MICHA RYBACKI

PODMIOTOWO SUWERENNEGO ZAKONU KAWALERW

MALTASKICH
Wstp
Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalnikw w. Jana z Jerozolimy, z Rodos
i z Malty, znany rwnie jako Zakon Maltaski, to katolicki zakon wojskowy
zaoony pod koniec XI wieku w Jerozolimie w celu niesienia pomocy
rannym i chorym, ktry kontynuuje swoj misj do dnia dzisiejszego 1. Na
przestrzeni

wiekw

Zakonowi

udao

si

wyksztaci

podmiotowo

prawnomidzynarodow ktra, cho ograniczona, istnieje rwnie obecnie

i jest przedmiotem licznych bada.
Wedug R. Bierzanka i J. Symonidesa podmiotowo w ramach prawa
midzynarodowego opiera si na dwch aspektach: zdolnoci prawnej
polegajcej na posiadaniu praw i obowizkw, oraz zdolnoci do czynnoci
prawnych, czyli moliwoci nabywania praw i tworzenia dla siebie
obowizkw2. J. Sozaski uwaa, e podmiotem prawa midzynarodowego
jest

struktura

majca

zdolno

do

efektywnego

samodzielnego

(samowadnego) udziau w obrocie midzynarodowym, udziau, ktrego

skutkiem jest powstawanie (tworzenie lub modyfikacja) praw i obowizkw
podmiotowych3.

Wrd

najwaniejszych

atrybutw

podmiotowoci

midzynarodowej autor wymienia: 1) prawo do utrzymywania stosunkw

midzynarodowych, w tym: a) zdolno traktatow (ius tractatuum), b)
czynne i bierne prawo legacji (ius legationis); 2) zdolno deliktow; 3)
1 Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, za:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/320392/Hospitallers
(6.06.2015).
2 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo midzynarodowe publiczne, wyd. 8,
Warszawa 2009, s. 117.
3 J. Sozaski, Podmiotowo Organizacji i Konferencji Midzynarodowych
(Midzyrzdowych) Wprowadzenie do Zagadnienia, Roczniki
Administracji i Prawa 2008, Rok XIII, s. 38.
1

zdolno procesow; 4) immunitet podmiotowy powizany z zasad par in

parem non habet iurisdicionem; 5) prawo do istnienia, do rwnoci i do
czci (prawa zasadnicze); oraz 6) prawo do samoobrony; a ponadto 7)
zdolno

wystpowania

roszczeniami

przeciwko

pastwom

organizacjom midzynarodowym, a take ponoszenia odpowiedzialnoci

midzynarodowej

za

swe

dziaania4.

Podmiotowo

prawnomidzynarodowa moe mie charakter pierwotny, przysugujcy

suwerennym

pastwom,

oraz

wtrny,

bdcy

domen

podmiotw

niepastwowych i zaleny od uznania przez podmioty pierwotne. Z kolei do

zaistnienia suwerennoci podmiotu prawa midzynarodowego, zgodnie z
art. 1 Konwencji z Montevideo o Prawach i Obowizkach Pastw z 1933 r.,
wymagane jest posiadanie przez ten podmiot nastpujcych elementw:
1) populacji; 2) ustalonego terytorium; 3) rzdu; oraz 4) zdolnoci do
utrzymywania relacji z innymi pastwami5.
Celem niniejszej pracy jest analiza

prawnomidzynarodowej

podmiotowoci Zakonu Maltaskiego, ze szczeglnym uwzgldnieniem jej

historycznej genezy i obecnych przejaww.

Geneza podmiotowoci
Zakon w. Jana zosta zaoony w XI w. przez woskich kupcw w celu
pomocy chorym i ubogim pielgrzymom przybywajcym do Jerozolimy, a
jego dziaania ulegy intensyfikacji podczas Pierwszej Krucjaty i po
zdobyciu Jerozolimy przez Krzyowcw w 1099 r. 6 15 lutego 1113 r. zosta
on oficjalnie uznany pod nazw Zakon Szpitalnikw w. Jana z Jerozolimy
przez bull Pie postulatio voluntatis papiea Paschalisa II, ktra pozwolia
mu na samodzielne wybieranie Wielkiego Mistrza i zyskanie istotnego
znaczenia w Ziemi witej oraz poszerzenia dziaalnoci medycznej o
4 Ibidem, s. 33.
5 Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, za:
http://www.cfr.org/sovereignty/montevideo-convention-rights-dutiesstates/p15897 (6.06.2015).
6 Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, op. cit.
2

