Kazimierz Dbrowski

Trud istnienia

Warszawa: Wiedza Powszechna, 1986

Przepisa Fr. Kwiatkowski

Od autora

W pracy tej prbuj wyjani i opisa niektre najnowsze pojcia z

zakresu psychologii rozwoju osobowego i wychowania.
Pojcia te to wielopaszczyznowo i wielopoziomowo
rzeczywistoci oraz proces dezintegracji pozytywnej w rozwoju,
ktra uzupenia, ale take komplikuje proces integracji.
Przedstawi te struktur i funkcje psychicznego rodowiska
wewntrznego czowieka, "dorabianie si" osobowoci, ktra - moim
zdaniem jest najwysz struktur rozwojow, moliw do osignicia
jedynie dziki intensywnej pracy nad sob. Omwi te psychopati,
ktra powoduje najwiksze komplikacje ycia osobistego i
spoecznego, bdc zaprzeczeniem rozwoju psychicznego.
Przedstawi take nowe ujcie zdrowia psychicznego jako zjawiska
rozwojowego, wielopoziomowego, a wic ujcie wyraajce "zdrowie
rozwijajce si".
Musz wyjani, dlaczego daem tej pracy tytu Trud istnienia.
Ot chyba bezsprzecznie rozwj psychiczny czowieka przez

zasadniczy udzia w nim samowiadomoci, konfliktw wewntrznych i

zewntrznych, przejaww wzmoonej pobudliwoci psychicznej, czyli
tzw. nerwowoci, i mozolnego osigania coraz wyszych poziomw
osobowoci i coraz peniejszego zdrowia psychicznego jest wielkim
trudem, wysikiem zwizanym ze stanami napicia, z cierpieniem, z
tzw. pozytywnymi zaburzeniami psychicznymi, do ktrych nale
nerwowo i psychonerwice. Jest to ksztatowanie si osobowoci
wanie przez trud istnienia i trud rozwoju.
Wydaje mi si konieczne wyjani krtko niektre uyte w pracy
terminy, jak: dezintegracja pozytywna, nieprzystosowanie
pozytywne, czynnik trzeci, psychiczne rodowisko wewntrzne,
esencje (indywidualna i spoeczna), transcendencja konkretna i
agonia. Wyraaj one zasadnicze treci ycia wewntrznego i
rozwoju czowieka oraz - jego ustosunkowanie si do wiata
zewntrznego, a przede wszystkim do ludzi, wrd ktrych yje.
Dezintegracja pozytywna wyraa korzystne rozlunienie, a nawet
rozbicie pierwotnej struktury psychicznej, np. w okresie
dojrzewania, w stanach nerwowoci, w nerwicach i psychonerwicach
oraz w konfliktach ycia codziennego - zewntrznych, a przede
wszystkim wewntrznych.
Takie rozlunienia i rozbicia s bowiem bardzo czsto czynnikiem
sprzyjajcym rozwojowi, zwaszcza rozwojowi przyspieszonemu i
twrczemu, co stwierdza si w praktyce u osb cierpicych na
psychonerwice, a take w biografiach wybitnych jednostek.
Termin "nieprzystosowanie pozytywne" oznacza form protestu, ktry
ma charakter twrczy, wyraa samodzielno rozwojow.
Czynnik trzeci - to czynnik autonomiczny, syntetyzujcy inne

autonomiczne czynniki, ktre wyraaj twrcze zaprzeczenie lub

potwierdzenie pewnych wasnych de i wpyww otoczenia. Jest to
czynnik wybirczy w obu rodowiskach i autonomiczny w rozwoju
wasnym jednostki.
rodowisko wewntrzne - to (analogicznie do rodowiska
zewntrznego) ukad tendencji albo, inaczej mwic, dynamizmw
wewntrznych jednostki. Wyrniamy wrd nich dynamizmy
jednopoziomowe oraz wielopoziomowe, zhierarchizowane lub
rwnorzdne, pozostajce w harmonii lub wywoujce konflikty,
majce znaczenie rozwojowe lub hamujce rozwj. Jest to teren
wsppracy i cierania si wszystkich dynamizmw jednostki zarwno
zewntrznych, jak i wewntrznych.
Esencja indywidualna i spoeczna - to najwysze zespoy
waciwoci jednostki, z ktrych pierwszy oznacza najistotniejsze,
wysublimowane waciwoci indywidualne (zainteresowania i talenty,
wyczne uczucia, wiadomo wasnej tosamoci i historii
rozwoju), a drugi - najwaniejsze waciwoci spoeczne (empatia,
odpowiedzialno, autonomia, autentyzm, wysoki poziom wiadomoci
spoecznej). Kada z tych esencji stanowi warunek sine qua non
drugiej.
Transcendencja, czyli przekroczenie, oznacza wzniesienie si w
rozwoju ponad poziom przecitnych, a nawet wyszych ni przecitne
czynnoci intelektualnych i afektywnych, charakterystycznych dla
stadiw prymitywnych. Jako przykad mona poda przekroczenie lub
tendencje do przekroczenia wasnego typu psychicznego oraz
biologicznego cyklu yciowego, przeciwstawienie si instynktowi
samozachowawczemu i seksualnemu na poziomach rednich i wyej ni

rednich.
Termin "agonia" jest w tej ksice uywany w znaczeniu
najwyszego, globalnego natenia blu czy cierpienia
psychicznego, ktre moe mie znaczenie pozytywne.
Terminy te stan si, jak sdz, blisze czytelnikowi przy
zetkniciu si z nimi w ksice.

1. Co to jest wielopoziomowo rzeczywistoci

Rzeczywisto wielopoziomowa - wielopoziomowo rzeczywistoci

Na wstpie podam definicj rzeczywistoci, ktr posugiwa si

bd w tej ksice. Rzeczywisto jest to wielopaszczyznowa i
wielopoziomowa cao zjawisk zachodzcych w rodowisku
zewntrznym i wewntrznym, postrzegana, ujmowana logicznie i
przeywana.
Zgodnie z takim ujciem kade zjawisko psychiczne ma rne
poziomy. Dotyczy to np. postrzegania, sdzenia, opiniowania i
innych czynnoci intelektualnych, a take czynnoci instynktownych
i afektywnych. O tym samym zjawisku moemy mie opini wnikliw,
bardziej wszechstronn albo powierzchown i zawon. Moemy
postrzega co niejasno lub szeroko. W drugim przypadku
uwzgldniamy inne towarzyszce postrzeenia, ktre wzmacniaj i
nadaj wyraniejszy, a nawet pikniejszy obraz postrzeganej
rzeczywistoci.
Uczucia i popdy maj take rne poziomy. Na przykad w zakresie

instynktu seksualnego na niskim poziomie obserwujemy jedynie

wyadowania energii seksualnej, bez wyboru partnera, bez
odpowiedzialnoci za niego, bez silniejszych zwizkw psychicznych
i moralnych z nim. Na wysokim poziomie obserwujemy wybirczy,
wszechstronny, odpowiedzialny, peen mioci i oddania stosunek
uczuciowy do drugiego czowieka. Zawiera on w sobie nie tylko
empati, nie tylko odpowiedzialno za partnera, ale rwnie
potrzeb ugruntowania istniejcego zwizku, potrzeb jego rozwoju.
Wyraa si on we wzajemnym deniu do tworzenia "szkoy
maeskiej", a po przyjciu na wiat dzieci - tworzenia "szkoy
rodzinnej" na wysokim poziomie afektywnym, intelektualnym i
moralnym oraz w deniu do konkretnego ideau rodziny.
To samo dotyczy instynktu samozachowawczego, ktry na niskim
poziomie wyraa brutalny, prymitywny egoizm i egocentryzm,
osabienie czy ograniczenie wiadomoci, "znieruchomienie
psychiczne" i brak poczucia odpowiedzialnoci za sabych,
potrzebujcych pomocy. Na poziomie wysokim i najwyszym instynktu
samozachowawczego obserwujemy natomiast tendencj do zachowania
takich najwyszych i najwaniejszych waciwoci indywidualnych,
jak zainteresowania, uzdolnienia i talenty, i takich wartoci jak
wyczno zwizkw przyjani i mioci oraz wiadome utosamienie
si z sob i z wasn histori rozwoju. Jeeli wemiemy pod uwag
postaw wobec mierci, to na najniszym poziomie tej postawy
ujawnia si brak skonnoci do zastanawiania si nad tym, co to
jest mier, nieprzyjmowanie tego, e mier jest zjawiskiem
realnym. Wobec niewtpliwie nadchodzcego koca wystpi wtedy
prymitywne, gwatowne, niemal zwierzce objawy strachu i

niewiadomych lub pwiadomych reakcji protestu. Na wysokim lub

najwyszym poziomie natomiast spotykamy postaw refleksyjn w
stosunku do mierci i nawet przy silnym lku lub agonii
psychicznej - uwidoczni si elementy egzystencjalne, elementy
przewagi lku o ycie innych nad obaw przed wasn mierci.
Wystpi take pena refleksji postawa filozoficzna wyraajca si
wiadomym przyjciem nieuchronnego zgonu i odejciem jak
najbardziej godnym czowieka.
Nawet w tak potocznym zjawisku jak miech moemy wyrni wiele
poziomw. Bo oto na niskim, prymitywnym poziomie obserwujemy
miech haaliwy, brutalny, wyraajcy namiewanie si z kalectwa,
saboci, a nawet z krzywdy innych. Czasem w kinie lub w teatrze
syszymy haaliwy, brutalny miech w momencie, kiedy akcja
filmowa wywouje u ludzi na wyszym poziomie zadum,
przygnbienie, smutek, a nawet lk. Im wyszy poziom rozwoju, tym
rzadziej si miejemy, a czciej si umiechamy. Umiech jest
pozbawiony gwatownoci, prymitywizmu, cechuje go natomiast
refleksyjno, zaduma, zwrcenie si nie tylko ku wiatu
zewntrznemu, ale przede wszystkim - do wewntrz. Taki umiech
widzimy w rzebie Wyowiona z Sekwany. Na twarzy modej
dziewczyny, ktra skoczya mierci samobjcz, jest w umiechu
"zapatrzenie w inne wymiary". Podobny jest umiech Mony Lizy
Leonarda da Vinci, widzimy go na obliczu Zbawiciela z obrazu
Rembrandta Chrystus w drodze do Emaus.
Reasumujc, moemy powiedzie, e skoro w dziedzinie czynnoci
umysowych, czynnoci percepcyjnych, funkcji uczuciowych i
popdowych istnieje wiele poziomw, to i rzeczywisto, ktr za

ich porednictwem ujmujemy, odbieramy i przeywamy, jest

wielopoziomowa.
Naley podkreli, e tak jak w dziedzinie czynnoci percepcyjnych
i ujmowania logicznego s fakty i pewniki podstawowe, np.
odbierane przez wszystkich ksztaty, kolory, dwiki, podstawowe
ujcia liczbowe (2 razy 2 jest 4), tak te w zakresie funkcji
uczuciowych i popdowych istniej podstawowe pewniki i fakty. S
one wane dla osb nie przejawiajcych globalnego upoledzenia
psychicznego lub upoledzenia moralnego. Do pewnikw i faktw
budzcych powszechny protest nale np. tortury, sdzenie i
wykonanie wyroku bez przeprowadzenia przewodu sdowego i
udowodnienia winy czy te bicie maego dziecka.
A teraz sprbujmy okreli, co nazywamy rzeczywistoci
wielopoziomow. Zgodnie z tym, co powiedziano wyej, jest to
percypowanie, ujmowanie logiczne (analiza i synteza) oraz
przeywanie zjawisk zewntrznych i wewntrznych. Dadz si one
gruntownie i cile (lub do cile) opisa na podstawie analizy
przypadkw longitudinalnych, na podstawie analizy i interpretacji
naukowo opracowanych biografii ludzi normalnych i ludzi wybitnych
oraz na podstawie obserwacji codziennych i obserwacji klinicznych.
Zjawiska te przejawiaj rny stopie skomplikowania i zoonoci.
Rni ludzie s zdolni lub nie do wielopoziomowego ujmowania
rzeczywistoci z udziaem prospekcji i retrospekcji, wyobrani i
fantazji twrczej.

Rzeczywisto ujmowana percepcyjnie, logicznie i przeyciowo

W cigu setek lat rozwoju psychologii i filozofii rozmaicie

ujmowano to, co nazywamy rzeczywistoci obiektywn i
rzeczywistoci subiektywn. Na og przyjmuje si znan zasad,
e nic, co przedtem nie byo postrzegane zmysowo, nie moe by
przedmiotem rozwaa i docieka intelektualnych. Teoretycy
filozofii i psychologii s przewanie zdania, e podstawowy
element rzeczywistoci stanowi to, co jest postrzegane przez
wszystkich, dostpne dla wszystkich, co jest dotykalne, widzialne,
syszalne. Pewna niedokadno postrzee, iluzje, a nawet
halucynacje, pewne wycinkowe percepcje, pewne zaburzenia w
percypowaniu pod wpywem stanw zmczenia, rodkw
farmakologicznych byy podstaw opinii, e istotne poznanie
rzeczywistoci jest zwizane z postrzeeniami zmysowymi i ich
sprawdzaniem, analiz, ujmowaniem logicznym przez intelekt. To
wszystko, co nie odpowiadao tym wymaganiom, uwaano za
subiektywne. Taki wanie by stosunek do zjawisk emocjonalnych i
popdowych. Zjawiska te mimo powszechnoci wystpowania
przypisywana w wikszoci przypadkw dowiadczeniom subiektywnym,
indywidualnym przeyciom, traktowano je jak co introspektywnego,
co nie podlegajcego percepcji i adekwatnemu osdowi logicznemu.
Na podstawie moich obserwacji i przemyle uwaam, e jest to
postawa niesuszna i oparta na nieuzasadnionym uoglnianiu i
prymitywnej interpretacji danych dostarczanych nam przez
statystyk.
Chciabym tutaj zwrci uwag na inne zjawisko dotyczce
wielopoziomowoci funkcji uczuciowych i popdowych, funkcji
wyobrani i fantazji twrczej. Ot wiemy dobrze, e pewien rodzaj

percepcji, np. w zakresie postrzee i przeywania pikna dzie

architektury, malarstwa, rzeby, utworw muzycznych i innych, nie
jest dostpny dla wszystkich, lecz jedynie dla ludzi zdolnych do
odbioru "rzeczywistoci estetycznych", ludzi, ktrzy dysponuj
monoci ich przeywania i oceny. Stanowi oni pewn jednorodn
grup, zgodn w postrzeeniach i przeyciach i wyraajc
analogiczne reakcje na te same bodce. Jest to zjawisko
wybirczoci postrzee i przey, jest to take zjawisko
statystyczne z dziedziny statystyki wielopoziomowej, ktra jeszcze
nie zostaa opracowana. Autor niniejszej pracy przeprowadza
badania osb dobranych pod wzgldem poziomu funkcji uczuciowych i
popdowych, ktre wykazyway identyczno postrzee i uczu w
reakcji na pewnego typu bodce; badania te wykazay homogeniczno
i powszechno percepcji, sdw i przey zjawisk wielopoziomowych
w zakresie sztuki i moralnoci.

Rzeczywisto rzeczy i cia

Przywyklimy do postawy reistycznej, do traktowania rzeczy i cia

najbardziej konkretnie, jako perceptywne zjawiska rzeczywistoci.
Istniej kierunki filozoficzne i psychologiczne, ktre przyjmuj
tylko rzeczywisto "rzeczow" i "cielesn". Widzimy rzeczy i
ciaa, syszymy szmery i dwiki z nimi zwizane, dotykamy te
rzeczy, przesuwamy je, odczuwamy ich zimno, ciepo czy gorco,
wyczuwamy i mierzymy ich rozmiary, oceniamy ich gadko lub
chropowato, widzimy ich kolory, odczuwamy ich zapach i smak. Ale
przecie te same ciaa i rzeczy inaczej postrzegamy w ruchu, np.

chmury, byskawice, samoloty w locie, pojawiaj si i znikaj. Gdy

soce wschodzi lub zachodzi, wtedy las, drzewa, woda nikn w
mroku, nie dostrzegamy ich lub widzimy bardzo niewyranie. Musimy
uzupenia swoje bezporednie spostrzeenia odwoujc si do
wyobrani, a nawet fantazji. Dowiadczamy wic znikania naszych
postrzee. Obserwujemy znikanie przedmiotw tych postrzee, ich
przetwarzanie, zaciemnianie. To nasuwa przewiadczenie, e
przedmioty te istniej w rzeczywistoci, cho znikny z naszego
pola widzenia. Soce, samoloty, ptaki s, trwaj dalej w
rzeczywistoci, ale stracilimy odpowiedni w stosunku do nich
dystans, bo znikny z naszego pola widzenia. Jest to - jak ju
wspomniaem - rzeczywisto wyobraalna, "dopowiadana",
rozumowana. W kadym razie nie jest ona bezporednio percypowana.
Std koncepcja wielopaszczyznowej rzeczywistoci - rzeczywistoci
zmieniajcej si, rzeczywistoci w ruchu, rzeczywistoci w
przestrzeni i czasie. I jeszcze jedno: niektre nasze
postrzeenia, niektre nasze sdy o rzeczach i zjawiskach daj nam
wyobraenia prostsze lub bardziej skomplikowane, wymagajce
wielokierunkowych sprze czynnoci percepcyjnych,
intelektualnych i emocjonalnych. Nadaje to nowe cechy
rzeczywistoci, mianowicie cechy wielopaszczyznowoci i
wielopoziomowoci. Dochodzimy do rozrnienia zwaszcza w
dziedzinie przey - tego, co "nisze", i tego, co "wysze", a co
dostpne jest tylko jednostkom szczeglnie wraliwym, uczulonym na
ten wanie wyszy poziom rzeczywistoci.

Rzeczywisto wielopaszczyznowa i wielopoziomowa sprzona,

odkrywana i tworzona w wyobrani, rzeczywisto funkcji

uczuciowych i popdowych

Zwrcilimy ju uwag, e przedmioty, e ciaa poruszajce si w

przestrzeni, zmieniajce si w czasie znikaj czsto z pola naszej
percepcji. Musimy sobie dopowiada z pomoc wyobrani i fantazji
oraz rozumowania logicznego ich dalszy byt, ich przesuwanie si,
ich ruch. To zwraca nasz uwag na wako udziau wyobrani i
fantazji w rozumieniu rzeczywistoci. Wiemy, e w umysach
twrczych rodz si wizje, ktre cechuje olbrzymia precyzja
ksztatu, dwiku, proporcji itd. e bdc dopiero w sferze
pomysw - nie tylko u pojedynczego twrcy, ale rwnie w grupie
twrcw na podobnym poziomie, ktrzy podjli konkretny zamys
twrczy - wizje te maj ju posta dziea niejako gotowego do
realizacji, do wyrzebienia, zbudowania, do wyraenia w formie
muzycznej itd. Tak w wyobrani Michaa Anioa zosta opracowany w
najdrobniejszych szczegach wizerunek Kaplicy Sykstyskiej.
Widzia j i dotyka w sposb oczywisty w wyobrani, obliczy jej
projekt matematycznie w okresie, kiedy nie by znany rachunek
cakowy i rniczkowy. Potem przenis t wizj w rzeczywisto
widzialn i namacaln, ktra bya dokadn realizacj jego zamysu
twrczego. Czy moemy wobec tego powiedzie, e twr
"imaginacyjny" Michaa Anioa nie istnia w okresie przed
realizacj jako rzecz wyobraeniowa? Myl, e istnia i mg by
przedmiotem intuicyjnej wymiany pomysw midzy Michaem Anioem i
wspczesnymi mu artystami.
Analogiczne zjawisko wystpuje w dziedzinie uczuciowo-deniowej.

Sia naszych przekona moralnych, wyrazisto pomysw,

sprzgnicie postaw z przeczuciami i przekonaniami jednostek o
podobnym poziomie deniowo-uczuciowym s dla nich kryterium ich
obiektywno-subiektywnej rzeczywistoci. Mog one poprzez wasn
aktywno przenie je natychmiast do tego, co nazywamy
rzeczywistoci zrealizowan, wykonan. Dochodzimy tutaj do poj
subiektywizmu i obiektywizmu. Wydaje si, e podzia ten jest do
nieyciowy i nietwrczy, poniewa nasze gboko opracowane,
subiektywne odczucia skrystalizowane na okrelonym poziomie maj
zarazem warto subiektywn i obiektywn. Subiektywn, bo s
pomylane i przeyte przez nas, a obiektywn - bo mog by
zrealizowane, bo mog by przekazane innym, bo mog by
zrozumiane, odczute i przyjte przez grup homologiczn na tym
samym lub nieco niszym poziomie.
Twierdzenie, e obiektywne jest to, co nie istnieje niezalenie od
podmiotu, a subiektywne to, co jest cile z podmiotem zwizane,
nie wydaje si dostatecznie umotywowane. "Obiektywne" w ogromnej
wikszoci przypadkw jest zalene od rodzaju i poziomu podmiotu,
"subiektywne" za - moliwe jest do przeniesienia na teren
przedmiotowoci. Chodzi o to, e rzeczywisto jest zazwyczaj
subiektywna i obiektywna zarazem, e jest rzeczywistoci
psychologiczn, spoeczn, moraln, percypowan, odczuwan i
logiczn, a wic wielopoziomow i wielopaszczyznow. Wartoci s
rwnie wielopoziomowe i obiektywne, nie tracc nic ze swojej
twrczej, subiektywnej rzeczywistoci.

Sprzenia rozwojowe rzeczywistoci postrzeeniowej, ujmowanej

logicznie, i rzeczywistoci uczuciowo-deniowej

Nasza rzeczywisto rozszerza si i pogbia przez sprzenia

postrzeeniowe, logiczne, uczuciowo-deniowe oraz ich
hierarchizacj. Ju wspomniaem, e takie sprzenia wyraaj
postaw wielorodzajow, wielopaszczyznow i wielopoziomow. Jest
zrozumiae, e w ten sposb ogarniaj one rzeczywisto szerzej i
gbiej. Gdybymy powiedzieli, e rzeczywisto, jej rozlego i
gbia wi si z udziaem moliwie najwikszej liczby
rnorodnych "wadz poznawczych" - to wyraalibymy poprzez
wielopaszczyznowo i wielopoziomowo wanie metod poznawczego
sprzenia. Jest chyba zrozumiae, e dany przedmiot czy dane
zjawisko s bardziej "rzeczywiste", jeeli s ujmowane wieloma
zmysami, a wic duchem, dotykiem, wzrokiem, zmysem rwnowagi i
rwnoczenie - przeyciem uczuciowym z udziaem mylenia
logicznego, analizy i syntezy intelektualnej. Ta postawa poznawcza
ma swoj analogi np. w metodzie diagnozy ludzi zdrowych i
chorych. Jeeli stawia si tak diagnoz, uwzgldniajc genez
biologiczn, genez spoeczn, czynnik trzeci (a wic czynniki
autonomiczne), jeeli stawia si j z punktu widzenia waciwoci
normalnych, i psychopatologicznych (twrczych i nietwrczych),
jeeli rwnoczenie traktuje si cao spraw syntetycznie i
ujmuje niektre zagadnienia od strony filozoficznej - to moemy
powiedzie, e taka diagnoza jest sprzona i ujmuje wyszy
stopie rzeczywistoci anieli diagnozy: biologiczna,
psychopatologiczna czy spoeczna osobno. Oczywicie podobn
warto sprzenia bdzie mia w diagnozie i terapii udzia grupy

ludzi - przedstawicieli rnych specjalnoci, jeli ich praca

bdzie odpowiednio zsyntetyzowana i skoordynowana, a zatem
wielopaszczyznowa i wielopoziomowa.
Wchodzimy wic tutaj w zagadnienie wszechstronnoci jednostki,
ktra im bardziej jest wszechstronna, tym gbsz i szersz
rzeczywisto obejmuje. To samo mona powiedzie o zespole wielu
jednostek wyspecjalizowanych, ktrych czynnoci podporzdkowane s
hierarchicznym wartociom i celom jednostek, ktre s zwizane
empati i d, jak w przytoczonym wyej przykadzie, do
wszechstronnego, pogbionego ogarnicia danej rzeczywistoci, a
wic d do postawienia moliwie najbardziej wszechstronnej
diagnozy rozwoju czowieka.

Twrcze i nietwrcze ujcia rzeczywistoci w rozwoju

Trzy waciwoci skadaj si na najbardziej twrcze ujcie tego

lub innego rodzaju rzeczywistoci. O pierwszej z nich wielopaszczyznowoci lub wielorodzajowoci rzeczywistoci i
stosunku do niej czowieka - wspominaem ju wielokrotnie. Drug
waciwoci jest wielopoziomowo, ktra pozwala uj
rzeczywisto hierarchicznie, pozwala uchwyci elementy
wartociowania i elementy celw. Jeeli to ujcie ma by
nieschematyczne, to musi uwzgldnia jeszcze procesy rozwoju, musi
umoliwia ujmowanie danej rzeczywistoci w rozwoju. Ludzkiej
rzeczywistoci bowiem, ludzkich de, ludzkich prospekcji nie
mona rozumie, jeeli si nie zastosuje rozwojowego punktu
widzenia. Proces "stawania si" zwizany jest z hierarchizacj

wartoci i celw, ale rwnoczenie z potrzeb stabilizacji pewnych

waciwoci ludzkich, ich trwaoci i ich niezmiennoci.
Specyfika natury ludzkiej wymaga uwzgldnienia oprcz zmiennoci
jakociowej i ilociowej rwnie cech trwaych, niezmiennych,
identyfikujcych dan osobowo. Jest to sprawa poruszana w wielu
moich pracach, a dotyczca dwu esencji cechujcych osobowo:
esencji indywidualnej i esencji spoecznej.

2. Dezintegracja pozytywna

Od wiekw, a szczeglnie w ostatnich dziesitkach lat, uwaa si

niemal powszechnie, e integracja, proces integracyjny to przejaw
dobrej organizacji, sprawnoci, podporzdkowania czci - caoci.
Rwnie w zakresie czynnoci psychicznych integracja jest
rwnoznaczna z tym, co pozytywne, ze zdrowiem jednostki.
Przyzwyczailimy si do tego, e wszystko, co zintegrowane lub
integrujce: proces organizowania, budowania, osigania
zamierzonych efektw - jest zawsze czym pozytywnym, poytecznym,
potrzebnym, zdrowym. Jednoczenie uwaamy, e proces dezintegracji
wyraa rozlunienie, rozbicie struktury i czynnoci, ich
nieuporzdkowanie, brak sprawnoci. Panuje przekonanie, e
dezintegracja jest zjawiskiem wybitnie ujemnym, czego
najsilniejszym i negatywnym przejawem s nerwowo, nerwice i
psychonerwice, zwaszcza za choroby psychiczne, a wic psychozy.
Przywyklimy tak rozumowa i ukadamy w jeden system rne mae
sprawnoci, rne mae integracje. Szczytem tego systemu maj by
wysokie sprawnoci, wysokie rezultaty, wysokie formy produkcji.

Ludzi wyraajcych tak postaw oceniamy jako zdrowych,

podanych, wartociowych, godnych dobrego maestwa, wysokich
stanowisk kierowniczych itd. Za ujemne uwaamy takie cechy, jak:
pewna niezgrabno dziecka czy modego czowieka, zahamowania,
niemiao, wahania, brak pewnoci siebie itp. Umieszczamy je w
ukadzie, ktrego szczyt tworz zjawiska dezintegracji kompletnej,
chorobowej, psychotycznej.
Czy takie ujcie obu zjawisk, obu tych procesw, dwu rnych norm
jest suszne? Czy czasami nie popeniamy tutaj zasadniczego bdu,
czy nie stosujemy zasady "spieszcego si zdrowego rozsdku"?
Sprbujmy rozpatrzy to zagadnienie z innego zupenie punktu
widzenia - przede wszystkim z punktu widzenia rozwoju i to
odmiennego rozwoju obu procesw i obu postaw ludzkich. Jeeli
przyjrzymy si bliej niektrym cechom integracji, stwierdzimy, e
zwierz pod wzgldem sprawnoci ruchowej jest bardziej
zintegrowane anieli czowiek, e czowiek prymitywny wykazuje
znacznie wiksz integracj anieli kulturalny. Mae dziecko przez
wiele miesicy, a nawet w cigu pierwszych lat ycia stopniowo
zdobywa sprawno ruchow, podczas gdy wikszo zwierzt ma j od
urodzenia. Porwnajmy zachowanie si maych kacztek, maych gsi,
kocit czy pieskw. W cigu bardzo krtkiego czasu staj si one
sprawne, oglnie przystosowane, zintegrowane. Dziecko podobn
integracj osiga znacznie pniej.
A teraz przejdmy do porwnania sprawnoci ludzi prymitywnych i
ludzi subtelnych, delikatnych, refleksyjnych. Ot mona
powiedzie, e pierwsi s bardziej sprawni, "wiedz, czego chc",
radz sobie dobrze w rnych sytuacjach, s do pewni siebie (np.

w dziedzinie seksualnej d do "konkretu" tzn. do aktu

seksualnego). "Nie patyczkuj si", s wyrani.
Zupenie inne cechy charakteryzuj ludzi o tzw. wzmoonej
pobudliwoci psychicznej. S oni czsto niezupenie przystosowani
do zwykej rzeczywistoci albo nawet wyranie do niej nie
przystosowani. Wahaj si, s czsto skrpowani, bojaliwi,
zahamowani, w rnych sytuacjach peni refleksji nie decyduj si
atwo na dziaanie lub - jeli si decyduj - nie ma to ich
dziaanie nic wsplnego z przemylan strategi, jest jedynie
deniem do wytknitego celu. W rezultacie jednostki takie
napotykaj rne trudnoci, przeywaj konflikty wewntrzne, s
naraone czsto na niepowodzenia yciowe, przeywaj smutek,
depresj i liczne stany lkowe.
Cechy te potguj si czsto u ludzi zdolnych, u ludzi wybitnych.
Moe wiadczy o tym zachowanie i postpowanie wikszoci wielkich
poetw, malarzy, rzebiarzy, dramaturgw, aktorw, muzykw, a
take wielkich uczonych o szerokich zainteresowaniach, ktrzy s
czsto uwaani przez spoeczestwo za dziwakw. Skupieni zwykle na
jednym czy kilku terenach dziaania, wykazuj rwnoczenie brak
przystosowania si do spraw ycia codziennego, brak przystosowania
spoecznego. S czsto "niezgrabni" psychicznie, a nawet
fizycznie, zapominaj o wielu rzeczach praktycznych, pochonici
sprawami dla nich wanymi i absorbujcymi ich cakowicie. S to
osoby, ktre przebywaj w innych rzeczywistociach anieli my
wszyscy, s one pochonite przeywaniem twrczym w innych ni
og wymiarach, przywizuj du wag do sw, do marze, do
pomysw czsto uwaanych za dziwaczne. S to ludzie o ogromnej

wraliwoci, ktrym rzeczywisto nie przedstawia si tak jak nam

- jest ona zazwyczaj szeroka i wielopoziomowa, bogata i twrcza.
Maj peno pomysw przetwarzajcych t rzeczywisto zgodnie z
ich rnymi formami wraliwoci, formami potencjau rozwojowego.
Swoj innoci, swoj dziwacznoci naraaj si na trudnoci
natury spoecznej, rozluniaj wizi z otoczeniem. Zamykaj si w
wiecie wasnych przey i pomysw, nawizuj kontakt tylko z
wybran grup osb, ktrej nie ra swym zachowaniem, ktra
rozumie ich potrzeby i denia. Jak ju wspomniaem, s to
zazwyczaj jednostki twrcze, bogate, subtelne, ale trudne w
kontaktach. Przewanie nie s dobrymi kandydatami na mw i ony,
na organizatorw ycia codziennego. Niezaradni, czsto niedbali o
swj wygld uwaani s czsto przez otoczenie za rozproszonych,
niezharmonizowanych, nerwowych, a nawet psychonerwicowych.
Otoczenie przyznaje, e pod pewnymi wzgldami s to ludzie zdolni,
twrczy, ciekawi, nawet odpowiedzialni i kochajcy, ale rwnoczenie - inni, nieznoni, nieyciowi, trudni w poyciu.
Otoczenie uwaa, e gdyby takich osb byo wicej w
spoeczestwie, to mimo swych zdolnoci utrudniayby rozwj
stosunkw midzyludzkich, utrudniayby rozwj w ogle i byyby nie
do zniesienia w normalnym yciu.
Oto wstpny obraz tzw. dezintegracji (procesu dezintegracji),
ktrej jednake nie mona uwaa za zjawisko negatywne, nawet na
podstawie dotychczasowych wstpnych rozwaa.

Pozytywne strony dezintegracji

Przechodzimy do omwienia i umotywowania treci terminu

"dezintegracja pozytywna". Oczywicie zdaj sobie spraw, e tak
radykalna zmiana sensu poj integracji i dezintegracji musi
wywoa zasadnicze sprzeciwy. Zmiany treci poj i terminw
utrwalonych tradycj nie s atwe do przyjcia. Ale oto troch
danych dowodowych. Przestudiowaem dwiecie naukowo opracowanych
biografii ludzi wybitnych. Byy one dobierane "tak jak szy", bez
adnego klucza. W trakcie analizy tych biografii stwierdziem u
97% wybitnych osb cechy wzmoonej pobudliwoci psychicznej,
gwnie emocjonalnej, wyobraeniowej i intelektualnej, lejszych
lub ciszych psychonerwic, a nawet objawy z pogranicza
psychonerwicy i psychozy. Oto przykady: Franz Kafka by uwaany
przez wikszo biografw za osobnika na pograniczu cikiej
psychonerwicy i schizofrenii, a zatem przejawiajcego to, co Pawe
Abely nazywa schizonerwic*. (*P. Abely: De qelqes equivoques
psychiatriques. Annales Medico-psychologiques, 1959.) Mia cikie
depresje, stany lkowe, wybitnie wzmoon pobudliwo psychiczn,
poczucie niszoci w stosunku do siebie i innych. Przejawia te
twrcze obsesje. Vincent van Gogh przeywa gbokie, prawie
agonalne stany depresji i lkw, mia obsesje psychoruchowe i
emocjonalne, poczucie niepotrzebnoci, niszoci, nigdy nie
zaspokojon potrzeb mioci. Uwaano go za schizofrenika i
epileptyka. Jego twrczo bya bardzo nisko oceniana za ycia, a
po mierci - uznana za genialn. Wolfgang Amadeus Mozart, ktry
przez wielu biografw, nie znajcych dotyczcych go najbardziej
intymnych dokumentw, by uwaany za jednostk harmonijn, w
listach do ojca pisa o agonalnych lkach przed mierci. Wiemy

dobrze, e Ludvig van Beethoven mia stany psychicznej obsesji.

Prawie rwnoczenie tworzy rne dziea, przerzucajc si z
jednego utworu na inny. Wiemy, e Soren Kierkegaard cierpia przez
cae ycie na cikie depresje, mia stany lkowe dochodzce do
agonii, poczucie niszoci, poczucie nieprzystosowania, silne
obsesje. Swoje stany "patologiczne" uwaa pocztkowo za
najwikszego wroga, a - w miar upywu lat - za najwikszego
przyjaciela, ktry odgrywa zasadnicz rol w zrozumieniu "tego
wiata", w twrczoci, w siganiu do nieznanego i
transcendentalnego. Gerard de Nerval wykazywa zdolnoci
telepatyczne, mia iluzje graniczce z halucynacjami, przejawia
skrajny idealizm, podlega silnym stanom sugestii i autosugestii.
Skoczy samobjstwem, wieszajc si na jednej z latar ulicznych
w Paryu. Miguel de Unamuno odznacza si wybitn wraliwoci
uczuciow, wyobraeniowo-intelektualn, mia lki i obsesje
mierci, a rwnoczenie uwaa, e bez najgbszej penetracji
zagadnie mierci, bez psychicznego umierania nie mona by
twrczym, nie mona uoy sobie waciwych stosunkw ze wiatem i
spoeczestwem. Wiemy take, e Joanna d'Arc w modym wieku miaa
co w rodzaju obsesji anankastycznych, obsesji ofiary,
bohaterstwa, uporu do koca w zasadniczej sprawie obrony ojczyzny.
Myl, e tych par przykadw jest wystarczajcym wprowadzeniem w
zagadnienie, ktremu powicony jest ten rozdzia.
Na tym nie koniec. Wraz z grup wsppracownikw przebadaem w
Polsce i w Kanadzie sto siedemdziesit pi osb (dzieci i
modziey ze szk podstawowych, rednich, akademickich), ze
specjalnym uwzgldnieniem studentw szk artystycznych. Byy one

wybrane jako najzdolniejsze przez rady pedagogiczne swych szk.

