CAKA POTRJNA

Rozwamy prostopadocian P, okrelony w przestrzeni OXYZ nierwnociami:

a 6 x 6 b, c 6 y 6 d, e 6 z 6 f
oraz funkcj trzech zmiennych f (x, y, z) okrelon i ograniczon w tym
prostopadocianie.
Prostopadocian P dzielimy na n prostopadocianw Pk o objtociach
Vk , k = 1, 2, ..., n. Podzia ten oznaczymy przez n.
Definicja 1 (rednicy podziau).
Niech dk oznacza dugo przektnej prostopadocianu Pk . Liczb
n = max dk
16k6n

nazywamy rednic podziau n.

W kadym z prostopadocianw Pk wybieramy punkt Ak (xk , yk , zk ) i

bierzemy pod uwag sum
n
X
Sn =
f (xk , yk , zk ) Vk
k=1

nazywan sum cakow funkcji f (x, y, z) w prostopadocianie P.

Rozwamy nastpnie cig normalny podziaw (n) prostopadocianu
P.
Definicja 2 (cigu normalnego podziaw).
Cig podziaw (n) nazywamy cigiem normalnym podziaw jeeli
odpowiadajcy mu cig rednic (n) dy do zera.

Definicja 3 (caki potrjnej po prostopadocianie).

Jeeli dla kadego normalnego cigu podziaw prostopadocianu P
cig sum cakowych (Sn) jest zbieny do tej samej granicy waciwej,
niezalenej od wyboru punktw Ak , to t granic nazywamy cak potrjn funkcji f (x, y, z) w prostopadocianie P i oznaczamy symbolem
ZZZ
ZZZ
f (x, y, z)dV lub
f (x, y, z)dxdydz
P

Std
ZZZ
P

de f

f (x, y, z)dxdydz = lim

n0

n
X

f (xk , yk , zk ) Vk

k=1

Jeeli caka powysza istnieje, to funkcj f (x, y, z) nazywamy cakowalna

po prostopadocianie P. Symbol dV nazywamy elementem objtoci.

Niech funkcja f (x, y, z) bdzie funkcj cakowaln w prostopadocianie

P o objtoci V .
Definicja 4.
Liczb
1
=
V

ZZZ
f (x, y, z)dV
P

nazywamy wartoci redni funkcji f (x, y, z) w prostopadocianie P.

Twierdzenie 1 (cakowe o wartoci redniej).
Jeeli funkcja f (x, y, z) jest ciga w prostopadocianie P, to istnieje
taki punkt C P, e
ZZZ
f (x, y, z)dV = f (C) V
P

Twierdzenie 2 (o liniowoci caki potrjnej).

Jeeli funkcje f (x, y, z) i g(x, y, z) s cakowalne na prostopadocianie
P, to
ZZZ
ZZZ
ZZZ
[ f (x, y, z)+g(x, y, z)]dxdydz =
f (x, y, z)dxdydz+
g(x, y, z
P

ZZZ

[C f (x, y, z)]dxdydz = C

ZZZ
f (x, y, z)dxdydz,

gdzie C R

Twierdzenie 3 (o addytywnoci caki wzg. obszaru cakowania).

Jeeli funkcja f (x, y, z) jest cakowalna na prostopadocianie P, to dla
dowolnego podziau tego prostopadocianu na prostopadociany P1 i
P2 o rozcznych wntrzach zachodzi rwno
ZZZ
ZZZ
ZZZ
f (x, y, z)dxdydz =
f (x, y, z)dxdydz+
f (x, y, z)dxdydz
P

P1

P2

Twierdzenie 4 (o zamianie caki potrjnej na cak iterowan).

Jeeli funkcja f (x, y, z) jest ciga na prostopadocianie P: a 6 x 6 b,
c 6 y 6 d i e 6 z 6 f (z wyjtkiem co najwyej zbioru punktw, dajcego
si pokry skoczon liczb prostopadocianw, ktrych suma objtoci
jest dowolnie maa), to

d Zf

Z
ZZZ
Zb

dx
(1)
f (x, y, z)dxdydz =
f (x, y, z)dz dy

e
c
a
P

Cak wystpujc po prawej stronie wzoru (1) nazywamy cak dwukrotnie iterowan funkcji po prostopadocianie.
Uwaga 1.
W przypadku spenienia zaoe powyszego twierdzenia, caka (1) jest
rwna kadej z pozostaych caek dwukrotnie iterowanych, rnicych
si od niej tylko kolejnoci cakowania.

