraz spuci si w znaczeniu odst
pi , wyrzec si : kie sie z B o g a nie spucis, nie zginies;
porwnaj te drugi przykad: jak ty ten lub spucisz,
i mnie ty opucisz gdzie spuci ma niewtpliwie zna
czenie zaniecha , porzuci , sfolgow a .
Wszystko to moe suy za dowd, e rzeczownik
spust lub inny podobnie brzmicy, o znaczeniu odpu
szczenie istnia w jzyku polskim. Syntaktyczne obyczaje
dawnego naszego jzyka (psubrat, n i wieki w iek o m )
w zupenoci dopuszczaj uycie zawisego celownika
winam, uzasadnionego przy tym skadni czasownika spu
szcza, jakote innych pokrewnych (przepu nam, odpu
szczamy naszym w in o w a jco m ) czy synonimicznych (ch w a
li piknoci, a bdom wybaczy, M ick.).
e o zesaniu Chrystusa na ziemi przez Matk
Bosk nie m g myle adn miar autor pieni, w y
kaemy dokadniej w rozdziale omawiajcym tre dogma
tyczn i liturgiczn utworu. Teraz tylko wspomn, e
przecz ow ej hipotezie i same wyraenia rozpatrywanego
tu przez nas zdania, przede wszystkim za Gospodzin
H C noyC TH T H

Birkeomajer 4.

49

i zwolena. Chrystus pojty jest w tej zwrotce jako Ran,

Zwierzchnik; je g o tytu Gospodzin jest odpowiednikiem
greckiego tytuu Kp-o (czonego zazwyczaj z przy
domkiem IIavxo)tpaTup) oznaczajcego moc najwysz, Bo
sk, nad caym wiatem. Nie mona wic dopuci tu
interpretacji, w ktrej Matka Boska miaaby by zwierzchniczk Kyriosa, rozkazywa Mu, posya G o na wiat;
do tego, wedle E wangelii i dogmatw, ma praw o tylko
B g - Ojciec: ja k o mnie O j c i e c p osa" . . . Matka Boska
za jest, wedle s w Ewangelii, tylko wybrana, obda
rzona ask przez Pana, xexapi-t<i)|jivr), czyli mwic jzy
kiem naszej pieni: zwolena. W chwili Zwiastowania,
gdy syszaa sowa '0 Kupio ust# cou, uznaa siebie tylko
za pokorn suebnic Pask, 8ouXt) Kupou, za wykonaw
czyni w oli Boej, spenicielk Boych rozkazw.
W yra z zwolena oddaw ay ju przekady aciskie
Bogarodzicy przez electa, a wic tumaczyy trafnie jego
znaczenie. Poniewa w jzyku czeskim zachowa si cza
sownik zvoliti w znaczeniu wybra , wic nasuway si
podejrzenia, e mamy do czynienia z czechizmem. Przy
puszczenie takie m ogoby by ugruntowane analogi do
pochodzcej z pierwszych lat X V wieku pieni D e sancta
D orothea, tak naszpikowanej czechizmami, i uznano j
za pie w rcz czesko - p o ls k "8). Pocztek tej pieni
brzmi:
Dorothea, czna dzewko czysta,
czebe czy cirkew swta,
bos ty panna vyborna,
bogem swolena.

W iersz czwarty, poprawiony przez kopist wedug

oryginau czeskiego, brzmia pierwotnie bogiem slawsna.
8)

Stefan

Vrtel - Wierczyski,

czasy najdawniejsze do r. 1543, Lw w

cztki pimiennictwa polskiego, Lw w

W ybr

tekstw

staropolskich,

1930, s. 168. o, P o
1922, s. 413.

C o wiadczy, e tumacz zna Bogarodzic i pod jej

wraeniem popeni lapsus calami. Tak czy owak, przy
zna moemy, za Lehrem - Spawiskim, racj Bruckne
rowi, uznajcemu zwoli za tw r rodzimy, stanowicy
podstaw dla sw zezwoli, pozw oli, wyzwoli, d ozw o
li, zwaszcza e sam ten w yraz podstawowy istnieje te
w innych jzykach zachodniosowiaskich (dolnouyckim
i sowiskim).
W liturgii chrzecijaskiej tytu Matki .Boskiej zwoilerm ma pocztek w greckim xXsXsy(j,vt). Bya to jedna
z interpretacji egzegetycznych sporadycznego wyrazu rexptT<d(jiVT), uytego przez ewangelist w opowiadaniu o Z w ia
stowaniu anielskim. Dzieje tych interpretacji oraz, pynce
std wnioski podaj w innym rozdziale.. Tu dodam tylko,
e jak Gospodzin by, jeeli nie zawsze, to przewanie
uywany jako synonim Boga, tak f wyraz D zie w k a m g
niekiedy mie znaczenie podniose, stosowane do Matki
Boskiej i witych, w odrnieniu od dziewki, oznacza
jcej osob wieck; wskazywa by na to m o gy w yra
enia w Objaw ieniu w. B rygid y (w . X IV ): S ow a dzie
wicy ku d z i e w c e Jednake M odlitewnik N aw ojki od
rnienia tego ju nie czyni, skoro w modlitwach bardzo
przypominajcych pierwsz zwrotk Bogarodzicy modli
si raz: Swyanta maria, boza porodzycyelko, naczysczscha
dzyewko . . . bogoslaw yona dzyew ko szwyanha M aria . . .

drugi raz: proscha czye, m ylosczywa boza porodzyczyelko

dzewycze zawzdy szwyanta M aria, przez m yloszcz syna
yedynaczka. . . Co do form y Gospodzina, wcale
nie uwaam jej za modsz od G ospodn a (raczej prze
ciwnie) i nie widz potrzeby jej rugowania, zwaszcza
e za ni raczej (nie za form G osp od n a ) przemawia
tak rytmika, jak rymy utworw.
Przekazy graficzne sziszczi, zysczy, ziszczi itp, odczy
tywano w X V I w. (Herburt, Skarga), jako zici i taka
tw ego

lekcja ma dzi jeszcze zwolennikw; do wspomnie,

e tylko j, jako jedyn, uwzgldniono, w Sow niku warr
szawskim. Lekcj t prbowano w cigu ostatnich lat
czterdziestu zastpi inn: zyszczy zyskaj , pozyskaj .
Znaczeniowo jest ona m oliw, ale w zestawieniu z tek
stami liturgicznymi i przeznaczeniem pieni bardziej sto
sown w ydaje mi si lekcja zici-, wierni prosz nietylko o umoliwienie czy udostpnienie przebaczenia
grzechw, ale i o je g o osignicie , ziszczenie. Za lekcj
zici przemawiaoby nastpnie wiksze podobiestwo ry
mowe z ssiednim spuci, ktre t swoj posta nie
wtpliwie zawdzicza owemu ssiedztwu, oddziaujcemu
na fonetycznie. W reszcie zaznacz, e sama pisownia
nie daje podstaw silniejszych do lekcji zyszczy, skoro
przez -czi-, -czy- wyraano wanie dzisiejsze -ci- ( d om yeszczy = domieci, krzczyczyela = krzciciela). A le przy
znam, e ta lekcja jest z graficznych w zgld w te
moliw.
Zwracano uwag na to, e oba w yrazy przyjte do
zwrotek pierwszych Bogu rod zicy z jzyka obcegoy a mia
nowicie M a ria i Kyrie eleison, zachoway brzmienie pier
wotne, nie podlegy polskim prawom fonetycznym. W X III
wieku w yw ej m owie byy ju form y nowsze: M ara
i Kierlesz. A/lamy prawo wysnu std wniosek, e po
cztkowe zwrotki B ogurodzicy powstay w tym czasie,
kiedy jeszcze w poszczynie nie dokonaa: si przemiana
-r - w -f -. Jak wiadomo, na tle chronologii tej przemiany
panuje spr midzy uczonymi: Baudouin de Courtenay
za dat pocztkow tego procesu uwaa koniec wieku
X II, Rozwadowski w definitywnym sdzie c o fa j z pew
nymi zastrzeeniami niemal a do czasu bulli z r. 1136,
Bruckner za posuwa j jeszcze bardziej w przeszo9).
9)
Por- o, Gramatyka polska, Cz. I. Glosownia historyczna,
1922, s. 150.

Tak czy owak, autor Bogurodzicy nie wprowadzi do

utworu ani M arzy, ani Kierleszu, wic nie byy mu bli
skie te nowotw ory polskie, moe ich nawet jeszcze nie
zna. W prowadzi ich zreszt nie m g ani on sam, ani
szeregi pokole nastpnych dla prostej zupenie racji;
skrcone w yrazy nowe {M a ra z trzech sylab na dwie,
Kierlesz a z siedmiu K-pi-e e-Xe-r]-aov rwnie na dwie
tylko!) kolidowayby w uciliwy i racy sposb z ryt
mik i melodi utworu.
Sowem, form y pierwotne M aria i Kyrie eteison, bez
wszelkiej wtpliwoci grubo starsze od M a rzy i K ierle
szu , bo powiadczone kilkakro na gruncie Sowiaszczyz
ny zachodniej ju w drugiej poow ie w. X, zachoway
si bez zmiany w naszej pieni' dla tej samej przyczyny,
ktr susznie pow ouje Lehr-Spawiski w odniesieniu
do niezwykego w polszczynie pimiennej i tylko w B o
gurodzicy zachowanego przyimka dziea: Pie nasza
utrzymanie tego archaizmu zawdzicza z pewnoci swej
formie w ierszow ej; usunicie dziea i zastpienie go przez
jednozgoskowe dla byoby zachwiao zbyt silnie rytmik
pierwszego wiersza drugiej zw rotki".
Przyimek ten poczytywano dawniej za naleciao
cerkiewno - sowiask. Ostatnimi czasy wskazano je g o
istnienie nie tylko w ulegajcych cerkiewszczynie za>bytkach staroruskich, ale ponadto w dzisiejszym jzyku
biaoruskim i maoruskim, uyckim: i narzeczach poud
niowo - sowiaskich10) , z czego snuje si wniosek, e
istnia on kiedy' i w polszczynie, ale tak dawno, e
nie zachowa si w adnym zabytku prcz Bogarodzicy.
O jego archaicznoci moe te wiadczy niezwyky napo10)
Na istnienie tego przyimka w jzyku biaoruskim zwrci
pierwszy uwag autor niniejszej pracy (Przegl. powsz. 1934); w u
yckim wskazywali t form W . Doroszewski, W . Taszycki, T.
Lehr-Spawiski.

zr szyk w yrazw umieszczenie przyimka midzy przydawk i rzeczownikiem przypominajcy zabytki staroruskie oraz, dodam, ich pierw ow zr jzyk grecki
gdzie vex,a, a czasem i Sia m iew ao zazwyczaj tak
skadni.
Za taki wyraz starodawny, ktry nie zachowa si
w adnym zabytku prcfz Bogarodzicy, uznany zosta
bezsprzecznie Boyc Syn Boga . Znw tu musimy si
uciec do analogii z innymi jzykami sowiaskimi, tym
razem z czeskim {B ozie I poow a X IV w .) i chorwac
kim ( boi Syn Boy Boe Narodzenie). K opot spra
w iao wytumaczenie form y woacza Boycze zam. spo
dziewanego Boycu. o uciek si do hipotezy, e woacz Boycze pochodzi od rzeczownika *Boyk, przypu
szczalne za istnienie takiego *Boyka opar na w yrae
niach ludowych boyk ow a i Boe - Boyczku. Teori t
obali z jzykoznawczego stanowiska Lehr-Spawiski,
a nie da si ona ponadto utrzyma z liturgicznego i hymnologicznego punktu widzenia.
Zatem Boyc z woaczem Boycze ma wszelkie
szanse utrzymania si w tej zwrotce, jako lekcja naj<wiarygodniejsza ze w zgldw tak jzykowych, jak tekstologicznych, jak wreszcie teologicznych. Zw rotka druga
niewtpliwie w zyw a Chrystusa za porednictwem Jego
Chrzciciela, w. Jana Poprzednika (Prodrom osa). Zupe
nie na miejscu jest tu nazwanie Chrystusa Synem Boym,
przez co znajduj uzupenienie dwa Jego nazwania ze
zwrotki pierwszej: Kyriosa (G o s p o d z in a ) i Syna Bogaro
dzicy. A le nasuwa si jeszcze jedna interpretacja tekstu
tego wiersza, majca te mocne uzasadnienie liturgicznodogmatyczne, a jakie takie uzasadnienie jzykowe. Oto
pamita naley, e praw idow lekcj Boycze spoty
kamy tylko w rkopisie kcyskim (krakowskim I). W kra
kowskim II spotykamy wariant bozide, ktry wolno nam

czyta te Boycze, zwaywszy, e kopista poniej poipeni drugi bd podobny: rady zam. raczy. W sando
mierskim tekcie jest wyraz podobny: Boyciela, moe
w intencji przepisywacza te zakrojony na Boycze, ale
zmylony przez Lapsus calami, wskutek ssiedztwa rymw
dziea i Krzciciela. Inne teksty maj tu ju lekcje ,nie
podobne. Tekst krakowski III wspomina Zbawiciela. e
t rol Chrystusa wspomina tu musiay niektre inne
teksty, mamy dowd w kancjonale krakowskim z koca
X V II w., przedrukowanym niewtpliwie ze znacznie star
szego wzoru, gdzie zwrot odnony przeoono: Tuum
natum S o te ra 11) . Mateusz z Kociana na miejscu Boyca
drukuje zboika. W yraz zbonik znany jest i z j
zyka uyckiego, gdzie oznacza Zbawiciela (z b z n ik ). e
spotykao si go w polszczynie, dowodem dalsze teksty
Bogarodzicy, gdzie ze w zgldw etymologicznych czy
jakichkolwiek innych starano si nim zastpi niezrozu
m iaego Boyca-, ale widocznie i on sam ju na schyku
w. X V wychodzi z uycia i zamiera, skoro dodawrano
do interpretacje najmylniejsze. Z woacza *Zbonicze
(Zbawicielu, Snsp, o S a lw to r ), jakiego istnienie w jakich
tekstach czy ustnych wersjach B ogurodzicy w olno przy
puszcza, zrobiono w rkopisach: warszawskim, czsto
chowskim i cieszyskim now form *zbonica (sb o szn y cza)\ przepisywacz rkopisu cieszyskiego objani ten
wyraz przekadem aciskim: beata parens D ei} odnis
g o zatem w bdnym mniemaniu do Matki Boskiej. Przez
etymologi ludow zbonica przetworzy si m oga na
1
z bony czas spotykany u askiego tudzie wielu je g o
nastpcw, ktrzy nawet tumaczyli to na acin Tempus
qwo baptizamur acceptum. Tak to ostatecznie wypaczy
si i sens i tekst tego wiersza, stanowicego zagadk
u ) Hipler, Boga rodzica, s. 5.

jeszcze przez w iele lat nastpnych, pki jej wreszcie nie

rozwiza Franko. Trzeba przyzna, e obok pomyek
czy dowolnoci przepisywaczy win tu ponosiy a dwa
cikie archaizmy, niezrozumiae ju dla ludzi z czasw
Jagiey.
Owemu bdnemu zbonemu czasowi sprzyjaa nie
wtpliwie ta okoliczno, e w tekcie Bogarodzicy dwu
krotnie spotykamy przymiotnik zbony, zbony \pobyt
i czow iecze zbony. Prbowano bez najmniejszej potrzeby
i podstawy objania sens jego, jako synonim szcz
liw ego . Tymczasem zwizek z caoci tekstu prze
konywa nas niezbicie, e chodzi tu o czowieka pobo
n ego , nabonego , religijn ego , o ycie nabone na ziemi,
bez ktrego (jak i bez odpuszczenia grzechw) nikt prze
cie nie dostanie si do raju. Uwaanie te g o wyrazu
za czechizm jest bdne i zbdne, skoro i tu mamy w y
mowne analogie z kaszubszczy;:n i jzykiem uyckim.
Dodani, e i w cerk .-sow .
jest ckKOKkirk divinus
vel devotus\
Zbytecznym si te okae i dalsze poszukiwanie rze
komych czechizmw; kady z nich jasno si tumaczy na
wsplnym gruncie Sowiaszczyzny. Tak wic wyraz
NAiMitHHTH spotyka si w kodeksach cerk.-sowiaskich
nawet w zwizku z rrtdCh i <wkicAk,co moe nie okae
si takie dziwne, gdy si zway teologiczn stron tych
zwizkw.
N ie bd si zatrzymywa nad sprawami, ktre nigdy
dla badaczy jzyka niejasnymi ani spornymi nie byy.
Zaimek w zgldny jene, dopiero w X V w. wyparty przez
ktry, ma w pieni odmian zupenie praw idow; nie
uzasadniona bya korektura, wprowadzana przez niekt
rych badaczy: je g o na * jgo. Poniewa je g o jest
w danym wypadku dopeniaczem rodzaju nijakiego ( o co
prosimy), wic z trzech wariantw zdania poprzedniego

wybrabym moe wariant: to da raczy, bo ten najjaniej

w zwizek i rodzaj zaimka zaznacza. M idzy sysz
i usysz rnic znaczeniow rozwin jeszcze w rozdziale
0 stronie liturgicznej utworu. Zachodzi stopniowanie zna
czeniowe take midzy wyrazami p obyt i przeby. Nad
mieni tylko, e wyraenie wieczny przebyt (yiesni prsieb it) moe pod w pywem Bogurodzicy spotykamy
w drukowanym tekcie W ierz z r. 1475, w znaczeniu
ywota w iecznego (dwunasty artyku w iary). W P sa
terzu Forhfiskim: przebytek oznacza mieszkanie . W yraz
ten moe mia w pamici pisarz tekstu warszawskiego,
skoro napisa przebithk i analogicznie pobithk.
N iew iele ju zostao do objanienia w tzw. dwch
pierwszych zwrotkach Bogarodzicy. Rzekoma modo
czy nowoytno wyrazu matko mniej by razia od
innych, jeszcze modszych, jakie prbowali wprowadza
czy tworzy niektrzy komentatorowie w wieku X IX
1 X X ; jeeli przyjmowano deminutiva od B o g a i D z ie w y .
*Boyha czy *D ziew ik ^ Dziewica i nie zajkniono si
przy tym nawet o jakiej nowoczesnoci , tedy nie ma
powodu do dziwienia si trzeciemu deminutivum, tym bar
dziej, e jest (podobnie jak wprowadzenie form y dziewica)
uzasadnione przykadem deminutywnej obocznoci w mo
dach greckich, a poniekd aciskich. Tymczasem o ta
kiej obocznoci w wezwaniach B o g a ani sychu w liturgii
rzymskiej ani greckiej, co zreszt dawno i sam o
stwierdzi, widzc w tym niema trudno dla swej Boykow ej hipotezy.
Uderzajc archaiczno naszej pieni widzi LehrSpawiski we wspistnieniu krtszych i duszych form
rozkanika, a wic z jednej strony nape , sysz, usysz,
z drugiej zici, zyszczy, spuci, raczy. Wspistnienie to
wytum aczy poczynionymi ju przez Rozwadowskiego
obserwacjami, e w najdawniejszej znanej fazie polszczyz

ny kooowe -i rokanikw zaniko wj tych czasownikach,

ktre akcentoway zgosk pienn, zachowao si za
w tych, ktre m iay akcent na kocwce. Poniewa za
sada ta przeprowadzona jest w Bogurodzicy z ca kon
sekwencj, wic utwr ten pod wzgldem traktowania
form rozkanika jest najbardziej staroytnym zabytkiem
jzyka p olskiego", najbliszym wiadectwem dawnego ak
centu ruchomego.
Ostateczny wniosek Lehra-Spawiskiego brzmi: B o
gurodzica okazuje si bezsprzecznie najstarszym zabytkiem
naszej twrczoci literackiej, ktry, gdyby si by zacho
w a w form ie wspczesnej czasowi sw ego powstania,
stanby zapewne c o n a j m n i e j w j e d n y m r z d z i e
znajstariszymnaszymzabytkiemjzykowym,
b u l l g n i e n i e s k z r. 1136".
Z wielu innych sdw, wyraonych ostatnimi czasa
mi o jzyku Bogarodzicy, przytocz niedawny sd Bruckne
ra: W rotk i te pochodz moe jeszcze z przed r. 1250,
wic nie dziw, bo na XI I I wiek przypada jeszcze j z y k
d a w n y , C h r o b r e g o i K r z y w o u s t e g o , e niektre
sow a i form y wym agaj (i to ju od X IV w .) w y ja
nienia" 12).
Zaznaczy ju dawno Bruckner, e uporawszy si
z interpretacj (tzw .) dwch pierwszych zwrotek B o g a
rodzicy, znacznie mniej roboty lingwistycznej bdziemy
mieli ze zwrotkami nastpnymi. Niemniej, w myl przy
j te g o zaoenia, bdziemy musieli nimi te si zaj.
Najpierw wemiemy tedy pod uwag ,te zwrotki,
ktre znajduj si we wszystkich rkopisach (prcz kcyskiego), a ma boku zostawimy te, ktre s ju niewt
pliwym dodatkiem lokalnym czy okolicznociowym (zw rot
lz) redniowieczna
Krakw 1923, s. 59.

pie

religijna

polska,

Bibl.

Narodowa,

ki o witych patronach lub z modami za rodzin

krlewsk).
W tej pierwszej grupie zawsze najwicej zaintereso
wania budziy wyrazy wzite rzekomo z dziedziny administratywno-spoecznej: kmie i starosta13) . Ju Lelew el
widzia w ich uyciu aluzj do stosunkw feudalnych;
dla innych za badaczy m iay by' one wiadectwem chro
nologicznym co do czasu powstania pieni, spucizn po
panowaniu czeskiego W acawa. Wszystkie te domysy
grzeszyy przesad i jednostronnoci. Starosta nie musi
by koniecznie czeskim przybyszem, skoro mamy go
i w innych jzykach sowiaskich, a przede wszystkim
w cerkiewno -sow . CTapocTa irpesiiSuTepo, euvouyo itd.
W naszym jzyku oznacza nietylko urzd polityczno-ad
ministracyjny; w ecach Szymonowicza oznacza on do
zorc, ekonoma paszczynianych chopw, kmieci;
w Rosji dzi jeszcze cTapocTa odpowiada mniej wicej na
szemu sotysowi . Odpowiedniki swoje w jzykach so
wiaskich ma rwnie k m ie ; tak np. w cerkiewno - so
wiaskim wyraz Ki^iucTHiiiTk oznacza chopa , prostaka ,
sug (z greckiego xo)[i,r]TT]). Co wid znaczy Adamie, ty
B oy kmieciu?. Bez trudnoci znajdziemy wyjanienie,
zajrzawszy do dzie teologicznych (Jana Damascena i in
nych), ksig liturgicznych i hymnw. Spotkamy tam nie
jednokrotnie wyraenia: A8a^,, 8ouXo 0so5; fld<trk paBTk
Bojklh;
servus D e i ; nos ex Adam duli itp.
W tej mniej wicej sferze pojciow ej, co kmie i sta
rosta, mieszcz si w yrazy takie, jak wiec i zastpi.
Rwnie i one przekazane zostay polszczynie z czasw
wsplnoty sowiaskiej; do wspomnie, e i w cerkiewno-sowiaskim jest s itu m senatus , consilium ,
a take 3actiihth 7cepaaTciC'-v, jcpoiarao^at, protegere,
opitulari , wraz z pochodnymi 34ctiihhkv 3acTnHTiAk
13) Por. nasz artyku Kmie i starosta, Jzyk polski 1936.

j rpoatdTTj , tutor , pnopugnator. D o wspom nianej sfe

ry doczymy i stro, obowizek chopw, kmieci, robw w stosunku do pana, zwierzchnika14). Take i od
kupienie redeimptio , axoXuxpuui. W szystkie te pojcia
i wyraenia nie s w pieni naszej jakim szczeglnym
odbiciem stosunkw polskich. Spotykamy je do czsto
w redniowiecznych dzieach teologicznych i utworach
hymnicznych, zwaszcza greckich.
e do polskiego wiata religijnego pojcia te i w y
raenia dosta si musiay dawno, wiadczy okoliczno,
i w iele z nich ju w X V wieku byo niezrozumiaymi
archaizmami, czego dowodem s sprzecznoci w prze
kadach aciskich, a nadewszystko dowolne interpreitacje i rozbienoci w tekstach polskich. Np. wyraenie
w wiecu przepisane w rk. krak. II: wiecu, brzmi w rk.
sandomierskim wie ci ( wyeczi) , w cieszyskim wiecznie,
14) Dugosz (lib- II, a. 1022, ed. Przez. t. I 218) tak pisze
0 stray: Gonsiliariis itaue suis probantibus generaem tunc
edidit sanctionem (sc. Boleslaus Chabry), ut uilibet c o l o n u s
seu c m e t h o mansum integrum colens, unam siliginis, alteram
avenae mensuras de purgato grano absue cunctatione persolvat,
et in propinuiora regalia horrea deducat, in usutn, vestitum videlicet et victum militum eorum, qui castra oommetanea administrabant et pro pace Regni totius militabant, convertendas. Solutio
autem ipsa cum omni alacritate ab i n c o l i s
rusticisque
excepta est et in multa tempora extunc derivata, ab effectu impositionis suae etiam in hanc diem s t r o z a , quod significat custodiam, quoniam in Regni et castrorum cedebat custodiam et profectum, nomen est sortita". O takiej slroy nieraz czytamy w ak
tach starych z X IV wieku etc., np. w rejestrach podrzctwa niepojomskiego (Mon- Pol. m. ae-), gdzie wspomniani s tacy wanie cmethones, ktrzy za porednictwem starosty, podrzdcy , uiszczaj
stro. Obok stroy istnia te wyraz oboczny stara, pochodzenia
niewtpliwie pnocno - polskiego (tam wystpuje -tart- w miejsce
-tr o t-), std niezrozumiay dla Maopolanina Dugosza. Podobnie
jak Dugosz, ale zwilej i mniej jasno, przedstawia powstanie
1 istot stroy kronika wielkopolska.

w warszawskim i kilku innych w o g le

g o pominito.

Str zastpowano przez stra (z stray pisze Skar

ga). Trud ktry ju w cerkiewno-sowiaskim oznacza

prac suebn lub znj, icvo, %a\utxo rwnie d
sami interpretatorowie (Skarga i inni) tumaczyli przez
mki , cierpienia i odnosili do mki krzyowej, cho
w istocie, znw wedle teologii i hymnografii rednio
wiecznej, bya tu m ow a o Adamie, ktry stosownie do
nakazu Boego, danego mu w raju, m ia trudzi si,
pracowa w znoju, pki Niewiasta nie skruszy go w y
szatana, pki nie przyjdzie odkupienie.
Zwrotka mwica o tych trudach jest nad wyraz
zagmatwana i popsuta w tekcie krakowskim II, co
wraz z innymi okolicznociami napeni nas powinno
do tego przekazu wielk nieufnoci: s tam wrcz nonsensa, wiadczce, e je g o przepisywacz by czowiekiem
sabo owieconym w ogle, a szczeglnie w sprawach
teologu. Zgodne brzmienie wszystkich innych tekstw
daje sens jasny, wicy si z caoci utworu, a przy
tym idcy zupenie wiernie za teologi i hymnografi:
Jene tru d (y) cirpia bezmiernie,
jeszcze by nie przypia zawiernie,
ali sam Bg zmartwychwsta.

Czyli: Ktry ( = czow iek pirzwy, Adam)' trudzi si w nie

zmiernym znoju i nie doszed kresu tych znojw, a
dopiero, gdy sam B g zm artwychwsta".
Z dwch znacze, jakie mie m gby w yraz podj,
raczej przyj naley znaczenie zniw eczy , zw yciy ,
p rzyj. Mimo wszystko sprawa pozostaje nadal otwart.
Obco, jako archaizm, brzmia w X V w. wyraz d omieci, skoro zastpowano g o przez donie. T o d om ieci powtarza si dwa razy w dwch zwrotkach, stano
wic istotnie jak wskazywano silny ich w ze,
z czego wynika, e po sowach zwrconych do Adam a:

domieci nas twe dzieci,

gdzie krluj angieli,

m ogoby bezporednio nastpowa analogiczne wezwanie

do Chrystusa:
T ego nas domieci,
Jezu Christe miy,
bymy s Tob byli,
gdzie si nam raduj
wsze niebieskie siy.

Sens nastpnie wymaga, by z dwch wersyj zwrotki

nastpnej przyj nie B ya rado, bya m io gdy
czas przeszy jest tu jawn niedorzecznoci logiczn
i teologiczn ale wersj drug:
Tam ( = w niebie) rado,
tam widzenie Twrca
angielskie bez koca;
tu si nam w zjaw io
diable potpienie.

tam

mio,

Przy czym m io oznacza w tym miejscu! nie amor , ale

ask , gratia, xP'> jak w X V wieku graiia pena
tumaczono m ioci pena. Czy przyj lekcj w zjaw io
czy zwidziao? Pierwsza z nich jest i powszechna (w tek
cie krakowskim II znw odstpstwo i znw tekst po
gmatwany) i bardziej odpowiada zw yczajow i hymnw:
czciej tam wystpuje apparuit ni visa es, gdy mowa
o asce Boskiej i jej dzieach.
Niedorzecznoci i pogmatwanie tekstu II krakow
skiego widoczne s i w zwrotkach dalszych. Z rytmik
utworu kci si zwrotka ostatnia, zbudowana w innych
tekstach zupenie p raw idow o; spltana bezmyln dittografi jest w tym rkopisie zwrotka 12; zwrotka Ju
nam czas w o g le tu przeoczona. Nieporozumieniem jest
kry wita sza z B o g a inne teksty zgodnie przeka-

uj wersj poprawn: z boka. Bezmylnoci przepisywacza dowodzi te wersja zwrotki:

Maria Dziewice,
promy Synka Tw ego,
Krla niebieskiego,
haza nas huchowa
ote wszego zego,

Susznie zauway o, e form a rozkanika! tutaj razi ,

ale dalej da hypotee myln, jakoby zamiast prom y
miao by prosim y: jest to przecie niemoliwoci ze
wzgldu na rytmik wiersza! Prostsz rzecz bdzie znw
odrzuci lekcj t. zw. tekstu krakowskiego II i przyj
wersj wszystkich innych rkopisw: prosi Syna T w eg o ,
ktra odpowiada i zw yczajow i religijnemu i treci pierw
szej zwrotki Bogarodzicy. Jedno i drugie nakazuje te
uycie powszechnej we wszystkich innych tekstach form y
Syna, nie za zdrobniaego Synka. W yjtkow e s te
w owym tekcie form y przydechowa huchowa i hazf
wedle sugestii osia zatrcajce M azowszem ; kto wie,
moe wanie z o w ej to ziemi w zi pocztek w tekst
rzekomo krakowski ? W kadym razie jest to tekst ze
wszystkich najmniej wiarogodny, nie mogcy sobie ro
ci pretensji do miana autentyku .
W jednym tylko w zgldzie w tekst przechowa
nam starsz posta jzykow, nili ta, jaka si znajduje
w reszcie tekstw. Jest to mianowicie posta przyimka
ot wzgl. ote; gdzieindziej, nawet w tekstach z X V w.
czytamy ode, a w nastpstwie tego take1 odjima, ode ima ^
zam. pierwotnego ot-jijna ( odthima) . W cieszyskim r
kopisie ponadto uleg zmianie czasownik rymujcy z od
jima przy im a: zastpiono go przez wzywa, na co w p y
na zapewne blisko wyrazu przebywa. Tame zamiast
piecz czytamy prac, oo ma wprawdzie sens dobry, ale
nie tak trafny, jak lekcja powszednia.

Ju niektre rkopisy z X V wieku, a nastpnie

wszystkie X V I w. zastpiy mianownik kry ( wita) przez
krew , dawn form biernika. Modernizacja taka doko
nywa si na przestrzeni w. X V take w formie aorystycznej b y ch om ; rkopisy modsze zastpuj j kolejno naj
pierw przez bychmy, nastpnie przez bym y.
C o sdzi o jzyku tych zwrotek? W ydaj si one
rzeczywicie pniejsze od zwrotek pocztkowych, kt
rych tworz cig dalszy. N ie mamy tu w yrazw tak
omszaych starodawnoci, jak B oyc (czy *Zbon ik ?),
dziea, B o g u ro d z ica . . . N ie ma jednak najmniejszych pod
staw do tego, by za terminus post quem uwaa krtko
trw ae (i nie obejmujce caej Polski) panowanie W a
cawa czeskiego. W yra zy rzekomo pochodzce z tych
czasw s stare i oglno-sowiaskie, ,a pojcia, ktrym
odpowiadaj, znajdujemy obficie w literaturze religijnej
chrzecijastwa i to, rzecz troch szczeglna, przede
wszystkim w obrzdkach wschodnich. C o wicej, mamy
namacalne dow ody na to, e w niecae 100 lat po W acawowym panowaniu spora liczba w yrazw z owych
zwrotek Bogarodzicy bya ju najzupeniej niezrozumiaa
dla piewajcych i przepisywaczy.
W zwrotkach okolicznociowych, gdzie same szcze
g y wskazuj nam epok ich powstania (krlow a Zofia
Jagieowa, dziatki krla Kazimierza Jagielloczyka),
m ao znajdziemy wyrazw osobliwych; jzyk to ju ty
pow y dla owych czasw. Nieco wicej osobliwoci znaj
dziemy w zwrotkach ku czci witych. Zwraca uwag,
e zamiast poprzednio spotykanej form y G ospodzina w i
dzimy tu form skrcon G ospodna. W jednej z wersyj
zwrotki o w. Stanisawie spotykamy nazw narodow
Polanie, najpewniej ju archaiczn w czasach Jagiellonw.

IV. T E O L O G I C Z N E

PODOE

BOGARODZICY".

Ju w omawianiu jzyka Bogarodzicy musielimy

nieraz pow oyw a si na podkad dogmatyczny i litur
giczny tej religijnej pieni. Dotd jednak zajmowalimy
si z tego punktu widzenia tylko szczegami.Teraz za
przyjdzie nam rozway cao utworu, zastanowi si nad
wzajemnym zwizkiem kolejno idcych po sobie zwrotek
i myli, nade wszystko za nad podstawow i wspln
ide ich zespou oraz nad je g o przeznaczeniem litur
gicznym.
Ca pie zwyklimy conajmniej od piciu wiekw
z okadem nazywa dla jej sw pocztkowych B o g a ro
dzic. Susznie jednak i Bruckner i inni zaznaczali, e
nie mona jej uwaa za pie wycznie maryjn, skoro
ju w tzw. drugiej zwrotce mamy inwokacj do Chrystusa
za porednictwem w. Jana Chrzciciela. Te same obiekcje
nawet w silniejszym stopniu w ystpow ay co do
zwrotek dalszych. W prawdzie jedna z nich zaczyna si
od sw M aria D ziew ice, atoli w innych Matka Boska
nie jest wspominana; s za to zw roty do Jezusa Chry
stusa, Adama, do witych, jest mowa o mierci krzy
ow ej, o zmartwyhwstaniu, o skrusze za grzechy, zba
wieniu i o pobycie w niebie.
Std to wanie (a take i ze w zgldw rytmiki,
ktr omawiamy na innym miejscu) zrodzio si na przej
ciu w. X IX i XX wiele przypuszcze o istnieniu kilku
rnorodnych pieni, ktre si jakoby zrosy mechaniczBirkcnmajer 5

65

nie, przypadkowo, bez najmniejszego z sob zwizku;

tym rzekomym odrbnym pieniom nadawano nawet spe
cjalnie wymylone nazwy: pie wielkanocna, pie pa
syjna , pie wielkopostna itp. nazwy nie oparte
o a d n tradycj rdow, wysnute jeno z doranych
sw wystpujcych w tej czy innej zwrotce, w yryw a
nych za stamtd na chybi-trafi.
Niektrzy badacze nie uznawali takiego kawako
wania pieni i wyczuwali zwizek midzy jej czciami;
do tych badaczy nalea przede wszystkim jeden z naj
lepiej przygotowanych w zakresie liturgii kocielnej, Sta
nisaw Dobrzycki nie zdoa jednak pogldw swych
szerzej rozwin. Jeszcze dalej w kierunku unitarystycznym posuwa si Bruchnalski2), ktry nawet zwrotki
o Lokalnych patronach, znajdujce si sporadycznie tylko
w niektrych rkopisach, wcza do jednolitego trzonu
pieni; szukajc za liturgicznego wyjanienia tej caoci,
uwaa j za litani.
*) Literatura wiekw rednich, Polska, jej dzieje i kultura, 489:
Poczenie jest zupenie dobre pod wzgldem m ylowym ". N a s.
488 mamy tu zdanie, ktre w przyblieniu odpowiada wnioskom
wysnutym przez nas w rozdziale niniejszym: Treci jest mod
litwa do Matki Boskiej o uproszenie u Syna przebaczenia grzechw,
i do Chrystusa o pobony ywot na ziemi i raj po mierci".
2)
Sprawozdanie z cz. i pos. Akademii Umiejtnoci, t. IX,
1904, nr. 7. Take Dzieje literatury piknej, Encykl. A. U .
cz. I. Podstawowe tezy autora s suszne: i Bogarodzica jest
utworem tylko relatywnie oryginalnym, tzn- z danych szczegw
hymnologicznycli potrafi jej autor zrobi cao now", oraz, e
zachodzi tu pokrewiestwo z litaniami. Ale dalsze wnioski oparte
s na mylnych przesankach; niecisa jest zwaszcza informacja, e
w Bogarodzicy wspominane s stale imiona dwch witych, w.
Franciszka i Klary, patronw zakonu franciszkaskiego". W rze
czywistoci tylko jeden rkopis wspomina te dwa 'imiona, i to
do pny, tzw. krakowski III. O wiele czciej bywaj wspo
minani inni wici: Wojciech, Stanisaw i Florian.