zadania wojskowe, przez co sta si on take zakonem rycerskim 7. W 1145

r.,

na

mocy

jurysdykcja

decyzji

nad

papiea,

zajmowanymi

Zakonowi
w

przekazana

Palestynie

zostaa

terytoriami

pena
ramach

Krlestwa Jerozolimskiego, co wedug J. Sozaskiego oznaczao zrwnanie

go

suwerennej

podmiotowoci

midzynarodowej

pozostaymi

ksistwami i pastwami istniejcymi w tamtych czasach 8. K. Karski, cho

nie neguje powstaej wtedy podmiotowoci prawnomidzynarodowej
Zakonu, uwaa, e nie mona w tym przypadku jeszcze mwi o penej
suwerennoci, poniewa podlega on Krlowi Jerozolimskiemu, ktry z kolei
by lennikiem papiea9.
Po odbiciu Jerozolimy przez muzumanw Zakon przenis swoj
siedzib do Akry, a kiedy ta upada w 1291 r., szpitalnicy osiedlili si w
Limassol

na

Cyprze,

gdzie

jednak

nie

sprawowali

zwierzchnictwa

terytorialnego10. W 1310 r. udao im si zaj wysp Rodos oraz okoliczne

archipelagi, nad ktrymi zaczli sprawowa suwerenn wadz jako
uznawany podmiot wczesnego prawa midzynarodowego 11. Zakon zacz
wykonywa w tym czasie peni czynnoci typowych dla pastwa, m.in.
wybijajc wasne monety12 i wysyajc przedstawicieli dyplomatycznych do
7 E. A. Ivanov, Mission of the Order of Malta as a Subject of International
Law in the 21st Century, za:
http://www.hse.ru/data/2014/09/30/1100405643/40LAW2014.pdf
(6.06.2015), s. 6.
8 J. Sozaski, Suwerenny Zakon Kawalerw Maltaskich jako podmiot
prawa midzynarodowego, Rzym-Warszawa 1989-1990, s. 65.
9 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa Katolickiego jako Podmioty Prawa
Midzynarodowego (Studium Historycznoprawne), Studia Iuridica
XL/2002, s. 97.
10 Encyklopedia Popularna PWN, haso: Jerozolimskie Krlestwo, wyd. 5,
Warszawa 1982, s. 314.
11 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 97.
12 Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, op. cit.
3

Francji, Hiszpanii, Austrii i Stolicy Apostolskiej 13. Wikszo z tych misji

miaa charakter stay i bya wyczona spod lokalnej jurysdykcji14.
Kiedy w 1523 r. sutan turecki Sulejman Wspaniay podbi Rodos,
czonkowie Zakonu zmuszeni byli zbiec i szuka nowej siedziby 15. Dopiero
w 1530 r. cesarz rzymski Karol V podarowa im Malt, nad ktr objli
wadz, tworzc bastion przeciwko tureckiej ekspansji w basenie Morza
rdziemnego oraz kontynuujc opiek nad chorymi i potrzebujcymi,
ktra z czasem staa si ponownie ich gwn domen dziaalnoci 16.
Chocia formalnie Zakon Maltaski sta si lennikiem wicekrla Sycylii, to
mona uzna, e w praktyce sprawowa suwerenn wadz pastwow na
Malcie i okolicznych wyspach17, co wkrtce zostao uznane przez wszystkie
kraje chrzecijaskie uwaane za cao spoecznoci midzynarodowej w
tamtym czasie18. Zakon wykonywa wtedy wszystkie funkcje pastwowe
oraz peni prawa legacji i prawa traktatw, utrzymujc ambasadorw i
posw na wszystkich katolickich dworach Europy oraz zawierajc szereg
umw midzynarodowych19.
Kres wadzy Zakonu nad Malt pooy w 1798 r. Napoleon, ktry
podbi wysp podczas swojej wyprawy do Egiptu 20. Chocia Traktat z
Amiens z 1802 r. nakazywa zwrot Malty Zakonowi, postanowienie to
zostao przekrelone Traktatem Paryskim w 1814 r., ktry ustanowi
13 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 99.
14 J. Sozaski, Suwerenny Zakon Kawalerw Maltaskich..., op. cit., s. 71.
15 Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, op. cit.
16 Ibidem.
17 J. Sozaski, Suwerenny Zakon Kawalerw Maltaskich..., op. cit., s. 72
18 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 99.
19 Ibidem, s. 100.
20 Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, op. cit.
4