Uwaga 2.
Umownie pisze si rwnie
Zb

Zf

Zd
dx

dy
c

f (x, y, z)dz
e

zamiast

d Zf

Z
Zb

dx
dy
f
(x,
y,
z)dz

e
c
a

Wniosek 1 (caka potrjna z funkcji o rozdzielonych zmiennych).

Jeeli funkcja f jest funkcj o zmiennych rozdzielonych postaci
f (x, y, z) = (x) (y) (z)
gdzie funkcje , i s cige odpowiednio na przedziaach ha, bi,
hc, di i he, f i, to caka potrjna po prostopadocianie P: a 6 x 6 b,
c 6 y 6 d i e 6 z 6 f rwna si iloczynowi trzech caek pojedynczych,
tj.

Zb
Zd
Zf
ZZZ

f (x, y, z)dxdydz = (x)dx (y)dy (z)dz

a
c
e
P

Caka potrjna w obszarze normalnym

Definicja 5 (obszaru normalnego wzgldem paszczyzny).
okrelony nierwnociami
Obszar domknity ,
1(x, y) 6 z 6 1(x, y), (x, y) D XY
gdzie D XY jest obszarem regularnym na paszczynie OXY , a funkcje
1(x, y) oraz 1(x, y) s w nim cige, nazywamy obszarem normalnym
wzgldem paszczyzny OXY .
okrelony nierwnociami
Obszar domknity ,
2(x, z) 6 y 6 2(x, z), (x, z) D XZ
gdzie D XZ jest obszarem regularnym na paszczynie OXZ, a funkcje
2(x, z) oraz 2(x, z) s w nim cige, nazywamy obszarem normalnym
wzgldem paszczyzny OXZ.

 okrelony nierwnociami
Obszar domknity ,
3(y, z) 6 x 6 3(y, z), (y, z) D YZ
gdzie D YZ jest obszarem regularnym na paszczynie OYZ, a funkcje
3(y, z) oraz 3(y, z) s w nim cige, nazywamy obszarem normalnym
wzgldem paszczyzny OYZ.
Uwaga 3.
Jeeli jest obszarem normalnym wzgldem paszczyzny OXY , to DXY
jest rzutem tego obszaru na t paszczyzn.
Analogicznie dla dwch pozostaych przypadkw.

Twierdzenie 5 (caki iterowane po obszarach normalnych).

okrelonym naJeeli funkcja f jest ciga na obszarze domknitym ,
stpujco
= {(x, y, z) : (x, y) DXY , (x, y) 6 z 6 (x, y)}
normalnym wzgldem paszczyzny OXY , gdzie funkcje i s cige
na obszarze regularnym DXY , to

Z
ZZZ
ZZ (x,y)

f (x, y, z)dz dxdy

f (x, y, z)dxdydz =

DXY

(x,y)

Prawdziwe s rwnie analogiczne wzory dla caek iterowanych po obszarach normalnych wzgldem pozostaych paszczyzn ukadu wsprzdnych.

Uwaga 4.
Jeeli obszar normalny wzgldem paszczyzny OXY mona zapisa w
postaci
= {(x, y, z) : a 6 x 6 b, f (x) 6 y 6 g(x), (x, y) 6 z 6 (x, y)}
to zachodzi rwno

(x,y)
g(x)

Z
ZZZ
Zb Z

dy dx
f (x, y, z)dz
f (x, y, z)dxdydz =

a f (x) (x,y)

Definicja 6 (obszaru regularnego w przestrzeni).

Sum skoczonej liczby obszarw normalnych wzgldem paszczyzn ukadu wsprzdnych o parami rozcznych wntrzach nazywamy obszarem
regularnym w przestrzeni.
Wniosek 2.
Niech obszar regularny bdzie sum obszarw normalnych 1, 2,
..., n o parami rozcznych wntrzach oraz niech funkcja f bdzie
cakowalna na . Wwczas
ZZZ
ZZZ
ZZZ
f (x, y, z)dxdydz =
f (x, y, z)dxdydz+...+
f (x, y, z)dxdydz

Zamiana zmiennych w cace potrjnej

Twierdzenie 6 (o zamianie zmiennych w cace potrjnej).
Niech przeksztacenie

x = x(u, v, w)

y = y(u, v, w)
(2)

z = z(u, v, w)
odwzorowuje wzajemnie jednoznacznie wntrze U obszaru regularnego
przy czym kada z funkcji (2)
U na wntrze obszaru regularnego ,
jest klasy C 1 w pewnym obszarze zawierajcym U w swym wntrzu.