M ao byo takich badaczy, ktrzy by przeczyli cz

noci cisej tzw. dwch zwrotek pocztkowych, czyli
jak to niektrzy nazywali Bogarodzicy pierwotnej,
czy najstarszej. Pewne pokrewiestwa czy podobiestwa
jzykowe i rytmiczne, wsplne zamknicie przez Kyrie
eleison nie wystpujce w zwrotkach innych ze
spalay t garstk wierszy ju pod wzgldem formal
nym. A le waniejsz od tych wszystkich w zgldw bya
spjnia treci, cho dotd zaledwie cz jej zdoano
zauway i rozway.
Zauwaono mianowicie, e wystpujce w tych1 wier
szach trzy wite Osob,y: Bogarodzicy, Syna-Gospodzina
i Krzciciela wi si z sob cile w naboestwach
chrzecijaskich. Napomykano nieraz o tym, e ukazuj
si one pospou w greckim typie ikonograficznym, zwa
ny Sirisi (d e isis). Niestety wskutek zgoa mylnej inter
pretacji tego typu ikonograficznego sprawa zesza na
manowce, zwaszcza w hypotezach osia, ktry w pro
wadzi tu najniepotrzebniej w wiecie reminiscencje. . .
Madonn Rafaela, modszych napewno o dobre kilkaset
lat od naszej Bogurodzicy*. Std to wanie wyrosy do
mysy o Dziecitku, Boyku, a wkocu i o tym, jakoby
Bogarodzica bya pieni przeznaczon specjalnie n i Boe
Narodzenia, czyli jakoby pierwsz kolend polsk.
W rzeczywistoci na deisisach nie ma i nigdy nie
byo wizerunku Dziecitka. Jak sama nazwa ich wska
zuje, przedstawiaj one modlitw, baganie, petycj;
i samo brzmienie tej nazwy i odpowiadajca mu tre
pojciowa zostay za przejte z analogii dworu bizan
ty sk iego3). W kadym przeto szczegle takiego obrazu
3)
Lituratura o dcisis : K;ipnnwHHK03, J0,encyc Ha BOCTOKt u
3anaAt u ero jiHTepaTypHbisi napa/uiejin (>KypHa.n MHHMcrepcTBa
HapoflH. npocB-kmeHifl 1893, w. CCXC). O^ioczkowska, Mozaika
w Hagia Sofia, W iln o 1933. KoHflaKou, MKOHorpacJiisi Bora Ma-

przebija najsurowszy rygor hierarchiczny. M odlitw y swej

czow iek nie zanosi wprost do Boga, ale za poredni
ctwem (zpeo3ei'a) osb uprzywilejowanych w asce, stoj
cych blisko tronu W adcy. Najbardziej uprzywilejowa
nymi, szczeglnie wybranymi, a przeto stojcymi najbliej
tronu s: aski pena (Ksy^piTtii^r)) Matka Boa oraz
czow iek od Boga posany, najbliszy Chrystusa Krewniak
i Poprzednik (IIpopo|/.o) i Chrzciciel, Jan. N a deisisach
oboje Oni stoj w kornej modlitewnej postawie po*
dwch bokach Chrystusa, ktry jest tu wyobraony jako
potny W adca i nosi stay tytu: Kup.o IIimojipaTup
G ospodzin W szew lod n y.
Deisisy maj na Wschodzie dawn histori. 'W Euroropie zachodniej spotykamy ich sporo ju w X wieku,
przede wszystkim za w klasztorach bazyliaskich g re o
kich, rozsianych wwczas gsto po Sycylii, po caej Kalabrfi, a nawet i .w Kampanii. Najm odszy z nich, za*
oony przez w. Nilusa hymnografa w pierwszych la
tach X I wieku w Grottaferrata pod Rzymem, szczyci
si po dzi dzie zachowanym starodawnym deisisem
m ozaikow ym 4). W z r STjai zawdrowa w epoce pa
nowania Greczynki Teofano i Ottonw nawet jeszcze
TepH 1905.

T e g o : H K 0 H 0 rp a < j)is Tocnona Bora u Cnaca p. 1905

ect. ect. Por. nasz artyku Glossy do prawdy o Bogarodzicy
Ruch literacki, X II, nr. 1. Myslivec, Liturgicki hymny jako namety
ruskich ikon, Byzant.-Sl. II, 462 497.
4)
Synna deisis grottaferracka ma olbrzymi literatur. Poza
pracami wspomnianymi w przypisku poprzednim wymienimy: Aure
lio Palmieri, Wizant. Wrem., 1904; M uratoff, La pittura bizantina,
Roma 1928; I. W ilpert, D ie rmischen Mosaiken und Matereien,
Freiburg 1917; A. Rocchi, La badia di Grotiajerrata, Roma 1930;
ksiga jubileuszowa La badia greca di Grottajerrata, Roma 1930.
Por. te nasz artyku Dyskusja o Bogarodzicy, Przegld katolicki
1937 i o!db. Muflor, Iconografia delta Madonna, Firenze 1905.

dalej na zachd, skoro znalaz si wwczas w Limburgu,

a pewne odbicie m iewa nawet w> kluniackich klasztorach
francuskich 5).
e pocztkowe wiersze Bogarodzicy cz si nie
wtpliwie silnie z ide Serjoc, dowodzi prcz wspo
minanej troistoci postaci witych czyli -ipt(j,p<ptov take
wiersz:
Sysz

modlitw

(ST)u;v), j

nosimy.

Ta modlitwa i jej dotarcie do Kyriosa-Gospodzina

s uwarunkowane dwoma poprzednimi wezwaniami:
Usysz

glosy, nape myli czowiecze.

Tak wic mamy tu do czynienia z gradacj: a ) gosy

b ) myli c ) modlitwa. Dopuszczenie g o s u czo
wieka przed tron Boy jest warunkiem wstpnym, naj
niszym, minimalnym szczeblem proby. C u m uibus et
nostras v o c e s ut admitti iubeas deprecamur brzmi
korna modlitwa prefacji. Analogicznych zw rotw wskaza
mona wiele w liturgii.
Stopie rnicy midzy gosem ' (cpi-wj) a myl
(X6fo) okrelano zdawna w pismach O jcw Kocioa
i w naboestwach, powoujc si przy tym na rnic
stopnia midzy w. Janem Chrzcicielem, a Chrystusem,
z ktrych pierwszy zosta w Ewangelii nazwany tpwvVj
podmo sv Tjj pr(ao).
Drugi za
Afo. Dla przykadu
5)
Por. prace Kondakowa, Kirpicznikowa, Osieczkowskiej itd.
Z tej ostatniej zasuguj zwaszcza na uwag analogie z litaniami;
take uwagi o starych deisisach z X lub X I wieku (antependium
w Akwizgranie etc.). Reprodukcje starych deisisw z epoki ottoskiej widzimy w czasopimie Bn3aHTiHCKm BpeMEHHHK, w ksice
Duc de la Salle, Gerbert - Silvestre 11 (1914) u Kondakowa itd.
Kondakow mwi o znaczeniu greckich mnichw italskich dla rozwoju
ikonografii europejskiej.

przytocz urywek homilii w. Jana Chryzostoma na 3

rozdzia w. Mateusza:
G os
jest to dwik zmieszany, nie odsania
jcy adnych tajemnic serca, jeno to zapowiadajcy, e
ten, kto krzyczy, chce oo wyrazi. Natomiast Logos to
m owa rozumna, otwierajca tajemnice serca. Gos jest
wsplny ludziom ze zwierztami, Logos za tylko lu
dziom jest waciwy. Przeto Jan dlatego zosta nazwany
cpti)VTj, a nie >>6fo, e przez Jana B g nie objaw i1 ani
niosierdzia Swego, ani sprawiedliwoci, ani zamiarw
przygotowanych przed zaoeniem wiata, lecz dlatego
tylko, e Bg zamierzy uczyni co w ielkiego rd ludzi.
Potem za przez Syna Swego Bg wypeni (eJ;:cXr|pw3e)
tajemnic Swej wroli, przeto Syn Boy zosta nazwany
A "p .

W parze z gradacj przedmiotw i rwnolegle

do niej idzie gradacja czasownikw, imperatyww:
usysz nape sysz. Nie jest ona obc liturgii;
prcz ukazanej przed chwil skali '-syszenia gosu i spe
nienia (ixxXTipcos'.) myli, mamy czstsze jeszcze stor
pniowanie poj w wielu modlitwach: a<wuoov i ^a-/ouaov,
aud.i-exau.di, dzisiejsze: usysz nas, wysuchaj nas\ tak
pospolfte w suplikacjach i litaniach.
Rezultatem wysuchania m odlitwy przez Gospodzina
bdzie to, o czym mowa w wierszu nastpnym:
To

da

raczy, jego

prosimy.

Sowa te odnosz si do tego pragnienia, ktre

w danej chwili jest aktualne, do tej potrzeby, ktra w d a r
nej chwili zgromadzia wiernych ku modlitwie. A le ta
dorana potrzeba, najbardziej moe ziemska i ludzka, nie
jest jeszcze wszystkim dla czowieka. S jeszcze wa
niejsze myli, gbsze i oglniejsze proby, nie zalene
od chwilowej aktualnoci. W ic o dwa jeszcze, coraz

to wysze stopnie wznosi si pojciowa i uczuciowa gra

dacja:
A

na

po

y w o c ie

w ie c ie

zbony

r a is k i

p o b y t,

p r z e b y t.

Ten kontrast a jednoczenie konsekwentna spo

isto dwch ycze, z ktrych jedno odnosi si do ycia
ziemskiego, drugie do zaziemskiego, ma w iele analogij
w rnych modlitwach Kocioa. Dla przykadu przytocz
urywek z mszy katechumenw w liturgii w. Jana Chry
zostoma : "O Tt % o iv a t a t k a x o d ao[J.cpcvoo
jja p io a p. v o

7t p o 3 e o y a ,

za

a i i ^ a e i

vv Ttov 8ouXcov

Eob

u j

ir a p '/ s i v

a i i f ^ a z a.

ta

p w n o v, y_opriY<iiv Tjjj.iv
a iv

v. a i T p ia i cy[j.!f(o v o G aiv etc -ctjj Civ(j.ati

ev

i i -/)? aXT;\>sia x a t

t <o
iv

tif

sa p

a fn

npb
v t i

r o a(icpepov
a i d> v l

p. e X X o v t i

xai
tt X yj-

r i]v sicip / u )-

<o 7] v

a ! i v lov

/ a p i o [i s v o **).

Umylnie z wielu miejsc analogicznych przytoczyem

to wanie, bo nie tylko s tam poza przeciwstawnym
poczeniem zbonego ywota na ziemi i wiecznego y
wota po mierci m otywy nape myli ( xXt)?cjoov)
i da rzeczy (*/apioa^evo zapgy.s!v). Poza tym chciaem
ju zawczasu zwrci na to uwag, e msza katechu
menw w liturgii greckiej oraz w zawisych od niej
formach liturgicznych, istniejcych niegdy, do w. X I,
na Zachodzie daje najlepsze wyjanienie i w zr uka
6)
Teksty w. Jana Chryzostoma cytuj w edug Patrologii
M ignea- W niektrych miejscach posuguj si ponad to wasnym
przekadem, ktry si ukae w W yborze hotjulij . J. Ch., w po
znaskim zbiorze Pism O jc w Kocioa Liturgia J. Chryz. zawiera
ri w t. LXM I P. O. (1862). Korzystam te z je j przekadw
cerkiewnosowiaskich i francuskich (Dabrous 1904, Charon 1903,
etc.), oraz ze specjalnych studiw (Lesage etc.), je j dotyczcych,
ktre wymieniam niejednokrotnie. Homilia na 3 rozdz. Mateusza
znajduje si w P. G., t. LV I

du zwrotek naszej Bogarodzicy. Istniejca dzisiaj form a

liturgii rzymskiej, dzieo radykalnych reform Grzegorza
V II, nastpnie szeregu papiey w w. X II i X III, a w re
szcie soboru trydenckiego, wykazuje z Bogarodzic za
ledwie s a b e analogie i to wanie wycznie w cz
ciach swych najstarszych, najbardziej archaicznych. D la
tego te cikim, nie do darowania bdem metodycznym
byoby usiowanie, by objania Bogarodzic na podsta
w ie pnych zwyczajw obrzdowych, bez uwzgldnienia
dziejw liturgii. Susznie Dobrzycki uwaa znajomo
tych dziejw za conditio sine qua non w badaniach nad
nasz pieni.
Prcz O rd o Rom anus, dobrze znanego ju Mieszkowi
II (ktry t ksig otrzyma od M atyldy), dalej oprcz
najstarszych ksig liturgicznych, zachowanych w biblio
tekach kapitulnych, rdami tych dziejw bd kroniki
z ktrych wyjtki cytowalimy w pierwszym rozdziale
nfniejszej pracy, nastpnie rda zachowane u na
rodw i w rodowiskach, z ktrymi Polska i Koci
w Polsce m iewa kontakt, wreszcie za analogie do oca
laych dzi jeszcze tu i wdzie r e d n i o w i e c z n y c h
liturgij chrzecijaskich.
O
rodowiskach zagranicznych, z ktrymi Koci
w Polsce redniowiecznej utrzymywa kontakt i skd
liturgia u nas czerpaa swe wzory, przyjdzie inam jeszcze m w i niejednokrotnie. Narazie przypomn tylko
zw ile sprawy oglne, do powszechnie znane. Najdawniejsza liturgia, jaka si zjawia , na ziemi polskiej, przy
sza zapewne od M oraw , i prawdopodobnie posugiwaa
si jzykiem sowiaskim 7) ; same szczegy obrzdkowe
nie s nam wiadome, wic nie rozstrzygnit pozostaje
7)
Grze.

Por. m. in.

ks. Oacki, Klasztor

benedyktyski

na ysej

kwestia, czy form a bya zbliona do greckiej, czy do

rzymskiej; nazwiska pierwszych biskupw krakowskich,
w ktrych susznie czy niesusznie dopatrywano si po
kostu byzantyskiego (Prochor), nie s argumentem sil
nym. Na ca Polsk oficjalnie rozszerza si chrzeci
jastwo przez chrzest M ieszka i jego maestwo z Dobrawk; kwestia liturgii znw tym razem nie jest jasna
wobec dwoistoci teje w samych Czechach, komplikuje
za j fakt, e pierwszymi biskupami poznaskimi s
Niemcy, zaleni podobno od metropolii magdeburskiej.
W krtce waciwym organizatorem Kocioa w Polsce
zostaje w. Wojciech, sam siebie nazywajcy bi
skupem Sowianinem , episcopus Sc/avuss), arliwy w y
znawca zasady poli-liturgicznej9), przejtej z greckorzymskiego klasztoru w. Aleksego i Bonifacego, ucze
najukochaszy i najwierniejszy bazylianina-Oreka kalabryjskiego, w. Nilusa, przez Grekw italskich najpierw
uznany za witego zaraz po swej mczeskiej mierci.
Brat jego, najcilejszy towarzysz i powiernik, GaudentyRadim, zostawszy niezalenym od Niemiec arcybiskupem
gnienieskim, podlegym bezporednio Stolicy Apostol
skiej, kontynuuje dawne zwizki z klasztorami woskimi,
skd sprowadza sobie wsppracownikw; panujca tam
e zasada tolerancji' liturgicznej (w przeciwiestwie do
Niemiec, gdzie duchowiestwo w znacznej mierze hoduje
zapocztkowanej przez dynasti karolisk unitaryzacji
obrzdowej rzymsko-aciskiej) widocznie ma zwolenni
kw w Polsce, skoro M ieszko ,11 modli si w jzyku
aciskim, greckim i ojczystym: polskim czy w o g le so
8) Bruno Kwerfurcki, Vita (m in o r ) Sancti Adalberti, r. 26.
Via maior (Ps. Canaparius), r. 27.
9) Vaclav Chaloupecky, Svaty

Vojtch

slovmskd

liturgie.

Otisk z asopisu Uene Spolenosti Safafikovy Bratislava , V III,

1 2. Bratislawa 1934.

wiaskim. Pierwsze zakony, jakie w i Polsce osiadaj, te

wnosz sw oje liturgiczne odrbnoci, ktre -przy szero
kich niekiedy uprawnieniach autonomicznych, zostawiolnych tym zakonom, byy nawet niekiedy do znaczne.
Z tych zakonw szczeglniej si wpywam i swymi za
znaczy woski zakon w. Romualda, czerpicy wzory
z greckiego Wschodu, oraz oparci pocztkowo o w zo
ry greckie benedyktyni kluniaccy, zwaszcza za ugrun
towany niegdy przez przyjaciela w. Wojciecha, biskupa
Notkera, klasztor leodyjski. U najdawniejszych za be
nedyktynw polskich, wywodzcych si z Brzewnowa
i Sazawy, monaby ponadto znale lady tradycyj ob
rzdku sowiaskiego.
W poow ie w. X I, kiedy rozam w Kociele sprar
w iony przez Michaa Cerulariusza w yw o yw a coraz cz
stsze nieporozumienia na tle obrzdowym ( guaestio de
azymis etc.), poczto ogranicza w p yw y greckie w yciu
Kocioa zachodniego; jednoczenie daje si spostrzec
coraz silniejsze denie do rugowania lub przynajmniej
ograniczenia obrzdkw krajowych (gallikaskiego, cel
tyckiego, mozarabskiego, w pewnej mierze i ambrozjaskiego) i zakonnych10). Akcj najsilniejsz w kierunku
tego ujednolicania liturgii wszcz G rzegorz V II. Synody
polskie z w. X II i X III, na ktrych poruszano m. in.
sprawy sposobu naboestw, wiadcz, e ta dzieo litur
gicznej unifikacji posuwao si coraz bardziej, a okoo
r. 1285 (synod czycki.) byo ju niemal cakowicie
przeprowadzone w duchu rzymskim. M w i niemal , gdy
pewne drobne odrbnoci, wynike z poszanowania tra
dycji krajow ej (kult witych, pami dni szczeglnych
itp .), przetrway nadal, niektre z nich' uwicone jeszcze
w X V I wieku postanowieniami synodu piotrkowskiego.
10)

Ks.

Micha

ecclesiasticis officiis

w.

Kordel, liturgia
Izydora

mozarabska

Krakw

1935.

z Sewilli,

dziele

D e

Przyw ileje papieskie czy rozporzdzenia synodalne

pozwalay i w innych krajach niejednokrotnie na zacho
wanie dawnych tradycyj liturgicznych. Szczeglny przy
w ilej, ze wzgldu na cze dla tradycji w. Brunona
z Reims, maj kartuzi, najbardziej konserwatywny z wszy
stkich zakonw: ich msza, bdca kontynuacj liturgii
galllkaskiej (lugduskiej), przetrwaa niemal w stanie
swym pierwotnym do naszych czasw. Przytocz sowa
osoby fachow ej: Z pomidzy liturgij zachodnich ryt
kartuzjaski jest jednym z najdawniejszych i od wieku
X I prawie si nie zmieni. Zakon w. Brunona zachowa
bowiem form uy i obrz?dy waciwe kocioowi lugduskiemu za czasw zaoyciela. Msza kartuzw X X wieku
odtwarza wic ywcem msz z przed 9 wiekw , blisz
czasw pierwotnych chrzecijastwa, zblion zwascza
do obrzdku w schodniego. . . zachowaa wiele staroyt
nych obrzdw, usunitych z biegiem czasu z innych li
t u r g ij" 11). Do takich odrbnoci nale tutaj: znacznie
krtsze, ni w obrzdku rzymskim modlitwy u stopni
otarza zwaszcza C on fU eor, dodane do tvch modlitw
Ave i Pater noster, inny sposb' odmawiania Kyrie, tekst
Credo bliszy tekstowi greckiemu, itd.
W wietle tego, comy dotd rozwayli, a wic zairwno w wietle dziejw ikonografii kocielnej, jak
i w wietle dziejw liturgii na Zachodzie i w Polsce,
ukazuje si ju w oglnym zarysie liturgiczna rola B o g a
rodzicy. W obec zawartego ju w wierszach pocztkowych
motywu cile bizantyskiego (d e is i ) pie ta musi si
wywodzi z t a k i e j liturgii, a wic i takiego czasu, gdzie
m otywy greckie liturgiczne m ogy wchodzi w skad na
boestwa chrzecijaskiego na Zachodzie: nie w formie
ii)
S- Maria Renata, Liturgia a sztuka, Pozna
Liturgia kartuzjaska, s. 112 118.

1934, rozdz.

skpego wyjtku (jakim dzi s pewne m ody w rzym

skiej liturgii w ielkopitkow ej), ale jako cz zasadnicza,
fundamentalna. P ow tre: skoro pie ta opara si unifi
kacyjnym tendencjom obrzdku rzymskiego, tak silnym
w X II i X III wieku, tedy przyczyn zachowania tej.
odrbnoci musiaa by jaka silna tradycja, ktr usza
noway czynniki kocielne, jaka cze osobliwa dla sw
tej pieni, albo te dla jej dziejw.
A trzeci jeszcze okoliczno naley bra pod uwag.
W szelka odrbno liturgiczna bya dozwalana przez w a
dze duchowne tylko wtedy, gd y nie staa w sprzecznoci
z nauk Kocioa, gdy si z ni zgadzaa pod w zgl
dem dogmatycznym. Tyczy si ta powinno take i B o g u
rodzicy, piewanej z wol biskupw polskich. Zateml ba
danie ta liturgicznego naszej pieni i musi koniecznie
w parze z rozpatrywaniem jej elem entw dogmatycznych.
Historia dogm atw kocielnych po wszystkie czasy bya
i bdzie kluczem do historii religijnych! pieni katolickich.
Bez orientacji w sprawach dogmatycznych niepodobn ani
zrozumie treci Bogarodzicy, ani te okreli cho
ciaby w najoglniejszym przyblieniu czasu jej po
wstania. Interpretacja treci tej pieni nie majca pod
stawy w dogmatach, albo wrcz z nimi sprzeczna, musi
by uznana za myln i nie wiodc do celu. W tym
jednak powoywaniu si na dogmaty konieczn rzecz
jest pami o tym, kiedy dany dogmat powsta i mia
szczegln aktualno: to wanie bdzie wytyczn przy
ustalaniu chronologii.
Kwestie te wszystkie budzi odrazu pierwszy wyraz
pieni: Bogarodzica czy Bogurodzica. M wilim y ju
o je g o pochodzeniu od greckiego 0eoixo terminu
utworzonego na soborze efeskim (431), potpiajcym
herezj nestorianw, ktrzy odmawiali M arii godnoci
Boskiego Macierzystwa, nazywajc j tylko ypca-coiKo

lub avSpoTxo. Sobr zagrozi kltw kademu12), ktoby

tytuu Bogarodzicy przeczy Matce Chrystusa; przeto na
Wschodzie, celem zaakcentowania prawowiernoci i od
grodzenia si od gronych tam przez dugie lata nestotrianw, uywano tytuu &&o-6y.o nierozcznie z imieniem
M arii; zwyczaj ten mniej by przestrzegany na Zachodzie,
gdzie herezja nestoriaska nie czynia tak* zatrwaajcych
postpw; zreszt graa tu pewn rol mniejsza skon
no aciny do tego rodzaju zoe wyrazowych std
nie przyj si tu sztuczny i pny zreszt termin D e ipara, a teologow ie posugiwali si 'chtniej wyrazem
greckim (Kasjan, Wincenty z Lerynu, Albert W ielk i), na
tomiast do zw ykego uytku w liturgii zostawiono okre
lenie dwuwyrazowe: M a ter D ei, w IX za wieku w pro
wadza poczto czciej D ei Genetrix.
W obec drugiej herezji, mianowicie antydokimaryzmu,
przeczcego paniestwa Matki Boskiej, wynika potrzeba
akcentowania i drugiego dogmatu. W Kociele wschod
nim znw uczyniono to przez wprowadzenie* staego, nie
odzownego tytuu IIapSevo; tak wic std wyniko cise
poczenie 0eoxxs IIapSve, znajdujce si w tysicach
najrozmaitszych m odlitw i pieni greckich. W rzymskim
obrzdku, gdzie skrupulatno co do tytuw zawsze
mniejsza bya ni w Bizancjum, nie byo te o w ego
przymusu.
Do tych m odw greckich, w ktrych niezbdn fo r
mu jest zwrot Bogarodzico D ziew ico smce IIap3ve
nale niezliczone tzw. ^eotoua, czyli piewy ku czci
Matki Boskiej, tworzce wstawki w rnych pieniach
12)
Literatura do tych spraw bardzo obfita. Duo
materiau
moe czytelnik polski znale w ksice ks. Wasilkowskiego Ojciec
soboru efeskiego, w- Cyryl, W ocawek 1931. Co 'do wyrazu
Theolokos na Zachodzie, por. Vives, Dictionarium Marianum, Rzym
1901, s. 310.

nabonych, zwaszcza w tzw. kanonach, a nade wszystko

w modach cile nalecych do liturgii, w horariach
((bpapta), w minejach ((ir^ata) itd. D la przykadu przyton
tocz z nich niektre:
(z m in e j w ):
v A/pavts ] 0 o t 6 v. s II a p
tv

1 i v

ii o u

ve j

oo.-scjrs. | ad)30v r a

jrav,3[j.vTj'ce
yj;ju ) v

(z h o ra ri w ):
f t s o i y. s II a. p <> i v e
! X =T EU;

T 0 V 1 [ V

ii o u

(ze mszy w. Jana C hryzostom a):

ttjc

7 :a v a y ia ; a y p a v t o o ~ : o : ' ) /. o -( T, ;j. v Tj

e v |o o 5i a 7r o iv r ,; t[j.w v

0Ot6xou

7.a;. i s l

I [ cr. p {) i v o o M a p t a

auTOO y.al 4\Xi^Xoo;

xai

-ri|v Cm t] v V)(i(ov

X p t a z (j) To) 0(j) sapaO-iasTia 18).

Najwaniejsze jednak dla nas bdzie to, e sakrafrientalny zw rot @soTy.e IIapSve spotyka si u Grekw,
zarwno ortodoksw konstantynopolitaskich, jak u ba
zylianw - katolikw w Kalabrii i w Grottaferrata pod
13)
Horariw i minejw s nieprzeliczone wydania. Krytycz
nym opracowaniem zalecaj si zwaszcza ostatnie, wydane w Rzymie
kilkakrotnie w wieku zeszym i biecym (1873, 1876, 1904 etc.).
Komentowany przekad francuski cign si przez wiele zeszytw
czasopisma Irenikon (1933, 1934). Sporo tekstw minejw zamie
szczono w Byzanlinische Zeitschrift (Papadopulos Keramevs i in.).
Bdziemy je omawia w rozdziale powiconym hymnografii. Tam
te zajmiemy si raz jeszcze prac W eih a D ie Akrostichis in der
byz. Kanonendichtung (B yz. Ztsch. 1908), gdzie jest obszerna lite
ratura przedmiotu. Sporo teotokiw przytoczy z wydania wenec
kiego ks. A. Wyrzykowski w ksice Geneza Bogarodzicy (Sando
mierz 1922). Ciekawe uwagi o charakterze teotokiw zamiecia
Z. Licharewa w Oriens 1936, s. 141. W iele teotokiw mieci
Patr. Gr., zw. t. X X IX (Acoluthia triplicis fcsii).

Rzymem, w Pozdrowieniu Anielskim, ktre ma tu dzi

brzmienie nastpujce:
0 s o t x s

| Ilapfrys

j y.e)(afjiT<o[j.v7]

Kiipto; |xai

V i 2 o o | [i s i a

eoXoYTf][ievir]

Xi>

| v

y -a p ic

euX oY T T)|J.vo

M a ^ ia

i o

y u v a ig i
TTj y . o i X i a

o f> .

Co znaczy:
Bogarodzica | Dziewica | zwolena Maria |
Syn T w j | Oospodzin | s Tob |
Bogosawiena T y . . . itd.

e B ogiem slawlena czy bogosaw iena to odpowiednik

greckiego uXoyt)[j.vt), wiadomo oddawna. Co do zwolena,
zaznaczalimy, e w przekadach aciskich oddawano ten
w yraz przez electa. Tu nadmieni, e epitet electa czy
praeelecta w odniesieniu do Matki Boskiej nie jest cbcy
liturgii. Spotykamy go w hymnach maryjnych aciskich
wycznie w X i X I wieku, o czym nam z czasem
mwi wypadnie. W godzinkach o Niepokalanym Pocz
ciu spotykamy jeszcze werset: Elegit eam D eu s et praeelegit eam. A le rodowd tego tytuu jest grecki i je
dynie na gruncie greczyzny jest on zrozumiay.
W Pozdrow ieniu Anielskim, zapisanym u w. ukasza
spotykamy sowa -/alpe -/.s/apiTw^err) nie dajce si w a
ciwie przetumaczy cile na jzyk obcy, a to nie tylko
ze wzgldu na zawart w nich cech stylistyczno-rytmiczn
(gra sw ), ale i ze wzgldui na bogat tre znaczeniow
wyrazu
W yraz w tej form ie wystpuje tylko
raz w caym Pimie w., a wic ju inajstarszym ko
mentatorom nasuwa rnorodne, rozbiene interpretacje.
Jedni wywodzili go od /atpsiy i tumaczyli przez ra
dosna , cieszca si , gaudiosa ; byli nawet tacy, ktrzy
wyraz kopotliwy zastpowali poprawk xsxapr]fiiviri. Inni
uwaali go za synonim zapiszcz i tumaczyli pikna ,
wdziczna , formosa . Inni wyprowadzali go od y.api^iwtc

i nadawali mu znaczenie askawa , albo i obdarzona

ask . aciski jzyk, swoim obyczajem, grecki dugi
wyraz odda dwoma, oddajcymi w oglnikowym przy
blieniu je g o znaczenie: gratia plena, skd pniej i w polszczynie spotykamy: m ioci pena i aski pena. Od
mienn wreszcie interpretacj przyj w. Anastazy oraz
szereg innych teologw , objaniajc xey,apiTconvr) jako exXe>Xef(j.evY): wybrana , zw olena. Interpretacja ta oparta jest
na podstawie trafnej, skoro -/apitcD spotykane w irnych formach w Ksidze Machabejskiej, ma znaczenie
uprzywilejowa , wyrni , zaszczyci ask 14).
Rzecz charakterystyczna, e Ru, cho od Grekw
braa wzory, nie przyja o w e go rozpoczynania zdrowaki od zwrotu 0oxxe IIapvs, jakkolwiek w innych
naboestwach (zwaszcza we mszy) spotyka si nieraz
bogorodiczeny z inwokacj
EoropoAHi;c -kuo. Take
interpretacja -/.XeAefp.vTi nie jest tu znan. Pocztek Po
zdrowienia Anielskiego, uywanego na Rusi, brzmi od
czasw Nestora po dzi dzie:
P jayh ca OEpa^CKaHuj,
14)
Cabrol et Leclercq, Encyclopedie d'archologie chretienne
et de liturgie, t. X, partie II, pag. 2045 7 . Baudrillart, Dictiottnaire dHistoire et de Geographie eccl., t. V, s. 955. Ks. J.
Fijaek, Bogurodzica, 1903. Tene, Zdrowa bd Mario, Sowo
Polskie 1903, nr. 600. C yrille Charon, Le quinzieme centenaire
de S. Jean Chrysostome, Rome, C ollege Pontifical Grec, 1909.
Nicolai Rayensis, Tractatus praeliminaris de aioluthia officii canonici
pro Eccl. orientalibus Graecorum . . . etc. Patrol. Graeca, t. X X IX ;

od str. 324 wyjanienie: Theotokia: quae unde nomen invenerint,

ignorari non potest, nisi ab eo, cui ignota est Nestoriana perfidia"
itd. podane s ich dzieje; najbardziej nas tu obchodzi oko
liczno: quod ad duo ista vocabula attinet, Deipara Virgo,
ea Salutationi Angelicae addidit Ecclesia O rientalis. . . Graeci itaue
Mariam 6sotxov salutant, priusquam y.xap(T(ii^evT]v. Co do
sposobw tumaczenia xexapitupievT) patrz: orell, Lexicon V. Testamenti, Paris 1931; Bretschneider. Lexicon Manuale in libros N .T .,
1829; Bauer, Wdrierbuch zum N . T., Giessen 1928, Sp. 1401.

co wiadczy, e ludzie wprowadzajcy ,tu liturgi, szli

za wersj taurydzk czy kapadock, uwaajc /.sy.apiTwpirr)
za oboczno do y.sxapr)(j.vr). Tak w ic podstawowa cz
tzw. pierwszej zwrotki Bogarodzicy jest ledwie^ nieco od
biegajc od oryginau (przestawki w yrazw ) parafraz
sowiask greckiego Zdrowa Maria i to przyby
nie od Wschodu, gdzie modlitwa ta miaa tekst inny,
ale z poudniowego lub poudniowo-zachodniego obszaru
greczyzny. Brak w niej pozdrowienia Elbiety, ktre ju
w X wieku zaczo w obrzdkach chrzecijaskich stawa
si integraln czci tej modlitwy. Mniej dziwi nieobec
no m odlitwy wiernych (czy m odlitw y K ocio a ), gdy
jest ona dodatkiem pniejszym: zachodnia jej posta
obecna ustalia si dopiero na przeomie w. X V i X V I,
przedtem za byy jedynie lokalne prby (od koca X I
w .), bardzo rozbiene w tekstach. T o samo tyczy si
Kocioa wschodniego, gdzie tekst m odlitwy wiernych
ustala si nader powoli, a i tak nie1wszdzie nawet
dzi si przyj. Co jednak w e wszystkich tych prbach
od samego pocztku bywao wsplne, to' proba do Matkj
Boskiej o wyjednanie odpuszczenia grzechw dzi
jeszcze to syszymy w zwrocie ora pro nobis peccatoribus.
Zjawisko to rwnie stae jest w liturgii greckiej; w pa
rafrazach i 'wersjach Zdrow a, w teotokiach i antyfonach
ustawicznie spotykamy np. takie zw roty:
xov T i6 v

Sou

S u a u te i

ai>7)((j)p7)aiv | t&v 7rcaiajiaTU)v t)[juv | itp .15).

A wic ustawicznie powraca (nb. nawet w formie
rymowanej) m o ty w : zici m m |spust winam. I nic w tym
dziwnego. Raczej naleao by si dziwi jak najmocniej,
gdyby tak nie byo. W szak o d proby o odpuszczenie
15)
Zeischr.

Materiau duo daj artykuy Papadopulosa i in. w B y z.

1903.

Birkenmajer 6.

81

grzechw zaczyna si musz wszelkie m ody chrzeci

jaskie, tym bardziej zaczynay si od nich w wiekach
rednich, gdy lk przed grzechem by tak przemony
ut vix iustus sit securus . . . O odpuszczenie; grzechw n a
k a z a si modli Chrystus i potpi faryzeusza, ktry
Imodlitw rozpocz od mniemania, e jest czowiekiem
bezgrzesznym. A w takich to faryzeuszw chce zamieni
autora Bogarodzicy oraz piewajcych j ludzi prof.
Bruckner16), gdy twierdzi, e uwaaj oni, jakoby o d
puszczenie grzechw nie byo im zgoa potrzebne, gdy
s podobno (zawsze i (wszdzie?) czyci duchem . T w ier
dzeniu takiemu przecz nie tylko sow a ewangeliczne
o tym, e i sprawiedliwy niejednokrotnie przez dzie
jeden grzeszy, ale i sam tekst pieni, a mianowicie refren
Kupie eXe)aov, zbliony do m odlitwy nie faryzeusza, lecz
celnika, bo zawierajcy baganie o lito, o przebacze
nie . . . Odpuszczenie grzechw spust winam jest
pierwszym koniecznym warunkiem dostania si po mierci
do raju. A le warunek to jeszcze nie wystarczajcy. Dla
tego w drugiej zwrotce jeszcze grzesznicy modl si
0 zbony pobyt na wiecie, o ycie cnotliwe.
Ta zwrotka druga , czyli raczej jak j nazwiemy
cz druga zwrotki pierwszej, uprasza o ordownic
tw o w. Jana Chrzciciela. O zwizku osoby tego wi
tego z Chrystusem i Matk Bosk juemy mwili.
Jeeli do kwestii tej jeszcze wracamy, to dlatego, by
czytelnik nie pomyla, jakoby deisis by koniecznie ja
kim bezporednim impulsem dla autora Bogarodzicy
1 e suszn bya dawna hipoteza jednego z badaczy,
jakoby nasza pie bya podpisem (? ) takiego deisisa .
W rzeczywistoci Bogarodzica m ogaby nawet powsta
1G) Bogurodzica,
ska, 1901.

rozwizanie

zagadki,

Biblioteka

Warszaw

bez jakiegokolw iek zwizku z tym czy innym obrazem

czy typem ikonograficznym, skoro zwizek Matki Boskiej
i w. Jana Chrzciciela, oparty na tekstach ewangelii,
tumaczy si zupenie jasno i w wietle m od w czy
pieni liturgicznych. W wielu modlitwach mszalnych
przede wszystkim w obrzdku greckim w. Jan jest
wymieniony zaraz po Matce Boskiej, jako drugi Pored
nik prb naszych wobec Boga. Zwraca na to uwag
ju Kirpicznikow 17) w swym podstawowym studium o ge
nezie deisis, i w dziejach liturgii w. Jana Chryzostoma
mamy taki w z r :
-ps^suo'; rffi r:;pe'jAoYrj[j.vr(? ossjrotyifj
T)|j.bv M apta BeoTiwi). . . to r)

svS6oo jrpotpYjroo TTpoSpo-

jj.o u ... <I)v Tat txeaat<; jcaxs<j>ai i]|ia ? 6 0 s .