Ot 85% spord tej grupy objawiao stany wzmoonej pobudliwoci
psychicznej oraz nerwice i psychonerwice od lekkich do
najciszych. Rwnoczenie przebadano trzydziestu pacjentw
oligofrenicznych o poziomie umysowym od imbecylizmu do redniego
poziomu debilizmu. U adnego z nich nie stwierdzono wyranej,
typowej psychonerwicy lub wzmoonej pobudliwoci emocjonalnej i
wyobrani. Wydaje mi si, e dane te wskazuj bardzo wyranie na
korelacj midzy wzmoon pobudliwoci, psychonerwicami a
wybitnymi uzdolnieniami.
Zwrmy jeszcze uwag na pewne pogldy, ktre odbiegaj zasadniczo
od moich pogldw. Ernst Kretschmer w swojej pracy Ludzie
genialni* (*E. Kretschmer: Geniale menschen. Berlin. 1931.)
wyrazi opini, e u jednostek wybitnie zdolnych wystpuj z
reguy elementy psychopatyczne, ktre czowiek genialny w trakcie
rozwoju podporzdkowuje zdrowej osobowoci, tworzcej z tych
elementw czynnik energetyczny w rozwoju. Znany psychoanalityk, dr
L.S. Kubie*, (*L.S. Kubie: Neurotic Distortion of the creative
Process. Lawrence: University of Kansas Press 1985.) jest
zdania, e nerwica i psychonerwica utrudniaj
rozwj, e jednostki wybitnie zdolne lub genialne s wanie
zdolne i genialne wbrew psychonerwicy i przeciw niej. Obaj autorzy
nie przeprowadzaj wystarczajcej analizy i motywacji swych
pogldw. U Kretschmera niejasne jest podporzdkowanie twrczego
elementu psychopatycznego tzw. zdrowej osobowoci. Wydaje si, e
to, co autentycznie twrcze, podporzdkowuje w rozwoju to, co
mniej twrcze, a autentyczna twrczo jest istotn, centraln

struktur rozwojow. Poza tym niejasne jest, co Kretschmer

dokadnie oznacza terminem "struktura psychopatyczna". Wedug
mnie, struktura psychopatyczna jest struktur prymitywn, sztywn,
wsk, nietwrcz, bez konfliktw wewntrznych, z inteligencj
podporzdkowan prymitywnym popdom. Psychopaci maj wskie
zainteresowania i ambicje, s egocentrykami, wykazuj skonno do
konfliktw zewntrznych.
Oczywicie, zgodnie z pogldem panujcym na pocztku XX w.,
Kretschmer inaczej rozumia pojcie psychopatii. Nie odrnia on
tak cile struktury psychopatycznej od neuropatycznej. Jeeli
chodzi o pogld Kubie, e psychonerwica utrudnia twrczo, e
twrczo rozwija si przeciw psychonerwicy czy mimo
psychonerwicy, to jest on oparty na ortodoksyjnej teorii
psychoanalitycznej, ktra nerwowo i psychonerwice uwaa za
choroby.

cilejsze zwizki midzy nerwicami i psychonerwicami a

uzdolnieniami i ich rozwojem

Czy i jak rol odgrywaj w dezintegracji pozytywnej rne typy

wzmoonej pobudliwoci psychicznej, a mianowicie - pobudliwo
sensualna, psychoruchowa, emocjonalna, wyobrani i intelektualna?
Chyba najmniejsze znaczenie maj tutaj dwie pierwsze formy. Ich
udzia twrczy w rozwoju jednostki zaley od poziomu tych form
oraz od ich sprzenia ze wzmoon pobudliwoci emocjonaln,
wyobraeniow i intelektualn. Wszystkie wymienione tu formy, a
zwaszcza trzy ostatnie, odgrywaj zasadnicz rol w szukaniu

"nowej rzeczywistoci", w rozwoju instynktu twrczego. Kto, kto

jest wraliwy emocjonalnie, kto ma rozwinit wyobrani i
obdarzony jest fantazj, kto ma zdolno penetracji umysowej, ten
zazwyczaj nie przystosowuje si do jednopoziomowej rzeczywistoci
ycia codziennego, nie zadowala si ni. Szuka rzeczy nowych,
rzeczy ciekawych, rzeczy niebanalnych. Jednopoziomowo i
stereotypowo codziennej rzeczywistoci nuy go, udrcza,
powoduje napicia, konflikty, a nawet skania do buntu przeciw
tego typu rzeczywistoci. Wzmoona pobudliwo we wszystkich
wymienionych formach jest zatem podstaw poszukiwania innej,
wielopaszczyznowej i wielopoziomowej rzeczywistoci. Jeden z
poetw wyrazi to tak: "Nie yj i nie chc y, i powiem wicej:
ybym, ale yciem piknym plwam na byt prosicy".
Sowacki wyrazi t postaw w sposb nastpujcy:

"Widz, e nie jest On tylko robakw

Bogiem i tego stworzenia, co peza.
On lubi huczny. lot olbrzymich ptakw,
A rozhukanych koni On nie kieza."* (* J. Sowacki: Beniowski, w:
Dziea wybrane. Wrocaw 1974, s 199)

W Kazimierzu Wielkim Wyspiaski wyraa pewne elementy wyranego

nieprzystosowania do rzeczywistoci tak oto:

"Wielkoci! komu nazw tw przydano,

ten tgich si odywia w sobie moce
i dusz trwa, wielekro powoan,

wiecc w dugie narodowe noce;"* (* S. Wyspiaski: Dziea

zebrane, t. 11. Krakw 1961, s. 9)

W innym wierszu Wyspiaski wyznaje:

"I cigle widz ich twarze,

ustawnie w oczy ich patrz
- ich nie ma - myl i marz,
widz ich w duszy teatrze".* (* Tame, s. 160)

Mody, wybitnie utalentowany filozof Otto Weininger, ktry w 21

roku ycia popeni samobjstwo, wyrazi swoje tsknoty i
poszukiwania innej rzeczywistoci piszc: "Samobjstwo,
szubienica, albo cel wikszy i dostojniejszy anieli moliwy do
osignicia przez kogokolwiek".* (* H. Swoboda: Otto Weiningers
Tod, Wien 1921)
Choby z tych przykadw widzimy, w jakim stopniu wzmoona
pobudliwo psychiczna wyzwala denia do przekroczenia
jednopoziomowej, sztywnej rzeczywistoci.
Przejdmy teraz do zwizkw midzy poszczeglnymi formami
wzmoonej pobudliwoci i uzdolnieniami twrczymi. Wzmoona
pobudliwo uczuciowa nie zadowala si prostymi, zmiennymi
stosunkami uczuciowymi. Osoby przejawiajce t form wzmoonej
pobudliwoci szukaj zazwyczaj zwizkw bogatych, wycznych,
trwaych. Szukaj pogbionego rozumienia, szukaj wieczystych
form przyjani i mioci, pragn w tych zwizkach i "w gb", a
nie "wszerz". Bardzo czsto nie umiej w sposb spokojny

rozbudowywa, przeksztaca, "rozwija" tych zwizkw. W

poszukiwaniu ideau przeywaj bardzo czsto konflikty, a zerwanie
istniejcych zwizkw powoduje ich rozbicie psychiczne, wyzwala
tendencje samobjcze lub sprzyja pogbieniu psychonerwicy. Franz
Kafka stworzy taki pogbiony, wyczny zwizek pod koniec ycia.
Juliusz Sowacki szuka zawsze ideau duchowego w partnerze. Soren
Kierkegaard zrezygnowa z uczucia do swojej narzeczonej i
przedstawiajc si jej celowo w bardzo zym wietle, doprowadzi
do dobrowolnego zerwania. A to wskutek gbokiego, powoli
narastajcego przekonania, e zwizek ten nie jest idealny, nie
daje podstaw do wycznoci i trwaoci.
To samo dotyczy uczu przyjani. Zreszt jednostki o wzmoonej
pobudliwoci uczuciowej wi zazwyczaj uczucie mioci do
partnera innej pci z przyjani, mniejsz wag przywizujc do
przey seksualnych. Std w ich pracy twrczej, w ich poezji,
malarstwie, rzebie, w ich pogldach filozoficznych ycie
uczuciowe jest wysublimowane, pene bogactwa, "jedynoci",
fantazji; pene jest tsknoty transcendentalnej, pene jest marze
o poczeniu si z dan osob zwizkiem "poza grb". W strukturze
osb o wzmoonej pobudliwoci uczuciowej dostrzegamy wiele cech
wskazujcych na tzw. niedojrzao psychiczn, ktra jest niczym
innym jak zdolnoci do dugotrwaego rozwoju z zachowaniem postaw
dziecicych, ktre przejawiaj animizm, postaw magiczn,
otwarto, szczero, fantazj; a zatem uzdolnienia twrcze.
W postawie spoecznej, w postawie naukowej osb o wzmoonej
pobudliwoci emocjonalnej przejawiaj si silnie elementy
emocjonalne, docenianie ich wartoci i ich hierarchii. Doceniana

jest gboka warto subiektywizmu, ktry jest zawsze

przeciwiestwem schematycznej obiektywnoci. Nastpuje przenikanie
postawy subiektywnej w obiektywn, co wzbogaca jedn i drug. Do
takich wanie uczonych o silnej postawie emocjonalnej naleeli
Ludwig Wittgenstein, Miguel de Unamuno, Blaise Pascal, Soren
Kierkegaard, Henri Poineare i inni.
Przejdmy z kolei do krtkiej analizy zwizkw midzy
uzdolnieniami twrczymi a wzmoon pobudliwoci wyobrani. Z
istoty rzeczy odgrywa ona zasadnicz rol w rozwoju pomysowoci,
fantazji, bajkowoci w twrczoci. Postawa ta zawsze rozszerza i
pogbia poznanie rzeczywistoci, jest zwizana z jej
hierarchizacj, z prospekcj w formie transcendencji i marze
sennych. Pomysowo, bogactwo form i treci w wielu dziedzinach
sztuki i nauki s charakterystyczne dla osb przejawiajcych
wzmoon pobudliwo wyobrani. Powieci fantastyczne, poezja
fantastyczna, impresjonistyczne czy surrealistyczne malarstwo i
rzeba - to dziea twrcw odznaczajcych si t cech. Do twrcw
wyrniajcych si wzmoon pobudliwoci wyobrani naleeli:
Edgar Allan Poe, Juliusz Sowacki, William Szekspir, Charles
Baudelaire, Stanisaw Wyspiaski, Friedrich Nietzsche i wielu
innych. Ta forma wzmoonej pobudliwoci w sprzeniu ze wzmoon
pobudliwoci emocjonaln stwarza podstawy do przekraczania
rzeczywistoci jednopoziomowej.
Naley te rozway zwizek midzy pobudliwoci intelektualn a
twrczoci. Pobudliwo intelektualna dotyczy caociowych i
wszechstronnych zainteresowa intelektualnych i z reguy (albo
prawie z reguy) wie si z pobudliwoci wyobrani i

pobudliwoci emocjonaln. Wzmoona pobudliwo intelektualna nie

jest zatem nigdy nadmiernie obiektywna, schematyzujca,
abstrahujca. Wszystkie te trzy formy wzmoonej pobudliwoci
wspdziaaj zazwyczaj ze sob i tworz postaw twrcz
wielopaszczyznow i wielopoziomow. Do twrcw, ktrzy czyli w
sobie te trzy rodzaje wzmoonej pobudliwoci nale midzy innymi:
Sokrates, Micha Anio, Pascal, Szekspir, Kierkegaard,
Wittgenstein oraz wikszo egzystencjalistw.
Przejdmy teraz do zanalizowania niektrych zespow
psychonerwicowych w ich zwizku z twrczoci, czyli do prby
przeanalizowania zwizkw midzy wybitnymi uzdolnieniami i
twrczoci a zespoami psychonerwicowymi: lkowymi, depresyjnymi
i obsesyjnymi.
Jakie znaczenie twrcze moe mie lk? Na wstpie trzeba
zaznaczy, e gwnym punktem wyjcia tej analizy bdzie
wielopoziomowo lku. Lki zwizane z tendencj do zesztywnienia,
z nadmiernym dziaaniem instynktu samozachowawczego czy
przybierajce posta fobii maj znikomy zwizek z wysokim poziomem
twrczoci. S to lki przed najprostszymi konkretami, przed
zdarzeniami zewntrznymi, przed naruszeniem potrzeb
samozachowawczych, przed utrat znaczenia czy utrat dbr
materialnych. cisy natomiast zwizek z twrczoci maj stany
lkowe o nastawieniu altruistycznym, a wic lk o innych, lk
egzystencjalny, lk o losy spoeczestwa czy wiata, lk o trwanie
wycznych, niepowtarzalnych zwizkw uczuciowych, lk przed
moliwoci przyjcia lku itp. Jest to lk wywoany jakby
sprzecznoci midzy osignit wraliwoci na wiele zjawisk

zewntrznych i wewntrznych a trudnym do wytumaczenia sensem tej

wraliwoci; midzy posiadanym darem wnikania w trudne i zawie
sprawy duchowe, w rozumienie "doli czowieka" a niemonoci
zrozumienia jej sensu i niemonoci przyjcia z pomoc w
przezwycieniu najbardziej trudnych jej dynamizmw. Takie lki
mog trwa miesicami i latami, obic najgbszy pesymizm lub
przeksztacajc si w niezrwnowaone oczekiwanie na zdarzenia,
ktre ten lk mog zmniejszy lub usun. S to take lki
egzystencjalne, przy ktrych traci si czsto przekonanie, e s
one rozwojowe i e mog spowodowa jaki kontakt z rzeczywistoci
wyszego poziomu.
Denie do rzeczywistoci wyszego poziomu moe by wyrazem
potrzeby znalezienia najgbszych, caociowych odpowiedzi na
podstawowe pytania egzystencjalne. Moe by te wyrazem wiadomych
lkw zwizanych z poszukiwaniem wyrazu dla rosncej wraliwoci i
talentw w rnych dziedzinach sztuki, gwatownego zwikszenia tej
wraliwoci i coraz gbszego rozumienia pikna.
I znw wrmy do niektrych przykadw: Soren Kierkegaard
przeywa pocztkowo lki zwizane z poczuciem niszoci, z
obawami o ojca, z prb, ale zarazem z niemonoci zrozumienia
go, lki przed wasn niewydolnoci psychiczn i fizyczn, lki
zwizane z niezrozumieniem przez otoczenie i z trudnoci
znalezienia wasnej drogi rozwoju. Potem pojawiy si lki
dotyczce waciwego lub niewaciwego rozumienia problemw
podstawowych filozofii i moralnoci, lki o to, czy zdoa przej
od poziomw niszych ustosunkowania si do rzeczywistoci mylowej
do jej poziomw wyszych, do rozumienia istoty stosunku Boga do

ludzi. Soren Kierkegaard ostatecznie wcieli lk do wasnego

rozwoju. Swj rozwj widzia w cisym, niemal organicznym zwizku
z lkiem. Lk i depresj traktowa po pewnym czasie jak
przyjaci. Boja i drenie zawieray elementy dranice i
przygnbiajce, a jednoczenie pobudzajce i odkrywcze. Rozwijay
jego psychiczne rodowisko wewntrzne, tak e problemy mierci i
niemiertelnoci stay si dla niego wanymi kwestiami do
rozwizania, "kategorycznymi" imperatywami jego wasnej
egzystencji.
Podobne przeycia poruszay Miguela de Unamuno. Najbardziej
fascynujcy i pocigajcy, a zarazem nkajcy by dla niego
problem mierci. Unamuno uwaa, e nie ma ycia autentycznie
ludzkiego bez mylowego i przeyciowego przejcia przez mier.
Sdzi on, e ludzi trzeba uczy stykania si ze mierci.
Franz Kafka przeywa lki przed anonimowoci, lki przed
automatyzmem, lki przed poddaniem si uczuciom mioci, lki
przed samym sob, gdy odkrywa w sobie i w istotach ludzkich co
zwierzcego niemal owadziego. Przeywa siebie i innych jako
insekty, ktre nic nie znacz, ktre s powodowane niezrozumiaymi
odruchami i automatyzmami. Mia lk przed tkwicymi w czowieku
siami unicestwiajcymi jego czowieczestwo.
Gerard de Nerval przeywa intensywne lki o charakterze
ambiwalentnym (czsto take hierarchicznym) wobec niemonoci
sprawdzenia, udokumentowania tego wszystkiego, czego dowiadcza w
przeczuciach, przeyciach parapsychicznych czy nawet astralnych.
Te stany napicia zwizane z jak parapsychiczn determinacj
spowodoway jego samobjstwo.

Micha Anio, przy jego dumie twrczej, napiciach twrczych i

zamiarach zmiany rzeczywistoci naturalnej w sztuk - odchodzi, w
miar zbliania si do mierci, od sztuki, niszczy niektre swoje
dziea, zamkn si w swoim mieszkaniu. Mia przed sob symbol
mierci czaszk. Ograniczy maksymalnie swoje potrzeby. Pogry
si w ascezie, w medytacji, kontemplacji, odsuwajc si zupenie
od spraw ycia. Przeywa rozdarcia, wzloty "ku grze" i
rwnoczenie mia poczucie braku rezultatw tych uwzniole.
Van Gogh przeywa lki nie tylko egzystencjalne, ale take przed
niemonoci znalezienia wyrazu malarskiego dla swoich przey.
Byy to lki agonalne zwizane z poczuciem opuszczenia,
osamotnienia i daremnego szukania pomocy w osigniciu tego
poziomu twrczoci, jakiego pragn. Cierpia z powodu silnych
stanw depresyjnych.
Przejdmy do analizy wzajemnego stosunku wybitnych uzdolnie i
twrczoci oraz stanw depresyjnych. Depresje mog by wyrazem
do cikich zmian biologicznych, a nawet cile organicznych;
ale w wikszoci przypadkw psychoneurotycznych, przejawiajcych
wysoki poziom rozwoju. Depresja jest jakby pwiadom lub
wiadom ocen wasnych brakw, wasnych niewystarczajcych
osigni, choby te osignicia byy w rzeczywistoci bardzo
wysokie. Jest to jakby przejcie od fazy twrczoci do fazy
zimnej, cho bolesnej oceny, fazy samokrytycyzmu, oczyszczania
swojej twrczoci, swoich przey z brakw. Tak postpowa
Kierkegaard, a take modziutka Joanna d'Arc. Takie odczuwanie
depresji wystpuje u wikszoci ludzi dcych do doskonaoci.
Jeden z moich pacjentw napisa w swojej biografii: "Po wielu

latach przeywania depresji staa mi si ona bardzo bliska.

Przedtem, zanim zrozumiaem jej pozytywne znaczenie, byem
przekonany, e jest ona przeszkod w mym twrczym yciu, e
upoledza mj rozwj. Potem dopiero zrozumiaem, e jest ona
niezbdna, e jest jakby sitem duchowym, przez ktre odpywa
wszystko to, co nie wypracowane, nie dokoczone, mao wiadome,
mao rozwojowe i twrcze". Inny pacjent odmalowa swoje stany
jeszcze bardziej dosadnie: "Wszystko, co brudne we mnie, spywa z
depresj; jest ona jakby filtrem psychicznego rozwoju".
Zwrmy jeszcze uwag na zagadnienie zwizku obsesji z
uzdolnieniami i twrczoci. Moemy zaryzykowa twierdzenie, e
nie ma wielkich dziaa autentycznie ludzkich bez obsesji.
Przejawiali je wszyscy lub niemal wszyscy bohaterowie ludzkoci.
Obsesj rozwojow mia Sokrates, Mahatma Gandhi, Abraham Lincoln,
Martin Luter King, Joanna d'Arc i setki tysicy innych. Obsesje
maj wszyscy ludzie dcy autentycznie do doskonaoci.
Wspomniany Otto Weininger w swoim powiedzeniu: "Samobjstwo,
szubienica, albo cel wikszy i dostojniejszy anieli moliwy do
osignicia przez kogokolwiek", wyraa siln obsesj. A Joanna
d'Arc obsesyjnie realizowaa swj cel - obron ojczyzny. Z pen
determinacj poddaa si mierci na stosie. Clifford W. Beers z
obsesj graniczc z natchnieniem, bdc w szpitalu dla umysowo
chorych, opracowywa swoje projekty ulenia doli chorych
psychicznie. Wielu pisarzy, wielu poetw, wielu uczonych dniami i
nocami pracuje nad rozwiniciem swoich myli i udokumentowaniem
swoich hipotez.
Wspomniaem ju wiele razy o stosunku midzy dezintegracj a

doskonaleniem. Jan Wadysaw Dawid powtarza wielokrotnie, e dla

rozwoju wewntrznego trzeba nieraz odej od swoich
dotychczasowych zainteresowa, sawy, a nawet wasnej twrczoci.
Abraham Lincoln tak udoskonali swoj postaw wobec innych, e
zawsze najpierw przeanalizowa gboko zarzuty przeciwnikw,
przedstawia je w sposb lepszy, anieli mg je przedstawi jego
przeciwnik, a dopiero potem prbowa przeciwstawi si tym
argumentom. wity Pawe podejmowa olbrzymie wysiki, aby zama
barier midzy chciami, przekonaniami, postawami pozytywnymi a
ich realizacj.
Zasadnicze rnice midzy poszczeglnymi poziomami wysikw
rozwojowych zogniskowane s gwnie w rnicach midzy
dezintegracj jednopoziomow i wielopoziomow. Obok rnic
oglnych, zawartych w nazwie: jednopoziomowa i warstwicowa, s to:
maa dowolno przebiegu procesu dezintegracji - w pierwszej i
znaczny udzia czynnika wiadomoci i woli - w drugiej; saba
tendencja do przetwarzania rodowiska wewntrznego - w pierwszej i
znacznie mocniejsza tendencja - w drugiej; przewaga poczucia
niszoci, winy, wstydu w stosunku do rodowiska zewntrznego - w
pierwszej i znaczna przewaga poczucia niszoci w stosunku do
wasnego rodowiska wewntrznego - v drugiej; tendencja do
konfliktw zewntrznych - w pierwszej i do konfliktw wewntrznych
- w drugiej; tendencja do osigania coraz wyszych hierarchicznie
celw a do ideau osobowoci, przewaga czstkowej dezintegracji w pierwszej oraz dezintegracji globalnej - w drugiej.
W ujciu jeszcze oglniejszym, niejako w syllabusie rnic
poziomw w rozwoju, moglibymy przykadowo da nastpny schemat:

rozwj albo doskonalenie si czowieka wyraayby si w

przejciach od czynnoci prymitywnych do bardziej zoonych; od
popdw prymitywnych do popdw istotnie ludzkich, takich jak:
twrczy i poznawczy, doskonalenia si; od czynnoci automatycznych
do dowolnych; od czynnoci arefleksyjnych do refleksyjnych; od
poddawania si tresurze i wychowaniu do samowychowania i
autopsychoterapii; od struktur nie zrnicowanych do
zrnicowanych; od dziaa pod wpywem bodcw zewntrznych do
dziaa pod wpywem bodcw wewntrznych; od czynnoci zalenych
od rnych okolicznoci do postaw autentycznych; od przystosowania
si do codziennych warunkw do dnoci do ich przekraczania; od
jaspersowskiej "normy dnia" i "pasji dnia" do "normy nocy" i
"pasji nocy"; od postawy kamstwa do postawy prawdy; od odwagi
brutalnej do odwagi autentycznej.
Oczywicie te przykady nie wyczerpuj nawet w czci zasadniczych
rnic midzy niszymi i wyszymi poziomami w rozwoju.
3. Psychiczne rodowisko wewntrzne i jego gwne dynamizmy

Przejcie od przewagi bodcw zewntrznych do przewagi bodcw

wewntrznych

Jak ju wspomniaem, ycie zwierzcia jest raczej nastawione na

wiat zewntrzny, na bodce zewntrzne. Nie wydaje si, aby
zwierzta, nawet z grupy naczelnych, rozumiay, co to s bodce
wewntrzne, a tym bardziej, co to s zawizki rodowiska
wewntrznego. Orientacja na wiat zewntrzny suy zwierzciu do
ustrzeenia si przed niebezpieczestwem, do przystosowywania si

do zmiennych warunkw otoczenia, do realizacji wszystkich

najwaniejszych tendencji instynktownych i popdw:
samozachowawczego, stadnego, agresji itd. Obserwujc zachowania
wyszych przedstawicieli wiata zwierzcego, takich jak mapa, kot
czy pies, widzimy, e poza okresami choroby, zmczenia, snu caa
ich aktywno psychiczna skierowana jest "na zewntrz", na to, co
si wok nich dzieje, na "ruchy" wiata zewntrznego. Oczy kota,
uszy psa, zwinno mapy skierowane s na zmiany w wiecie
zewntrznym; na to, co si w nim dzieje, przed czym naley
ucieka, na to, co potrzebne jest do zaspokojenia
najprymitywniejszych potrzeb godu i agresji.
W wiecie zwierzcym, jak si zdaje, przewaaj orodki podkorowe
i nisze korowe, ktre kontroluj czynnoci podstawowe zachowania
ycia i utrzymania gatunku. Dopiero u czowieka, a zwaszcza
czowieka o wysokim poziomie oglnego rozwoju kulturalnego,
zmienia si stosunek do wiata zewntrznego na korzy bodcw
wewntrznych i wiata wewntrznego. Zwierz do nieomylnie
zaspokaja podstawowe popdy. Jego inteligencja jest niejako
zamknita w strukturze danego popdu; jest to inteligencja popdu
- jakie specyficzne zjednoczenie, utosamienie struktury. Zwierz
nie przejawia inteligencji jako osobnego, wyranie samodzielnego
motoru dziaania. Inaczej jest z czowiekiem. W jego aktywnoci
pojawia si zastanowienie, namys, wahanie, przygotowywanie planu,
projektowanie itd. To, e w umyle czowieka powstaj plany zmian
rzeczywistoci, plany budowy i upikszenia domu czy projekty
natury moralnej, wypywa wanie z funkcji zastanawiania si, z
przewagi bodcw wewntrznych, ze sprzonej pracy mylowej, z

medytacji i kontemplacji.
To, co mwiem o jaspersowskiej "pasji nocy" ("normie nocy") oraz
o "normie dnia", ma pewne zastosowanie w analizie rnic midzy
postaw zwierzcia i czowieka. Zwierz jest cakowicie
zaabsorbowane reguami dnia, a noc przeznacza na sen i wypoczynek.
Czowiek znajduje swoj "norm nocy" w swojej samotnoci, w
rozmylaniach, niepokojach, projektach, medytacjach,
retrospekcjach, oywianiu pamici afektywnej itd. Nawet poza noc
(bez przenoni), a wic w czasie dnia, czowiek rozwija takie
warunki mylowe, do jakich dochodzi w rzeczywistej nocy, w
samotnoci. Zaczyna rozmyla, przerywa czynnoci nastawione na
wiat zewntrzny, szuka relaksacji psychicznej. Czyta poezje,
dramaty, chodzi do teatru, na koncerty, odrywajc si cakowicie
lub prawie cakowicie od ledzenia zdarze w wiecie zewntrznym.
Ta zasadnicza rnica wyraa rewolucyjn przemian postawy
czowieka, jej ewolucj od zainteresowania si wiatem zewntrznym
do zainteresowania wasnym wiatem wewntrznym.
Od tysicleci znane s ludzkie potrzeby rozmylania,
filozofowania, ktre wi si z potrzeb samotnoci, potrzeb
wewntrznego skupienia si. Jest to niejako odwracanie si od
wiata zewntrznego, by skupi si na wiecie wewntrznym. Wielu
filozofw, ascetw, magw, witych wiele lat, a nawet cae ycie
powicao skupieniu si na przeyciach wewntrznych, na
obserwacji siebie i tego, co dzieje si w ich wasnej psychice.
Koncentrowali si oni na wyobraonych lub rzeczywistych
przedmiotach, ktre w medytacji, kontemplacji i ekstazie byy
postrzegane i przeywane. Przeywali stany zdziwienia w stosunku

do siebie i otoczenia, zaniepokojenia sob i otoczeniem, stany

nieprzystosowania do wiata zewntrznego, a czciowo i
wewntrznego, stany oddalenia si od codziennej rzeczywistoci.
Potem nastpowa powrt do wiata zewntrznego. Ale ju z
pogbionym pogldem na ten wiat, z pogbionym programem pracy w
wiecie zewntrznym, z potrzeb realizacji wszystkiego, co si
uzyskao w uspokojeniu wewntrznym, w skupieniu na sobie i na
bodcach wewntrznych, z deniem do "tego, co by powinno" - w
odrnieniu od tego, co jest.
Nie tylko ludzie specjalnie uzdolnieni lub przygotowani do
filozofowania, medytacji, kontemplacji i ascezy, lecz kady
czowiek ma potrzeb przerwy w normalnej aktywnoci, potrzeb
odseparowania si na pewien czas od spraw codziennych, eby si
uspokoi i pomyle. Kady czowiek ma potrzeb zamknicia si
przed zbyt haaliwym i zbyt natarczywym wiatem zewntrznym.
Ludzie pracujcy umysowo, ludzie interesu, ludzie polityki,
odznaczajcy si pewnym bogactwem psychicznym wyjedaj po pracy
na odpoczynek do lasu, nad jeziora, w gry, nad morze, aby
popatrze bezinteresownie na otwarte przestrzenie - na niebo, od
ktrego nie odgradzaj wieowce, kamienice czy cztery ciany
pokoju. Jest zatem w naturze czowieka potrzeba czynienia przerwy
w codziennych czynnociach yciowych, potrzeba separacji od
nadmiaru bodcw zewntrznych, potrzeba uciszenia si,
uspokojenia, a przede wszystkim potrzeba poddania si choby
niewyranym, nie sprecyzowanym bodcom wewntrznym.
W rodowisku psychologw narasta protest przeciw jednopoziomowej
psychologii behawiorystycznej (bodcw-reakcji), ktra nie

uwzgldnia procesu gbokiego przetwarzania w psychice czowieka

poszczeglnych bodcw (lub ich zespow) w "inn rzeczywisto",
w "now rzecz w wiecie". Ta nowa rzecz to wanie wiat bodcw
wewntrznych. Czowiek jako istota mzgowa, a waciwie korowa czy
nawet - istota frontalna (frontalne partie kory), potrafi myle i
dziaa bez bodcw zewntrznych. Jeeli nawet te bodce s
potrzebne, to su jedynie jako pobudzenie do gbokiej pracy
wewntrznej opartej na pamici intelektualnej i afektywnej, na
introspekcji, na przerbce wewntrzpsychicznej, na twrczych
projektach, na pomysach wyobrani i fantazji, na osobistych i
cudzych przemyleniach, medytacjach, analizach, kontemplacji itd.
Wielcy pisarze, wielcy twrcy sztuki odbierajc pewne bodce z
obserwacji wiata zewntrznego i impulsy wasnych dowiadcze
yciowych, przetwarzaj je tak, e w nowym tworze lady
oddziaywania wiata zewntrznego s ledwie dostrzegalne. A cao
dzie jest wytworem ich samych, wytworem gradu wiadomoci i
pomysw twrczych. Tutaj tkwi zasadnicza rnica midzy
naladowaniem wiata zewntrznego, naladowaniem natury a tworami
prawdziwie artystycznymi, opartymi na pomysach zrodzonych w
wiecie wewntrznym, w wyobrani, w fantazji.
Istniej zatem niejako trzy rodzaje aktywnoci: pierwszy sprowadza
si do cigego reagowania na bodce zewntrzne; drugi polega na
tym, e bodce zewntrzne wyzwalaj dziaanie bodcw
wewntrznych, co prowadzi do tworzenia nowej, przetworzonej
rzeczywistoci i przenoszenia jej z powrotem do wiata
zewntrznego; trzeci dotyczy zasadniczej przewagi ycia
wewntrznego nad zewntrznym, przeniesienia punktu cikoci na

"norm wewntrzn". Przy jej udziale dopiero przenosi si

najgbsze, najbardziej twrcze pomysy zrodzone w psychice
czowieka do wiata zewntrznego. Ten ostatni rodzaj aktywnoci
odgrywa zasadnicz rol w powolnym przetwarzaniu tego wiata, w
powolnym wprowadzaniu do niego sztuki, poezji, filozofii oraz w
tworzeniu "nowej rzeczywistoci", ktra jest rozleglejsza i
znacznie wyrasta ponad rzeczywisto "zastan".

Pojcie i struktura psychicznego rodowiska wewntrznego

Termin "rodowisko wewntrzne" znany jest od wielu lat w

fizjologii, neurofizjologii i biologii. Natomiast termin
"psychiczne rodowisko wewntrzne" jest zwizany z teori
dezintegracji pozytywnej, z przewag aktywnoci wewntrznej,
bodcw wewntrznych nad zewntrznymi. Jest to termin analogiczny
do terminu "rodowisko zewntrzne", z t rnic, e tu rodowisko
jest wanie wewntrzne. Jak mona zdefiniowa psychiczne
rodowisko wewntrzne? Definicja niezupenie cisa (ale wydaje
si, e do cisa), ujta opisowo, byaby nastpujca:
psychiczne rodowisko wewntrzne jest struktur rnorodnych
dynamizmw psychicznych wystpujcych na rnych poziomach rozwoju
osobowego, pozostajcych w okresowej harmonii, a przede wszystkim
w konfliktach jednopoziomowych i wielopoziomowych. Jest to
rodowisko, w ktrym rozgrywa si dramat wewntrzny czowieka
dcego przez napicia, konflikty, retrospekcje i prospekcje ku
osobowoci i jej ideaom, a zatem coraz wyszej hierarchii
wartoci i celw.

W psychicznym rodowisku wewntrznym pod wpywem bodcw

zewntrznych (lub nawet bez ich udziau) powstaj wszystkie
zjawiska rozwojowe, twrcze, a take zjawiska patologiczne,
wiadome, pwiadome oraz takie, jak np. entuzjazm, depresja,
tendencje samobjcze, denia twrcze, nerwice i psychonerwice.
Uwzgldniajc problematyk rozwoju, funkcje uczuciowe i popdowe
oraz zagadnienia wartoci moglibymy - zgodnie z teori
dezintegracji pozytywnej - umieci wszystkie zjawiska, wszelkie
dynamizmy psychicznego rodowiska wewntrznego na piciu poziomach
rozwojowych.
Pierwszy poziom pozostaje raczej poza granicami psychicznego
rodowiska wewntrznego, a wymieniam go tylko jako punkt wyjciowy
dla rozwoju wyszych poziomw. Ten pierwszy poziom przedstawia
struktur zintegrowan na niskim szczeblu, psychopatyczn lub na
granicy midzy norm statystyczn a psychopati. Osobnicy, ktrych
charakteryzuje ten poziom cechuj si sztywn, wsk struktur
psychiczn, wyraajc prymitywne popdy z podporzdkowan im
inteligencj. S to jednostki o silnych prymitywnych popdach, o
silnych ambicjach, czsto inteligentne, ale bez konfliktw
wewntrznych, bez empatii, niezdolne do dezintegracji twrczej.
Na drugim poziomie (na szczeblu dezintegracji jednopoziomowej)
mamy do czynienia z silniejszym albo sabszym rozlunieniem
struktury psychicznej, a wic z faktem pojawienia si psychicznego
rodowiska wewntrznego. Jest to teren "psychologizacji"
jednostki, teren silnych uwraliwie i draliwoci, teren
dysharmonii, ambiwalencji i ambitendencji, teren "nierwnowagi"
psychicznej. Na tym poziomie nie obserwujemy dziaania wartoci

hierarchicznych i bodcw wielopoziomowych. Dlatego przy duym

zachwianiu rwnowagi, przy draliwoci i braku hierarchizacji
obserwujemy sprzeczne dziaania impulsw, nastrojw depresji lub
pobudzenia. Na tym poziomie nie ma podstaw do dziaania wyranie
rozwojowego, harmonijnego, prospektywnego. Przyczyn tego jest
brak kanalizacji energii "ku grze", w zwizku z brakiem
wielopoziomowych funkcji uczuciowych i popdowych oraz brakiem
hierarchii wartoci. Osobnik na tym poziomie staje si zbyt
wraliwy, aby atwo cofn si na niszy poziom, tzn. na poziom
prymitywnej integracji, ale jednoczenie nie ma dostatecznych
danych, by rozumie hierarchi wartoci, brak mu moliwoci
kanalizowania "ku grze". Na tym poziomie mamy do czynienia z
najciszymi zaburzeniami psychicznymi, z psychozami, z napiciami
nie do opanowania, stajcymi si przyczyn samobjstwa i chorb
psychicznych. Jest to poziom najciszych dozna, ze zbyt maymi
moliwociami retrospekcji, prospekcji, a co za tym idzie rozwoju psychicznego.
Trzeci poziom (zwany poziomem dezintegracji wielopoziomowej
spontanicznej) wyraa zasadniczy skok rozwojowy ku osobowoci.
Cechuje si on zrozumieniem i umiejtnoci przeywania
wielopoziomowoci uczu i popdw, a wic wielopoziomowoci
wartoci. Ta forma zrozumienia i przeycia wartoci jest rdem
najsilniejszych impulsw rozwojowych, faz rzeczywistego
uczowieczenia funkcji psychicznych. Zrozumienie i przeycie
hierarchii wartoci jako czego nieodzownego, ludzkiego, jedynego,
penego nadziei i nadajcego sens yciu ludzkiemu buduje "now
rzecz w wiecie". Tej fazy rozwoju nie zdobywa si atwo.

Poprzedzaj j pewne elementy szukania trudnych rozwiza w "nocy

duszy", w wahaniach, napiciach, obsesjach, lku, depresji itd.
Wanie wtedy coraz bardziej uwiadamiana hierarchia wartoci
staje si na tym poziomie zasadniczym bodcem rozwoju. Jeden z
moich pacjentw tak opisa ten stan: "W ostatnich latach zaczem
przeywa jakby olnienia, wywoane nie werbalnym, ale
przeyciowym zrozumieniem, co to jest hierarchia wartoci, co to
s moliwoci psychicznego rozwoju, co to jest uczowieczenie
przez rozwj, co to jest konflikt wewntrzny, co to jest walka
midzy niszym i wyszym. Te kilka lat to jest chyba okres
najpikniejszy i najbardziej podny w moim yciu".
Dynamizmy charakteryzujce ten poziom rozwoju to: zdziwienie w
stosunku do samego siebie i otoczenia, zaniepokojenie sob i
otoczeniem, niezadowolenie z siebie, poczucie niszoci w stosunku
do samego siebie, poczucie wstydu i winy, nieprzystosowanie
pozytywne, instynkt twrczy. Jak ju wspomniaem, na tym poziomie
rozwoju osobowego rozgrywa si autentyczny dramat czowieka.
Jednostka, cho uwikana we wasn wzmoon pobudliwo sensualn,
psychoruchow, uczuciow, intelektualn wyobrani, uwikana w
nieprzystosowanie pozytywne, psychonerwice lkowe, depresyjne,
obsesyjne, w napicia niekiedy nie do zniesienia - dysponuje
jednak wielkim dynamizmem rozwojowo-obronnym, mianowicie
"kanalizacj ku grze", a wic moliwoci rozwoju, nawet
przyspieszonego, ktry dokonuje si poprzez bardzo wiele zwtpie,
tragedii wewntrznych, a nawet agonii psychicznych.
Czwarty poziom rozwoju (poziom dezintegracji wielopoziomowej,
zorganizowanej, usystematyzowanej) jest znacznie "spokojniejszy".

Dezintegracja ma tu form wypracowan, nie tylko spontaniczn.

Jest kontrolowana z udziaem coraz wyraniejszej hierarchizacji
wartoci i celw. Do najwaniejszych dynamizmw tego poziomu
nale: "przedmiot-podmiot" w sobie, czynnik trzeci, empatia.
Wzmacnia si proces utosamiania si z sob i innymi, wiadomo i
samowiadomo na wysokim poziomie. Rozwija si dynamizm
samowychowania i autopsychoterapii. Psychiczne rodowisko
wewntrzne na tym poziomie jest uporzdkowane, rozplanowane,
zhierarchizowane, kontrolowane z udziaem retrospekcji i
prospekcji. Konflikty, stany lkowe, depresyjne i obsesyjne
wystpuj nadal, ale s podporzdkowane osobowoci i jej ideaowi.
Zaczyna wytwarza si harmonia midzy wyranymi zawizkami tzw.
esencji indywidualnej i esencji spoecznej (powszechnej).
Indywidualno jednostki rysuje si ju wyranie. Prawie rwnie
wyranie zarysowuje si konkretny idea osobowoci. Siy
psychiczne osigaj wysoki poziom. Najwysze popdy s
zhierarchizowane przy prawie cakowitym wyeliminowaniu ich
niszych poziomw. Ta faza, mimo nazwy "dezintegracja
wielopoziomowa zorganizowana, usystematyzowana", odznacza si
mieszanym dziaaniem dynamizmw dezintegracyjnych i
integracyjnych. Dziaaj tutaj zarwno integracja wtrna
czstkowa, jak i dynamizmy integracji globalnej. W tym zjawisku
wsppracy midzy dynamizmami dezintegracyjnymi a integracyjnymi
naley szuka rde znacznej harmonii, spokoju, rwnowagi na
wyszym poziomie.
Przejdmy wreszcie do charakterystyki pitego, najwyszego poziomu
rozwoju psychicznego rodowiska wewntrznego, do tzw. integracji

wtrnej globalnej. Polega ona na wytworzeniu harmonii wtrnej w

wyniku przejcia przez wszystkie fazy dezintegracji pozytywnej.
Gwnymi jej dynamizmami s: dostpny badaniom empirycznym
dynamizm autonomii, autentyzmu, najwyszy poziom wiadomoci i
samowiadomoci, najwyszy poziom empatii oraz przede wszystkim dynamizm ideau osobowoci. Nabiera on cech wyranie konkretnych.
Przy braku napicia innych dynamizmw (utosamiajcych si z
osobowoci), on jeden ma due napicie, du dynamik i dziaa
jako najsilniejszy czynnik tego poziomu. Jest to poziom
skonkretyzowania i wyklarowania esencji indywidualnej i esencji
spoecznej.
Taki idea i tak wysublimowany zesp celw mona nazwa ideaem
empirycznym. Nie jest on bowiem adn mrzonk czy tylko
konstrukcj filozoficzn, ale jest dostpny dowiadczeniu,
konkretny, dziaa w naszym yciu codziennym. Na poziomie
integracji wtrnej on jeden objawia wyosobnione napicie, odrbn
dziaalno, podczas gdy inne dynamizmy, utosamiajc si ze
struktur osobowoci, sabn w swym izolowanym napiciu.