Jeeli ponadto f (x, y, z) jest funkcj cig w obszarze U oraz jakobian

przeksztacenia (2) postaci


 x x x 
 u v w 
D(x, y, z) d f  y y y 

= 
(3)
D(u, v, w)
 u v w 
 z z z 
u v w
jest rny od zera w obszarze U, to
ZZZ
f (x, y, z)dxdydz =
=

ZZZ
U



D(x, y, z) 

 dudvdw
f (x(u, v, w), y(u, v, w), z(u, v, w)) 
D(u, v, w)

Wsprzdne sferyczne
Definicja 7 (wsprzdnych sferycznych, typ I).
Pooenie punktu P w przestrzeni mona opisa trjk liczb (, , ),
gdzie
oznacza odlego punktu P od pocztku ukadu wsprzdnych,
przy czym 0 6 < ,
oznacza miar kta midzy rzutem promienia wodzcego punktu P
na paszczyzn OXY a dodatni czci osi OX, przy czym 0 6 <
2,
oznacza miar kta midzy promieniem wodzcym a paszczyzn
OXY , przy czym 2 6 6 2 .
Trjk liczb (, , ) nazywamy wsprzdnymi sferycznymi punktu przestrzeni.

Wniosek 3.
Wsprzdne kartezjaskie (x, y, z) punktu przestrzeni danego we wsprzdnych sferycznych (, , ) okrelone s zalenociami

x = cos cos

y = sin cos
(4)

z = sin
Przeksztacenie, ktre punktowi (, , ) przyporzdkowuje punkt (x, y, z)
okrelony powyszymi wzorami nazywamy przeksztaceniem sferycznym.
Jakobian przeksztacenia sferycznego jest rwny
J(, , ) = 2 cos

Definicja 8 (wsprzdnych sferycznych, typ II).

Pooenie punktu mona opisa rwnie trjk liczb (, , ), gdzie i
oznaczaj jak poprzednio, natomiast
oznacza miar kta midzy promieniem wodzcym punktu P a dodatnim kierunkiem osi OZ, przy czym 0 6 6 .
Wniosek 4.
Wsprzdne kartezjaskie (x, y, z) punktu przestrzeni danego we wsprzdnych sferycznych (, , ) okrelone s zalenociami

x = cos sin

y = sin sin
(5)

z = cos
gdzie 0 6 < +, 0 6 < 2 i 0 6 6 .
Jakobian tego przeksztacenia sferycznego jest rwny
J(, , ) = 2 sin

Wsprzdne sferyczne uoglnione, typ I

x = a cos cos

y = b sin cos

z = c sin
Maksymalny zakres zmiennych:
0 6 < ,

0 6 < 2,

66
2
2

Jakobian:
J(, , ) = abc2 cos

Wsprzdne sferyczne uoglnione, typ II

x = a cos sin

y = b sin sin

z = c cos
Maksymalny zakres zmiennych:
0 6 < ,

0 6 < 2,

066

Jakobian:
J(, , ) = abc2 sin

Wsprzdne walcowe (cylindryczne)

Definicja 9 (wsprzdnych walcowe).
Pooenie punktu P w przestrzeni mona opisa trjk liczb (, , h),
gdzie
oznacza odlego rzutu punktu P na paszczyzn OXY od pocztku
ukadu wsprzdnych, przy czym 0 6 < ,
oznacza miar kta midzy rzutem promienia wodzcego punktu P
na paszczyzn OXY a dodatni czci osi OX, przy czym 0 6 <
2,
h oznacza odlego (dodatni dla z > 0 i ujemn dla z < 0) punktu
P od paszczyzny OXY , przy czym 6 h 6 .
Trjk liczb (, , h) nazywamy wsprzdnymi walcowymi.

Wniosek 5.
Wsprzdne kartezjaskie (x, y, z) punktu przestrzeni danego we wsprzdnych walcowych (, , h) okrelone s zalenociami

x = cos

y = sin
(6)

z = h
Przeksztacenie, ktre punktowi (, , h) przyporzdkowuje punkt (x, y, z)
okrelony powyszymi wzorami nazywamy przeksztaceniem walcowym.
Jakobian przeksztacenia walcowego jest rwny
J(, , ) =

Wsprzdne walcowe uoglnione

x = a cos

y = b sin

z = h
Maksymalny zakres zmiennych:
0 6 < ,

0 6 < 2,

Jakobian:
J(, , h) = ab

< h <

Wniosek 6 (Zastosowanie geometryczne caek potrjnych).

Objto obszaru regularnego V R3 wyraa si wzorem
ZZZ
|V | =
dxdydz
V