Dodam, e inne miejsce tej liturgii bardziej jest zbli

one do Bogarodzicy, a mianowicie modlitwa po b ogo
sawiestwie chleba, gdzie kapan chwali najpierw B o rgarodzic zawsze D ziew ic M a r i , nastpnie zanosi mo
dy do Chrzciciela i apostow. W e mszy aciskiej
dzisiejszej Chrzciciel wspomniany jest w C on fiteor,
po Marii, bogosawionej, zawsze Dziewicy, a przed apo
stoami. W takiej kolejnoci idzie te jego imi w li
tanii do wszystkich witych, ju w najstarszych jej
postaciach, take w wierszowanych parafrazach, jakich
wiele wydaa szkoa St. Gallen w w. IX i X. Takie
litanie koczce si sowami Kyrie eleisoti byy
pierwotnie zagajeniem naboestwa mszalnego, pochodem
do o ta rza 18). Dodam, e zdaniem wielu liturgistw caa
pierwsza cz mszalnego naboestwa, tzw. msza kate
17) Kirpicznikow, l. c., 9, za Krasnosielcewa
Maiepiajibi ansi
HeropiH HHHOcn^AOBaHisi /iMTyprin cb. 1. 3jiaToycTa, Kaza 189.
Autor cytuje
jeszcze inne
analogiczne teksty za 'Q po\yiov,
wyd- rzym. z r. 1876, i za kard. Pitr.
18) Ks. dr. Kordel, Msza rzymski,

1935.

chumenw, bya pod znakiem w. Jana Chrzciciela, jak

cz druga, msza wiernych, bya ofiar Chrystusa19).
Jeszcze wyraniejsze wizanie roli Bogarodzicy
i Chrzciciela i to wanie w modlitwie o darowanie
grzechw spotykamy w horologiach : Iowa?ia Aec;itoiva
0 o x y .s , irpapsos jrsp r^(J.<I)v x<bv a|*apT(oXd>v... Siyie 'I(oavvTj IIpotpfjta Y .a i IIpopo(ie xai Bairtiata tou ivoptoj Yj[ia>v I]ao Xpiotou, ;ipea[3sos jrsp rj[j.wv twv ajj.apTtXwv.
Albo inne miejsce:
Aeanoza v.u p i e

[7poi> X p ta T , :rp sa(3siaL (; r r j K w a y p a w o o

deanofor/ f/jidw Q e o v %n u

xai

asi

II

a p O- v o o

x a i to d Xot> xL(itou iv 5 o 'j Ttpotp^Too, z p o S p iio u

M * p i a ; ...

y .a i p a s t u t o D

U w A w o u , ixeT E o[iv i l s , 7toX ueX ss K p ie , i i : a x o u a o v 7jfj.u>v 8s&|ievwv X o u % a i

e X Y] 3 o v

/. p i e

s X e 7) a o v a0) .

T o ostatnie miejsce jest znamienne i wane nie

tylko przez szereg zw rotw identycznych z tzw. drug
zwrotk Bogarodzicy, ale i przez to, e koczy si przypiewem (cpunviov) chralnym: K yrie eleison. Przypiew
ten w liturgii aciskiej ograniczony dzi tylko do jedinego miejsca w mszy katechumenw (pc* Introit, a przed
G loria czy k o le k t ); jest on :tu szcztkiem pierwotnej1
litanii przedmszalnej, zwyczaju zachowanego dzisiaj tylko
w wielk Sobot. Oderwane ju obecnie cakowicie od
sw ego dawnego przeznaczenia liturgicznego litanie, twotrce samodzielne naboestwo, tradycyjnie przechowuj
Kyrie. Tworzone w IX i X wieku (Tutilo) tropy czyli
amplifikacje inwokacji mszalnych w tym i nieliczne
amplifikacje mszalnego K yrie poczy wygasa w X III
I9)
Prcz d zte iSpecjalnych (Mauritii de Saxonia etc.)
Jagi, Korollarien zum Bogarodzica- U e d (A rch. f. sl. P U l. 1909).
so) Patrol. Gr. X X IX , s. 341 3.
Bogarodzica-Lied, 1909, Archiv f. sl. Phil.

Jagi,

Korollarien

z.

p.

wieku i w ty ten rodzaj pieni religijnej nigdy ju po

tem nie oy. Poza tym byo K y r :e uywane w godzi
nach kanonicznych duchowiestwa, zwaszcza w regule
benedyktyskiej. W zwizku z naboestwem do Matki
Boskiej jaw i si ono nader rzadko. Tak np. w M aym
oficjum Matki Boskiej, ustalonym ostatecznie przez Pio
tra Damiana w X I w., ale wywodzcym si ze znacz
nie dawniejszych czasw 21), po antyfonie Beata V irgo
et Intacta V irgo, gloriosa D om in a mundi, intercede pro
nobis ad D om in u m , spotykamy inwokacj K yrie eleison.

W pniej powstaych naboestwach nie widzimy ju

tego zwyczaju.
W naboestwie greckim piew K yrie eleison powraca
w najrozmaitszych okolicznociach niezliczone razy. Czsty
jest podczas mszy w edug liturgii w. Jana Chryzostoma,
take i w liturgii w. Bazylego, w horologiach zakonnych,
wreszcie w tysicznych modach przygodnych. Dosta si
on zwaszcza, jako skadnik nieodczny, do pieww
w uroczystociach koronacyjnych, w ingresach biskupw.
Ze Wschodu ten ostatni zwyczaj dostaJ si i na Zachd,
od czasu gdy tam, czy to we wskrzeszonym przez Ka
rolingw i dynasti sask cesarstwie rzymskim, a na
stpnie w poszczeglnych pastwach Europy jaw i si
obrzd koronacji, a zatem gw n ie w wieku X, oraz
z pocztkiem X I. Tak w ic przy opisie wjazdu Ottona
III wraz z kreowanym przez niego papieem Grzegorzem
V do Rzymu w r. 996 czytamy w licznych rdach
zgodn i wyran wiadomo, e piewano wwczas
Kyrie e leison 22) . Tak wiadomo spotyka si, jak m
wilimy, w opisie koronacji Szczepana w gierskiego w tzw.
ai) La priire liturgique, par le R. P. Dom Cabrol, bnedictin de Solesmes, abbe de Faruborough, La devotion liturgiue
a la Sainte Vierge, Paris 1905, s. 95.
a!) Bruno, Vila S. Adalb., 18.

kronice polsko-wgierskiej. Z danym miejscem tej kro

niki w iele nawet stylistycznego podobiestwa okazuje
ustp w kronice Kostnasa, opowiadajcy o intronizacji
biskupa praskiego Thietmara (poprzednika w. W ojcie
cha) odbytej w r. 975:
Tunc praesul mitra redimitus,
novus novam redit laetus
totius Boemiae in parrochiam
atque ut ventum est metropolim Pragam,
iuxta altare sancti Viti intronizatur . . .
Dux autem et primates resonabant:
Christus keinado,
kirie eleison!
und di hallicgen alle

helfent unse
kirie eleison et cetera.

Przykadw tego koronacyjnego zastosowania pie

wu K yrie eleison mona by przytoczy jeszcze kilka.
Przypomn, e i Bogarodzica, zawierajca przypiew
K yrie eleison, te miaa midzy innymi podobne zastoso
wanie, skoro piewano j na koronacji Warneczyka,
a pniej Zygmunt I, pieszcy na koronacj, w zi
sobie pie t za dobry prognostyk, przeto suto obda
rzy chopa, ktry mu j piewa.
W w. X upowszechnia si na Zachodzie i drugie
zastosowanie piewu Kyrie eleison: jako m odlitwy przed
bitw. Syszymy o tym obyczaju za Ottonw i za Hen
ryka II. Obyczaj to cakiem zrozumiay u ludzi rozu
miejcych greczyzn i modlcych si o zmiowanie Boe
w niebezpieczestwie ycia doczesnego i wiecznego.
W pniejszych czasach przetrwa jako formalny zwrot
**) Cosmas, l. c. Kraus: D er Prager Les, Germanos!avica
83. Dr. Konrad Bittner, Deutsche und Tschechen, I. Von
den Anfangen zur hussitischen Kirchenerneuerung, Briinn-PragLeipzig-Berlin, 1936, s. 38.

,.I,

modlitewny czy haso bojowe, a ulega znieksztaceniu

w ustach ludzi, ktrzy g o wcale nie rozumieli. W iem y,
e K yrie eleison czy Kerleis brzmiao i w pieniach nimieckich na placu boju; tyczy si to i pieni Sanki M a rei M u o te r unde M aid, w ktrej dopatrzono si pew nego
sabszego zreszt zwizku z Bogarodzic, oraz podobno
pieni Christus ist erstanden, ktrej odpowiednik polski
ma te przypiew Kyrie. rda ruskie podaj, e Kyrie
eleison, w form ie zdaje si .znieksztaconej, piewano
w X III wieku w czasie wojen polsko-ruskich, wic w tym
samym czasie i tyche okolicznociach, w zwizku z kt
rymi Dugosz poda pierwsz wzmiank o polskim p a
trium carmen. W iem y wreszcie, e zawierajca refren
Kyrie eleison bya
przez Polakw piewana jako
pie bojow a dwukrotnie w
roku 1410, w czasie
w ojny z krzyakami, a nastpnie, jeszcze niejednokrot
nie (np. w r. 1435 podczas w alki ze S w id rygie ); a do
X V II w. wznawiano j w teje roli. T o wojenne prze
znaczenie Bogarodzicy zasonio w pewnym okresie: czasu
niemal wszystkie inne, znacznie waniejsze, jej funkcje,
zwaszcza za jej pierwotny rodowd liturgiczny. Std
z pocztkiem X V I wieku kanclerz Jan aski, a potem
inni poczli gosi, e Bogarodzica zostaa uoona jako
pie bitewna: ad con ferendacum hostibuscertam ina. To,
co dla askiego byo tylko podaniem dawnej tradycji
(d i c t a ... dedicata sc. e sse), dla wielu pniejszych stao
si pewnikiem; byli wrd nich nie tylko Marcin, Biel
ski i ks. Jaroszewicz, ale te Nehring, Hipler, a przez
czas pewien i Bruckner. Najdalej posun si w tych
mylnych domysach Hipler, ktry nawet wysnu z nich
hipotez o krzyczycielu , czyli rzekomym wojowniku,
k r z y c z c y m Kyrie eleison na placu b itw y . . . Bya to
ostateczna konsekwencja stanowiska tych uczonych, ktrzy
chcieli pie religijn chrzecijask tumaczy bez uwzgld
niania dziejw liturgii chrzecijaskiej.

K yrie eleison miao, poza om wionym i dotd, w ie

lorakie jeszcze zastosowania, przede wszystkim w Kociele
greckim. Byw ao niekiedy surogatem modlitwy u tych,
ktrych poziom um ysowy czy nastrj w danej chwili
nie pozwala na m ody dusze, bardziej sprecyzowane
i rozwinite; obyczaj ten szed za wzorem ewangelicznego
celnika, ktry te cae usposobienie swoje, cay stan
swej duszy zamyka w lakonicznym, a jake zblionym
okrzyku-m odlitwie; drugim wzorem byy psalmy, w kt
rych okrzyk Kupis eXer)sov, jak wiadomo, nieraz si por
wtajrza, i z ktrych (poza analogicznymi tekstami N ow ego
Testamentu) zosta przejty. Ten uytek Kyrie eleison,
jako zwizej m odlitwy przygodnej, znany jest z wielu
przykadw. Nie tylko W odzim ierz Monomach zaleca
za przykadem zreszt moralnych traktatw greckich
aeby odmawia t formu (w danym wypadku w brzmie
niu sowiaskim rcnoAH noMHAoyH, dokadnie odpow ia
dajcym rytmicznie greckiemu w zorow i), ilekro nie* przy
chodzi na myl w chwilach cikich inna modlitwa. Nar
pis Kap-.s Xer)Gov oraz inne analogiczne: Kupie (3orjSir)(jov itp.
spotykamy w ogrom nej obfitoci na rkopisach greckich
X wieku w Monte Cassino, w Watykanie, na obra
zach i paskorzebach przedstawiajcych cesarzy z dy
nastii Ottonw, w okresie rozwielmonionej po caej
Europie greczyzny.
W epoce Ottonw, w wieku X, nakazywano Kyrie
eleison piewanie nawet prostemu ludowi, ktry sw
tych zgoa nie rozumia i po swojemu je przekrca;
na ten przykry rezonans skar si kronikarze. Kosmas
w cytowanym ju opisie intronizacji biskupa Thietmara
praskiego nie bez zoliw ej ironii dodaje: s i m p l i c i o r e s
autem et i d i o t a e clarruabant Krlessu et sic s e u n d u m
morem
krlessu

suum

czyli

totam illam diem

krleszu,

bo tak

hilarem sumunt. T o
prostoduszn ludow

wersj czyta by naleao, byo dowodem tylko niewyksztacenia owych prostaczkw (id io ta e ); natomiast na^ s
siadujcym z diecezj prask innym obszarze sowia
skim spotykamy si nawet z dowodem pewnej umylnej
zoliwoci w przekrcaniu K yrie eleison; oto gdy go r
liw y czciciel w. Jana Chrzciciela, biskup merseburski
Boso (972 3), pragnc skuteczniej przywie Sowian
swej diecezji do w iary chrzecijaskiej, napisa tekst
sowiaski z przypiewem Kyrie eleison (Sclavonica scripserat verba et eos Kyrie eleison cantare r o g a v it)t w w
czas oni parodiowali ten przypiew, twierdzc, jakoby
biskup kaza im piewa: U k ri volssa 21).
W Bogarodzicy, jak mwilimy, K yrie eleison nie
ulego przemianie w kerlesz. Prcz pow odw podanych
poprzednio decydowa m g w zgld jeszcze jeden: pie
tyzm dla tradycji liturgicznej, zwizanej z t pieni.
Zajmiem y si teraz z teologicznego punktu widzenia
dalszymi zwrotkami Bogarodzicy. Zaznaczyem na wst
pie, e przerne nazwy, wymylane przez badaczy ze
schyku w. X IX i z pocztku w .X X ( pie wielkanocna ,
pasyjna itp.) nie maj najmniejszego oparcia o tra
dycj rdow i e sabo s oparte nawet o sam tekst,
gdzie W ielkanoc czy okres W ielkopostny nie s wspo
mniane ani sowem, a wzmianki o zmartwychwstaniu
i o mce Paskiej nie stanowii wtku zasadniczego, tym
mniej za jedynego.
Jake wic, po odrzuceniu tamtych pnych hypotez,
objani przeznaczenie i tre wspomnianych zwrotek?
Odpowied da nam na to : po pierwsze istniejca
dawniejsza tradycja i opinia teologw , po wtre sam
tekst pieni.
Tradycja i opinia teo lo g w jest w danym wzgldzie
) M . Pol. Hist., t. I., 248 250.

i zgodna i uzasadniona. Oto ks. Grochowski uwaa

j za krtki z b i r z a s a d w i a r y chrzecijaskiej;
ten sam sd w yrazi dwukrotnie ks. Skarga, twierdzc,
e ta pie ma w krtkoci mdre, prawowierne, kato
lickie w y z n a n i e " ; wspczenie z nim sd ten po*tw ierdzi ks. W ujek, kadc Bogarodzic na czele swej
postylli; tego zdania byli biskupi polscy, ktrzy naka
zyw ali piewanie B ogurodzicy przed kazaniem, a wic
midzy Ewangeli a C red o we mszy; biskup Szyszkowski w X V II wieku wrcz j uwaa za wykad zasad
wiary, a wic jakby popularny katechizm czy Skad apo
stolski. A jeszcze pniej duchowni, e wspomn ks.
Birkowskiego, ks. Pkalskiego, ks. Koszutskiego, ks. Fi
jaka, ks. M akow skiego i ks. W yrzykow skiego, akcen
towali obecno elementu dogmatycznego, wic wykadu
zasad wiary w naszej pieni.
Istotnie pie nasza naley zwaszcza w swoich zwrot
kach dalszych do typu tzw. homilii piewanych, jakich
w iele byo w redniowieczu, poczwszy od czasw bi
zantyskiego poety Romanosa, ktry susznie czy nie
susznie uchodzi za twrc tego rodzaju utworw. Dzie
dzictwo tych homilij widoczne jest przede wszystkim
w ukadzie syntaktyczno-rytmicznym B ogarodzicy, o czym
na innym miejscu mwi nam wypadnie. Narazie zaj
miemy si tylko zawartoci treciow naszej pieni.
Uderza nas przede wszystkim rzecz jedna: w zwrot
kach tych powtarza si dwukrotnie wezwanie niemal
identyczne w brzmieniu, a identyczne cakowicie w treci.
A wic najpierw:
W

to w i e r z y ,

czowiecze zbony.

A nastpnie:
Wierz-e

to,

czowiecze . . .

przeciwiestwie zatem do wierszy poprzedzaj

cych, gdzie byy apostrofy do trzech Osb witych:

Marii, Boyca i Krzciciela, spotykamy teraz przemow
do c z o w i e k a , tego czowieka, ktrego gosy miay
by wysuchane i ktry uprasza o zbony pobyt i rajski
przebyt. Tu czow iek ten nazwany jest zbonym, a w dal
szych zwrotkach m owa jest o rajskim przebycie, o odpu
szczeniu grzechw, o Boycu - Zbawicielu. Zachowanie
cigoci treci przy jednioczesnej zmianie interlokutora,
osoby, do ktrej si przemawia. W zupenoci zatem
utrzymany jest schemat kompozycyjny wielu pieni chrze
cijaskich, zwaszcza za byzantyskich kontakiw ery
Romanosa, ktre wanie odznaczaj si najbardziej t
jakby dialogow przerzutni wezwa i prb m odlitew
nych. Do sprawy tej jeszcze wrcimy. Teraz tylko stwier
dzimy, e w kontakiach Romanosa tych ktre stanowi
poetyck homili, wykad wiary spotykamy podobnie,
jak w Bogarodzicy wezwania w ie rz - e w to czow ie
c ze "; np.
otw niatsMV, w ouid-pwirs.
Cytuj tu ten hymn Romanosa, \ktry ma poza tym
wiele m otyw w wsplnych z Bogarodzic-, przytocz nie
ktre :
ey. 11 a p $ e v o o

acp d p o u

a a p y. w !> i i

S i i] |i a , w;
a ji a p u a

iy/r

xat

wv ikrjflei

0s6

Kai av> p(i)iro oh rp a v ta a to }

e t ? aox6< ; /. a r e 5 i <o to
i va

t tb v

x o ttf d iv

cii'/.ovci^i

d ( b a fji a jr a a t v i X e o & e p a v 26).

Takimi to sow y hymnograf grecki opowiada o tym,

e narodzi si dla nas Syn B o y", e trud p o d j "
dla ludzi, e by Synem Dziewicy. N ie powinno nas
2t) P.

Maas, D ie

Chronologie

der

Hymnen

des

Rotnanos,

dziwi i to, e stay refren tej pieni, powtarzajcy si

po kadej zwrotce, gosi, i Kyrios Christos, Syn Boy,
unicestwi srogo mierci i skowa starost piekielnego,
Beliala:

to d

X ua a

to u

"A 1 8 oo

B e / .ia p

z 6

ra

pXirj,

v i y. o ?

0 a v a t o u to

x v t p o v 26)

M otyw tego refrenu powtarza si i w innych konta?kiach byzantyskich, e wspomn pocztek jednego z nich
(w iek V I ) :
'E/tai)i3sv A5a(j, tots
y . a i e/7(,X 'x u a s v

& jr v < m i.

STretSi) "A i 8 tj v s 8 r; a a
xat 0av3tTOv v E* po) s a ,
[iEjJ^TjSOU 5JJ.0I) ... 2G).
Przytoczyem te wiersze nie tylko dlatego, e w y
raniej ni w pierwszym kontakion brzmi tu motyw o sko
waniu starosty pkielnego ("AiS^y eSTj ua) , ale i dlatego
e m owa tu jest jednoczenie i o Adamie. Spraw tego
Adama w Bogarodzicy, najbardziej jakoby zagadkow,
a przeto do ostatnich czasw najdowolniej wyjanian,
zajmiemy si obecnie.
Przede wszystkim, aeby nawiza do spraw ju
omwionych, zaznacz, e w ikonografii redniowiecznej
byzantyskiej i w wzorujcej si na niej zachodniej spo
tykamy motyw Adama w poczeniu z deisisem Boga
rodzicy, Gospodzina i Krzciciela. Pisze o tym szeroko
A. I. Kirpicznikow w swym podstawowym, studiumXI,encyc
Ha BocToid u sariajrfc u ero JiHTepaTypHbia napajureJiH27)
mwic, zgodnie z dawniejszymi badaniami Busajewa,
Byz. Ztschr. 1906, s. 17. Krummbacher, Hymn. nr. 74, H,
Pitra, Analecta Sacra (1876).
26) Pitra, Hymnographie de 1Eglise Grecue, s. 447. Maas,
Kleine Texie, Bonn, s. 16, Das verlorene Paradies.
) L. c., 14.

e na tych deisisach Adam j Ewa przypadaj do ng

Chrystusa.
Ale sprawy ikonograficzne, jako wtrne, m niejszej
bd wagi anieli najistotniejsze rdo tak ikonografii,
ja k hymnografii, a mianowicie znw liturgia, dogmat,
tradycja kocielna. Zwaszcza tyczy si to bdzie tych
utworw, ktre s zbiorem zasad wiary.
Z tych zasad niektre byy szczeglnie trudne a i wa
ne dla katechumenw, majcych by owieconymi
przed chrztem i zobowizanych do skadania wyznania
wiary (confessio). Nie tylko sprawa Boskiego M acie
rzystwa i Dziewictwa Marii, nie tylko sprawa grzechu
i raju. Z podanej przez Nestora rozmowy (choby fik
cyjnej) Wodzimierza ruskiego z filozofem moemy sobie
w przyblieniu odtworzy te najwiksze trudnoci kate
chum enw: PlMt JKf ficAOAHMCpii... MkTO paAH OTTk JKt
Hkl pOAH C A H Ha AP^1^ pACflATh C A H KOAOI& KpkCTH
CA? (I>HAOCOiJ k JKf pfHf 6/V\0y Z CfTO p^A" HOMHKt HCTi
npkKd pOA^ MAOB^HkCKklH JKfHOMi C^rpklUH AHHBO/\-k
np*kAkCTH leeroiA f l A a / w a h crknaA * p a ta , T a K O JKf h
Borni OTTuWkTHie ctboph ahhboaoy, jkwoik npkK-bie noK-fc
JKf HHH5 EkiCTk AHHBO/\OY, WfNObft BO npkBOI6 HCliaAf aAa<Wk
H3*k p a t a ; O TTi. JKfHkl JKf BTilM-kTHKk C A
E o rk nCBf/l-k
BTi paH K"kHHTH B-kpkHkljVTk. fl lJKI Ha AP^B^ padlATOy
ukiTH, cfro paAH, hk tti AP"fcKa B^kKoyuit h HcnaAf nopoAU> E ork JKf Ha a P^ k^ cTparrk npHwt, A<* AP^KkMk
AHHBOATk nOCkjKfHk K^AfTTi H OT"k AP^KA JKHBOTkHarO
npHHM^Tk npaKkAHHie28).
Nestorowy filozof nie by zupenie oryginalny. Bez
poredniego rda jeg o wywodw, co prawda, nie. znam,
natomiast nie trudno bdzie wskaza wzr nieco dalszy,
w kadym razie oczywisty. Je s t nim synna homilia w.
2B) Mon. poi., I, 649.

Jan a Chryzostoma na Boe Narodzenie, tak wana w dzie

jach rytmiki' byzantyskiej (rym y!), a przy tym zawiera
j c a cay zasb rnych motyww wsplnych z nasz
Bogarodzic. Przytocz te, ktre nas w danej chwili
o b ch od z: Auto? yip (scil. 0eo) sauv 6 nalai sx irap$voo
YYj tcv 3ASt|i irAdba, ano Sk to u ASaj tVo 70vaix6
(joprpwaa. "'Siajcep yap o 'ASaji avsu Yuvatx.6 Yuvai*a ^vsY^ev,
ODTOi y.ai oYj[iepov y} Ilapftsyo:; ovso iiv8p6 ovSpa l'xe%sv. . . Ata
Ss en Ilap&yoo 'chaetai (scil. Xpiat); "O u uaXai 7tap9-vov ooaav r!]v Eoav Yj~di:Yja3v 6 3tapoXo, Sia touxo Hap8,vov
o5aav Mapta;j. Tappiijk rpa.f'(s)daa.zo, AX>. aitaTYj&etaa [J.lv yj
Eoa pYj[ia etey.s ^ava'iov al'tiov, e^YY^n^Eisa 8k yj Mapta ATOv ev oapnl e*fvvrp E'
aluwoo ^av xpsvov. To pYj[J.a ty]?
Roa uXov 8sie St ou tov A8a[i sn xoo rcapaoeiaoo <oaev
o Ayo? Ss
r/j IIap(>Evou tov Sxaopov I 8si^s, Si ou 16v XigaiY]v ei ;rpa<o7rov tou ASa[. ei x6v 7rapaSeiaov elaf;fYev2t).

Ju te cytaty m og kadego przekona, ja k nie

suszne byy sdy tych, ktrzy mniemali, e zwrotki
0 Adamie nie wi si z pocztkow czci B oguro
dzicy, a co w icej, nie s powizane same pomidzy
sob. Zwizek byby zupenie wyrany, nawet gdyby
nie wiedzie o odmianach deisisu z motywem Adama
1 Ewy. Ju sam a proha 'zwrotki' d ru giej o rajski prze
by byaby wystarczajca, by uzasadni zwrot do Adama,
tego czowieka pirw ego, ktry niegdy zosta z raju
wygnany, a obecnie ma przyczyni si do uzyskania przez
nas raju :
domieci
twe dzieci,
gdzie krluj angieli.

Ale imi Adama w naszej pieni ma jeszcze zna

czenie drugie. Ja k przedtem z Chrystusem, Synem Bo9) Patr. Gr. L V I, 389 392.

ym, zestawiony zosta Jeg o Krzciciel, tale obecnie w por

dobnej roli staje drugi, wczeniejszy jeg o Prodromos, pier
wszy czowiek Adam. Uprawniony do tego by autor
Bogarodzicy nie tylko przykadem w. Ja n a Chryzostoma,
ale i wiadectwem Pisma w. Niepotrzebn i baamutn
rzecz jest tu powoywanie si na apokryf zwany ewan
geli Nikodema, gdy po pierwsze analogia z nim jest
nader saba, po wtre apokryf sam nie by powszechnie
znany, a w dogm acie i liturgii kocielnej nie mia wcale
uznania. Natomiast naleao powoa si na rzecz tak
powszechnie znan i tyle razy przez kaznodziejw i hym nografw chrzecijaskich zuytkowan, jak jest list
w. Paw a do Rzymian, gdzie w rozdz. V czytamy m. in.:
, , . . . napisano je st . . . t e d l a n a s , ktrym ma by poczy
tane w i e r z c y m w tego, ktry wzbudzi Jezusa Chrystusa Pa
na naszego z martwych,
ktry je st wydany dla wystpkw naszych, a wsta z m ar
twych dla usprawiedliwienia naszego. . .
Chrystus za nas u m ar. . . Dlatego, jako przez jednego czo
wieka grzech na ten wiat przyszed, a przez grzech mier . . .
ale mier krlowaa od A d a m a a do Mojesza, te nad tymi,
ktrzy nie zgrzeszyli na podobiestwo przestpstwa Adama, ktry
jest ksztatem P r z y s z e g o . . .
Albowiem jeli przestpstwem jednego m i e r k r l o w a a
przez jednego, daleko wicej ci ktrzy obfito aski i darowania
i sprawiedliwoci bior, w ywocie k r l o w a bd przez jed
nego Jezusa Chrystusa . . . itd.

Paralela Chrystusa z Adamem, a drzewa krzyowego

z drzewem rajskim je st w pieniach greckich bardzo
czsta, nierzadka te w hymnach aciskich X i X I wieku,
w pniejszych wiekach ju si niemal nie pojaw ia.
Duej utrzymaa si paralela Bogarodzicy z Ew ; na
Zachodzie podtrzymywaa j etym ologia ludowa, ktra
wywodzia imi E m z odwrotnoci pozdrowienia aniel
skiego Ave:

Sumens illud Ave

Gabrielis ore,
funda nos in pace
mutans Evae nomen.

Zreszt pom oga tu i wzito antyfony Hermana Gontracta (X I w.) Salve Regina gdzie syszymy o : exsules
filii Evae. Ale i z Adamom czono te imi i rol Marii.
W idziano w Niej t przepowiedzian w raju Niewiast,
ktra skruszy gow wa - szatana. W spominano, ve
ja n ieje midzy synami Adamowymi, jak o lilia midzy
cierniem, ja k o nietknita grzechem pierworodnym. Nada
w ano je j i przydomek 'crki Adama. A warto' te
wspomnie, e niejednokrotnie wzywano Je j ordownic
tw a, gdy wspominano grzech dziedziczony po Adamie
i proszono, by przywrcony zosta ludziom, raj utracony.
D la przykadu napomkn, e w w ersji cytowanego ju
kontakion, zaw ierajcego motyw
tts xai
IxXaueev, jedna zwrotka (x (3,) brzmi nastpujco:
Movoc Tpia aycupiats ajLepiaie
7 rp ja (iista i T/, 0 e g t % o d

(ii%x&iptpv

[is .

xod TtdpiSs ra ajj,apxta twv xpaCvT<ov.

(r e fr e n ):

E X s f (ji.( o v ,

tklrpw

to v

jr a p a jr e

3 v T a .

W ic trud bezmierny Adama czy si tu z prob

o ordownictwo Bogarodzicy, oraz o odpuszczenie win
(Ta a[iapxta), oo wicej kady okres, wyraonego tu blu
zamyka si niemal tym samym refrenem, ktry manny
w Bogurodzicy, wezwaniem do B o g a: Xt)oov... Prob
o zmiowanie.
Takie czenie roli Adama z rol Bogarodzicy wy
stpuje w niejednej jeszcze modlitwie greckiej, e wspo
mn Od 7 (hirmus) w Horologium w. Bazylego:
^Tauptj) zpoizafti
6 x ou aw[iato)^ei,
eoYewijTpta,

Aoi[j. Sippsjs tov )(ip6Ypacpov.

"'O v vuv Suaw jcet, xava(j.o|is,

aitowta? xtv8vcov pua&fjyai

tou h Tciazei xpaoYaCovia 80).
Wzmianka o Adamie czy si w tym hirmusie ze
wzmiankami o zrodzeniu Chrystusa z M arii i Jeg o ukrzy
owaniu. W innych pieniach tego horologium, zwr
conych do M atki B oskiej, jest m owa o zamaniu mierci
i zwycieniu wadcy piekie. Nikt w tym wszystkim nie
dopatrywa si adnych sprzecznoci, ani braku zwizku.
Nie m a takich sprzecznoci czy rozbienoci logicznej
pomidzy pierwszymi a nastpnymi zwrotkami B ogaro
dzicy. Owszem, jest zwizek, i to bardzo silny. M ia
co do tego najzupeniejsz racj Dobrzycki.
Ale zostaje jeszcze jedna trudno, ktra przeszkadza
nam nieco w zrozumieniu ostatecznym tekstu o Adamie,
skdind zupenie jasn ego w wietle Nowego Testaimentu, patrystyki i hymnw kocielnych. Oto w zacho*wanych rkopisach Bogarodzicy" wiersze odnoszce si
do Adama s bd pomieszane i sob, bd przekrcone.
Bruckner tak o nich zdaje relacj: Tego tekstu i to
te dowd je g o staroytnoci nie rozumiano ju w X V
wieku i poradzono sobie z nim, ja k z Boycem drugiej
zwrotki, tj. wprowadzono jaki taki sens, a raczej non
sens wstawieniem sw zrozumiaych; zawierne pierwsze
go wiersza przesunito do drugiego, nie rozumiejc zazmerne tego, a w pierwszym wierszu wstawiono p r z e z m i e r n e lub n i e z m i e r n e (trudy) i wyszed nonsens
dogmatyczny, jakoby Adam, gdy o nim mowa, cierpia
niezmierne trudy, niby mki piekielne; tymczasem siedzia
30) Patr. Or., X X IX , pass. Wane jest tu
wspomnianych faktw z wiar czowieka zbonego
co te stanowi motyw odnonych zwrotek Bogarodzicy.
Birkenmajer 7,

powizanie
(iv wiotsi),

97

on w przedpieklu. . . i niezmiernych trudw " wcale nie

cierp ia " 31).
W ywody te oparte s na przewiadczeniu apriorystycznym, nie popartym adn argum entacj, jakoby rko
pis Biblioteki Jagielloskiej nr. 408 by najpoprawniejsz y ". Tymczasem widzielimy ju poprzednio, e to w a
nie je st niewtpliwie tekst najm niej poprawny, najbar
dziej skaony bdami nieinteligentnego czy bezmylnego
przepisywacza. Ju to samo podrywa wiarygodno hypotez czynionych na podstawie tego w anie tekstu; ca
kowicie za j grzebie pami o cytowanych co dopiero
przez nas tekstach Starego i Nowego Testamentu (sow a
w. P aw a), patrystycznych i hymnicznych. Owszem,
Adam istotnie c i e r p i a trudy bezmierne, a do czasu,
pki Chrystus nie zm artwychwsta; w pocie czoa i tru
dzie, ja k powiada Ksiga Genesis, poywa chleb sw j:
W pracach znojnych ywi si bdziesz po wszystkie
dni ywota tw e g o " 32) ; po mierci za udrk mu byo
wielowiekowe oczekiwanie Zbaw iciela; trudem te byo
dla Adama krlowanie mierci przeze na wiat ci
gnitej, o ktrej mwi wity Paw e. Do raju utraco
nego, gdzie krluj anieli, m g w ej Adam dopiero
z chwil zmartwychwstania Chrystusa. W tym wszystkim
nie ma nic takiego, ooby przeczyo dogmatom
owszem, wszystko jest oparte na dogmatach i tradycji
kocielnej. O trudach Adama IIvo, KuaTo mwi
istale i pisma O jcw Kocioa i hymnodia. Mwi i o od
kupieniu tego niewolnika i wygnaca oraz je g o po
tomstwa tuaczego przez mk C hrystusa33).
31) Bruckner, Bogurodzica, rozwizanie zagadki, j. w.
32) Oen. 3, 17.
33) Np. Jan

Damasceski, De fide orthodoxa, 1. HI, r.

Patr. Gr., 94, s. 1027.

12,

W tym odkupieniu, w tym wybawieniu; Adama i wy

gnanych synw Ewy, bierze udzia i M atka Chrystusa,
Bogarodzica-D ziew ica. Kardyna Vives, wybitny znawca
dziejw kultu m aryjnego, susznie zaznacza: in hymnom
diis Graecis Beata Maria Virgo appellatur, apertio ianuarum paradisi, Adami erectio 3i) .
Czsto motywu czcego rol Bogurodzicy Dzie
wicy i Je j Syna Gospodzina z przestpstwem Adama
i Ewy zadaje kam mniemaniu, jakoby midzy na
czelnymi zwrotkami Bogarodzicy a zwrotkami o Adamie
nie byo zwizku. Zwizek ten w caym pimiennictwie
teologicznym od IV wieku i w caej hymnografi
zwaszcza greckiej jest a nadto powszedni i widocz
ny. Nie byo najm niejszego zwizku tylko w samowol
nych interpretacjach niektrych komentatorw z pocztku
XX wieku.
W wietle literatury teologicznej chrzecijaskiej wy
jania si te kw estja sporna: jaki naley przyj tekst
S4) Vives, l. c. 17 O hymnach greckich i aciskich, wi
cych Dziewictwo i Boskie Macierzystwo Marii ze zamaniem
tmocy szataskiej, zniszczeniem mierci, wyzwoleniem czowieka
zmazaniem winy pierwszego czowieka, bdziemy jeszcze mwili.- Tu
tylko nadmieni, e zwizek ten, cho bez tak silnego i precyzyj
nego okrelenia strony dogmatycznej, spotykamy i w niektrych
pieniach polskich, e wspomnimy popularn, bo konceptem Sien
kiewicza w Za chlebem uwieczon pie:
Gwiazdo morza, ktra Pana
piersi Swoj karmia,
Ty mierci szczep, ktry sadzi
pierwszy rodzic, skruszya.
Take i starej parafrazie pozdrowienia Anielskiego Zdrowa bud,
Maria, niebieska lilia, znajdujcej si w bibliotece krnickiej, mamyi
zwrotk tak:
Pan stworzy Adama z ludzkiego plemienia . . .
ale Ty naprawiea, co Jewa z g rz e sz y a ...

pierwszego wiersza zwrotki trzeciej, a wic czy Nas

dla wsta zmartwych Syn Boy czy Narodzi si dla nas
Syn Boy. Pierwsz z tych wensyj naley stanowczo od
rzuci, a to nie tylko dlatego, e: jest nierytmiczna i kci
si z m elodi, nie tylko te dlatego, e kci si w tym
m iejscu z chronologi i logik (skoro mwi o zmar
twychwstaniu Chrystusa przed Jeg o m k i mier
ci !), nie tylko wreszcie dlatego, e jest niepotrzebnym
i ' zbytecznym powtarzaniem myli zawartej w idcym
dalej w ierszu: Ali Sam B g zmartwychwsta. Najw aniej
szym jednak powodem, dla ktrego t w ersj uzna mu
simy za myln, je st znw strona dogmatyczna. W z b i
rze zasad wiary, podanych do wierzenia czowiekowi
zbonemu, nie m ogo brakowa artykuu o narodzeniu
Syna Boego. Dowodw na to dostarcza bez wyjtku
kada z w ersyj Skadu apostolskiego, kady choby najzwilejszy katechizm. Wemy za przykad Credo mszalne
(przed ktrym, ja k wiemy, piewywano z rozkazu bi
skupw Bogarodzic). Syszymy tam najw yraniej: E t in
unum Dominum esum Christum, Filium Dei unigenit u m . . . qui propter nos homines et propter nostram sa
lutem descendit de caelis et incarnatus est de Spiritu
Sancto ex Maria Virgine et homo factus est oo w krt
szej powszedniej w ersji zastpione jest sow am i: et in
Iesum Christum, Filium Dei unicum, Dominum nostrum,
q u i ___ natus est ex Maria Mirgine. Zwrci naley uwa
g na szczegy nastpujce: 1) tylko w tym artykule
wiary mowa je st o Bogarodzicy Dziewicy M arii, 2) jeidynie wtedy Jezus Chrystus ma nadan sobie nazw nie
tylko Gospodzina ( D om inus), a le i Syna Boego (Filius
D ei), 3) spotykamy tu wreszcie zwrot dla nas (propter
nos), ktrego nie spotykamy w artykule dotyczcym
zmartwychwstania. Zwrotka trzecia Bogarodzicy zatem
je st cakowicie wzorowana na artykule w iary o narodzer

niu Syna Boego i powinna brzmie: Narodzi si dla

nas Syn Boy.
Dowodw na ten fakt mona by poda jeszcze duo.
Najpierw to, e homilia w. Jan a Chryzostoma o Na
rodzeniu P askim 35), ktrej tre a miejscami nawet
form a tak s bliskie interesujcym nas teraz zwrotkom
Bogarodzicy, wanie przyjcie Syna Boego na wiat
uwaa za chwil, kiedy ukazao si wiatu zdrowie
wieczne, zbawienie, co w icej, porwnywa to zdarzenie
oraz jeg o skutki z ich analogi i przyczyn: z grze
chem Adama i utrat raju ; w kaznodziejstwie greckim
motyw to wogle bardzo czsty, ia take i w hymnografii, poczwszy jeszcze od w. Grzegorza z Nazjanzu,
ktry w znanym poemacie dogmatycznym o Boym na
rodzeniu piew a:
AoaaTjet ote Jtpdmw A8a|j, [3dXe ex jrapaSetaoo. ..
SiCeto xai rsxeaat y.axov xai X7jpa tpoteaai.. 36).

