Elementy systemu hamulcowego warunkujące bezpieczeństwo eksploatacji 

Bezpieczeństwo jest podstawową potrzebą człowieka, którą można zdefiniować, jako 
potrzebę  pewności,  spokoju,  braku  zagrożenia,  (1).  Człowiek  dąży  do  zaspokajania  swoich 
potrzeb  według  określonej  kolejności,  co  zostało  przedstawione  przez  psychologa 
amerykańskiego Abrahama Maslowa. Hierarchię potrzeb można przedstawić graficznie, jako 
piramidę, gdzie przy podstawie znajdują się potrzeby najbardziej elementarne a przechodząc 
coraz wyżej, potrzeby wyższe. Piramida Maslowa przedstawiona jest na rysunku numer 1. 

 
Rysunek 1 Hierarchia potrzeb według Maslowa. 

Jak  wynika  z  rysunku  potrzeba  bezpieczeństwa  jest  jedną  z  najbardziej  podstawowych 

potrzeb  człowieka.  Bezpieczeństwo  bezpośrednio  związane  jest  także  z  pojęciem 
niezawodności, które zgodnie z (2) można przedstawić jako prawdopodobieństwo pracy bez 
uszkodzenia przez dany czas w określonych warunkach eksploatacji. Bezpieczeństwo całego 
urządzenia  szybowego  jest  ściśle  związane  z  bezpieczeństwem  maszyny  wyciągowej,  a  to  z 
kolei  zależy  głównie  od  niezawodności  działania  systemu  hamulcowego.  Brak  momentu 
hamującego  w  maszynie  wyciągowej,  nawet  podczas  postoju,  powoduje  ruch  naczyń  w 
kierunku działania siły grawitacji. Dlatego jednym z najważniejszych systemów wchodzących 
w skład maszyny wyciągowej jest system hamulcowy. Awaria hamulców może doprowadzić 
do katastrofy, lub w najlepszym wypadku powoduje zatrzymanie i wyłączenie z użycia całego 
urządzenia wyciągowego, co jest źródłem dużych strat dla kopalni. Dlatego niemożliwa jest 
praca  urządzenia  szybowego  bez  sprawnych  hamulców  maszyny  wyciągowej.  Skuteczność 
działania systemu hamulcowego jest jednym z najważniejszych warunków bezpiecznej pracy 
urządzenia wyciągowego. Dlatego właśnie potrzeba dogłębnej analizy systemu hamulcowego 
z punktu widzenia niezawodności.  

Podczas hamowania następuje przetworzenie energii potencjalnej oraz kinetycznej na 
energię  cieplną.  Biorąc  pod  uwagę  olbrzymie  masy  w  ruchu  postępowym  oraz  wirującym, 
uzmysławiamy  sobie,  jakie  trudne  zadanie  stawiane  jest  przed  układem  hamulcowym. 
Dlatego należy dołożyć szczególnych starań, aby zachować wysoką sprawność tych urządzeń 
oraz wysoką niezawodność działania. 

System  hamulcowy  jest  jednym  z  wielu  systemów  wchodzących  w  skład  maszyny 

wyciągowej, która z kolei jest jednym ze składników urządzenia wyciągowego. Zgodnie z (4) 
urządzenie wyciągowe składa się z: wieży wydobywczej wraz z kołami kierującymi, zbrojenia  
i  prowadników  w  szybie,  liny,  klatki,  skipu  bądź  kubła,  urządzeń  załadowczych  
i wyładowczych w podszybiu i nadszybiu, sygnalizacji oraz maszyny wyciągowej obejmującej 
bęben,  cewę  bądź  koło  pędne  dla  liny,  przekładnię,  hamulce,  silnik  napędowy,  urządzenia 
sterujące,  regulujące  oraz  zabezpieczające.  Urządzenie  wyciągowe  służy  do  transportu 
urobku, ludzi i materiałów. Jednym z najważniejszych i największych elementów urządzenia 
wyciągowego  jest  właśnie  maszyna  wyciągowa,  która  bezpośrednio  odpowiada  
za  przemieszczanie  urobku,  ludzi  i  materiałów  pomiędzy  poziomami  wydobywczymi  
a powierzchnią.  