kontrol Wielkiej Brytanii nad wysp21. Wedug K. Karskiego po przyjciu

Traktatu z Amiens Zakon mg by traktowany jako rzd na uchodstwie,
jednak kiedy w 1814 r. straci perspektywy na odzyskanie swojego
terytorium,

przesta

by

suwerennym

podmiotem

prawa

midzynarodowego22.
Niemniej jednak utrata suwerennoci terytorialnej nie przekrelia
istnienia podmiotowoci prawnomidzynarodowej Zakonu. W 1834 r.
zaoy on swoj now siedzib w dawnej ambasadzie przy Stolicy
Apostolskiej w Paacu Maltaskim przy via Condotti 68 w Rzymie, gdzie
rezyduje do dzisiaj23. Obecnie Zakon posiada ok. 13500 czonkw24.

Przejawy podmiotowoci
W 1961 r. przyjta zostaa konstytucja Zakonu Maltaskiego, w ktrej
uznaje si on za podmiot religijny i suwerenny 25. Jest to jednak
stwierdzenie,

ktre

prawnomidzynarodowej,

nie

rodzi

poniewa

adnych
suwerenno

skutkw
musi

natury

zaistnie

wymiarze faktycznym, a nie jedynie deklaratywnym. Wrd badaczy

pojawiaj si opinie, e Zakon jest podmiotem suwerennym26, jednak
wikszo jest zdania, e nie mona w jego przypadku mwi obecnie o
podmiotowoci pierwotnej (suwerennoci) chociaby dlatego, e w ramach
hierarchii Kocioa rzymsko-katolickiego podlega on innemu podmiotowi,
21 Ibidem.
22 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 100.
23 N. Cox, The Continuing Question of Sovereignty and the Sovereign
Military Order of Jerusalem, of Rhodes and of Malta, za:
http://www.academia.edu/1991250/Continuing_Question_of_Sovereignty_a
nd_the_Sovereign_Military_Order_of_Jerusalem_of_Rhodes_and_of_Malta_T
he (6.06.2015), s. 6.
24 The Knights of Malta, za: http://www.orderofmalta.int/the-order-and-itsinstitutions/310/the-knights-of-malta/?lang=en (6.06.2015).
25 Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, op. cit.
5

Stolicy Apostolskiej, ktry jest w stanie wpywa na decyzje Zakonu, m.in.

musi wyrazi zgod na kadorazow zmian jego konstytucji 27. Niektrzy
badacze

przypisuj

czciow28, a
Piusa

XII

quasi-suwerenno

lub

suwerenno

w 1953 r. komisja kardynalska powoana przez papiea

stwierdzia,

suwerenno

Zakonowi
e

wynikajc

Zakon
z

jego

posiada
dziaa

czciow,

funkcjonaln

midzynarodowych,

nie

posiadanego terytorium29. Z kolei K. Karski odrzuca takie stwierdzenie

argumentujc, e pojcie czciowej suwerennoci jest nielogiczne z
punktu widzenia prawa midzynarodowego30. Jak uwaa autor, Zakon
posiada podmiotowo prawnomidzynarodow o charakterze wtrnym,
wynikajc z uznania jej przez inne pastwa, czyli podmioty pierwotne 31.
Jeszcze inna grupa badaczy jest zdania, e w przypadku Zakonu nie mona
mwi nawet o podmiotowoci prawnomidzynarodowej 32, jednak ich
pogld