Z tej diablej stroej wywid Adama i jeg o dzieci diabu

odj, a do raju je wprowadzi i ,>zdrowia im przyda
(^aneaaxo) Chrystus przez sw oje narodzenie:
Xpiat oaov ppoTe<ov evi owjiari xax8-eto jiotpTj
0DpavtY], Xeuaae>v xaxit]<; ojto d-ujioppoio
8aicx(i.evov, axoXtv t e j3p o T a v [ieSovta Spaxovta . ..
... 4davaT0i0 0 eoO rcatpo YJo d ^ ta ip
oo evo, e| (j.9'ev oS t[i.ppoTo t^&e PpoTwfl-ei
I I a p O , e v t x ^ i ; S t a ( f r j t p o , oXov jt oXo otppa aataig,
xai fap 5Xo ujtt()Xsv ASd[ Sta feoaw &XiTprjv...
xai PpOTOi; x dsTTjro ava xai X p i a t 6 it e a t T]
x e v A S a (j. v e o aXXo m^froytoiat (paav^ei,
tov itdpo (sc. ASa[t) s ( ; a x e a a i T o nstaajatt Sd(i.<pi xaXocpfl,et
xai irpiv tov Soxeovra otptv a<p/jXetev aeX7cta)i;,
a> |1ev ASa(i jreXdaovTa, 0e(j) Se te avttdaovta36).
) Palr. Gr., LVI.
S6) Pa.tr. Gr., t. X X X V II, 457 465, O Testamentach i Zja
wieniu Boym. Powizanie roli Bogarodzicy-Dziewicy, narodzenia

Zatem bez wzmianki o narodzeniu Syna Boego

wprost niepodobna byoby sobie w yjani dalszych sw
0 Adamie; w zwizku natomiast z Narodzeniem Sow a,
sta j si one niemal k o n i e c z n o c i . Nadmieni, e
1 w liturgii kocielnej Adam wie si z narodzeniem
Chrystusa. wito Boego Narodzenia jest jednoczenie
witem Adama i Ewy.
Jeliby wic mona byo warunkowo oczywicie
przyj hypotez osia, jakoby Bogarodzica m iaa jaki
zwizek z Boym Narodzeniem, naleaoby ograniczy
ten zwizek wycznie tylko do zwrotki trzeciej, a mia
nowicie do wiersza je j pierwszego, ktry brzmi niewtChrystusa, Jeg o mki i zmartwychwstania, odkupienia Adama z nie
woli szataskiej je st zreszt motywem bardzo czstym u ojca
hymnografii greckiej, w. Grzegorza z Nazjanzu. Np. w poemacie
O Synu Boym (ibd. 406) czytamy m. in.:
Hv poT [sc. Xpoto|, i\Xa 0 e, AajBiS fyo, ikk' AS(ioio
nXaorr)t. Sapv.oifpo [iiv, drap xai aai(j.ato it-to,
M-r)tpo, 7iap\hviii-f] 8 .. .

Dogmatyczny charakter cisego zwizku wszystkich wspomnianych

tu faktw podkrela i rozwija w- Grzegorz w utworze O wcieleniu
(ibd. 464 4 7 1 ), gdzie zbija bdy apolinarystw. W synnej
Pochwale dziewictwa (ibd. 521 573) te nawizujc do narodze
nia Chrystusa z Bogarodzicy Dziewicy, takie zamieszcza wiersze
(s- 536 n n .):

X p t T;

0 1

>J' X ' V t e

a iita

r.avi

r . S t x t o

xtvov 'A o a [ tov n p a& E v

.. .
Tbv (J.;v avait/.aaaiuv, ppotETjv Bib i ipaiv
in vev aefl-^Euaa te *at ty. 5-avatoio (povYja
vtxTiaa, feBow te
xa Xe'PaC $a(ioo
Xotot, otaupcu te tpi>Tbv, na?. iJ/ti -jaiav
r.pb Cu)-!jv na)ivopoov Aoi(i y.ai xuoo avai|) . . .
aifiatt |iv A|J.voio (ioXu3|xaTa r.avza xaS"j]pa . . .

Przykadw przytoczy mona byo wicej. W przekadzie polskim

hymny te uka si w poznaskim wydawnictwie Pism Ojcw

Kocioa.

pliwie: Narodzi si dla nas Syn Boy. Tak wanie, jak

ten wiersz podaj wszystkie teksty staranniej i inteligent
niej przepisane.
Drugim chrystologicznym artykuem wiary, koniecz
nym dla kadego katechumena, jest mka Chrystusa. Ko
nieczno wiary w ten dogmat podkrelony jest w B oga
rodzicy nakazem:
Wiefz-e w to, czowiecze,
i Jezu Krist prawy
cirpia za nas rany,
Sw wit krew przela
za nas krzecijany.

Jest to parafraza sw C red o : Crucifixus etiam pro nobi s. . . passus et sepultus est. 1 ten artyku Skadu apo
stolskiego zawiera okrelenie: za nas pro nobis, kt
rego nie powtarza si ju w nastpnych czciach wy
znania wiary. To dla nas czy za n as jest wyraone
raz jeszcze w form ie ap ostroficznej:
Ciebie dla (albo: dla ciebie)
czowiecze,
da Bg przeku Sobie
rce, nodze obie,
kry wita
sza z boka
na zbawienie tobie.

Zwrotka ta mylnie czona w rkopisach w jedn

cao z niedokoczon zwrotk Ni srebrem ni zotem "
i na pewno stanowica odrbn od niej jednostk ryt
miczn i mylow je st uzupenieniem artykuu o m
ce a to szczegami ukrzyowania (crucifixus), dlatego
nie moe by uwaana za proste powtrzenie myli
o przelaniu krwi za nas krzecijany. Gdyby zwrotka Ni
srebrem ni zotem " bya si zachowaa w cakowitym
stanie, by moe, e zespolenie je j ze zwrotk o ukrzy

owaniu tum aczyoby si jan iej, ale i tak czno jest

widoczna. Wzorem je st tu I list w. Piotra (w. 18 21),
gdzie spotykamy sow a: Nie skazitelnymi zotem ani
srebrem jestecie wykupieni. . . ale drog krwi baranka
niezmazanego i niepokalanego C hrystusa. . . ktrzy prze
ze wiernymi jestecie Bogu, Ktry go wzbudzi zmartwych i da mu chwa, aby w iara i ^nadzieja wasza
w Bogu b y a " 37).
W ykupienie z niewoli szataskiej jest wyraone w in
nej zwrotce Bogarodzicy sow am i: B g swj lud odj
d i a b l e j stroej. Myl ta przewija si i w innych sor
w ach: oto Bg s t a r o s t skowat pkielnego, o duszy
o grzesznej piecz (czy: prac) ima, d i a b u j otjima,
to si nam wzjawio diable potpienie. C aa tedy pie
pena je st ow ej walki Chrystusa z szatanem o dusze
ludzkie. Zwycistwo Chrystusa wyzwolenie kmiecia
Adama z jeg o dziemi ze stroej szataskiej pod
krelone je st nie tylko obaleniem mierci, ale1 te 'skowa
niem starosty, ktry dotd wizi Adamowe kmiece po
tomstwo. To skow anie Beliala widzielimy ju w hym
nach greckich; wzorem ostatecznym by dla nich drugi
list w. Piotra, gdzie (w. 4) mamy sowa nastpujce:
Albowiem Bg anioom, gdy zgrzeszyli, nie przepuci,
ale powrozami piekielnymi cignionych do pieka poda
na mki, aby na sd byli zachow ani". W kadym razie
S7_) Motyw bardzo czsty w kaznodziejstwie greckim, gdzie
mowa je s t nie tylko o krwi Chrystusa, ktra lucM wykupia,
i o zmartwychwstaniu, ale te i o a s c e , XPt(S; n P- u w. Jana
C h ryzostom a Ayo T:apatvr)Tiiib ti 9eoiupov iv.nc.amxa (P a tr. G raeca,
t. X L V II , 278): 0&8e yP XPu0<f>
PY^Wi
rjj tou IIvE|j.aTo
vaTi).[5e xP1Tl (s c - uX'l)- To i w wielu hym nach g reck ich . W wie
tle tego ja sn o tum aczy si zwizek zw rotki Ni srebrem ze zwrotk
Tam rado, tam mio ( = aska XPls)-

wzr ten jeszcze by do daleki od tego brzmienia,

jak ie spotykamy i w greckich hymnach i w Bogarodzicy.
Ta walka z szatanem toczy si o dwie sprawy c^
le z sob zwizane. Wyzwolenie duszy z niewoli sza
taskiej dokonywa si przez zmazanie .grzechw oraz
przez odzyskanie raju.
Ju nam czas
godzina
grzechom si kajaci,
Bogu chwa daci,
ze wszemi
siami
Boga miowaci.

Ta zwrotka wyraa gw n myl nabonoci chrze

cijaskiej i gw n myl. Bogarodzicy. Odpuszczenie
win dimissio, aepeai to warunek konieczny ka
dego naboestwa liturgicznego, kadej modlitwy, po
czwszy od Modlitwy P a sk iej: dimitte nobis debita
noslra. al za grzechy kajanie si grzechom jest
nieodzownym warunkiem zbawienia. Spenieniem si za
zbawienia je st w ejcie do raju. O len rajski przebyt
uprasza pie nasza nie tylko za porednictwem w. Jana
Chrzciciela, ale te za porednictwem dziedzica raju,
Adama, oraz obecnych mieszkacw raju aniow i wi
tych:
Adamie . . . domieci
twe dzieci,
gdzie krluj a n g ieli. . .
Wszyscy wici procie,
nas grzeszne wspomocie,
bychmy z wami byli,
Jezu Krista chwalili.

Prosi pie o to i sam ego Chrystusa:

Tego nas domieci,
Jezu Kriste miy,

bychmy s Tob byli,

gdzie si nain
raduj
wsze niebieskie siy.

Te wsze niebieskie siy to zwrot rzadko spotykany

w liturgiach aciskich, natomiast w greckich bardzo po
spolity na oznaczenie caego zespou aniow: i witych:
naoai Sova(iet E7coupavtoi. Spotykamy go w e mszy w. Jana
Chryzostoma, w honologiach, w hymnach. Take czste
je st w tyche rdach greckich kojarzenie z sob rze
czownikw: rado m io (tj. ask a), zwaszcza,
e rzeczowniki te tworz w tym jzyku gr s w :
i xPi- Lubuje si w niej Jan K yriotes38) i inni pisa
rze greccy redniowieczni, zwaszcza w. IX i X.
Konsekwentne zatem, i bardzo logiczne jest zakocze
nie caej pieni, uwydatniajce gwn je j myl, za
sadnicz ide tymi sow am i:
Amen amen amen
amen amen amen
amen tako Bg daj
bychom poszli wszyscy w raj.

0 to samo bowiem o drog do raju i wyzwolenie

z grzechu, bdcego Adamowym dziedzicznym przekle
stwem upraszay wszystkie zwrotki utworu.
Mimochodem tylko zaznacz, e owo siedmiokrotne
Amen oraz wice si z nim dalsze sow a mona spotka w zakoczeniu niejednej greckiej homilii, a take
1 w liturgii. Dodam i to, e klamr przydajc spo
istoci caemu utworowi jest i zwrotka przedostatnia Bo38) lohattms Geomtrae Kyriotis Hymtti in SS. Deiparam,
re c. Io h . S ajd ak , Posnaniae 1931, s. 6 1 : xPe Kp-rj y^apmnt, x^PH-a
TOy.TJU)V itd .

garodzicy, nie do, e podobna do niejednej z modlitw

kocielnych w obrzdkach zachodnich, a czciej jeh
szcze we wschodnich ale ponadto nawizujca wy
ranie do treci i brzmienia zwrotki pocztkowej:
Maria Dziewice
prosi Syna Twego,
Krla niebieskiego,
aza nas
uchowa
ote wszego zego.

Krtko ujmujemy wynik bada nad teologiczn stron

naszej pieni:
1. Midzy tzw. pierwotnymi zwrotkami Bogarodzicy
tj. t czci, ja k a si zachowaa w tekcie kcyskim,
a zwrotkami nastpnymi nie ma adnej sprzecznoci,
owszem zachodzi zupenie wyrany i silny zwizek lo
giczny, potwierdzony zarwno zwyczajami liturgicznymi,
ja k naukami Kocioa, wyraonymi w orzeczeniach sobo
rowi i w dzieach patrystycznych.
2. Zwrotki te stanowi spoist cao, opart na
jednolitej wizi, jak je s t: pragnienie odpuszczenia grze
chw i uzyskania raju utraconego ongi przez Adama.
3. Z wielu zastosowa piewu Bogarodzicy, o jakich
mwi rda, nie je st bynajm niej ani: najpierwotniejszym
ani najistotniejszym (tym mniej za jedynym) zwyczaj
piewania je j na Boe Narodzenie (nb. powiadczony
zreszt dokumentami bardzo pnymi, z koca X V I w .),
ani te uywania je j za haso bojowe. Pie ta, ktra
bywaa poza tymi i pieni koronacyjn i pieni pogrze
bow, w X V III za wieku pieni ebracz zachowaa
si w najstarszych swych odpisach na zbiorach kaza,
a mamy te stare relacje, e piewano j przed czy po
kazaniu, jak o wyznanie wiary. Zarwno w tej ostatniej

roli, Bogarodzica zachowuje zawsze cech t sam : jest

piewana tylko podczas pocztkowej czci mszalnego
officjum . a mianowicie w czasie tzw. mszy katechume
nw, pomidzy modami
wstpnymi a Credo. Z t
msz katechumenw Bogarodzica wykazuje silne pokre
wiestwo wewntrzne w sw ej treci, a m ianowicie:
A. W ezwanie Kyrie eleison, dzi stanowice lun
czstk mszy katechumenw, niegdy za bdce refrenem
litanii piewanej przy pochodzie kapana do otarza
(p rocessio ); pocztkowe wiersze Bogarodzicy zawieraj
motywy uderzajco podobne do takich pierwotnych
litanij, zwaszcza do te j, jak piewaa Schola Graeca
w Rzymie przed msz o M atce Boskiej w r. 996, o czym
na innym miejscu szerzej mwimy.
B. Proba o odpuszczenie grzechw za porednictwem
Bogarodzicy Dziewicy i Jan a Chrzciciela (oraz innych
witych), dzi jeszcze w znacznej transform acji docho
wana w Confiteor.
C. Nauka wiary i wyraenie je j najgwniejszych
zasad, a wic odpowiednik najpierw lekcji i ewangelii,
nastpnie za Credo. Te zasady wiary akcentuje tekst
dalszych zwrotek Bogarodzicy sow am i: wierzy w to
czowiecze.
Motyww dalszego cigu officjum mszalnego, a mia
nowicie tzw. mszy wiernych, ju nie widzimy w naszej
pieni.
4.
Pocztkowe wiersze Bogarodzicy s niemal do
sownym przekadem zachodnio-greckiego zdrowa, r
nicego si zarwno od rzymskiej, jak i od wschodniogreckiej w ersji tej modlitwy. W tych wierszach i zaraz
nastpnych widzimy bezporedni zwizek z liturgi bi
zantysk w. IX i X , ia zwaszcza z horologiami bazyylianw. Motywy liturgiczne greckie s w Bogarodzicy

wogle czstsze od motyww liturgij zachodnich; z tych

drugich wystpuj tu tylko motywy takie, ktre nosz
na sobie pitno archaiczne, przeytkowe. Wpywu ujedno<fetajnionej na Zachodzie liturgii rzymskiej, zapocztko
w anej przez reformy Grzegorza V II z kocem X I w.,
na prno szuka w naszej pieni. S natomiast w Bo*
garodzicy znamiona kompromisu liturgicznego wschodniozachodniego, jak i widywao si w X wieku i pierwszej
poowie X I w niejednym kraju, a wic w niektrych
klasztorach benedyktyskich Czech i Italii, ze synnym
klasztorem internacjonalnym awentyskim (z dw ojak re
gu bazyliasko-benedyktysk) na pierwszym miejscu.
5. Interpretacja treci Bogarodzicy moliwa jest tylko
wtedy, gdy si zna dzieje spraw dogmatycznych zawar
tych w tej pieni. W wietle literatury patrystycznej i te
ologicznej sta j si w peni zrozumiae i chronolotgicznie umiejscowione wyraenia Bogarodzica Dzie
wica, zwolena i inne, a nade wszystko caa rola Adama
w zwizku z reszt pieni. Widzielimy, e sprawami
tymi zajmowali si przede wszystkim prawie e wy
cznie O jcow ie i teologow ie greccy. aciscy pisarze
powicali im mniejsz uwag, za w XI I I wieku ju
niemal wcale o nich nie spisali.
6. Ikonografia chrzecijaska te daje pewne w sk a
zwki co do rodowodu Bogarodzicy. .Wybitnie greckim
typem ikonograficznym je st deisis, ktry na Zachodzie
jaw i si od X wieku dziki Grekom (Rossano, Grottafierrata), ale nigdy nie zapuci tu korzeni, nawet mimo
tego, e za dni je g o 'dogoryw ania, w pocztkach XI I I
wieku, skorzystali sporadycznie z jeg o motywu malarze
franciszkascy, biorcy wwczas jeszcze swe wzory od
Grekw. Pniejsze przygodne czerpanie z motyww
deisisowych (np. u Holendrw X V II w.) m ao m iao
wsplnego z interesujcym nas tu tematem.

V. A N A L O G I E

HYMN1CZNE

W rozdziale poprzednim waciwie wyczerpalimy

spraw wzorw tekstowych Bogarodzicy. Wzory te mie
szcz si prawie bez reszty w liturgii greckiej tudzie
w pewnej mierze i w niektrych liturgiach zachodnich
z przed czasu reform Grzegorza V II.
Poza waciwymi modami i pieniami liturgicznymi
istniej ponad to mody i pieni, ktre pomimo cha
rakteru nabonego nie weszy do liturgii, to jest do
naboestwa zbiorowego publicznego, zaleconego czy na
kazanego przez wadze duchowne i pozostajcego pod
tyche wadz opiek i kontrol. S to m ody i piewy
ja k si w dekretaliach i modlitewnikach je okrela
przeznaczone do prywatnego naboestwa.
O
kilku takich pieniach, ktre nie zostay wczone
do liturgii ani greckiej, ani te adnej z zachodnich, na
pomykalimy poprzednio przy rnych okolicznociach.
Nie od rzeczy bdzie uzupeni je pokosiem nieco obfit
szym, to znaczy, przytoczy wszelkie pieni redniowiecz
ne,take niektre nieuwzgldnione w rozdziale poprzed
nim teksty liturgiczne, w ktrych napotkamy jakiekol
wiek motywy przypominajce choby jeden wiersz naszej
Bogarodzicy.
A nalogij takich szukano najpierw w poezji niemiec
k iej, ja k o e narzucone naszej nauce na lat wiele
apriorystyczne mniemanie gosio, i kultury umysowej
w pierwszych wiekach naszych dziejw nie moglimy
bra skd ind, ja k tylko z Niemiec. Znaleziono dla B o

garodzicy jedyn tylko analogi niem ieck!) i to nader

blad; bya ni pie:
Sankt Marei, Muoter unde Maid,
alle unsren Not sei dir geschlait.

Stycznymi punktami z Bogarodzic s t u . . . tylko

trzy wyrzy: Marei (M aria), Muoter (M atka) i Maid
(Dziewica). Dalszych podobiestw na prno by szuka,
a to dla prostej racji : pierwotny tekst pieni ogranicza
si do tych dwch wierszy, ktre przytoczyem przed
chwil; przynajmniej tylko tyle cytuj rda, ktre
wzmiankuj pie t, jak o piewan w r. 1278 pod
czas bitwy na Polu Morawskim. Peniejszy tekst znamy
dopiero z XVI I wieku (piewnik paderborneski z r.
1609):
Maria Gottes Mutter, reine Magd,
Ali unser Not sei Dir geklagt,
Ali unser Not und unser Pein,
Das wandl uns Mariae Kinderlein.
Das wandl uns Deines Kindes Zorn,
Dass unsre Seel nicht werd verlorn,
Gott behiit uns fur der Hellen Pein,
Dass wir armen Siinder nicht kommen hinein 2).

Nie mamy pewnoci najm niejszej, czy tekst ten opie

ra si na pierwotnej pieni, o ktrej wiadomo z koca
X III wieku, czy te zosta pniej dodany; wtpliwo
podnieca do znaczna rnica, jak a zachodzi nie tylko
w brzmieniu dwch wierszy pocztkowych, ale nawet
w ich rytmice. Nawet jednak gdy przypucimy, e piew
nik paderborneski zachowa istotnie pie piewan na
1) Bobowski, Polskie pieni katolickie, 1893. Hipler, Boga
rodzica, 1897 etc.
2) Hipler, l. c., s. 1920.

Polu M orawskim, to w nastpnych je j wierszach nie

spotkamy ju prawie adnego podobiestwa do B oga
rodzicy bo Maria Kinderlein i Tw ego Syna Gospodzina trudno uwaa za analogi.
Drugim polem poszukiwa bya literatura czeska.
Owoc bada by tu znacznie wikszy. Zwroono uwag
przede wszystkim na star pie Hospodine pom iluj3),
ktr wspom inaj rda do w. XI I I , jak o piewan
ju w Czechach powszechnie. Poza kronikarzem Ottokarem z Horneck, ktry sysza j piewan we wspomnia
nej ju bitwie na Polu .Morawskim, mwi o niej kon
tynuator kroniki Kosmasa pod r. 1249 i 1260, za drugim
razem nazywajc j utworem w. /Wojciecha: canentes
hymnum a S. Adalberto editum, quem populus singulis
diebus dominicis et aliis festivitatibus ad processionem
cantat.
Cytuj zdanie kronikarza nie tylko dlatego, e ostat
nimi czasy poczto u nas polegajc na m ylnej pam ici4)
podawa bdne inform acje o przekazach dotyczcych
te j pieni, ale i dlatego, e wi owym zdaniu mamy te wy
janienie co do przeznaczenia utworu. Pie bya pie
wana w niedziele i wita podczas procesji tj. po
chodu do otarza przed msz. M iaa wic zastosowanie
l i t u r g i c z n e i to dokadnie takie, ja k dawne lita
nie, koczce si refrenem Kyrie eleison, o ktrych m
wilimy w rozdziale poprzednim. Dowd na to mamy
8) Nehring, Studia literackie, 1884, s. 23 26. Hipler, l. c.,
15 18. Ks. Knothe, Przegl. kat. 1884, AAK(ryski) Wielka
Encyklop. Powsz. 1893. Etc., etc.
4) Bruckner, Fasz a skutki, Wiadomoci literackie , 1936, nr. 1.
Por. nasz artyku Sprawa opiecztowana, Przegld katolicki 1936
i odbitka- Bruckner, Prawda o Bogurodzicy, Ruch literacki 1936.
Por. nasz artyku: Glossy do Prawdy o Bogurodzicy, tame,
r. 1937, nr. 1.

i w tym, e pie H ospodine pomiluj ny nie do e

w pierwszym swoim wierszu je st sowiaskim przekadem
Kupie e X e a l e i koczy si trzykrotnym refrenem
KrleS, krles, krlei. Zreszt pie ta m iaa te inne za
stosowania, dokadnie te same, ja k nasza Bogarodzica.
Bya wic w r. 1249 pieni powitaln i koronacyjn
dla krla W acaw a, a na Polu Morawskim piewano
j, jak o pie bojow, o czym wspomina Ottokar z Horneck:
Die Pehaim auch riefen 9 0 :
G o s p o d i n e p o m i l u j do.

To samo zreszt byo i w r. 1260, w bitwie z w gier

skim Bel.
Nie tylko zakresem swego zastosowania, opartym
na wsplnym refrenie Kyrie eleison, czy si pie Hospodine pomiluj ny z Bogarodzic. S i inne podobie
stwa w ich tekcie. Zestawiamy je z sob:
Hospodine

pomiluj

ny

Jesu Kriste p o m i l u j n y
Ty Spas vieho mira
spasi ny i u s 1 y
H o s p o d i n e h l a s y nae
d a j n a m vem Hospodine
yzfi a mir v z e m i
KrleS, krleS, krles

Gospodzina ..
Kyrie eleison . . .

usysz gosy
daj na wiecie
Kyrie eleison-

Pokrewiestwo treciowe, a w wikszej mierze je

szcze stylistyczne, wpada w oczy zupenie wyranie.
W kadym razie za rdo Bogarodzicy czy za je j wzr
uwaa pieni czeskiej nie mona, bo inna jest zupenie
rytmika, prcz tego w gr wchodz za&adnicze rnice:
przede wszystkim w czeskiej pieni brak wzmianki o M at
ce Boskiej, o w. Janie. Jak nasza pie, tak i czeska
sirkenmajer 8.

113

wywodzi si z liturgicznych motyww byzantyskich,

o czym ju pisali fachowi badacze (W ein g art); niniejszym
nad t kwesti zatrzymywa si nie bdziemy.
W drugiej jeszcze pieni czeskiej a mianowicie
pieni Buoh vsemohuci5) , dopatrywano si pokrewie
stw a z pewnymi zwrotkami Bogarodzicy. Pokrewiestwo
to je st sa b e ; wida je w zwrotce Vichni svUl proste,
poniekd w zwrotce Maria zaduie; bardziej zasuguje
na uwag zwrotka Lezal trzy dny whrobie, dal proklaty
sobye bok rucye nozye obye na spasenie to b ie "; ude
rza to, e trzy je j wiersze odpowiadaj niemal dokadnie
trzem wierszom Bogarodzicy w tej wanie zwrotce, kt
r ju badacze dawniejsi uwaali za nieforemn i czsto
rozbijali na dwie zwrotki odrbne, za czym i ja jestem
skonny pj. Je s t to ta zwrotka, ktrej nadaem nu
m eracj podwjn (8 i 8 a ), a odnone w niej wiersze
brzmi:
dat Bg przek Sobie
rce, nodze obie
[kry wita sza z boka]
na zbawienie tobie.

Na tym wyczerpuj si zwizki Bogarodzicy z pieniarstwem czeskim, wbrew przewidywaniom Czackiego i jeg o
5) Bruckner, Bogurodzica, rozwizanie zagadki, Biblioteka War
szawska, 1901, s- 100. Piat, Bogarodzica, 1877, s. 6980.
6)
Truhlaf, Katalog rkopisw Biblioteki Uniwersytetu pra
skiego, rkop. 412. Nadmieni trzeba, e zwrotk tak dzi
jeszcze piewan w niemal dosownym brzmieniu spotykamy take
w tekstach starodawnej pieni polskiej Chrystus zmartwychwsta jest,
a mianowicie:
Lea trzy dni w grobie,
dawszy przebi sobie
bok, rce, nogi obie
na okup, czowiecze, tobie. Alleluja!

nastpcw, bardzo nike. Doda do nich moglibymy

co najwyej jed^ z tzw. Cantiones y issegradenses1),
zachowanych w rkopisie z X V wieku; w rodkowych
zwrotkach te j pieni, goszcej chwalb Matki Boskiej,
spotykamy midzy innymi takie zwroty, ktre daoby
si zestawi z niektrymi wierszami dalszymi Boga\rodzicy:
Pia Virgo Christi
Genetrix Filii D e i . . .
Ora Dominum
Iesum Christum Filium Tuum,
ut nobis indulgeat,
crimen nostrum deleat,

Dziewico ..
Bogarodzico . . .
prosi Syna Twego,
Krla niebieskiego,
aby nas uchowa
ote wszego z e g o . . .

Doda mona, e w kilku jeszcze polskich pieniach pasyjnych czy

wielkanocnych spotykamy wyraenia pokrewne wyraeniom z Boga
rodzicy. Tak np. sowa:
i Jezu Kryst prawy cirzpia za nas rany
sw wit krew przela za nas krzecijany,
powtarzaj si (wraz z rymami) w znanej pieni:
Ktry cierpia za nas rany,
Jezu Chryste, zmiuj si nad nami!
lub w popularnym tekcie Drogi krzyowej:
Rozmylajmy dzi, wierne chrzecijany,
jako Jezus Chrystus cierpia za nas rany . . .
Te analogie, zreszt nieliczne, mogyby stanowi jedyn podstaw
do nazwania czci Bogarodzicy pieni pasyjn" czy wielkanocn".
Ale tak sam podstaw miaby ten, kto by z powodu wzmianki
o Adamie uwaa te zwrotki za pie adwentow czy wigilijn.
Trzeba by sprawiedliwym! Pozostaniemy wic przy stwierdzeniu,
e mamy tu do czynienia z wykadem wiary chrzecijaskiej, gdzie
rzecz oczywista musia by uwzgldniony zarwno grzech
pierworodny Adama, jak narodzenie Chrystusa z Marii Dziewicy,
mka krzyowa, zmartwychwstanie i krlowanie w niebie (wniebo
wstpienie).
7)
Dreves - Blume, Analecta hymnica medii aevi, t. II, nr. 16,
s. 156.

bonuin finetn dignetur praestare

in futuro nos praemiare,
ducens ad patriam,
angelorum curiam,
ubi sempitema laetitia,
absue omni tristitia,
ibi nos collocet,
ubi ipse manet ..

Tam rado, tam m io ...

Gdzie to Sam krluje,

k Sobie j przyima . . .

Zestawienie tekstw wyranie mwi, i analogie s

tylko blade i oglnikow e, zreszt s porozrzucane na
tak znacznej od siebie przestrzeni, e w caoci utworw
zwizek tych analogii zupenie si zatraca.
Prbow ano szuka rda Bogarodzicy w pieniach
cerkiewnych z obszaru ruskiego. Na tym podou wy
rosa, raczej ja k o zaoenie wstpne i otwarcie drogi
badaniom, hypoteza W asyla Szczurata, i Bogarodzica
to produkt ruskich wpyww na dworze krla Jag iey,
a zatem riaMHTKa 3ana.ii.HO pycbKoi' JiiTepaTypn"). Pomimo
wszelkich usiowa nie znaleziono na gruncie ruskim
adnego m ateriau konkretnego, a wic ja k iej pieni,
ktra by m iaa pewne podobiestwo z Bogarodzic. Co
w icej, zawd sprawia nam tu i liturgia. W cerkiewnosow iaskiej w ersji liturgii w. Jan a Chryzostoma, uy
w anej w cerkwiach ruskich, nie ma ju tak silnych analog ij, jakie widzielimy w oryginalnym tekcie greckim.
Mwilimy take o tym, e Ru uywa innego tekstu
pozdrowienia anielskiego, tekstu nie m ajcego niemal
nic wsplnego z nasz pieni. Pewne analogie z B oga
rodzic spotykamy w modlitwie, ja k Nestor wkada
w usta Wodzimierza kijow skiego (pod r. 996) po zbu
dowaniu
wityni pod
wezwaniem
Matki B oskiej:
IlpHSpH Ha UpkKORk T BC K m I I

H/HA... AH jTtpi [IpHCHf-

8)
kiew 1906. P or. BorAaH EapBiHbCKHH, Bogurodzicza
Dzewicza a ictopHHHi b h c h o b k h n-pa LHypaTa, J l b B i B 1906.

A*l'-BkiMi MapHA BoropoAHiiA. H aurr

ktito iiomoAHTTk CA KTk l^pkKBH CtH, TO OyCAUlllH MOAHTB& H T V

noyc TH BkCA r p ^ w iero moahtku p a ^ h Upi i MHC T U K B Or Op OA HU A '*).
S tu motywy: sysz modlitw i zici nam spust winam,
nade wszystko za tytulatura Bogarodzica Dziewica Ma
ria, zczona w jedn cao, ja k w modlitwach greckich.

Dalszym terenem poszukiwa bya hymnografia a

ciska. Poszukiwania te skazane byy zgry na niepo
wodzenie, pki dokonywane byy bez przygotowania na
ukowego w danej dziedzinie; chlubnym wyjtkiem byli
dwaj muzykologowie, Adolf Chybiski i Zdzisaw Jachimecki, ktrzy n a p r a w d zapoznali si ze zbiorami
hymnw redniowiecznych aciskich, ale mieli przy tym
na oku cele w asnej fachowoci, nie za badania filo
logiczne. Filologow ie za, piszcy o Bogarodzicy, a do
r. 1932, nie uwaali za stosowne wzi do rki ani Pa
trologii aciskiej, ani tomw Poetae Carolini, ani hi
storii literatury Manitiusa, ani co w danym wypadku
byo najkonieczniejsze Analecta hymnica medii aevi
Drevesa i Blumego. Jedyny o zaglda do zbioru Monego; jemu te jednemu powiodo si wzbogaci kilkoma
cennymi szczegami interpretacj hymnologiczn utwo
ru. Wszystko to jednak byo dorywcz prb poszukiwa,
dalek od systematycznoci. To te uzupenienie nie
jedno bdzie potrzebne zapewne nawet po dokonaniu ni
niejszego przegldu10).
Przegld ten zaczniemy od utworu, ktry pod ka
dym wzgldem najbardziej je st spokrewniony z B oga
rodzic. Nosi on tytu Carmen in Assumptionem Sanctae
9) Mon. Pol., t. I, s. 678.
10) Por. nasz prac Bogurodzica wobec hymnografii aci
skiej, Warszawa 1935.

Mariae in nocte, quando tabula portatur, a pochodzi

z r. 996, z roku koronacji Ottona III i stumienia roko
szu K rescencjuszw u ). N astrj tej pieni odpowiada
owym czasom: je s t pospny, smutny, peen przeczu
i trw ogi, skruchy i niepokoju: Roma, personifikacja sto
licy, wyznaje gono sw oje grzechy, nazywajc siebie
meretrix nocturna prostituens in mediis opibus, i dopraszajc si aski Boej. Poredniczk wobec Chrystusa
w zjednaniu odpuszczenia grzechw ma by wedle tych
modw Bogarodzica, ktrej ikon wraz z wizerunkiem
Syna Boego obnosi w procesji ludno rzymska, idc
za przewodem Grekw awentyskich:
En ubi N a t u s adest, quaerens oracula Matris,
prae natis hominutn, en, ubi N a t u s adest.
Vultus adest D o m i n i , cui totus sternitur orbis,
signo judicii vultus adest D o m i n i . . .
Sistitur in solio D o m i n i spectabile s i g n u m ,
T h e o t o k o s q u e suo sistitur in s o l io ...
Dat Schola Graeca melos et plebs Romana susurros
et variis modulis dat Schola Graeca melos.
K y r i e centuplicant et pugnis pectora pulsant,
C h r j s t e faveto tonant, K y r i e centuplicant.

Tre ow ej pieni do Bogarodzicy i Syna Gospodzina, piewanej przez awentysk Szko Greck przy
defrenach Kyrie eleison, podaje nam dalsza cz utwo
ru, zatytuowana Invitatio ad orationem:
Sollicitemus ob hoc D o t n i n u t n prece, carmine, lingua,
et M a t r e m D o m i n i sollicitemus ob hoc.
V i r g o M a r i a , tuos clementius adspice natos,
exaudi famulos, V i r g o M a r i a , tuos I . . .
Sancta D e i G e n e t r i x , Romanam respice plebem,
Ottonemque fove, Sancta D e i G e n e t r i x ! . . .
Praesto sit veniae tertius O tto tuae.
n ) Pontificale manuscr. Casin. X saeculi, 451, 246. Dreves,

Anal. hymnica medii aevi, t. X X III, s. 74 77.

W pieni piewanej przez Grekw awentyskich

w r. 996 byy zatem owe motywy, ktre przew ijaj si
przez tzw. dwie pierwsze zwrotki Bogarodzicy:
Bogarodzica Dziewica
bogosawiona Maria
U Twego Syna Gospodzina
Matko
zici nam spust winam
Kyrie eleison.

Theotokos, Dei Genetrix, Virgo

alma Maria
Natus, Dominus,
Mater
veniae Tuae.
Kyrie eleison.