  Jak  zostało  powiedziane  wcześniej  system  hamulcowy  jest  jednym  z  elementów 

maszyny  wyciągowej.  System  w  postaci  blokowej  przedstawiony  jest  na  rysunku  numer  1.  
Z  rysunku  tego  możemy  jednoznacznie  wyodrębnić  system  hamulcowy  oraz  otoczenie.  
W  skład  systemu  hamulcowego  wchodzą:  sterownik,  karta  BCC‐1,  agregat  hamulcowy, 
siłowniki  hydrauliczne,  stojaki  hamulcowe,  śruby  fundamentowe,  urządzenie  do  ręcznego 
spowodowania zaniku ciśnienia oleju EBA1, przewody i połączenia elektryczne1, przewody i 
połączenia  hydrauliczne1,  przełącznik  wyboru  agregatu  oraz  zawory  zwrotne1.  Natomiast 
otoczenie  składa  się  z  maszynisty,  fundamentu  maszyny  wyciągowej,  tarcz  hamulcowych, 
źródła  zasilania  oraz  warunków  środowiskowych  zależnych  od  miejsca  zabudowania 
elementów  systemu  hamulcowego.  W  układzie  hamulcowym  w  celu  zwiększenia 
niezawodności  jego  pracy  występują  zazwyczaj  dwa  agregaty  hamulcowe.  Do  wyboru 
pracującego agregatu służy przełącznik wyboru agregatu, który stanowią zawory odcinające 
kulowe połączone równolegle oraz zawory zwrotne.   

                                                            
1
 Elementów tych nie pokazano na rysunku numer 1, aby nie zmniejszać jego czytelności. 
  
Rysunek 2 Schemat funkcjonalny systemu hamulcowego maszyny wyciągowej (aspekt fizyczny). 

Z powyższych elementów możemy wyszczególnić pewne podgrupy, mianowicie podgrupę elementów 
elektrycznych w skład, której wchodzą sterownik, karta BCC‐1 oraz przewody elektryczne. Następną 
podgrupą  jest  podgrupa  hydrauliczna,  do  której  możemy  zaliczyć  agregaty  hamulcowe,  siłowniki 
hydrauliczne, urządzenie  do ręcznego  spowodowania zaniku  ciśnienia, przełącznik wyboru agregatu 
oraz  przewody  hydrauliczne.  W  skład  ostatniej  grupy,  mechanicznej,  zaliczamy  stojaki  hamulcowe 
oraz  śruby  kotwiące.  Na  rysunku  numer  2  przedstawiono  podział  systemu  hamulcowego  na 
podgrupy. 

   

 
  
Rysunek 3 Podstawowe podgrupy systemu hamulcowego. 

Nie  wszystkie  elementy  systemu  hamulcowego  znajdują  się  w  jednym  miejscu, 

pomieszczeniu. Dlatego w różnym stopniu poddane są oddziaływaniom czynników eksploatacyjnych. 
Poniżej została przedstawione miejsce zabudowy każdego z elementów systemu hamulcowego oraz 
czynniki eksploatacyjne, które mają wpływ na dany element. 
  
Rysunek 4 Miejsce zabudowy poszczególnych elementów systemu hamulcowego 

Siłowniki  hydrauliczne,  stojaki  hamulcowe  oraz  śruby  fundamentowe  znajdują  się  bezpośrednio  w 
hali  maszyny  wyciągowej.  Agregat  hamulcowy  posiada  swoją  obudowę,  która  chroni  go  przed 
bezpośrednim  oddziaływaniem  otoczenia.  Sterownik,  karta  BCC‐1  oraz  urządzenie  EBA,  są 
zabudowane  w  kabinie  maszynisty,  która  jest  pomieszczeniem  klimatyzowanym,  wyciszonym  oraz 
szczelnie zamykanym. Dodatkowo urządzenie EBA posiada swoją obudowę, a sterownik i karta BCC‐1 
znajdują  się  w  szafie  o  odpowiednim  stopniu  ochrony.  Hala  maszyny  wyciągowej  posiada  swoją 
własną wentylację. Umieszczona jest na terenie zakładu górniczego, w związku, z czym poddana jest 
działaniu  czynników  zewnętrznych,  które  występują  na  tego  typu  terenach.  Chodzi  tutaj  głównie  o 
zwiększone  zapylenie  oraz  podwyższone  temperatury.    Praca  maszyny  wyciągowej  ma  charakter 
cykliczny, dlatego podczas hamowania zachodzi dynamiczne oddziaływanie maszyny wyciągowej na 
wieżę,  czego  skutkiem  są  drgania.  Drganiom  tym  poddane  są  wszystkie  elementy  będące 
zabudowane  na  wieży  maszyny  wyciągowej.  Natomiast  wielkość  tego  oddziaływania  oczywiście  nie 
jest jednakowa dla poszczególnych elementów.  

