CAKI KRZYWOLINIOWE

Caka krzywoliniowa pierwszego rodzaju (nieskierowana)

Rozwamy uk gadki L R2 o rwnaniach parametrycznych:
x = x(t),

y = y(t),

t h, i

Dugo l tego uku jest rwna

l=

Z r

[x0(t)]2 + [y 0(t)]2dt

ukowi L nie nadajemy adnego kierunku - jest to uk nieskierowany.

Przypumy, e w kadym punkcie uku L okrelona jest pewna funkcja dwch zmiennych
f (x, y).

Przedzia h, i dzielimy punktami t1, t2, ..., tn1 na n podprzedziaw, przy czym
= t0 < t1 < t2 < ... < tn1 < tn =
Podziaowi temu odpowiada podzia uku L na n czci punktami A1 , A2, ... , An1,
przy czym dugoci tych czci s rwne odpowiednio
lk =

Ztk r

[x0(t)]2 + [y 0(t)]2dt,

k = 1, 2, ..., n

tk1

W kadym podprzedziale htk1, tk i wybieramy nastpnie punkt k . Punktowi temu

odpowiada na uku L punkt C(xk , yk ).
Utwrzmy sum
Sn =

n
X
k=1

f (xk , yk )lk

i rozwamy normalny cig podziaw przedziau h, i.

Definicja 1 (caki krzywoliniowej nieskierowanej).

Jeeli dla kadego normalnego cigu podziaw przedziau h, i cig sum cakowych
(Sn) jest zbieny do tej samej granicy waciwej, niezalenej od wyboru punktw
k , to t granic nazywamy cak krzywoliniow nieskierowan funkcji f (x, y) po
uku L i oznaczamy symbolem
Z
f (x, y)dl
L

W skrcie
Z

def

f (x, y)dl = lim

n
X

n 0 k=1

f (xk , yk )lk

gdzie n oznacza rednic podziau przedziau h, i na n czci.

Analogicznie definiujemy cak krzywoliniow nieskierowan w przestrzeni R3.

Wniosek 1 (zastos. geometryczne caek krzywoliniowych nieskier.).

1. Dugo |L| uku gadkiego L dana jest wzorem
Z

|L| = dl
L

2. Jeeli f (x, y) jest funkcj cig i f (x, y) > 0 na uku L, to pole |S| powierzchni
walcowej rwnolegej do osi OZ i ograniczonej z gry przez wykres funkcji
f (x, y), a z dou przez uk L lecy na paszczynie XOY wyraa si wzorem
Z

|S| = f (x, y)dl

L

Twierdzenie 1 (o zamianie caki krzywol. nieskierowanej w R2).

Jeeli funkcja f (x, y) jest ciga na otwartym, zwykym uku gadkim L R2 o
przedstawieniu parametrycznym
x = x(t),

t h, i

y = y(t),

to caka krzywoliniowa f (x, y)dl istnieje, przy czym

L
Z

f (x, y)dl = f (x(t), y(t)) [x0(t)]2 + [y 0(t)]2dt

Wniosek 1. Jeeli krzywa L jest okrelona rwnaniem y = g(x) dla a x b, to

zachodzi wzr
r
Z
Zb
f (x, y)dl = f (x, g(x)) 1 + [g 0(x)]2dx
L

Twierdzenie 2 (o zamianie caki krzywol. nieskierowanej w R3).

Jeeli funkcja f (x, y, z) jest ciga na otwartym, zwykym uku gadkim L R3 o
przedstawieniu parametrycznym
x = x(t),

y = y(t),

z = z(t)

t h, i

to caka krzywoliniowa f (x, y, z)dl istnieje, przy czym

L
Z

f (x, y, z)dl = f (x(t), y(t), z(t)) [x0(t)]2 + [y 0(t)]2 + [z 0(t)]2dt

Caka krzywoliniowa drugiego rodzaju (skierowana)

Rozwamy otwarty uk gadki na paszczynie R2 o rwnaniach parametrycznych:

x = x(t),

y = y(t),

t h, i

Wartoci parametru t odpowiada punkt A(x(), y()) R2, natomiast wartoci

punkt B(x(), y()) R2.
ukowi temu mona nada kierunek, przyjmujc A za pocztek uku i B za koniec, albo
na odwrt.

Definicja 2.
Jeli kierunek uku jest zgodny z kierunkiem wzrostu parametru mwimy, e przedstawienie parametryczne uku i nadany mu kierunek s zgodne. W przeciwnym przypadku
mwimy, e przedstawienie parametryczne uku i nadany mu kierunek s niezgodne.
uk, ktremu nadano kierunek nazywamy ukiem skierowanym.
Stosujemy oznaczenia
_
^
AB lub AB uk o pocztku A i kocu B
_
^
BA lub BA uk o pocztku B i kocu A
_
_
_
_
Piszemy, e AB= BA, co oznacza, e uki AB i BA rni si tylko kierunkiem.