Poniewa rdo rkopimienne, zachowane z koca

w. X , wyranie mwi tu o pieni greckiej, a zreszt
ja k kademu historykowi wiadomo za Ottona III j
zykiem dworskim, urzdowym, literackim i liturgicznym
w Rzymie bya greczyzna12), wic wychodzimy tu ju
poza obrb hymnografii aciskiej, a wchodzimy w obrb
greckiej. Jeeli jednak ju tutaj omwilimy ow pie
G reckiej Szkoy, to nie tylko dla tego, e wiadomo
o niej wpleciona zostaa do utworu aciskiego, ale i dla
tego, e pie ow a, wczeniejsza od wielu waciwych
ju utworw hymnografii aciskiej o motywach po
krewnych motywom Bogarodzicy, naley do tych ogniw,
ktre w epoce Ottonw zwizay hymnodi acisk
z wzorami greckimi, powodujc tak znakomity i nie
zwyky je j rozkwit w X i X I wieku, zgoa odrbny i od
mienny zarwno od faz poprzedzajcych, ja k i od tego,
co m iay przynie wieki nastpne.
O
wypadkach, ktre wpyny na powstanie Car
m en in Assumptionem, opowiada obszerny utwr mnicha
Purcharda Gsta Wittigowonis, pochodzcy z r. 997.
Rzecz ciekawa, e dwa wiersze tego utworu m aj nie
12)
Potkaski, w. Wojciech, Pisma pom. II. Seppejt i, L fler, Dzieje papiey , przek. polski, Pozna 1937,/ s. 180 nn. Poulet,
Histoire dEglise, Diehl, Byzance, grandeur et dicadence, 1934,
s. 320.

jak ie podobiestwo do motyww ow ej greckiej pieni

aw entyskiej, a take i do pierwszej zwrotki B ogaro
dzicy:
Sancta D e i M a t e r ,
Nato, pr o nobis,

V i r g o, da vota freuenter
p r o v i t a nosue regen tis13)

W komentarzu do Carmen in Assumptionem, za

wartym w Ordo Romanus, utwr ten okrelony zosta
nazw techniczn letania. Nazw t nadawano w wie
kach IX X I utworom bagalnym w formie heksametrycznej lub elegiackiej, wzywajcym porednictwa Bogaro
dzicy lub witych, a koczcym si inwokacj Kyrie elei
son. Niektre z tych litanij wykazuj niejakie podo
biestwo do pewnych wierszy Bogarodzicy. Idc po
rzdkiem chronologicznym, zaczniemy od Hrabana Mau
ra. Jeg o Versus m ore litaniae fa ctiu ), zaczynajce si
od sw Arbiter omnipotens, rerum Tu summ Creator,
m aj m. in. m iejsca nastpujce:
Clara D e i G e n e t r i x , sanctissima V i r g o M a r i a ,
o r a p r o n o b i s , rite f a v e n d o D e u m . . .
Zachariae natus [sc. Iohannes Baptista], praeco cunctique proet sancti patres, conciliate Deum . . .
[phetae,
Tu nos, C h r i s t e , a u d i , T u e x a u d i , C h r i s t e , p r e [c a m u r
O Domine, s a 1 v a, quia v i t a m q u a e r i m u s abs T e . . .
Tu uoniam virtus, Tu vita es, Christe perennis,
Tu Christe, e l e i s o n , Tu K y r i e e l e i s o n . A m e n .

Do gorliwych twrcw litanij elegiackich naley

w IX wieku Ratpert ( f 8 8 4 ) , ktrego Letania ad baptismum ma wedug zdania Adolfa Chybiskiego motywy
muzyczne styczne z B ogurodzic15). Jeg o Versus ad pro13) Mon Germ., t. VI ( Script. IV ), s. 631.
14) Poetae Latini aevl Carolini, rec. E . Dummler, t. II, Berolini, 1884, s. 217.
15) Adolf Chybiski, Bogarodzica pod wzgldem muzycznym,
Przegld powszechny, 1906.

cessLonem diebus Dominicis (Ardua spes mundi) 16) za

wiera w drugim dystychu wezwanie do Matki B osk iej:
V i r g o D e i C i e n e t r i x , rutilans in honore perenni,
ora pro famulis, Sancta M a r i a , tuis.

A w czwartym, po uprzednim wezwaniu . M ichaa,

wzywa Chrzciciela:
Aspice nos omnes, clemens Baptista Johannes.

Po szeregu wezwa do innych patronw, do wszyst

kich witych, po szeregu prb litanijnych, zamykaj
utwr heksam etry:
Agne

Dei

C h r is te

Patris,

e x a u <i i

nobis miserere
n o s,

Kupie

pusillis,

aov.

Inna elegia litanijna, ktrej autorem jest pat Hartman ( f 9 2 5 ) , wylicza prcz Matki Boskiej rnych wi
tych, pom ijajc jednak w. Jan a Chrzciciela, (autor zresz
t sawi go w innych swych pieniach), a koczy si
dwuwierszem greckim, wyranie zdradzajcym rdo te
go rodzaju utw orw 17) :
K up'.e 7ravxoxpai:(i)p, ?'aw S w te p

Se t e

mxvz,

S i) p a a iX eu f;;i>v, X p t:s ': l).T)aov rj|j.tbv.

Dwuwiersz ten sam, w brzmieniu nieco przekrco

nym wskutek winy przepisywacza, znajduje si te w r
kopisie praskim z X wieku. W arto zaznaczy, e ma on
motywy wsplne z pieni Hospodine pomiluj ny ( = Kpie
sXer]aov % fi> v ), zwaszcza przez wyraenie Ew Tsp 7ravT, od
powiadajce czeskiemu Spas veho mira.
Ze wspomnianymi litaniami znaczne pokrewiestwo
m aj rne inne utwory o formie dystychu elegiackiego,

pochodzce z epok: karoliskiej i O tton w 18). Wspom

niany ju Hrabanus Maurus szczeglnie duo wierszy
takich tw orzy; nas obchodzi tu m og wiersze na po
wicenie rnych otarzy M atki Boskiej, rozpoczyna
j c e si od inwokacyj Yirgo Maria D ei Genetrix lub
podobnych; na kilku wyrazach takiej inwokacji kocz
si tu jednake wszelkie podobiestwa z Bogarodzic.
Wikszych podobiestw nie znajdziemy w dystychach W alafrida Strabona {Yirgo Dei Genetrix de corpore dicta pudico
dalej ju tre zgoa inna ni w naszej pieni), Hincm arusa (Sancta Dei Genetrix et sem per Yirgo Maria),
Seduliusa Scotusa (Ipsa Dei Genetrix sem per sacra Yirgo
Maria). W Carmina potatoria (pisanych rk X wieku)
mamy z okazji wita Narodzenia Matki Boskiej wpro
wadzony motyw Chrystusa, Matki Boskiej i Chrzciciela:
Tres certe: Soter, Maria, Baptista Iohannes,
naturae superant legem ratione parenti.

W e wspczesnych im i stylistycznie pokrewnych Car

mina Scottorum Latina et Graecanica spotykamy takie
w iersze:
Omnipotens Genitor, Genito qui cuncta creasti,
Guidonem $ouXov clemens per saecula otSaov,
Tuque b e a t a D e i G e n e t r i x , succurre clienti,

Dedykacj podobn mamy u Guiselgarda gramaty

ka ( Grates pro nobis referat, 0eotxe Maria), Stefana
kapana (E xcipe Christe potens, 0eoTxe et Yirgo Maria),
ale poza tytuem M atki Boskiej nie przynosz nam one
adnego m ateriau. W iersze Piotra Gram atyka, zacho
wane w rkopisie z X wieku, przynosz kilka motyww
18) Poetae Latini aevi Carolini, t. II, III, IV, passim. Po
niewa s to bez wyjtku rzeczy drobne i fragmentaryczne, wic
nie zabieram tu m iejsca cytowaniem stronnic, ktre zreszt znale
nietrudno.

Bogarodzicy, ktre tu z rnych utworw zbierzemy na

jednym m iejscu:
I. c .

Antithronus Deus, qui regnat intima regna,

n o x a m r e l a x e t n o b i s (p e r C h r i s t u m

r o g o ) b e[nigne,
ut cunctorum 'Rex r e 1 a x e t f a c i n o r a v e s t r a
d e t . u e v o b i s s e m p e r cum sanctis o m n i b u s p e r [ pe t u a m v i t am ...
concedat e t r e g n u m , i n q u o s i n e f i n e r e g n e t i s ,
d o n e t u e vobis partem cum sanctissima V i r g o [ ! ] M a r i a .
III.
M o r t e sua C h r i s t u s d e s t r u x i t T a r t a r a
sustulit inde pius A d a m cum coniuge cara.

victa,

Na tym kocz si analogie Bogarodzicy z utwo

rami hexametrycznymi i elegiackimi epoki Karolingw
i Ottonw. Nie wiele jest tu tych analogii, to prawda,
ale zwrci na nie musielimy uwag, jak o na zjawisko
mimo wszystko znamienne i wyjtkowe. W na
stpnych bowiem wiekach ju takich dystychw i hexametrw o motywach choby troch przypominajcych
pie polsk n i e z n a j d z i e m y w c a l e w adnym
z istniejcych zbiorw hymnologicznych.
Tumaczy si to gwnie tym, e z upywem wieku
X sam literacki rodzaj litanij elegiackich i hexametrycznych w ygas ostatecznie. Cios decydujcy mu zadaa pod
j ta przeciwko niemu synna ak cja Notkera Balbulusa
( t 9 1 2 ) , wyw oujca prawdziwy przewrt w dziedzinie
poezji i muzyki kocielnej.
Notker Balbulus je st przede wszystkim twrc i pro
pagatorem tzw. sekw encyj, zrywajcych z szerzon przez
szkoy karoliskie poezj metryczn, a opierajcych si
na zasadzie sylabicznej i na cisym zwizku z muzyk.
Oczywista rzecz, utrzymuj one i czno z obrzdami

liturgicznymi; std niejedna sekw encja dzi znajduje si

w mszale i brewiarzu. Podstaw sekw encji bywa zawsze
jedna z inwokacyj liturgicznych (Gloria, AUeluia etc.
tzw. iubilus) albo urywek Pism a w. czy innego tekstu
sakralnego, stanowicy zwrotk pocztkow, jakby m ot
to, rozwijane w szeregu dalszych zwrotek. W poczt
kow ej fazie swego rozwoju, tj. od wieku IX do X I wcz
nie sekw encje m iay nieraz bardzo rnorodn budow,
zm ieniajc si co dwie zwrotki; w wiekach nastpnych
rodzaj ten literacki zaczyna przekwita, zatraca sw oj
odrbno, upodabnia si w formie do innych rodzajw,
a nierzadko nazw sekwencji otrzym aj utwory o bu
dowie i treci niemal zgoa niepodobnych do pierwot
nego wzoru. Std to hymnologowie (szczeglnie za
Dreves) wyranie odrniaj dwie fazy rozwoju sekwencyj, dwa ich typy, bardzo si od siebie rnice.
Sekw encje pierwszego typu i okresu (wiek IX X I)
dostarcz nam do znacznego zasobu analogij z mo
tywami treciowymi Bogarodzicy. Natomiast w sekwen
cjach typu drugiego, pniejszego, analogij takich szu
ka bdziemy naprno.
Przegld sekwencyj m aryjnych, w ktrych zawiera
si choby dbo podobiestwa z nasz pieni, zacz
niemy od przepiknej i synnej sekwencji Beata Tu, Virgo Maria, Mater Christi glo rio sa 19). Z wieku je j i urz
du ten zaszczyt si naley. Jest to bowiem chyba najstarsz
sekw encja, ja k zdoano odszuka: podstawowy je j r
kopis, dochowany w Tours, pochodzi z wieku IX. Cie
szya si bez wtpienia ogromnym uznaniem w caej
Europie, skoro je j teksty z wiekw nastpnych, nieraz
rnice si w szczegach, znaleziono w wielkiej ob-

fitoci we W oszech, Niemczech, Francji, a nawet w An

glii i Hiszpanii; szczeglnie wany jest wrd nich rkopis
moguncki, datujcy si z lat 967972. Prcz przytoczo
nego nagw ka tej sekw encji spotykamy w niej nast
pujce jeszcze analogie z Bogarodzic:
O alma Virgo Maria,
o beata Maria (dwa wiersze refrenowe ) . . .
Nostri ergo memorare
precibus sacris,
ut omnes simul tecum
mereamus
gaudere semper
in caelesti patria,
o Sancta Maria . . .

Analogie te s tu rozrzuoone na przestrzeni 24 zwro

tek. Podobnie w znacznej niekiedy od siebie odlegoci
bd porozrzucane motywy w wikszym czy mniejszym
stopniu analogiczne w innych sekw encjach. Sekw encja
Gaud Maria Virgo Dei Genetrix znowu ma analogiczny
sam nagw ek, a poza tym moe przypomina B ogaro
dzic tylko swym zakoczeniem:
Ergo precamur,
ut nostri reatus
apud elementem
fias interventrix

prosimy
zici nam spust winam
Patrem
u Gospodzina

Inna sekw encja, na Oczyszczenie Matki B o sk ie j20),

zawiera pewne analogie nie tylko do pocztkowych wier
szy polskiej pieni, ale i do zwrotek dalszych:
Audi fidelia precamina,
Sysz modlitwy
impetratam deferens caelitus veniam spust winam
et quieta nobis temporum inclita
na wiecie zbony
hac in vita

pobyt

20) Blume, Anat. hymn. m. ae., L III, nr. 101, s. 175.

nostra dirige opera!

Post funera
uranica
nos duc ad habitacula
quo laetemur omnes una
tecum omnia saecula!
Exclament nunc omnigena
Amen redempta!

po ywocie
rajski przebyt
tam rado
widzenie Twrca bez koca
Amen.

W ielk stosunkowo obfito motyww analogicznych

zawiera duga sekw encja na W niebow zicie21), zaczy
n ajca si od s w :
Ave Dei Genetrix summi,
Virgo semper,
Stella maris praelucida.

Jedna z je j zwrotek kooowych zawiera wezwanie

Sancta 0goixo, w poprzednich za zwrotkach wyawia
my takie disiecta m em bra:
. . . T e rogitamus,
ut pro nostris sceleribus
Tuum interpelles Natum . . .

prosimy
zici nam spust winam
u Twego Syna

et praesentem vitam
in laude Dei valeamus
ultra semper ducere
postue huius finem
vitam beatam . . .

na wiecie
zbony pobyt
po ywocie
rajski przebyt

Poczenie modw o odpuszczenie grzechw, zbo

ny pobyt na ziemi i rajski przebyt po ywocie spotykamy
jeszcze nieraz w sekw encjach maryjnych tego okresu.
Na przykad w synnym prosarium z Limoges spotykamy
sekw encje z takimi zwrotkami:
S1) Anal. hymn. m. ae., t. V II. Stron znw dla oszczdnoci
miejsca nie cytuj, zwaszcza e je cytowaem, w pracy Bog. wobec
hymn. tac., s. 23.

Felix Mater sola

et Virgo intacta Puerpera . . .
Te petimus supplices
voce et humillima,
ut impetres veniam
nobis mortalibus a Christo,
Virgo sacratissima . . .

Albo:
. . . O Virgo sola,
Mater casta,
nostra crimina
solve dans regna,
quis beata
regnant agmina . . .

Albo:
O Regina caelestis Maria,
quia non eges paradisi gloria,
peccamina abluas . . .

W caoci przytoczymy sekw encj, zachowan w r

kopisie z Einsiedeln z X I w ieku 22) :
O decus mundi
M a r i a G e n e t r i x D ei!
Nos reos,
ad Te clamantes
fac clemens
cunctis nos a criminibus emundari!
Ut c u m T u o
d u 1c i N a t o
felid ter regnemus in excelsis!

W rd sekwencyj X i X I wieku trafiaj si takie,

ktre nie poprzestaj na tytuach Dei Genetrix i Virgo
Maria, ale uzupeniaj je ponadto cile za przyka
dem greckim dalszymi okreleniam i z dziedziny dogma-

tw mariologicznych. N ajw icej wpyww greckich wyka

zuje prosarium z Limoges, gdzie teksty na kadej nie
m al stronnicy ro j si od zda i wyrazw wzitych z greczyzny (xpvo, aTaopc, a, Suva|j.t, Smep, owfl-pwrco, 0e
'i7uitoSpojita %tX,). Tam te spotykamy takie wiersze:
O beata 0eot>cc alma . . .
Ave & eo-c/o, Virgo fuisti, Virgo peperisti
. . . Ave Virgo plena gratia,
[Maria . . .
benedicta,
a Deo electa Maria . . .

W ic nie tylko usilne akcentowanie dogmatw (Virgo post partum, in partu, ante partum), nie tylko grecki
termin sotno, ale i electa zwolena, odpowiadajce i-/XeXeYixevT) z w ersji greckiego Zdrowa Maria. Termin ten
jaw i si w hymnografii aciskiej tylko w X wieku
i z pocztkiem X I. Przykad drugi moemy przytoczy
z rkopisu o xford zkiego23) :
Virgo Mater es dilecta,
specialis praeelecta . . .

Form sekw encji przyjmoway w omawianym okre

sie take i niektre litanie, gdzie po M atce Boskiej wzy
w ano w. Jan a Chrzciciela i innych w itych24). Jedna
z nich miejscami w treci sw ojej do przypomina nie
ktre wiersze Bogarodzicy; oto pocztek:
Sancta D e i M a t e r , V i r g o beBogarodzica Dziewica Maria
[nigna M a r i a !
zici nam
Tu nos miseros adiuva
etC hristigratiam n o b i s i m p e t r a ,
quae nos Tua per merita
devitare faciat
cuncta noxia . . .
29) Anal. hymn., t. X , nr. 145, s. 110.
u ) Anal. hymn. m. ae., t. X , s. 117. Anal. hymn. im. ae.,
t. V III, s. 87.

Po zwrotce do w. M ichaa idzie zwrotka o Chrzci

cielu :
O Iohannes, C h r i s t i B a p t i s t a ,
pro nobis indignis iugiter ora!

W smej za parze zwrotek mamy wezwanie:

Oranes Sancti Dei,
verba pro nobis ferte pia,
rogate Dominum,
ut nostra deleat crimina . . .

Wszyscy wici procie,

nas grzesznych wspomcie . . .

Mona by dopatrzy si zwizku z Chrzcicielem

i w takiej sekw encji:
Sancta Virgo, Dei Mater Maria unigeniti. . .
Ora nunc . . .
pro filiis,
fonte baptismatis
sacro ut salventur . . .

Wspomniany bywa Chrzciciel i w innych sekwen

c ja c h 26), gdzie stale niemal otrzymuje przydomek ewan
geliczny Vox gos w przeciwstawieniu do Logos,
Verbum, Chrystusa. On te jest porednikiem dla gosw
ludzkich, ktrych tre i spenienie nale ju do Syna
Boego. Proszono Chrzciciela i o to,
ut intercedat pro nobis ad Dominum,
ut cum illo et cum sanctis omnibus
capiamus sempiterna munera
in saeculorum saecula . . .

Ten sam schem at (i melodi?) oo O decus mundi

ma druga sekw encja z tego czasu, zaczynajca si od
Grates nunc o m n es21), w ktrej zwrotka druga:
25) Anal. hymn. m. ae., t. X , s. 71.
26) Anal. hymn., t. II, nr. 54. Etc.
27) Anal- hymn., t. L III, nr. 10, s. 15.
Birknma)er 9.

129

Qui sua nativitate

nos liberavit de diabolica potestate

ujaw nia podobiestwo ze zwrotk Bogarodzicy m ajc

w wielu odpisach to brzmienie:
Narodzi si dla nas Syn Boy ..
i przez trud Bg Swj lud
o d j diablej stroy.

Zyskiwalibymy w ten sposb jeszcze jeden dowd

na to, e tak naley czyta t zwrotk naszej pieni i le
k cji te j przyzna pierwszestwo nad lekcj Nas dla
wsta zmartwych.
Poczenie motyww dziewictwa i Boskiego macie
rzystwa M arii z motywami narodzenia Chrystusa, Jego
mierci krzyowej, zmartwychwstania i odkupienia czo
wieka z mocy szataskiej, tak dziwice dawniejszych
badaczy Bogarodzicy i stanowice podstaw donieugruntowanych hipotez o pieni p asyjn ej i w ielkanocnej,
nieobce je st sekwencjom aciskim wczesnego okresu.
W jed nej z nich spotykamy w iersze28) :
Adest namue Pascha C h risti. . .
in qua ipse resurrexit,
in qua cuncti adoremus
Deum videlicet Patrem
et unigenitum simul
Dominum Iesum Christum,
Qui propter nostram salutem
carnem sumi voluit
st pro nobis incarnari
ex benedicta Virgine casta Matre Maria . . .

Zwizanie roli Chrystusa z rol Adama je st mo

tywem dwch sekw encji Godeszalka z Lim burga29) :
28) P. nasz prac Bog. wobec hymn. aciskiej, passim.
29) Anat. hymn. m. ae., t. L, s. 359 nn.

. . . Subvenit Plasmator
protoplastum reformans veterem . . .
Ligno oontractum
primum Adam secundus
extendit in ligno,
in quo mortem
vita m o rtificat. . .

Per crucem
reconciliatus
per lignum
per lignum

Deo
mundus,
nunc redempus,
in Adam venditus . . .

W pierwszej z tych sekwencyj przewija si 1 na

czelny motyw Bogarodzicy,
Christe lesu,
Fili Dei dSdworro,
Qui unigenitus
0eoTxou, intactae Virginis,
passus es in cruce,
dele culpam
et quam pro culpa patimur,
tolle afflictionem oorporis,
a fio & @s,

per virtutem crucis . . .

Motywy te tkwi i w sekwencji Godaszalka Fecunda

Verbo tu virginum Virgo M aria30), ktra w kilku zwro
tach przypomina Bogarodzic. Znajdziemy takie motywy
i w utworach Hermana Gontractusa ( f 1053) i to nie
tylko w jeg o sekw encjach, ale w elogiach i antyfonach,
jak Alma Redemptoris M ater i Salve Regina. Paralel
do podobiestwa: Adam - Chrystus byo, ja k wiadomo,
podobiestwo drugie: E w a-M aria, zuytkowane niejed
nokrotnie w poezji aciskiej z obchodzcej nas epoki.
30)
Anal. hymn. m. ae., t. L. 1. c., take Dreves, Die Kirchelieder der Lateiner. etc.

Na pierwsze m iejsce tu si wysunie znana pie Ave

maris stella, d ajca podstaw caemu szeregowi pieni
od niej zalenych, a w kilku wyraeniach zwrotki pierw
szej przypominajca naczelne wyrazy Bogarodzicy.
Amplifikowanie inwokacyj liturgicznych zrodzio nie
tylko sekw encje, ale i tropy. W tym rodzaju literackim
niewiele znajdziemy motyww treciowych wsplnych
z Bogarodzic. W trzech tylko nalecych tu utworach
zinajdziemy pewne blade an alogie; najbliej pieni pol
skiej stanie wrd nich trop nastpujcy:
Ave nunc G e n e t r i x M a r i a , eleison! K y r i e e l e i s o n !
. . . Adiuva Te deprecantes in o r a t i o n e , eleison! K y r i e

[ e l e i s on!
Adiuva Te collaudantes Teue venerantes et dicentes: Ave!
[E leison! Kyrie eleison!

W drugim s m. in. takie zwrotki:

. . . M,irifice Rex, Matris almae proles M a r i a e ! Pietate pro
[Tua, ju giter nostri eleison!
. . . K y r i e clemens, p r a e c o n i a n o s t r a s u s c i p i e n s ,
[poli a r c e p o s t c a r n i s f i n e m nos
coniunge. Atue sine fine nobis eleison!

Mamy tu motywy: Bogarodzico, sysz modlitw, po

ywocie rajski przebyt, a wreszcie Kyrie eleison. O od
puszczeniu grzechw i zwycieniu mierci przez Chry
stusa i o Adamie mwi trop trzeci:
Christe, tuis condonando nunc crimina, eleison!
es, qui potes solvere nexus reatus, eleison!
et qui protoplastae Adae mortem vicisti, eleison! S1)

X II.

Ja k sekw encje, tak i tropy przekwitaj w wieku

Pniejsza hymnografia aciska innym ju idzie

31)
Wszystkie tropy na Kyrie znajduj si w jednym tomie
Anal. hymn (X L V II), wobec czego znw oszczdz sobie cytowa
nia stronic.

torem. Jednoczenie w tyme czasie widoczny jest w niej

zanik zupeny tych motyww, jak ie skadaj si na na
sz Bogarodzic. Zwaszcza, oo rzecz znamienna, nie
znajdujemy a d n y c h wsplnych motyww midzy B o
garodzic a poezj franciszkask i dominikask.
W rkopisie z X V wieku zachowaa si makaroniczna sekw encja Pater hymon, a quo mundus, gdzie przy
godnie napotykamy wyraenie Virgo Dei Ma t e r . . . Theotiokos, virga Iesse, znane zreszt i z dawnych sekwencji
notkerowskich. Za 'analogi trudno uwaa te cztery
lune s o w a . . . Nader sabe, bdzie te podobiestwo
Bogarodzicy z wtkiem treciowym pieni aciskiej
o Matce Boskiej z X V wieku, gdzie syszymy:
nam per crucem et Mariatn
istam dulcem, illam piam
datur liberatio . . .

A d a le j:
O si Adam invenisset
et post culpam confugisset
sub Crucis auxilio!

Jeszcze m niej podstaw ma mniemanie, jakoby zacho

dzi jakikolw iek zwizek midzy Bogarodzic a pieni
32)
Anal. hymn. m. ae., t. X X X II, s. 170. eby skoczy
z aluzjami do Adama w hymnografii aciskiej, zacytuj jeszcze
pie o w. Wojciechu, zachowan w wielu odpisach z w. XIV
na Wgrzech, gdzie znale mona takie analogie do Bogarodzicy
(Anal. hymn., t. LIV, s. 35).
. . . ubi Deus est omnia,
virtus sanctorum et gloria . . .
Unum est, sed dispar praemium,
pro merito fidelium.
Huius nos oonsortes gloriae
ora pater Adalberte,
quos in Adam perpetuae
sds additos tniseriae . . .

Tam rado, tam widzenie Twrca

wity W ojciesze, u Boga- w uciesze

pro za nas Gospodzina . . .
Adamie, (jene trud ucirzpia bezdomieci Twe d zieci. . .
[miernie)

przypisywan Stanisaw ow i Ciokow i, rozpoczynajc si

od sw S u rge Virgo Theotokos33). W caej tej pieni
owe dwa sow a Virgo Theotokos s jedyn analogi,
ja k mona stwierdzi. Przyznamy, e to stanowczo za
m ao. Pierw sza lepsza z cytowanych ju przez nas sekwencyj w. IX X I m iaa tych analogij o wiele, wiele
w icej.
Podczas omawiania o w jch sekwencyj oraz innych
utworw epoki karoliskiej i ottonow skiej niejednokrot
nie zwracalimy uwag na ich genetyczny zwizek z hymnografi greck. Zwizek ten potwierdzony jest wieloma
faktam i, zwaszcza za glossami w rkopisach, wyranie
mwicymi o greckim rodowodzie czy wzorze danego
utworu {pulchra Graeca, Graeca, Graecis praeconiis ornaia itp.), dalej obfitoci greckich wyrazw, niekiedy
Wplataniem caych wierszy greckich w tekst aciski, tak
i miewamy tu do czynienia wprost z utworami dwu
jzycznymi. W rzdzie tych utworw s wanie te,
w ktrych wskazalimy najw icej punktw stycznych
z Bogarodzifl. To nas skoni musi do tego, by sig
n wprost do rda i zaj si analogiami Bogarodzicy,
zawierajcymi si w hymnografii greckiej.
W rozdziale IV pracy niniejszej stwierdzilimy silne
pokrewiestwa treciowe Bogarodzicy z kontakiami Romanosa, najw ybitniejszego poety epoki justyniaskiej.
Uderzyo nas tam zwaszcza silne zwizanie roli Chry
stusa i Bogarodzicy z rol czowieka pirw ego, Adama,
oraz wezwanie do czowieka zbonego, aby wierzy
w narodzenie Chrystusa. Ta ^cisa czno motyww
wspomnianych, nie wystpujca w tej mierze w adnym
z hymnw aciskich, nie je s t bynajm niej u Romanosa
33)
Blisze szczegy w naszym artykule Na marginesie* Hymnu
do Bogarodzicy Stanisawa Ciotka. Ruch literacki, 1935, czerwice.

czym rzadkim, owszem, naley do zjawisk wrcz n a j

pospolitszych.
Dla przykadu wemy
najsynniejszy
z hymnw tego poety, m ajcy wielk tradycj i rwnie
wielkie, epokowe znaczenie w dziejach hymnografii, owo
tylekro omawiane przez mediewistw kontakion'H ITap&ev o ; ay)|iepov34) . Zaraz w pierwszej
zwrotce jeg o heirmosu
s wiersze:
ixei Ilapftyoi; | Tenoaa Ppecpo
n]v St<}iav jraoaev efro |
too 5A.Sa|j.. . .
Nie tylko z Bogarodzic i Kyriosem-Chrystusem wi
za Romanos rol Adama, ale i z Janem Chrzcicielem,
co ju je st motywem zgoa obcym hymnice aciskiej.
W pokrewnym poprzedniemu kontakion, mianowicie E!
E7cicpav[av35), czytamy takie wiersze o raju, Adamie, Bo
garodzicy, Chrystusie i Chrzcicielu:
fiaXXov Se e X. M a p i a 6 K p i o
n&a-fl oixou|i,v(j 4vateXXei rot ixTtva
6 fpUo rrj SixaioavT)(;
S t o ! eg A S a |i | y!avo!- Setne Jtavtei;
u7toSu<o(J.ev aotov. ..
06y_ ()7repeiSev b 0 e | tov SXq> aoXrj{MvTa
ev t 6 too Tt apa Se i aoo.
Aia ae Yp tov Yt>|ivv |YU[ivoo{iai xai pai t Tt Co( j . ai
iSaw (j.e IopS&vT]C | 4 v o i y e t a t |
xal T w i w Y j | eorperciCei | t { 6 S o u p u .
T o v lv pyj(i.q> ^ o ta [i v | x a i Spaov v xa[u v q i
x a i |iPpov e x I l a p & e y o o | iSd>v 6 T to 4 v v 7)

iv Iop84vig x o v X p i o T v

| tppcj) tap4x^T )

W jeszcze wyszym stopniu, bo jak o naczelny temat

utworu, czno ta wystpuje w bardzo piewanej Pie
Si) Najszersze i najgbsze ujcie w Byz. Zeitschrift, Bd.
X X IV (1921) Dos Weihnachtslied des Romanos, herausgegeben von
Paul Maas.
96) J. B. Pitra, Analecta Sacra, Spicilegio Solesmensi parata.
Parisiis 1876, t- I, s. 16 18, nr. III.

ni o Adamie i
od wierszy:
T r (v a(0[aTix^v

Janie Chrzcicielu36), zaczynajcej si

aoo | 7tapooa'oiv

8sSotx<jo |

lop5avfj | pJ3ti>
[e jte stp e c p sT O

T7]v 7tpo(prjtw/jv Se | u7toopyiav x::X7)pa>v |

I w a v v 7j | TpjJ.q>
[u:rea'ceXXe,uo |

Odzie w nastpnej zwrotce (oixo) czytamy:

Tip TOcpX<u#evu A S a |jl 4 v

3E S e |j. |

I y. Bvj&Xee(ji |
x a t 7]'voiev afytob tai; x p a | 'ijro;rXuva)v a o t a |
E(pav7j $]Xto

Io p Sav o u TOt 8 S a a tv . . .

T rzecia zwrotka dalej mwi o Adamie ("Ote xwv

a czw arta wie pierwszego rodzica z osob
Chrystusa, snujc motywy znane z Bogarodzicy:

7cepa>&T] A 5 a |i),

'Ttiv7]aov, S[JLV7)aov toutov (XptoTv) A 5 o c [ i . . .

ot>to ; 8v ecpop-^&rj | ote eot:uaT7j\b]<; |
S t a a e . . . xaTe|37] | 7ti Yfj | t'va avw as Xa[3i{; |
{HXwv &vot$at 7tdXtv t y] v E S e | i . . .
5 i a z o b x o ouv faov, a v O- p co 7t e.

W dalszej zwrotce jest mowa o narodzeniu Chrystusa-Boga z D ziew icy: ex yap M a p ia ji TYj IIapt)-evoo etey&Yj.
Tem at to czsty u Romanosa, ktry z upodobaniem zwra
ca si do Matki Boskiej wezwaniem Bogarodzico Dzie
wico. T ak wic w hymnie anapestycznym ku czci Chry
stusa i M arii w o a:
0 6 o t n e I I ot p # e v e , iravravaoaa,
t 6 v TTEv o o o 6p.vo6p.sv K a i K 6 p i o v
K u p i e , K u p te, p u a a i ( i e 37).

A w Canticum in Hypapante D om ini38) mamy dusz

3) Ibid., nr. IV, s. 23 26.
37) Dr. Paul Maas, Friihbyz.m/inische Kirchenpoesie, Bonn
1910, s- 8 10. Przekad polski Jzefa Birkenmajera w Antologii
literatury powszechnej pod red. S. Lama, s. 853.
3S) Pitra, Anal. S., t. I, nr. V, s. 28 35.

modlitw o motywach pocztkowych wierszy Bogarodzicy:

Se

S u s < ii > ; e o u [ 1 v

it a y d f ie

pXe<j)ov oopavfl-sv xat E7U3XE<})ai

iic w c z rob a e i T t e j r o i f t t a

aoi

K opY*]S * a'- &vdfJiY) xat &Xii]>ea)!;

X T p ( o a a i T7)v Co>7jv
(jl d* v K p te,
Tat Ttpiapetai ty)<; aftot | 0eoxy.oo xat IIapO-voo
y.ai 7rAvta<; irspuroirpati | i t a p e ) ( <o v i 7] v &<p e a t v
(

so a 7 rX a f)(V Q ,

K u p i s ,

x a i

jj-o y o ?

t p iX a v \> p (o 7 to < ;.

Je st tu wpleciony i motyw Adama:

Tt) 0 S O T x (|) icpoaSpa[Lou[i.Ev
ot pouX[j.evot %otTtSstv t o v TT i o v a o T f j t 6 v A 8 a n S7)(j.ioupY^a | potataCsrai u> Ppetpo.

Ja k upodoba sobie Romanos czenie roli Adama

z rol Chrystusa i Bogarodzicy, wiadczy i to, e cht
nie motyw ten czyni staym refrenem (q>uixviov) swoich
kontakiw. Jedno z nich, kontakion na niedziel palmo
w 39), ma refren:
EoXoYf][ivo | si ep )([ievo<;
mv Aa(i. ivaxaXaao8-at.

W heirmosie czyli podstawowej zwrotce melodyjnej

tego kontakion mamy cay szereg motyww Bogarodzicy
a wic skowanie starosty piekielnego, podjcie mierci,
kry wita z boka itd.:
ErtsiS7) " A i S t] v ISTfjaa | x a l f t a v a t o v v e x p ( o a a
xal xa(iov d v a t T j a a < ;
ouxtt yP> <fOLoiv, arpaYijaoyrai PpecpTfj ) ota t b (3ptpo Mapia|J.
aXX ujusp 7ravTa>v | vyjtccov 7tpeapto)v te
n t a u p o b a a i [i v o ;
ooxe u x a ^ ^p.o)V |
fctcpo |
x a i ^ aTj y * P r c X e t ) p d | y o f Y j a e T a t ^ & T X Ti
35) Ibid,., nr. IX , s. 59 66.

Naszym czowieczym obowizkiem je st zmycie winy

A dam ow ej:
A8ajjL T][uv ejtotY)<36v | to /peo, 8 otpeiXo|iev.
Modlitwa o odpuszczenie win ponawia si w tym
utworze podobnie, ja k w wielu innych utworach Romanosa.
Refren o Adamie wystpuje rwnie w pieni pasyj
nej 40) Romanosa (jivo xPeei 6 A8a^), wic si z prze
rnymi aluzjam i do Chrystusa.
Przelotna wzmianka o upadym Adamie wie si
i z pieni paschaln41) tego poety ( tov roxpa7ueavTaA8a[i.)
i z je g o drug pieni 42) o w. Jan ie Chrzcicielu. Silniej
uwydatniony je st zwizek Adama z Chrystusem w trzech
synnych kolendach Romanosa A! ayYeXixal43), bdcych
zreszt wariacjami na tem at kondaku 'H Ilap&eyo arjjjepcw.
Zacytujemy jedn ze zwrotek pierwszej kolendy:
ST5[iepov A8a(i | &vaxexXrjTai | 1% 7cXdvTj
xoi TTj Cotpepa; | tod aX<iaTopo<; | iitaiT]?
Xpiax6 yP 6* Ilapfteyoo | a(o(iaTot)Tai | w; iw&pwTro
S xai tov ASaji ivaxaXaac | ^psv apav | Sta Ilap9-vov
... Xaa<; ASaji tt|v ajiaprtay. . .
Dziewicze Macierzystwo Marii, stosownie do pro
roctwa Izajasza, na ktre kilkakrotnie pow ouje si Ro
manos, je st tu uznane za warunek zgadzenia grzechu
Adama i przyczyn ponownego otw arcia wrt raju. T
sam myl wypowiada poeta rwnie w pieni na Naro
dzenie M atki B o s k ie j44), gdzie dodaje, e M atka Boska
40) Ibid., nr. X V , s. 116 nn.
) Ibid., nr. X V II, s. 125.
) Ibid., s. 1 7 8 - 1 8 5 .
49) U Pitry l. c., s. 222 nn. Nazwa oznaczajca ich form jest
aTf/T]pa x<*Ta aX<p<ipT]Tov. W przeciwiestwie do akrostychowanych
kontakiw mamy tu abecadtowe nastpstwo zwrotek.
41) Pitra l. c., nr. X X V , s. 198.

przyczynia si do wyzwolenia ludzi ze zguby mierci

(sx rrj (p&opa tou ftayaioo) i odpuszczenie win swego ludu
(6 Xa aoo Iwyfii *fi>v jrTaia(j.dT(ov XoTpwftei), ktry to lud zo
sta odjty diablej niew oli. . .
Nie tylko motywem cznoci rl Chrystusa i Bo
garodzicy z Adamem, rajem, wyzwoleniem z diablej
stroej i odpuszczeniem win, ale wogle wszystkimi mo
tywami Bogarodzicy przesiknity jest najwspanialszy
(obok hymnu 'H IIap3vo) utwr Romanosa, a mianowi
cie synna Pte o Bogarodzicy Dziewicy stojcej pod
krzyem 45). Na skarg M atki, zwrconej do Je j Syna
Gospodina (kada zwrotka koczy si refrenem ri/ xal
(loo) odpowiada Chrystus:
n &
et

[ T]

ro v

o tx a )V

5a ( i

cs n w

| et

| ir u i

T acp ov

[Jly]

ie & g )

d A v to

e X x a (0 rcpo

ts ;

C m t]V

| too?

v x<jj

S ifl;

W wietle dalszego dialogu staj si zupenie ja

snymi do niezwyke (jak stwierdzali nasi badacze)
wyraenia przyda nam zdrowia wiecznego, jene trud
ucirpia bezmiernie, jeszcze byt nie przypia zawiernie.
Wszystkich tych wyrae uy w utworze Romanosa
Chrystus, gdy w nastpujcych sow ach
wspomina
czowieka, pirw ego:
E t [U] 7td9w | 6 5A 8 a (J,

^ A S a jj.

oo [j,vov

taT u ew o

to 3W[j.a

ou y

6 y t a t v s t.

d t p p io r s T Y j a a

y.Wa. [i,aXXov vrjv

vrj3s

freXu)v.