Opis wybranych dynamizmw psychicznego rodowiska wewntrznego

Przejdmy obecnie do opisu niektrych najwaniejszych - jak sdz

- dynamizmw psychicznego rodowiska wewntrznego, wybranych ze
wszystkich opisanych poziomw rozwoju osobowego.
Zacznijmy od opisu dynamizmw drugiego poziomu (dezintegracji
jednopoziomowej): ambiwalencji i ambibendencji. Oba te dynamizmy
cechuje zmienne dziaanie ocen, poczu i impulsw. Poniewa s one

jednopoziomowe, poniewa wartociowanie w yciu jednostki na tym

poziomie jest zmienne, poniewa jej nastroje s zmienne wystpuje jednopoziomowa biegunowo w sdach, w ocenach, w
dziaaniu jednostki, a przede wszystkim w jej nastrojach. Czowiek
przechodzi wtedy bardzo atwo od smutku do radoci, od depresji do
pobudzenia, od pozytywnej oceny danej osoby do jej oceny
negatywnej, od dziaania do apatii, od entuzjazmu do obniania i
negowania wartoci innych osb. Ju wskazywaem poprzednio, e
jest to skutek braku podstawowego wymiaru przeycia, mianowicie
hierarchii wartoci, i monoci kanalizacji swoich tendencji "ku
grze" i "ku doowi". Std napicia, zmienno nastrojw, std
wybuchowo i apatia, tendencje samobjcze i czste schorzenia
psychiczne.
Zwrmy teraz uwag na trzy dynamizmy poziomu dezintegracji
wielopoziomowej spontanicznej: zaniepokojenie sob i otoczeniem,
poczucie niszoci w stosunku do samego siebie oraz
nieprzystosowanie pozytywne. Zaniepokojenie sob i otoczeniem
pozostaj w pewnym zwizku z dynamizmem zdziwienia w stosunku do
siebie i otoczenia, z t rnic, e silniejszy jest tu komponent
uczuciowy. Zaniepokojenie sob i otoczeniem jest wywoane bardziej
lub mniej wyranym rozbiciem wielopoziomowym psychicznego
rodowiska wewntrznego. Jednostka spostrzega w swoim psychicznym
rodowisku wewntrznym co, co j czsto niepokoi, co, co
wywouje w niej zdziwienie i niech, co, czego si nie
spodziewaa, co j nurtuje i wymaga przetworzenia. Zaniepokojenie
sob niewiele ma wsplnego z tzw. niepokojem o siebie. Pierwsze
jest wyrazem instynktu poznawczego i instynktu doskonalenia si,

wyrazem rozlunienia i rozbicia warstwicowego, wyrazem zagadkowej

dnoci do przeksztace wewntrzpsychicznych. Druga posta
zaniepokojenia wyraa potrzeb ochrony samego siebie, wyraa
instynkt samozachowawczy, postaw jednopoziomow. Zaniepokojenie
sob jest jednym z elementw rozwoju czynnika trzeciego, a wic
czynnika selektywnego w stosunku do rnego poziomu wartoci w
rodowisku wewntrznym i zewntrznym.
Dynamizm poczucia niszoci wobec samego siebie rwnie wyraa
zaniepokojenie. Ale jest to zaniepokojenie specjalnego typu,
zwizane ze wiadomoci zstpowania i wstpowania na rne
poziomy wartoci. Czowiek na tym poziomie rozwoju dostrzega, e
wstpowanie jest rzadkie, trwa zbyt krtko, jest niedostateczne, a
zstpowanie - czste, dugotrwae, silne i wci jeszcze
prymitywne. Jest to zatem poczucie dynamizujcego si dystansu
midzy wyszym poziomem, do ktrego si sigao; a niszym, do
ktrego si wraca. Jest to poczucie dystansu midzy jednostk a
jej ideaami. Jest to poczucie sabej i niedostatecznie wyranej
siy realizacji hierarchii wartoci. Poczucie niszoci w stosunku
do samego siebie jest zgoa czym innym anieli poczucie niszoci
w stosunku do otoczenia. To drugie, opisane i usystematyzowane
przez Alfreda Adlera* (*A.Adler: ber Minderwertigkeit von
Organen. Wien 1924) wie si z postaw agresywn, czsto z postaw
niechci do otoczenia na skutek poczucia niszoci fizycznej i
psychicznej oraz z dnoci do kompensacji. Poczucie niszoci w
stosunku do wiata zewntrznego wystpuje zarwno w negatywnym,
jak i pozytywnym ustosunkowaniu si do otoczenia, ale - zazwyczaj
- nie bierze udziau w tworzeniu psychicznego rodowiska

wewntrznego. Poczucie niszoci w stosunku do otoczenia tylko

wwczas moe odgrywa konstruktywn rol w budowie psychicznego
rodowiska wewntrznego, jeeli zawiera potencja rozwojowy, a
wic pewne elementy wyszego poziomu wzmoonej pobudliwoci
emocjonalnej, wyobrani intelektualnej, ktre pozwalaj na
pobudzenie si psychicznego rodowiska wewntrznego. Te czynniki
sprzyjaj ksztatowaniu si postawy analitycznej, refleksyjnej,
introwertywnej.
Jeeli chodzi o poczucie niszoci w stosunku do samego siebie, to
w jego strukturze zawiera si wanie wzmoona pobudliwo:
afektywna, intelektualna, wyobrani, tkwi w nim tendencja do
introwersji oraz do osigania przewagi bodcw wewntrznych nad
zewntrznymi i do przeksztace wewntrzpsychicznych. Std tak
due znaczenie tego dynamizmu w rozwoju czowieka.
Przejdmy z kolei do opisu dynamizmu nie przystosowania
pozytywnego. Jak ju wspomniaem, dotychczas w psychologii, w
pedagogice i w psychopatologii panowao przekonanie; e
przystosowanie na og jest czym prawidowym, pozytywnie
rozwojowym, e stanowi kryterium zdrowia psychicznego. A
nieprzystosowanie jest czym niewaciwym, negatywnym, wiadczcym
o braku zdrowia psychicznego. Przy dokadniejszym przyjrzeniu si
temu zagadnieniu okazuje si, e przystosowanie w kadych
warunkach i na kadym poziomie wiadczy o niedorozwoju uczuciowym
i moralnym, e wyraa brak hierarchii wartoci, e jest zwizane z
postaw konformistyczn, e nie zawiera istotnych elementw
pozytywnego rozwoju i elementw twrczych. Tylko pewne rodzaje,
pewne poziomy przystosowania s wyrazem rozwoju. S to te formy i

poziomy, ktre wyraaj przystosowanie do hierarchii wartoci, do

konkretnego ideau osobowoci, do tego, co powinno by.
Rozpoznanie tego, co jest, czciowa tylko zgoda na to, co jest
(co jest tylko aktualne, ale nie wyraa rozwoju), przy
rwnoczesnym nieprzystosowaniu do wielu elementw tego, co jest,
staje si treci nieprzystosowania pozytywnego. Rozwijajc si, a
tym bardziej rozwijajc si w sposb twrczy i przyspieszony, nie
mona si przystosowa do wszystkich warunkw zmieniajcej si
rzeczywistoci. Pojcie rozwoju zawiera: protest, bunt,
niezadowolenie z wielu tzw. wartoci, jak i dno do
przystosowania si do wyszej hierarchii wartoci, do ideau. Nie
mona przystosowa si do zbrodni, krzywdzenia i poniania,
kamstwa, podstpu, zdrady i wielu innych tego typu zjawisk.
Chodzi tu nie tylko o biern dezaprobat, ale o nieprzystosowanie
czynne, o nieustanne przeciwstawianie si i walk z tymi objawami
upoledzenia moralnego. Tak wic nieprzystosowanie pozytywne jest
jednym z naczelnych elementw rozwoju osobowoci. Oczywicie jest
to rwnoczenie przystosowanie si do rzeczywistoci
wielopoziomowej, do konkretnego ideau.
Wszystkie jednostki rozwijajce si cechuje wanie ten dwuczon,
tzn. nieprzystosowanie si do niszego poziomu, a przystosowanie
do wyszej hierarchii wartoci.
Kolej teraz na omwienie paru dynamizmw czwartego poziomu rozwoju
psychicznego rodowiska wewntrznego (poziomu dezintegracji
wielopoziomowej, zorganizowanej i usystematyzowanej). Zajmiemy si
tutaj przykadowo: dynamizmem "przedmiot-podmiot" w sobie,
dynamizmem tzw. czynnika trzeciego oraz dynamizmem

autopsychoterapii.
Co to jest dynamizm "przedmiot-podmiot" w sobie? Jest to
podstawowy dynamizm w rozwoju czowieka polegajcy na powolnym
rozwoju stosunku do samego siebie, a raczej do swoich poziomw
niszych, jako do przedmiotu. Chodzi o proces obiektywizowania
siebie przez siebie, przez proces wyobraania siebie niejako z
zewntrz, przedstawiania siebie jako kogo obcego. Ten dynamizm i
proces odgrywa zasadnicz rol w przygotowaniu podstaw eliminacji
niszych poziomw osobowoci, niszych poziomw wasnego
zachowania i postpowania. Taka introwertyzacja i taka
introspekcja niewiele maj wsplnego z introspekcj naukow,
podejmowan okresowo dla przeprowadzenia konkretnego dowiadczenia
naukowego, ktre zasadniczo nie ma wpywu na zachowanie i
postpowanie czowieka. Dynamizm i proces "przedmiot-podmiot" w
sobie wyraaj caociow yciow, intelektualn i przeyciow
postaw oraz metod przeksztacania siebie.
Oto przykad: jednostka, ktra ma do rozwinite wielopoziomowe
psychiczne rodowisko wewntrzne, jest czujna w stosunku do
siebie, nastawiona na baczn obserwacj wasnego zachowania i
postpowania, swego stosunku do innych, jest nastawiona na
obserwacj wasnego rozwoju. W czasie wykonywania tego czy innego
zajcia, przy analizie swojego postpowania, podczas medytacji
rozwaa z du doz wraliwoci swoje aktualne i przesze
postpowanie, prbuje penetrowa najbardziej zawie elementy tego
postpowania, korygowa je i wprowadza nowe elementy, ktre j w
jaki sposb czciowo stabilizuj na wyszym poziomie. Czowiek
taki szybko spostrzega, e uy np. w stosunku do kogo

niewaciwego wyraenia, e posun si za daleko w swojej

argumentacji, e przejawi zbyt wielki egocentryzm w dyskusji, e
wanie zaatwia jak spraw, ktra moe by niekorzystna dla
drugiego. W tych warunkach przerywa on swoje czynnoci, analizuje
moliwie gboko aktualn sytuacj, zmienia jej warunki, niejako
zatrzymuje dziaanie, po czym podejmuje sw dziaalno na nowo,
ale ju w zmienionych warunkach wewntrznych, a zatem i
zewntrznych, z korektur swojego postpowania. S to wanie
elementy dynamizmu i procesu "przedmiot-podmiot" w sobie.
Samoobserwacja korektywna, wiadomo, e moe si popenia
bdy, wysoka czujno, aby nikogo psychicznie nie "potrci", aby
nikogo nie urazi, nie skrzywdzi i nie poniy - jest wanie
wyrazem przeyciowej postawy dynamizmu "przedmiot-podmiot" w
sobie. Im bardziej jestemy obiektywni w stosunku do siebie, i to
obiektywni w sposb nie czysto intelektualny, ale take
przeyciowy, tym czciej podchodzimy do innych w sposb
obiektywno-subiektywny. Obiektywizacja stosunku do samego siebie,
sia i konsekwencja postawy "przedmiot-podmiot" w sobie s zatem
odwrotnie proporcjonalne do subiektywizacji stosunku do innych.
Subiektywizacja w tym znaczeniu to zdolno patrzenia na drugiego
czowieka nie jak na rzecz, nie jak na obiekt, ale jak na
jednostk yw, indywidualn, bogat, by moe twrcz.
Jak ju wspomniaem, dynamizm i proces "przedmiot-podmiot" w sobie
nie powstaj nagle i nie s zjawiskiem izolowanym od innych
dynamizmw i procesw. Wszystkie dynamizmy charakterystyczne dla
trzeciego poziomu rozwoju psychicznego rodowiska wewntrznego, a
wic dla poziomu dezintegracji wielopoziomowej spontanicznej,

zawieraj ju pewne elementy dynamizmu "przedmiot-podmiot" w

sobie. Na przykad dynamizm poczucia niszoci w stosunku do
samego siebie zawiera wyrane elementy niechtnego ustosunkowania
si do pewnych poziomw i dynamizmw negatywnych, do niszego
poziomu w sobie i pozytywne ustosunkowanie si do hierarchicznie
wyszych elementw pozytywnych w sobie. Zawiera wic pewne
elementy dynamizmu "przedmiot-podmiot" w sobie. To samo dotyczy
dynamizmu pozytywnego nieprzystosowania si do siebie samego.
Zawiera si w nim krytyka wasnego postpowania, niezgodno z
samym sob, badanie siebie i wybircze ustosunkowanie si do
wasnych postaw pozytywnych i negatywnych. To samo odkryjemy w
takich dynamizmach, jak zdziwienie w stosunku do samego siebie,
niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu i winy, a nawet w
dziaaniach instynktu twrczego w jego elementach introwertywnych.
Jakie mona by wyrni elementy bliskie czy wsplne dla dynamizmu
"przedmiot-podmiot" w sobie i niektrych dynamizmw tego samego
lub wyszego poziomu? Sprbujmy krtko przeanalizowa podobiestwa
midzy dynamizmem "przedmiot-podmiot" w sobie oraz empati i
wysokim poziomem wiadomoci. Ot, bez rozrnienia i przeycia
przedmiotu w samym sobie, bez ustosunkowania si negatywnego i
pozytywnego do siebie, nie mona wyksztaci empatii do innych.
Wspomniaem o tym analizujc zalenoci midzy traktowaniem siebie
jako przedmiotu a traktowaniem innych jako bogatych indywidualnie
podmiotw, niejako "rzeczy samej w sobie". Rozumie si samo przez
si, e wysoka wiadomo siebie czy si z potrzeb penetracji
wasnego rodowiska wewntrznego, wasnych elementw negatywnych i
pozytywnych, co stanowi przygotowanie do transformacji siebie.

Przejdmy teraz do krtkiego opisu czynnika trzeciego. Jest to

jeden z najwaniejszych dynamizmw rozwoju osobowoci: nazywamy go
trzecim, bo obok niego i przed nim dziaa czynnik pierwszy, tzn.
konstytucja, a wic czynniki dziedziczne, i czynnik drugi, tzn.
wpyw otoczenia - zwaszcza spoecznego. Czynnik trzeci autonomiczny, jest wypadkow wielu czynnikw dziaajcych na
niszym czy rwnorzdnym z nim poziomie. Ju na wspomnianym
trzecim poziomie rozwoju psychicznego rodowiska wewntrznego,
tzn. na poziomie dezintegracji wielopoziomowej spontanicznej,
spotykamy wyrane elementy dziaania czynnika trzeciego w takich
dynamizmach, jak poczucie wstydu i winy, niezadowolenie z siebie,
zaniepokojenie sob czy popd twrczy. Istnieje take due
podobiestwo niektrych elementw rozwojowych do dynamizmw tego
samego poziomu co czynnik trzeci, takich jak dynamizm
"przedmiot-podmiot" w sobie, samowychowanie i autopsychoterapia,
wysoki poziom samowiadomoci, empatia i utosamienie si z sob i
innymi.
Czynnik trzeci to sia (zesp si), ktra ustosunkowuje
negatywnie i pozytywnie do siebie samego oraz negatywnie i
pozytywnie do wasnego otoczenia. Znaczy to, e czowiek
ustosunkowuje si niechtnie i negatywnie do pewnych waciwoci i
form postpowania wasnego, tych, ktre uwaa za nisze, za
niedorozwinite, za ujemne dla rozwoju, oraz - pozytywnie do tych,
ktre uwaa za twrcze, oznaczajce wyszy poziom rozwojowy. To
samo zachodzi w stosunku do rodowiska zewntrznego, ktrego pewne
wpywy jednostka odrzuca, a pewne przyjmuje. Jest to zatem postawa
staego wyboru we wasnym rodowisku wewntrznym i w rodowisku

zewntrznym.
Czynnik trzeci jest niejako zbiorcz, syntetyczn form wszystkich
dynamizmw wyraajcych autonomi jednostki, i to ju od poziomu
dezintegracji jednopoziomowej a do poziomu czwartego, a wic
dezintegracji wielopoziomowej, usystematyzowanej, zorganizowanej.
Z naukowego punktu widzenia trudno okreli rdo powstawania i
rozwoju tego czynnika. Jeeli przyjmiemy tu zasad ex nihilo
nihil, to bdziemy szuka zawsze rda czynnika trzeciego w
dziedzicznoci lub w otoczeniu. Jest to tendencja suszna, ale nie
dajca moliwoci stwierdzenia, skd si bierze czynnik trzeci.
Moemy tylko powiedzie, e klinicznie jest on wyranie i
definitywnie lokalizowany w miejscu i w czasie. Dysponujemy
obserwacjami wielu przypadkw
ongitudinalnych, w ktrych nie stwierdzamy nawet ladu czynnika
trzeciego, i innych, w ktrych stwierdzamy jego dziaanie w formie
zawizkowej. Niekiedy po paru latach obserwacji odkrywamy go
bardzo wyranie, jasno, w jego istocie i w jego rozgazieniach. I
to nam tymczasem wystarcza do potwierdzenia jego wielkiej, czsto
decydujcej roli w rozwoju czowieka. Powstawanie i rozwj
czynnika trzeciego przypomina opinie niektrych mylicieli, e w
skutkach mog zawiera si liczniejsze i bogatsze elementy danego
zjawiska anieli w przyczynie. By moe, nie dostrzegamy ich w
przyczynie, ale wyranie widzimy je w rozwoju i skutkach.
Omwmy teraz krtko dynamizm autopsychoterapii. Autopsychoterapia
jest, wedug teorii dezintegracji pozytywnej, zwizana cile z
samowychowaniem. Jest to tylko pewna odmiana procesu
samowychowawczego, dotyczca trudnych okresw ycia wywoanych

przez dziaanie konfliktowych struktur i funkcji

psychoneurotycznych. Nie zmienia to w niczym tezy, e ten dynamizm
opiera si na wiadomych przeksztaceniach wewntrzpsychicznych w
trudnych okresach rozwoju osobowego. eby celowo i rozumnie
stosowa autopsychoterapi, trzeba mie ju rozwinite psychiczne
rodowisko wewntrzne (co najmniej na rednim poziomie) z
elementami wgldu w siebie, a wic z elementami dynamizmw
trzeciego poziomu rozwoju, oraz z zawizkami co najmniej procesu
"przedmiot-podmiot" w sobie lub dynamizmw czynnika trzeciego.
Wedug teorii dezintegracji pozytywnej autopsychoterapia jest
jednym z najbardziej wakich mechanizmw rozwoju czowieka.
Psycholog i psychiatra odgrywaj w tym procesie jedynie rol
czynnika pobudzajcego, pomagajcego, ale nie kierujcego. Pomoc
lekarza lub psychologa polega na szczegowej, wszechstronnej
diagnozie za pomoc metod neurologicznych, psychologicznych,
spoecznych, pedagogicznych ujtych wielopaszczyznowo i
wielopoziomowo. W szczegy takiej diagnozy wprowadza si pacjenta
przedstawiajc mu dokadnie wszystkie jej elementy stwierdzajce
pewne ujemne strony rozwoju, a z drugiej strony - wszystkie
elementy pozytywne; wszelkie elementy bogactwa psychicznego i
twrczoci, sprzgnite z trudnociami i procesami tzw.
psychopatologicznymi, a gwnie ze wzmoon pobudliwoci i
objawami nerwicowymi i psychonerwicowymi.
Ta szczegowa analiza zwizkw midzy "patologi" i twrczoci
oraz bogactwem psychicznym daje lekarzowi lub psychologowi,
gwnie za pacjentowi, podstawowe elementy zarwno intelektualne,
jak i przeyciowe niezbdne do ustosunkowania si wobec swego

procesu rozwojowego z jego wszystkimi trudnociami i potrzeb oraz

moliwoci ich przezwyciania (w sensie podniesienia na wyszy
poziom).
Zasadnicze bowiem znaczenie w psychologii ma: zrozumienie roli
wzmoonej pobudliwoci emocjonalnej, wyobraeniowej,
intelektualnej; odkrywanie twrczych, niecodziennych aspektw
rzeczywistoci; znalezienie wyranych korelacji pozytywnych midzy
stanami lkowymi a dociekliwoci egzystencjaln i postaw
altruistyczn; rozwj empatii, postawy pomocy innym; znalezienie
korelacji pozytywnej midzy rozwojem a depresj wywoan "blem
tego wiata"; zrozumienie pozytywnych wartoci obsesji twrczych,
bohaterskich, obsesji pracy, obsesji pomocy innym.
Wszystko to daje pacjentowi przekonanie, e jego dolegliwoci to
nie tylko choroba. A raczej, e jest on wanie zdrowy w sensie
zdolnoci do rozwoju, dlatego e posiada pozytywne korelaty
przedstawione mu w sposb precyzyjny i metodami obiektywnymi. W
ten sposb uwiadamia si pacjentowi wane elementy wiadczce o
zwizku midzy jego cierpieniami a pozytywnym rozwojem. Lekarz lub
psycholog powinien nastpnie wycofa si z odgrywania naczelnej
roli w tzw. leczeniu, wczajc w t rol pacjenta.
W terapii opartej na teorii dezintegracji pozytywnej nie ma
tendencji do zbytniego przeduania heteropsychoterapii. Zazwyczaj
wystarczy kilka, maksimum kilkanacie wizyt. Chodzi tu zwaszcza o
pacjentw o dobrym poziomie rozwoju, o bogatym psychicznym
rodowisku wewntrznym, ktrym trzeba powoli przekazywa czynnoci
- psychoterapeutyczne; staj si one autopsychoterapeutyczne. W
ten sposb pacjent znajduje w lekarzu (czy w psychologu)

przyjaciela, ktry zawsze jest gotw fachowo i "przeyciowo" mu

pomc, ale deniem jego jest zawsze przekazanie swych czynnoci
pacjentowi w interesie jego rozwoju. Po pewnym czasie nawizuj
si przyjacielskie stosunki midzy lekarzem (psychologiem) i
pacjentem. Osoba leczca przestaje by autorytatywna, przestaje
kierowa. Pomaga za tylko wtedy, kiedy konkretne trudne warunki
decyduj o powtrnym zwrceniu si pacjenta do lekarza lub
psychologa.
W ten sposb psychoterapia i autopsychoterapia staj si
wiadomym, kierowanym przez jednostk procesem samorozwoju i
samowychowania, ze specjalnym zwrceniem uwagi na okresy
kryzysowe, trudne i niebezpieczne, jakie wystpuj w yciu kadego
z nas. Lekarz (psycholog) odgrywa tutaj rol czowieka rozumnego,
dowiadczonego, fachowego, ale nigdy nie stawiajcego ponad
wszystko swojego autorytetu, poniewa przychodzi mu nieraz
stwierdzi, e pod pewnymi wzgldami jest mniej wraliwy i mniej
bogaty psychicznie ni pacjent i e mgby si wiele od niego
nauczy. Autopsychoterapia jest wic procesem pomocnym w dramacie
rozwojowym pacjenta, ktry wie si jednoczenie z dramatem
leczniczym.
A oto niektre dynamizmy pitego, najwyszego poziomu rozwoju
psychicznego (poziomu integracji wtrnej) albo inaczej mwic
poziomu osobowoci.
Integracj wtrn uzyskuje si po przejciu przez wszystkie okresy
i formy dezintegracji, a wic przez dezintegracj jednopoziomow,
dezintegracj wielopoziomow spontaniczn i dezintegracj
wielopoziomow zorganizowan i usystematyzowan. Osiganie

osobowoci (integracji wtrnej) wie si na pocztku z

chaotycznym, ahierarchicznym, a nastpnie z coraz bardziej
wyranym, coraz bardziej zhierarchizowanym rozwojem jednostki.
Osobowo zatem to rezultat konfliktw jednopoziomowych i
wielopoziomowych, rezultat inhibicji, retrospekcji, prospekcji,
rezultat cierania si rnych form wzmoonej pobudliwoci
psychicznej z rzeczywistoci jednopoziomow, to rezultat stanw
lkowych, depresji, obsesji, frustracji, zaama i przekraczania,
z duymi trudnociami, niszego poziomu rzeczywistoci, niszego
poziomu wasnej struktury dla uzyskania wyszej rzeczywistoci w
wiecie zewntrznym i wewntrznym. Jest to wic wtrny stan
harmonii, ale harmonii zupenie niepodobnej do tzw. harmonii
psychopatycznej i harmonii na niskim poziomie rozwoju. Na poziomie
integracji wtrnej wystpuj dynamizmy: autonomii, autentyzmu,
odpowiedzialnoci oraz najwyszy moliwy do osignicia poziom
empatii i ideau osobowoci. Zajmiemy si pokrtce dynamizmami
odpowiedzialnoci, empatii i ideaem osobowoci.
Na czym polega odpowiedzialno na tym poziomie? Nie jest ona tu w
adnym razie odpowiedzialnoci wypywajc z obowizku ustalonego
zewntrznie, obowizku "odtd-dotd". Nie jest to poczucie wsko
pojmowanej odpowiedzialnoci za dobre wykonywanie pracy w biurze,
za podjcie si pewnych obowizkw w tej czy innej dziedzinie
dziaalnoci, czy choby w sensie wyszym - za rodzin, za grup
szkoln, za zesp pracowniczy. Oczywicie praca wykonana dobrze i
wykonana w zwizku z szerszymi terenami dozna wyraa znaczny
stopie autentycznej odpowiedzialnoci. Ale nie jest to
autentyczno pitego poziomu rozwoju, tzn. poziomu integracji

wtrnej, poziomu osobowoci. Odpowiedzialno na tym poziomie

zgodna jest ze sowami Terencjusza (II w, p.n.e.): "Jestem
czowiekiem, nic, co ludzkie, nie jest mi obce". Jest to
odpowiedzialno oparta na rnych rodzajach wysokiego poziomu
wraliwoci, na wszystkich przeyciach dezintegracyjnych,
konfliktowych (zhierarchizowanych). Tym samym jest to
odpowiedzialno o bardzo duym zasigu i wielopoziomowej
strukturze. Jednostka jest tu odpowiedzialna nie tylko za to, na
co zawara umow, za to, co jest jej nakazane, ale za wszystko, z
czym si styka, za wszystko, w czym widzi krzywd, co wzbudza
niepokj, za "bl caego wiata". Ludzie odpowiedzialni na tym
poziomie nie mog przej do porzdku dziennego nad niczym, co
jest ujemne, wykazuj skonno do entuzjazmu w stosunku do
wszystkich pozytywnych dozna zapamitanych uczuciowo i
intelektualnie albo istniejcych w podwiadomoci. Wyrazem takiej
odpowiedzialnoci byy czyny doktora Janusza Korczaka, ojca
Maksymiliana Marii Kolbego, Joanny d'Arc, cae ycie Mahatmy
Gandhiego, dziaalno wychowawcza i samobjstwo Sokratesa.
Zarwno w historii ludzkoci, jak i dzi spotykamy wiele jednostek
dziaajcych na tym poziomie odpowiedzialnoci.
Przejdmy do omwienia empatii na poziomie integracji wtrnej.
Empatia jest tutaj zjawiskiem cakowicie rnym od syntonii.
Syntonia to wspdwiczenie temperamentalne, niejako
psychofizjologiczne, bez wystarczajcej kontroli wiadomoci, w
duej mierze automatyczne. Syntonia to uczuciowe "harmonizowanie
si" w grupie na do niskim poziomie, gdzie dziaaj spoeczne
dynamizmy "my" na poziomie prymitywnym. Wspdziaanie w ktni, w

bjce, w entuzjazmie temperamentalnym, w sytuacjach wyzwalajcych

niskie popdy zachowa, sojusz kryminalistw przeprowadzajcych
"wasn spraw" - oto przykady takiej wanie syntonii. Podobny
rodzaj syntonii, chocia na znacznie wyszym poziomie, obserwuje
si u matek (rzadziej u ojcw), utosamiajcych si cakowicie z
dzieckiem, lub u wspmaonkw utosamiajcych si ze sob.
Bezkrytyczne rozpieszczanie dziecka, bezkrytyczne uleganie jego
zachciankom i kaprysom, niekiedy nawet bawochwalcza postawa wobec
niego jest wyrazem syntonii na niskim poziomie, prymitywnym
wyrazem utosamiania si z innymi; nie wie si z adn kontrol,
z adn powaniejsz refleksj. Taka syntonia szkodzi dziecku czy
partnerowi, nie rozwija samodzielnoci i samowiadomoci, ale
egoizm, a co najmniej - egocentryzm, i sprzyja rozwojowi
skonnoci do przyszego autokratyzmu i tyrastwa.
Empatia jest zjawiskiem zgoa innym. Jest to poczucie sympatii
refleksyjnej, to postawa rozumienia, staa gotowo pomocy, ale
bez "lepoty psychicznej", bez penego utosamiania si z
przedmiotem swojej sympatii. Musimy tutaj podkreli, e pene
utosamienie si z inn osob jest z reguy szkodliwe, bo
zaprzecza rozwojowi wasnej osobowoci, zaprzecza prawom do
rozwoju, zuboa osobowo, a przez to utrudnia refleksyjny,
wszechstronny, gboki stosunek do innych. Waciwa identyfikacja
jest moliwa tylko ze sob, tzn. z wasn osobowoci i jej
ideaem. To wanie jest wyrazem alterocentryzmu, poniewa jest to
"dawanie z siebie" refleksyjne, wiadome, z korzyci dla
przedmiotu.
Cakowita rezygnacja z wasnej osobowoci czyni innemu szkod. Nie

jest bowiem nigdy wyrazem penej ludzkiej mioci ani te empatii

do innych. Zaprzeczenie siebie, wasnej osobowoci nigdy innych
nie bogaci. Natomiast potwierdzenie praw wasnego rozwoju wzbogaca
innych. Rozwinita osobowo jest najwyszym darem mioci, jaki
bogata wewntrznie jednostka moe ofiarowa innej jednostce.
Ostatnim z (przykadowo wybranych) dynamizmw poziomu pitego jest
idea osobowoci. Idea osobowoci jest to najwysza struktura,
ktr da si uj empirycznie, cho bardzo oglnie. W naszym
ujciu jest to struktura konkretna. Im bliej poziomu integracji
wtrnej, tym idea osobowoci staje si bardziei jasny, jest coraz
bardziej wprzgany do dziaania, coraz bardziej realny, coraz
bardziej dynamizujcy rozwj osobowy. Zawiera on wszystkie
podstawowe cechy osobowoci, a wic przede wszystkim - obie
esencje: indywidualn i powszechn (spoeczn). Idea ten staje
si najwysz instancj odwoawcz w osobowej drodze rozwoju,
pomaga w ocenie tej drogi, jest pomocny w przezwycianiu rnych
konfliktw. To wanie idea osobowoci pozwala decydowa w
najciszych chwilach, gdy wymagane jest rozstrzygnicie jakiego
problemu. Jest to jedyny dynamizm, ktry przejawia na tym poziomie
cige intensywne napicia rozwojowe. Jest to wic sia konkretna,
ku ktrej zwracamy si w najtrudniejszych momentach, i ktra
decyduje o formach naszych rozstrzygni. Jest to dynamizm, ktry
kieruje nasz najwysz twrczoci, nasz empati, najwyszymi
ujciami wiadomoci, najwysz zdolnoci do dziaania dla
"drugiego".
W ideale osobowociowym zawarte s syntetycznie wszystkie
waniejsze dynamizmy rozwoju, caa pami intelektualna i

afektywna, najwyszy poziom wiadomoci i samowiadomoci oraz

esencje: indywidualna i spoeczna.

4. Osobowo czowieka jej struktura i dziaanie

W mowie potocznej uywane s czsto takie terminy, jak: "osoba",

"osobnik", "indywiduum", "jednostka". Terminy te nie maj gbszej
treci psychologicznej, su za gwnie do zaznaczenia czy
wskazania, e w konkretnym przypadku chodzi o pojedynczego
czowieka, reprezentanta rodu ludzkiego, o bliej nieokrelon
posta ludzk. Mwimy niekiedy, osobnik wysokiego wzrostu,
podejrzane indywiduum. Terminy "indywiduum", "jednostka" mog mie
do specjalne znaczenia. Mog mianowicie wskazywa na pewne
wartoci indywidualne osobnika, na jego prawa i jego odrbno,
ktra wyranie zarysowuje si na tle utartych zwyczajw. Pojmujc
je w ten sposb, zbliamy si do takich poj, jak indywidualno
i osobowo. Konfrontujc jednostk ze spoeczestwem, podkrelamy
przede wszystkim te wartoci, ktre reprezentuje indywidualno i
osobowo.
Przez indywidualno rozumiemy nieprzecitn jednostk ludzk,
ktra rni si od innych czonkw danego spoeczestwa
umysowoci, talentem, zainteresowaniami, sposobem bycia,
ambicj, si de (bez wzgldu na ich warto moraln) itd. Tych
specyficznych waciwoci moe by mniej lub wicej, przy czym
jedne z nich mog zaznacza si sabiej, inne silniej. Wszystkie
za s zazwyczaj powizane ze sob w swoisty sposb i maj

waciwe dla danej indywidualnoci zabarwienie, pewne znami. Owo

znami zwizane jest najczciej z waciwociami temperamentu i
charakteru, z napiciem woli, z si zewntrznego wyrazu.
Wielki aktor, ktry kadej roli nadaje swoiste pitno, wyrniajc
si spord innych aktorw podejciem do tematu, jest
indywidualnoci. Indywidualnoci rwnie jest sprawny, zrczny,
nieomylny mistrz szpady.
Pojcie indywidualnoci pokrywa si niekiedy z pojciem
osobistoci. Zazwyczaj jednak okrelenie kogo mianem "osobisto"
wskazuje raczej na wysokie stanowisko, znaczenie w hierarchii
pastwowej, gospodarczej, spoecznej ni na wszechstronny rozwj
psychiczny. Osobowo natomiast - to jednostka moliwie pena pod
wzgldem zakresu, jak i poziomu najistotniejszych pozytywnych
waciwoci ludzkich, jednostka jak najbardziej spoista i
zharmonizowana, odznaczajca si wysokim stopniem wgldu w siebie,
w swoj wasn struktur, w swe denia i cele
(samouwiadomienie), wiadomie "wybierajca siebie" spord
rnorodnych cech wasnych (samowybranie), przekonana o susznoci
swej postawy, o istotnej, trwaej wartoci swych celw
(samopotwierdzenie), zdajca sobie spraw, e rozwj jej nie jest
zakoczony i w zwizku z tym stale wewntrznie doskonalca si,
wychowujca (samowychowanie).
Pierwsze, skrtowe okrelenia indywidualnoci i osobowoci
pozwalaj zorientowa si w rnicy midzy tymi pojciami.
Indywidualno moe by nieprzecitna zarwno w sensie pozytywnym,
jak i negatywnym - osobowo jest zawsze pozytywna. Czowiek
obdarzony indywidualnoci moe nie interesowa si wieloma

zagadnieniami midzyludzkimi, natomiast jednostka, ktra osigna

poziom osobowoci, obejmuje sw umysowoci, wraliwoci i
dziaalnoci wszystkie najistotniejsze problemy czowieczestwa.
Indywidualno moe nie wykazywa tendencji do wikszego wgldu w
siebie, zdolnoci "wybrania siebie w sobie" i - tym samym wiadomego denia do ksztatowania i doskonalenia siebie. Dla
osobowoci za wybr samego siebie, praca nad sob, nad sw
umysowoci i charakterem jest jedn z najbardziej zasadniczych
potrzeb rozwojowych. Jednostka odznaczajca si indywidualnoci
dy do spotgowania swych osobistych walorw, uzdolnie i wiedzy
zazwyczaj ze wzgldw egoistycznych. Natomiast jednostka na
poziomie osobowoci wie nieodcznie prac nad sob ze sub
dla celw oglnoludzkich.
Pojcie "osobowo" byo i jest ujmowane z rnych punktw
widzenia i te wanie rne podejcia decydoway te o treci i
zakresie tego pojcia.
Psychologia naukowa mwi zasadniczo o empirycznym ujciu
osobowoci, rozumiejc przez to og dyspozycji psychicznych i
fizycznych jednostek (William Stern, Mieczysaw Kreutz i inni).
Osobowo tak pojta pokrywa si z pojciem jednostki ludzkiej
jako takiej, bez jakiegokolwiek rnicowania, wartociowania, a
wic i hierarchizowania.
Wyodrbnienie pojcia osobowoci z pojcia jednostki ludzkiej oraz
z pojcia indywidualnoci - to prba ujcia normatywnego, wedug
ktrego na osobowo skada si og cech, ktre zgodnie z
wymaganiami pewnej etyki lub pewnego pogldu na wiat dana
jednostka powinna posiada (Georg Kerschensteiner, Francis Herbert

Bradley).
Normatywne ujcie osobowoci moe mie charakter wzgldny,
uwarunkowany czynnikami geohistorycznymi, religijnymi, rnicami
obyczajowoci, moralnoci, wiatopogldu itd. Tak ujta osobowo
pokrywa si z pojciem ideau osobowoci. Jednake idea ten podobnie jak i normy, ktre go wyznaczaj i ktre s zmienne w
zalenoci od epoki i rodowiska - moe ulega zasadniczym nawet
przeksztaceniom.
Obok empirycznego i normatywnego ujcia osobowoci istniej
jeszcze inne ujcia, wedug ktrych jednostka jest osobowoci, o
ile posiada pewne szczeglne cechy. Andre Lalande np. dopatruje
si tych szczeglnych cech w wartociach moralnych jednostki,
awansujcych j niejako na osobowo. Jego zdaniem "osobowo jest
to osoba moralna, a przede wszystkim osoba realizujca w wysokim
stopniu jakoci wysze, dziki czemu odrnia si od prostego
indywiduum biologicznego"*. (*Lelande: Vocabulaire de la
philosophie. Paris 1928) Ujcie to jest nieco podobne do naszego,
ale jest ono zbyt oglne, mao empiryczne i nie obejmuje ogu
pozytywnych cech rozwojowych jednostek. Rwnie niepena jest
definicja Caudiga. Wedug tego autora osobowoci jest czowiek,
ktry wada samym sob, skupia siy swej natury w celu
urzeczywistnienia ideaw wasnej indywidualnoci, ktry w rnych
dziedzinach ycia okrela siebie z gbi istoty. Opisana w ten
sposb osobowo zblia si w znacznej mierze do pojcia
indywidualnoci, poniewa definicja nie okrela bliej hierarchii
wartoci i nie ujmuje struktury osobowoci indywidualnej i
spoecznej.

W pracy niniejszej prbuj przedstawi osobowo w sposb moliwie

peny i zarazem uwolni to pojcie od waciwoci zmiennych, a co
za tym idzie - nieistotnych. Staram si opiera na takich normach
i na takich waciwociach ludzkich, ktre maj charakter trway
oraz na wartociach uznanych i realizowanych przez czowieka od
zarania jego kultury. A wic na wartociach, ktre mona nazwa
bezwzgldnymi. Przejawiaj si one w dziejach ludzkoci, kumulujc
si w wikszym lub mniejszym stopniu w osobowociach znanych
historycznych postaci.
Takie ujcie osobowoci wymaga szerokich, wszechstronnych studiw
i nie moe by wyczerpane w krtkiej, szkicowej monografii. Tote
zadaniem tej pracy jest raczej tylko wprowadzenie, na podstawie
bada empirycznych, pewnych rozgranicze i okrele mogcych
przyczyni si do peniejszego i janiejszego ukazania problemu
osobowoci, do nawietlenia w sposb oglny zasadniczych
waciwoci cechujcych osobowo oraz - co moe jest
najwaniejsze - do przedstawienia procesw i metod jej formowania
si.

Trwao i powszechno pozytywnych cech ludzkich

W oglnym, schematycznym, a wic uproszczonym ujciu mona

jednostki ludzkie podzieli z punktu widzenia wartoci
indywidualnych i spoecznych na: pozytywne, negatywne i typy
mieszane z przewag cech dodatnich lub ujemnych albo z chwiejn
rwnowag tych cech.
Liczba jednostek uksztatowanych cakowicie pozytywnie jest

stosunkowo niewielka. Nie tak duo jest te ludzi o prymitywnych,

ujemnych, wrcz psychopatycznych zespoach cech charakteru, ludzi
cicych na danej grupie spoecznej, wpywajcych na ni
destrukcyjnie, hamujcych i uwsteczniajcych jej rozwj. Najwicej
jest jednostek o typie mieszanym. Tworz one najbogatszy,
najbardziej "ywy" materia ludzki.
W strukturze osobowej tych jednostek waciwoci pozytywne i
negatywne istniej obok siebie w rnym nasileniu, nawzajem si
przenikai albo cieraj ze sob w ukadach antagonistycznych,
przy czym jedne lub drugie uzyskuj przejciow czy te trwa
dominacj.
Na og jednak dochodz do gosu i uzyskuj przewag cechy
pozytywne tak u jednostek, jak i w spoeczestwach. Dowodem
przewagi tych cech jest fakt trwania i rozwj ludzkoci. S
wprawdzie okresy w yciu jednostek i epoki w yciu spoeczestw, w
ktrych dominacja cech dodatnich zostaje naruszona, w ktrych
ujemne waciwoci czowieka mobilizuj si i nasilaj, ujawniajc
swj destrukcyjny wpyw. Staje si to zwaszcza wtedy, gdy
jednostka czy spoeczestwo znajdzie si w warunkach wyzwalajcych
lub potgujcych najprymitywniejsze siy popdowe czowieka brutalny instynkt samozachowawczy, instynkt walki, okruciestwo,
denie do wadzy i podporzdkowania sobie si innych, prymitywny
gd seksualny itd.
Jednake okresy upadku zazwyczaj nie trwaj dugo. Instynkt
rozwojowy czowieka, ktry w najszerszym tego sowa znaczeniu jest
deniem do umysowego i moralnego doskonalenia si, prdzej czy
pniej dochodzi do gosu; reaktywujc i potgujc wartoci

pozytywne. Wartoci te, podtrzymywane, utrwalane i rozwijane przez

cigo tradycji, porzdek prawny i normy moralno-obyczajowe,
mog ulega powanym zakceniom. Mog by te zepchnite w
potencjalno. Nigdy jednak nie ulegaj zagadzie. Nawet w
okresach upadku moralnego trwaj one w nas w formie "pogotowia
moralnego", tsknoty za ich powrotem i pen realizacj.
Wartoci te stanowi podstaw i warunek istnienia ludzkoci. S
one niezniszczalne, trwae w swej istocie, cho przejawiaj rny
stopie rozwoju.
Z pojciem dominacji i trwaoci pozytywnych wartoci czowieka
czy si zagadnienie trwaoci cech negatywnych, ich wzajemnego
stosunku oraz ich ewolucji.
Trwao wartoci pozytywnych i wzrastajca ich dominacja,
aczkolwiek czsto zakcana, zmniejszaj i zmieniaj - co jest
samo przez si zrozumiae - zakres, si oraz jako cech
negatywnych. Te ostatnie, wskutek dziaania indywidualnego
podejmowanego przez jednostk oraz wskutek akcji spoecznych, s
tumione, rugowane, sublimowane. Ich drastyczn manifestacje staj
si bodcem do organizowania przeciwakcji. Spoeczestwa staj si
coraz bardziej uwraliwione na prymitywne, brutalne objawy
zagraajce ich normom, obyczajom i ideaom. Usiuj wic zwalcza
je u podstaw. Jednostka i spoeczestwo staraj si odegna od
prymitywnych skadnikw natury ludzkiej, staraj si wej na
drog uczowieczenia. "Czowiek - jak mwi Stanisaw Brzozowski nie jest dalszym cigiem ewolucji, lecz przeciwnie - zerwaniem
wtku, przeciwstawieniem si mu. Gdy on si zaczyna, wszystko
przedludzkie staje si wrogiem"*. (* S. Brzozowski: Legenda Modej

Polski. Lww 1910, s. 203.) Nawet jeeli jest to zbyt kracowa

opinia, wskazuje ona na potrzeb rozwoju czowieka w kierunku
przeksztacenia swego niszego poziomu. Wydaje si przeto, e
moment maksymalnego opanowania, sublimacji negatywnych cech
czowieka, cho nie jest bliski, jednak nadejdzie.
Trwae, pozytywne wartoci czowieka mona podzieli na powszechne
i rzadziej spotykane, specyficzne. Powszechne waciwoci
pozytywne, dominujce wrd spoeczestw rnych epok i kultur,
skadaj si na ogln pozytywn charakterystyk tych
spoeczestw. Decyduje o tym czstotliwo i masowo ich
wystpowania. Do takich pozytywnych powszechnych waciwoci
nale: poczucie osobistej spoecznej odpowiedzialnoci,
wyrobienie obywatelskie, wierno zasadom i ludziom, poczucie
sprawiedliwoci, odwaga, uczciwo, karno itd.
Cechy rzadziej spotykane - to oglna wraliwo i subtelno
(moralna, intelektualna, estetyczna), dojrzao uczuciowa,
zdolno do samopoznania i poznania w ogle oraz zwizane z tym
szerokie horyzonty mylowe, wiara w warto wypracowanego i
przyjtego wiatopogldu, zdolno do trwaej, nieustannej pracy
nad sob, cigego doskonalenia si itd.
Pojcie ideau osobowoci powinno obejmowa zasadnicze pozytywne
waciwoci czowieka, nie tylko powszechne, ale i rzadziej
wystpujce lub indywidualne, jak np.: szerokie horyzonty mylowe,
moliwie jak najwiksz wraliwo na sprawy ludzkie, zdolno do
wiadomej, efektywnej pracy nad sob w kierunku przez siebie
uznanym i wytyczonym. Uosobiona w jednostce synteza tych
najistotniejszych wartoci ludzkich stanowi podstaw naszego

ideau osobowoci. Ma on dwie esencje: indywidualn i spoeczn.

Zasadniczymi cechami esencji indywidualnej s gwne
zainteresowania, uzdolnienia i talenty, wyczne i trwae zwizki
uczuciowe przyjani i mioci oraz zdolno do wiadomego
utosamienia si z sob i wasn histori rozwoju. Esencja
powszechna (spoeczna) zawiera takie cechy, jak empatia,
odpowiedzialno, autonomia, autentyzm, wysoki poziom wiadomoci
spoecznej. Oba komponenty osobowoci i ich ideay s cile ze
sob sprzone i stanowi jeden dla drugiego warunek sine qua non:
Wnikliwa analiza psychologiczna biografii postaci historycznych,
ktre w naszym rozumieniu moemy okreli mianem osobowoci, u
ktrych dostrzegamy samouwiadomienie, samowybranie,
samopotwierdzenie i samowychowanie, wykazuje, e ostatecznym celem
ich wewntrznych zmaga i walk obfitujcych w zaamania,
wyrwnania i dwigania si na coraz wyszy poziom jest realizacja
okrelonego ideau osobowoci. Przyj wic mona, e idea ten
jest ideaem powszechnym, ideaem, ktry odpowiada
najistotniejszym potrzebom czowieka.
Nastpnie scharakteryzuj te cechy i postawy ludzkie (umysowe,
moralne, estetyczne, spoeczne); ktre s typowe dla osobowoci,
bez ktrych rozwj jednostki, polegajcy na cigym doskonaleniu
si, jest niemoliwy.