wydaje

si

zbyt

ortodoksyjny

dzisiejszych

czasach

charakteryzujcych si wzrostem iloci niepastwowych podmiotw na

arenie midzynarodowych. Spord wszystkich wspomnianych pogldw
26 B. J. Theutenberg, The Holy See, the Order of Malta and International
Law, za:
http://www.theutenberg.se/pdf/the_holy_see_the_order_of_malta_and_inter
national_law.pdf (6.06.2015), s. 1; E. A. Ivanov, Mission of the Order of
Malta..., op. cit., s. 7.
27 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 103-104; G. von
Glahn, Law among nations: an introduction to public international law,
wyd. 9, Nowy York 2009, s. 67.
28 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 1.
29 Ibidem, s. 9.
30 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 104.
31 Ibidem, s. 106.
32 C. Berezowski, Zagadnienia zwierzchnictwa terytorialnego. Z teorii
prawa midzynarodowego, Warszawa 1957, s. 27.
6

opinia

uznajca

Zakon

za

niesuwerenny

podmiot

prawa

midzynarodowego wydaje si najblisza rzeczywistoci. Wrd gwnych

powodw

istnienia

podmiotowoci

prawnomidzynarodowej

Zakonu

wymienia si z jednej strony jego wieloletnie historyczne istnienie w formie

niezalenego podmiotu pastwowego33, a z drugiej jego wspczesn,
istotn rol w dziaalnoci charytatywnej, ktra cieszy sie uznaniem na
caym wiecie34.
Zakon w peni wykorzystuje prawo traktatw (ius tractatuum), bdc
stron

licznych

umw

midzynarodowych,

szczeglnie

dotyczcych

wsppracy humanitarnej35. Korzysta on zarwno z biernego, jak i

czynnego

prawa

legacji

(ius

legationis)36,

utrzymujc

stosunki

dyplomatyczne z ponad 100 pastwami 37, chocia nie we wszystkich z nich

posiada przedstawicielstwa38. Stosunki z Polsk zostay nawizane w 1990
r. a w Warszawie znajduje si ambasada Zakonu 39. Zarwno Wielki Mistrz
Zakonu, jak i jego przedstawiciele dyplomatyczni, maj prawo do
przywilejw i immunitetw dyplomatycznych o charakterze zblionym do
przedstawicieli organizacji midzynarodowych40. Jego posiadoci w Rzymie
s eksterytorialne, a organizacje i instytucje mu podlege s w wielu
33 J. Gilas, Prawo midzynarodowe, wyd. 2, Toru 1999, s. 119.
34 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 7.
35 E. A. Ivanov, Mission of the Order of Malta..., op. cit., s. 20
36 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, wyd. 11, Warszawa 2010, s.
116-117; N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 2
37 Bilateral relations, za: http://www.orderofmalta.int/diplomaticrelations/862/sovereign-order-of-malta-bilateral-relations/?lang=en
(6.06.2015).
38 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, op. cit., s. 116-117.
39 Ibidem.
40 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 14.
7

przypadkach traktowane jako nalece do pastwa obcego41. Niemniej

eksterytorialno

posiadanych

przez

Zakon

posiadoci

nie

jest

rwnoznaczna ze sprawowaniem nad nimi suwerennego zwierzchnictwa

terytorialnego, przez co nie moe by on traktowany jako suwerenne
pastwo.
Od 1998 r. Zakon Maltaski oferuje swoje usugi mediacyjne
wszystkim zainteresowanym pastwom42. Ponadto bierze on udzia w
licznych konferencjach midzynarodowych i jest czonkiem wiatowej
Organizacji Morskiej (IMO), posiada take status obserwatora przy ONZ,
uczestniczy w pracach Zgromadzenia Oglnego i Rady Gospodarczej i
Spoecznej ONZ, oraz ma przedstawicieli przy Midzynarodowej Agencji
Energii Atomowej (IAEA), Midzynarodowym Funduszu Rozwoju Rolnictwa
(IFAD), Organizacji Narodw Zjednoczonych do Spraw Owiaty, Nauki i
Kultury

(UNESCO),

Organizacji

Narodw

Zjednoczonych

do

spraw

Wyywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacji Narodw Zjednoczonych ds.