Chorob wic mierteln by nawiedzony czowiek

za spraw szatana i z winy grzechu Adamowego, a Chry
stus przez swe cierpienie, przez sw j trud, wybawi nas
z tej choroby, zam a mier, obdarzy czowieka wiecz
nym zdrowiem, tj a!tova uyisia, m ajc piecz o jeg o grze
sznej duszy. Nim to si dokonao, Adam by w mocy
) Ibid ., nr. X IV , s. 101 107.

starosty piekielnego i trud ucierpia bezmiernie, czekajc

na zmartwychwstanie Zbawiciela. O czym tak mwi dalej
Chrystus do Bogarodzicy w utworze Rom anosa:
xatT)V)(\b] et

ippojCTTpa A S a [i |
" A t 5 o u | xatu)tatov

x a i xet tfj <J'UX*I': I , t ^ v o v Saxpsi.

Zapew niajc za M atk o swym rychym zmartwych

wstaniu, dodaje:
epy/j|iat y a p Sitat |
jraoo axtoo | tov A S a (i | eXotpft)aa|j.T)V |
x a i T t a o o t 8 p <b t a | I' a y_ o v I v e x a a o t o o. |

Pamitamy z Bogarodzicy, jak ie to trudy przyj na

siebie B g dla czow ieka:
Ciebie dla, czowiecze,
da Bg przek Sobie
rce, nodze obie,
kry wita sza z boka
na zbawienie tobie.

W spomina o tych szczegach Sw ej mki Chrystus

w nastpnej zwrotce utworu Rom anosa:
xat exeiv(av ta ^^Tfjfd TteptoSew
t(j.vwv
fjj X6fX'?! I
icmptajtata autd)v
x a i auxd)v atcpa) 3rXTjY'^v | ffl ^ X ifj td>v -5]X<ov
xat (vf]v tv ataopv [iou | w vap9-);x e)((ov | to'3t(p ^pib|j.at jJ-Tjtep . . .

O statnia za zwrotka, zaw ierajca modlitw do Gospodzina, Syna Dziewicy, wie wszystkie motywy w jed
n ca o :
Tte tyj IlapOvou | ss tfj I l a p ^ o u | x a i tod xa[j.ou rcorrjta I
Zoo to Trd^o | Sou to [3d&oc | tfj acotrjpia,
Si) erctataaat | 8 J | x a l 8 i?voo. |

2i> 5ta&stv | s&X()v

xatr)twaa X&eiv | d-.\ow tou awCsw
Si) t a ? a aap tta |
Yjpa | a> d(J.v. |

Et) TOia v sx p ( a a | r j j acpaY'{] aou w

au>aov Too TrAyta.
X u e l

ev tw

aoirrjp |

7tdny_siv | x a l ev rej) (iTj Jtaay_Etv |

E s i &vr(a x w v [ x a t otCwv. |
S u ncLpiaye r j j a e j j.vy (ITapfl-eytj) | r a p p ir ja t a v xp<4 Ceiv a o r
'O

T t& x a i 0 e o

(ioo I

W wielu innych jeszcze utworach Romanosa spoty

kamy tak wsplnot motyww. Poniewa i tak plonu
caego nie zdoalibymy wyczerpa gdy pomimo wiel
kiego trudu uczonych caa pucizna Romanosa po dzi
dzie nie doczekaa si ogoszenia i znamy je j podobno
tylko czstk wic poprzestaniemy na wyliczonych
dotychczas analogiach. Take pominiemy liczne utwory
naladowcw Romanosa (Jzefa Hymnografa i innych),
gdzie z m aymi zmianami powtarzaj si cae zwroty
z cytowanych przed chwil jeg o hymnw. Przejdziemy
w prost do poety, ktry wnis nowe pierwiastki te
matyczne i zarazem nada now form greckim hym
nom kocielnym.
Jest nim patriarcha konstantynopolitaski Sergiusz,
twrca tzw. akathistw , czyli pieni sawicych. Pier
wsza i najsaw niejsza z tych p ien i40), czynica dziki
Boganodzicy-Dziewicy za zwycistwo nad wrogami i oca
lenie stolicy, zaczyna si od s w :
TYj 7TEp[xcr/io | a tp a T r^ fj) | t a vtX7jr/jpia |
w Xutp(o)>taa | tu>v Sstvd)v | e ir/ a p ta t^ p ta |
d v a i ,pacpw

aoi | r; 7tXi<; S o u |

so t x s . . .

W kadej zwrotce mamy tu dwie czci, oddzielone

refrenam i: w jed nej z nich zawiera si modlitwa,
e u * ^ , w drugiej za snuje si tzw. ^ a ip sT isp i , czyli a
46)
Ibid., str. 250 nn. Por. te P apadopulos K eram evs: flKa(f>HCT Eomiefi MaTepH, Bh3. BpeMeHHHK 1904, s. 3 5 7 -7 0 . Krumbacher,

Die Akrostichis in der griechischen Kirchenpoesie. Literatura o tym

akathicie b. obfita.

cuch parzystych, rymowanych brzmieniem lub sensem,

pozdrowie M atki Boskiej za pomoc powtarzajcego
si
pe wraz z doczonym do niego przydomkiem Matki
Boskiej, wyraajcym je j przymiot lub podobiestwo,
ja k to stao si zwyczajem w pniejszych litaniach i g o
dzinkach, Ot w tycli xaiptcta\u>i przew ijaj si midzy
innymi take niektre motywy znane z Bogarodzicy. Nie
zawadzi je przytoczy:

ffi

X tp

8 1

/oiEpe
y a ip e
y a lp e

di vj
rj d p i
xXsi|>ei
tou neawoi ;
A3ap.
-q dvaxX.7jat
id)v Saxp(ov
ty); E u a
ij kzpaioi . . .

)(a ip e

to

tuiv

xXd[i<]>ei

d ^ y^w y

jroXo\)ipXX7]Tov

y a tp s
y a lp e

8at|j,va)v
dopaT (ov
iy ft p w y

y a ip e

ita p a S e io o u

y a lp e
y a ip e

arspy6v
Xap.irpv

/ a ip e

S i3

70jj.vu){b]

y a ip e

S i rfi

yeflirjfiey

to

tw v

icoX u 8,p ^ vt)tov

d a u (ia
T p a u jia

d(iuvTrjpiov

do pu iy

dvoiXTrjpiov

zffi JciaT sw

epetajta
Tvtl)piajia

rfjc x ^ P tT0|J

Sfcay.

Ju sam ten akathistos m gby suy za dowd,

i wcale nie byy wynikiem przypadku czy mechanicz
nego poczenia takie pieni, jak nasza Bogarodzica,
oraz e nie byo rzecz przypadku to, i przed zwrotkami
mwicymi o rajskim przebycie, zwalczeniu pieka i sza
tana, o pierwszym czowieku, Adamie, zbawieniu, wierze
czowieka zbonego, anioach, w niebie, o panujcej tam
radoci (%apa) i m ioci (asce xpi). znalaza si
chwalba Bogarodzicy Dziewicy, wraz z prob o w sta
wiennictwo do Syna w celu przebaczenia
grzechw,
a w lad za tym i o doprowadzenie do ywota wiecz
nego w niebie. Akathist tt) urcepiid^ koczy si m odlitw:
TQ iravu(ivTjt | M fjT ep | ^ T su o u a a
afu )v | ayu!)T aT o v A f o v

$ea[iivyj | rrjy td>v ;rpoa<popdv |

tu>v

7tdvTU)v

diiro icioTj | p o a a i aofj.<popa | airavta<; |

x a i Ti]? (JLeXXouoYj | Xi>Tpwaai xoX daea); | Tou aujipoavTai;. |
AXX7]Xout(4 |

W drugim akathicie Sergiusza, o Uniciu Matki

Boskiej, powtarzaj si zwaszcza w ustach w. M ar
ka chairetyzmy o motywach nam znanych:
}(otpe
y a ip e

y a ip s
ya .ipe

tp&opow
tpopav
S i r f i
Si -ffi

to o A S |i
^ X aaaa
ftawiToo
^ a r r ja a a a
$] E8(j.
8 ii\m iy 5 -t]
ASa(j.
avsxXf|\>T].

W zakoczeniu za utworu, woonym w usta rodu

ludzkiego ( 7 evo tu>v dtyftpiirow) mamy sowa nastpujce:
tIJ

n ap & v s a f i a | jtepaYioy A yov | a a p x i &7toTexoaa|

a ^ iw

| ajiaaoy

-fj^m | ton;

x a l ayiw | SiSou 6x[3iodv |

ndvzors | ayiw ae YePa ^P0VTa(J
x a l xpACovta | ayvu) aoi | oimo.

Akathisty tworzono i pniej, cho nowych elemen

tw bodaj ju one nie wnosiy. Ich duyzna i szablon
nie w ryy dugotrw aej ywotnoci. T ylko niektre
fragmenty akathistowe47) zdoay utrzyma si w yciu
liturgicznym nawet po dzi dzie. Nastpia wic pod
tym wzgldem ta sama redukcja, ktra ju w V III wieku
czy na pocztku IX dotkna kontakia. Zwaszcza, e
hymnografia grecka zaczyna wwczas stawia sobie no
we postulaty i obleka je w nowe formy.
W ustaleniu i rozpowszechnieniu dogm atw mario
logicznych, jak wiadomo, wan rol odegra
w.
Jan Damasceski48). W je g o kazaniach spotykamy
47)
Na podobiestwo tych akathistw liturgicznych oraz theotokiw z Bogarodzic pierwszy zwrci uwag ks. Andrzej W yrzy
kowski w ksice Geneza Bogarodzicy (Sandomierz 1922).
*9) Teksty w Patrologii >Greckiej M ignea, tomy 94 96.

wiele
apostrof rytmicznych zwrconych ku
Marii,
zwaszcza rozpoczynajcych si od xaP- Spotykamy te
u niego w yw o d y teologiczne, czce rol BogarodzicyDziewicy z rol Jana Chrzciciela i Adama; dla przyka
du wspomn, e zwie Jan Damasceski M ari SuYcbrip
ASajj. n a i MyjTTjp sou. Nic dziwnego, e m otywy te same
powtarzaj si i w utworach poetyckich tego pisarza.
Tak w ic w wierszu E i r /|v u n sp a Y ia v 0 e o i x o v (nalado
wanym co do form y z cytowanych ju anapestw fo
nicznych Romanosa) czytamy 49) :
0 e o x %e, ty]v rcaaav X7tta [xou
ejrl E s (iysfrfju^ af r Xi o
Suatjcst

a i t a u a t w

ointeip^aai

o v

x <i [i e t o v

s t s / s

a v a i o v.

'O v to ) & au |x a <ppiwcv, Tcw 07r[J.siV

T a sjJ-a
i* ; K upio

7ta x ;

su^ u

s i

noLiAya^s

ou

n o 9 [j,va
C 6> v t a

rob
to v

S j.^ 0 0

I1'5

a & X io v .

Si) S s itavT w T ai? a a i 7rapaxX i]asaiv

t tj

v C( ovj v

ISwpyjaco

fioi, S ea^oiva

x a i teX sav jj.oi 8 w p rja o v a c p s a t v

. . . M a p i a j i a v a %pa.vce
,A tco
Psp^X ou x a i at<i>[i.auo
p ujcapoo t 7] v e o ^ *1 v
rcpaSefcai,
vi>v n a ip o (3o7]9-sia 7,ai a w o o v p.s
sx, i t a 9 v %a l i t T a i a j i d T w y n a i
X i <|j e w v.

Nie
yw ot,

brak tu m otyw w wsplnych z

spust

S
utworze i stylizowane
nej form y rytmicznej.
kreontyku tonicznym
tego 60) :
u

Tw ego

Bogarodzic:

winam, modlitwa, j nosimy, da raczy,

Syna.

te m otyw y jednak rozsypane po

ze wzgldu na wymagania specjal
Nie wiele wicej znajdziemy w anaw ywocie wspomnianego wi

49) B y z. Zeitschr., t. X IV , s. 234 (1905) A. naica8itouXoi; Kepa(J.JC : 'Pcuu.avb x ai Iiuav;7) Aa(jia3xv)vbp H eu'/^ r.p'Tov Xpiaxov *ot 0E(jty.ov_
60) Pair. Gr. X C IV , c. 437. Por. Bouvy, Anacriontiques loni-

Aeo7totva ictvayve |vfjTEp | 7) to v 0ev [io o TEXot>oa

ebpo&iii^ai ap(OVtat | aoyypKp-rjTai, 0eotxe
8vaaai ^ap oaa &Xei | u>; tou 9eou (t^TYjp ouaa.
W kanonach Andrzeja z Krety natkniemy si na
spor wizk tych m otyw w ; oto np. jak brzmi o lx o
w synnym je g o W ielkim k a n on ie 51) :
To tou Xpiatou | taTpetov | pXe7C<i)v av(j)Y(i6vov
xal tY]v e x t o u t o u | t (p A 8 a p, | TcrjydCooaay 6 y i s t a v
?itad-EV

| eirX ^fT]

xai

x i v 8o v e w v

8 i i p oX o

w S p E to

xai toi auxou cptXot ayepTjae"

t t n o tr(3<o | t ( j )

Y i <j> | Tf j M a p i a ;

xttvei |ie BT|8-XEe(urr](;

nwcayob itapd)v | xai t a n iw a rcXijpd)v.
Jest tu i przydanie zdrowia wiecznego (uftsta), Adam
oo trud cirpiat bezmiernie, diabla stra; jest Maria i Syn.
W tej nowej szkole hymnodw, ktr stworzy
w p yw Jana Damascena, Kosmasa i Andrzeja z Krety,
tzw. kanony staj si form powszechn, w nich za nie
bawem ustala si zwyczaj, by wstawia pomidzy po
szczeglne zwrotki tzw. SeoToxi'ov czyli zwrotk ku czci
Matki Boskiej. Za przykad moemy wzi kanony Anastasiosa kwestora, gdzie stale pie dziewit
5)
Stanowi theotokion, w danym wypadku ujte w form
metryczn.
Theotokiw zachoway si setki z rnych wiekw ,
a dopiero cz ich nieznaczna doczekaa si ogoszenia
drukiem. Z ogoszonych dotd zbiorw bdziemy mogli
dla przykadu przytoczy urywki:
T iov | &xpv( Tratp exX|i<J>avTa | au ev yaatpi |
itppaaTw auXXa)(ouaa Ixu7jaa |
0 e o ( i f j T o p #xpavTe | II a p $ i v e ayy/j |
ques dans la vie de S J em

Damascine, Byzaniinische Zeitsehr.

II (1893), s. 110 111.

) Patr. Gr., i. 97, s. 1362.
Birkenm ijer 10.

145

npeopeos, I I a v a Y t | urclp t fij v 8 o u X a> v

t v [ i v o v tptXiv{>p<uirov 0 e v
a u> o a i

'A x p a v te

Yvo

8 e o ; x s

tciv T i v

t) (t u> v ( a z a

aou

uchowa)

nas

52) .

I I a p 3- e v e |

300 8i)5(iitsi

| ouaai

M a x a p t C o (J. v

ae

x a t 8oaCo|j.ev ot

i l a t o i 64) ,

ta

eotxe

tj* 0 X * s

B3)-

IIap&ve

fj,EtapoX"f] | T(i>v d-Xipo[j.ev(i)v

Stnakkayy] | iw y da&svouv,cwv
oitap )(oi)aa | 0 e o t x e

I I a p fr v s 65).

r s w a t a t 7rXaTt(ievo | x aou aairpt,

K p 7], 6 v e <; A 8 t |a
xai f t v i v e x o u a t a >

A tp (j> jrpo3(iEvet ttj) v t(j> xyjitt|> YU[J.vi f c a y a a t & de | 7 C a p a S e t a o v t]'vois

t

ttp

7 c p ( o t o r t X A a ,c4)

A 8 a [i | 8v 7tptv 4jtxXetaev66).

K to by jeszcze mia wtpliwoci oo do tego, czy

midzy tzw. dwiema pocztkowymi zwrotkami B o g a r o
dzicy a zwrotkami dalszymi o Adamie, raju, zw y
cieniu mierci, odkupieniu, zmartwychwstaniu za
chodzi jaki zwizek, powinien odczyta powysz strofk,
52) JlaTiaOTOOo/.o

Kepap.eu,

Ilepi

tcov

XitTOUpYtxi)V [M]vauuv,

B h 3.

BpeMeHHHK, t. I. str. 356.

1
53) Ibid.., 369. W rozprawie Keramevsa jest tych przykadw
jeszcze wicej.
61)
Pitra, Hymnographie
nr. LXV.
) Ibid., X X IV .

de

1Eglise

grecque,

1867,

Rom,

56) rieTpyflHC, HeH3flaHHbie KaHOHbi Teoprisi C k w ih t u w . Bn3aHT.

BpeM. 1904, b. 490. In n e teotokia w tym e rd le od str. 461 po

czwszy. M otyw y Adama, raju, odkupienia przez narodzenie Chry
stusa, Jego mJ< i zmartwychwstanie wci si tu powtarzaj.

gdzie zwizek w wystpuje zupenie jasno na prze

strzeni kilku zaledwie wierszy. Chyba tej zwrotki grec
kiego theotokion nie zechce nikt rozbija na pie pa
syjn , pie wielkanocn i pie pierwotn . Rwnie
wiele podstaw jest do rozbijania na takie czci treci
B og a rod zicy...

Zwaszcza, e theotokia o motywach tu wymienio

nych s w poezji greckiej bardzo pospolite. Nader cz
ste s te theotokia mwice o mce krzyowej Chry
stusa, o Jego mce, ranach, jakie za nas wycierpia,
krwi, ktr za nas przela. Pieni te, zagajone prawie
zawsze sakramentalnym zwrotem @sotxe IIap(Hvs, nosz
w zbiorach greckich nawet specjaln nazw ataopo&sotoxa67).
Theotokia nie tylko wchodziy w skad kanonw,
triodii, oktoichw, ale przetykay gsto akolutie litur
giczne, ja w iy si i w tzw. typikach. W arto wspomnie
zmane typikon zakonu w. Saby, powicone czci w.
Jana Chrzciciela i Bogarodzicy, a koczce si sowami
&eorxe ayvY] soXoy7][j.vT], aX X rjX c'jii5S).

Pieni ku czci Matki Boskiej m o gy zreszt i nadal

mie w literaturze greckiej rwnie byt samoistny, nie
wchodzc w skad innego utworu. Przytoczmy jeden
z takich utworw, wykazujcy znaczne pokrewiestwo
treciowe i stylistyczne z pocztkiem B oga rod zicy:
TToipvk;!.(a]v MapLTjv S-eojj.^Topa x a i 8v
XpioT&v 7cafj,(3acuXYja eob fivov T lia . (iouvou
57) W

zbiorach Pitry

passim- Take w

X X I X tomie Patro
najrozmaitszym cha
rakterze. Nadmieni, e w pewnej mierze .wizanie kultu Boga
rodzicy z rozwaaniem narodzenia Chrystusa, mki, zmartwychwsta
nia, wniebowstpienia mamy w tajemnicach raca, gdzief do Zd ro
wa dodaje si: Ktrego ty Panno porodzia, Ktry dla nas na
krzyu umar itd.
5S) Byz- Zeitschrift, V III, s. 308 310.

logii greckiej znajdujemy wiele teotokiw o

ospy.jj.ev&c x a\t p e o e vov x a i a a p x a x a t Spya

u> x a9 -ap ai eu y a i at)Tov 0 sb v tXaov stipTrjc69).

Jest to utwr niewtpliwie z czasw renesansu form

klasycznych, jaki nasta w greckiej poezji w w. IX.
W kraczam y w okres, gd y hymnografia grecka zaczyna
wygasa, ograniczona przepisami liturgicznymi wadz K o
cioa wschodniego. Ju nie do piewania w cerkwiach
przeznaczone s utwory nastpnego stulecia, tworzone
wedle wskrzeszonych prawide metryki staroytnej. Z uczo
nej tej poezji w ybijaj si w zakresie religijnym utwory
Jana Kyriotesa Geometry. Wspominamy to nazwisko,
gdy w utworach tego poety znajdziemy pewne blade
ju m otywy, pokrewne Bogarodzicy. Chodzi mianowicie
o znane 'T|voi et nepay iav 0 sotxov 60), ktre tak wan
odegray rol i w ksztatowaniu si poezji aciskiej;
ubrane w form dystychw elegijnych, jak pokrewne im
litanie, w treci swej w yw odz si po czci z theotokiw , w znaczniejszej za mierze z akathistu, z ktrym
wi si nie tylko wiadomymi grami sownym i, nie
tylko upajajc mnogoci porwna i przenoni, ale
przede wszystkim obyczajem rozpoczynania
szeregw
wierszy od anaforycznego xa'Pe> skd to w rodzaj lite
racki, yjcy jeszcze dzi w popularnych Godzinkach
Matki Boskiej, otrzyma nazw -/atpeTtaiioi. Od przyjtych
na Zachodzie godzinek, greckie chairetyzmy rni si
tym, e przestrzegaj staego i nierozcznego powta
rzania dwch tytuw M arii: Bogarodzica i D ziew ica ;
ze w zgldw metrycznych zreszt Geometra zastpuje
niekiedy riap3-evo przez Kp-rj, a 0eoTxo przez 0 so[A7]T<op,
Mtjtyjp itp.
) Byz. Zeitschrift, IV, 1895, s. 345.
#0) loannis Kyriotis Geometrae Hymiti in SS. Deiparam, recensuit, prolegomenis intruxit Ioannes Sajdak. Posnaniae 1931.

Gdy w Byzancjum i na Wschodzie greckim zamara

ju twrczo hymniczna, w X i X I wieku jedynymi piastunami i krzewicielami tej twrczoci pozostali Grecy
italscy61), a wic kalabryjscy (Rossano, Benewent), na
stpnie kampascy i rzymscy (Grottaferrata, Awentyn,
W yspa w. Bartom ieja)61*). W tej epigonicznej hymnodii
greckiej, ktra swym wpywem potnie rozbudzia na
tchnienia poezji aciskiej dwch wspomnianych w iekw
znajdujemy ju ostatnie podwiki tych m otyww, jakie
zoyy si na polsk Bogarodzic. Zwaszcza Grottaferrata, klasztor zaoony przez w. Nilusa hymnografa
(r. 1004), odznaczy si wielkim pietyzmem i kultem
hymnografii, o czym wiadczy znaczna ilo zachowa
nych rkop isw 62). W rd hymnw tamtejszych niejeden
61) D ie byzantinische Kultur in Suditalien. . . hat auch literarisch grssere Bedeutung gehabt, ais man friiher anzunehmen
genefigt w ar (J. L. Heiberg, Byz. Zeitschr. 1913, s. 161).
Obszerniej o tym pisz: Krumbacher, Byz. U t., 1897, s. 195 199,
podajc i bibliografi; Cotroneo R., Inizlo e sviluppo . . . d e l
rito greco in Calabria, Rivista storica calabrese 1900; w tyme
czasopimie mnstwo innych prac tego autora, Cozza - Luzziego
i innych; Aurelio Palmieri, Les tudes byzantines en Italie, Bh3sht.
BpeMeHHHK, 1903, s. 381303; w tym e czasopim ie w la
tach 1900 1904 sporo jeszcze innych prac z tego zakresu;
Krypiakewycz, De hymnographia Mariana in eccl. Graeca, 3anncnn
H ayK O B . T o B a p n c T B a iM. LU eB w eH K a 1914, Etc. Etc.
61>) Patrol.

Graeca,

t.

CXX,

yciorys

w.

Nila. Vita S.

Adalberti w M on . Pal. I . Ksiga pamitkowa 900-lecia ooenobiuim

greckiego w Grottaferracie wysza w Rzymie, przed niedawnym

czasem. Duszy artyku o ooenobium grottaferrackim ukaza
si w Oriens 1934. W iele pozycyj bibliograficznych dotyczcych
w. Nlluisa i Grottaferraty podaem w ksice Zagadnienie autor
stwa Bogurodzicy, Gniezno 1935. Por. te Zakrzewskiego S.,
Opactwo w. Aleksego na Awentynie.

62) O tych rkopisach Krypiakewycz, l. c., passim. Takei

jego Elenchus maiorum hymnorum Deiparae, 3 a n . T o b . H a y K . LLIeBH.

ma wikszy czy mniejszy zwizek z Bogarodzic, sdzc

po urywkach tekstw i nagwkach, jakie dotd o g o
szono gd y cao dotd jeszcze nie doczekaa si
naleytego wydania. W foliancie 123 mieci si troparion
na narodzenie Matki Boskiej rH yewyjai coo, 0 eo-cxe llapdvs.
W jednym z utworw mieszcz si sowa
IIap$eve,
Mfjtep 0eo, axooaov <p<ovfj (too a w ic m o ty w : usysz
gosy.

Twrczo bazylianw grottaferrackich przypada na

te czapy, kiedy ju dawne dugie, wielostroficzne kondakia i kanony u legy redukcji na rzecz utworw krt
szych, kilkuzwrotkowych. Ta krtko oddechu piewac
kiego, cechujca zreszt ju wczeniejsz szko studyck, jest jedyn jakby nowoci w tym ostatnim etapie
hymnografii greckiej; nowych m otyww przynosi ona za
pewne niewiele, korzystajc eklektycznie ze zdobyczy
szk dawniejszych. G w na je j zasuga w tym, e utrzy
maa tradycj i krzewia znajomo piewu w Kociele
zachodnim. W Rzymie dziaaa Schola Graeca, nad
kultur pieniarsk w Sankt-Gallen i Reichenau czuwali
sprowadzani z klasztorw grecko-italskich fratres H e llinici, kalabryjscy mnisi greccy organizowali szko leodyjsk biskupa N o tk era 63), a nie brak ich byo w Irlandii
i Anglii.
e bezporednie ow oce hymniczne tego grecko-italskiego wpywu m iay uderzajcy zwizek z pieni p ol
sk Bogarodzica Dziewica, przekonalimy si poprzed
nio niejednokrotnie.
1917.

Gabrol i

Leclerc,

Dictionnaire

darcheologie chre-

iientu et de liturgie, Paris 1924, t. L X II L X III; s. 1832 1834.

4S) Obszerniej o tych sprawach, z cytowaniem rde; pisaem

w ksice Zagadnienie autorstwa Bogurodzicy (1935).

Zatem w oln o owiadczy, e poza liturgi greck,

a w pewnej mierze i liturgiami zachodnimi z czasw
przed reformami G rzegorza V II, nigdzie nie znajdziemy
takich pokrewiestw treciowych z Bogarodzic,
jak
w redniowiecznej hymnografii greckiej oraz w tak cile
od niej zalenej hymnografii aciskiej w iekw IX XI.
Przeto zamkniemy rozdzia niniejszy susznymi uwa
gami znakomitego znawcy redniowiecznej poezji reli
gijnej, W ilhelm a M eyera: D ie griechischen Kirchengesange sind auch dadurch besonders wichtig geworden,
dass sie die geistliche Poesie anderer V lker beeinflusst
haben. Die slavischen Kirchenlieder sind zum Teil aus
dem Griechischen iibersetzt; bis w ie weit, das wird die
Aufgabe einer ebenso notwendigen ais dankbaren Untersuchung sein 64).
Cz tego koniecznego zadania wziem na siebie
w pracy niniejszej.

u ) Wilhelm M eyer aus Speyer, Gesammelte Abhandlungen zur

mittellateinischen Rythmik, Berlrn 1905, Bd. II, s. 94.

VI. R Y T M I K A

BOGARODZICY".

Jak zaznaczalimy w rozdziaach poprzednich, hymnografia w iekw rednich z kilku rde braa pocztek,
a tym samym czerpaa swe wzory. Bya dziedzictwem
Ewangelii i Psalmw, nastpnie za pism O jcw Kocio
a, wschodnich i zachodnich, ktrzy czstokro jak
na Wschodzie . Efrem, G rzegorz z Nazjanzu, Jan Da
masceski, German, Kosmas, Andrzej z Krety, na Zacho
dzie . Augustyn, Ambroy, Hilary, G rzegorz W ielki
sami byli hymnografami. Nasikaa przy tym elementem
liturgicznym poszczeglnych epok, odzwierciedlajc uwy
datniajce si w nich odrbnoci rytualne i dogmatyczne.
T sam drog, torem takieje tradycji, jaka kszta
tow aa utrzymywaa czy przeinaczaa, redukowaa
czy bogacia treciow zawarto hymnw chrzeci
jaskich redniowiecza, szed rozw j form hymnograficznych: stylu i rytmiki.
N a schyku staroytnoci poezja religijna chrzeci
jaska pragnie ima si form wierszowych przekazanych
przez poezj klasyczn. W obec zaniku iloczasu w obu
jzykach greckim i aciskim jest to usiowanie
trudne, sztuczne, nie majce w idokw powszechnego po
wodzenia. Przeto ju w. G rzegorz z Nazjanzu dwukrot
nie prbuje nowej zasady wierszowej, zgodnej z yw
mow, analogiczne za objaw y widzimy i w poezji a r
ciskiej. Formy wierszowe klasyczne nie wyszy i p
niej z uycia; intensywniejszy ich nawrt uwidoczni si
zwaszcza podczas dwch renesansw: karoliskiego na
Zachodzie (w . V I I I IX ) i focjaskiego na Wschodzie

(w . IX X ). Jednake tylko niektre z wielu staroyt

nych systemw stroficznych zdoay zakorzeni si w po
ezji redniowiecznej; byy to przede wszystkim: dystych
elegijny i trymetr jambiczny na Wschodzie, zwrotka
saficka, tetrametr trochaiczny i dymetr jambiczny na
Zachodzie. Szczeglnie powszechny sta si system ostatni
ze wspomnianych, zwany wierszem ambrozjaskim. Czsty
by wreszcie i heksametr od IV wieku nieraz przyj
mujcy form leoninu1), opatrzonego rymami po cezurze
piciopow kow ej i na kocu w iersza; pospolitszy by jed
nak w innych rodzajach literackich (kronikach wierszowa
nych, epitafiach etc) ni w e waciwych hymnach.
O bok tych wszystkich form, nawczas ju sztucz
nych, opartych na zasadach metryki staroytnej, wcho
dzi zaczy w uycie i form y nowe* bardziej odpowiada
jce naturze jzyka m wionego, ktrym niemieccy ba
dacze stylu i wersyfikacji (W . M eyer, Pohlheim i in.)
nadaj niezupenie zreszt trafn nazw wierszy ryt
micznych , w przeciwiestwie do metrycznych . Zasad
tych form nowych bywa przycisk w yrazow y czyli akcent
dynamiczny (wiersze toniczne), bd ustalona liczba sylab
(wiersze sylabiczne), bd przejte z retoryki stae klau
zule zdaniowe, bd paralelizm, i symetria syntaktyczna.
Zw ize dzieje rozwoju owych form podaem w| spe
cjalnej p racy2), co mnie uwalnia od ponownego oma
wiania tych spraw, ktre zreszt niejednokrotnie miay
swych m on ografistw 3). Tu tylko przedstawi te fakty,
) O leoninach, ich dziejach i znaczeniu jest rozprawa spe
cjalna: J. Descroix, D e versu leonino, thesim facultati litterarum.
Univ. Parisiensis opponebat. Luguduni 1921.
2) H ym n y l ich dzieje,, w postowiu doi H ym nw redniowiecz
nych w przekadzie Jadwigi Gamskiej - empickiej, Lw w 1934.
3) Wasiliew, O rpenecKHx uepK03Hbix rrfccHorrfcHisw, BH3aHT.
BpeMeHHHK,
t. III, s. 582nn. Krumbacher, Byz. L it, passim.

ktre bd bezporednio wi si z nasz kwesti

wersyfikacji Bogarodzicy bd te w jakikolw iek spo
sb m og si przyczyni do jej wyjanienia.
Rzecz oczywista i zrozumiaa, e bd tu musia
zgry odrzuci
wszelkie prby porwnania B o g a
rodzicy z poezj
kwantytyzujc,
iloczasow, czyli
w znaczeniu waciwym : metryczn, tj. tak, ktra trzy
maa si zasad przekazanych przez poezj klasyczn.
Porwnanie takie stanoby na podstawie najmylniejszej
w wiecie, a to z dwch w z g l d w : i . hymnografia redr
niowieczna przyja, jak wspominalimy, tylko ograniczo
n ilo m etrw antycznych (heksametr, dystych elegiacki, zwrotka saficka, dymetr ambrozjaski etc.), z kt
rych aden ani troch nie przypomina Bogarodzicy, 2. iloczas, quantitas, nie odgrywa najmniejszej roli w wersyfikacyjnym uksztatowaniu si pieni polskiej, gdy jak
kolw iek mamy dane o je g o istnieniu w' dawnej polszczynie, jednake wanie zastosowanie tych danych zapro
wadziyby nas na najzupeniejsze bezdroa, pozbawiajc
iwiersze Bogarodzicy w ogle wszelkiej logiki rytmicznej.
Dla tego te nie przychyl si cakiem do zdania
o s ia 4), ktry widzia podobiestwo midzy budow
pierwszych wierszy Bogarodzicy a form takich heksam etrw :
Sancta Parens,
Stella maris,

caro labe carens

cui nulla paris

et dulcis odoris,
fuit orta decoris ..

Baumgartner, Lit., t. IV , ks. 3, r. 2 itd. Manitius, Lateinitcfw Lit. des Mittelalters; Wilhelm M eyer: Anfang und Ursprung
der lateinischen und griechischen rhytmischen Dichtung, Monachium

1884, et aliis locis. Bouvy, Poetes et melodes, Pary 1881.

Pohlheim, D ie latelnische Reimprosa, 1925. Mnstwo prac Cabrola, Leclerca, Drevesa, Hatherleya, Bannistera, Stevensona, Maasa
i inn. U nas toruj dopiero drogi prace ks. T. Karyowskiego,
F. Pohoreckiego, Ganszynca, ks. Gadysza i kilku innych.
* ) Pocztki pimiennictwa polskiego, Lw w 1922, s. 369.

Jedynym podobiestwem, ktre zachodzi istotnie,

jest tu podzia wiersza na kilka maych czstek (xuXov,
particula, Kurzzeile), o czym niebawem mwi nami przyj
dzie. W przytoczonym przed chwil wierszu aciskim
podzia ten oparty jest na czstej w heksametrze antycz
nym cezurze e:pib]|i.i|i.ep^ (wraz z TptO-rj[i,i;j.Ep^;) :
II ^ ^ I J. ^ ^ | i ^
Natomiast pocztkowy wiersz Bogarodzicy, chobymy
go najbardziej upodobni chcieli do nowoytnego heksametru, jaki chce widzie tu o, bdzie mia w naj
lepszym wypadku nastpujc budow rytmiczn ( A ) :

B ogarodzica D ziew ica

|| B ogiem sawiena M aria

albo ta k (B ):
B ogarodzica D ziew ica

|| B ogiem sawiena M aria

Tego rodzaju nowoytne heksametry, jakich w zr w y

pisalimy pod liter A, istniej rzeczywicie w literaturze
polskiej, ale stworzy je dopiero Mickiewicz, ktry w przy
pisach do Konrada W a lle n ro d a 5) mia najzupeniejsze
5) Lubo rodzaj wiersza, uyty w Powieci W ajdeloty, mao
jest znany, nie chcemy wykada powodw, ktre nas do tej1
n o w o c i sk o n iy ... W budowie wiersza naladowano heksametr
grecki, z t rnic, e w miejscu spondejw (
_ ) uywano
najczciej trochejw (j. ^ ), albo ^
Szerzej na temat
owego heksametru pisz w obszernej pracy Naladowanie rytmiki
antycznej w literaturze polskiej (odczyt wygoszony W warszawskim
Towarzystwie Mionikw Jzyka Polskiego w czerwcu 1925 r.).
Nadmieni, e wiersz toniczny (przyciskowy) o budowie podobnej
do pierwszych dwch wierszy Bogarodzicy, a mianowicie:

i . . i . .

' i , ' . ,

i . . i _

znale mona w redniowieczu wycznie tylko w literaturze byzantysldej, a mianowicie w szkole Romanosa. Pisze o tym Papa-

praw o chlubi si z tego w a s n e g o w y n a l a z k u ,

przeksztaciwszy w sposb swoisty i zapewne z duchem
polszczyzny zgodny teorie heksametryczne Klopstocka,
Vossa, Goethegio i Schillera. A le jeeli autorom Mesjasza,
Luisy, X enii i E le g ij rzymskich, nie bez racji zarzucono,
e ich heksametry toniczne m ao maj wsplnego z praw
dziwym heksametrem, tedy ten zarzut w zupenoci sto
sowa si bdzie do pseudoheksametrw M ickiewiczow
skich, gdzie nie zachowano nawet pozorw podobiestwa
d o antycznej cezury. Rzecz jasna, e Mickiewiczowskich
heksametrw nowoytnych nie m g zna autor B o g a
rodzicy dla tej prostej racji, ,e y . . . w rednio
wieczu. D latego te odpa musz wszelkie hipotezy,
snute przez niektrych uczonych na podstawie ow ego
rzekom ego heksametru Bogarodzicy, a wic jakoby na
leao czyta nie G ospodzina, ale *G ospodna (wbrew
wszystkim bez wyjtku tekstom rkopimiennym), ja
koby naleao wyrzuci przyimek u itp.
dopulos Kerameus w Mitteilungen iiber Romanos, Byz.
1893, gdzie cytuje wiersze tego poety o Matce Boskiej:
'/puao-Xoyu>taTE Tv>p-' | xai SuiOEK&Tcr/e itXt
7]XioaTXavTE 8'pve j MtOcSpa to B aai^eun;
axatavi';Txav da5|i.a | ciii; ja\ouytiz tov \car.vr^v",

Zeitschr.