Ogólny  podział  warunków  środowiskowych  (czynników  eksploatacyjnych)  znajduje  się  w  fachowej 

literaturze, jako przykład możemy tutaj przedstawić podział zaczerpnięty z (2). 
  
Rysunek 5 Czynniki wpływające na niezawodność w toku eksploatacji. 

Jak  można  zauważyć  z  powyższego  rysunku  eksploatacja  obejmuje  trzy  podstawowe  obszary: 
magazynowanie,  użytkowanie  i  obsługę,  oraz  transport.  Dla  naszych  celów  będziemy  analizowali 
elementy  systemu  tylko  podczas  pracy  zakładając,  że  transport  oraz  magazynowanie  odbywa  się 
zgodnie  z  wytycznymi  producenta  oraz,  co  za  tym  idzie  intensywność  uszkodzeń  w  tym  stanie  jest 
dużo  mniejsza  niż  podczas  pracy.  Parametry  eksploatacyjne  możemy  również  podzielić  na 
obiektywne i subiektywne. Czynniki obiektywne to takie, które nie zależą od ludzi, natomiast czynniki 
subiektywne zależą od ludzi odpowiedzialnych za obsługę danego urządzenia. 

Wpływ  warunków  eksploatacji  na  intensywność  uszkodzeń,  a  co  za  tym  idzie  na 
niezawodność  układu,  uwzględnia  się  za  pomocą  współczynnika  intensywności  uszkodzeń. 
Współczynnik ten definiuje się następująco: 
 λ rz
kλ =  
λ            

gdzie:  kλ  –  współczynnik  intensywności  uszkodzeń,  λrz  –  intensywność  uszkodzeń  w  rzeczywistych 

warunkach eksploatacji, λ – intensywność uszkodzeń w warunkach laboratoryjnych. 

Poniżej  przedstawiona  jest  matryca,  która  w  zwięzły  sposób  pokazuje  czynniki  eksploatacyjne 
wpływające  na  poszczególne  elementy  systemu  hamulcowego  i  najczęściej  występujące  na  terenie 
zakładu  górniczego.  W  poniższej  matrycy  pokazano  tylko  oddziaływanie  bezpośrednie  danego 
czynnika  eksploatacyjnego  na  dany  element  układu  hamulcowego,  nie  uwzględniono  oddziaływań 
pośrednich tzn. takich, w których dany czynnik wpływa na pewien element, który z kolei wpływa na 
element  sytemu  hamulcowego  –  oczywiście  łańcuch  elementów  pośrednich  może  być  dłuższy.  W 
poniższej matrycy zaznaczono również rodzaj oddziaływania na dany element sytemu hamulcowego 
tzn., czy to oddziaływanie jest stacjonarne – działające przez długi czas na dany element, periodyczne 
– zmieniające się co określony okres, aperiodyczne – zdarzające się sporadycznie. Brak oddziaływania 
oznacza,  że  dany  czynnik  eksploatacyjny  nie  oddziałuje  na  element  systemu  hamulcowego,  lub  to 
oddziaływanie jest tak małe, że można je pominąć.  
 Urządzenie EBA

wyboru agregatu
Karta sterująca

Śruby kotwiące
hydrauliczne

hydrauliczne
Przełącznik
elektryczne
hamulcowe

hamulcowe
Sterownik

Przewody

Przewody
Agregaty

Siłowniki

Stojaki
BCC-1
Pył i piasek st st - - - st st st st st
klimatyczne
Czynniki

Ciśnienie per per per - - - - - st st

Wilgoć per per - - - per per per per per
Temperatura per per - - - per per per per per
Mikrometeoryty st st - - - st st st st st
mechaniczne

Odkształcanie - per - - - per per - per per

Czynniki

Przyspieszenia - - - - - - - - - -
Wibracje st per per per per per per per per per
Wstrząsy per per per per per per per per per per
Drgania st st st - - - - - per per
Cykliczność pracy per - - st st - - st - -
elektryczne
Czynniki

Niewłaściwa częstotliwość per - - aper aper - - aper - -

Nadmierne obciążenie aper - - aper aper - - aper - -
Podwyższone napięcie aper - - aper aper - - aper - -
Mikroorganizmy aper aper aper - - aper aper aper aper aper
biologiczne
Czynniki

Grzyb aper aper aper - - aper aper aper aper aper

Owady per per aper - - aper aper aper aper aper
Gryzonie aper aper aper - - aper aper aper aper aper
- - - - - - - - - -
Promieniowanie