Waciwoci naszego umysu.

Wielopaszczyznowo - wszechstronno wiedzy

W wielu naukach empirycznych o wyodrbnionym zakresie i

okrelonych metodach badawczych spotykamy dwa odrbne typy postaw

uczonych. Jedni - dc do gbszego zrozumienia zasadniczych
problemw nauki - szukaj rozwiza zarwno w wskim zakresie
danej dyscypliny, jak i poza nim; drudzy - aby zachowa
niezaleno swych metod, aby si "nie rozprasza" - nie wychodz
poza zakres swej specjalnoci. Postawa pierwsza wie si z
tendencj do rozszerzania widnokrgw, druga - do ich zacieniania
na korzy szczegowych bada. W rnych okresach dziejw
przewaa jedna lub druga postawa.
Tendencje do zawania zakresu nauk szczegowych i przedmiotu
bada, do specjalizacji metod badawczych nastpuj po okresach
przewagi tendencji do ujmowania caociowego. W medycynie po
okresie, w ktrym lekarze obejmowali cao wiedzy lekarskiej,
pojawiy si specjalnoci: chirurgia, ginekologia, interna,
neurologia, psychiatria i inne. W obrbie poszczeglnych dziedzin
utworzyy si z czasem nowe specjalnoci, ograniczajce swj
zakres do chorb odka, puc, serca, alergii, gruczow
wydzielania wewntrznego itd.
Okazao si jednak, e szersze, wielopaszczyznowe ujmowanie
choroby jest konieczne, e zbyt szczelne zamykanie si w granicach
wskiej specjalnoci nie pogbia odpowiednio wiedzy lekarskiej
ani nie pomaga w dostatecznym stopniu choremu, ktry najwicej
traci na nadmiernej specjalizacji. Nieuwzgldnianie np.
neuropsychiatrii dziecicej, psychologii i pedagogiki w pediatrii
albo nieuwzgldnianie neurologii, endokrynologii, a take
psychopatologii w psychiatrii uniemoliwia odpowiedni ocen
zjawisk chorobowych i waciwe stosowanie metod terapeutycznych.

Neuropsychiatria dziecica i higiena psychiczna zaczy osiga

odpowiedni poziom dopiero po nawizaniu cisej wsppracy lekarza
z psychologiem, pedagogiem, a nawet z socjologiem. Pedagogika za
jako nauka i sztuka, ktra docenia wag socjalnych, gospodarczych
i religijnych wpyww na rozwj jednostki i grupy, zaczyna
porzuca stanowisko, wedug ktrego wychowanie byo sprowadzane do
pautomatycznego, pwiadomego oddziaywania zespow
czstkowych na rozwj dziecka. Zasadniczych potrzeb wychowawczych
nie zaspokoi bowiem ani najlepsza rodzina, ani najlepsza szkoa,
ani najbardziej moralne rodowisko spoeczne; zaspokoj je
natomiast wszystkie czynniki wychowania bezporedniego i
poredniego cznie, w organicznym powizaniu ze sob. Takie
podejcie pedagogiki zblia j do higieny psychicznej.
Badania naukowe w danej specjalnoci powinny by wizane z naukami
pokrewnymi oraz z szeroko rozumianymi aspektami caej wiedzy;
powinny by ujmowane w sposb wielopaszczyznowy i wielopoziomowy.
Byaby to droga od przyczynkw do wiedzy o szerszym zakresie, od
jednowymiarowego "wiem" do wielowymiarowego "rozumiem". Wiedza
jest zazwyczaj jednostronna, rozumienie - wielostronne; wiedza
jest oparta na spostrzeeniu i sdzie, rozumienie - take na
przeyciu i ituicji. A to pogbia tre spostrzeenia i sdy o
rzeczywistoci. Pogbienie wiedzy, poznanie jej wielopoziomowej
struktury jest nieodcznie zwizane z szerokim, wszechstronnym
poznaniem naukowym.

Postawa autonomiczna w nauce i yciu codziennym. Samodzielno

ocen, poczu i dziaania.

Zazwyczaj postrzegamy tylko taki wycinek rzeczywistoci, na jaki

pozwala nam jako i ukad naszych receptorw, ktre odbieraj
bodce zewntrzne i wewntrzne, oraz jako i ukad naszych
"stacji" przetwrczych. Struktura naszych zmysw, popdw,
uczu, "wadz umysowych" ograniczona jest zazwyczaj do wskiego
krgu de, uczu i moliwoci poznawczych. Zamknici jestemy w
stereotypie naszych cech indywidualnych. Wiemy np. z wasnego
dowiadczenia, e mona wiele lat obcowa z jak osob i nie
zwrci uwagi na jej uderzajce, najwaniejsze cechy. Nasze sdy i
opinie zale te od wpywu rnych konstelacji. Due znaczenie
maj sugestie otoczenia, takie lub inne powizania
uczuciowo-deniowe ze rodowiskiem, koniunkturalno zwizku z
tym lub innym czowiekiem, z t lub inn grup spoeczn.
Rnorodno form naszych ocen uwarunkowana jest ogln
wraliwoci intelektualn i emocjonaln. Nasz sd, a take
nasza postawa uczuciowa i deniowa zale od naszego organizmu i
samopoczucia, od tego, czy jestemy nastawieni depresyjnie czy
pobudzeni, otwarci czy zamknici; od tego, jak przedstawia si
poziom, gotowo i zasig naszych zdolnoci do przemiany
wewntrznej (Herman Rorschach) oraz zaleno od innych czynnikw.
Obserwacja ycia codziennego i rodowisk o rnym poziomie
kulturalnym doprowadza do wniosku, e samodzielno ocen i
dziaania, ich autonomi spotykamy tylko wyjtkowo. Znikoma jest
bowiem liczba ludzi wiadomych, uniezalenionych od negatywnych
wpyww rodowiska zewntrznego oraz od niszych warstw wasnego
rodowiska wewntrznego. Uniezalenienie si od obu tych rodowisk

musi by poprzedzone procesem dezintegracji, ksztatujcym

umiejtno posugiwania si wielopoziomowym sdem moralnym,
systematycznie zespolonym z poczuciem moralnym oraz z gotowoci
do dziaania zgodnego z t syntetyczn postaw. Sd moralny bez
poczucia moralnego i bez zdolnoci do jego realizacji wiadczy o
powierzchownym ustosunkowaniu si do rzeczywistoci. Przykady
tego rodzaju niepenej postawy moralnej spotykamy czsto.
Potpiamy np. jaki czyn egoistyczny, chocia sami jestemy zdolni
do popenienia takiego wanie czynu. Wszyscy niedyskretni i
wcibscy zgadzaj si, e wcibstwo i niedyskrecja s wadami. A
mimo to, bez adnych skrupuw i wikszej refleksji, w dalszym
cigu mog by wcibscy i niedyskretni. Niekiedy brak zespolenia
elementw intelektualno-uczuciowo-wolitywnych jest uwaany za
waciwo dodatni przy opiniowaniu. Twierdzi si, e podejcie
obiektywne, rozumowe powinno by jedyn postaw opiniowania
innych. Sdz jednak, e jest to w gruncie rzeczy wyraz
nieumiejtnoci poznawania; wyraz saboci i chwiejnoci a gwnie
- jednostronnoci stosunku do czowieka. Podejcie
intelektualno-uczuciowe na wysokim poziomie jest dopiero - jak
sdz - gwarancj wszechstronnego, ludzkiego stosunku do
opiniowanego.
U wielu osb uwaanych za samodzielne obserwuje si wahania
samodzielnoci. Samodzielne ustosunkowanie si do jakiego
zjawiska trwa pewien czas, potem sabnie ustpujc miejsca
wahaniom. wiadczy to o braku zharmonizowania wewntrznego, o
chwiejnej rwnowadze rnych tendencji danej osoby. Oczywicie nie
bierzemy tu pod uwag chwiejnoci zwizanej z brakiem

dostatecznego uniezalenienia si od niszego poziomu rodowiska

zewntrznego i wewntrznego.
Proces uniezaleniania si jednostki od powierzchownych ocen
otoczenia idzie w parze z procesem usamodzielniania si
wewntrznego w sensie stopniowego uniezaleniania si od potrzeb
wasnego niszego poziomu, nie powizanych cile w jednolit
lini poczu i postpowania czowieka na poziomie osobowoci.
Uniezalenianie si osobowoci przyczynia si do rozwoju struktury
coraz bardziej wraliwej na rnorodne bodce zewntrzne i
wewntrzne. Struktura taka zawiera wiele receptorw w harmonijnym,
niepowtarzalnym ukadzie indywidualnym. Bd to przede wszystkim
uwraliwienia i tendencje spoeczne, naukowe, moralne, estetyczne;
bdzie to zdolno ogarniania kadego zagadnienia w sposb
"organiczny", wszechstronny, caociowy.
Na poziomie osobowoci kierowanie si sugesti zostaje zastpione
wiadomym uleganiem tym tylko wpywom otoczenia, ktre harmonizuj
z naszymi wyranymi i zdecydowanymi przekonaniami, oraz wiadomym
odrzucaniem tych wpyww, ktre oddziauj na nasz podwiadomo
i popdy w sposb niekontrolowany, np. zazdro czy prno.
Zaczynaj tu dziaa dynamizmy autonomiczne, syntetyzujce si w
czynniku trzecim, ktry wyraa pozytywny i negatywny zarazem
stosunek do pewnych cech wasnych i do niektrych wpyww
otoczenia. Mwimy, e jest to dynamizm wybirczy w obu
rodowiskach - wewntrznym i zewntrznym.
W ten sposb przy zblianiu si do poziomu osobowoci sabnie lub
zanika stopniowo niewybircza podatno na rnorodne wpywy
otoczenia, a zatem na impulsy z niszych poziomw struktury

ludzkiej - na rnokierunkowe, niezharmonizowane bodce, wpywy

opinii itd. Naley podkreli wyranie, e zdolno do staego
przetwarzania bodcw przeciwstawia si mechanizmom odruchowym i
stereotypowym. Taka postawa za czy si z kontrol wasnego
rodowiska wewntrznego, a gwnie z kontrol jego poziomu
odruchowego i nawykowego.
Osobowo przyjmuje tylko te bodce, ktre harmonizuj z jej
krystalizujc si struktur; uzalenia si od konkretnego ideau,
uniezaleniajc si od tego wszystkiego, co przezwyciya w sobie
w drodze ewolucji od poziomu czowieka pierwotnego, czy nawet ju
cywilizowanego, a do poziomu kultury osobowociowej.

Obiektywizm wobec siebie samego i postawa subiektywno-obiektywna w

stosunku do innych

Podstawowa myl Sokratyczna "poznaj samego siebie" jest zawsze

aktualna dla kadego, kto wiadomie realizuje konkretny idea
osobowoci. czy si ona z zasadniczym pytaniem: "Kim jestem i
dokd zdam?"
Poznawanie siebie to dochodzenie przez dowiadczenie i mylenie do
oceny tego, co nie jest "mn we mnie", i tego, co ju zaczyna by
mn, cho nie jest jeszcze utrwalone, a take tego, co powinno by
mn, cho jeszcze mn nie jest, ale do czego d uporem woli,
myleniem, cisz kontemplacji i wysikiem dnia codziennego.
Poznawanie siebie to ocena - "w blu myli" - granic wasnego
poznania, ktre w nastpstwie rodzi poczucie pokory wobec
nieznanej i wielkiej rzeczywistoci. Poznawanie siebie samego to

odkrywanie paralelizmu midzy czynnociami somatycznymi i

psychicznymi oraz ich wzajemnego oddziaywania, a take cige
prby uchwycenia istoty wspzalenoci midzy tymi czynnociami.
Jeeli poznawanie siebie nie jest procesem tylko czysto
intelektualnym, ale bior w nim udzia jednoczenie elementy uczu
wyszych - mamy do czynienia z poznawaniem osobowociowym (a nie
wycznie intelektualnym). Takie poznanie zawiera w sobie elementy
silnych przey i wie si z dynamizmami rwnoczesnego
przetwarzania siebie w miar coraz wyszego poziomu samopoznania.
Poznanie siebie jest zwizane pozytywn korelacj z poznaniem
innych, co jednoczenie zakada konieczno orientowania si we
wasnym postpowaniu, we wasnych motywach, we wasnym
ustosunkowaniu si do otoczenia. Jest to jakby poznanie dwch
stron osobowoci ludzkiej - dwu czci relacji: "ja i ty" lub "ja
i grupa", ktre stanowi niezbdne uzupenienie poznawania siebie.
Poznanie siebie i innych musi by zarwno analityczne, jak i
syntetyczne, musi obejmowa ca rnorodno cech ludzkich, ich
integracj i ich procesy dezintegracyjne.
W procesie poznania wiadomo musi by nastawiona na cigle
zmienne czynnoci wasne i otoczenia.
Wspln miar poznawania siebie i innych jest cige wychwytywanie
wiadomoci podobiestw i rnic w zachowaniu i postpowaniu
wasnym oraz innych zarwno w zakresie intelektualnym, uczuciowym,
jak i popdowym. Jednym z najwaniejszych dynamizmw poznania
siebie jest dynamizm "przedmiot-podmiot" w sobie, ktry pozwala na
intelektualno-uczuciowe podejcie do ycia praktycznego, do naszej
refleksji i do medytacji. Pozwala na poznanie "siebie w sobie".

Oparty jest na przerwach w zewntrznej aktywnoci, potrzebnych do

oceny swojej dziaalnoci wewntrznej i jej skorygowania. Dynamizm
ten uczy traktowa siebie obiektywnie i subiektywnie, a wic
przedmiotowo i podmiotowo zarazem. Innych za uczy traktowa jako
ywe, bogate autonomiczne podmioty.
Realizacja osobowoci musi si te opiera na znajomoci
rnorodnych zjawisk spoecznych z uwzgldnieniem ich bogactwa i
wielopaszczyznowoci. Czowiek bowiem na poziomie osobowoci nie
moe ani ocenia otoczenia, ani ustosunkowa si do niego w sposb
mao zrnicowany, nastrojowy, jednowymiarowy. Postawa taka jest
szkodliwa, mimo jej wartociowej nieraz tendencji spoecznej.
Wszystkie objawy za grupowego, prymitywizmu potrzeb ludzkich i
ograniczonoci ludzkich celw naley gboko pozna, aby mc
traktowa je nie tylko jako struktury aktualne, faktyczne, ale
rwnoczenie jako struktury zawierajce w sobie zawizki
mniejszych lub wikszych moliwoci rozwojowych.
Waciwy stosunek do rzeczywistoci ludzkiej powinien si ukada
w myl zasady: wszystko pozna, to nie tylko wszystko rozumie i
przebacza, ale te stara si pomaga innym w trudnociach
rozwojowych, wyrabia w sobie postaw empatii i wspdziaania.
Poznanie innych i postawa wspdwiczenia czy si z
ograniczeniem naszych wymaga w stosunku do otaczajcej
rzeczywistoci. Moliwa jest ona w takich granicach, jakie wytycza
nasza ocena rodzaju i poziomu tej rzeczywistoci, powzita w
rozwarciu umysowym i uczuciowym na jej stan aktualny, na jej
istot i moliwoci rozwojowe. Taka postawa nie jest moliwa bez
wiadomoci, dowiadczenia, przeywania i przetwarzania wartoci,

bez rozrnienia poziomw w sobie, bez dynamizmu

"przedmiot-podmiot" w sobie, bez pozytywnej nierwnowagi i
konfliktw we wasnym rodowisku wewntrznym.

Niektre cechy moralne i spoeczne

Prawdomwno i uczciwo. Prawdomwno i uczciwo pozostaj w

bliskim zwizku z niezalenoci sdzenia i dziaania, z poczuciem
sprawiedliwoci, z odwag, a niekiedy - z bohaterstwem. Opieraj
si one na wasnych przekonaniach jednostki wynikajcych z
szerokiego, obiektywnego poznania rzeczywistoci ludzkiej i
ideaw czowieka. Prowadz one do osobowoci, a realizuj si w
wewntrznej walce z popdami samozachowawczymi i gatunkowymi. S
wic wyrazem ksztatowania si struktury moralnej, przekonania o
trafnoci kierunku, w ktrym idziemy, silnej potrzeby niecofania
si z poziomu, na ktrym ju jestemy.
Osobowo wyobraamy sobie czsto jako struktur harmonijn,
ktrej waciwoci nisze s podporzdkowane wyszym i ideaowi
jednostkowemu, skanalizowane, poddane kontroli umysowej i
uczuciowej. W rzeczywistoci jednak osobowo nie jest tworem
cakowicie stabilnym, nie ulegajcym zmianom. Przeciwnie, poza
najwaniejszymi, zasadniczymi waciwociami jest ona w duej
mierze tworem plastycznym, wraliwym na kryzysy ewolucyjne i
oddziaywanie rodowiska. Jest ona tworem podlegajcym zmianom
ilociowym, zmianom napicia oraz dochodzeniu do gosu w trakcie
rozwoju nowych jakoci, ale gwnie marginesowych. Dlatego w pracy
nad sob na kadym etapie rozwoju osobowoci konieczna jest staa

czujno moralna, aby zaleno od wymienionych czynnikw nie

przekraczaa dopuszczalnej granicy, nawet w momentach zaburze
rwnowagi psychicznej. Wyrany nakaz czujnoci moralnej to nakaz
uporczywej, bezustannej obrony siebie przed zakamaniem,
autosugesti, skonnoci do usprawiedliwie, postaw pozoru,
czczymi ambicjami, dogodn, egoistyczn motywacj itd. Oczywicie
mwimy tutaj nie o ustalonym poziomie osobowoci, ale o
strukturach i funkcjach zbliajcych si do tego poziomu.
Podstaw rozwoju czujnoci moralnej jest zdolno do obiektywnego
sdu, wiksza surowo w stosunku do siebie ni w stosunku do
innych, stopniowe ksztacenie wnikliwoci w badaniu samego siebie.
Najwaniejszym skadnikiem tej postawy jest zdolno dostrzegania
u siebie pseudopostpu moralnego w tym lub innym zakresie,
wyraajcego si w przeksztaceniach maoznacznych lub w
przemianach jednych waciwoci ujemnych, wyranie widocznych, na
inne - ujemne, ale zamaskowane.
Pseudopostp moe si przejawi np. w opanowaniu skonnoci do
dokuczliwoci, agresywnoci, nieuprzejmoci w stosunku do obcych,
przy ich jednoczesnym nasileniu wobec najbliszych. Tego rodzaju
"opanowanie" dyktowane jest wiadomoci, i ludzie obcy nie
toleruj niewaciwego zachowania si wobec nich. Natomiast
najblisi mog je tolerowa, a nawet: ukrywa przed otoczeniem.
wiadczy to o wzrocie tendencji samozachowawczych kosztem uczu
spoecznych. Innym przykadem pseudopostpu moralnego jest
tumienie popdw seksualnych i pocieszanie si ich komponent w
formie wzrostu fantazji erotycznych. Mechanizm kompensacji
powoduje opanowywanie skonnoci do drczenia ludzi i przenoszenie

jego na skryte lub jawne drczenie zwierzt, niekiedy sztucznie

umotywowane pseudonaukowym celem; przejawia si on take w
formalnym zwalczaniu egoizmu przy rwnoczesnym wzrocie
samouwielbienia za dokonan walk.
Eliminowanie niektrych procesw nadmiernie pozytywnego
ustosunkowania si do siebie i w ogle prawdomwno w formie
czynnej i biernej to podstawa uczciwego traktowania otoczenia.
Dopiero po wyeliminowaniu z naszych sdw i uczu postaw zbyt
silnego kierowania si interesem wasnym, mona traktowa innych w
taki sposb, jak bymy traktowali siebie samych, mona si
posugiwa waciw, sprawiedliw miar przy ocenie innych i
samych siebie. Sprawdzianem ustabilizowanej postawy moralnej w
powyszym sensie jest yczliwe traktowanie i ostrone osdzanie
swych przeciwnikw.
Tak pojta uczciwo i prawdomwno w stosunku do siebie i innych
jest wyrazem zasady "traktuj innych jak siebie samego". Denie do
uczciwoci i prawdomwnoci wzmaga postaw mioci i wznosi j na
wyszy poziom: wskazuje na dojrzewanie do osobowoci, na jej
osiganie.
W tych wszystkich czynnociach zasadnicz rol odgrywaj dynamizmy
autonomii ze wspomnianymi ju dynamizmami: "przedmiot-podmiot" w
sobie i czynnik trzeci, ktre nale do najwaniejszych dynamizmw
autonomii i autentyzmu.
Autonomia psychiczna i odwaga.
Odwagi nie mona okreli bliej bez uwzgldnienia jej
wielopoziomowoci.
W definicji pojcia "odwaga" panuje due zamieszanie. Trzeba

bardzo wyranie odrni skonno do dziaa temperamentalnych, a

wic takich, jak miao, agresywno, szybko reakcji na
rnorodne bodce, od waciwej postawy odwagi. Wymienione cechy
mog bowiem by funkcj prymitywnych struktur popdowych:
instynktu walki, posiadania lub instynktu pciowego. Mog take
wyraa psychopati. Naley wic w postawie dynamicznoci,
energii, siy de, tzw. mocnego charakteru, wyodrbni rne
poziomy. Odwag na niszym poziomie moe cechowa brak
przemylenia sensu dziaania, brak rozeznania moliwoci
sprawienia innym krzywdy, brak waciwej oceny niebezpieczestwa,
brak hamulcw. Naley bardzo wyranie oddzieli pseudoodwag od
odwagi waciwej. Wielu spord okazujcych waleczno na wojnie,
a w yciu codziennym miao i bezkompromisowo w stosunku do
innych - to ludzie agresywni z natury, czsto przejawiajcy
skonno do wybuchw gniewu, niekiedy do wyranego okruciestwa.
Ich "odwaga" jest jedn z prymitywnych form instynktu walki, a
moe by nawet wyrazem zbocze popdowych. Poza tym pseudoodwaga
wynika czsto z braku waciwej oceny sytuacji (np. przekonanie,
e atakujemy sabszego).
Prawdziwie odwany jest ten, kto wiadomy niebezpieczestwa,
wiadomy zmiennych warunkw swego pooenia (moliwoci
osamotnienia czy nawet przegranej), wiadomy konsekwencji swojej
postawy, ktra moe spowodowa utrat szacunku, stanowiska, wpywu
- decyduje si na dany czyn zgodnie ze swym konkretnym ideaem.
Waciwie pojta odwaga, a tym bardziej bohaterstwo opieraj si
na pozytywnym potencjale rozwojowym oraz na wieloletnich
dowiadczeniach jednostki, a nawet na takim dowiadczeniu caego

jej ycia, w ktrym powoli nastpuje zharmonizowanie si

popdowych z dynamizmami osobowoci. Dynamizmy te potguj si w
caym yciowym dowiadczeniu, w ktrym tendencje wysze,
ponadbiologiczne odgrywaj coraz waniejsz rol.
Dynamiczno, energia, sia de, "mocny charakter" mog si wic
opiera na jednym z dwch orodkw: prymitywnym, o pierwotnej
inteligencji, oraz wtrnym, osignitym w procesach dezintegracji,
kiedy dotychczasowe interesy yciowe przestaj decydowa o
dynamice, energii, pseudoodwadze i s zastpowane interesami
yciowymi o innym wymiarze.
Bohaterstwo duchowe nie jest moliwe bez staego przygotowywania
si do niego przez rnorodne trudy yciowe i przeksztacenia
wewntrzne przeytych dowiadcze.
Warunkiem koniecznym dla powzicia prostej decyzji w sprawach
nieosobistych, cierpliwego trwania na stanowisku mimo najwikszych
trudnoci codziennego wykonywania podjtych zada - s krtsze lub
dusze stany medytacji, owe przerwy w yciu popdowym i w
czynnociach nawykowych. S to stany, w ktrych odchodzimy od
siebie jako indywiduum biologicznego, aby osign wysze poziomy
swego "ja", kiedy znika lk, znika
lub sabnie zainteresowanie chwil obecn i codziennymi sprawami
yciowymi.
Po "napenieniu si" now energi w stanach medytacji, wzmaga si
nasza zdolno do kierowania sprawami ycia codziennego zgodnie z
postawion sobie hierarchi celw.
Im bogatsze dowiadczenia yciowe, im wiksza wraliwo, im
silniejsza i bardziej wszechstronna transformacja dowiadcze, im

janiejszy i bardziej konkretny idea osobowy, tym wiksza

zdolno do powicenia, do podporzdkowania osobowoci potrzeb
popdowych, tym silniejsze dyspozycje do odwagi i bohaterstwa.

Uczucie mioci i empatii.

Mio okrelana jest przede wszystkim jako popd i uczucie
sympatii do osobnika innej pci. Wiele jest rodzajw i poziomw
takiej mioci, poczwszy od formy wyranie popdowej, w ktrej
potrzeba utrwalenia zwizku uczuciowego z osobnikiem drugiej pci
nie istnieje albo sabo si zaznacza, w ktrej nie ma subtelnego
wyboru i odpowiedzialnoci za partnera, a koczc na formie, w
ktrej wysze potrzeby uczuciowe wystpuj na plan pierwszy,
podporzdkowuj sobie popdy bardziej prymitywne. Taki zwizek
uczuciowy moe trwa nadal mimo osabienia lub zaniku czynnikw
powodujcych powstanie i rozwj popdu pciowego (zestarzenie si,
utrata urody itp.).
W pierwszym przypadku mamy do czynienia z popdem mao
zrnicowanym, z nieskomplikowanym popdem do rozkoszy (zachowania
gatunku), w drugim za - z popdem pciowym, ktry nawet gdy jest
silny i naturalny, podporzdkowany jest uczuciom wyszym i
wysokiemu poziomowi mioci - mioci doskonaej, w ktrej osiga
si pene opanowanie popdu pciowego i wzmacnia si wyczny
zwizek uczuciowy.
Bertrand Russel piszc o mioci twierdzi, e trwanie jej jest od
nas niezalene. Opinia ta byaby suszna w odniesieniu do form
mioci bardziej popdowych. Jeli jednak mio oparta jest nie
tylko na pocigu pciowym, jeli w uczuciu mioci popdy

seksualne - choby i silne - s zharmonizowane i podporzdkowane

osobowoci, jeli coraz gbsze wzajemne przenikanie si jednostek
jest jednym z objaww staej pracy nad sob, to mio, a wic i
jej trwao, staje si zalena od naszej wiadomie ksztatowanej
osobowoci, a nie wycznie od naszych popdw. Jeeli tego
rodzaju mio jest dzi zjawiskiem rzadkim, tak i moemy o niej
mwi jak o ideale, dowodzi to, e decyzja dwojga ludzi o zawarciu
maestwa opiera si najczciej na mao uwiadomionym popdzie
pciowym. W przewaajcej liczbie przypadkw nie dochodzi do
gbszego poznania si obu stron. Czynnikami decydujcymi staj
si sprawy materialne lub nie zawsze dodatni wpyw rodzicw, a
take zwyczaj "wyjcia za m". Moe te zaway lk przed
samotnoci, a niekiedy potrzeba zapewnienia sobie wygodnych, nie
powodujcych wstrtu warunkw wspycia pciowego.
Oparcie maestwa na podstawach zwizku osobowociowego z
wyranym opanowaniem popdu pciowego umoliwia maonkom
przyjcie waciwej postawy wobec potomstwa. Popd pciowy jest
wtedy nie lep si, ale dynamizmem kierowanym przez zespoy
sublimujcych tendencji. Postawa troski, odpowiedzialnoci,
powicenia si i szacunku dla przyszej jednostki ludzkiej
przyczynia si te prawdopodobnie do "dziedziczenia" przez dziecko
pozytywnych waciwoci rodzicw, a na pewno decyduje o waciwym
jego wychowaniu.
Jedn z waciwoci niezbdnych w strukturze osobowoci jest
przywizanie do wartociowych tradycji rodziny, do rodzicw i
rodzestwa, do wartociowych zasad i zwyczajw panujcych w domu,
a take do tradycji narodowych. Odgrywa ono du rol w

ksztatowaniu trwaoci uczu, w wyrabianiu poczucia moralnej

powinnoci. A poza tym stanowi podstaw, na ktrej wyrastaj
trwae wartoci, pozwala te na odrnienie w stosunkach midzy
ludmi tego, co jest trwae, od tego, co pynne i tymczasowe.
Przywizanie do przechowywanych z pokolenia na pokolenie pamitek
rodzinnych, symboli pamici o tych, co odeszli, jak te otaczanie
troskliw opiek grobw rodzinnych ksztatuj jednostk. Ch
przeduenia pamici o bliskich zmarych wyraa trwao uczu
wobec nich.
Odwieczne przykazanie mioci bliniego ujawnia tragizm przepaci
midzy ideaami a rzeczywistoci. Jeeli przyjrzymy si bliej
nam samym i naszym bliskim, spostrzeemy tylko pewne drobne
odruchy, ktre mog by wyrazem takiej mioci. Wikszo naszych
dziaa obraca si wyranie wok wasnych, osobistych interesw.
Jeeli nawet wykazujemy zdolno do powicenia, to prawie
wycznie dla naszych najbliszych, tych, z ktrymi jestemy
silniej zwizani. Wobec tego nie moemy w peni uwaa naszego
postpowania za przejaw mioci bliniego, gdy wynika ono tylko z
naszych osobistych potrzeb. Czyny nasze s przejawem mioci
dopiero wtedy, gdy wyraaj rezygnacj z naszych potrzeb
osobistych - w szerszym lub wszym zakresie - na korzy innych.
Innym problemem jest zagadnienie mioci czy raczej empatii
wyraajcej si w tendencji do utosamiania si, i to penego, z
przedmiotem owej mioci.
Sdz, e pena, globalna identyfikacja z innymi jest wyrazem
niedorozwoju uczu wyszych, faszywej oceny
intelektualno-uczuciowej samego siebie i innych. Tylko pene

utosamianie si ze swoim konkretnym ideaem jest czym

pozytywnym. Z innymi moliwe i wskazane jest utosamianie si
czciowe. Pozwala ono na rozumn mio, pomoc, przyja, i to w
bardzo gbokim znaczeniu, ale nie jest zwizane z utrat wasnej
osobowoci.
Empatia jest wan form naszego stosunku do ludzi obcych, do
ludzi o odmiennych pogldach i odmiennym stylu ycia. Umoliwia
ona spojrzenie na czowieka nie jak na osobistego wroga, ale jak
na kogo, kto, jeli postpuje le, to - by moe - dlatego, e
skaniaj go do tego czynniki odziedziczone i wpywy rodowiska
oraz niski poziom samowiadomoci. Empatia pozwala na przyjcie
wobec takiego czowieka postawy ponadosobistej, postawy
rozumiejcej. Takie ustosunkowanie si do ludzi obcych, nawet
nieprzyjaznych, jest oznak wyranego rozwoju ku osobowoci.
Mio bliniego nie moe koczy si na rodzinie i relacjach
indywidualnych z blinimi. Mioci i empati powinnimy obejmowa
spoeczestwo, w ktrym yjemy, i ca ludzko. Formami
spoecznej mioci mog by rne organizacje spoeczne i
samowychowawcze. Ich celem powinno by doskonalenie si grupowe
poprzez wypenianie konkretnych i narzucajcych si zada
spoecznych.
Denie do doskonalenia siebie i innych.
W rnych systemach wychowawczych zaleca si przed rozpoczciem
pracy nad przebudow moraln spoeczestwa przej proces
przeksztacenia samego siebie. Niewtpliwie pewien stopie
wyrobienia wewntrznego musi mie kady, kto rozpoczyna
autentyczn prac spoeczn. Jednake czasowe nastpstwo obu faz

pracy nie jest konieczne. wiadomo wasnej niedoskonaoci,

zaniepokojenie samym sob, potrzeba realizacji ideau i zwizana z
tym konieczno wewntrznych przeksztace powinny i w parze z
podnoszeniem poziomu spoeczestwa.
Zmienia, udoskonala grup, w ktrej yjemy, moemy tylko wtedy,
gdy potrafimy pracowa nad wasnym rozwojem. W przeciwnym razie
nastpuje wypaczenie pracy spoecznej, staje si ona pozorem,
prac "na niby", przykrywk dla postaw i celw czsto nic z ni
nie majcych wsplnego. Dlatego duszne s zastrzeenia wobec pracy
spoecznej jednostek bez zdolnoci do przeksztace wewntrznych,
bez zdolnoci do realizowania konkretnego ideau osobowego. Mamy
tutaj do czynienia z brakiem uspoecznienia autentycznego. Wrd
tzw. pracownikw spoecznych mona wyrni wiele grup, np. grup
osb mao uzdolnionych lub niedogw yciowych, ktrych
skonnoci do pracy spoecznej opieraj si czsto na
nieuwiadomionych tendencjach szukania opieki dla siebie.
Inn grup stanowi ci, dla ktrych praca spoeczna jest tylko
okras ich dziaalnoci zawodowej lub okazj do atwego
zaspokojenia prnoci i ambicji. Z tej grupy rekrutuj si
rnego typu "prezesi" i "przewodniczcy", "czonkowie zarzdu";
ktrych czynnoci polegaj na zaspokajaniu potrzeb ambicjonalnych
w dziaaniach pozornych, nie wymagajcych wikszego trudu. Nad
zagadnieniem wiadomie i celowo organizowanej "pracy spoecznej"
nastawionej na wasny zysk materialny nie bd si zatrzymywa.
Czowiek podejmujcy prac spoeczn na poziomie osobowoci musi
dokonywa przeksztace wewntrznych wasnych, pozornych,
sztucznych, tymczasowych, nawykowych postaw. Musi te zdoby

umiejtno wykrywania takich postaw w grupie spoecznej, aby w

pracy nad grup, a przede wszystkim we wsppracy z ni,
przezwyciy wszystkie mechanizmy, w ktrych instynkt
samozachowawczy czy instynkt wadzy, uczucie lku czy potrzeba
"witego spokoju" ukrywane s pod szyldem i pod pozorem dobra
spoecznego.
Poczucie czci, niszoci, winy i pokory.
Wszystkie te poczucia wyraaj hierarchiczno, wielopoziomowo
wasnego rodowiska wewntrznego. Zdolno do przeywania czci i
szacunku naley do podstawowych kryteriw rozwoju osobowoci. Bez
poczucia hierarchii wartoci, bez poczucia istnienia wartoci
wyszych od naszych i bez emocjonalnej postawy szacunku dla tych
wartoci nie ma w nas potrzeby ideau. Nie dziaaj dynamizmy
pozwalajce na uksztatowanie si w naszym rodowisku wewntrznym
rnych poziomw. Zdolno do przeywania uczucia czci wie si z
reguy z procesem dezintegracji. Uwiadomienie sobie istnienia
wasnego rodowiska wewntrznego, udzia wiadomoci i uczu w
dynamice przeksztace wewntrznych, poczucie czstej wdrwki "w
d i w gr", poczone z poczuciem wasnej saboci, waha,
zaama, trudnoci w osiganiu wyszego poziomu - powoduj wyrane
przeycia wartoci wyszych, mniej lub bardziej uosobionych i
transcendentalnych. W wartociach tych szukamy pomocy i kierunku
wasnego rozwoju. Od nich si uzaleniamy.
Z przeywaniem poczucia czci wie si wyranie postawa
alterocentryczna. Jednostki o duym egocentryzmie, na poziomie
pierwotnej, prymitywnej integracji nie s w stanie przeywa
uczucia czci. Bardzo atwo natomiast przyjmuj postaw dominacji,

a nawet tyranii w stosunku do sabszych oraz postaw lku i

zewntrznego podporzdkowania wobec silniejszych od siebie.
Istniej, jak wiemy, dwa rodzaje poczucia niszoci: w stosunku do
rodowiska zewntrznego i w stosunku do wartociowych
hierarchicznie struktur wasnego rodowiska wewntrznego. Drugi
rodzaj poczucia niszoci polega na przeywaniu wasnych
rnopoziomowych moliwoci. Przeycie to czy si z reguy z
konfliktem penym dynamiki, z trudnociami uzyskania wyranej
przewagi wartoci wyszej nad determinacjami niszych wartoci we
wasnym rodowisku wewntrznym, a w konsekwencji z potrzeb
poszukiwania pomocy i oparcia u osb, ktre znajduj si - w
ocenie danej jednostki - na wyszym poziomie rozwoju. W stosunku
do tych osb rodzi si oczywicie poczucie niszoci, ale nie
zawiera ono zawici, lecz uczucie czci.
Poczucie winy czy si cile z przeyciem czci i z poczuciem
niszoci. Wypywa ono zazwyczaj z poczucia niespodziewanego
zawodu wobec tych postaw, ktre stanowi zaprzeczenie wymaganego
od siebie poziomu. Poczucie winy jest wyrazem dysharmonii midzy
ocenami wasnych tendencji (przed i po ich uruchomieniu), wyrazem
niedostatecznie opracowanej prospekcji, niedostatecznego udziau
elementw wyobrani w czynnociach, ktre mamy wykona. Poczucie
to, wskazujc na niewystarczalno osigni w pracy
samowychowawczej, budzi czsto niezadowolenie z siebie i niepokj
o waciwy poziom dziaania.
Rozwojowi poczucia winy sprzyja znaczna wraliwo moralna. Cig
dowiadczanie dystansu midzy ideaem, do ktrego dymy, a
osigniciami, midzy moliwociami a praktycznym postpowaniem,

cige rozbijanie ju - wydawaoby si - uzyskanego poziomu

spowodowa mog stae poczucie winy.
W przeyciach winy odgrywa pewn rol niezupenie jasne,
odziedziczone po przodkach poczucie odpowiedzialnoci za
oglnoludzkie, grupowe i rodzinne przewinienia.
Poczucie winy jest przeyciem mniej lub bardziej wyranego
odstpstwa od wyznaczonych przez dany kierunek spoeczny czy
moralny i przyjtych przez siebie zobowiza, dotyczcych bd
wasnych celw, bd celw grupowych, bd wartoci
transcendentalnych. Poczucie winy jako przeycie wewntrzne jest
wic mniej lub bardziej uwiadamianym sobie przez dan jednostk
przestpstwem popenionym wobec zasad przez ni przyjtych,
uznanych i potwierdzonych, zasad, ktrych pod sankcj
odpowiedzialnoci wewntrznej narusza nie mona. Oczywicie
poczucie winy nie jest miar wielkoci popenionego za. Zo w
ocenie spoecznej moe by niewielkie lub nie istnie wcale.
Niemniej jednak przeycie winy moe by bardzo silne i mie
charakter dramatyczny. Znaczenie ma tu wic nie sd zewntrzny,
ale tre dramatu, ktry si odbywa w rodowisku wewntrznym, w
procesie dezintegracji jednostki. Przeksztacenie dramatu i rozwj
wewntrzny s moliwe poprzez ekspiacj i sublimacj, a nie
kompensat czysto zewntrzn.
Mniej intensywn form poczucia winy jest pouczynkowe poczucie
winy z siln komponent uwraliwienia na sd otoczenia. W jego
powstawaniu podstawow rol odgrywa moralno-estetyczne poczucie
niewaciwoci uzewntrznianego czynu. W powstawaniu za poczucia
winy elementem zasadniczym jest wiadomo upadku, utraty

osignitego poziomu.
Poczucie wasnej maoci przejawia si te w pokorze. Wyraa ona
ocen poziomu, na ktrym si znajdujemy ze wzgldu na nasze braki:
zmienno i falowanie wartoci ycia wewntrznego, atwo
popeniania przestpstwa, krucho naszej wiedzy i naszych si
moralnych. Pokora jest - poczonym z szacunkiem - uznaniem dla
tych osb, ktre moralnie i intelektualnie zbliyy si do
wasnego ideau osobowoci i do wartoci transcendentalnych.
Poczucie pokory jest wyrazem wielowymiarowego wiatopogldu, w
ktrym obok przeywania wyszej rzeczywistoci wystpuje realizm w
ocenie wasnego poziomu i wasnych moliwoci. Indeterminizm
naszego duchowego, wewntrznego rozwoju jest tutaj krpowany
poczuciem determinizmu strony somatycznej, popdowej i moralnej.
Determinizm ten wyznacza nam w ocenie siebie wyrane okrelone
miejsce, z ktrego mona wznie si na wyszy poziom tylko
poprzez trudn walk wewntrzn.
Wymienione wyej waciwoci i przeycia z nimi zwizane s
znamionami rozwijajcej si osobowoci. Rozwj ten bowiem nie
istnieje bez przeywania czci dla wyszej hierarchii wartoci ani
bez poczucia niszoci, winy i wstydu. Poczucia te s wyrazem
pierwszej oceny popenionego za. S wic pierwszym krokiem w
kierunku zmniejszenia za, jego pokonania. Pokora pozwala
waciwie oceni stan, w ktrym si znajdujemy, pozwala oceni
odlegoci, ktre mamy przej, opory, ktre mamy pokona.
Silna komponenta hierarchiczna w rozwoju poczucia pokory opiera
si nie tylko na wyej omwionych waciwociach, ale i na
poczuciu zalenoci od - by moe nieskoczonej mdroci

transcendentalnej. Przeywanie pokory jest w tym sensie skutkiem

poczucia winy w przypadku postpowania niezgodnego ze wskazaniami
hierarchii wartoci i konkretnego ideau osobowoci.
Przystosowanie si do cierpienia i mierci.
Mwi si, e podstawowym i najsilniejszym deniem istoty yjcej
jest tendencja do zachowania siebie i swego gatunku. Dla
najlepszego zachowania siebie jako organizmu fizycznego niezbdne
byoby wic jak najmniejsze podleganie urazom, cierpieniom, jak
najwiksza rwnowaga psychiczna, jak najszersze realizowanie
nieszkodliwych dla zdrowia przyjemnoci.
Instynkt gatunkowy idzie jednak innymi drogami i czsto jest w
sprzecznoci z instynktem samozachowawczym (np. zbytnia podno i
zbytnia troskliwo o wychowanie potomstwa zuywa i podcina
organizm matki). Zachowanie gatunku wymaga powicenia jednostki.
Moemy powiedzie, e instynkt gatunkowy przeksztacajc si w
instynkt rodzicielski wprowadza element przeciwstawienia, walki i
ogranicza dziaanie instynktu samozachowawczego: Dochodzi do
cierania si dwch jednopoziomowych si. Bior one udzia w
tworzeniu si zawizkw konfliktw wyszego rzdu. Konflikty te s
uwarunkowane rozszczepieniem instynktu samozachowawczego i
gatunkowego na kilka poziomw, od bardzo prymitywnych do
najwyszych.
W wiecie wartoci kulturowych donios rol odgrywa powicenie.
Nakazy kultury realizowane s czsto wbrew popdom naturalnym.
Cierpienie, ofiara, a nawet mier mog rodzi wartoci wysze.
Jest to przejaw prawa zachowania energii, prawa wymiany jednej
wartoci na inne. Cikie przeycia nie zawsze rozprzgaj ycie

psychiczne, czsto hartuj i udoskonalaj. wiczenia w opanowaniu

siebie wytwarzaj odporno, wzmacniaj czujno moraln,
zwikszaj gotowo do wiadomej walki w imi wyznawanych zasad.
Przeyte cierpienia, jeeli je umiemy dobrze przey, uwraliwiaj
nas na cierpienia innych, budz w nas nowy zmys, czyni wyom w
naszym nadmiernie egocentrycznym ustosunkowaniu si do
otaczajcego wiata.
Reakcja na cierpienie moe by rna. U jednych wywouje ono
potrzeb projekcji na zewntrz, ch wyadowania nagromadzonej
energii w formie zemsty lub agresji. U innych, w miar wzmagania
si cierpienia, pojawiaj si stany stopniowego znuenia, poddania
si mu, rezygnacji i zamierania energii. U jeszcze innych
wystpuj tendencje do zastpowania rozbitych form ycia formami
nowymi. Reakcja taka zachodzi zazwyczaj u osb o chwiejnym
rozkadzie tendencji, bez stabilizacji biopsychicznej, o gotowoci
do dezintegracji, ale zarazem o przewadze potrzeb kulturowych nad
instynktem samozachowawczym, umoliwiajcych harmonizacj i rozwj
osobowoci.
Cierpienie i wyrzeczenia mog rodzi postawy przeciwstawiania
zakamaniu stosunkw yciowych ideau prawdy bezwzgldnej, a
krtkotrwaoci zwizkw uczuciowych - trwaoci tych zwizkw.
Przy takiej postawie i dziaalnoci w nowym ukadzie wartoci
jednostka nie musi przenosi si do wiata prawd bezwzgldnych czy
ideau. U osb czynnych, przygotowanych i przystosowanych do pracy
reformatorskiej w wiecie realnym, potrzeba ta moe by
wykorzystana do pracy wychowawczej poprzez stopniowe przenoszenie
do grupy spoecznej wartoci zdobytych w cierpieniu.