W tyme pimie i roczniku (s. 110 111) zabiera w sprawie

takich rytmw gos Bouvy ( Anacreontiqu.es toniues dans la vie
S. Jean Damaschne), cytujc wiersze o Bogarodzicy (A(ar.otva ravayve M)TEp. . . 0EOTxe),
wywodzc
za ich form
z .retoryki
byzantyskiej, po czym daje takie okrelenie: Chacune, de ces lignes
est une sorte danacrontique toniue des huit syllabes, avec l ac->
cent sur la quatrifeme et la septifeme. En les joignant deux a deux,
on obtient une sorte dhexametre tonique [PS. Znak i oznacza sylab przyciskowan, pozbawion iloczasu; znak ~ tak sylab bez przycisku. Znakowanie to stosuj
najznakomitsi badacze wersyfikacji na Zachodzie, jak W . Meyer,
Pohlheim, by unikn konfuzji ze znakowaniem metrw antycznych.]

Nawiasowo wspomnie mona, e w rednich jwiekach ja w iy si co prawda i heksametry, gdzie metryka

iloczasowa, kwantytatywna, bya zaniedbana; do wspom
nie choby znany powszechnie napis grobow y Bolesawa
Chrobrego. Byy nawet i prby wprowadzenia heksametrw tonicznych, opartych na przycisku wyrazowym
e wspomn bizantyskiego poet N on n osa6). A le nawet
te wszystkie prby nie maj zbyt w ielk iego podobiestwa
z pierwszymi dwoma wierszami Bogarodzicy, gdy: 1. raz
po raz wracaj pom im owoli do zasady antycznej, iloczasowej, 2 . trzymaj si wiernie typw cezur heksametru
staroytnego, wobec czego Mickiewiczowska cezura po
stopie trzeciej byaby w nich niedopuszczalna, 3. heksa
metry te id albo jednym cigiem, xaxa <jtJxov, albo te
wi si w dystych z pentametrem, nigdy za nie w y
przedzaj tak odbiegajcego od nich sposobu wierszo
wania, jaki widzimy w trzecim i nastpnych wierszach
Bogarodzicy.

Odrzuciwszy wic analogie z formami przejtymi

z poezji antycznej, iloczasowej, bdziemy rozpatrywali
inne postacie wiersza, majce ob ieg w redniowieczu.
Spotkamy si tu przewanie znowu z nazwami wym ie
nianymi przy omawianiu treciowych analogij hymnicZnych (w rozdz. V pracy niniejszej) gd y jak to czsto
bywao w innych okresach rwnie i w redniowie
czu niejednokrotnie tzw. rodzaje literackie poezji jaw iy
si wraz z odrbn, im tylko waciw form w e r y
fikacyjn.
o, zwracajc uwag na niezwyky kunszt wersyfikacyjny tzw. pierwszych dwch zwrotek Bogarodzicy,
wyraa przypuszczenie: Zasady tej tech n ik i... s zapo
*) Por- Krumbacher, Byz. U t. Sajdak, Uteratura bizantyska,
Warszawa 1933.

yczone z Zachodu, w ic najprawdopodobniej z aciskiej

hymnologii redniowiecznej, cho mona by te przypuci
w p y w y niemieckie lub c z e s k ie "7). Przypuszczenia tego
autor waciwie niczym nie uzasadni, bo cytowane sdy
Chybiskiego same obracaj si tylko w obszarze! wstp
nych hipotez, powtre za odnosz si one do m otyww
m e l o d i i , nie za rytmiki i wersyfikacji. W kadym
razie nawet suszne skd ind spostrzeenia muzyczne
Chybiskiego nie daj podstawy do wysnutego przez
osia domysu, jakoby Bogarodzica wizaa si z tw r
czoci Minnesangerw
niemieckich, co przebywali
na dworze krla czeskiego W acaw a
II, panuj
cego przelotnie i w Polsce. Po pierwsze bowiem w pie
niach tych Minnesangerw nie ma ani jednego utworu,
ktry by treci lub form przypomina Bogarodzic, po
wtre za wszystkie podane przez Chybiskiego pieni' a
ciskie o motywach muzycznych pokrewnych naszej pie
ni, pochodz z IX X I wieku, co zreszt o w y
ranie stwierdza: wszystko to s w zory wczesne".
Od tych wic w c z e s n y c h w zorw naley zacz,
by wej na waciw drog badania. D roga to bdzie
niemal rw nolega do tej, jakmy odbyli w rozdziale
poprzednim. W ytyczn za dla nich lini bd przede
wszystkim fundamentalne badania nad wersyfikacj red
niowieczn, dokonane przez W ilhelm a Meyera, Karola
Pohlheima, Paw a Maasa i wielu innych badaczy facho
wych.
Bada tych o niestety wcale nie uwzgldni i w o
gle sdy swoje o redniowiecznej poezji aciskiej fo r
m uowa na podstawie dorywczych, przygodnych obserwacyj branych z jednostronnego, starego i mocno nie
kompletnego rda, jakim jest zbir M on ego Lateinische
7) o, Pocztki pim. poi., s. 369 372.

(1853). Nic te dziwnego, e

do cennych je g o skd ind ksiek zakrady si zgoa
mylne sdy o wersyfikacji redniowiecznej, przy czym
nawet terminy techniczne podane zostay niecile: tak
np. pomiesza o nazwy trop i troparion , biorc
je za synonimy. Niejasno i niezupenie trafnie uj te
istot sekwencyj, skoro uzna je za wiersze nieregu
larne .
Tym czasem, jak ju widzielimy z przykadw cy
towanych w rozdziale poprzednim, trudno o wiersze! bar
dziej regularne, jak wanie sekwencje. W kadym z to
mw Analecta hymnica, gdzie si mieszcz ich zbiory,
widzimy cis planowo budowy kadego z tych utwo
rw. Schemat ich jest stay: pierwsza zwrotka stanowi
zaoenie utworu, je g o motto, prolog, inwokacj, wzit
z obrzdw liturgicznych, nastpne zwrotki id parami
o dokadnie sobie odpowiadajcej rytmice sylabicznej,
przy czym najczciej odpowiadajce sobie szeregi wierszy
kocz si na t sam liter, czasem alliteruj, czasem
rymuj; niekiedy nastpuje po nich jeszcze zwrotka ko
cowa (przez M eyera zwana epilogiem ). Dla przykadu
zacytuj tekst jednej z wczesnych sekwencyj, pochodzcy
od ich pierwszego twrcy, Notkera Balbulusa:
JHymnen des Mittelalters

1. (protogus, expositio)
Johannes
Jesu Christo
multum dilecte virjro
2 a. Tu Eius
amore
carnalem
2b. In navi
parentem
liuisti
3 a. Tu leve
coniugis
pectus respuisti
Messiam' secutus
3 b. Ut Eius
pectoris
sacra meruisses
fluenta portare...
6 a. Tibi summus tacitum caeteris verbum suum Pater revelat.
6b. Tu nos omnes precibus sedulis
apud
Deum semper
[commenda.
7. (ep ilo gu s)
Johannes, Christi care.
Strophe

Str.
Str.
Str.
Str.
Str.
Str.
Str.

W ilhelm M eyer takie daje wyjanienie co do budowy

sekwencji: Abgesehen von P ro lo g und Epilog sind' dies

Paare von gleichen Langzeilen, zwischen welche selten
eine einzelne Zeile eingeschoben ist. Die sich ntsprechenden Langzeilen haben nach der R egel nicht nur gleich
viel Silben, sondern auch gleichen Tonfall, ja sogar gleiche W ortform en 8).
Okrelenie to odnosi si do tzw. sekwencyj notkerowskich tj. nie tylko tych, ktre tw orzy niewtpliwie
sam Notker Balbulus (f9 1 2 ), lub ktre jemu przypisywaa
tradycja, ale i tych, ktre m iay zasad budowy wierszo
w ej zgodn, a przynajmniej zblion do zapocztkowa
nego przeze typu. W tych wanie sekwencjach (w . IX
X I) znalelimy najwicej t r e c i o w y c h
zbienoci
z Bogarodzic. Musimy ponowi stwierdzenie takiego
faktu, gdy chodzi o f o r m w i e r s z o w . M idzy se
kwencjami dawnymi, z w. IX X I, a Bogarodzic, za
chodzi do znaczne podobiestwo w budowie wersyfikacyjnej. Natomiast w w. X II w okresie sekwencji przekwitajcej podobiestwa si urywaj, ani ladu za ja
kichkolwiek podobiestw nie spotykamy w sekwencjach
ostatniego okresu (jak Stabat M a te r ), gdzie zasady w ier
szowania ulegaj zmianie, doskonalc si w rymach,
za to uboejc pod wzgldem rozmaitoci i obfitoci
ukadu rytmicznego, ktry tu redukuje si do kilku typicznych postaci, powtarzajcych si ju w kadej zwrotce.
Za tym sekwencje typu notkcrawskiego z IX X I w.
bd pierwsz istotn analogi, jak bra mona pod
uwag w badaniu wersyfikacyjnej strony Bogarodzicy.
Nie popenilibymy w i e 1k i e j om yki, gdybymy pol
sk pra-pie religijn zaliczyli do wspomnianego
8)

Wilhelm

M eyer, Anfang und Ursprung der rhythmischeti

Dichtung, D ie lateinischen Sequenzen, Gesammelte Abhandlungen zur

mittellaieinischen Rhythmik, Berlin -1905, Bd. II, s. 94 100.

typu sekwencji. A le wysuniemy odrazu zastrzeenia:

1 . analogia cilejsza bdzie si tu ograniczaa tyl
ko do zwrotek dalszych utworu, od zwrotki trze
ciej poczwszy, 2 . w razie przyjcia pierw szego warunku
pozostanie otwart sprawa prologu sekwencyjnego, gdy
uznanie za taki prolog tzw. dwch pierwszych zwrotek
bdzie napotykao na pewne trudnoci.
Zajmiemy si najpierw punktem pierwszym, tj. spra
w analogij, jakie zachodz midzy sekwencjami, a szere
giem zwrotek B oga rod zicy , poczwszy od zwrotki trze
ciej, a koczc na zwrotce Am en, Am en , Am en. Oczy
wista rzecz, e bierzemy pod uwag tylko te zwrotki,
ktremy wczyli w zakres naszych bada w rozdziale
II (odsuwajc na drugi plan wszystkie zwrotki przy
godne, zwrcone do witych).
Ot zwrotki te m oglibymy zupenie wygodnie uszy
kowa parami, wedle szablonu sekwencyjnego. Albowiem
najpierw id cztery zwrotki zbudowane w edug jednego
schematu A., nastpnie za osiem zbudowanych wedug
schematu drugiego (B ), na kocu za zwrotka nieparzy
sta, samotna, zamykajca cao, a wic fina, epilog.
Co wicej, wewntrzna budowa zwrotek odpowiada przy
toczonym wymaganiom sekwencyj. Kady wiersz dzieli
si na czstki, xtXa (K u rz ze ile), w ktrych zazwyczaj
rwnolegle id wyrazy nie tylko rwne sobie iloci sy
lab, ale odpowiadajce brzmieniem, form czy znacze
niem 9).
Dla schematu A wem y za przykad tzw. zwrotk
3 i 4:
3. Narodzi | si dla nas | Syn B oy: ||
w to wierzy 1 czowiecze | zbony ||
9)

W . Meyer, 1. c. tego autora Ober Ursprung und Bliite

der mittellateinischen Diehtungsformen, Gesamm. Abh., Bd. I, zwa-,

Birkennajtr 1 L

161

i przez trud | Bg Swj lud ||

od j diablej stroej.
4.

Przyda nam / zdrowia / wiecznego U

starost
/
skowa / pkielnego |j
mier podj /
wspomion /
czowieka pirwego.

D la schematu B. np. zwr. 9 i 10:

9. O duszy | o grzesznej |[
Sam Bg piecz ima
| diabu j otima ||
gdzie to Sam
|| przebywa ||
k Sobie j przyima.
10- Ju nam czas
| godzina ||
grzechom si kajaci | Bogu chwa daci, [|
ze wszemi | siami ||
Boga miowaci.

Zatem schemat A , stosujcy si do dwch par

zwrotek, bdzie w kadej zwrotce skada si z czterech
wierszy, z ktrych kady z wyjtkiem szeciozgoskowego
ostatniego, rozpada si na trzy czstki trjzgoskow e.
W schemacie B, spotykanym w czterech parach zwrotek,
mamy w zwrotce po cztery wiersze, z ktrych pierwszy
i trzeci skada si z dwch czstek trjzgoskowych,
drugi zawiera dwie czstki (czony) szeciozgoskowe,
czwarty za tak jedn.
Zasada w ic podziaowa w obu schematach jest po
dobna, w niejednym zbiena, co m ogoby wiadczy
o wsplnym ich pochodzeniu i by potwierdzeniem tej
cznoci logicznej, jakmy poprzednio wykazali w treci
owych dwunastu zwrotek.
szcza, s. 36 40. Take l- c., s. ,136 346.

Ludus

de Antlchristo

und die lateinischen Rhythmen.

10)

Literatura bardzo obfita. Duo pisze Norden w synnym

Kunst prosa (1912). Take Pohlheim, D ie lat.
Reimprosa, cay dugi rozdzia omawia ro^U ta ax% aia.
dziele

D ie

antike

Wspomniane czstki oddzielaj si od siebie w y

ranie bd podobiestwem zakocze (trud lud, kajaci daci, nm raduj, Tw rca koca, wita
boka, rado mio itd.), bd tosamoci form gra
matycznych i synonimik (ju nam czas godzina, M a
ria Dziewice). Jednym sowem, mamy tu do czynienia
ze znanymi dobrze jeszcze z gramatyki staroytnej
zjawiskami: iiocoT&eu-ca i tiocrc-noTa, ktrymi zajmowa
si ongi teoretycznie i praktycznie G o rg ia s 10), o ktrych
pisa Cicero w traktacie retorycznym, o ktrych grama
tycy aciscy IV. wieku po Chr. tak pisali: H o m o e o te leuton est oratio similibus clausulis terminata, id est pari
verborum exitu finita. h o m o e o p to to n est cum eod em casu,
non eisdem clausulis sensus clocutionis im p lelu r11).

O
homoioteleutach czyli rymach pisali nastpnie
wszyscy niemal gramatycy, ktrzy omawiali teori w y
m ow y i wierszowania, wic synny Donatus, czy anonim
w. V III, czy yjcy w tyme wieku 1)1. Beda venerabilis. Przeto tylko zdumiewa si naley nad bezczeln
wprost ignorancj polskiego badacza pieni kocielnych,
w szczeglnoci zajmujcego si Bogarodzic, M ikoaja
Bobowskiego, ktry nie do e naopowiada przedziw
nych! i niczym nie potwierdzonych historii o t powstawaniu
pieni nabonych, ale ponadto spokojnie zapewnia czy
telnikw, jakoby rymy dopiero w XI I I wieku w poezji
si p r z y j y " . . . 12).
n ) A d Herenn. IV 20. O innych teoretykach rymu pisze
Descroix w cytowanej pracy, take W . M eyer passim, Pohlheim
i in- Poetyk Bedy zajmuje si u nas od duszego czasu ks.
Gadysz.
12) Polskie pieni katolickie, 1893. Pomin nazwiska innych
ktrzy jeszcze w r- 1935 twierdzili, jakoby w X. wieku nie znano
ry m w . . . Take i tych, ktrzy gosili puste frazesy o pe
nych i bogatych rymach", nie rozumiejc nawet dobrze, oo znacz

A jeszcze bardziej dziwi si mona tym ludziom,

ktrzy podobne fasze w p wieku pniej powtarzaj
za Bobowskim i na ich podstawie buduj swoje niczym
nie ugruntowane twierdzenia.
Istnienie homoioteleutw i homoioptotw w tekcie
zwrotek Bogarodzicy pozwoli nam na rozstrzygnicie
pewnych spornych kwestii z zakresu tekstu pieni. Tak
w ic w zwrotce Adam ie ty B oy kmieciu trzeci wiersz
ma kilka lekcji {donie nas, domieci, domieci, domie
nas, d on ie-e). Ze wzgldu na homoioteleutyczno w y
bierzemy bez wahania lekcj:
domieci twe dzieci.

Podobnie w zwrotce C iebie dla czow iecze z kilku

w ersji wybierzemy t:
kry wita sza z boka.

Inne wtpliwoci tekstowe wyjania nam bdzie

wspomniany podzia wierszy na czstki, kola; z dwch
lekcyj rozbienych wybiera bdziemy t, ktra hardziej
odpowiada schematowi rytmicznemu. A wic tzw. zwrotk
trzeci rozpoczniemy od sw :
Narodzi

| si dla nas

\ Syn Boy

a nie:
Nas

dla

| wsta \ zmartwych

\ Syn Boy.

te epitety. Take i tych1

, co wynajdowali w Bogarodzicy rymy
tam gdzie ich wcale nie byo i na tej podstawie komponowali
bujne domysy o przekadach z czeskiego ( hasy m yli), albo
o ludowym zabarwieniu czy wymowie sw poszczeglnych, przy
czym nawet wprowadzano niby - gwarowe wyrazy, nie istniejce
naprawd w adnej gwarze polskiej, jakie *przeln ( ! ) ktre si
miao rymowa ( ! ) z wit, itp. Wszystkich ich pomin, jak i tych,
ktrzy komponowali wasne wariacje (szkoda e nie muzyczne ani
poetyczne) na temat tekstu Bogarodzicy, przerne T w oje dzieo,
krwie i cio. itp.

Tzw. zwrotka 5 bdzie miaa pocztek:

Jenie trud. \ uclrpial | bezmiernie |.

Za tym brzmieniem zreszt wiadczy i analogia do zwr. 2:

ii przez t r u d . . .

(singularis).

W tzw. zwrotce 6 w brew zepsutemu tekstowi 'krakow

skiemu I I naley przyj lectionem oommunem:
Tam rado | tam mio

Zakoczenie zwrotki 1 2 musi ze w zgldw rytmicznych

brzmie:
Boga milowaci,

nie za Pana B og a , jak podaj niektre teksty. I w in

nych zwrotkach rka przepisywacza dodawaa w yraz Pan
do imienia Boga; w yraz ten w rekonstrukcji tekstu trzeba
usun ze w zgldw rytmicznych. Przez jak dyplografi wpisywano w yraz bok przed rce nodze obie, co
nie tylko psuje rytmik, ale staje si zbyteczne wobec na
stpnego wiersza: kry wita sza z boka.
Zwrotka tzw. 5 rni si od ssiedniej brakiem w ier
sza trzeciego, ktry widocznie ju przed X V wiekiem
zatar si w pamici ludzkiej, skoro go *nie zapisano
nawet w najdawniejszych odpisach. Zdefektowana jest
i zwrotka tzw. 8 (N i srebrem ni zotem ), ktrej poczt
kowa rytmika jest taka sama jak w zwrotkach przy
legych, ale wierszy kocowych szuka naprno.
Zwrotka ostatnia (A m e n , Am en, A m e n ), ktr m ogli
bymy nazwa epilogiem, skada si z czterech wierszy
o czstkach dwuzgoskow ych; z kilku lekcji wiersza, ostat
niego wybrabym przez analogi do poprzednich t w a
nie, gdzie ten podzia staje si wyrany, a mianowicie:
bychom | wszyscy | szli w

raj.

Nadmieni warto, e zwrotki lune, dodane do B o g d rodzicy w niektrych rkopisach, a majce za tre mo

d y do witych, wzoruj si przede wszystkim, na zwrotce

Am en .

Pewne pokrewiestwo trzynastu zwizanych z sob

zwrotek Bogarodzicy z formami sekwencyj wczesnej fazy
w yjanio nam rzecz niejedn, ale nie wyjani wszystkie
go. Przede wszystkim, jak wspomnielimy, sekwencje ow e
w ym agay nagwka, zaoenia, prologu. Czy mona by
za taki prolog uwaa tzw. dwie pierwsze zwrotki B o g a
rodzicy te ktre zawieraj m ody do Bogarodzicy, w.
Jana Chrzciciela i Chrystusa? O ile idzie o tre, nie
byoby tu adnych trudnoci, gdy, jak mwilimy,
owe m ody pocztkowe s najzwilejszym ujciem tych
spraw, ktre nastpnie bd szerzej rozwinite w zwrot
kach dalszych: a wic odpuszczenia grzechw przez po
kut, zbonoci ywota i uzyskania raju po mierci;
o M arii i Synu Boym mwi te ow e zwrotki nastpne.
A le staje nam na zawadzie nasamprzd powana trud
no. O to w prolog sekwencyj, ich nagw ek by zawsze
bardzo krtki, nie rozciga si do rozmiarw wierszy
dziesiciu. Drug trudnoci jest sama budowa rytmiczna
tych wierszy pocztkowych utworu, ow ej p ierw otnej B o
garodzicy, jak j nazwano. Budowa ta nie jest podobna
do tych, jakie znamy z sekwencyj aciskich. Musimy
w ic jeszcze rozejrze si w innych rodzajach rednio
wiecznej poezji hymnicznej.
Sugerowano niegdy dla Bogarodzicy (niemiele co
prawda i bez jakichkolwiek argumentacji) nazw tro
pu 19) Zajm owalim y si tropami w rozdziale poprzednim
1S) Ks. Fijatek, Bogarodzica, 1903. Bruckner uywa nazwy
sowiaski" w odniesieniu do pieni czeskiej Hospodine
pomiluj ny, dajc niestety dowd na to, e sw pieni tej nie
pamita, oraz e niezbyt rozumie sam termin, majcy obieg tylko
trop

i wskazalimy kilka takich, ktre si w treci swej zbli

aj do niektrych m otyw w Bogarodzicy. Natomiast ryt
micznych podobiestw doszuka si tu trudno. T a droga
nie da nam adnych wyjanie.
Signijmy wic dalej, do tego rda, skd czerpaa
w zory i natchnienia hymnografia aciska w iekw red
nich. Zwracano nieraz uwag, e i tropy i w wikszej
jeszcze mierze sekwencje zawdziczaj swoje powstanie
i uksztatowanie przykadowi G re k w 14). Widzielimy,
e treci swoj Bogarodzica a zwaszcza pocztkowe
jej wiersze bardziej zblia si do hymniki greckiej ni'
aciskiej. Rzecz ma si podobnie, gdy chodzi o jej
rytmik, zwaszcza znw o rytmik wspomnianych wierszy
pocztkowych. Tu nie znajdziemy wikszych analogii,
jak te, ktre zawieraj si w tzw. kontakiach oraz in
nych odrbnych formach wersyfikacji bizantyskiej.
Budow kontakiw najczciej objaniano na przy
kadzie synnego hymnu Romanosa tj :rapSevo o^[x.epov, przy
czym je g o w zorow a edycja, sporzdzona i opatrzona
gruntownymi komentarzami natury rytmicznej przez Pa
w a Maasa zasuguje na najwiksz u w a g 15). Pjdziemy
w

hymnice

aciskiej

zwizany

cile

ze

szczegami liturgii

rzymskiej.
11)
Wasiliew, op. cii. Mone, D ie Hymnen. Wilhelm M ey
er, Qes. Abh. II 04. Poza tym W agner; Fehre; Manitius;
Dreves w wielu miejscach Analectw, Gastou i inni.
1S) W . M eyer, Bau der byzantinischen Strophen, Ges. A b handlungen, Bd. II, s. 65 93. W asiliew, O greczeskich cerk.
piesno pienijach. Paul Maas, Das Weinachtslied des Romanos, B y z.
ZHtschr. X X IV , 1921 (i odb.). Sajdak, Literatura bizantyska.
Krumbacher, Byz. U t. 676 itd.; tene, D ie griechische Litera
tur des Mittelalters, 1912, s. 342 345. Konrad Kirsch, Eine
neue Ansicht uber die Metrik des Romanos, Byz. Zeitschr. 1900
(IX , 453). Paranikas: 'Pu>|j.avo5 too |jleXu>Bo xovT<ma tl ta fifia
ifdiTa, BM3aHT. BpeMeHHHK, 1898, s. 681 697. Weih, D ie Akrostichis
in der byzantinischenKanonendichtung, Byz. Zeitschr. 1908, s. 1 68.

w ic tym uwiconym ju przez najlepsze tiadycje la

dem, zwaszcza e przecie hymn Romanosa ma epokowe
znaczenie w dziejach hymnografii chrzecijaskiej.
U tw r ten zaczyna si od xpooE[iiov, ktre zawiera
argument, streszczenie dalszego wtku. Po tym argumen
cie, majcym odrbn dla siebie form idzie szereg zwro
tek o jednakowej ju budowie rytmicznej. Wszystkie
zwrotki (take i rpcot^icv) zamykaj si takim samym
refrenem (<pu|iviov); w danym hymnie brzmi o n :
IIat5iov veov, jcpo atu>v)v frE.
npooi'(itov ma w hymnie Romanosa brzmienie nastpujce:
rH lTap$vo
Trjftepw
x a l ij y ^
to chct)X(iiov

tov Tirspo<uov
ttj) Aitp03itt|)

[xeta 7to^1V(ov
jiaYoi Ss
[ista iazp o
di
yap
kfWfi&f)

8 o4oXoYot>aiv,

8,-tf.koi

tuctei

bdonzopobsw

JtatS'ov viov etc.

W yranie tu wystpuje ta wana cecha, ktr zauwa

ylimy i w sekwencjach aciskich, mianowicie rozczon
kowanie rytmiczne wierszy. Idzie ona w parze z drug
cech, bdc jej wzajemnym warunkiem: z paralelizmem szyku zdaniowego. Tak wic odpowiadaj sobie
wzajemnie fleksyjnie i funkcjonalnie nastpujce wyrazy:
ij riap9-Evoc i ^ fij; ayyekoi i 111*70 1 ; jista jtoi{j.Evwv i (lsra
iatpo; S&oX&Yot>3 [.v i 8oireopo6aiv etc. Ze w ten sposb
w rwnych odlegociach jawi si nie tylko ojioiimota,
ale te inoiot^Etna, wida zupenie jasno.
Ta symetria w rozczonkowaniu wierszy i paralelimie syntaktycznym jeszcze wyraniej rysuje si we, waci
w ej pierwszej zwrotce hymnu, ktr tu przytoczymy
w nieznacznym skrcie ze wzgldu na jej objto:
Ttjv E3e[j. | Bt]!>Xee;j. | 7jvoi|s | Sete r(o[isv
trjv Tf>>'prjv | ev
| v]tjpa;j.ev | Seute Xap(0[isv
ta roi) z a p a S s w j | evt &5
ait7]Xai o o

exet etavir] | pCa ijr T M to | r e x o 5 a a a<peaiv

ex,ei Tjop&fH) | tppeap <7.vpoxTov
xei I l a p ^ o | tsxot>aa ppaipo. . . etc.

Tu ju homoioteleuta wyranie wym ierzaj granic po

midzy poszczeglnym i czstkami kola wierszy : E8e(i
Brj&Xee(jL, Tpo<p7]v xpucp-jj, jrtzpaSsboo airr]Xauou, itap^vo<; Ppcpo.
Poza tymi rymami wewntrznymi s jeszcze dwa rymy,
ktre cz: a ) przedostatnie, b ) kooowe kola dwch
wierszy, a w i c : 7]voiev vjopa[i.v, i'8o(j.v Xdp<D[iev.
Prcz podziau na wiersze ( / ot) i na kola wyst
puje w zwrotce podzia trzeci: na periody, okresy zda
niowe. Period taki zamyka si nie tylko zakoczeniem
myli, ale i nowym nabrzmieniem fali rytmicznej. Pocz
tek pierwszego periodu stanowi para wierszy o identycz
nej budowie, w ieloczonow ej, po nich za idzie wiersz
krtszy, dwudzielny; drugi period zaczyna si o d wiersza
duszego, trjdzielnego, po nim za idzie wiksza ilo
wierszy krtszych, dwudzielnych. W szystko za zamyka
refren, zwany l<p|mov lub dxpoze\s6ziov.
Przyjrzyjm y si teraz budowie pocztkowych wierszy
Bogarodzicy. Zobaczymy schemat analogiczny:
Periodos I.
. ,
Czoow y
Bogarodzica | Dziewica | Bogiem sawiena | M ana!
dwuwiersz
U T w ego Syna ] Gospodzina | Matko zwolena | Maria! czw<5rdzielny.
zici nam | spust winam
Kyrie elei9on!

wiersz dwudzielny
q>[i,vtov

Periodos II (rosncy w liczb w ie rs zy ):

T w ego dziea | Krzciciela | Boycze
1 C zoow y dwuwiersz
usysz gosy | nape myli | czowiecze I trjdzielny.
sysz modlitw, | j nosimy
to da raczy, | jego prosimy,
. i u
u i
a na swiecie | zbozny pobyt,
po ywocie | rajski przebyt !
Kyrie eleison!

Wiersze dwudzielne

[iviov.

Homoioteleuta wewntrzne i zewntrzne id tu w tym

samym porzdku co w hymnie greckim. W ten sposb
kola wierszowe s wyrazicie odgraniczone i bardziej
wpada w oko w zorow a symetria syntaktyczno-rytmiczna;
nie tylko odpowiadaj sobie p obyt i przebyt, ale te ich
epiteta: zbony i rajski. Hom oioptota g lo s y i myli po
przedzone s te paralel rozkanikw: usysz i nape.
Paralele te ukadaj si w prawdziwe proporcje logiczne:
dwa teologiczne tytuy Marii, Bogarodzica i Dziewica,
odpowiadaj takime dwom tytuom Chrystusa Syn i G o spodzin. Podobnie w edug paraleli teologicznej odpowia
daj sobie si kontrastu Krzciciel i B oyc, g o sy i myli,
usysz i sysz, wiat i ycie pomiertne (p o yw ocie).
M a wic zupen racj o 16), kiedy powiada, e
tw rca pieni Bogurodzica musia by znawc rednio
wiecznej poezji i to jej najkunsztowniejszych ok a zw ".
Szkoda tylko, e zasuony badacz polskiej wersyfikacji
poprzesta na tym oglnikowym stwierdzeniu, i nie pokusi
si o to, by nie tylko wyrazi uznanie dla kunsztu, ale
da te je g o techniczn definicj oraz okreli genez.
Najkunsztowniejszych okazw poezji redniowiecznej"
szuka mona w rnych okresach redniowiecza: znaj
dziemy wielki kunszt u Adama od w. W iktora, znajdzie
my u Filipa z G revii, ale za kadym razem bdzie to
kunszt inny, na innych oparty zasadach. Kunszt wierszowy
Bogarodzicy jest istotnie niezwyky, ale nie ma nic wspl
nego z kunsztem gotyckiego redniowiecza: ani w budo
w ie zwrotek, ani w gatunkowoci rymw. Natomiast wiele
ma wsplnego wiersz Bogarodzicy z t n a p r a w d ju
najkunsztowniejsz poezj redniowiecza, jak bya po
ezja b y z a n t y s k a .
Tyczy si to przede wszystkim tzw. dwch pierw-

szych zwrotek B o g a ro d u c y , ktre w myl rozwinitych

przed chwil argumentw bd raczej uwaa za j e d n
zwrotk, zoon z dwch periodw. Tu pokrewiestwo
z wersyfikacj bizantysk wystpuje zupenie jasno
i cile do ostatniego szczegu, do e?u|j,viov, majcego
tu zreszt, co te nie bez pew nego znaczenia, brzmienie
greckie. Zarwno periodyczna budowa, jak e<pu|iv!ov, s
szczegami prawie obcymi sekwencjom notkerowskim,
z ktrymi pocztkowe wiersze Bogarodzicy czy, e si
tak wyra, drugi stopie pokrewiestwa.
W kadym razie jest rzecz zrozumia, e autor
Bogarodzicy m g zna w zory rytmiczne greckie ju tylko
w schykowej dobie ich rozwoju, kiedy to miejsce du
gich, wielozwrotkow ych kontakiw Romanosa zajy kontakia krtsze, zredukowane jake czsto do samego, tylko
npooi[Awv w esp ze zwrotk pocztkow w aciw ego
hymnu, czyli tzw. olxo. W iem y, e powodem tego redu
kowania objtociow ego kontakiw byy nie tylko nad
miernie nieraz wielkie ich rozmiary, ale te przewaga
nowej form y hymnicznej, zwanej kanonem, wprowadza
jcej system polistroficzny, zmieniajcy si co strof kilka.
Wiadomo, e ju w pocztkach chrzecijastwa w Sowiaszczynie ja w iy si tu prby naladowania jednej
zwaszcza form y kanonw, zwanej triod i17), w ktrej
budowa zwrotkowa zmieniaa si trzykrotnie. Do wielu
form kanonw wplatano te niemal obow izkowo, jako
introdukcj lub wewntrzn wstawk, zwrotk ku czci
Bogarodzicy, zwan, jak ju wiemy, SeotoKiov, cerk.-sow.
bogorodiczen.

pieni Bogarodzica mamy do czynienia z trzy

17)
Ili-fcTNn TfW At K lim en ta rozp oczyn a literatu r bugarsk;
MtH-k caATUMk K*rpAHiu> oraz KOHAiKu KptcT* HwcTHir* piew ali w edug
Nestora (B iel. Mon. poi. I 824) popi ksicia W od zim ierza, brata
witopekowego.

krotn zmian form y zw rotkowej. Nasuwaoby to silne

analogie z kanonem, a zwaszcza z triodi. W kadym
razie pomimo tych analogij jeszcze byoby rzecz przed
wczesn wypowiada ostateczne zdanie oo do kwestii po
chodzenia rytmiki w zwrotce N arod zi si i zwrotkach
nastpnych, a take o okolicznociach, w jakich zwrotki
te zr si m ogy z pocztkow czci pieni, t cz
ci, ktra ma w kadym w zgldzie tak silne znamiona
sw ej zalenoci od hymnografii i homiletyki bizantyskiej.
Tak czy owak, duo wiata na jedn i drug kwe
sti rzuca znajomo wczesnych sekwencyj aciskich, tych
ktre w aciskiej hymnografii byy zjawiskiem ( ze
wszech miar najbliszym genetycznie i istotnie pieniarstwu greckiemu.
D o wyjanienia cakowitego zagadnie rytmicznych
B ogarodzicy przyczyni si moe i ostateczne zbadanie
rde jej muzyki. Jakkolwiek m uzykologowie nasi wiele
ju odkryli na tym p o lu 18), stwierdzajc istotnie ude
rzajce podobiestwo niejednego motywu Bogarodzicy
do rnych m otyw w muzyki redniowiecznej, to jednak
do zrobienia, jak mi si wydaje, zostao jeszcze nie jedno.
Zwaszcza podobno nieatwo bdzie zawyrokowa w kwe
stii, co powstao wczeniej: melodia czy sowo, tj. czy
w danym wypadku kompozytor opracow ywa muzycznie
tekst ju istniejcy, czy te naodwrt poeta dorabia
sow a do istniejcej ju melodii.
18)
W ostatnich czasach najywsz dziaalno badawcz
tym polu podj Zdzisaw Jachimecki, ktrego praca o melodii
zawartej w rkopisie cieszyskim (Nieuwzgldnione dotd rdo
melodii Bogurodzicy, Muzyka 1930), staa si wesp z badaniami
ks. Feichta momentem przeomowym. Ostatnia rozprawka o tyme
temacie (IV krgu zagadnie Bogurodzicy, Lw w 1936) otwiera
szerokie perspektywy dla przyszych bada, w ktrych ju zapewne
nie powtrzy si odegnywanie od wsppracy muzykologii z fi
lologi.

na

Zczenie si tych obu czynnikw bywa niekiedy

wynikiem przernych, niekiedy przygodnych, ba nawet
niespodzianych okolicznoci, niekiedy za rezultatem du
giego procesu lat i wiekw. N a jedn i drug ewentu
alno daje liczne przykady historia zarwno muzyki,
jak literatury.