Mikrofale
Promieniowanie Rentgena - - - - - - - - - -
Promieniowanie kosmiczne st st st - - st st st st st
Promieniowanie reakcji jądrowych - - - - - - - - - -
Promieniowanie świetlne - - - - - st st st st st
Rozkład dielektryków - - - st st - - - - -
elektrochemiczne

Utlenianie termiczne st st - st st st st st st st
chemiczne i
Czynniki

Utlenianie świetlne - st st - - st st st st st
Korozja atmosferyczna aper aper - - - aper aper - aper aper
Korozja wodna - - - - - - - - - -
Korozja kontaktowa aper aper - - - aper aper - aper aper
Starzenie st st st st st st st st st st
st oddziaływanie stacjonarne
per oddziaływanie periodyczne
aper oddziaływanie aperiodyczne
- brak oddziaływania  
Tabela 1 Wpływ warunków eksploatacyjnych na system hamulcowy. 

Wpływ  otoczenia,  chodzi  tutaj  o  maszynistę,  fundament  maszyny  wyciągowej,  zasilanie  oraz  tarcze 
hamulcowe,  jest  również  uwzględniony  w  matrycy  warunków  eksploatacyjnych.    Nie  jest  to  ujęcie 
bezpośrednie  tzn.  nie  ma  tam  wstawionych  wierszy  z  tymi  elementami,  natomiast  pojawiają  się  w 
matrycy,  jako  skutek,  np.  zasilanie  wpływa  na  elementy  systemu  hamulcowego  poprzez  czynniki 
elektryczne. 
Jak widać z powyższej tabeli, bardzo częsty jest brak oddziaływania danego czynnika na dany element 
eksploatacyjny.  Związane  jest  to  z  tym,  że  na  elementy  mechaniczne  nie  mają  wpływu  czynniki 
elektryczne  oraz  to,  że  na  żaden  element  systemu  hamulcowego  nie  jest  poddany  działaniu 
przyspieszenia.  Brak  jest  również  promieniowania.    Na  pozostałe  elementy  systemu  hamulcowego 
czynniki oddziałujące stacjonarnie, periodycznie oraz aperiodycznie wpływają praktycznie w tej samej 
liczbie  –  biorąc  pod  uwagę  całość  tabeli.  Pewne  warunki  eksploatacyjne  rozciągają  swoje 
oddziaływanie na wszystkie elementy systemu hamulcowego. Do takich warunków należy starzenie, 
wibracje  oraz  wstrząsy.  Te  warunki  należy  przede  wszystkim  wziąć  pod  uwagę  podczas  procesu 
projektowania oraz eksploatacji systemu hamulcowego. 

25

20

15
oddziaływanie stacjonarne
oddziaływanie periodyczner
10
oddziaływanie aperiodyczne
brak oddziaływania
5

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Elementy układu hamulcowego
 
Rysunek  6  Wykres  wpływu  warunków  eksploatacji  na  elementy  systemu  hamulcowego.  Gdzie  1‐agregaty  hamulcowe,  
2‐siłowniki  hydrauliczne,  3‐urządzenie  EBA,  4‐karta  BCC‐1,  5‐sterownik,  6‐stojaki  hamulcowe,  7‐śruby  kotwiące,  
8‐przewody elektryczne, 9‐przewody hydrauliczne, 10‐przełącznik wyboru agregatu. 

Na  rysunku  5  przedstawiony  jest  wykres  wpływu  warunków  eksploatacji  na  elementy  systemu 
hamulcowego.  Jak  widać  najmniej  narażone  na  wpływ  warunków  eksploatacyjnych  są  elementy 
umieszczone  w  kabinie  maszynisty  –  patrz  rysunek  numer    4.  Pozostałe  elementy  systemu 
hamulcowego w większym stopniu narażone są na oddziaływanie warunków środowiska a co za tym 
idzie  trzeba  otoczyć  je  szczególna  uwagą  podczas  procesu  projektowania  oraz  eksploatacji.  Dla 
wszystkich  elementów  oprócz  agregatów  hamulcowych  oraz  siłowników  hydraulicznych  decydującą 
rolę  odgrywa  oddziaływanie  stacjonarne.  Dla  elementów  mechanicznych  takich  jak  stojaki 
hamulcowe  oraz  śruby  kotwiące  bardzo  duże  znaczenie  ma  to,  że  poddane  są  działaniu  czynników 
mechanicznych,  które  działają  periodycznie.  Oddziaływanie  to  prowadzi  do  występowania  zjawiska 
zmęczenia materiału. 