Niech dany bdzie otwarty uk zwyky skierowany AB o przedstawieniu parametrycznym

x = x(t),

y = y(t),

t h, i

zgodnym z kierunkiem tego uku.

Ponadto niech dana bdzie para uporzdkowana [P (x, y), Q(x, y)] funkcji P (x, y) i
_
Q(x, y), okrelonych w kadym punkcie uku AB.
W kadym punkcie (x, y) tego uku jest zatem okrelony wektor R o wsprzdnych
P (x, y) i Q(x, y), tj.
~ = [P (x, y), Q(x, y)]
R
Przedzia h, i dzielimy punktami t1, t2, ..., tn1 na n podprzedziaw, przy czym
= t0 < t1 < t2 < ... < tn1 < tn =
_

Podziaowi temu odpowiada podzia uku AB na n czci punktami A1, A2, ... , An1,
przy czym punkt Ak (xk , yk ) = Ak (x(tk ), y(tk )), dla k = 1, 2, ..., n 1.
W kadym podprzedziale htk1, tk i, k = 1, 2, ..., n, wybieramy punkt k . Punktowi
_
k htk1, tk i odpowiada punkt Ck (k , k ) = Ck (x(k ), y(k )), Ck AB. Oznaczmy
xk = xk xk1,
i okrelmy wektory
~ k = [xk , yk ],
l

yk = yk yk1

R~k = [P (k , k ), Q(k , k )],

k = 1, 2, ..., n

oraz utwrzmy sum iloczynw skalarnych tych wektorw

Sn =
tj.
Sn =

n
X
k=1

n
X
k=1

~k
R~k l

[P (k , k )xk + Q(k , k )yk ]

Rozwamy normalny cig podziaw przedziau h, i.

Definicja 3 (caki krzywoliniowej skierowanej).

Jeeli dla kadego normalnego cigu podziaw przedziau h, i cig sum cakowych
(Sn) jest zbieny do tej samej granicy waciwej, niezalenej od wyboru punktw
k , to t granic nazywamy cak krzywoliniow skierowan (na paszczynie) pary
_
funkcji [P (x, y), Q(x, y)] po uku AB i oznaczamy symbolem
Z

P (x, y)dx + Q(x, y)dy

AB

W skrcie
Z

AB

def

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = lim

n
X

[P (k , k )xk + Q(k , k )yk ]

n 0 k=1

gdzie n oznacza rednic podziau przedziau h, i na n czci.

Twierdzenie 3 (o zamianie caki krzywolin. skierowanej w R2).

_
Jeeli funkcje P (x, y) i Q(x, y) s cige na otwartym zwykym uku gadkim AB
o przedstawieniu parametrycznym
x = x(t),

y = y(t),

t h, i

zgodnym z kierunkiem tego uku, to caka

Z

P (x, y)dx + Q(x, y)dy

AB

istnieje, przy czym

Z

AB

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = [P (x(t), y(t))x0(t) + Q(x(t), y(t))y 0(t)]dt

Wniosek 2.
Caki krzywoliniowe skierowane rnice si tylko kierunkiem uku, po ktrym
cakujemy, maj przeciwne wartoci, tj.
Z

P (x, y)dx + Q(x, y)dy =

P (x, y)dx + Q(x, y)dy

AB

BA

Wniosek 3.
Jeeli krzywa K jest sum otwartych zwykych ukw skierowanych, tj.
K=

n
X
k=1

Ak Ak+1

to cak krzywoliniow skierowan pary funkcji P (x, y) i Q(x, y) po tej krzywej

okrelamy jako
Z

P (x, y)dx + Q(x, y)dy =

n
X

k=1 _
Ak Ak+1

P (x, y)dx + Q(x, y)dy

Niech dany bdzie otwarty uk zwyky w przestrzeni R3 o rwnaniach parametrycznych

x = x(t),

y = y(t),

z = z(t),

t h, i

skierowany od punktu A(x(), y(), z()) do punktu B(x(), y(), z()).

Rozwamy trjk uporzdkowan [P (x, y, z), Q(x, y, z), R(x, y, z)] funkcji okrelonych
na tym uku.
_
Cak krzywoliniow skierowan trjki funkcji P , Q i R po uku AB R3 okrelamy
analogicznie jak na paszczynie i oznaczamy symbolem
Z

P (x, y, z)dx + Q(x, y, z)dy + R(x, y, z)dz

AB

Cak t nazywamy cak krzywoliniow skierowan w przestrzeni.

Twierdzenie 4 (o zamianie caki krzywolin. skierowanej w R3).