Osoba znajdujca si na wysokim poziomie procesu dezintegracji, o

wyranym ideale osobistym, o wszechstronnych dowiadczeniach
yciowych, o wyranej skonnoci do retrospekcji i prospekcji,
czsto ju od lat dziecicych niejako przygotowuje si do mierci.
Kierunek podejmowanej pracy, takie lub inne formy postpowania s
czsto uwarunkowane pamici o wasnej mierci. W dziaaniu, w
wyobraeniu wysuwaj si wtedy na pierwszy plan cele ponadzmysowe
i denie do "niemiertelnoci" sawa, wielko, doskonao).
Jednostki takie zazwyczaj zdobywaj si na czyny ofiarne i
bezinteresowne, na powicenie i bohaterstwo. Potrzeba pracy dla
przyszoci, denie do tworzenia dzie trwaych, niezniszczalnych
charakteryzuje ich stosunek do ycia. Ludzie ci wierz, e
gbokie zwizki indywidualne przetrwaj mier. W ten sposb
wyraa si ich postawa osobowociowa, natomiast w deniu do
realizacji dbr kulturowych o trwaym znaczeniu wypowiada si
"czowiek wieczysty, narodowy i powszechny".
Przy osiganiu osobowoci ustosunkowanie si do mierci jest
wypadkow dwch postaw: jednej - rozumowej, obiektywnej,
krytycznej, i drugiej - uczuciowej, dramatycznej. Pierwsza wyraa
stosunek do mierci jako powszechnego procesu, obejmujcego
wszystkie jednostki, druga wyraa dramat, w ktrym zaprzeczenie
ycia biologicznego wie si z potrzeb, a niekiedy nawet
koniecznoci ycia nadzmysowego. Dramat ten przechodzi czsto w
stan spokoju, harmonii wewntrznej, wicej si poprzez medytacje
z bytem ponadzmysowym. Pokora i poczucie, e jestemy mao
znaczc drobin w strukturze wszechwiata, skonno do
obiektywnego ustosunkowania si do rzeczywistoci, wiara w

zachowanie indywidualnego bytu duchowego rodz postaw powagi i

okresowego spokoju w ustosunkowaniu si do wasnej mierci.
Zdolno do medytacji.
Zdolno do medytacji wiadczy o powstawaniu osobowoci. Medytacja
jest wyrazem przejcia od powierzchownych sdw, od przytakiwania
do wiadomych odczu i wypracowanych zasad postpowania. Potrzeba
medytacji wyraa przejcie od ycia wraeniowego do ycia
mylowego, od wrae zewntrznych do przey wewntrznych, od
reaktywnego ycia emocjonalnego do pogbionego ycia uczuciowego
sprzonego z intelektem, od przey wewntrznie lunych do
przey scalonych. Przede wszystkim za medytacja wyraa
harmonizowanie si jednostki na wyszym poziomie. Stan medytacji to moment oceny wasnego postpowania, konfrontacja z wymaganiami,
jakie sobie stawiamy. Medytacja to rwnoczenie zapadniajce
przebywanie w wiecie wartoci wyszego rzdu, ktre nasycaj nas
now energi yciow.
Medytacja harmonizuje poziom biologiczny, w ktrym rozgrywa si
wikszo dowiadcze ycia codziennego, z wyszymi poziomami
naszego ycia uczuciowego, ucisza i pogbia dramatyczno przey
zwizanych z rezygnacj z niektrych dotychczasowych wartoci i
skonnoci na rzecz innych, wyszych w hierarchii rozwoju.
Medytacja jest wyrazem czenia ycia czynnego z samotnoci.
Zdolno i potrzeba odosobnienia wskazuj zazwyczaj u ludzi
normalnych na to, e znajduj si oni na drodze do rozwoju swej
osobowoci. Osoby, ktre nie czuj takiej potrzeby lub nie znosz
samotnoci, s cakowicie uzalenione od strefy przey
zewntrznych, zmysowych. Nie s przygotowane do przemiany

wewntrznej. Susznie mwi Dostojewski, e samotno dla psychiki

jest tym, czym poywienie dla ciaa. Zdolno do kontemplacji i
samotnoci wiadczy o samoistnoci jednostki, o jej niezalenoci
duchowej.
Nadmierna potrzeba cigej stycznoci z grup moe wskazywa na
pewne stany chorobowe. Wiele osb objawiajcych stany lkowe nie
znosi samotnoci. Jednostki takie odseparowane od ycia w
gromadzie popadaj w depresj. Moliwe te, e wiele stanw
hipomaniakalnych powstaje na podou chorobowej potrzeby
kompensacyjnej, spowodowanej brakiem wystarczajco czstych i
szerokich zetkni z grup. U osb o usposobieniu czynnym,
energicznych medytacja moe wywoa stan uniesienia, napicia,
gotowoci do najwyszych powice.
Krtkotrwae stany uwzniolenia przeywa wikszo ludzi w
wyjtkowych okolicznociach, np. w chwili otrzymania wiadomoci o
uratowaniu kogo bliskiego od zagraajcej mu mierci, s one
jednak innego rodzaju. Uwzniolenie, o jakim wspomniaem wyej,
opiera si na stopniowym uniezalenianiu si zharmonizowanych
wyszych zespow psychicznych od tendencji popdowych.
Zdolno do medytacji u osoby rozwijajcej si wszechstronnie nie
tylko nie upoledza jej zdolnoci do aktywnej pracy w
spoeczestwie, ale j uszlachetnia, oczyszcza z elementw
powierzchownych, ze skonnoci impulsywnych. Pozwala na krytyczn
ocen siebie, uatwia wgld we wasn osobowo i pozwala na
wyran projekcj drogi do coraz wyszego poziomu indywidualnego.
Odczucia estetyczne, rola sztuki w rozwoju osobowoci.
Osobowo, ktrej rozwj ma charakter wszechstronny, staje si

coraz bardziej wraliwa na oddziaywanie wielkiej sztuki. Zdolno

odczuwania sztuki jest jednym z wanych skadnikw struktury
osobowoci. U Michaa Anioa, Jana Wadysawa Dawida czy Stefana
eromskiego struktura artystyczna bya dominujca. Najsabsz
stosunkowo komponent artystyczn posiada Jan Wadysaw Dawid i,
by moe, zbytnia sabo "korelatu artystycznego" bya jedn z
przyczyn szybkiego i jednostronnego spalania si wewntrznego,
zbyt ostrego zaamania i zbyt silnego, pospiesznie narastajcego
instynktu mierci.
Sztuka pozwala osobowoci o dominancie artystycznej na najwysze
odkrycia mylowe i moralne. Ludwig van Beethoven uwaa, i muzyka
jest wysza ni mdro, ni filozofia. Sokrates przez silne
umiowanie pikna nada indywidualne znami swojej nauce o
bezosobowych ideaach oglnych, o bezosobowej "istocie rzeczy". U
Miguela de Unamuno przeyciowo i konkretno zjawisk zdecydoway
o odrzuceniu wszelkiej filozofii oderwanej, natomiast zbliyy go
do czowieka konkretnego i do sztuki.
Historia sztuki hinduskiej, egipskiej, greckiej, chrzecijaskiej
przemawia wprawdzie za tym, e sztuka najwysza jest domen
"wtajemniczonych", "wybranych", a stajc si przeyciem szerokich
rzesz traci na swojej sakralnoci", swoim "wtajemniczeniu" i
poziomie. Ale faktem jest, e niektre rodzaje i niektre elementy
wielkiej sztuki poruszaj ukryte i przytumione zawizki
osobowoci chyba u wikszoci ludzi. Wielka sztuka zawiera wyrane
elementy mylowe, spoeczne i moralne, ktre oddziauj na ludzi,
poniewa przedstawia ona dramat rozwoju czowieka. Sztuka odsania
proces dezintegracji, dynamik stosunku do ideau osobowego,

zmienno i konflikty rozwojowe. Sztuka ujawnia zaamania

czowieka, jego drog od sensualizmu i abstrakcji do wysokiego
poziomu konkretyzmu, od jednostronnego racjonalizmu do
intuicjonizmu, od postaw popdowych do nadpopdowych, od wymiaru
jednopoziomowego do wielopoziomowego. Elementy te w rnych
konstelacjach i rnym nasileniu znajdujemy w yciu i twrczoci
Fidiasza, Sokratesa, najwikszych tragikw greckich, Michaa
Anioa, Dantego, Szekspira, Adama Mickiewicza i wielu innych
twrcw.
Dramatyczno postawy yciowej.
W okresie tworzenia si zawizkw osobowoci i pniej, w okresie
ich rozwoju, zachodz zasadnicze wstrzsy w yciu jednostki,
kryzysy duchowe, ktre s skutkiem walki zespow rnych
tendencji jednopoziomowych i wielopoziomowych.
Walka ta zawiera w sobie zasadniczy element zmagania si dobra ze
zem. Wie si z nabrzmiaym tragicznoci poczuciem koniecznoci
wyboru i decyzji. Jest to Hamletowskie "by albo nie by",
Kierkegaardowskie "albo-albo". "Ja walcz - mwi Seren Kierkegaard
- o wolno, o przyszo, o albo-albo [...]. Wybiera si samego
siebie nie w swej bezporednioci, nie jest to przypadkowe
indywiduum, - lecz wypiera si siebie samego w swoim milczeniu
[...] Czowiek posiada siebie samego [...] jako okrelonego przez
siebie samego, chc powiedzie jako wybranego przez siebie samego,
jako wolnego; gdy jednak posid siebie samego w ten sposb,
wyania si absolutna dyferencja midzy dobrem a zem. Dopkim
jeszcze sam nie wybra, dopty ta dyferencja zostaje w ukryciu
[...]. Absolutny wybr samego siebie jest moj wolnoci [...].

Chwila wyboru zostaa dla mnie zawsze uroczysta i czcigodna,

chocia wtedy, gdy wybieraem, ulegaem wpywom drugich*.
(*S.Kierkegaard: Wybr pism. Lww 1914)
Wedug Kierkegaarda czowiek powinien by "nieustraszony wrd
grozy, namitnoci i pokus yciowych, ma kroczy naprzd po
ciece wiary, ciece stromej i niebezpiecznej, lecz pewnie
wiodcej do celu, a wiara ta ma by cicha, korna, gotowa do ofiar,
cierpie i trudw. Milczenie, trwoga i drenie - oto jej wyraz.
Ale do tej wiary doj trzeba poprzez dziki i straszny las peen
ostrych cierni, przez ktry naley si przebi na wzr owego
Durerowskiego rycerza, pewnego siebie i ufnego w Bogu, ktremu
suy i ktrego kocha".
Zanim staniemy si wyranie nowym czowiekiem, zanim przejdziemy
"na drug stron", przeywamy okres walki wewntrznej wymagajcej
nie tylko agodnego wyzwalania si od czynnoci dotychczasowych
struktur, ale niekiedy zerwania zwizkw ze struktur, ktr
uwaamy za niewaciw, za nieistotn, za szkodliw dla rozwoju. W
okresie, kiedy przestajemy by "dawniejszym czowiekiem", a nie
stalimy si jeszcze czowiekiem "obecnym" i "przyszym",
przeywamy gbokie napicia kryzysowe. "Przychodzi chwila - pisze
Dawid - kiedy czujcy i mylcy czowiek powiada: tak duej y
nie mog. Musz znale dla siebie "now form ycia", nie za
poznania. W najwyszych napiciach duchowych czowiek czuje, e
musi sam co wiedzie, postanowi, uczyni, e nikt go zastpi
nie moe".* (*J.W. Dawid: Ostatnie myli i wyznania. Warszawa
1935)
A oto wypowied jednego z moich pacjentw, wybitnie zdolnego i

twrczego. "Nie znosz mglistych i abstrakcyjnych systemw

filozoficznych, nie znosz gimnastyki ideami bez zwizku ze
sprawami ludzkimi indywidualnymi i spoecznymi. Napawaj mnie
nieufnoci dialogi z bstwem, ktre waciwie s monologami,
woaniami bez odpowiedzi. Nie uznaj nieumotywowanych, mao
konkretnych fantazji transcendentalnych i dogmatycznych. Udrczony
niedol wiata, widz moliwo jej przekroczenia. Potrzebny jest
wic olbrzymi wysiek ludzki, wysiek indywidualny, spoeczny,
ktry powinien wytworzy now rzeczywisto o wysokiej hierarchii
wartoci, ale wartoci ludzkich i dla ludzi".
Przeycia takie doprowadzaj do negatywnego ustosunkowania si do
dotychczasowych celw i sposobw ycia, ktrych warto maleje lub
niknie. Rwnoczenie rozpoczyna si gorczkowa praca poszukiwania
sensu wasnego istnienia w znaczeniu gbokiego, konfliktowego
przeywania. Chodzi o znalezienie innych treci egzystencjalnych,
w nowym wymiarze, co wie si z przeywaniem dramatu osobistego.

Niektre waciwoci indywidualne osobowoci

Czsto u osb modych w okresie dojrzewania, a niekiedy u osb

dorosych w okresach wielkiej radoci, cierpie czy zwtpienia
pojawia si poczucie osamotnienia, poczucie "innoci". Owa inno
w przeyciach jest wyrazem dziaania czego dotychczas nie
znanego, przychodzcego jakby z zewntrz, niespodziewanego, do
czego brak nam "przystosowalnikw" w strukturze psychicznej. Im
mniejsza sztuczno tej struktury, im wikszy spokj jej
niechorobowej dezintegracji, tym czstsze s owe stany, ale tym

mniej obce. S one cech ludzi wraliwych o wzmoonej pobudliwoci

psychicznej.
Skonno do niechorobowej dezintegracji jest zasadnicz
waciwoci psychiki zdolnej do ewolucji. Osoby takie s na pozr
niedojrzae. Spostrzegamy u nich czsto pseudoinfantylizm
psychiczny, wieo, zdolno do entuzjazmu, skonno do
idealizowania. Osoby takie "permanentnie dojrzewaj", w
przeciwiestwie do wikszoci ludzi, u ktrych nastpuje wzgldnie
szybkie usztywnienie w przystosowaniu si do typowego rodowiska.
Osoby z ma spoistoci struktury - jeeli nie jest to struktura
istotnie chorobowa - przejawiaj zdolno do przemian pozytywnych,
czyli dezintegracyjno osobow, ktr w zakresie niechorobowym
mona uwaa za podstawowy sprawdzian rozwoju. Na odrnienie
dezintegracyjnoci pozytywnej od negatywnej pozwala wyrana,
zapowiadajca si obecno czynnika organizujcego stan
rozlunienia lub rozbicia. Czynnik ten organizuje struktur
osobow przez hierarchizowanie i celowe zuytkowanie jej nadbudowy
na wyszym poziomie.
Jakie zasadnicze waciwoci indywidualne skadaj si na
struktur osobowoci? Jak ju mwilimy, jedn z takich
waciwoci jest zasadniczy kierunek zainteresowa oraz uzdolnie,
zdolno do szukania rzeczywistoci na rnych poziomach, o
indywidualnym zabarwieniu i specjalnym tonie uczuciowym.
Chodzi tu o wyrane zainteresowania, uzdolnienia i talenty
samouwiadomione i samopotwierdzone, nadajce zasadniczy ton
psychice, bez ktrych nie mona sobie wyobrazi danej jednostki.
S to np. zainteresowania i uzdolnienia Sokratesa, bez ktrych

ycie nie przedstawiaoby dla niego - jak sam mwi - adnej

wartoci (Platon - Obrona Sokratesa), jest to talent
muzyczno-poetycki Chopina. Mog to by uzdolnienia wychowawcze,
lekarskie, architektoniczne, zamiowania przyrodnicze,
podrnicze, zainteresowania rolinami, ogrodem, zamiowania
dekoracyjne bd zainteresowania opiekucze pielgniarek czy
wychowawcw. Zainteresowania te i uzdolnienia nie musz by na
poziomie talentu. Ale nawet w formie zawizkowej s tak swoiste,
tak zwizane z konkretn osob, e musz by uwaane za dar natury
przyniesiony ze sob na wiat, dar, ktrego nie da si odczy od
dalszych dziejw jednostki.
Drug waciwoci indywidualn s trwae zwizki uczuciowe
mioci i przyjani. Zwizki te symbolizuje mit platoski o dwch
poowach duszy. Przykadem takich zwizkw jest zespolenie
Sokratesa czy Pitagorasa ze swoimi uczniami. W yciu codziennym
spotykamy takie zespolenia indywidualne lub grupowe na bardzo
wysokim poziomie. S to napicia duchowe w mioci maeskiej,
zwizku braterskim czy siostrzanym, w zwizku przyjani
pozarodzinnej, czy w zwizkach ideowych.
Trzeci zasadnicz cech indywidualn jest wiadome utosamienie
si ze sob i wasn histori rozwoju. Cech czwart jest
specyficzny, niepowtarzalny ton ycia duchowego i specyficzny
przejaw tego ycia widoczny w wyrazie twarzy, oczach, ruchach,
tonie gosu, sposobie zachowania si, osobistym wdziku, w innych
formach "indywidualnego magnetyzmu".

Samouwiadomienie, samowybranie, samopotwierdzenie i

samowychowanie

Zazwyczaj odrniamy wiadomo samego siebie od wiadomoci

wiata zewntrznego. Podstawowymi waciwociami samowiadomoci
s: odrnienie siebie od wiata zewntrznego, a zwaszcza od
innych osb, oraz poczucie wasnej aktywnoci, poczucie tosamoci
siebie w czasie i poczucie pojedynczoci (K. Jaspers). Mwic o
wiadomoci siebie, wypenionej wyran treci, moemy mwi o
wiadomoci wasnej osoby.
Zmiany w wiadomoci wasnej osoby wystpuj przede wszystkim w
okresie dojrzewania, w ktrym dochodzi do gosu poczucie przemian,
poczucie stawania si kim innym. Doznaniom tym towarzysz stany
okresowej depresji (zamierania czego) i podniecenia (stawanie si
czego nowego), naprzemiennie wystpujce poczucia: niszoci i
wyszoci, sprzecznoci w sobie i wzmacniajcej si jednoci. Jest
to przejaw dezintegracji o charakterze raczej psychofizjologicznym
ni moralnym. Zanika bowiem stopniowo indywiduum dziecice, a
powstaje osoba dorosa. Dotychczasowe tendencje sabn, nikn lub
nabieraj innej barwy. Powstaj za inne, czsto obce i przykre,
czciowo przycigajce nowoci.
W niektrych zaburzeniach chorobowych (cikie psychonerwice,
schizofrenia) mamy do czynienia z objawami podobnego rodzaju,
mianowicie z poczuciem czego obcego w sobie, czego innego,
nadwartociowego, z brakiem penego odczuwania siebie jako
caoci, jako czego zintegrowanego.
W procesie okrelonym przez nas jako samouwiadomienie,
powstajcym w zwizku z kryzysami moralnymi, z przeksztaceniem

siebie ("narodzenie si osobowoci"), wystpuj objawy

analogiczne, ale nie identyczne. Jest to proces samouwiadomienia
i odczuwania w sobie struktury wyszej i niszej, duchowej i
popdowej, proces uwiadomienia sobie struktury oddzielajcej si
od oddzielanej. Stron czynn, kierujc jest struktura
oddzielajca si, uwiadomiona jako duchowa, nadpopdowa,
wywoujca poczucie podporzdkowania i przetwarzania waciwoci
ewolucyjnie niszych na korzy rodzcego si i uwyraniajcego
si ideau. Samouwiadomieniu towarzysz zazwyczaj silne przemiany
uczuciowe, przejawiajce si w poczuciu zamierania, odchodzenia,
depresji oraz w poczuciu powstawania, potwierdzania, pobudzania, a
niekiedy ekstazy. Istnieje jednak zasadnicza rnica pomidzy
analogicznymi objawami zachodzcymi w okresie dojrzewania i w
stanach chorobowych. wiadomo wwczas nie ulega bowiem
zamroczeniu. Przeciwnie, jest wzmocniona i wykazuje due napicie.
ycie codzienne jednostki charakteryzuje si wspdwiczeniem
mimo skupienia i wyosobnienia.
W procesie samouwiadomienia nastpuje podporzdkowanie si silnej
dominancie, ktr jest naczelna, wyranie uchwycona idea. Przy
udziale retrospekcji i prospekcji zaznacza si wyraniej ni
dotychczas linia ycia. Ow naczeln ide - wzr ycia, bdziemy
nazywa ideaem osobowoci. Stan waciwy samouwiadomieniu wyraa
si w dezintegracji, w odrzucaniu czci wasnej struktury. Moe
on przejawia si w formie ostrej, moe trwa miesice, lata, a
nawet cae ycie.
Wielopoziomowa niech do samego siebie i sympatia do samego
siebie maj jakby nerwicowy czy psychonerwicowy charakter. A jest

to w gruncie rzeczy proces przemian, w ktrym tworzy si nowa

struktura, nowy zesp funkcji w miejsce struktur dawnych. Jest to
jakby duej trwajcy czy wielokrotnie si powtarzajcy okres
dojrzewania, ktry tym si rni od waciwego okresu dojrzewania,
e nie dotyczy stadiw rozwoju, ale rnic poziomw. W ten sposb
wyraa si wybr pomidzy byciem indywiduum (jednostk) a
stawaniem si osobowoci.
Zachodzi tu nie wyjaniony dotychczas proces, dziki ktremu
jednostka staje si wypadkow czynnikw dziaajcych ju w onie
matki, otoczenia biologicznego i spoecznego oraz cigle
zyskujcego na sile czynnika: samookrelenia siebie,
samooddziaywania na siebie, tzw. czynnika trzeciego (zespou
czynnikw autonomicznych, wybirczych, "siebie w sobie"). W
procesie tym podstawow rol odgrywa stay obraz wasnego ideau
osobowego dynamizowany w procesach dezintegracji i samowychowania.
Mamy tutaj do czynienia z aktywnoci dynamizmu
"przedmiot-podmiot" w sobie.
U dziecka mog istnie zawizki samowychowania, ale przejawiaj
si w bardzo maym stopniu. U znacznej wikszoci ludzi dorosych
o normalnym poziomie integracji samowychowanie jest zjawiskiem
odcinkowym, okresowym, niewyranie uwiadomionym i nie
wyodrbnionym z innych metod wychowawczych. Waciwie o
samowychowaniu moemy mwi dopiero od chwili, gdy zaczyna si
rodzi osobowo, tzn, od momentu, kiedy zaznacza si proces
samowychowania i samowiedzy, w ktrym dochodzi do nasilenia si
potrzeby wyrniania w nas tego, co stanowi nasz istot. Dochodzi
wwczas do prb ujcia tej istoty w jej waciwociach

biologicznych i pozabiologicznych, w jej hierarchii wartoci

i celach.
Samowychowanie to proces dopuszczania do wiadomoci wszelkich
bodcw i wszelkich treci, ktre mog oddziaywa wychowawczo.
Samowychowanie wie si z cigym rnicowaniem i wybirczym
traktowaniem tych bodcw, czciowym lub cakowitym odrzucaniem
jednych z nich, a dopuszczaniem innych, oraz z kontrol
zachodzcych zmian nie tylko przez intelekt, ale rwnie przez
uczucia wysze.
Samowychowanie to proces rozwaania i kontroli impulsw, ktrych
rdem jest idea osobowy i wcielanie go w ycie. Samowychowanie
to take oddzielanie w yciu codziennym tego, co jest nasz
istot, od tego, co ni nie jest (co ma nam tylko dostarczy
materiau budowlanego do rozwoju), oddzielanie wartoci trwaych
od przemijajcych, pozoru od rzeczywistoci.
Samowychowanie w yciu codziennym polega na realizacji
poszczeglnych celw wychowawczych wypywajcych z ideau
osobowego. Jest to droga wyrabiania w sobie nawykw
sublimacyjnych, zdrowego odrzucania mechanizmw kompensacyjnych,
ktre schodz na dalszy plan, przestaj by dla osobowoci
metodami wychowawczymi. Samowychowanie to metoda realizacji siebie
przez oddawanie si pracy nad innymi, przez otworzenie si na
trudnoci, konflikty, braki i bdy innych ludzi. Samowychowanie w
codziennych dowiadczeniach yciowych to take zapomnienie o
sobie, to pozorne zatarcie swojej osobowoci w subie ideaw
mioci bliniego, ideaw wsplnych wszystkim ludziom na wiecie.
Maj one najwiksz szans realizacji w tych systemach, w ktrych

czowiek i jego rozwj s gwnymi celami dziaa spoecznych.

Jeszcze o definicji osobowoci

W zwizku z podan wyej definicj osobowoci, z jej podstawowymi
waciwociami oglnymi i indywidualnymi, z jej wyran
hierarchiczn struktur wartoci osigan w wyniku dynamicznego
rozwoju tkwicych w niej zawizkw naley zwrci uwag na dwa
aspekty: 1) wielopaszczyznowo (aspekt empiryczno-normatywny),
2) trwao i niezmienno pewnych waciwoci i postaw osobowoci
oraz ich rozwj "ilociowy".
Aspekt empiryczno-normatywny.
W higienie psychicznej posugujemy si metodami empirycznymi
midzy innymi w badaniu zawizkw (zadatkw) osobowoci. Badamy
wzmoon pobudliwo psychiczn i wzmoon zdolno do rozwoju,
ktre s ze sob cile zespolone. W badaniach empirycznych
stykamy si cigle z zagadnieniami hierarchii wartoci i ich
realizacji. Przy badaniu czowieka musimy stosowa skal wartoci
ju istniejcych oraz obserwowa, jak one powstaj i jak si
rozwijaj.
Stwierdzamy te zmiany m.in. przez badania katamnetystyczne osb,
ktre osigajc coraz wysze wartoci w takiej lub innej skali czy
hierarchii realizuj swj program i cele. Realizuj niejako
"wasne normy osobowociowe". Ksztatowanie si osobowoci jest
zatem zjawiskiem zarwno empirycznym, jak i normatywnym.
Oznaczone, zdiagnozowane poziomy funkcji uczuciowych i popdowych
oraz poziomy wartoci i celw opieraj si z jednej strony na
cisym ich badaniu, a z drugiej - na projekcjach poziomw

hierarchii wartoci i celw, maj zatem zarwno charakter

empiryczny, jak i normatywny, a wic teleologiczny.
Wnioski z bada empirycznych dotyczce struktury osobowoci
przenosimy do analizy osobowoci historycznych, ktre umieszczamy
w okrelonych skalach wartoci biologicznych, spoecznych i
indywidualnych. I tutaj rwnie empiryczny punkt widzenia czy
si z normatywnym.
Zarwno jednostki o rozwijajcej si osobowoci badane aktualnie,
jak i osobowoci historyczne, rozpatrywane z punktu widzenia
realizowanego lub osignitego ideau, wymagaj konstruowania norm
osobowoci w sposb obiektywny, empiryczny i normatywny. Moemy
powiedzie, e ze wzgldu na przedmiot i metod bada normy te s
koniecznoci logiczn. Su yciu codziennemu i badaniom
naukowym. Ich skala obejmuje wartoci yciowe wybitnych osobowoci
historycznych i osb yjcych na poziomie najwyszym. To pozwala
okreli miejsce, jakie zajmuj badane jednostki w tak
skonstruowanej skali.
Okrelajc hierarchi wartoci w nauczaniu, w zasadach zachowania,
w konfliktach ycia codziennego, we wzorach zachowa modziey i
osb dorosych, posugujemy si stale okrelonymi, empirycznymi
normami moralnymi, od najniszych do najwyszych.
Budujc skal poziomw funkcji uczuciowych i popdowych, budujemy
rwnie skal wartoci i celw. Wysze poziomy funkcji uczuciowych
i popdowych s bowiem skalami empirycznymi i normatywnymi dla
rnych poziomw wartoci. Poziomy rozwoju s zatem obiektywnie
wymierzalne. Dysponujemy ju wstpnym zestawem testw do diagnozy
poziomw funkcji uczuciowych i popdowych, a wic i do diagnozy

poziomw wartoci. Oczywicie metody te nasuwa mog zastrzeenia,

nie moe ich bowiem cechowa zbyt wysoka precyzja; niemniej jednak
diagnozowanie rozwoju uczuciowo-aksjologicznego jest faktem.
Trwao cech i ich wzbogacanie.
Podkrelaem wielokrotnie, e w okresie rodzenia si osobowoci przez co rozumiemy zasadniczy przeom w yciu jednostki lub jej
powolne, ale wyrane dojrzewanie - jednostka ta przeywa w sposb
bardzo silny sw przemian strukturaln. Ma poczucie powstawania
innoci, odmiennoci pod wzgldem hierarchii wartoci. Przeywa
znaczny wzrost uwraliwienia na jedne wartoci i osabienie
wraliwoci na inne. Przeywanie wartoci powszechnych i
indywidualnych wyraa si m.in. w przekonaniu, e bez niektrych
wartoci konkretnych ycie nie miaoby sensu.
Wystpuj tutaj opisane ju indywidualne waciwoci osobowoci:
gwny kierunek zainteresowa, uzdolnie, talentw, trwae i
wyczne zwizki uczuciowe, niepowtarzalno osobniczych elementw
nastrojowo-uczuciowych, wiadomo odrbnoci wasnej i odrbnoci
historii wasnych przey i rozwoju, ktre s sprzone z
powszechnymi, spoecznymi wartociami osobowoci. Trwao i
wyczno tych waciwoci s podstawowymi elementami osobowoci.
Syntetyzujc spraw najwyszych wartoci przypomnijmy, e na
poziomie osobowoci rozrniamy dwie esencje: indywidualn i
spoeczn (powszechn). Pierwsza zawiera gwne kierunki
zainteresowa i uzdolnie, wyczne, trwae zwizki uczuciowe i
wiadome utosamienie si z sob i wasn histori rozwoju. Druga
zawiera empati, odpowiedzialno, autonomi, autentyzm, wysoki
poziom wiadomoci spoecznej. Obie esencje s wzajemnie

uwarunkowane. Nie mona by autentycznie spoecznym, nie

posiadajc esencji indywidualnej, i odwrotnie. Jako tych esencji
jest niezmienna. Podlega tylko wzrostowi ilociowemu.
Oczywicie w procesie rozwoju jednostki w kierunku osobowoci
powstaj nowe jakoci, jednake nie uszczuplaj one i nie
osabiaj centralnego miejsca jakoci dotychczas
samouwiadomionych, samowybranych i samopotwierdzonych. Nowe
jakoci mog wzbogaca osobowo, ale zawsze s marginesowe wobec
jej jakoci centralnych.
A zatem w wiecie wartoci ksztatowanych od chwili narodzenia si
osobowoci obserwujemy zmiany ilociowe wartoci. Nie obserwujemy
zmian jakoci przyjtych i przeywanych przez osob jako
centralne, stanowice warunek sine qua non sensu istnienia.
Konieczne jest wic zaakcentowanie w naszej definicji osobowoci
tej wanie niezmiennoci jakoci centralnych. Przypomnijmy, e
osobowo to samouwiadomiona, samowybrana, samopotwierdzona i
samowychowujca si jedno podstawowych waciwoci (jakoci)
indywidualnych i spoecznych. Jakoci te s niezmienne i rozwijaj
si w kierunku konkretnego ideau indywidualnego i powszechnego
(spoecznego).

5. Metody bada poziomw wartoci ludzkich - drogi do osobowoci

Istniej rne metody badania psychomotoryki, inteligencji

teoretycznej i praktycznej, wielu cech osobowoci jednopoziomowej
(np. Rorschach); istniej take metody diagnozy psychologicznej
rnorodnych zespow objaww psychopatologicznych. Jeeli chodzi

o badania wartoci osobowych i osobowoci jako najwyszego zespou

wartoci, do ktrego moemy podej empirycznie, to prby ich
przeprowadzenia umoliwia teoria dezintegracji pozytywnej.
Metodyka tych bada uwzgldnia wielopoziomowo funkcji
uczuciowych i popdowych, a wic i wielopoziomowo wartoci.
Teoria dezintegracji pozytywnej wychodzi z zaoenia, e istnieje
obiektywna podstawa uznawania niektrych aksjomatw w dziedzinie
funkcji uczuciowych i popdowych, tak jak w dziedzinie percepcji i
analizy logicznej. Takie aksjomaty (fakty podstawowe) mog by
gruntownie i systematycznie opisane, wyrnione, skontrolowane.
Naley do nich np. przekonanie, e tortury, skazanie kogo bez
postpowania i dowodu sdowego lub bicie maego dziecka s czym
zym. Takie sdy wartociujce s tak samo oczywiste jak percepcje
kolorw, ksztatw, percepcje dotykowe, smakowe, wchowe czy takie
pewniki logiczne jak to, e 2 razy 2 = 4. eby nie dostrzega
faktw podstawowych dotyczcych funkcji uczuciowych i popdowych,
a wic i wymienionych wyej wartoci, trzeba by upoledzonym
moralnie lub uczuciowo. Niezdolno do uznania kategorii
logicznych oznacza moe poziom idiotyzmu lub imbecylizmu. Trzeba
mie pewne zmiany mzgowe lub wady zmysw (np. daltonizm), eby
nie rozrnia barw, nie sysze dwikw, nie czu rnych
zapachw itd.
Teoria dezintegracji pozytywnej, wychodzc od aksjomatw w
dziedzinie funkcji uczuciowych i popdowych, a tym samym wartoci,
stoi na stanowisku, e moemy na podstawie dowiadcze
kllinicznych, bada psychologicznych, longitudinalnych i analizy
wybitnych osobowoci historycznych ustali poziomy funkcji

uczuciowych i popdowych, a wic i wartoci. Funkcje

uczuciowo-popdowe i wartoci ludzkie maj bowiem swoje poziomy.
Poziomy te moemy mierzy odpowiednimi metodami.

Krtki opis metod badawczych

W chwili obecnej rozporzdzamy picioma metodami badawczymi

rnicymi si wartoci diagnostyczn. S to: metoda wywiadu
psychologiczno-spoecznego, metoda bada psychoneurologicznych,
metoda bodcww werbalnych, metoda biografii i metoda Rorschacha w
interpretacji teorii dezintegracji pozytywnej. Zajmiemy si nimi
kolejno.
Metoda wywiadu jest oparta na tych samych zasadach, co kady
wywiad psychologiczno-spoeczny, z tym e uwzgldnia
wielopoziomowo funkcji uczuciowych i popdowych, a tym samym
wartoci. Pytania zmierzaj do wyjanienia; czy jednostka
przejawia poszczeglne dynamizmy charakterystyczne dla diagnozy
kadego z poziomw, czy ma wgld w te dynamizmy, jakie przejawia
formy wzmoonej pobudliwoci i jaki jest ich poziom, jakie posiada
cechy twrcze oraz jaki ma wgld we wasne psychiczne rodowisko
wewntrzne itd.
Egzamin psychoneurologiczny opiera si na oglnie przyjtym
schemacie bada neurologicznych, lecz w powizaniu z interpretacj
odruchw z punktu widzenia ich poziomu, hamowania, kontroli, tak
aby mona byo wyrnia odruchy zlokalizowane i odruchy oglne.
Chodzi o to, eby sbada i oceni wzmoon pobudliwo ukadu
wegetatywnego i stopie jego kontroli, objawy dermografii, objawy

gibkoci woskowej i inne. Objawy neurologiczne rozpatrywane z

punktu widzenia wzmoonej pobudliwoci odruchowej i psychicznej,
hamowania i kontroli, z punktu widzenia zachowania w okresie
badania, a wic i psychicznych form kontroli swego zachowania i
stosunku do egzaminatora - umoliwiaj znaczny wgld w zagadnienie
wielopoziomowoci odruchw, czynnoci kontrolnych oraz
wielopoziomowoci funkcji uczuciowych i popdowych. Analiza
ruchw, wyrazu twarzy, umiechw, waha, niepewnoci, wraliwoci
indywidualnej, wgldu w siebie i w sytuacj daje spore moliwoci
postawienia wstpnych hipotez co do poziomw funkcji uczuciowych i
popdowych. A oto kilka interpretacji, z ktrych kada z osobna
niewiele mwi; a wzite razem pozwalaj wysuwa pewne hipotezy na
temat wielopoziomowoci funkcji uczuciowych i popdowych. Na
przykad wzmoone odruchy miniowe przy ich silnym hamowaniu i
kontroli pozwalaj podejrzewa wzmoon pobudliwo uczuciow i
psychoruchow. Odruch oczno-sercowy w kierunku wagotonii czy
sympatykotonii wskazuje na moliwo diagnozowania jaenschowskich
typw tetanoidalnych i basedowoidalnych. Pierwszy odznacza si
skonnociami odprzedmiotowymi, perseweracjami i obsesjami, ma
globalnoci psychiczn, a drugi - tendencjami doprzedmiotowymi,
tendencjami do postaw globalnych, syntoni itd. Objawy
dermograficzne wskazuj na zachwianie wraliwoci skrnej. Drenie
powiek i rk, jeeli nie ma przyczyn organicznych, zdradza
wzmoon pobudliwo psychoruchow i uczuciow. Objawy tzw.
gibkoci woskowej albo tendencji do utrzymania rk i innych czci
ciaa w pozycji nadanej przez badajcego wiadcz o sugestywnoci,
skonnoci do harmonizowania si z nim.