VII. W N I O S K I .

Zajmiem y si teraz zestawieniem i zsumowaniem

rnorodnych faktw dotyczcych pieni ojczystej B o g a
rodzica Dziewica, by na ich podstawie doj do wnioskw
ostatecznych.
1. Stwierdzono, e jzyk utworu, w szczeglnoci
tzw. dwch zwrotek pocztkowych, jest pomimo wszel
kich modernizacji, wynikych z czstego uywania pieni
w kociele, starszy od jzyka innych naszych zabytkw
literackich.
2. M idzy wspomnianymi tzw. zwrotkami pocztko
wym i a cigiem dalszym utworu zachodzi cisa czno
logiczna, dogmatyczna i liturgiczna; zatem tworz one
w danym wzgldzie jednolit cao. Nie jest to jednak
bynajmniej dowodem, e powstay jednoczenie; owszem
cz pocztkowa m oga istnie zrazu czas duszy sa
moistnie, pki do niej nie doczono zwrotek nastpnych;
zato te nastpne zwrotki wyranie nawizuj do istnie
jcego ju przed nimi tekstu, wic zczenie ich z tzw.
dwiema zwrotkami pocztkowymi nie jest dzieem przy
padku, tylko wiadom robot pieniarza doskonale obe
znanego z teologi. Lunym dodatkiem do Bogarodzicy
s tylko rne zwrotki lokalne i okolicznociowe (m od
litw y do rnych witych patronw, m ody za krla
i je g o rodzin), zawarte doranie w niektrych tekstach
pniejszych.
3. Tre Bogarodzicy tumaczy si przede wszystkim
w wietle liturgii i m odw Kocioa, nastpnie w wie
tle dogmatw. Z liturgicznego stanowiska pie nasza

odpowiada m otywom mszy katechumenw do Credo

wcznie, oczywista rzecz nie dzisiejszym, ale dawnym,
przy czym uderzajce s podobiestwa z liturgi greck,
a take z niektrymi aciskimi z przed reform Grzegogorza V II. Z m odw kocielnych szczeglnie wany jest
motyw greckiego A v e ; wi zasadnicz utworu stanowi
proby: o przebaczenie grzechw, w yzw olenie z diablej
mocy, cnotliwe ycie i uzyskanie raju. Z dogmatw za
akcentowano w pieni te, ktre jak ze rde w ia
domo duchowni chrzecijascy najpierw wpajali ka
techumenom: Bosko Chrystusa (tym samym Boskie
Macierzystwo Jego M atki), narodzenie Chrystusa z Dzie
wicy, Jego mier krzyow i Zmartwychwstanie, odku
pienie czowieka z niewoli szataskiej, porwnanie roli
Chrystusa z Adamem (i Matki Boskiej z Ew) jako w y
janienie istoty grzechu pierworodnego i odkupienia.
Zastosowanie Bogarodzicy jako pieni bojow ej czy ko
ronacyjnej jest tylko wtrne i niczego nie tumaczy
w jej dziejach. Takie zastosowanie m iew ay i inne pieni,
powstae w najrniejszych okolicznociach, poczwszy
od hymnw w. Augustyna ( T e D e u m ), Am broego
i Wenancjusza, oraz od akathistu Sergiosa, a nawet
od tekstw ewangelicznych.
4.
W yjanienie treci Bogarodzicy przynosz te
analogie z utworami hymnografii chrzecijaskiej w iekw
rednich: w drobnej mierze z czesk, w wikszej z a
cisk, w najwikszej za z greck. Jest rzecz ude*
rzajc, e analogie te cign si w hymnografii aci
skiej jedynie na przestrzeni od w. IX X I, w greckiej
za na przestrzeni od w. V I X. W wieku X I hymnor
grafia grecka, prcz orodka italskiego z Grottaferrati na
czele, w ogle ju w ygasa; aciska hymnografia za od
ostatnich lat tego wieku idzie torem odmiennym od do
tychczasowego i naprno w niej odtd szuka czego

kolwiek, ooby przypominao Bogarodzic, zwaszcza po

cztkowe je j zwrotki.
5.
Forma wierszowa Bogarodzicy w jej czci poczt
kow ej jest pod kadym wzgldem wzorowana na rytmice
i wersyfikacji kontakiw greckich z ich schykowego
okresu, kiedy rw nolege stanowisko zdobyway sobie
triodie i rne postacie kanonw. W brew tradycji nie
naley w tej czci pocztkowej utworu wyrnia dwch
zw rotek : jest to jedna zwrotka o dwch periodach.
Cao Bogarodzicy, gdzie wystpuje trzykrotna zmiana
sposobu rytmiki, ma silne podobiestwo do ukadu triodij
tego okresu, a znaczne pokrewiestwo z wczesn se
kwencj.
Na podstawie tych zasadniczych faktw oraz na
podstawie szczegowych roztrzsa, jakie czynilimy na
rnych miejscach pracy niniejszej, moemy speni za
mierzenie powzite je j w rozdziale II, a mianowicie:
okreli, jaki m gby by w przyblieniu pierwotny tekst,
pierwotne brzmienie Bogarodzicy. Dajemy wic poniej
prb rekonstrukcji tekstu (z usuniciem oczywicie zw ro
tek lunych, dodatkowych), przy czym, aby unikn
choby cienia podejrze o jak apodyktyczno, zor
stawiamy niekiedy obok siebie dwie lub trzy lekcje, z kt
rych na pierwszym miejscu umieszczamy zawsze t, jaka
nam si wydaa trafniejsz (inne dajemy w nawiasach).
Nadmieniam, e mwic o tekcie pierwotnym , nie mam
bynajmniej zamiaru posuwa si poza przekazy rkopi
sw. i odtwarza wyrazy w brzmieniu o d tych przekazw
dawniejszym; dla tego, wbrew przykadowi, jaki dawali
niektrzy uczeni, nie bd pisa np. M a ci zwolena, tylko
M a tk o ; take napisz B o g ie m sawiena, jakkolwiek to
tylko etym ologia ludowa zamiast w aciwego b o g o sa
wienia, jakie by m o go w najdawniejszym, niedochowawanym oczywicie brzmieniu pieni. Za zasad rekon

strukcji poniszej uznaj: trzyma si d o k u m e n t w ,

przekazw, wyszczeglnionych w rozdziale II, nie przyjimowa koniektur ani hipotez wasnych ani cudzych.
Naruszeniem tekstu przekazw nie bdzie numeracja
zwrotek, wprowadzona jedynie dla przejrzystoci i a
twiejszej orientacji. Jak poprzednio, tak i teraz zamie
szczam j w nawiasach graniastych. Takime nawiasem
oznaczam miejsca, gdzie przypuszczalnie brak jakiego w ier
sza czy wyrazu. W obrbie wierszy wprowadzam odstpy
midzywyrazowe, by rozdzieli frazy rytmiczne, xuXa.
A.
1]

Bogarodzica (Bogurodzica) Dziewica, Bogiem sawiena Maria!

U T w ego Syna
Gospodzina, Matko zwolena Maria!
zici (zyszczy) nam
spust winami
Kyrie eleison!
T w ego dziea
Krzciciela,
Boycze,
usysz gosy
nape myli
czowiecze,
sysz m odlitw
j nosimy,
to da raczy
jego prosimy,
a na wiecie
zbony pobyt,
po ywocie
rajski przebyt!
Kyrie eleison!

B.
12.] Narodzi
si dla nas
w to w ierzy
czowiecze
i przez trud
Bg swj lud
odj diablej stroej.
3.] Przyda nam
zdrowia
starost
skowa
mier podj,
wspomion
czowieka pirwego.
4.] Jene trud
ucirpia
jeszcze by
nie przypia

I---------

wiecznego,
pkielnego,

bezmiernie,
zawierne,

---------- 1

ali (Sam) Bg zmartwychwsta.

5 ] Adami,
ty Boy
ty siedzisz
u Boga
Birktom ajer 12

Syn Boy:
zbony,

kmieciu,
(w ) wiecu,

777

domieci
swe dzieci,
gdzie krluj angieli.
C.

7]

Tam rado,
tam widzenie Twrca
tu si nam
diable potpienie.
N i srebrem,
nas diabu (pieku) odkupi,

tam mio,
angielskie bez koca,
w zjaw io (zw idziao)
ni zotem,
sw moc zastpi,

---------- j

[---------

[------------------ ------------ 1
8.] Ciebie dla (dla ciebie),

9.]

10.]

11.]

12.]

13.]

czowiecze,
rce nodze obie,
da Bg przek Sobie
kry wita
sza z boka
na zbawienie tobie.
czowiecze,
W ierzy- e
e Jezu Kryst prawy
cirpia za nas rany,
sw wit
krew przela
za nas krzecijany.
o grzesznej,
O duszy,
diabu j otima,
Sam Bg piecz ima,
przebywa (krluje),
gdzie to Sam
k Sobie j przyima.
godzina,
Ju nam czas,
grzechom (grzechw ) si kajaci,
Bogu chwa daci,
ze wszemi
siami
Boga miowaci.
domieci,
T ego (tako) nas
Jezu Kryste miy,
bychom z Tob
byli,
raduj
gdzie si nam (nm)
wsze niebieskie siy.
Maria
Dziewice,
prosi Syna Tw ego,
Krla niebieskiego,
aza nas
uchowa
ote wszego
zego.
D.

14.] Amen
Amen

Amen
Amen

Amen
Amen

Amen
tako
bychom wszyscy

Bg daj,
szli w raj.

Luk i kontamiinacji wierszowych w zwrotce 4 i 7 (wedle

powyszej numeracji) nie uda si nam rozwiza w wie
tle adnego z tekstw dochowanych. W rozmaity sposb
monaby objania te defekty: bd powtarzaniem si
w dwch zwrotkach tych samych wyrae, co, jak obser
wowalimy np. w rkp. krakowskim I I I , prowadzio
istotnie nieraz na bdne drogi piewaka lub kopist;
bd tosamoci czy podobiestwem melodii w dwch
wierszach dalekich od siebie; bd niezrozumiaoci pew
nych wyrazw czy zda, ktre piewajcy pomijali, prze
chodzc odrazu do miejsc janiejszych. Jedno tylko
stwierdzi mona na pewno: oha defekty s starej daty,
znacznie wyprzedzajce pocztek wieku X V , kiedy to
teksty tak pogmatwane w danych zwrotkach zapisano.,
Co byo a raczej by m ogo treci wierszy
opuszczonych? Pewnej odpowiedzi nie znajdujemy, po
za tym, e chyba koczyy sens zdania w wierszu po<przedzajcym. W takim razie domyla si nam jeno
wolno, e niejakie wyjanienie dayby nam listy w.
Piotra, z ktrych, jak widzielimy, tre zdai bya wzita.
A le i taki domys nie zastpi nam uszkodzonego brzmie
nia wierszy.

B IB LIO G R A F IA P R A C O B O G A R O D Z IC Y
S k a r g a P i o t r , ywoty witych starego i nowego zakonu. . .
Pierwsze wydanie 1585, wydanie ostatnie Krakw 1933 6;
w tomie II tego wydania, s. 156 159: Bogarodzica, w.
Wojciecha pie, Polakom podana.
S k a r g a P., onierskie naboestwo to jest nauki i przykady
do tego stanu suce 1608,
K r a i s k i K r z y s z t o f , Postylla Kocioa powszechnego. . . , a
szczw 1611.
O l o f f E p h r a i m , Poln. Liedergeschichte, Danzig 1744.
M o h n i k e , Hymnologische Forschungen^ Das Marienlied des hl.
Adalbert-, 1832.
R z e s i s k i J. H., Pie Bogarodzica, Kwartalnik naukowy, Kra
kw 1836 III 330 336.
M a c i e j o w s k i A. W ., Pimiennictwo polskie od czasw naj
dawniejszych, 1851, t. I, s. 319.
Pamitniki o sowiaszczynie II 363, Warszawa 1839S z u l c D o m i n i k , O wieku Bolesawowskim pieni Bogarodzi
cy, Pamitnik religijno-moralny, Warszawa 1841. Przedruk
w Pism ach" tego autora, Warszawa 1854.
S i k o r s k i I., Ruch muzyczny 1861, nr. 24 nn., s. 373 nn.
M i c k i e w i c z A d a m , Prelekcje paryskie, lekcja z 9 II 1841.
H i p l e r F r a n z , Der heilige Adalbert ais Liederdichter, 1865.
B t k o w s k i N a r b r z a n , Bogarodzica, pie z czasw zapro
wadzenia chrzecijastwa, sowa z muzyk z najdawniej*
szych pomnikw zestawione i pod wzgldem historycznym,
filologicznym jako te muzycznym rozebrana, Rocznik Tow a
rzystw j naukowego krakowskiego, t. X X X V III, Krakw 1869.
C - ( e z a r y ) B.(i e r n a c k i), Bogarodzica, Encyklopedia powszech
na, Warszawa 1860, t- III, 870.
P k a l s k i P i o t r , Uwagi nad podaniem o pieni Bogarodzica,
Rocz. Tow . Nauk. krakowskiego X X X IX , Krakw 1870.
ywot w. Wojciecha, Krakw 1858.
P r z e d z i e c k i A l e k s a n d e r , Pie ,,Bogarodzica" wraz z nu-

t z rkopismu czstochowskiego z koca X V w., wydana

w podobinie i porwnana z dwoma dawniejszymi odpisami
i drukowanymi tekstami- Biblioteka Warszawska, 1866, I,
46, s- 335 n.
Rec- Jireek J., asopis Muzea Kralostvi Ceskeho, 1872, I
s- 309 n. i odb.
O dwch odpisach pieni B ogarodzica" i rkopimie H i
storii polskiej Herburta wiadomo, Roczn- Tow . Nauk. Krak.,
t- X X X V III i odb., Krakw 1869.
M a k o w s k i K o n s t a n t y , Przegld najdawniejszych pomnikw,
s. 123 130, Warszawa 1872.
S i e c z k o w s k i , O pieni w- Wojciecha Bogarodzica", Czas
1871, nr- 204 i 229 nn.
N e h r i n g W a d y s a w , Ober den Einfluss der altcechischen
Literatur auf die altpolnische, I- Einleitung u. das altpolnische
Marienlied. Das altpolnische Marienlied Bogarodzica". Archiv fur slav- Phil. 1876, I, s. 60 n.
L i s k e K s a w e r y , O autentycznoci dokumentu zawierajcego
najdawniejsz wzmiank o pieni Bogarodzicy, Biblioteka war
szawska, 1877, IVRec. Lorkiewicz A., Przegl. krytyczny 1877.
R y m a r k i e w i c z J., Pie Bogurodzica". Roczn. Tow. Przyj.
Nauk w Poznaniu 1878, X. s. 331 i odb.
Rec. Nehring W . Arch. f. sl. Ph. 1880, IV, s. 326 -3 3 5 .
N e h r i n g 'W ., Das W ort kry, krew im Altpolnischen, Arch.
f. sl. Phil. 1879.
P i a t R o m a n , Pie Bogarodzica". I. Restytucja tekstu pieni.
Pamitnik Akad. Um. W . Filol. i Filoz.-h ist. 1880, IV, i odb.
Krakw 1879Rec. Nehring j. w., Hanusz w Ateneum 1884, I, s. 185 1111.
Kalina
Antoni,
Rozbir krytyczny pieni
Bogarodzica",
Lw w 1880.
A p p e 1 K- i K r y s k i A. A., Przegld bibliograficzny prac
naukowych o jzyku polskim. Prace filol., t., I, 1881, s.
609-613.
K r y s k i A- A., Bogarodzica, Encyklopedia powszechna, t. IX.
B o b o w s k i M i k o a j , Die polnische Dichtung des X V Jahrhunderts I. Mariengedichte Das sogenannte Bogarodzica-Lied".
Breslau, 1883, s- 14 n.
Polska poezja kocielna od najdawniejszych czasw a do
w. XV. Przegld katolicki, 1885 i odbitka (s. 29 51).

Wisocki
W a d y s a w , Przewodnik bibliograficzny,
1884,
s. 58.
K o s z u t s k i H i l a r y ks., Chwalebny ywot w. Wojciecha, Gnie
zno 1885.
K n o t h e A p o l i n a r y , Staroytno pieni Bogarodzica". Przegl.
katol., 1884, nr. 21
Rec. Przegoni, Prawda 1885, nr. 16, s. 187.
Nieznany dotd odpis pieni B ogarodzica". Przegl. Katol.,
1886, nr. 48.
K o n r a d K-, Posivatna pisefi polska s obvlastnim zretelem k posvatne pisni eske, Praha 1885.
N e h r i n g W ., Studia literackie, Pozna 1884, s. 3nn.
Rec. Bruckner, Arch. f. sl. Ph. V III 572 4.
Das B ogarodzica" -Lied. Altpolnische Sprachdenkmaler, Ber
lin 1886, s. 160 n.
S u r z y s k i J z e f ks-, Kilka uwag o pieni Bogarodzica. Mu
zyka Kocielna IX, 1889 Polskie pieni katolickie od najdawniejszych czasw do w.
X V I, Pozna 1891.
K a l i n a A., Pie B oga-rodzica", rozbir krytyczny. Przegld
powszechny 1887, III, s. 329 nn.
Lubicz
R a f a ( L o p a c i s k i H .), Kilka zabytkw jzyka
staropolskiego, Prace filol. 1892, IV, 624 27.
B o b o w s k i M., Polskie pieni katolickie od najdawniejszych cza
sw do koca X V w. Rozp. A. U. W . filol. 1893, ser. II,
t- 4, s. 24 nn.
Rec. Jagi, Arch. f. slav. Phil. V II, 506.
P r o c h a s k a A n t o n i , wity Wojciech, Przegld powszechny
1897.
V o i g t H. G., Adalbert von Prag, ein Beitrag zur Geschichte der
Kirche u. d. Mnchtums in X Jhd., Berlin - Westend 1898.
H i p l e r F-, B ogarodzica". Untersuchungen iiber das dem hlg.
Adalbert zugeschriebene alteste polnische Marienlied. Zeitschrift f. d. Geschichte zur Altertumskunde Ermlands, t. X I
i odb. Braunsberg 1897.
Rec. Dobrzycki, Arch. f. sl. Phil. X X II, s. 289 291. Bruchnalski W., Kwarta, hist. 1898, s. 860 862.
D o b r z y c k i S t a n i s a w , Polska poezja redniowieczna, Kra
kw 1900 (odb. z Przegl. Powsz., t. 68). T o w ksice.
Z dziejw literatury polskiej, Krakw 1907.

Studia nad redniowiecznem pimiennictwem polskiein, Kra

kw 1901 (odb. rozpr. W . Filol. Akad. Umiejtnoci, t. X X X III).
B r O c k n e r A l e k s a n d e r , Bogurodzica", Rozwizanie zagad
ki Biblioteka Warszawska, 1901, IV, s- 81 nn.
Rec- Dobrzycki, Czas 1901, nr. 276; Chmielowski Piotr, Ga
zeta Polska, nr. 289; Heck Korneli, Przegl. powsz. 1901,
s. 252 262 i odb.
Polska literatura redniowieczna, Wisa 1914, s- 673 n. Refe
rat na Zjazd Historykw polskich w Krakowie!, 1900.
Literatura religijna w Polsce redniowiecznej, t. I, Kazania
i pieni. Warszawa 1902, s. 144 nn.
Rec. Fijaek J., Pamitnik Literacki 1903, II, s. 124 n.
Franko
I w a n , Zu B ogarodzica" Strophe 2. V. 1. Arch. f.
sl. Phil. 1902, X X IV , 150 nn.
F i j a e k J a n , B ogurodzica". Pamitnik literacki 1903 II.
Z d row a bd M aria". Z dalszych studiw o pieni B ogu
rodzica". Sowo Polskie, Lw w 1903, nr. 600.
P o l i s k i A l e k s a n d e r , Pie B ogarodzica" pod wzgldem
muzycznym- Warszawa 1903.
Rec. Bruckner, Pam. lit. 1903 II, s. 659 60. Bruckner, Kurjer warszawski, 1903, nr. 107.
D zieje muzyki polskiej w zarysie (Nauka i sztuka t. V I I )
Lw w , s. 32 nn.
B r u c h n a l s k i W i l h e l m , O tzw. B ogarodzicy", pomniku du
chowej poezji polskiej z X IV w. Sprawozdania z posiedze
A. U. 1904, V II, s. 3 nn.
B r u c k n e r A., Spr o B ogurodzic". Pamitnik Literacki 1904,
III, s- 584 n.
B r u c h n a l s k i W., Znaczenie pieni tzw. B ogarodzicy" w hymnologii polskiej. Ksiga pamitkowa marjaska, Lw w 1905,
t- II, cz. 1, s. 288 nn.
S u r z y s k i J-, Matka Boska w muzyce polskiej, Ks. pam. marj.
Lw w 1905.
H e c k K o r n e l i i C h m i e l A d a m , I. U w agi krytyczne nad
najstarszymi tekstami i kompozycj pieni Bogurodzic?". II.
U w agi archiwalno-paleograficzne nad pieni Bogurodzica"
w rkps. Bibl. Jagiellosk. nr. 1619 (z fotograficzn podo
bizn karty rkopisu 1619). Rozpr. W ydz. Filol. A. U. 1905,
ser. II, t. 25, s. 155 nn. i odb.
H e c k K-, Do sporu o Bogurodzic". Przegld powszechny 1905
i odb-

P o t k a s k i K a r o l , wity Wojciech, Czas 1904 (Pisma pom.

II. 317nn.).
Chybiski
A d o l f , Z bada nad Bogurodzic". Lutnista,
Warszawa 1906, nr. 1 nn.
S z c z u r a t W a s y l , TpyHBanbACbKa nrcHH B ogarod zycza D zew ycza. naMHTKa aanaflH o-pycK or jiiiepaTypH. >KoBKBa 1906.
R e c.

Franko Iwan,

JliT.-H ayK . BTcthhk 1906 n r 440.

Tene, Pam. lit. 1906.

B r u c k n e r A., Najnowsza mistyfikacja, Sowo Pol. 1906, nr. 440.
O
popisach hajdamackich na polu naukowem stw kilka,
Sowo Polskie, 1907, nr. 447.
Z a k r z e w s k i S t a n i s a w , Opactwo S- Aleksego i Bonifacego
na Awentynie. Rozp. A. U. W ydz. Hist. Fil., t. 43, Krakw
1906.
B a r w i s k i B o h d a n , B ogu rod zica dziew ica a fcropHHHi bh c h o b k h fl-pa HlypaTa.
B iHTepecl" icropHHHoi' npaBAH. PycnaH
1906,

nr.

260

i 270.

Odb.

D o spraw y B o g u ro d zic y " (w zb io rk u : flo icropir yKpafHH

Pycn)> >KoBKBa 1908, str. 31 63.
S z c z u r a t W., HayKOBa peu ern a npocjj. BpiKHepa, fli/io, 1906,
nr 203.
CTaTbi npo rpyHBa^bflCbKy nfcbHK), B BiflnoBTflb np o$.
BpiHHepoBH, >KoBKBa 1906.

H obi rojiocH KpHTHKH npo rpyHBanbflCbKy nfcbm o,

fli.no 1907,

n r 92.

B r u c k n e r A., B ogarodzica",
s. 121 nn.

Arch.

f.

sl.

Phil. 1908, X X IX ,

J a w o r s k i j J., HoBasi rwnoTeaa o npoHCxomfleHin Tan Ha3biBaemoh rpoHBajibflCKofi ntcHH (B ogu rod zicza D zew ieza). MteHia
b H CTop. 0 6 m . HecTopa, KieB 1907, XX, B b in y cK 2 i odbit.
Bruckner

A., Literatura najnowsza o B ogu rodzicy". Prace

1908, V I, s. 637 nn.
J a g i V a t r o s 1a v, Korollarien zum Bogarodzica-Lied.
Arch.
f. sl. Phil., 1908, X X X , s. 47 nn.
Rec. Kryski M. Z. Prace Fil. 1911, t. V II, s/ 596 nn.
W i e r z b o w s k i T e o d o r , Bogarodzica, wykad wstpny w ce
sarskim Uniwersytecie warszawskim 13 lutego 1909- W ar
szawa 1909Rec. Kryski M. Z. jak wyej.
o J a n, Przegld jzykowych zabytkw staropolskich do r. 1543,
F ilo l.

Krakw 1915, s. 338 383. Dodatki i uzupenienia s. 545 nn.

B r u c h n a l s k i W., Bogarodzica". Polska poezja redniowiecz
na, Encyklopedia poi- A. U., Krakw 1918, s. 93 nn.
[Drugie wydanie] 1935, Krakw, s. 36 68.
K r y s c y A. A. i M. Z., Zabytki jzyka staropolskiego, Warsza
wa 1914, s. 406 11 (to w II wyd., s. 333 5).
B r u c k n e r A., Przyczynki do dziejw jzyka polskiego, Rozp.
W . Filol. A. U 1916, s. III, t. 9, s. 264 276.
Dzieje jzyka polskiego, wyd. II, Lw w b. d., s. 74 nn.
o J., Pocztki pimiennictwa polskiego, Lw w 1922, s. 348 394.
B ogurodzica", pierwszy polski hymn narodowy, Lublin 1922.
Rec. Szober Stanisaw, Jzyk polski, V II, 148 153 tame
uzupe- uwaga osia, s. 153.
W y r z y k o w s k i A n d r z e j ks-, Geneza B ogarodzicy". Szkic
z dziejw kultury polskiej, Sandomierz 1922.
Rec. Bruckner A., Kwartalnik historyczny 1923, s. 171 2.
B r u c k n e r A., redniowieczna pie religijna polska, Krakw
1924, Bibl. Nard. nr. 65, s. 57 60.
D r z e w i e c k i K., Teksty do nauki jzyka staropolskiego, Wiek
XIV, i XV. W ybr, objanienia i przypisy. (P o d redakcj
w raz ze sowniczkiem i innymi dodatkami Jana Baudouin
de Courtenay). Warszawa 1924.
F e i c h t H. ks., Historyczno-muzyczne uwagi o lwowskich rko
pisach B ogarodzicy". Przegld muzyczny, Pozna 1925, nr.
2 i 3.
P i a t R., Historia literatury polskiej 1926, t. I., cz. I, s. 257 282.
W i e r c z y s k i - V r t e l S t e f a n , W ybr tekstw staropolskich,
czasy najdawniejsze do r. 1543, Lw w 1930, s. 162 7.
T a s z y c k i W., Najdawniejsze zabytki jzyka polskiego, Krakw
1927, (Biblioteka narodowa, ser. I, nr. 104).
J a c h i m e c k i Z d z i s a w , Cz muzyczna B ogarodzicy", Kra
kw 1927, Sprawozd. A. U. t. X X X I, nr. 1.
Nieuwzgldnione
dotychczas
rdo
melodii
Bogurodzicy
z przed 404 lat- Muzyka 1930, nr. 2 i odb.
Muzyka polska W epoce Piastw i Jagiellonw. (W wydaw
nictwie), Polska, je j dzieje i kultura, t. I, s. 532 nn.
Soski
S t a n i s a w , Historia jzyka polskiego w zarysie,
Lww-W arszawa 1934, s. 76 81.
D o b r z y c k i S-, Literatura polska wiekw rednich, Polska jej
dzieje i kultura, t. I, s. 487 nn., Warszawa, b. d.
B i r k e n m a j e r J z e f , Hymny i ich dzieje, Lww, 1934-

Na ladach rde Bogurodzicy, Ruch literacki 1934, s. Inn.

i odb.
T w ego dziea Krzciciela, Przegl. Katol. 1934, nr. 24.
T w ego dziea Krzciciela ( I I ) , Przegl. Katol. 1935, nr. 17.
i odb.
Czy wity Wojciech napisa Bogurodzic? Przegld po
wszechny 1934, zesz. 609 612 i nadb.
Na
ladach autorstwa Bogurodzicy,
Ruch literacki 1934,
s. 161 nn.
Dalsze spostrzeenia i uwagi, Przegl. katol. 1934, nr. 45.
Now e wiato na jzyk pieni B ogarodzica", Odczyt w Tow .
Mionikw Jzyka Pol. w Warszawie 12 X I 1934.
Greckie rda Bogurodzicy, Pamitnik Literacki 1934, s.
i odbitka.
Rec. Oriens 1935. Revue d histoire ecclesiastiue 1935.
Zagadnienie autorstwa Bogurodzicy, Annales missiologicae,
Pozna 1935.
Zagadnienie autorstwa Bogurodzicy, Studia Gnesnensia X I,
Gniezno 1935.
Rec. Bruckner A., Pam. Lit. 1935; Bruckner A., Nowa Ksi
ka 1935 nr. 5; yczyski H., Prd IX 1935; J. W. (W oroniecki Jacek, ks), Szkoa Chrystusowa X I, 1935; Gadysz
Bronisaw, Mysterium Christi nr. 7, 1935; Nowacki Henryk
ks., Hosanna, nr. 5, r. 1935; David Pierre, Revue d histoire
ecclesiastiue, Bruxelles 1935; O. F. B., Gral 1935.
Pozdrowienie anielskie w narodzie polskim, Przegld kato
licki 1935, i odbitka.
Rec. M. K. (K ordel Micha ks.), Mysterium Christi 1935.
Kolebka poezji polskiej (odczyt wygoszony przez radio 24
IV 1935), Pion nr. 19 (8 4 ), r. 1935.
Pierwszy dokument greckiej kultury w Polsce,
Filomata
1935, nr. 70.
Bogurodzica wobec hymnografii aciskiej, Przegl. katol. nr.
32, 40, r. 1935, i odb.
Rec. Prager Presse 1936, 7 II.
Preloil Kare Otypka, Napsal sv- Vojtech pisefi Boguro
dzica? Archa 1935, ro. X X III, svazek 1 2, s. 42 nn. OlomoucO genezie Bogurodzicy, referat II zjazdu slawistw 1934.
Wiadomoci: Nauka i sztuka 267, 1934; Gazeta W arszaw
ska, 1934, nr. 288; Gos narodu 1934, nr. 268.
Na marginesie Hym nu do Bogarodzicy" Stanisawa Cioka,

R. Literacki 1935, s. 137 nn.

Pie ujdzie cao, Pion 1935, nr. 41 (106).
Wniebowzicie Matki Boskiej w Rzymie 996 r., Glos narodu
15 V III 1935 i odb.
Odpowied na recenzj, Pamitnik literacki 1935, r. X X X II,
zesz. 2, 3 4, i nadb.
O rymach i rytmach Bogurodzicy, Ruch literacki 1935.
Sprawa opiecztowana, Przegld
katolicki 1936 nr. 4 5,
i odbAutorstwo Bogurodzicy, Gos narodu 1934, nr. 277.
Na zakoczenie dyskusji, Pion 1935, nr. 47 (112).
(O dpowied na rec- Brucknera), Nowa ksika 1936.
List do redakcji. Wiadomoci literackie 1936.
(h- p.), Czy w. W ojciech napisa Bogurodzic? Dziennik Poznaski
1934, nr. 221.
B r u c k n e r , Fasz a skutki, Wiadomoci literackie 1936, nr. 1.

Krzyanowski
J u l i a n , Zagadka Bogurodzicy, Pion, 1935,
nr. 38 (103).
Jeszcze w sprawie Bogurodzicy, Pion 1935, nr. 44 (109).
Badania nad literatur, Rocznik Literacki 1935, s. 252 4,
Warszawa 1936.
B e t., Dokoa postaci w. Wojciecha, Gaz. Warsz., 1934, 4 X.
M o c i c k i H e n r y k , Legendy i fakty, Pion, 1935, nr. 10 (75).
J a k o b s o n R o m a n , esky ver pfed tisici lety, Slovo a slovesnost, 1935, nr. 1.
Zur Geschichte der tschechisch-polnischen Beziehungen, Prager Rundschau V., 1935, s. 50 54.
M g r., Neues zur Geschichte der tschechisch-polnischen Beziehun
gen, Prager Presse, 1935, 28 IV.
( f n k.), P o zmianie wymiarw, Przegld katol., 1935, nr. 50.
P i e r z c h a a L u d w i k , Wszerad-Andrzej i Stojsaw-Benedykt,
najstarsi wici polscy, Zakopane 1934.
Rec. Birkenmajer J., Przegl. kat. 1935 nr. 17.
M ar

J z e f , Przyczynki do Bogurodzicy, Przegl. katol. 1935,

22 II i odb.
. Przyczynki do Bogurodzicy ( I I ) , Przegl. kat. 22. III 1935,
i odb.
Pie z nad kolebki narodu, Przegl. kat. 1935 nr. 29 i odb.
(pt- Ojczyzna B ogurodzicy").

Beka

J., Polska pisen vytvorem eskym? Ndrodnf Listy, 1935,

284.
S- C., U progu doniosego odkrycia naukowego, Dziennik wileski,
1934, nr. 244.
P o h o r e c k i F e l i k s , O pieni Bogurodzica", Kurier> Pozna-.
ski, 1935, nr. 487.
e m p i c k i S t a n i s a w , wity Wojciech w nowej glorii, Dzien
nik Polski 1936, nr. 112 113.
Makowski
A l f o n s ks., Pie Bogurodzica na Pomorzu,
Pelplin 1934.
G a d y s z B r o n i s a w ks-, O aciskich oficjach rymowanych
z polskich rde redniowieci.iych, Pamitnik literacki, X X X ,
s. 3 4 i odb.
N ow e studia o B ogu rodzicy", Ruch literacki 1936, s. 53 nn.
P i l c h S t a n i s a w , O autorstwo B ogurodzicy", Krytyka i y
cie, nr. 34, r. 1936. Przegl. Klasyczny, 1937.
G l i x e l l i $ t e f a n, Cel mai vechiu cantec religios polonez,
extras din PreocupSri Literare, I, Mai 1936, Bucureti.
B i r k e n m a j e r J z e f , Dyskusja o Bogarodzicy; Przegld kat.
1937 i odb.
Glossy do P raw d y o Bogurodzicy", Ruch literacki 1936.
B r u c k n e r A., Prawda o Bogurodzicy, Ruch liter. 1936.
Na g lo ss" gos Prawdy, Ruch liter. 1937.
L e h r - S p a w i s k i T a d e u s z , U w agi o jzyku Bogurodzicy,
Ksiga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Krakw
1936, s. 85 nn. i odb.
Rec. Prager Presse, 3 IV 1936. Birkenmajer J., Ruch
liter. 1936.
Observations sur la langue de Bogurodzica, Cracovie 1935,
Bulletin de l Acadmic Polon, des Sciences et des Lettree,
s. 205 8.
J a c h i m e c k i Z., W kole zagadnie Bogurodzicy, Lw w 1936.
(Ksiga pamitkowa ku czci Leona Piniskiego i odbitka).
B i r k e n m a j e r J., Kmie i starosta, Jzyk polski 1936.
S i e d l e c k i Fr., Z zagadnie polskiego wiersza redniowiecznego,
Jzyk Polski, X X II (1937), In n .
c-

SPIS ROZDZIAW
I. N a j d a w n i e j s z e d z i e j e p i e n i r e l i
g i j n e j w P o l s c e ......................... .... . .
Wzmianki hagiografw. Officjum BogarodzicyDziewicy w kronice polsko - wgierskiej. Officjum ma
ryjne z r. 1105. Patrium carmen i kierlesz polski
w wojnach ruskich z pocztkiem w. X III. Dekret
synodu czyckiego z r. 1285. Czy na dworze Kingi
powstay jakie pieni polskie? Chrystus zmartwychwsta
jest. Patrium carmen piewane pod Grunwaldem. Boga
rodzica jako pie liturgiczna, bojowa i katechizmo
wa. Pierw szy hymn narodow y".....................................

II. Z e s t a w i e n i e t e k s t w p i e n i ,,B o g a
r o d z i c a D z i e w i c a " ...................................
III. J z y k

u t w o r u .............................................

Badania dotychczasowe. Metoda przyjta w roz

dziale niniejszym. Bogarodzica, Bogarodzici i Boguro
dzica. Nominativus maiestaticus. Bogosawi, bogosawi, Bogiem sawi, -ena czy -iona? U Twego czy
T w ego? Spuci nam czy spust winam? Skd wzi si
termin zwolena? Czemu utrzymay si form y Kyrie
eleison i Maria? Boycze i inne warianty tekstu. Wnio
ski Lehra - Spawiskiego i Brucknera o jzyku dwch
zwrotek pierwszych. Kmie, starosta i stra. Inne wy
razy osobliwe zwrotki trzeciej i nastpnych.

IV. T e o l o g i c z n e
podoe Bogarodzi
c y " ...................................... ................................
Unitarystyczny i separatystyczny pogld na Boga
rodzic. Ikonograficzne analogie: SeTjai. Rzut oka na

dzieje liturgii w Polsce redniowiecznej. Zwizek do

gmatu z liturgi. 0eox6xo IIapSvo. Greckie A ve . wzo
rem pierwszych wierszy Bogarodzicy. Modlitwa o prze
baczenie grzechw. Rola Jana Chrzciciela. Kupie eXT}<rov.
W ykad zasad wiary. Skd si wzi Adam w Boguro
dzicy. W alka z szatanem. Kajanie si grzechom i praggnienie raju gwn wizi ideow pieni. Liturgiczna
jednolito utworu................................................................

V. A n a l o g i e h y m n i c z n e ............................... 110
Pie niemiecka Sanct Marei. Hospodine pomii inne pieni czeskie. Poszukiwania na obszarze
ruskim. Dotychczasowe badania zwizkw Bogarodzicy
z hymnografi acisk. Pie Szkoy Greckiej na Awen
tynie w r. 996. Litanie wierszowane epoki karoliskiej
i Ottonw. Sekwencje w. IX X I. T ropy i inne aci
skie utwory hymniczne tego czasu. Skpy plon wiekw
nastpnych. Analogie z utworami Romanosa i jego
szkoy. rT n v o axdSiaTo. 0 e o t x i kanonw. U tw ory
litanijne greckie;
Poezja hymniczna Gre
kw italskich.
. ..........................................................
luj

VI. R y t m i k a

B o g a r o d z i c y " ........................ 125

Dwutorowo wersyfikacji greckiej i aciskiej

poezji redniowiecznej; wersyfikacja metryczna i ryt
miczna . Czy w Bogarodzicy mamy heksametry? Ana
logie wersyfikacyjne midzy Bogarodzic a wczesnymi
sekwencjami typu notkerowskiego . Paralelizm syntaktyczny. KtBAa. 'O^oiote^euta i [xoi6icTcot. Faszywo twierdze Bobowskiego (i jego nastpcw) o po
chodzeniu rymw w Bogarodzicy. Kovraxta jako wzr
rytmiczny; ich zwizek z homiletyk. IlspioSoi, e<pupiviov.
Kanony i triodie. Rola muzykologii w badaniach nad
rytmik w ierszy.....................................................................

V II. W n i o s k i ...........................

..................173

Zestawienie podstawowych rezultatw pracy. Re

konstrukcja tekstu. Luki i kontaminacje wierszy.
. .

V III. B i b l i o g r a f i a .

. . . . . . . . . . .

179

ERRATA
Str.
27

40

wiersz
21
29
5
6
16
16

zamiast:
zysczy
dla nasz dla
Radosch
Tam
szva
szczgw

41
63
71
74
77
83
88

19
18
21
3
1
30
26

EoropoHiiA
przydechow a
rzeczy
n iek ied y

106
126

31
31

134

139

28

dyfrpoitoT wo

ma by:
Z ysczy
nasz dla
Radoscz
Tham
szwa
szczegw
K o r o p o a h u,a
przydechow ane
raczy
czsto
d v d >pu>noTxo

189
1891
K y r i e e l e i s o n pie
piewanie K y r i e
wanie
eleison
Kpc y^apUaoa yapixmt
Kpt xapttxc
odsyacz n aley do w iersza 29 po sowach
p r o s a r i u m z Lim ogei
przed od s w " d o d a : w jednej ze zw rotek
odpuszczenie

odpuszczenia

--------------------------------- fi
B I B L I O T E K A
U niw ersytetu l sk iego

nn in w .: BOD - 8254

BOD 8254
\