Jeeli funkcje P (x, y, z), Q(x, y, z) i R(x, y, z) s cige na otwartym zwykym uku
_
gadkim AB R3 o przedstawieniu parametrycznym
x = x(t),

y = y(t),

z = z(t),

t h, i

zgodnym z kierunkiem tego uku, to caka

Z

P (x, y, z)dx + Q(x, y, z)dy + R(x, y, z)dz

AB

istnieje, przy czym

Z

P (x, y, z)dx + Q(x, y, z)dy + R(x, y, z)dz =

AB
Z

= [P (x(t), y(t), z(t))x0(t) + Q(x(t), y(t), z(t))y 0(t) + R(x(t), y(t), z(t))z 0(t)]dt

Orientacja krzywej skierowanej zamknitej wzgldem jej wntrza

Definicja 4.
Niech krzywa K bdzie kawakami gadk, skierowan krzyw Jordana. Niech P0
oznacza dowolny punkt wewntrzny jednego z ukw krzywej K. Rozwamy wektor
~ styczny do krzywej w punkcie P0, skierowany zgodnie z kierunkiem tej krzywej
S
~ w paszczynie OXY wok
oraz wektor normalny ~n powstay z obrotu wektora S
punktu P0 o kt 2 .
Jeeli wektor ~n jest skierowany do wntrza D krzywej K, to mwimy, e krzywa K
jest skierowana dodatnio (zorientowana dodatnio) wzgldem swego wntrza. Jeeli
natomiast wektor ~n jest skierowany na zewntrz obszaru D, to mwimy, e krzywa
K jest skierowana ujemnie (zorientowana ujemnie) wzgldem swego wntrza.

Twierdzenie 5 (Greena).
(wzgldem
Jeeli funkcje P (x, y) i Q(x, y) s klasy C 1 w obszarze normalnym D
osi OX i OY ), przy czym brzeg K tego obszaru jest skierowany dodatnio wzgldem
wntrza, to

I
ZZ
P
Q

P (x, y)dx + Q(x, y)dy =

dxdy
x
y
K
D
Podany wzr nazywamy wzorem Greena.
Uwaga 1.
mona podzieli na
Twierdzenie Greena jest rwnie prawdziwe, gdy obszar D
skoczon liczb obszarw normalnych (wzgldem osi OX i OY ), nie majcych
moe by przy tym wielospjny, przy
wsplnych punktw wewntrznych. Obszar D
czym K oznacza wwczas sum krzywych K1, ..., Kn stanowicych brzeg tego
obszaru i skierowanych dodatnio wzgldem D.

Twierdzenie 6 (o niezalenoci caki krzyw. od drogi cakowania).

Jeeli funkcje P (x, y) i Q(x, y) s klasy C 1 w obszarze jednospjnym D, to speniene
rwnoci
Q P
=
(1)
x
y
w kadym punkcie tego obszaru jest warunkiem koniecznym i wystarczajcym na
to, eby caka
Z
P (x, y)dx + Q(x, y)dy
_

AB
_

po otwartym, kawakami gadkim uku zwykym AB D nie zaleaa od ksztatu

tego uku, a tylko od punktw A i B.

Definicja 5.
Wyraenie
(2)

P (x, y)dx + Q(x, y)dy

jest rniczk zupen pewnej funkcji F (x, y) w obszarze D, jeeli w kadym punkcie
tego obszaru funkcja F (x, y) spenia nastpujce warunki:
(3)

F
= P (x, y)
x

F
= Q(x, y)
y

Definicja 6.
Funkcj F (x, y) speniajc warunki (3) w obszarze D nazywamy funkcj pierwotn
ukadu dwch funkcji P (x, y) i Q(x, y) w tym obszarze. Wyznaczenie funkcji pierwotnej
F (x, y) nazywamy cakowaniem rniczki zupenej.

Twierdzenie 7.
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym na to, aby wyraenie (2) byo rniczk
zupen pewnej funkcji F (x, y) w obszarze D jest, aby w caym obszarze D zachodzia
rwno (1).
Twierdzenie 8.
Warunkiem koniecznym i wystarczajcym na to, aby caka krzywoliniowa
Z

P (x, y)dx + Q(x, y)dy

AB
_

nie zaleaa od drogi cakowania K =AB jest, aby wyraenie podcakowe byo
rniczk zupen pewnej funkcji.

Twierdzenie 9.
Jeeli wyraenie P (x, y)dx + Q(x, y)dy, stojce pod znakiem caki krzywoliniowej
jest rniczk zupen pewnej funkcji F , to
Z

P (x, y)dx + Q(x, y)dy = F (B) F (A)

AB

gdzie F (x, y) oznacza dowoln funkcj pierwotn ukadu funkcji P (x, y) i Q(x, y).
Wniosek 2.
Jeeli funkcje P (x, y) i Q(x, y) s klasy C 1 i speniaj warunek (1) w obszarze
jednospjnym D, to
Z
P (x, y)dx + Q(x, y)dy = 0
K

dla kadej, kawakami gadkiej krzywej zamknitej K D.

Wniosek 4 (zastosowania geometryczne).
(wzgldem OX i OY ), skierowanym
Jeeli K jest brzegiem obszaru normalnego D
wzgldem niego dodatnio, to pole P tego obszaru wyraa si wzorem
1I
xdy ydx
|P | =
2K