Cae zachowanie w czasie bada neurologicznych zdradza wraliwo

lub niewraliwo psychiczn, sab lub nadmiern sugestywno
rnego poziomu, stopie kontroli, poziom kultury oglnej,
wnikliwo i wiele innych waciwoci.
Metoda bodcw sownych.
Jest ona analogiczna do metody skojarzeniowej, wprowadzonej przez
Karola Junga, ale o innej strukturze, innym celu badania
(wielopoziomowo) i innym kierunku analizy rezultatw. Polega ona
na tym, e pacjentowi podaje si list bodcw zoon z 10 sw,
takich jak: najwiksza rado, najwikszy smutek, sukces, idea,
mier, konflikt wewntrzny i inne. Osoba badana powinna poda
najsilniejsze przeycia, najsilniejsze emocjonalne dowiadczenia
zwizane z danym bodcem. Metoda ta daje nieze rezultaty w
okrelaniu wielopoziomowoci funkcji uczuciowo-popdowych. A oto
par przykadw odpowiedzi na bodziec "mier". Jedna osoba
odpowiada: "Nic mnie to nie obchodzi, sprawa ta mnie nie
interesuje; jak bd ciko chory - bd o tym myla". I
odpowied innego pacjenta: "mier bya dla mnie zawsze problemem
bardzo wanym, wywoujcym stany lkowe, a nawet stany agonalne. W
miar upywu lat mier staje si dla mnie problemem frapujcym i
penym napicia. Ale lk o wasn moj mier jest znacznie
mniejszy anieli lk o moich bliskich, o innych, nawet dalszych
ludzi: Przejmuj mnie take sprawy mierci jako zagadnienie
egzystencjalne i filozoficzne". Rnice s tutaj widoczne.
A oto odpowied na inny bodziec. Jeden z pacjentw na pytanie:
"Jakie miaem najwiksze przeycie radosne?" - odpowiada:
"Najwiksza dla mnie rado to chwila, kiedy zdecydowaem si

pj na studia pedagogiczne. Wiedziaem, e bd mia dwa

miesice wolne od pracy". A oto inne reakcje: "Najwiksz moj
radoci jest spotyka na ulicy wielkiego miasta wiele kobiet,
ktre mi si podobaj. Pocigaj mnie jednakowo, chocia w
odmienny sposb". I odpowied jeszcze kogo innego: "Nie ma dla
mnie nic bliszego i radoniejszego nad posiadanie kilku
prawdziwych przyjaci i nad przeywanie wycznych uczu w
stosunku do mojej rodziny".
A oto reakcje na bodziec "samotno": "Nie znosz samotnoci dziaa ona na mnie przygnbiajco. Musz wwczas wyj na ulic,
na dancing, porozmawia z kimkolwiek". Druga wypowied: "Bardzo
dobrze czuj si z moj rodzin i przyjacimi, ale potrzebuj
czasem samotnoci. Ukadam wwczas w cao moje przeycia, myl
nad nimi, analizuj, co byo niewaciwe w moim postpowaniu". I
trzecia: "Nic bym nie mg zrobi twrczego bez chwil samotnoci".
I wreszcie kilka odpowiedzi na bodziec "samobjstwo". Pierwsza:
"Nie chc myle o samobjstwie, nie chc porusza tego tematu,
jest w nim co gronego, od czego uciekam". Druga odpowied:
"Samobjstwo jest rezultatem gupoty lub choroby psychicznej". I
trzecia: "W pewnych warunkach samobjstwo jest wyjciem
koniecznym, jest nakazem, gdy lk przed torturami moe spowodowa
wydanie przyjaci w rce wroga. Usprawiedliwione jest samobjstwo
chorego nieuleczalnie starca, ktry nie jest ju nikomu potrzebny
i ma wstrt do samego siebie".
Rnice poziomw funkcji uczuciowych i popdowych, a wic i
wartoci - s tutaj widoczne.
Metoda bodcw sownych umoliwia wgld w dynamizmy

charakterystyczne dla kadego poziomu rozwoju psychicznego

rodowiska wewntrznego oraz w formy i poziom wzmoonej
pobudliwoci psychicznej.
Metoda biografii.
Instrukcja do testu wyjania, e pacjent ma przedstawi moliwie
szczegowo w swojej biografii - dotyczcej okresu od wczesnego
dziecistwa do chwili obecnej - wszystkie przeycia intensywne
zwizane ze stosunkiem do rodzicw i rodzestwa, zwizane z
sytuacjami radosnymi i konfliktami w szkole, w gronie kolegw,
przyjaci, wsppracownikw itd. Instrukcja zaleca rwnie
opisanie tych zjawisk i momentw z ycia, ktre pacjent uwaa za
najtrudniejsze, psychoneurotyczne, chorobowe itd., oraz kilku
charakterystycznych dla siebie snw. Nie chodzi w tym tecie o
stron formaln yciorysu, o podawanie nazwisk, miejsc itp.
Badajcego interesuje - jeszcze raz to podkrelam - historia
najbardziej pozytywnych i negatywnych przey. W instrukcji zaleca
si, by biografia bya jak najobszerniejsza i zawieraa co
najmniej 8 do 10 stron maszynopisu lub pisma odrcznego. Ten test
jest jednym z najbardziej uytecznych w diagnostyce poziomw
funkcji uczuciowych i popdowych oraz poziomw wartoci. Daje on
wgld, i to bardzo wyrany, w najwaniejsze dynamizmy
wielopoziomowe i jednopoziomowe, w formy i poziomy oraz we
wspdziaanie wzmoonej pobudliwoci psychicznej. Uwidacznia te
elementy prognostyczne rozwoju, np. przez wykrycie niektrych
dynamizmw na poziomie wyszym ni poziom, na ktrym znajduj si
gwne dynamizmy specyficzne dla danej osoby.
Obecno kilku dynamizmw, jak: zdziwienie w stosunku do siebie

samego, zaniepokojenie sob, poczucie niszoci w stosunku do

samego siebie, niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu i winy,
nieprzystosowanie pozytywne - wskazuje na trzeci poziom rozwoju,
tzn. na poziom dezintegracji wielopoziomowej spontanicznej.
Obecno wielu elementw dezintegracji jednopoziomowej, jak:
ambiwalencja i ambitendencja, zaburzenia psychiczne
jednopoziomowe, histeria konwersyjna, fobie i niektre objawy
psychotyczne - wskazuje do wyranie na drugi poziom rozwoju, a
wic na poziom dezintegracji jednopoziomowej. Wykrycie obok siebie
takich dynamizmw, jak: dynamizm "przedmiot-podmiot" w sobie,
czynnik trzeci, zdolnoci do autopsychoterapii, wysoki poziom
empatii i samowiadomoci - wskazuje do wyranie na czwarty
poziom rozwoju funkcji uczuciowych i popdowych, zatem i wartoci,
a wic na poziom dezintegracji wielopoziomowej zorganizowanej i
usystematyzowanej:
Metoda Rorschacha w interpretacji teorii dezintegracji pozytywnej.
Wieloletnie badania moje i moich wsppracownikw wykazay, i
mona wykry t metod elementy wielopoziomowe i elementy twrcze,
zwizane z rnymi poziomami wzmoonej pobudliwoci psychicznej
oraz nerwicami i psychonerwicami. Usystematyzowanie bada metod
Hermana Rorschacha z tego punktu widzenia daje do wierny obraz
wielopoziomowoci funkcji uczuciowych i popdowych,
wielopoziomowoci wartoci oraz elementw sprze midzy
zdolnociami twrczymi a nerwicami i psychonerwicami.
Wskazane metody badawcze pozwalaj postawi wielopaszczyznow i
wielopoziomow diagnoz uwzgldniajc braki w rozwoju, a
rwnoczenie pozwalaj na wykrycie najwaniejszych waciwoci

twrczych i caego bogactwa psychicznego osobowoci. Pacjentw o

do znacznym poziomie samowiadomoci, a wic i wraliwoci na
siebie i otoczenie, mona wprowadzi we wszelkie waniejsze
zawioci diagnostyczne i wskaza im na podstawie cisych
rezultatw testowych, jakie s ich zalety i wady, ktre ich
waciwoci psychiczne s twrcze, jakie maj braki rozwojowe i
jakie s ich moliwoci rozwoju. Takie podejcie staje si
podstaw rozwoju autopsychoterapii, przemian postawy pacjenta w
stosunku do samego siebie, przebiegu jego dalszego rozwoju.
Umoliwia nowe spojrzenie na siebie, powoduje czsto zwrot w
stosunku do siebie i otoczenia, do pracy i do wasnego rozwoju.

Znaczenie wychowawcze i spoeczne badania poziomw rozwoju funkcji

uczuciowych i popdowych osobowoci

Wielokrotnie ju podkrelaem, e funkcje uczuciowe i popdowe s

gwnym motorem rozwoju czowieka i jego aktywnoci, jego stosunku
do siebie i otoczenia, a przy mniej lub bardziej instrumentalnym
powizaniu z inteligencj s rwnie si napdow w twrczoci i
rozwoju spoecznym. Nie sposb te waciwie okreli znaczenia
uzdolnie i talentw bez wykrycia i okrelenia w nich elementw
uczuciowych i wyobraeniowych w formie wzmoonej pobudliwoci
psychicznej.
Niedocenianie wychowawczego znaczenia waciwego rozpoznania formy
oraz poziomu funkcji uczuciowych i popdowych odbija si na
rozwoju i wychowaniu czowieka, a take na ksztatowaniu jego
stosunkw spoecznych. Oceny szkolne oparte tylko na stereotypowym

stawianiu stopni za postpy w nauce bez uwzgldnienia elementw

uczuciowych s nieporozumieniem. W ocenie nauczyciel i wychowawca
musz uwzgldnia dostrzeone zahamowania uczuciowe, lkliwo,
pobudliwo wyobraeniow oraz sab okresow koncentracj ucznia.
S to elementy, ktrych rozpoznanie daje waciw ocen nie tylko
postpw intelektualnych, ale rwnie rde postpw lub ich
braku, ktre tkwi w yciu uczuciowym dzieci i modziey.
Nadmierne podleganie prdowi mimowolnych skojarze, zahamowanie w
wypowiedziach, lk przed pytaniem, okresowy smutek czy depresja,
introwersja i wysoki poziom odpowiedzialnoci ucznia lub
wychowanka nie pozwalajcy mu na upominanie si o zmian oceny,
ktr uwaa za niesprawiedliw - wszystko to odgrywa podstawow
rol we waciwej pomocy lub wyrzdzaniu szkd w rozwoju dzieci i
modziey, decyduje o rozwoju lub o urazach psychicznych.
Waciwa ocena poziomw funkcji uczuciowych i popdowych, a wic
waciwa identyfikacja wartoci, moe odgrywa zasadnicz rol w
odrnianiu sprytu i cynizmu od subtelnoci i zahamowania,
zdolnoci ukrytych i gbokich od zdolnoci umiarkowanych, ale
demonstrowanych, pozwala odrni jednostki o gbokim i
wielopoziomowym psychicznym rodowisku wewntrznym od osobnikw o
jednopoziomowych funkcjach czy nawet od psychopatw. Mierzenie
funkcji uczuciowo-popdowych oraz poziomu wartoci moe eliminowa
chaos w tej dziedzinie. Brak obiektywnych metod oceny jest
wykorzystywany przez jednostki sprytne, cyniczne, psychopatyczne.
Badanie korelacji wartoci twrczych zwizanych z nerwowoci i
psychonerwic pozwala wydoby z ukrycia wartoci autonomiczne,
wysokie uzdolnienia i talenty, tak czste u osb

psychonerwicowych. Docenianie w wikszym stopniu diagnozy poziomw

wartoci moe mie wpyw na stopniowe przeksztacanie moralne
spoeczestwa, znalezienie odpowiedniego "miejsca w wiecie" dla
rnic w wartociach moralnych, spoecznych, estetycznych.
Wymaganie od kandydatw na psychologw, lekarzy, rnego rodzaju
wychowawcw znacznego potencjau rozwojowego w sferze funkcji
uczuciowych i popdowych oraz wartoci ludzkich moe stanowi
zasadniczy zwrot, jeli chodzi o spoeczn rang tych zjawisk i
metody ich oceny. Obiektywizacja wartoci, ich wymierzalno,
wyodrbnienie wielopoziomowych funkcji uczuciowych i popdowych,
opracowanie odpowiednich metod badawczych pozwalaj uczyni
znaczny krok w metodach zmierzajcych do rozwoju jednostki i
grupy.
A oto przykady obrazujce te opinie.
Ela (7 1/2 roku) zostaa przyjta do drugiej klasy szkoy
podstawowej na podstawie specjalnego egzaminu. W pierwszych dniach
pobytu w szkole miaa znaczne trudnoci w przystosowaniu.
Przejawiaa wzmoon pobudliwo uczuciow i wyobrani. Zacza
le sypia, tracia apetyt, krzyczaa przez sen. Stracia dwa
kilogramy na wadze, bya zalkniona i smutna. Badanie lekarskie i
psychologiczne stwierdzio u niej iloraz inteligencji 128. Metoda
Hermana Rorschacha wskazywaa na typ ambiekwalny, to znaczy
wybitnie wraliwy na barwy i odznaczajcy si bogatym wewntrznym
yciem psychicznym. Ela miaa zdolnoci do matematyki, sztuki
dekoracyjnej oraz niektrych przedmiotw humanistycznych.
Obserwacja i badania funkcji uczuciowych i popdowych wykazyway
do znaczny rozwj psychicznego rodowiska kwewntrznego, bardzo

dobry poziom samowiadomoci, poczucie niszoci w stosunku do

siebie, zaniepokojenie sob i niezadowolenie z siebie oraz inne
objawy wiadczce o rozwoju funkcji autonomicznych.
Dziewczynka za rad nauczycielki skonna bya przenie si do
klasy pierwszej. Po naradzie z psychologiem rodzice doszli do
wniosku, e taka decyzja byaby dla dziecka szkodliwa. Umwili si
z nauczycielk, e w cigu najbliszego procza Ela bdzie
odrabiaa normalnie lekcje i wypracowania domowe, ale nie bdzie
wywoywana do ustnych odpowiedzi w klasie. Nauczycielka nawizaa
z ni dobry, omielajcy i uznajcy zdolnoci dziewczynki kontakt.
Ela przestaa objawia niepokj i zaburzenia snu; przybraa na
wadze. Po roku przesza do trzeciej klasy z nagrod.
Bardzo susznie nie potraktowano jej trudnoci jako
patologicznych, jako nerwicowych. Przy wraliwoci dziewczynki
byby to czynnik oniemielajcy, zwikszajcy negatywne stany
poczucia niszoci. Istotne znaczenie miaa tu warto oceny
poziomu funkcji uczuciowych i popdowych i potraktowanie ich jako
pozytywnych i twrczych.
A oto inny przypadek. Student politechniki S., ktry cierpia z
powodu lekkiego jkania, mia lk przed pytaniem, introwersj,
poczucie niszoci. By silnie zwizany z matk. Poza tym zwiza
si uczuciowo z mod dziewczyn, niemia, introwertywn, o
wzmoonej pobudliwoci psychicznej. Jak si okazao, oboje z
powodu niemiaoci nie wyjawili sobie swoich uczu. S. pozosta
po raz wtry na tym samym roku i grozio mu niedopuszczenie do
dalszych studiw.
Obserwacje i badanie lekarsko-psychologiczne wykazay: stany

lkowe przed pytaniem w obecnoci innych z powodu jkania i

bojaliwoci, a zarazem - wszechstronnie rozwinite rodowisko
wewntrzne z wikszoci dynamizmw trzeciego poziomu
dezintegracji wielopoziomowej spontanicznej. Badany by wybitnie
zdolny w dziedzinie, ktra bya przedmiotem jego studiw. Po
przedstawieniu sprawy dziekanowi wydziau, po egzaminie odbytym
bez obecnoci innych studentw i po dopuszczeniu do dalszych
studiw S. znalaz si w czowce tego wydziau. Pomoc w
osabieniu jkania i pomoc w wyjanieniu zwizku uczuciowego z
dziewczyn, ktr kocha, przyczynia si do wzmocnienia zaufania
do siebie i wiary w moliwoci rozwojowe.
A oto trzeci przypadek, ktrego istot ukazuje wypowied
23-letniej pacjentki zawarta w jej autobiografii: "Od paru lat
miaam silne napicia uczuciowe, zwizane z moim typem, z moim
niedopasowaniem si do otoczenia. Filozofowaam, obserwowaam
siebie i innych, okresami nie byam zdolna do pracy. Grozia mi
wieloletnia przerwa w studiach. Nie umiaam si bawi, przestali
mnie interesowa koledzy i znajomi. Pogryam si w swj wiat
myli i przey. Baam si zwariowa. Przychodziy mi myli
samobjcze. Ale natrafiam na kogo, kto mnie zbada
wszechstronnie, kto pozytywnie wytumaczy mi moje stany, kto
dowid mi na podstawie bada testowych, e wszystkie moje objawy
s zwizane ze zbliajcym si skokiem rozwojowym, e s twrcze.
I tak si stao; zaczam si powoli wydostawa z postawy
negatywnej do siebie, zaczam duo czyta, zaczam pisa. Staam
si po latach poczytn autork. Waciwie od tego momentu".
Wydaje si, e obiektywne i yczliwe wydobycie wybitnych uzdolnie

Gerarda de Nervala, Vincenta van Gogha, Ottona Weiningera mogoby

ich uchroni przed samobjstwem.

6. Psychopatia - najwiksza przeszkoda w rozwoju osobowoci grupy

Przypomnijmy w formie syntetycznej gwne waciwoci psychopatii

w moim ujciu. Psychopatia jest struktur osoby poddanej dziaaniu
prymitywnych popdw o duej sile integracyjnej z podporzdkowan
jej inteligencj jako instrumentem. Psychopata jest sztywny i
zawony uczuciowo. Ma silne ambicje i do znaczne zdolnoci, ale
wskie i podporzdkowane wanie popdom prymitywnym. Nie ma on
konfliktw wewntrznych, ale popada w konflikty zewntrzne. Nie
jest zdolny do empatii, tote podporzdkowuje sobie innych lub
okresowo, do czasu uzyskania przewagi, podporzdkowuje siebie
innym. Jest zazwyczaj guchy i lepy na sprawy innych, na ich
rozwj i trudnoci. Realizuje bezwzgldnie swoje cele. Psychopata
znajduje si na poziomie integracji pierwotnej, jest upoledzony
uczuciowo.
Odrniamy psychopatw "wielkich" i "maych". Wielkich psychopatw
znajdujemy wrd najwikszych kryminalistw wiata, wrd
bezwzgldnych dyktatorw o silnej agresywnoci (np. Neron,
Hitler), nie liczcych si z adnymi ofiarami w realizacji
wasnych celw. Dla wielkiego psychopaty jednostka i grupa
spoeczna nie istniej jako wartoci moralne. Nie istniej dla
niego zasady sprawiedliwoci. Ludobjstwo czy obz koncentracyjny
nie s dla problemem moralnym, lecz rodkiem prowadzcym do celu.
Mali psychopaci s jakby miniatur tych pierwszych. Z reguy

podporzdkowuj si w odpowiednich okolicznociach wielkim

psychopatom. May psychopata szuka warunkw do realizacji swoich
interesw, zaspokojenia ambicji wichrzenia w spoeczestwie.
Psychopata uwaa, e prawa s dla niego, a on nie musi by prawom
podporzdkowany. May psychopata wykorzystuje okolicznoci do
zdobycia stanowiska, pienidzy, majtku z krzywd innych, bez
jakiegokolwiek skrpowania normami etycznymi. Psychopaci nie znaj
porwnawczej miary uczuciowej midzy sob a innymi, nie s zdolni
wczuwa si w sytuacj innych, nie maj postawy empatycznej.
Psychopaci to jednostki dynamiczne, sprawne, podejmuj decyzje
atwo, bez adnych waha czy zahamowa, nie przejawiaj wzmoonej
pobudliwoci wyobraeniowej i uczuciowej czy pobudliwoci
intelektualnej o charakterze globalnym. Psychopaci nie przejawiaj
zazwyczaj postaw retrospektywnych. A postawy prospektywne maj
suy ich wskim celom i ambicji. Nie kontroluj siebie, nie s
zdolni do samokrytyki, ale wykazuj zdolnoci do technicznej
kontroli i realizacji swych zamiarw, planw i programw. Nie maj
zatem wielopoziomowego psychicznego rodowiska wewntrznego, nie
posiadaj wielopoziomowych funkcji uczuciowych i popdowych. A
wic - jak ju wspomniaem - nie znaj hierarchii wartoci w
sensie globalnym. Posuguj si niewiadom lub pwiadom
hierarchi "wartoci" wskich, sztywnych, podporzdkowanych
ambicji.

Systematyczne ujcie niektrych szczegowych struktur

psychopatycznych

Spord wielu struktur i objaww psychopatii wybior tylko

niektre dla zademonstrowania - z jednej strony - ich
rnorodnoci, a z drugiej - schematyzmu cech podstawowych. Oto
konkretny przykad: L., mczyzna w wieku 34 lat, inynier, by
specjalist w bardzo wskim zakresie wiedzy technicznej. Nic
szczeglnego nie mona byo stwierdzi w jego cechach
dziedzicznych ani we wczesnym rozwoju. Jego rodzice - to ludzie
raczej proci, o normalnych ambicjach co do przyszoci wasnych
dzieci. L. wykazywa dobre postpy w pierwszych latach nauki
szkolnej. By ambitny, dy od wczesnej modoci do wyrniania
si, do zdobywania odznacze i pozycji w szkole. Przejawia
sensowne przystosowanie i by powierzchownie spoeczny, ale nie
zdradza adnych gbszych zainteresowa innymi ludmi. Od
dziecistwa by raczej egoistyczny, zajmujc si bardzo wyranie i
wycznie wasnymi interesami. Po ukoczeniu z dobrym wynikiem
szkoy redniej i studiw technicznych zacz si specjalizowa.
Do szybko zdobywa uznanie zwierzchnikw, czciowo dziki swoim
niezaprzeczalnym zdolnociom i pilnoci, ale gwnie dziki coraz
bardziej precyzujcej si postawie, ktr charakteryzowao
denie, aby nie popa w aden konflikt ze swoimi kolegami, a
gwnie ze zwierzchnikami. Ju wtedy zacz opracowywa i stosowa
specjalne metody komplementowania swego otoczenia. Metody te byy
starannie przemylane i skuteczne, ale do prymitywne.
Po kilku latach takich dowiadcze L. udoskonali swoj codzienn
postaw, ktra nabraa w jego przekonaniu cech niezawodnego
systemu zdobywania protekcji zwierzchnikw. By to system oparty
na czterech podstawowych zasadach: pierwsza - unika wszelkich

konfliktw z kolegami, aby zredukowa ich denia do

wspzawodnictwa; druga - zyskiwa wzgldy swoich zwierzchnikw
przez wychwalanie ich rzekomych uzdolnie; trzecia - pomaga w
pewnym zakresie zarwno kolegom, jak i zwierzchnikom, nie
powicajc jednak temu zbyt wiele czasu i wysiku, bo mogoby to
odbi si ujemnie na zasadniczej linii postpowania; czwarta konsekwentnie, ale ostronie deprecjonowa w obecnoci swoich
zwierzchnikw warto innych specjalistw z pokrewnych dziedzin.
Jak ju wspomniaem, L. by zdolny, ale zdolnoci te byy
niewspmierne z szybkoci kariery. Jego zalet i sabo zarazem
stanowi brak dostatecznej kontroli tempa wasnych sukcesw.
Wyrobi w sobie niejako "szsty zmys", aby wykorzysta wszelkie
warunki i okolicznoci przyspieszajce karier. Realizacj
przedsiwzi uatwiao mu to, e by specjalist w wskim
zakresie wiedzy technicznej, sabo rozwinitej w kraju, a jego
bezporedni zwierzchnik mia ambicj rozwinicia tej wanie
dziedziny przy pomocy dobranych, zdolnych modych ludzi, co
pomagao mu podkrela swoje wasne zasugi.
L. powica cay czas i wysiek na zdobycie wysokiej rangi w
swojej wskiej specjalnoci. Temu celowi powici wszystko: inne
potrzeby, przyjaci. Zdecydowa si nie zawiera maestwa, aby
tylko oszczdzi sobie trudnoci w robieniu kariery. Stosujc
wspomniany czteropunktowy system zdoby uznanie za sprawno,
zdolnoci organizacyjne i fachowe.
Jego osobiste ambicje, zawone do wspomnianych wyej interesw,
staway si coraz bardziej sztywne i stereotypowe. Nie przejawia
wikszej syntonii, a tym bardziej empatii. Jeeli celowo zdobywa

si na postaw yczliwoci dla innych, bya ona powierzchowna i

sztuczna. Nurtowao go zawsze poczucie niszoci w stosunku do
tych, ktrzy wedug niego osignli wyszy szczebel hierarchii
spoecznej. Poza tego rodzaju poczuciem niszoci wobec innych,
nie przejawia niezadowolenia z siebie. Nie mia adnego poczucia
niszoci w stosunku do samego siebie. Nie przejawia w niczym
rozumienia wartoci ideau i hierarchii wartoci. W rzeczywistoci
denie do jakichkolwiek ideaw moralnych byo mu obce. Jego
przewodni zasad byo przystosowanie do zmieniajcych si
warunkw ycia, aby w kadej sytuacji uzyska jak najwiksze
korzyci dla siebie i osign swoje wskie cele. Mimo prb
przybierania postawy jakoby spoecznej i tendencji do zaskarbiania
sobie wzgldw innych by uczuciowo zimny. Nie mia adnych
uzdolnie do okazywania sympatii innym ani zdobywania jej w swym
otoczeniu. Podstaw jego zewntrznych konfliktw, ktre zreszt
skrztnie ukrywa, bya niech do innych i istotne poczucie
niszoci w stosunku do ludzi na wyszych stanowiskach. Jego ycie
w wieku 34 lat byo yciem osoby zintegrowanej na niskim poziomie,
z intelektem cakowicie podporzdkowanym prymitywnym popdom i
sucym jako narzdzie de do zrobienia kariery w znaczeniu
pospolitym. Nie mia adnej wewntrznej gbi, adnych zawizkw
osobowoci moralnej. Raczej przejawia cechy osabienia i zaniku
niewielkich zawizkw wyszych uczu. By zupenie niepodatny na
dezintegracj pozytywn nie tylko wielopoziomow, ale nawet
jednopoziomow.
L. pracuje dotd w swoim zawodzie. Po osigniciu wzgldnie
wysokiego stanowiska sta si mniej taktyczny, a bardziej

brutalny.
Tote ani koledzy, ani podwadni nie lubi go. Rozszyfrowano jego
charakter. Oeni si, ale po kilku latach ona opucia go,
zabierajc ze sob 3-letni creczk. L. staje si powoli coraz
bardziej "wski", stereotypowy, sformalizowany.
L. jest przykadem prymitywnej integracji, czsto spotykanej w
yciu codziennym. Orodek dyspozycyjno-kierowniczy jest tu
utosamiony z silnymi prymitywnymi popdami, co decyduje o
zasadniczej linii postpowania. Stosunki takich osb z innymi
ludmi nie s nigdy rozwinite. Nawet w wypadkach do cikich
urazw jednostki takie reaguj bardzo sabymi przejawami
dezintegracji. Takie tragedie yciowe, jak mier rodzicw,
bliskich osb, przyjaci, choroba czy uwizienie, nie powoduj u
nich gbokich dezintegracyjnych wstrzsw. Z powodu
ustabilizowania popdw prymitywnych ich struktura psychiczna,
nawet po tak cikich urazach, pozostaje na poprzednim poziomie.
Jednostka powraca do swoich codziennych obyczajw i czynnoci bez
wikszych problemw. Trudnoci, wydarzenia losowe, urazy nie
transformuj jej podstawowych struktur psychicznych.
Jeeli u takich ludzi moemy si spodziewa jakichkolwiek zmian
osobowoci, mog one - i to tylko czciowo i raczej powierzchownie
- dokona si w okresie dziecistwa czy wczesnej modoci.
A oto przykad 28-letniego M., ktry od dziecka zdradza pewne
zdolnoci organizacyjne. atwo, bez wahania podejmowa decyzje w
rnych warunkach ycia codziennego, mia opini obrotnego,
odpowiedzialnego, zdolnego, umiejcego sobie da rad w kadej
sytuacji. W stosunku do innych grzeczny, ale zimny, a z drugiej

strony - w formach nie racych - autorytatywny. Umia stosunkowo

wczenie podpatrywa otoczenie, ale w sposb do powierzchowny;
by na tyle bystry, aby ukada swoje stosunki z otoczeniem
podporzdkowujc je swoim interesom. Pracowa w administracji po
skoczeniu studiw wyszych. Oeni si majc 26 lat z osob,
ktra miaa opini majtnej z domu. Rodzice ony byli do
sabowici. M. mia nadziej, e do szybko bdzie mg, po
mierci teciw, zawadn ich znacznym majtkiem. Tym bardziej e
ona bya jedynaczk. Mijay jednak lata, rodzice ony wci yli.
Stan ich poprawi si nawet, co zaczo potgowa niech ich
zicia zarwno do nich, jak i do ony. Zacz zaniedbywa dom. Nie
czu adnego zwizku z dzieckiem, ktre przyszo na wiat. Zacz
bywa u rnych znajomych i wie ycie do podejrzane. W pracy
by dalej ukadny, do pilny, chocia i tu zacz si troch
zaniedbywa. Zarabiajc niele, nie dawa nic na utrzymanie domu,
sdzc, e teciowie s dostatecznie zamoni, aby oy na
potrzeby jego ony i maego dziecka. ona w swoich wypowiedziach
nie moga wyj ze zdziwienia, e jej m od paru lat tak bardzo
si zmieni; przedtem by czuy, towarzyski, kupowa jej prezenty,
kwiaty itd., a w ostatnich miesicach to wszystko zupenie ustao.
Po pewnym czasie doszo do rozwodu.
Jak widzimy, M. przejawia niski poziom zintegrowanej struktury
popdowej z inteligencj na jej usugach. Umia zawsze w potrzebie
przedstawi si lepszym ni by, umia nadskakiwa, przejawia
"szczero" zainteresowa, postaw uczuciow. Postawa ta jednak
bya wyranie interesowna, dyktowana jego potrzebami na niskim
poziomie.

Wrd kryminalistw, ale take wrd suby wiziennej obserwuje

si nieraz zwizane ze strukturami psychopatycznymi przejawy
okruciestwa, ukryte tendencje do bicia czy torturowania.
Dostojewski opisuje wiele takich typw. Ludzie ci, pozorni
"gadcy", a nawet uprzejmi, sposobem bycia wywoywali lk wrd
wspkolegw czy wrd winiw. Dostojewski obserwowa proceder
systematycznego opacania takich funkcjonariuszy wiziennych przez
odsiadujcych kar dla uzyskania ulg.

Psychopatia i psychonerwica

Psychopatia i psychonerwica odpowiadaj przeciwnym biegunem

struktur psychologicznych i spoecznych. Pierwsza jest struktur
prymitywnych popdw, zintegrowan na niskim poziomie; druga jest
struktur zdezintegrowan, jednopoziomow lub wielopoziomow.
Struktura psychopatyczna podporzdkowuje sobie inteligencj jako
narzdzie pozostajce na jej usugach. W psychonerwicy
inteligencja jest podporzdkowana rnym zdezintegrowanym
strukturom. Jest to podporzdkowanie do lune, zmieniajce si w
swoim sprzeniu z dynamizmami uczuciowymi, albo te sprzgnite z
nimi w cisy zwizek przy wysokim, pozytywnym rozwoju
psychoneurotyka. Psychopata nie przeywa adnych konfliktw
wewntrznych, ani jednopoziomowych, ani - tym bardziej wielopoziomowych, wywouje natomiast czsto konflikty zewntrzne.
Psychonerwicowiec z reguy przeywa konflikty wewntrzne
jednopoziomowe, a czciej wielopoziomowe, natomiast sabe lub
nawet niknce w miar rozwoju osobowoci s konflikty zewntrzne.

Psychopata wykazuje udan, powierzchown syntoni. Z reguy jednak

nie przeywa syntonii, a tym bardziej autentycznej empatii. Dy
do zaskarbienia sobie wzgldw innych ludzi, szukajc w ten sposb
korzyci dla siebie. Psychonerwicowiec jest prawie z reguy
empatyczny, chocia nie zawsze potrafi okaza t empati.
Przejawia wspczucie rozumienia innych, przeywa krzywdy i smutki
innych, niosc im pomoc. Psychopata nie rozumie wielopoziomowoci
globalnej, szerokiej, jest "guchy i lepy" na wysze wartoci,
jest "wski", stereotypowy. W swych deniach ambicjonalnych jest
silny i bezwzgldny wobec innych. O takich osobnikach mwi si, e
"id po trupach" do celu.
Psychonerwicowcy s zahamowani, bojaliwi, czsto lkliwi,
przeywaj depresje i obsesje. S wybitnie wraliwi na hierarchi
wartoci.
Psychoneurotycy s do pewnego poziomu rozwoju rozbici, przejawiaj
sabsze lub silniejsze dynamizmy rozwojowe, maj lub rozbudowuj
psychiczne rodowisko wewntrzne. Wielopaszczyznowa i
wielopoziomowa postawa, liczne dynamizmy rozbijajce nisze, a
budujce wysze poziomy funkcji uczuciowych i popdowych daj
bogactwo twrcze, cho dostarczaj przey dramatycznych,
cikich, nawet tragicznych w deniu do osigania coraz wyszego
poziomu osobowoci, do integracji wtrnej.
Psychopaci nie maj psychicznego rodowiska wewntrznego. S
prymitywnie scaleni, nie maj z reguy cikich przey, nie
przejawiaj wyej wymienionych dynamizmw. Nie przejmuj si
wasnymi dramatami i tragediami, bo w ich przeyciach te dramaty i
tragedie nie maj adnej gbi, wikszego napicia czy agonii

psychicznej. Jednostki psychopatyczne kieruj si zawsze wskimi

ambicjami i celami. Myl gwnie o karierze osobistej,
wywyszeniu si w spoeczestwie.
Cele psychoneurotykw s z reguy szersze, hierarchiczne,
zawieraj elementy spoeczne, filozoficzne, egzystencjalne.
Hierarchia wartoci powoduje u nich napicie psychiczne typu
moralnego i egzystencjalnego, denia do wgldu w siebie i
otoczenie, denia do uzyskania wyszego poziomu rozwoju,
signicia do wyszych wartoci. Idea osobisty odgrywa w yciu
psychoneurotykw zasadnicz rol. Dynamizacja takiego ideau ma
powane znaczenie dla osobowego rozwoju.
Psychopaci nie maj zazwyczaj gbokich, wycznych zwizkw
mioci i przyjani. Jeeli spotyka si u nich zawizki takich
uczu, to s one cakowicie podporzdkowane ich interesom, ich
celom, ich stylowi ycia.
Psychoneurotycy uczucia przyjani i mioci traktuj
najczciej w sposb idealistyczny. Maj potrzeb wycznoci,
niepowtarzalnoci uczu, pragn zatem utrwalenia zwizkw
uczuciowych, pracuj nad ich pogbieniem, tworz "szkoy
maeskie" i "szkoy rodzinne". Przeywaj nigdy nie zaspokojone
potrzeby mioci i przyjani.
Psychopaci uwaani s na og przez spoeczestwo za ludzi
dajcych sobie rad, mocnych, sprawnych organizacyjnie, nie
majcych konfliktw wewntrznych. S oni przy pierwszych
kontaktach oceniani pozytywnie. Budz zaufanie do swojej "mocnej
postawy", do swojej zaradnoci, pewnoci siebie. To wszystko
stwarza wraenie, e mona si na nich oprze, e mog da

gwarancj spokojnego ycia innej osobie. Tak oceniaj ich czsto

kandydaci, a przede wszystkim kandydatki do maestwa, ktre
ulegaj zudzeniom, e moliwe jest "bezpieczne" ycie z
czowiekiem o takich cechach charakteru.
Psychonerwicowcy maj w tej dziedzinie duo mniejsze powodzenie;
budz duo mniejsze zaufanie u otoczenia i zyskuj duo mniejsz
aprobat. Zraaj innych swymi zahamowaniami, wzmoon
pobudliwoci psychiczn, wahaniami, depresjami, stanami lkowymi,
a niekiedy pewnymi dziwactwami.
Porwnalimy dwie biegunowo rne struktury psychiczne:
psychopatyczn i psychoneurotyczn. Pierwsza odznacza si
niedorozwojem uczuciowym i moralnym, druga wyraa dezintegracj
pozytywn poprzez przeywanie trudnoci, cierpie, waha
niepokojw, poprzez denie hierarchiczne, nerwice i
psychonerwice.
Poredni grup stanowi tzw. osoby normalne, ktre znajduj si
na granicy normy i psychopatii. S grup "pogranicza". Cz ich
cech jest podatna, a cz - niepodatna na rozwj. Na granicy
midzy wysz norm a psychonerwic znajduje si inna grupa osb,
bardziej podatna na rozwj, na rozumienie psychoneurotykw i ich
wpywy. Im wicej jest osb na pograniczu psychopatii i tzw.
normy, tym wicej niebezpieczestw zagraa rozwojowi
spoeczestwa. Im liczniejsze s grupy z pogranicza wyszej normy
i psychonerwicy, tym wiksze s nadzieje na pozytywny rozwj
spoeczny.
Chodzi wic o zrozumienie przez psychologw, psychiatrw,
wychowawcw istoty stosunku midzy wspomnianymi trzema grupami i

wielkiej pozytywnej roli jednostek o wzmoonej pobudliwoci

psychicznej oraz psychonerwicowcw dla postpu spoecznego. I to
czsto - postpu przyspieszonego.

O znaczeniu spoecznym psychopatii

Moja wieloletnia praca nad wielopoziomowoci funkcji uczuciowych

i popdowych, nad pojciem i definicj zdrowia psychicznego, nad
stosunkiem psychopatii do psychonerwicy, nad poziomami zaburzonych
funkcji psychicznych zacza wyraniej korelowa z zagadnieniami
dotyczcymi wpywu niektrych grup spoecznych na pozytywny lub
negatywny rozwj spoeczestwa, na wykorzystywanie lub
nieumiejtno wykorzystywania rnych sytuacji spoecznych dla
dobra lub - przeciwnie - dla degeneracji ycia spoecznego.
Obserwacje kliniczne, akta sdowe i literatura wskazuj, e w
wielu rodowiskach spoecznych, i to zarwno w dawnych okresach
historii, jak i obecnie, dziaay i dziaaj indywidua
odznaczajce si prymitywizmem, agresywnoci, pewnoci siebie,
powierzchownoci moraln, doprowadzajc do napi, tar, a nawet
rozruchw o charakterze negatywnym, do krwawych ekscesw, a nawet
masowych mordw, w ktrych trac ycie tysice i miliony ludzi.
Zjawisko powtarzajcych si morderstw jednostkowych lub grupowych
moe si rozla szerok fal i w sprzyjajcych warunkach
doprowadzi do masowych mordw.
Wrd jednostek, ktre odgrywaj zasadnicz, degenerujc rol w
wiecie spoecznym, widzimy wielkich psychopatw-dyktatorw
(Neron, Hitler itp.), ktrzy doprowadzili do zagady milionw

istnie ludzkich, strat, zniszczenia dorobku kultury wiekw,

agresji, tortur i do najbardziej negatywnych form anarchii. Obok
nich istnieje caa masa maych lub redniej miary psychopatw,
realizujcych swoje impulsywne, egocentryczne, antyhumanistyczne
porachunki na mniejsz skal.
Najgorsze zbrodnie i perwersje w historii ludzkoci s w duej
mierze konsekwencj nierozpoznawania i tolerowania psychopatw,
ktrzy nierzadko kocz swj "rozwj" na schorzeniu paranoidalnym
(delirium chroniczne usystematyzowane).
Mali psychopaci i ich grupy s odpowiedzialni za wstecznictwo i
krzywd spoeczn, za prymitywne dziaanie emocjonalne w yciu
spoecznym, za indywidualne krzywdy i morderstwa. Przy zetkniciu
si bowiem z jednostkami z pogranicza normy, w warunkach, gdy
rozumowanie i uczucia wysze s osabione, przymione, podatne na
zawon sugesti, wpyw psychopatw jest wyrany. Niekiedy
takie grupy czy jednostki maj nawet swoje "ywe symbole" agresji,
perwersji, zbrodni (Manson). Mog to by skrajne, o tendencjach
kryminalnych odamy hippisw. Mog to by cyniczne, zdegenerowane,
ahierarchiczne grupy opierajce swoj dziaalno na wyadowywaniu
prymitywnych popdw, grupy narkomanw zmierzajcych ku
degeneracji, lub te, grupy gitowcw, znane take w Polsce.
Na podou psychopatycznych de wyrastay w przeszoci i
organizuj si obecnie zagraajce i wrogie kulturze spoecznej
grupy pasoytnicze, ktre trzeba umie rozpoznawa,
wszechstronnie
analizowa i podejmowa skuteczne rodki zaradcze. Jednym z nich
mogoby by powoanie instytucji nieformalnej, ktra diagnozujc i

owietlajc zagadnienia od strony psychologicznej, wychowawczej,

psychopatologicznej, a nawet filozoficznej oraz udzielajc porad z
zakresu psychopatii, psychonerwicy, narkomanii itp., dokonywaaby
wielopaszczyznowej i wielopoziomowej analizy przypadkw i
pogbiaa wiedz o szkodliwym wpywie typw psychopatycznych na
spoeczestwo (za porednictwem filmw, specjalnych wydawnictw,
prasy, radia, telewizji). Poza tym niezbdne jest zorganizowanie
orodka szkoleniowego o programie obejmujcym zagadnienia
psychologiczne, socjologiczne, wychowawcze, psychopatologiczne, a
przede wszystkim problemy zdrowia psychicznego. Instytucja taka
musiaaby wnikliwie bada zwizek tych zagadnie ze zjawiskami
ycia codziennego, dajc teoretyczny i praktyczny,
wielopaszczyznowy wgld w problemy ujmowane z punktu widzenia
genetyczno-teleologicznego i hierarchii wartoci.
Punktem wyjciowym powinno by wyjanienie, na czym polega zdrowie
psychiczne i zdrowie spoeczne oraz jak mona je rozwija.
Przypomnijmy nasze ujcie zdrowia psychicznego i choroby
psychicznej: 1) zdrowie psychiczne jest to zdolno do
wszechstronnego rozwoju w kierunku coraz wyszych wartoci
indywidualnych i spoecznych; 2) choroba psychiczna polega na
braku takich zdolnoci rozwojowych.
Ujcie to po gruntownym rozpracowaniu moe sta si podstaw
programu badawczego.
W odpowiednio zorganizowanych orodkach diagnostyczno-leczniczych
i wychowawczych mona by rozwija i programowa skal poziomu
funkcji uczuciowych, popdowych oraz bada jej znaczenie dla
jednostek, a take dla poszczeglnych grup spoecznych.

Opracowanie obiektywnej skali wartoci moe by czynnikiem

odwoawczym w sprawach oceny poziomu rozwoju humanistycznego,
moralnego jednostki i grupy spoecznej, a take czynnikiem
pozwalajcym wykrywa zawizki psychopatyczne w danej grupie,
mogce w przyszoci przynie nieobliczalne ujemne skutki
spoeczne.
Za jeden z wanych punktw tego projektu uwaam profilaktyk
upowszechnian na seminariach, za porednictwem publicystyki,
specjalnych wydawnictw dotyczcych rodowisk kryminalnych,
prekryminalnych itd. Taka dziaalno moe by podstawowym
elementem profilaktyki degeneracji spoecznej.
W zwizku z dziaalnoci w wyej wymienionych dziedzinach
nieodzowne jest stopniowe przygotowanie prac i projektw
wsppracy midzynarodowej w zakresie badania warunkw
sprzyjajcych powstawaniu i rozwojowi masowych przestpstw,
masowych zbrodni, przejaww okruciestwa, szkodliwej spoecznej
bezmylnoci i innych tego typu zjawisk.

7 Co to jest zdrowie psychiczne?

Mwic o wielorodzajowoci i wielopoziomowoci rzeczywistoci,

ujmuj j jako szerokie zjawisko, ktrego coraz gbsza penetracja
jest moliwa jedynie przez uruchomienie wszystkich waciwoci
psychicznych czowieka, pobudzenie do rozwoju waciwoci
zacztkowych struktury ludzkiej, przez sprzenie intelektu z
funkcjami deniowo-uczuciowymi oraz budowanie nowych funkcji
psychicznych.