Analizując  parametry  eksploatacyjne  należy  pamiętać  o  intensywności  działania  systemu 

hamulcowego.  System  taki  zatrzymuje  maszynę  wyciągową  podczas  każdego  hamowania 
bezpieczeństwa.  Używany  jest  także  podczas  hamowania  manewrowego,  gdy  naczynia  są 
załadowywane  i  rozładowywane.  Każdy  cykl  jazdy  maszyny  wyciągowej  kończy  się  hamowaniem 
manewrowym. Godzinową wydajność urządzenia wyciągowego, zgodnie z (5), możemy przedstawić 
następująco: 

3600 ⎡ Mg ⎤
Wg = ⋅Q ⎢
⎣ h ⎥⎦  
 
T ⋅k        

gdzie, T jest okresem jazdy łącznie z czasami załadunku i rozładunku, Q – masa ładunku użytecznego, 
k – współczynnik rezerwowy. 

Współczynnik rezerwowy jest stały dla danej maszyny wyciągowej, czyli wydajność zależy od 
dwóch parametrów: długości cyklu jazdy oraz masy ładunku użytecznego. Aby zwiększyć wydajność 
należy  zmniejszyć  okres  jazdy  lub  zwiększyć  ładunek  użyteczny.  Budowa  nowych  maszyn 
wyciągowych oraz modernizacja starych ma przeważnie na celu zwiększenie wydobycia a co za tym 
idzie  zmiana  powyższych  parametrów  tak  jak  zostało  to  opisane.  Biorąc  pod  uwagę  niezawodność 
systemów  hamulcowych  oraz  ich  eksploatację  zmiany  powyższych  parametrów  powodują: 
zwiększenie  masy  ładunku  użytecznego,  czyli  zwiększenie  masy  biorącej  udział  w  hamowaniu, 
natomiast skrócenie okresu jazdy powoduje zwiększenie liczby działania systemu hamulcowego. Oba 
te parametry jak widać mają duży wpływ na niezawodność oraz eksploatację systemu hamulcowego. 
Dlatego  niezbędne  są  dalsze  analizy  systemu  hamulcowego  pod  kątem  zwiększania  niezawodności 
oraz usprawniania eksploatacji systemów hamulcowych. 

Jak  wynika  z  przeprowadzonej  analizy  system  hamulcowy  jest  systemem  złożonym 

składającym  się  z  wielu  elementów.  Na  wszystkie  te  elementy  oddziałuje  otoczenie  w  postaci 
warunków  środowiskowych  oraz  elementów  maszyny  wyciągowej  bezpośrednio  wpływających  na 
system  hamulcowy.  Z  analizy  warunków  środowiskowych  oraz  ich  oddziaływania  na  poszczególne 
elementy  systemu  hamulcowego  płyną  wnioski  przede  wszystkim  dla  projektantów,  mianowicie, 
które  oddziaływania  należy  uwzględnić  w  pierwszej  kolejności  i  jak  się  przed  nimi  uchronić  lub 
zminimalizować ich wpływ podczas etapu eksploatacji. Ciągłe dążenie do zwiększania wydobycia jak 
również do utrzymywania bezpieczeństwa całej maszyny wyciągowej na wysokim poziomie wymaga 
przede  wszystkim  wysoko  niezawodnego  systemu  hamulcowego  w  związku  z  tym  istnieje  potrzeba 
dalszego  podnoszenia  niezawodności  tego  systemu  oraz  dbania  o  wysoką  jakość  elementów  tego 
systemu.  

   
Bibliografia 
1. Wcisło, Agnieszka. Budowa krajowego systemu bezpieczeństwa wybranych obiektów technicznych 
i podstawy zarządzania tym systemem. Kraków : Zeszyty Naukowo‐Techniczne, KTL, 2000. 

2. Sztarski, Marian. Niezawodność i eksploatacja urządzeń elektronicznych.  

3. Hansel, Józef. Metody, sposoby i środki kształtowania bezpieczeństwa górniczych wyciągów 
szybowych. Kraków : Zeszyty Naukowo‐Techniczne, KTL, 2003. 

4. Popowicz, Oktawian. Transport kopalniany, Wyciągi Szybowe. Katowice : Wydawnictwo Górniczo‐
Hutnicze, 1957. 

5. Hansel, Józef i Kawecki, Zygmunt. Urządzenia szybowe i przyszybowe. Kraków : Wydawnictwo 
AGH, 1989.