Analiza psychicznego rodowiska wewntrznego i procesu

dezintegracji pozytywnej ukazuje drog do coraz gbszego
poznawania tej rzeczywistoci. Analiza pojcia osobowoci,
ujmowanej jako cel rozwoju i cel dezintegracji pozytywnej, oraz
przedstawienie metod jej badania daj wgld w gbokie,
harmonijne, wszechstronne ujcie rzeczywistoci obiektywnej i
subiektywnej.
Analiza psychopatii wykazuje, e jednostronne i prymitywne
struktury (pozornie pozytywne) przynosz najwiksze szkody zarwno
jednostce, jak i caemu spoeczestwu.
Obecny rozdzia o zdrowiu psychicznym zamyka w pewnym sensie
cao tej pracy. Analizuj w nim cise zwizki form i metod
rozwoju osobowoci ze zdrowiem psychicznym, ktre jest tutaj ujte
dynamicznie, z wielu punktw widzenia i wielopoziomowo.
Podaem ju "jednopoziomowe" (jednostronne) definicje zdrowia
psychicznego oraz ujcia wielopoziomowe, przedstawiajc rnice
midzy ujciem wielopoziomowym i jednopoziomowym, z pooeniem
nacisku na to pierwsze. Przedstawiem rwnie ujcie syntetyczne
zdrowia psychicznego i jego definicj.
Moim zdaniem zdrowie psychiczne nie opiera si na powszechnie
przyjtych normach statystycznych, ale na rozwoju ku osobowoci z
uwzgldnieniem: potencjau rozwojowego, hierarchii wartoci i
celw. O jego istocie decyduje zatem zdolno do takiego wanie
rozwoju, a o chorobie psychicznej - brak tej zdolnoci. Jest to
chyba pojcie podstawowe dla psychologii wychowawczej,
psychopatologii i nauk spoecznych. Wyraa ono dynamiczne ujcie
zdrowia psychicznego poprzez rozwj oraz pozwala wczy do

zjawisk rozwojowych te wszystkie - w wikszoci przypadkw pseudozaburzenia, ktre okrelamy jako trudnoci wychowawcze,
wzmoon pobudliwo psychiczn, nerwic i psychonerwic.

Wieloznaczno niektrych poj z pogranicza higieny psychicznej

W jednej z mych prac* (*K. Dbrowski Sur la desintegration
positive. Annales Medico-Psychologiques". Paris, november 1959.)
wskazywaem na suszno i konieczno wielostronnego
rozpatrywania podstawowych poj z zakresu zdrowia psychicznego i
jego pogranicza. Mwiem wwczas przykadowo o frustracji, a wic
o stanie psychicznym jednostki pozbawionej moliwoci realizowania
swych podstawowych potrzeb.
Wiadomo na og, e "pozbawienie czego", zwaszcza jeeli dotyczy
to dzieci i modziey, prowadzi najczciej do lejszych lub
ciszych zaburze psychosomatycznych, do rnorodnych postaw
aspoecznych, jak wzrost egoizmu, agresywno, kradzie,
chuligastwo, a nawet do samobjstwa lub psychoz. Tak wyglda
jedna strona zjawiska frustracji.
Jeeli jednak sign do tego, co moglibymy nazwa samofrustracj
(autofrustracj), owo "pozbawienie czego" wyglda zupenie
inaczej.
Dobrowolnej i wiadomej autofrustracji poddaj si niekiedy ludzie
o wielkiej kulturze wewntrznej, o duej wraliwoci spoecznej, o
silnie rozwinitym poczuciu sprawiedliwoci i alterocentryzmie.
wiadomo faktu, e znaczna liczba ludzi jest pozbawiona stale
lub okresowo moliwoci realizowania wielu swych potrzeb, powoduje
niejednokrotnie u takich jednostek spontaniczne wyrzeczenie si

dbr materialnych, dobrowolne skazywanie si na braki, ktrych

dowiadczaj inni, w imi autentycznej sprawiedliwoci spoecznej.
W ten sposb osoby te realizuj swj idea doskonaoci ktry
osigaj w drodze frustracji swoich niszych potrzeb. Pragn one
"wznie si wyej", aby zadowoli nakaz alterocentryzmu, empatii
poprzez czyn. Wielu reformatorw ycia spoecznego wyznawao w
teorii i w praktyce tak zasad.
Istniej zatem dwa pojcia i dwa procesy frustracji: jedna
narzucona, ujemna w skutkach, i druga - wiadomie przyjmowana,
dobrowolna, najczciej pozytywna zarwno dla rozwoju osb, ktre
j sobie narzuciy, jak i dla tych, w imi ktrych jest podjta.
Podobnie przedstawia si sprawa poczucia niszoci. Na jego tle
mog powstawa: zawi, stany niepokoju, depresji, a take
tendencje agresywne lub inne destrukcyjne tendencje kompensacyjne.
Niekiedy jednak, o czym rwnie pisaem w cytowanej pracy,
poczucie niszoci, poczucie wstydu i winy w stosunku do innych, a
zwaszcza do siebie, moe by podstawowym dynamizmem rozwojowym.
Poczucie niszoci w stosunku do siebie samego polega midzy
innymi na tym, e jednostka zdolna do rozwoju, zetknwszy si z
nie przewidzianymi skutkami wasnych opinii, decyzji czy te
czynw (nie zamierzone wyrzdzenie komu krzywdy, niewiadome
spowodowanie cikich konfliktw), stwierdza, e dziaaa dotd
niewaciwie, e kierowaa si przewag takich impulsw
uczuciowo-poznawczych, ktre wyzwalay inne ukryte dotd czynniki,
doprowadzajce do rozdwiku, do rozdarcia midzy moralnymi
moliwociami wasnej osobowoci a dziaaniem na usugach popdw.
Poczucie niszoci manifestuje si wic albo jako dynamizm

spoeczny upoledzajcy rozwj jednostki, albo jako podstawowy

element jej pozytywnego rozwoju.
Podobna wieloznaczno cechuje pojcia przystosowania i
nieprzystosowania, chwiejnoci oraz ustabilizowania si struktur i
dynamizmw, pojcia normy, jak te zdrowia psychicznego lub
choroby psychicznej. Pojcie przystosowania i nieprzystosowania
bez dodatkowych okrele (przystosowanie i nieprzystosowanie
pozytywne lub negatywne) traci sw przejrzysto znaczeniow.
Nie bdziemy tutaj analizowa podstawowych czynnikw, ktre
decyduj o jednostronnoci lub wielostronnoci ujcia treci
danego terminu. Zwrcimy jedynie uwag, e tre danego terminu
zmienia si do zasadniczo, jeli przy jej rozpatrywaniu
uwzgldniamy tylko niektre jego skadniki, i to z pominiciem ich
miejsca w danym ukadzie lub hierarchii. Tre ta zmienia si
zasadniczo rwnie w zalenoci od tego, czy jest rozpatrywana
statycznie, czy dynamicznie.
Stopie "wielowymiarowoci" (przestrzennoci) i "dynamicznoci"
(czasowoci) decyduje o sposobie ujcia takich podstawowych
zagadnie, jak: norma, warto pozytywna lub negatywna, zesp
nerwowoci, nerwic, frustracji czy poczucia niszoci. Zatem
symptomatologia danego zespou nerwowoci czy psychonerwicy moe
by aktualnie ujemna (pod wzgldem rozwojowym i spoecznym), ale
analizowana wszechstronnie, i to zarwno "przestrzennie", jak i
"czasowo", moe by take oceniona jako zjawisko wyranie
pozytywne.

Zdrowie psychiczne i somatyczne

Nie ulega obecnie wtpliwoci, e znana o czasw staroytnych

maksyma mens sana in corpore sano nie ma pokrycia w
rzeczywistoci. Stykamy si bowiem czsto z bardzo zdrowymi
somatycznie psychopatami, przestpcami, a nawet psychotykami.
Znamy natomiast ludzi chorych somatycznie, ktrzy przejawiaj
wysoki poziom i sprawno dziaania podstawowych funkcji
psychicznych. U wielu osb lejsze lub cisze schorzenia
somatyczne powoduj wstrzsy, wyomy w dotychczasowych
zintegrowanych strukturach i dynamizmach psychicznych, ale
jednoczenie powoduj wysubtelnienie wiadomoci, wzrost
alterocentryzmu, poczucie odpowiedzialnoci, rozszerzenie
horyzontw mylowych. Oczywicie taki lub inny kierunek rozwoju
zaley w duej mierze od pozytywnych, podatnych na przeksztacenie
zawizkw osobowoci danej jednostki.
Unieruchomienie, osabienie fizyczne, przykre bodce pochodzce ze
rodowiska wewntrznego, zmiany w ukadzie wegetatywnym, jego
chwiejno i amfotonia wzmagaj czsto ywotno i bogactwo
wyobrae, uczulaj na bodce wiata zewntrznego i wewntrznego.
Jest to - jak mwi Charles Scott Sherrington - objaw dysocjacji
midzy czynnociami mini szkieletowych a czynnociami myli i
mowy, zgodnie za z teori Iwana Pawowa - jest to nadmierna
czynno drugiego ukadu sygnaowego, cechujca psychostenikw.
Bogactwo duchowe artystw, wielkich mylicieli, a zwaszcza
poetw, nie pozostaje bez zwizku z przebytymi lub doznawanymi w
czasie pracy twrczej schorzeniami somatycznymi. Spostrzeenie to
potwierdza opinia Johna Keatsa wyraona w zdaniu: "Tego typu myli

[twrcze - K.D.] przychodziy rzadko, kiedy byem zdrowy". Podobne

wypowiedzi spotykamy u wybitnego polskiego psychologa J.W. Dawida.
Moemy zatem zaryzykowa twierdzenie, e u niektrych jednostek o
pozytywnym potencjale rozwojowym, obdarzonych uzdolnieniami
twrczymi, choroba somatyczna przyspiesza nieraz krystalizacj i
rozwj twrczoci oraz pogbia rozwj osobowoci, co koreluje
pozytywnie ze wzrostem zdrowia psychicznego.
Wyranym przykadem takiego zjawiska jest rozwj twrczoci i
osobowoci profesora Antoniego Kpiskiego, ktry w czasie trwania
wieloletniej nieuleczalnej choroby da spoeczestwu polskiemu
wiele cennych dzie z dziedziny psychiatrii i jej pogranicza,
przepojonych myl humanistyczn i moraln gbi.

Zdrowie psychiczne ujte pozytywnie i negatywnie

W wielu nowoczesnych pracach powiconych zagadnieniom zdrowia

psychicznego mwi si o tzw. negatywnym i pozytywnym pojciu
zdrowia psychicznego. Pojcie negatywne opiera si na
niestwierdzaniu objaww chorobowych lub wyranej konstytucji
chorobowej. Postawmy to zagadnienie w sposb nastpujcy:
Czy wystarczy brak psychicznych cech chorobowych, aby okreli
dan jednostk jako zdrow psychicznie? Czy dla postawienia
waciwej diagnozy trzeba stwierdzi waciwoci pozytywne
wiadczce o zdrowiu psychicznym? Rezerwujc sobie dalej miejsce
na bardziej dokadne omwienie tego problemu, musz ju tutaj
przedstawi jedn z moich podstawowych tez. Sdz, e takie
zespoy waciwoci, jak nerwowo, oraz takie procesy, jak

niektre nerwice czy psychonerwice, a nawet w pewnych przypadkach

psychozy, nie stanowi decydujcego czynnika pozwalajcego
stwierdzi, e dana osoba nie jest zdrowa psychicznie. W toku
dalszych rozwaa - zgodnie z teori dezintegracji pozytywnej wska, e wanie wikszo stanw nerwowoci, a nawet nerwic i
psychonerwic to czsto warunek pozytywnego rozwoju jednostki.
Dziki tym elementom dana osoba staje si podatna na czynniki
przyspieszajce i pogbiajce jej rozwj. A zatem o zdrowiu
pozytywnym wiadczy zdolno do rozwoju, nie za zdolno
przystosowania si do zmiennych warunkw ycia lub do zachowania
rwnowagi psychicznej, jak sdzi wielu autorw omawiajcych to
zagadnienie.
Wywoywanie przemian we wasnym rodowisku wewntrznym oraz
pozytywne oddziaywanie na rodowisko zewntrzne wiadcz o
zdolnoci jednostki do wasnego rozwoju i niemal z reguy cz
si ze wzmoon pobudliwoci psychiczn, z poczuciem
niezadowolenia z siebie, z poczuciem niszoci i winy, a wic z
zespoami nerwowoci, nerwic i psychonerwic.
W ocenie zdrowia i choroby psychicznej konieczne jest uchwycenie
rnych przejawvw psychicznych badanej osoby wielopaszczyznowo i
w przebiegu czasowym. Przestrzenne i czasowe ujcie rodowiska
wewntrznego i zewntrznego, okrelenie miejsca i wpyww
poszczeglnych dynamizmw psychicznych na rozwj osoby - to sprawa
podstawowa dla okrelenia, czym jest zdrowie psychiczne.

Zdrowie psychiczne w ujciu statycznym i dynamicznym

Pozytywne ujcie zdrowia psychicznego czymy zazwyczaj z ujciem

dynamicznym, a negatywne ujcie zdrowia psychicznego - z ujciem
statycznym. Dynamiczno, czyli ujcie wielopaszczyznowe i
wielopoziomowe albo zdolno do rozwoju jest, moim zdaniem,
podstawow waciwoci zdrowia psychicznego.
Rozpatrywanie zdrowia psychicznego jako zespou cech przecitnych,
najczstszych, a wic dynamizmw prostych dziaajcych w ramach
cyklu yciowego czowieka, prowadzi do statycznego ujcia zdrowia
psychicznego, podkrela automatyzm dynamizmw psychicznych,
znikom plastyczno i nik podatno na zmiany.
Ujcie statyczne wymaga norm i wzorcw dla prostych, przecitnych
struktur i zespow, bdcych w przecitnym lub przyspieszonym
rozwoju. Normy i wzorce o niezbyt wysokiej hierarchii wartoci i
celw stanowi podstawowe siy dynamizujce pewn liczb jednostek
przecitnych, u ktrych stwierdza si zawizki rozwoju ich
podstawowych waciwoci indywidualnych w kierunku osobowoci i
ideau.
Wprowadzenie do praktyki pojcia norm-wzorcw jest poczone z
opracowywaniem tego, co nazywamy wielopoziomowoci, dynamiczn
statystyk.

Zdrowie i choroba jako zjawisko wielopaszczyznowe i

wielopoziomowe

Przejdmy z kolei do tych definicji zdrowia psychicznego, ktre

maj wyrany charakter wielopoziomowy. Zwracaem ju uwag na to,
e diagnozy dotyczce zdrowia czy choroby mona opiera wycznie

na aktualnych zespoach objaww.

Objawy nerwowoci w pewnych warunkach mog wskazywa na reakcje
automatyczne, na mao wiadome, pozbawione elementw twrczych, w
innych za - wiadcz o uwraliwieniu i przetwarzaniu osobowoci.
Objawy obcoci w stosunku do siebie i otoczenia mog w danym
zespole i w danych warunkach zapowiada rozpoczynajcy si proces
psychotyczny, a w innych - osiganie poziomu rozwoju osobowoci
znacznie wyszego ni dotychczasowy.
To samo dotyczy poczucia niszoci i winy. Stwierdzenie charakteru
chorobowego i niechorobowego tych zespow, ich charakteru
dysolucyjnego lub ewolucyjnego zaley od odpowiedzi na pytania,
jak rol odgrywaj one w rozwoju osobowoci jednostki, jaki wpyw
wywiera dana jednostka na grup - i na odwrt, czy jest to wpyw
rozwojowo pozytywny, czy te wywoujcy regresj psychiczn; czy
dziaa on pozytywnie, czy te ujemnie na sprawno mylow i
kultur ogln jednostki. Waciw ocen tych spraw mona ustali
nieraz dopiero po wielu miesicach, a nawet latach obserwacji i
bada. I to bada, ktre pozwoliyby uchwyci objawy struktury
podwiadomej, struktury genotypicznej i ich znaczenie dla ycia
jednostki. Aktualne objawy nerwowoci, neuropatii, nerwic czy
psychonerwic niewiele mwi o rzeczywistym stanie psychicznym
jednostki. Obraz symptomatologiczny jakiego zaburzenia nie jest
tym samym, co obraz genetyczno-teleologiczny. Nie mona zatem
wypowiada sdu prognostycznego o danym procesie tylko na
podstawie objaww aktualnych. Tak samo nie mona na podstawie
pewnych zachowa dziecka zwizanych z jego okresem rozwojowym
(kamstwa, wybuchowo, upr i nieposuszestwo) wypowiada - w

formie opinii decydujcych - sdw ujemnych o jego osobowoci.

I jeszcze jedno: rozpatrujc rne ujcia, rne definicje zdrowia
psychicznego widzimy, e powierzchowno czy jednostronno
definicji wynika gwnie z niedostrzegania cech rozwojowych i
wielopoziomowoci zdrowia psychicznego.
Jeeli rozpatrujemy zdrowie psychiczne jako zdolno do
przystosowania si albo jako sprawno lub niesprawno
psychiczn, czy te jako zdolno do przekroczenia cyklu
biologicznego i typu psychologicznego lub gdy bierzemy pod uwag
funkcj rzeczywistoci jako jeden z miernikw zdrowia psychicznego
- to staramy si w kadym z nich uchwyci dwa aspekty:
jednopoziomowo i wielopoziomowo. Niedoskonao definicji
polega gwnie na nieuwzgldnianiu drugiego aspektu. Zajmiemy si
wic definicjami zdrowia psychicznego rozpatrujc je w obu
wspomnianych aspektach, a gwnie w drugim.
Moemy zatem wyrni symptomatyczne ujcie zdrowia psychicznego i
ujcie genetyczno-teleologiczne, zarwno w ich postaciach
negatywnych (choroba), jak i w postaciach pozytywnych (rozwijajce
si zdrowie). Jeeli wic chcemy dostatecznie wnikliwie uj
zagadnienie zdrowia psychicznego, musimy uwzgldni elementy
wielopaszczyznowoci i wielopoziomowoci rozwoju.

Norma przecitna i norma-wzorzec w powizaniu z pojciem zdrowia

psychicznego

Na og zakada si, e o zdrowiu psychicznym jednostki decyduje

podobiestwo jej waciwoci i dynamizmw psychosomatycznych

(zarwno pod wzgldem jakoci, jak i siy) do waciwoci i

dynamizmw najczciej wystpujcych w jednym spoeczestwie.
Powiedzmy jednak wyranie, e obraz czstych, "zdrowych" zespow
wie si z do niskim poziomem inteligencji. W dziedzinie
waciwoci spoecznych znamienna jest przewaga postawy
egocentrycznej nad alterocentryczn, instynktu samozachowawczego i
seksualnego nad tendencjami poznawczymi i spoecznymi. Taki mniej
wicej zesp cech jednostki - zdaniem wielu - umoliwia wydanie
opinii o zdrowiu psychicznym. Czy to ujcie mona zaakceptowa?
Wydaje si, e jest ono upokarzajce dla rodzaju ludzkiego.
Waciwe ujcie zdrowia psychicznego musi zawiera oprcz wartoci
przecitnych - wartoci wzorcowe.
Ocen zdrowia psychicznego jednostki naley oprze na
identyfikacji zawizkw dynamizmw przeksztacajcych si w
kierunku normy-wzorca, ku ktrej jednostka przecitna moe si
stopniowo zblia. O zdrowiu psychicznym decyduj wyrane
moliwoci rozwoju jednostki od zespou waciwoci przecitnych
ku indywidualnym zespoom wzorcowym. Zdrowie psychiczne jako
przecitna norma zachowania - jak ju podkrelalimy - jest wic
zwizane z ujciem statycznym. Zespolenie tej normy z
norm-wzorcem nadaje zdrowiu psychicznemu charakter hierarchiczny,
wielopoziomowy, a wic dynamiczny, rozwojowy.

Zdrowie psychiczne ludzi przecitnych i ludzi wybitnych

Ludzie wybitni, rozwijajcy si zazwyczaj intensywnie, w sposb

przyspieszony, powinni by oceniani zgodnie z indywidualn

norm-wzorcem, nie za wedug normy okrelajcej zjawiska

przecitne. Ludzie wybitni rozwijaj si mniej lub bardziej
wszechstronnie albo mniej lub bardziej jednostronnie, zgodnie z
wszymi lub szerszymi normami rozwoju przyspieszonego.
Przejawiaj oni nieraz cechy nerwowoci, nerwic i psychonerwic,
nieprzystosowanie do aktualnej rzeczywistoci, brak sprawnoci w
yciu codziennym, sab stereotypowo i w szerszym lub wszym
zakresie - zaburzenia funkcji rzeczywistoci. Ich proces rozwoju
jest najczciej niezupenie rwnomierny - atwo przeczaj si
przeycia psychiczne na ukad nerwowy, wegetatywny. Niekiedy
obserwujemy u nich nieprzecitn sprawno funkcji wyszych przy
niedorozwoju funkcji niszych. Nieprawidowo stosunkw midzy
dynamizmami geno- i fenotypicznymi wystpuje u nich czciej ni u
osobnikw przecitnych.
W ocenie stanu zdrowia psychicznego ludzi wybitnych naley
stosowa indywidualne, odbiegajce od przecitnych, prawie
niepowtarzalne normy osobowociowe.

Zdrowie psychiczne oraz sprawno i niesprawno psychiczna

Jako podstawow waciwo zdrowia psychicznego jednostki podaje

si czsto sprawno zespoow podstawowych funkcji psychicznych.
Jednake zakadajc nawet, e uda si przyj umownie mniej lub
bardziej okrelony zesp funkcji psychicznych dla kadej
jednostki indywidualnie, to spitrz si przed nami trudnoci nie
do przezwycienia. Sprawno bowiem zwiksza si, obnia lub
zanika w zalenoci od pory dnia i nocy, w zalenoci od

przemczenia lub szczeglnego zainteresowania si danym

przedmiotem (lub brakiem zainteresowania), w zalenoci od
samopoczucia, okresw rozwojowych, stanu zdrowia somatycznego i
wielu innych czynnikw. Pewnych niesprawnoci zespoowych w tych
lub innych warunkach spord wyej wymienionych nie moemy uwaa
za wyraz zego zdrowia psychicznego.
Ponadto jednostki z objawami braku sprawnoci w jednej dziedzinie
mog przejawia du sprawno w innym zakresie i na innym
poziomie. Dotyczy to przede wszystkim rnego typu ludzi nerwowych
i nerwicowych. Dotyczy to osb o niskim, a czciej jeszcze o
wysokim poziomie kultury, osb o pewnych waciwociach
typologicznych. Rnie przedstawiaj si wic sprawno i brak
sprawnoci u typw asteniczno-schizotymicznych,
pykniczno-cyklicznych, ekstrawertywnych i introwertywnych czy u
typw o wzmoonej pobudliwoci psychicznej (ruchowej, afektywnej,
wyobraeniowej, sensualnej, umysowej). A zatem aspekt
wielopaszczyznowoci, stosunek midzy typem psychicznym a
rodowiskiem zewntrznym oraz miejsce, poziom i zakres dziaania
poszczeglnych dynamizmw w rodowisku wewntrznym odgrywa mog
podstawow rol w ocenie, czy mamy w konkretnym przypadku do
czynienia ze sprawnoci osoby zdrowej psychicznie czy
patologicznej. W analizie problemu sprawnoci i braku sprawnoci
psychicznej wan rol odgrywa - zwaszcza przy pozytywnym rozwoju
jednostki - dynamiczny punkt widzenia. Sprawno psychiczna o
charakterze prymitywnym moe bowiem powoli sabn, ustpujc
kompensacyjnie miejsca tworzcej si sprawnoci na wyszym
poziomie.

Zdrowie psychiczne oraz efektywno i produktywno

Efektywno i produktywno (lub waciwoci przeciwne) cz si

ze sprawnoci lub niesprawnoci psychiczn. Ten, kto jest
sprawny, produkuje lepiej i wicej, ten kto jest niesprawny,
produkuje mniej i gorzej, jest nieefektywny w pracy. Mona
powiedzie, e efektywno i produktywno lub cechy przeciwne
stanowi w pewnym sensie miar sprawnoci lub niesprawnoci
psychicznej.
Ale i tu naley postawi szereg pyta, okreli wiele warunkw
decydujcych o efektywnoci i produktywnoci. U pewnego typu osb
s one mierne, w jednym okresie znacznie wysze, w innym znacznie
mniejsze, a nawet zanikajce. Wiemy wszake, e praca wybitnie
twrcza moe nie dawa widzialnych skutkw efektywnoci czy
produktywnoci, a jednak w pewnym okresie moe by - i to w
wysokim stopniu - wanie efektywna i produktywna.
W wielu rodowiskach powtarza si opini, e twrcy s
nieefektywni i nieproduktywni. A jednak warto tego, co
stworzyli, jest wybitna, nieoceniona, niewymierzalna w
kategoriach, ktrymi operuj oceniajcy ich ludzie im wspczeni.
Nauczono si przyjmowa, e efekty widoczne dla przecitnego
odbiorcy s jedyn miar osigni ludzkich. Nie dostrzega si, e
i w tym zakresie wystpuje wielopoziomowo tego, co mona nazwa
efektywnoci i produktywnoci. Naley wic zastosowa zasad
wielopoziomowoci oraz miar prospektywn i retrospektywn do
tego, co mona by nazwa efektywnoci i produktywnoci. Tak wic

ujcie zdrowia psychicznego przez jednopoziomow efektywno i

produktywno jest niezmiernie wskie i naley wprowadzi do niego
istotne korektury.

Zdrowie psychiczne oraz zdolno do przystosowania si

W wielu podrcznikach pedagogiki zdolno przystosowania si do

zmiennych warunkw ycia wymienia si jako jedn z cech zdrowia
psychicznego. Nasuwa si pytanie, jak tre naleaoby wkada w
pojcie przystosowania si. Czy chodzi tutaj o rozumienie rnego
typu rzeczywistoci rodowiskowej, rnych typw i poziomw
rozwojowych ludzi i oparcie na tym poznaniu odpowiedniego
postpowania zgodnego z zasadami wasnego pozytywnego rozwoju? Czy
te chodzi o rezygnacj (w wikszym lub mniejszym stopniu) z
wasnych pogldw i zasad lub o metody postpowania suce
zapewnieniu sobie spokoju, albo o ch zdobycia dobrych warunkw
materialnych?
Pierwsze rozumienie zgodne jest z wymaganiami zdrowia psychicznego
w ujciu rozwojowym, drugie jest z nim sprzeczne. Jednostka,
rozwijajca si stara si moliwie wszechstronnie pozna i zgbi
rzeczywisto, nie reagowa zbyt emocjonalnie na trudnoci, stara
si w sposb rozumny przezwyciy napotykane opory. Tam gdzie
jest to nieuniknione, gdzie tego wymaga konkretna sytuacja,
nieprzystosowanie jednostki mona uwaa za pozytywne. Jest ono
bowiem wwczas wyrazem waciwej postawy moralnej, postawy zdrowia
psychicznego.
A wic naley stwierdzi, e nie okrelone bliej przystosowanie

do zmieniajcych si warunkw ycia nie moe by kryterium zdrowia

psychicznego. Naley wic wprowadzi rozrnienie midzy
przystosowaniem negatywnym i pozytywnym oraz nieprzystosowaniem
negatywnym i pozytywnym.
O zdrowiu psychicznym decyduj zalenoci, jakie powstaj midzy
przystosowaniem i nieprzystosowaniem pozytywnym, ktre jako
dynamizmy rozwoju osobowego cile ze sob wspdziaaj.

Dobre samopoczucie a zdrowie psychiczne

"Uczowieczenie" istoty ludzkiej polega na tym, e przeywa ona,

hamuje si, kontroluje, przejawia refleksj, dy do osignicia
coraz wyszego poziomu wasnej osobowoci. John Keats zwraca
uwag, e nie do pomylenia jest rozwj czowieka bez udziau w
tym rozwoju zarwno jego smutkw, jak i radoci. Smutek, depresja,
niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu, poczucie winy i
niszoci s nieodzowne w rozwoju, tak samo jak przeywanie uczu
radoci i twrczo.
Dobre samopoczucie, ktre przejawia si okresowo, moe cechowa
czowieka rozwijajcego si, ale moe - w pewnym zespole objaww towarzyszy take cikim schorzeniom psychicznym lub schorzeniom
o podou organicznym (poraenie postpowe, choroba Korsakowa,
zespoy maniakalne), natomiast ze samopoczucie moe nieraz
towarzyszy procesom przyspieszonego rozwoju.
Znane jest powiedzenie Herberta Spencera, e woli by
niezadowolonym Sokratesem ni zadowolonym zwierzciem. Wiemy, e w
pewnych okresach odznaczajcych si intensywnym rozwojem

psychicznym (okres przekory, okres dojrzewania) przewaaj

nastroje ujemne. Oczywicie nie naley przypuszcza, aby trway
niezmienny nastrj smutku i przygnbienia mg mie charakter
twrczy. Dla twrczoci charakterystyczny jest w pewnych etapach
nastrj hipomaniakalny, euforyczny, a w innych - stan medytacji,
depresji, smutku, oschoci.
Tendencje do globalnych uj, do syntez cechuj jednostki twrcze
w okresie nasilania si twrczoci, po ktrym zazwyczaj przewag
uzyskuje postawa analityczna, postawa samokrytycyzmu, nieufnoci
do wasnej twrczoci. I tutaj take waciwa ocena nie jest
moliwa (w sensie stwierdzenia, czy mamy do czynienia z
prawidowym procesem psychicznym, czy z zaburzeniami
psychicznymi).
W stanach nerwowoci, nerwic i psychonerwic, w stanach frustracji
przewaa ujemny nastrj afektywny, z drugiej za strony wiem, e w
wikszoci tych stanw dziaaj wane dynamizmy twrcze, owa
Kierkegaardowska "trwoga i drenie"; twrcze elementy rozwojowe
wystpoway w doznaniach nerwicowych Marcela Prousta, Johna
Keasta, Jana Wadysawa Dawida i innych.

Rwnowaga psychiczna (homeostaza) jako miernik zdrowia

psychicznego

Prbowano wielokrotnie, i to na og w sposb niefortunny,

przenie z dziedziny biologii, fizjologii i neurofizjologii do
psychologii zarwno oglnej, jak rozwojowej i wychowawczej oraz do
psychopatologii pojcie homeostazy jako rwnowagi psychicznej.

Wydaje si jednak e homeostaza jako cecha staa ludzkiego

organizmu, a zwaszcza ludzkiej psychiki, jest zjawiskiem
krtkotrwaym, rzadkim.
Wiemy o tym, e cae ycie ludzkie, szczeglnie osb kulturalnych,
wraliwych, nie upywa pod znakiem rwnowagi. Jest ona raczej
celem, a nie najczstszym stanem psychicznym. Biologiczna i
neurofizjologiczna homeostaza jako stan niezmienny jest wyrazem
ustabilizowania bez dalszego rozwoju. W rozwoju zwierzcia i
czowieka jest to stan, ktry cechuje tzw. dojrzao. Jest to
zazwyczaj dojrzao psychosomatyczna, o unormowanych
czynnociach, o wyranym przystosowaniu do otoczenia i - w ogle o zatrzymanym rozwoju. Homeostaza jako stan przejciowy, jako
pewien etap rozwoju musi ustpi miejsca wyszemu poziomowi
rwnowagi. A zatem musi ustpi rnorodnym stanom nierwnowagi
psychicznej. Takie zjawiska, jak wzmoona pobudliwo psychiczna w
rnych formach, jak wiele nerwic i psychonerwic, jak okresy
rozwojowe, wiadcz wanie o czym przeciwnym anieli homeostaza
i odgrywaj zasadnicz rol w przygotowywaniu wyszej formy
rwnowagi, ktrej nie moemy traktowa jako stanu
nieprzemijajcego, trwaego.
A zatem w ujciu zdrowia psychicznego naley uwzgldni stan
nierwnowagi psychicznej obok przejciowych stanw rwnowagi. Oba
te zmienne i naprzemienne zjawiska s wyrazem rozwoju, ktry
wydaje si najwaciwszym miernikiem zdrowia psychicznego.

Dojrzao lub niedojrzao psychiczna jako miernik zdrowia

psychicznego

W ogromnej wikszoci prac z zakresu psychologii, pedagogiki i

higieny psychicznej operuje si terminem "dojrzao psychiczna" w
znaczeniu pozytywnym oraz terminem "niedojrzao psychiczna",
jako pojciem o zabarwieniu wyranie negatywnym. Czy jest to
obiektywne ujcie? Wydaje mi si, e przy bardziej obiektywnym
podejciu naleaoby wprowadzi kryterium teleologiczne, kryterium
rozwoju oraz kryterium dwch punktw widzenia: biologicznego w
wszym znaczeniu oraz psychologicznego i pedagogicznego, w sensie
szerszym. Oglnie mona stwierdzi, e niedojrzao jest drog do
dojrzaoci, a zatem pewne elementy niedojrzaoci w ujciu
dynamicznym stanowi o moliwoci dalszego dojrzewania, natomiast
dojrzao w znaczeniu biologicznym wskazuje na etap
charakteryzujcy si brakiem dalszego dojrzewania, a wic
stabilizacj dojrzaoci. Wymieni tu mona np. okres negatywizmu,
dojrzewania (modzieczy i dziewczcy), przekwitania. Wyznaczaj
one w caoci cykl yciowy czowieka, koczcy si stabilizacj,
zestarzeniem si i mierci. Inaczej przedstawia si niedojrzao
pozytywna jako gotowo do dojrzewania permanentnego, do staego
dojrzewania twrczego.
Zjawisko to wie si z elementami pewnej dziecicoci, postaw
szczeroci, otwartoci, bezporednioci, z udziaem w rozwoju
osobowym elementw magicznych i animistycznych. Rysy pewnej
dziecicoci psychicznej, niedojrzaoci cechuj ludzi twrczych,
wielkich artystw, cechuj jednostki, ktre s elementem
zaczynowym w postpie ludzkoci, w doskonaleniu wielu obszarw
ycia. S to osoby nie ustabilizowane psychicznie, wraliwe, o

pobudliwej wyobrani, emocjonalnoci i intelekcie, o duym

potencjale rozwojowym, ktry - czsto a do mierci - nie
wyczerpuje si. S to ludzie najczciej nie przystosowani do
siebie i otoczenia. U nerwicowcw i psychonerwicowcw spotykamy
bardzo czsto te elementy pozytywnej niedojrzaoci psychicznej.
Musimy zatem powiedzie, e pewna niedojrzao psychiczna jest
cech zdrowia psychicznego, poniewa jest rwnoczenie cech
rozwoju psychicznego i rozwoju trwaego, przejawianego w cigu
caego ycia jednostki.

Funkcja rzeczywistoci jako jeden z miernikw zdrowia psychicznego

Gwnym rzecznikiem traktowania zdrowia psychicznego jako zespou

czynnoci podporzdkowanych funkcji rzeczywistoci (funkcji
odpowiedzialnoci) jest Piotr Janet. Uwaa on funkcj
rzeczywistoci za wyraz syntezy percepcji i mylenia logicznego,
syntezy dowiadczenia, ktra podporzdkowuje sobie rne lne
czynnoci i nadaje im cech przystosowania do rzeczywistoci.
Funkcja rzeczywistoci wyraa czynnoci dojrzae psychicznie,
czynnoci na wyszym poziomie - sprawno i efektywno. Na
pierwszy rzut oka takie ujcie zdrowia psychicznego ma wyrane
cechy pozytywne. Jednak przy jego bardziej wnikliwym rozwaeniu
zauwaamy, e jest jednopoziomowe i bliskie pojciu zdrowia
psychicznego, ktre wyraa rwnowag albo homeostaz. Ot i w tym
przypadku trzeba uwzgldnia wielopoziomowo funkcji
rzeczywistoci albo funkcji realnoci. Czynnoci syntetyczne,
czynnoci sprzone i przystosowane do rzeczywistoci moemy

odnajdywa na rnych poziomach rozwoju osobowego - wyszych i

niszych. Mog one wystpowa nawet na bardzo niskim poziomie, u
tzw. jednostronnych realistw, u ludzi atwo podejmujcych
wszelkie decyzje, a nawet u jednostek psychopatycznych.
Trzeba wyranie podkreli, e ta funkcja rzeczywistoci moe
wystpowa na wielu poziomach. U osb o intensywnym rozwoju
psychicznym moe istnie niezgodno midzy funkcj rzeczywistoci
na niskim poziomie i funkcj rzeczywistoci na poziomie wysokim,,
Taki rozbrat widzimy u wielu ludzi sztuki, u wielu uczonych, u
wielu pisarzy i poetw. Wiemy, e Franz Kafka by zupenie nie
przystosowany do rzeczywistoci ycia codziennego. Marcel Proust
nie potrafi przystosowa si do prymitywnych wymogw ycia
codziennego, przejawia wysok zdolno do czynnoci
syntetycznych, systematyzacyjnych, organizacyjnych w swojej
twrczoci literackiej i w dziedzinie filozofii.
Wielu nerwicowcw, a wic ludzi o wzmoonej pobudliwoci
psychicznej, oraz twrczych psychoneurotykw posiada funkcj
rzeczywistoci na wysokim poziomie. S oni raczej nie
przystosowani do ycia codziennego, nie maj zdolnoci do syntezy
na niskim poziomie czynnoci codziennych.
Oczywicie zjawiskiem najbardziej podanym z punktu widzenia
zdrowia psychicznego byoby uporzdkowanie, usystematyzowanie i
zhierarchizowanie wszystkich czynnoci ludzkich w podporzdkowaniu
funkcji rzeczywistoci na wysokim poziomie, ale jest to rzadko
spotykany idea. Takie podejcie obce jest ujciu Janeta, ktry
okrela t waciwo jako cech tzw. ludzi normalnych.

Stereotypowo i twrczo a zdrowie psychiczne

Stereotypowo wyraa mniejszy lub wikszy lub mniejszy zakres

czynnoci zautomatyzowanych stanowic konieczn faz rozwoju
jednostki. Dotyczy ona niezbdnych czynnoci, jak chodzenie,
bieganie, przyjmowanie pokarmw, elementy pracy zawodowej itd.
Take wrd czynnoci umysowych istnieje mnstwo czynnoci
automatycznych, jak porzdek pracy, systematyzacja, skrty
obliczeniowe, codzienne skojarzenia, niektre techniki dziaania.
Objawy stereotypii i automatyzacji stwierdzamy wyranie u ludzi
starych, w niektrych chorobach psychicznych o podou organicznym
lub jako kompensat lkow (nerwica natrctw, nerwica lkowa), u
tzw. typw skoartowanych Rorschacha i u debilw.
Konieczno ycia stale w tych samych warunkach zwyczajowych i
stykania si z tymi samymi ludmi nosi w pewnej mierze znami
stereotypii. Tam gdzie nie rodzi si zdziwienie i zaniepokojenie,
obserwujemy stereotypi i automatyzm. Samokrytyka, wtpienie,
zdziwienie, zaniepokojenie wyraaj si w postawie twrczej,
postawie pozbawionej automatyzmu i stereotypii. Stereotypowo i
automatyzacja s w pewnej mierze sprzeczne z postawami twrczymi.
Twrczo w znacznym stopniu wyraa si w wartociach rzadko
spotykanych, wyjtkowych, ynamionujczch nowe ujcia
rzeczywistoci, jej nowe treci i formy. Jest to dyspozycja do
wytwarzania wartoci pogbiajcych dotychczasowe, dobrze nam
znane wartoci. Twrczo jest wrogiem schematyzmu, stereotypii,
automatyzmu, rzemiosa. Jest ona prospektywna i odkrywcza nawet w
czynnociach retrospektywnych.

Zdolno do tworzenia nowego cechuje okresy rozwojowe, a zatem - w

pewnej mierze - zwizana jest z okresem przekory (w wieku okoo
trzech lat), okresem dojrzewania i innymi okresami nierwnowagi
psychicznej. Twrczo wie si czsto z okresami napi
emocjonalnych, konfliktw wewntrznych i cikich dowiadcze
yciowych. Wymaga ona jakby pewnych skadnikw nierwnowagi
psychicznej, burzenia rodowiska wewntrznego.
Oprcz wymienionych okresw postawa twrcza wystpuje czsto u
osb dorosych obdarzonych pewnymi cechami infantylizmu
psychicznego, czcego si najczciej z nierwnowag psychiczn,
wieoci, nadmiern wraliwoci.
Jak ju wspomniaem, twrczy s czsto ludzie nerwowi i
nerwicowcy, ktrzy przejawiaj rozlunienie i rozbicie wasnego
rodowiska wewntrznego i popadaj w konflikty ze rodowiskiem
zewntrznym. Cechuje ich w zwizku z tym skcenie wewntrzne i
brak przystosowania do otoczenia, nierwno nastrojw, skonnoci
dezintegracyjne.
Czy ludzie twrczy s zdrowi psychicznie? Wydaje si, e na tak
postawione pytanie naley odpowiedzie na og twierdzco. Nie s
oni zdrowi psychicznie wedug normy przecitnej. S jednak zdrowi
psychicznie wedug indywidualnej normy-wzorca, normy
osobowociowej, czyli zdrowi psychicznie w sensie zdolnoci do
rozwoju, i to rozwoju przyspieszonego. S oni zdrowi psychicznie,
poniewa s zdolni do zdobywania i utrwalania nowych, wyszych
wartoci oraz zdolni do bardziej lub mniej wszechstronnej
realizacji osobowoci.
O rozwoju psychicznym stanowi zatem szczliwe poczenie postawy

twrczej w obrbie czynnoci wyszych z umiarkowan stereotypi w

zakresie czynnoci niszych. Przy czym o stanie zdrowia
psychicznego wiadczy przewaga dynamizmw twrczych nad
stereotypi.

Zdolno do przekroczenia biologicznego cyklu yciowego i typu

psychologicznego

Nie ulega wtpliwoci, e na wyszych poziomach rozwoju

psychicznego mamy do czynienia z tendencjami i realizacj
przekroczenia - w pewnej mierze - cyklu biologicznego czowieka.
Jest to mniej lub bardziej rozlege, mniej lub bardziej intensywne
przekroczenie elementw stereotypowych, powszechnych. Te elementy
przejawiaj si w charakterystycznym przebiegu i jakoci okresw
rozwojowych. Wyraaj si one rwnie w uzalenieniu od okresowego
lub staego nadmiernego wpywu somatycznego. S to stae lub
czasowe prby przeniesienia akcentu ze zjawisk biologicznych na
zjawiska moralne i psychiczne, na hierarchiczne zjawiska
indywidualnego rozwoju. Jest to wyraz czciowego odsuwania i
zmniejszania wpywu czynnikw biologicznych i prymitywnych na
czowieka.
Zjawisko przekraczania biologicznego cyklu yciowego zachodzi u
jednostek i grup, ktre dysponuj wyranie pozytywnym potencjaem
rozwojowym, przejawiaj pewne zdolnoci do wczesnego krytycznego
stosunku do wasnych prymitywnych popdw, wybirczy stosunek do
rnorodnych wpyww rodowiska spoecznego.
Przede wszystkim za jest to wyraz nasilajcego si pozytywnego

nieprzystosowania do wasnych cech niszego poziomu, a wic wyraz

potgowania si si autonomicznych i autentycznych wasnej
psychiki.
Nie ulega wtpliwoci, e rozwojowi jednostki musi towarzyszy
mniejsza lub wiksza zdolno do przeksztacania wasnego typu
psychicznego, pozwalajca zbliy si do wasnego ideau
osobowoci.
Jednostka pracujc nad sob czsto stwierdza jednostronno cech
wasnego typu. Nie moe ona pogodzi tego z potrzeb wzbogacenia
si innymi cechami, innymi rodzajami wraliwoci, inn skal i
napiciem tendencji ni te, ktre charakteryzuj jej typ. Zaczyna
wic dy do przekroczenia wasnego typu, do przeksztacenia zbyt
wyranej postawy introwertywnej przez rozwj alterocentryzmu,
przez wytworzenie zdolnoci do wspycia z innymi. Przy innych
waciwociach psychicznych jednostka pragnie przekroczy
jednostronn ekstrawersj, cykliczno struktury i dynamizmw
przez rozbudow refleksyjnoci, medytacji, samotnoci, ktre
traktuje jako konieczne dla uzupenienia i wzbogacenia
dotychczasowej struktury i zblienia si do normy-wzorca.
Wzmoona pobudliwo psychiczna, a wic i wraliwo, doprowadza
do procesu dezintegracji pozytywnej, dziki ktremu komplikuje si
typ podstawowy jednostki. Zostaje on uzupeniony cechami typu
przeciwnego czy innych typw. Pogbia si i rozszerza skala
przey jednostki, uzyskuje ona wtrn harmonizacj struktury,
czyli tzw. integracj wtrn.
Przekraczanie wasnego typu psychologicznego nie wyraa w niczym
tendencji do uszczuplenia, do osabienia wasnych esencjalnych

cech indywidualnych. Przeciwnie, jest to wyraz wzmocnienia tych

cech na wyszym poziomie w deniu do esencji indywidualnej.
Rwnoczenie praca nad przekroczeniem wasnego typu psychicznego
uzupenia i rozwija na coraz wyszym poziomie tendencje i potrzeby
spoeczne. Wskazuje ona na osiganie coraz wyszych esencji
spoecznych, powszechnych, w cisym zwizku z esencjami
indywidualnymi. Wyraa stopniow realizacj empatii,
odpowiedzialnoci za innych, wzrost wiadomoci spoecznej oraz
autonomii i autentyzmu.

Zdolno do samowychowania i autopsychoterapii a zdrowie

psychiczne

Zdolno do samowychowania zakada istnienie w danej jednostce

hierarchicznego potencjau rozwoju wartoci, istnienie procesu
"przedmiot-podmiot" w sobie oraz zdolnoci do przeywania
niezadowolenia z siebie, poczucia wstydu, poczucia winy i
niszoci. Zakada take dziaanie dynamizmu nieprzystosowania i
przystosowania pozytywnego oraz coraz silniejsze i bardziej
wyraziste ksztatowanie si wasnej osobowoci i jej ideau.
Podstawowym warunkiem samowychowania jest wysoki poziom
wiadomoci, a wic zdolnoci do rozeznawania stanu wasnego
rodowiska wewntrznego. Od tego zaley rozwj samokontroli i
samopotwierdzenia jako dalszych skadnikw samowychowania. Proces
ten wymaga rwnie dziaania dynamizmu przemiany
wewntrzpsychicznej, ktra zakada wyran hierarchi wartoci i
wyrane dziaanie czynnika trzeciego - cznie ze wszystkimi

innymi dynamizmami autonomii. Proces ten przebiega - jak ju

wspomniaem - w kierunku coraz wikszego precyzowania ideau
indywidualnego i spoecznego, dynamizujcego ca jednostk.
Wszystkie te czynniki s istotne dla procesu dezintegracji
pozytywnej, a wic i dla dynamizacji rodowiska wewntrznego,
powoduj przyspieszenie procesu rozwojowego przez samowychowanie.
Jednostki zdolne do rozwoju mog odznacza si rnymi formami
wzmoonej pobudliwoci, czyli nerwowoci, a nawet neuropatii i
psychonerwicy. Napicie psychiczne, poczucie braku rwnowagi
psychicznej, konflikty wewntrzne i zewntrzne, cay proces
dezintegracji powoduj ze samopoczucie. Jednostki dowiadczajce
tych stanw maj wiadomo wasnej twrczoci, procesu
przeksztacania si wasnego typu, wiadomo wzrastania orodka
dyspozycyjno-kierowniczego, maj wreszcie poczucie realnoci
wasnego ideau osobowoci. Std znamienne dla tych jednostek s
zazwyczaj due zdolnoci do autopsychoterapii. Wgld w komplikacje
wasnego rodowiska wewntrznego i zewntrznego, przy rwnoczesnym
poczuciu hierarchii wartoci we wasnej strukturze psychicznej i
uwiadomienia jej przemian w czasie (rozwj przyspieszony),
zapewnia powrt po konfliktach do stanu integracji (restitutio ad
integrum) i umoliwia osignicie wyszego poziomu rozwoju w
wyniku autopsychoterapii.
Jednostka o takich waciwociach strukturalnych i dynamicznych ma
zazwyczaj wgld w siebie, du znajomo konfliktw i ich roli w
kompensacji i sublimacji, du znajomo etapw integracji wtrnej
oraz korzyci pyncych dla rozwoju z dynamizacji wasnego ideau
osobowoci.

Konflikty wewntrzne, nerwowo czy nawet nerwica, przy zdolnoci

do autopsychoterapii i przy jej udziale w osiganiu wyszego
poziomu rozwojowego oraz samowychowanie wiadcz zatem nie o
chorobie, lecz o zdrowiu psychicznym jednostki.
To, co powiedzielimy, wskazuje wyranie, e wystpowanie w
strukturze i dynamizmach pewnych funkcjonalnych zaburze
psychicznych nie decyduje jeszcze o naruszeniu zdrowia
psychicznego jednostki. O rzeczywistym zaburzeniu zdrowia
psychicznego moemy mwi dopiero w przypadkach dezintegracji
negatywnej albo dyssolucji, natomiast zespoy nerwowoci oraz
nerwic, a nawet niekiedy psychoz, mog wiadczy nie o chorobie
psychicznej, ale o moliwociach rozwojowych, o warunkach
rozwijajcego si zdrowia psychicznego.
W takich "chorobowych" przypadkach jednostka sama moe kierowa
swoim losem, przeksztaceniami i psychoterapi. Autopsychoterapia
jest tutaj niczym innym jak samowychowaniem w warunkach
szczeglnie trudnych.
A zatem zdolno do samowychowania i do autopsychoterapii wyraa
cisy zwizek midzy zachowaniem jednostki w atwiejszych
warunkach ycia a czynnociami podejmowanymi przez ni w warunkach
konfliktw wewntrznych, w stanie niezrwnowaenia, wzmoonej
pobudliwoci, depresji, lku, obsesji.
Jednostka podejmuje dziaania samowychowawcze opierajc si na ju
uzyskanych wartociach i zdobywajc wartoci inne, nowe. Czsto
wie si to z wielkim wysikiem, a nawet z urazami. A oto
wypowied jednej z moich pacjentek: "Podobno jestem na og
wraliwa, z przewag wraliwoci intelektualnej nad innymi formami

wraliwoci. Ale miaam zawsze tendencje do organizowania,

porzdkowania, komenderowania. I oto, po raz nie wiem ktry,
poczuam wok siebie pustk; nie miaam kogo i czego organizowa.
Od tej pory bardziej wnikliwie staraam si odnosi do ludzi,
szczeglnie ludzi wraliwych uczuciowo". A oto inna wypowied:
"Samowychowanie to wychowywanie siebie, a nie innych. A jake
czsto popadamy w stereotypi, jeeli nie mamy czego da innym,
wobec ubstwa naszej pracy samowychowawczej, naszych wewntrznych
przemian".

Integracja i dezintegracja a zdrowie psychiczne

Wedug mnie stan integracji pierwotnej jest stanem przeciwstawnym

zdrowiu psychicznemu. Te lub inne formy integracji pierwotnej
cechuj wikszo ludzi, ale rwnoczenie, chocia w mniejszym
zakresie i nateniu, ludzi ci objawiaj elementy rozlunienia i
rozbicia psychicznego. Im bardziej spoista struktura integracji
pierwotnej, tym mniejsza jest zdolno do rozwoju, tym wiksza
sia automatyzmu, stereotypii, nawykowoci, a zatem niszy poziom
zdrowia psychicznego.
Struktury zintegrowane obserwujemy gwnie u psychopatw, w
znikomym stopniu podatnych na rozwj, "guchych" i "lepych" na
bodce inne ni waciwe dla ich niskiej struktury popdowej.
Pierwotnie zintegrowana struktura popdowa jest u nich si
sterujc integracj, wyraajc silniej ni u jednostek
normalnych swj instrumentalny charakter.
Osiganie czego nowego, wyszego wie si niemal zawsze z

trwajcym duszy czas silniejszym lub sabszym, bardziej lub

mniej rozlegym procesem dezintegracji. Ze wszystkich moich prac,
a nawet z wikszoci rozdziaw tej ksiki wynika wyranie, e
to, co najbardziej podstawowe w pozytywnym rozwoju czowieka,
wie si cile z procesem wielu integracji czstkowych wtrnych,
nastpujcych po procesach dezintegracji czstkowej lub z ni
wspzachodzcych w tym samym czasie.

Czynnik trzeci a zdrowie psychiczne

Sprbujmy opisa stosunek wspzalenoci midzy dynamizmami

dezintegracji pozytywnej i czstkowych integracji wtrnych, czyli
wikszoci dynamizmw, ktre wspdziaaj przy osiganiu zdrowia
psychicznego.
Kady rozwijajcy si czowiek wie dobrze, jak ceni wasne zdanie,
jak trudno rezygnuje z wasnych opinii na korzy opinii innych.
Lubimy subtelne mistyfikacje dla usprawiedliwienia czy ukrycia
wasnych brakw lub bdw. Nawet w pracy samowychowawczej
"spieszymy si", aby obok potpienia siebie za niewaciwe postawy
znale dla nich rwnie usprawiedliwienia.
Dopiero obnaenie nie korzystnej dla nas prawdy powoduje zmian
rozwojow, ow integracj wtrn, niepen, czstkow, ale
autentyczn. W ten sposb budz si w nas i rozwijaj dynamizmy
autonomiczne, ktre - jak wiemy - stanowi syntez wielu innych
czynnikw, takich jak: zdziwienie w stosunku do samego siebie,
zaniepokojenie sob, niezadowolenie z siebie, poczucie niszoci w
stosunku do samego siebie, poczucie wstydu i winy,

nieprzystosowanie pozytywne, instynkt twrczy, dynamizm

"przedmiot-podmiot" w sobie, dynamizm samowychowania i
autopsychoterapii, empatii i utosamienia si z wasnym ideaem
spoecznym, dynamizmy samowiadomoci i samokontroli, przemiany
wewntrzpsychicznej itd. Dynamizmy te nie obejmuj w caoci
wszystkich wyej podanych czynnikw, ale obejmuj znaczne zakresy
ich dziaania i tworz do wyran ich syntez.
W okresie przekory u maego dziecka, w okresie dojrzewania czy
przekwitania, w stanach nerwowoci, nerwic czy psychonerwic, w
stanach konfliktw wewntrznych, niezgodnoci we wasnym
rodowisku wewntrznym powstaje i uwidacznia si sabiej lub
silniej tzw. czynnik trzeci. Jest to czynnik, w ktrym podstawow
rol odgrywa samowiadomo i samopotwierdzenie. Ustosunkowuje si
on zaprzeczajco i potwierdzajco, a wic wybirczo, do pewnych
rodzajw i poziomw rodowiska wewntrznego, jak i do pewnych
rodzajw i poziomw oddziaywania rodowiska zewntrznego. Jest on
syntetycznym narzdziem coraz wszechstronniej rozwijajcej si
osobowoci i - jej konkretnego ideau. Jest narzdziem integracji
wtrnej, a wic i budowy zdrowia psychicznego na wysokim poziomie.

Idea osobowoci a zdrowie psychiczne

Proces dezintegracji psychicznej jednostki wraz z objawami

niepokoju i poczucia niszoci, wstydu; niezadowolenia z siebie,
poczucia winy w sposb zasadniczy wpywa na rozlunienie i
rozbicie hierarchicznego rodowiska wewntrznego, na rozwj
poczucia "wstpowania i zstpowania" w hierarchii swych tendencji,

na rozwj postawy prospekcji i retrospekcji.

W miar pozytywnego dojrzewania osobowoci jej idea staje si
coraz bardziej konkretny i wyznacza rozwojowi kierunek oraz sens,
wyzwala dalsz projekcj rozwoju najwyszych struktur osobowoci,
tzn. esencji indywidualnej i spoecznej, sprzonych w
niepowtarzaln cao. Synteza obu esencji nadaje cech wyranej
konkretnoci ideaowi osobowoci. Cecha ta stanowi o moliwoci
jego dynamizacji, o moliwoci odwoywania si jednostki do tego
ideau, o moliwoci widzenia caej hierarchii wartoci
zogniskowanej w konkretnej strukturze ideau jest to wyraz
zespolonej dynamizacji hierarchicznej, wyraz cigu rozwojowego,
ktry mona uj w pytaniu "skd i dokd idziemy". Stosunek tak
pojtego ideau osobowoci do pojcia zdrowia psychicznego i jego
dynamiki jest - jak si wydaje - bardzo wyrany i sprecyzowany.

Inne "zdrowe" i "niezdrowe" dynamizmy jednostki

Wspomnijmy o innych jeszcze dynamizmach, ktrych analiza uatwi

ujcie ich jako "zdrowych" lub "niezdrowych". Takich dynamizmw
jest bardzo wiele. Omwimy tylko niektre z nich.
Rozpatrzymy w skrcie stosunek nawykowoci i automatycznoci do
zdrowia psychicznego. Obie te waciwoci s niezbdne w
czynnociach ycia codziennego. Jest to zjawisko jak najbardziej
zdrowe. Wielki muzyk czy malarz automatyzuje w pewnym sensie swoj
technik. Nowe projekty pracy musz uwzgldnia wiele elementw
ju wczeniej przyswojonych; nowe pomysy i techniki, np.
sportowe, nie mog si obej bez cennych automatyzmw ju

zdobytych i wywiczonych. Bez tych automatyzmw wiele nowego

zawisoby w powietrzu. Naley jednak zda sobie spraw z tego, e
istnieje zaleno midzy zakresem automatyzmw i nawykw a
czynnociami wiadomymi, czynnociami twrczymi. Stosunek, w
ktrym automatyzmy i nawyki s podporzdkowane czynnociom
wiadomym i czynnociom twrczym, stanowi o zdrowiu psychicznym
jednostki.
Ze spraw zdrowia psychicznego wie si take zagadnienie
wszechstronnoci i specjalizacji.
Na podstawie naszych codziennych dowiadcze, a zwaszcza na
podstawie dowiadcze psychologii rozwojowej i wielu bada
testowych (np. Rorschacha) wiemy, e jednostronna specjalizacja
formalizuje, zawa wraliwo, schematyzuje. Taka postawa i taka
struktura, o ile wystpuj okresowo w pewnej fazie pracy lub
dotycz pewnego tylko zakresu czynnoci jednostki, s poyteczne.
Twrczo, skonno do pogbiania poznania czy si prawie z
reguy z mniej lub bardziej wszechstronn wraliwoci, z postaw
retrospekcji i prospekcji, z wgldem w samego siebie. Rozwijajca
si jednostka nie moe zatem ogranicza swoich postaw do wskiej
specjalizacji, a wic take automatyzmu i stereotypii.

Syntetyczne ujcie czynnikw zdrowia psychicznego

Prbowaem przedstawi szereg uj zdrowia psychicznego - od

prymitywnych lub co najmniej jednostronnych, do coraz bardziej
wszechstronnych, a wic wielopaszczyznowych i wielopoziomowych.
Ostatnie ujcie wprowadza do rnorodnych stanowisk elementy

bardziej dynamiczne, bardziej hierarchiczne, bardziej

wartociujce. W tych rozwaaniach nawietliem wieloznaczno
niektrych poj, dc do ich ucilenia, wprowadzajc
Czytelnikw w pewnego rodzaju "dramat poj". Moe to by
poyteczne dla zrozumienia dynamicznego rozwoju pojcia zdrowia
psychicznego. Prbowaem obali przestarzay mit o identycznoci
zdrowia somatycznego ze zdrowiem psychicznym. Prbowaem wykaza
nieprzydatno negatywnego ujcia zdrowia psychicznego,
okrelajcego je jako brak zaburze psychicznych. Staraem si
natomiast podkreli warto pozytywnego ujcia zdrowia
psychicznego, traktujc je jako zjawisko rozwojowe, dynamiczne, a
nie statyczne. Rozwaania na temat rozwoju zdrowia psychicznego i
hierarchii wartoci realizowanych na coraz wyszym poziomie oraz
ich zwizku ze zdrowiem psychicznym uwiadomiy nam wyranie, e
niezbdne jest opracowanie wielopoziomowych statystyk i
zaprzestanie traktowania wartoci idealnych jako patologicznych.
Dziki temu moliwe stao si osabienie bardzo wyranie tkwicego
jeszcze w naszym stereotypie przekonania e jeeli istnieje
"psychopatologia w d", to musi "istnie take "psychopatologia w
gr". "Psychopatologia w d" wyraa upoledzenie umysowe,
degeneracj, dyssolucj, tzn. te wszystkie zjawiska, ktre
wykraczaj poza norm w kierunku wyranie ujemnym, upoledzajcym,
obniajcym warto jednostki.
Jednoczenie mona obserwowa pewne "chorobowe" zespoy objaww
sprzgnite z talentem "dziwacznoci twrcz" - a wic "odchylone
w gr" od normy przecitnej. Dlatego - z punktu widzenia
hierarchicznego rozwoju jednostki - powysze, tradycyjne

stanowisko w psychopatologii staje si anachronizmem, wyrazem

kultu przecitnoci. Nie mona dzi przyj mylnego terminu
degeneraes superieurs (degeneracja wyszego rodzaju). Oczywicie,
rozwojowi mog towarzyszy pewne rodzaje degeneracji. Na wysokim
poziomie rozwoju nie jest jednak moliwe stwierdzenie degeneracji
wyszych funkcji czy wyszych wartoci. Kto, kto si wybitnie
rozwija, kto rozwija si w sposb twrczy, przyspieszony i
globalny, nie moe ulega degeneracji.
Krtka analiza sprawnoci i niesprawnoci psychicznej wykazaa
konieczno czciowego choby przyjcia wielopoziomowego
ujmowania sprawnoci, efektywnoci i produktywnoci. Ujcia te bez
uwzgldnienia wielopoziomowoci trac wszelki sens.
Wiele jednostek wybitnych przy intensywnym rozwoju traci na pewien
okres lub na cae ycie sprawno, efektywno i produktywno na
niszym poziomie, aby je kompensowa i sublimowa na poziomie
wyszym. Dziaania Prousta, Kafki i wielu innych wybitnych
twrcw, niesprawne i nieefektywne, nieproduktywne na niskim
poziomie, byy wybitnie zorganizowane, sprawne, efektywne,
produktywne na poziomie wysokim.
Z punktu widzenia wielopoziomowoci i hierarchii wartoci
omwilimy take zagadnienie przystosowania i nieprzystosowania.
Zwrcilimy rwnie uwag na to, e zwizek przystosowania
pozytywnego z nieprzystosowaniem pozytywnym stanowi zasadniczy
element rozwoju, i to rozwoju wszechstronnego i przyspieszonego, a
wic take warunek zdrowia psychicznego.
Z tego samego punktu widzenia prbowalimy odrzuci wskie
kryteria homeostazy, dojrzaoci i funkcji rzeczywistoci jako

kryteria zdrowia psychicznego. Wskazalimy, e homeostaza albo

rwnowaga psychiczna jest zjawiskiem zmiennym w procesie rozwoju i
e niszy poziom homeostazy musi by zastpiony przez wyszy jej
poziom, ktry ulega z kolei przemianom dezintegracyjnym.
Wspominalimy te, e pewne postacie niedojrzaoci mog oznacza
bogaty i skomplikowany potencja rozwojowy. Oznaczaj one sta
wieo uczu, sta wraliwo na bodce rozwojowe wewntrzne i
zewntrzne; tak wic niektre formy niedojrzaoci psychicznej
musimy uwaa za pozytywne w rozwoju z punktu widzenia zdrowia
psychicznego.
Do pojcia funkcji rzeczywistoci jako warunku zdrowia
psychicznego naley wprowadzi pojcie "wielopoziomowo". Funkcja
rzeczywistoci musi by rozpatrywana jako funkcja cechujca rne
poziomy: niskie (prymitywne) i wysokie. Na niskim poziomie funkcja
ta jest wyrazem syntezy prymitywnych popdw, na poziomie
dezintegracji jednopoziomowej jest rozbita. A w miar
przechodzenia na coraz wyszy poziom wyraa proces syntezy
najwyszego poziomu dynamizmw. Funkcje rzeczywistoci niszych i
rednich poziomw powinny by podporzdkowane funkcji
rzeczywistoci poziomw najwyszych.
Jeeli chodzi o spraw stereotypowoci i twrczoci w problematyce
zdrowia psychicznego, to jako zdrowe moemy okreli tylko te
elementy stereotypowoci dziaania, ktre s podporzdkowane
dynamizmom rozwoju twrczego, a wic dynamizmom najwyszym. Chodzi
zatem o pewne elementy "zdrowej stereotypowoci" na usugach
rozwoju twrczego.
Zdolno do przekroczenia biologicznego cyklu yciowego i typu

psychologicznego zwizana z innymi dynamizmami rozwojowymi

oznacza, e w procesie rozwoju jednostka przechodzi od
jednostronnoci typu do jego wszechstronnoci, od podporzdkowania
struktury psychicznej stronie somatycznej do pewnego
uniezalenienia
si od niej. Tak wic zdolno do przekroczenia biologicznego
cyklu yciowego i typu psychologicznego wyraa zachowanie
najsubtelniejszych form ycia somatycznego podporzdkowanych yciu
psychicznemu, oznacza korelacj pomidzy zachowaniem najwyszych
cech indywidualnoci ludzkiej a uzyskiwaniem cech wsplnych z
innymi.
Zrozumiae jest, e przystosowanie si do coraz wyszego poziomu
rzeczywistoci i wartoci oraz przystosowanie si do ideau
osobowoci indywidualnej i spoecznej musi i w parze z
nieprzystosowaniem si do rzeczywistoci ni szego poziomu, a wic
i do wartoci niszego poziomu.
Osobowo rozwijajca si w kierunku swojego ideau, a wic dca
do osigania wysokiego poziomu zdrowia psychicznego, jest zdolna
do samowychowania i autopsychoterapii. Jednostka rozwijajca si
pozytywnie, a zwaszcza jednostka rozwijajca si w sposb
przyspieszony i twrczy, musi kierowa wasnym rozwojem, musi si
rozwija sama z siebie, musi kontrolowa dynamizmy
autopsychoterapeutyczne i kierowa nimi w warunkach konfliktowych,
w stanach silnie wzmoonej pobudliwoci psychicznej, w stanach
kryzysowych, neurotycznych i psychoneurotycznych. To sterowanie
rozwijajc si osobowoci w szczeglnie cikich warunkach
losowych zewntrznych i wewntrznych jest wanym czynnikiem

wyznaczajcym waciwy rozwj zdrowia psychicznego.

Procesy dezintegracji i integracji w rozwoju psychicznym
czowieka, osiganie przez niego coraz wyszego poziomu zdrowia
psychicznego nale do najwaniejszych procesw pozytywnego
rozwoju. S one nieodzowne w rozwoju twrczym, przyspieszonym,
samowiadomym. Nie mona osign integracji wtrnej bez procesw
dezintegracji pozytywnej i bez procesw wtrnej integracji
czstkowej. Zaburzenia psychiczne pozytywne, trudnoci
wychowawcze, zaburzenia nerwicowe i psychonerwicowe - to drogi do
realizacji osobowoci, niezbdne procesy dezintegracyjne w rozwoju
pozytywnym. To samo mona powiedzie o gwnych dynamizmach
procesw dezintegracji pozytywnej i integracji wtrnej. Wszystkie
dynamizmy dezintegracji wielopoziomowej spontanicznej, wszystkie
dynamizmy dezintegracji wielopoziomowej zorganizowanej i
usystematyzowanej s tutaj bardzo wane i odgrywaj podstawow
rol w procesie dezintegracji pozytywnej i postpujcej integracji
wtrnej. Chc zwrci jeszcze szczegln uwag na dziaanie
dynamizmu "przedmiot-podmiot" w sobie, czynnika trzeciego,
przemiany wewntrzpsychicznej, empatii i ideau osobowoci.
Wszystkie one wyznaczaj drog, ktrej kierunek okrela pytanie:
"skd i dokd idziemy", drog do najwyszych poziomw hierarchii
wartoci. Wszystkie one buduj psychiczne rodowisko wewntrzne i
przeciwstawiaj wysze dynamizmy niszym. Buduj one stosunek "ja"
do "ty", tworz elementy hierarchicznej rzeczywistoci rozwojowej,
formy przekraczania jednego poziomu rozwoju przez inny, wyszy.

Definicja zdrowia psychicznego

Jak widzimy, pojcie zdrowia psychicznego opiera si na pojciach

prawidowoci, wszechstronnoci, wielopoziomowoci i dynamicznoci
rozwoju. Wszystkie te cztery elementy s moliwe do osignicia
przez stopniowe uzyskiwanie hierarchicznej rwnowagi midzy
poszczeglnymi cechami typologicznymi, zainteresowaniami i
uzdolnieniami, wartociami wyszymi i niszymi, potrzebami
twrczymi i czynnociami nawykowymi. Jednostka rozwija si przez
adaptacj i ksztatowanie nawykw zwizanych z danym rodowiskiem,
a z drugiej strony, przez dezadaptacj i dezintegracj w stosunku
do pewnych rodzajw i poziomw zarwno rodowiska zewntrznego,
jak i wasnego rodowiska wewntrznego. Rozwj wymaga wic
zdolnoci do przemiany i uzupenienia swojego typu, rozszerzenia
zainteresowa i uzdolnie, uwszechstronnienia postawy i
stopniowego zbliania si do wasnego ideau osobowoci przez
proces dezintegracji pozytywnej oraz integracji czstkowej wtrnej
i zwizane z nim dziaanie czynnika trzeciego, przez dynamizacj
si psychicznych tkwicych w potencjale rozwojowym i w ideale
osobowoci.
Proces rozwoju postpuje w pewnym stopniu zgodnie z ujciem Johna
Hughlingsa Jacksona* (*J. H. Jackson: Selected Writings. London
1932.) od tego, co proste, do tego, co zoone; od tego, co
automatyczne, do tego, co dowolne; od tego, co bardziej
zorganizowane, do tego, co mniej zorganizowane - poprzez procesy
przemian stosunku wzajemnego midzy rnopoziomowym
przystosowaniem si i nieprzystosowaniem, integracj i
dezintegracj, nawykowoci i twrczoci; przez lokalizowanie

orodka dyspozycyjnego, kierowniczego na coraz wyszym poziomie,

przez tworzenie coraz wyszej hierarchii wartoci i celw i przez
coraz janiejsze widzenie wasnego ideau osobowoci.
W odrnieniu od Jacksona przyjmuj, e dezintegracja (z udziaem
wzmoonej pobudliwoci psychicznej, nerwic i psychonerwic) jest oglnie biorc - pozytywnym procesem rozwojowym. Jest to sprzeczne
z ujciem Jacksona, traktujcym nerwice i psychonerwice jako w
mniejszym lub wikszym stopniu wstpne fazy dyssolucji.
Zdrowie psychiczne polega na zdolnoci do moliwie najbardziej
prawidowego procesu przemian psychicznych jednostki, na zdolnoci
do rozwoju ku osobowoci oraz wyszej hierarchii wartoci i celw,
a do indywidualnego i spoecznego ideau osobowoci.
Zdrowie psychiczne to zdolno do rozwoju coraz wyszej hierarchii
wartoci indywidualnych i spoecznych poprzez proces dezintegracji
pozytywnej i proces integracji czstkowej wtrnej. Osobowo jest
celem i rezultatem procesu dezintegracji. Mwimy tu o zdrowiu
psychicznym stale rozwijajcym si, osigajcym coraz wyszy
poziom. W tym wanie wyraa si dynamiczne ujcie zdrowia
psychicznego.
Higiena psychiczna jest zatem nauk o tak ujtym zdrowiu
psychicznym.

Prawo do wasnych, indywidualnych, a jednoczenie spoecznych drg

rozwoju

Jak wiemy z pierwszego rozdziau tej ksiki, poznanie i przeycie

jak najszerszej i jak najgbszej rzeczywistoci jest oparte nie

tylko na poznaniu intelektualnym, ale rwnie na poznaniu poprzez

rozwijajce si funkcje uczuciowe i popdowe na coraz wyszym
poziomie, z udziaem naszych postaw emocjonalnych i hierarchii
wartoci. Poznawanie jest nie tylko funkcj intelektualn, lecz
take poznawaniem poprzez waciwoci moralne, odczucia
estetyczne, podejcie filozoficzne, przy udziale wszystkich
sprzonych waciwoci psychicznych czowieka. W takim poznawaniu
rzeczywistoci udzia ma nie tylko jednostka, ale te grupa ludzi
zwizanych ze sob w pracy intelektualnej i rozwijajcych wsplnie
funkcje uczuciowe, moralne, estetyczne i filozoficzne.
Poznanie rzeczywistoci opiera si nie tylko na odreagowaniu na
bodce zewntrzne, ale na ich przetwarzaniu, czsto z przewag
dziaania bodcw wewntrznych nad zewntrznymi, a wic przez
wyobrani, fantazj, projekty, kontrol wewntrzn, hierarchi
wartoci wewntrznych itp.
Takie poznawanie jest nie tylko coraz bardziej wszechstronnym
odkrywaniem rzeczywistoci. Polega ono rwnie na tworzeniu tej
rzeczywistoci z udziaem elementw subiektywnych wszczepionych w
procesy obiektywne i odgrywajcych zasadnicz, twrcz rol w
poznaniu. Elementy subiektywne wyraaj najgbsze rzuty twrcze w
dotychczas nie znan rzeczywisto; pozwalaj j odtwarza i
przetwarza z udziaem czynnoci poznawczych.
Jak rozwijamy nasz wszechstronn zdolno do poznania
rzeczywistoci, a nawet do tworzenia rzeczywistoci opartej na
uruchomieniu wszystkich naszych "wadz", a wic funkcji
intelektualnych, uczuciowych, estetycznych, filozoficznych? Jak to
przedstawiaem, rozwj dokonuje si przede wszystkim w procesie

dezintegracji pozytywnej. Jest to proces rozwoju coraz wyszych,

sprzonych funkcji poznawczych przez "oczyszczenie" niszych, ich
rozlunienie, usunicie ich stereotypowoci i wskoci, przez ich
rozbicie. Proces dezintegracji wytwarza nowe funkcje poznawcze lub
nowe sprzenia funkcji poznawczych, ktre odsuwaj na margines
nisze funkcje poznawcze lub powoduj ich wykorzystanie dla
wyszych czynnoci poznawczych.
Wysze formy poznania dochodz do gosu w procesie dezintegracji
czstkowej i globalnej oraz w procesie integracji wtrnej:
czstkowej i globalnej. Wysze czynnoci poznawcze zawieraj w
sobie elementy przeyciowe, uwalniaj wysze elementy
intelektualne i przeyciowe od niszych poprzez wzmoon
pobudliwo psychiczn, szczeglnie imaginatywn uczuciow i
intelektualn, poprzez konflikty wewntrzne i zewntrzne, nerwice
i psychonerwice, dziaanie wszystkich dynamizmw rozwojowych,
gwnie dezintegracji wielopoziomowej lub warstwicowej, poprzez
niepokj, stany lkowe, depresje i obsesje, powstawanie i rozwj
hierarchii wartoci poprzez uzyskiwanie w rozwoju coraz
silniejszych i wyszych si autonomicznych i autentycznych.
Ten proces zwizany jest cile ze zrnicowanymi indywidualnie
potencjaami rozwojowymi, ktre zawieraj mniej lub wicej
pozytywnych elementw twrczych.
To, co si dzieje, i to, co si rozwija w psychicznym rodowisku
wewntrznym, jest nie tylko reakcj na bodce zewntrzne, ale
prowadzi rwnie do twrczoci i przemian we wasnym rodowisku
wewntrznym, toruje drog automatycznym bodcom wewntrznym, nie
zwizanym z oddziaywaniem wiata otaczajcego. Wanie w

rodowisku wewntrznym, poprzez konflikty jednopoziomowe i

hierarchiczne, poprzez konflikty wewntrzne i dziaanie
rnorodnych dynamizmw hierarchicznych tworz si coraz bardziej
ustabilizowane, coraz wysze poziomy rozwoju, od
najprymitywniejszego, bdcego na granicy psychopatii i normy,
poprzez poziom dezintegracji jednopoziomowej, poziom dezintegracji
wielopoziomowej spontanicznej i zorganizowanej, usystematyzowanej
- a do poziomu integracji wtrnej (osobowoci). W ten sposb
rozwj osiga najwysz struktur indywidualn (osobowo), ktra
jest celem i rezultatem procesu dezintegracji wielopoziomowej
pozytywnej.
Poziom osobowoci, a zatem poziom integracji wtrnej, zawiera jak ju wiemy - najwyszy poziom niezmiennych jakociowo
waciwoci indywidualnych i najwyszy poziom waciwoci
spoecznych. Oba zespoy cech s wyrazem rosncej wsplnoty z
innymi ludmi, z grupami ludzi i caym spoeczestwem, bez utraty
wasnej struktury indywidualnej (esencji), przeciwnie - przy jej
cigym rozwoju. W ten sposb jednostka realizuje najwysze prawa
rozwojowe, utosamia si z interesami innych, z interesami grupy,
a jednoczenie utosamia si z wasnym, konkretnym, indywidualnym
ideaem: odrbnym, rnicym si od innych, stanowicym o
niezalenoci, o autonomii niektrych psychicznych waciwoci
indywidualnych. Rozwj ku osobowoci spoecznej i indywidualnej
jest wyrazem stopniowo rosncego i konkretyzujcego si programu i
planu, ktry - na kadym z wyszych poziomw rozwoju - mona uj
w pytaniu: "skd i dokd idziemy".
Jak ju stwierdziem, na najwyszym poziomie osobowoci

lokalizujemy dwie podstawowe esencje struktury ludzkiej, a wic:

indywidualn i spoeczn, ktre od poziomu osobowoci nie ulegaj
ju zmianom jakociowym, ale zwikszaj swe natenie. Oczywicie
w miar rozwoju mog dochodzi do gosu nowe jakoci i mog one
odgrywa znaczn rol w rozwoju, ale nie zastpuj i nie
zmniejszaj wanoci tych zasadniczych esencji, ktre ju zostay
uwiadomione, wybrane, potwierdzone i stale s ksztatowane.
Wychowywanie i samowychowywanie stanowi w trudnych okresach
rozwoju, ktre s z nimi w sposb konieczny zwizane, rwnoczesny
program psychoterapeutyczny, a gwnie autopsychoterapeutyczny.
Program ten jest staym skadnikiem konfliktw wewntrznych,
nerwic i psychonerwic, ktre, wprzgnite w cay proces rozwojowy,
stanowi najczciej o jego twrczym charakterze i bior udzia w
budowie osobowoci.
Wszystkie struktury i wszystkie procesy rozwoju jednostka musi
rozpozna sama w sobie - lub za pomoc obiektywnych metod
stosowanych przez siebie albo przez psychologa czy psychiatr.
Jednostka moe stosowa niektre metody badawcze w pewnym
zakresie, z przewag elementw subiektywnych, do ktrych naley
przypatrywanie si sobie, obserwacja siebie. Wyraaj si one w
dynamizmach zdziwienia w stosunku do siebie, zaniepokojenia sob,
niezadowolenia z siebie, poczucia wstydu i winy, nieprzystosowania
pozytywnego w instynkcie twrczym. Jednostce dostpne s rwnie
bardziej skomplikowane "metody", jak: dynamizm "przedmiot-podmiot"
w sobie, czynnik trzeci, najwysze poziomy dynamizmw empatii,
kontroli siebie, samowiadomoci, a take realizacji swego
konkretnego ideau osobowoci.

Przedstawione metody s subiektywne. Odgrywaj jednak zasadnicz

rol w poznaniu obiektywnym. S one nie tylko zespoem narzdzi
rozwoju, a wic wzrostu osobowoci. S subiektywnym wkadem w
obiektywn metod poznania. Postawa wyraajca si w pytaniach
zwrconych do siebie i wielokrotnie powtarzanych: kim jestem? jak
w tej chwili postpuj? kim si staj? jak si przetwarzam? na
jakim jestem poziomie? jakie mam zasadnicze braki? - stanowi
podstawow metod poznania siebie.
Metod t uzupeniaj w sposb bardziej schematyczny, ale do
twrczy: wywiad psychologiczno-spoeczny, badanie neurologiczne,
metoda bodcw sownych, test biografii i test Rorschacha. Jest to
metoda powizanych z sob bada struktury rodzcej si
osobowoci, struktury wielopaszczyznowej i wielopoziomowej.
Zwrmy jeszcze uwag na struktur psychopatii i jej pogranicze
(pogranicze normy). Zaznajomienie si ze struktur psychopatyczn
i ze spoecznymi aspektami psychopatii jest istotne dla
problematyki rozwoju osobowoci. Z jednej strony bowiem
rozpoznanie psychopatii bardziej lub mniej prymitywnej pozwala
przeciwdziaa jej w interesie rozwoiu osobowoci. Z drugiej za
strony, moemy odkrywa w sobie pewne struktury sztywne,
stereotypowe, prymitywnie popdowe, ktre w caoksztacie
waciwoci pozytywnych i rozwojowych zajmuj negatywne miejsce i
s przeszkod we wasnym rozwoju. Musz by one stopniowo
eliminowane a do uzyskania drogi do wyszych poziomw w drodze ku
osobowoci. Eliminacja tych cech w sobie i prba eliminacji
wzgldnie umiarkowanych waciwoci psychopatycznych u innych,
tzn. wczesne ich wykrycie, daj korzyci zarwno indywidualne, jak

i spoeczne. Przez rozwj wasnej osobowoci i znalezienie dla

niej miejsca, jak przez wykrycie i obiektywn ocen szkodliwej
roli elementw psychopatycznych w yciu spoecznym stwarzamy
warunki umoliwiajce marginalizacj zjawiska psychopatii, ktre
czsto znajduje si w centrum ycia spoecznego. Dlatego konieczne
jest nadawanie coraz wikszego znaczenia spoecznego jednostkom
przejawiajcym wzmoon pobudliwo psychiczn, jednostkom
psychonerwicowym, ktre odgrywaj podstawow twrcz rol w
ksztatowaniu ycia spoecznego na coraz wyszym poziomie.
Po zapoznaniu si z zagadnieniami tendencji rozwojowych i
arozwojowych dochodzimy do syntetycznego ujcia kwestii zdrowia
psychicznego. "Dorabianie si" go oparte jest na pozytywnym
potencjale rozwojowym, na wybirczym przyjmowaniu wpyww
otoczenia spoecznego i na rozpoznawaniu oraz rozwoju wasnych si
autonomicznych i autentycznych. Waciwoci te pozwalaj na coraz
gbsze poznanie rzeczywistoci. S one podstaw wasnego rozwoju
poprzez dezintegracj pozytywn, s podstaw rozwoju psychicznego
rodowiska wewntrznego oraz indywidualnej i spoecznej osobowoci
ludzkiej. Wszystkie wpywy sprzone z wyej opisanymi trzema
czynnikami pozwalaj na rozlunienie w sobie i w otoczeniu
struktur sztywnych, stereotypowych, popdowo-prymitywnych,
nietwrczych i szkodliwych, pozwalaj na prb pozbawienia ich
znaczenia spoecznego oraz osabienia albo wyeliminowania ich w
sobie. To wanie wyraa waciw postaw i rozwj zdrowia
psychicznego jednostki i grupy.
Zdrowie psychiczne, poczwszy od stadium wstpnego, prymitywnego,
ahierarchicznego, jednopoziomowego, wypracowuje si w sposb

wielopoziomowy, w sposb zrnicowany hierarchicznie, w sposb

rozwojowy z udziaem funkcji intelektualnych, uczuciowych i
popdowych, z udziaem hierarchii wartoci a do konkretnego
ideau indywidualnego i spoecznego. Takie zdrowie psychiczne jest
kryterium, jest miar naszego rozwoju, jest sprawdzianem rozwoju
wyraonego w literackiej formule: "skd i dokd idziemy?".

Spis treci

1. Co to jest wielopoziomowo rzeczywistoci

2. Dezintegracja pozytywna
3. Psychiczne rodowisko wewntrzne i jego gwne dynamizmy
4. Osobowo czowieka, jej struktura i dziaanie
5. Metody bada poziomw wartoci ludzkich - drogi do osobowoci
6. Psychopatia - najwiksza przeszkoda w rozwoju osobowoci i
grupy spoecznej
7. Co to jest zdrowie psychiczne?
8. Prawo do wasnych, indywidualnych, a jednoczenie spoecznych
drg rozwoju