Rozwoju Przemysowego (UNIDO), Programie rodowiskowym ONZ (UNEP),
wiatowej

Organizacji

Zdrowia

(WHO),

wiatowym

Programie

ywnociowym (WFP), Wysokim Komisarzu Narodw Zjednoczonych do

spraw

Praw

Czowieka

(UNHCHR),

Wysokim

Komisarzu

Narodw

Zjednoczonych do spraw Uchodcw (UNHCR), Komisji Europejskiej, Radzie

Europy oraz Midzynarodowym Komitecie Czerwonego Krzya 43.
Zakon wydaje take wasne paszporty, ktre nie s

jednak

powszechnie uznawane44. Posiada on te prawa i obowizki wynikajce z

midzynarodowego
ochrony

praw

prawa

czowieka45.

karnego

oraz

Dodatkowo

midzynarodowego
w

wymiarze

prawa

wewntrznym

41 J. Sozaski, Suwerenny Zakon Kawalerw Maltaskich..., op. cit., s. 275.

42 J. Sutor, Prawo dyplomatyczne i konsularne, op. cit., s. 116-117.
43 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 101; Cox 12; E. A.
Ivanov, Mission of the Order of Malta..., op. cit., s. 18.
44 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 12.
45 K. Karski, Zakony Rycerskie Kocioa..., op. cit., s. 105.
8

podmiotowo Zakonu jest wzmacniana przez fakt posiadania wasnej

konstytucji i porzdku prawnego, organw parlamentarnych, rzdu i
wymiaru sprawiedliwoci, a take waluty i systemu pocztowego 46, chocia
uwaa si, e ma to znaczenie gwnie symboliczne47.

Zakoczenie
Zakon Kawalerw Maltaskich zaoony zosta w Jerozolimie przed
Pierwsz Krucjat i w wyniku rnych wydarze historycznych wielokrotnie
zmienia swoj siedzib, wliczajc w to kolejno Akr w Palestynie, Cypr,
Rodos,

Malt

ostatecznie

Rzym.

Pocztkw

jego

podmiotowoci

prawnomidzynarodowej mona upatrywa w XII w., nastpnie zostaa ona

poszerzona w wyniku sprawowania suwerennej wadzy pastwowej na
Rodos i Malcie, by pniej znw przybra charakter wtrny istniejcy do
dnia dzisiejszego. Obecnie Zakon posiada relatywnie szeroki wachlarz
atrybutw podmiotowoci prawnomidzynarodowej, wliczajc w to przede
wszystkim czynne i bierne prawo legacji oraz prawo traktatw. W historii
zapisa si on jako zakon szpitalny i rycerski, a dzi cieszy si dobr
reputacj na wiecie w zwizku z kontynuacj opiekuczego i medycznego
aspektu swojej

dziaalnoci, przez

co,

pomimo

ograniczonego

pod

wzgldem prawnym charakteru dziaa, jest czsto w sferze kurtuazyjnej

traktowany na rwni z suwerennymi pastwami.

BIBLIOGRAFIA

Berezowski C., Zagadnienia zwierzchnictwa terytorialnego. Z teorii prawa

midzynarodowego, Warszawa 1957.
Bierzanek R., Symonides J., Prawo midzynarodowe publiczne, wyd. 8,
Warszawa 2009.
Bilateral relations, za: http://www.orderofmalta.int/diplomaticrelations/862/sovereign-order-of-malta-bilateral-relations/?lang=en
(6.06.2015).
Cox N., The Continuing Question of Sovereignty and the Sovereign Military
Order of Jerusalem, of Rhodes and of Malta, za:

46 J. Sozaski, Suwerenny Zakon Kawalerw Maltaskich..., op. cit., s. 275.

47 N. Cox, The Continuing Question..., op. cit., s. 12.
9

http://www.academia.edu/1991250/Continuing_Question_of_Sovereignty_and_
the_Sovereign_Military_Order_of_Jerusalem_of_Rhodes_and_of_Malta_The
(6.06.2015).
Encyclopaedia Britannica, haso: Hospitallers, za:
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/320392/Hospitallers (6.06.2015).
Encyklopedia Popularna PWN, haso: Jerozolimskie Krlestwo, wyd. 5,
Warszawa 1982.
Gilas J., Prawo midzynarodowe, wyd. 2, Toru 1999.
Ivanov E. A., Mission of the Order of Malta as a Subject of International Law in
the 21st Century, za:
http://www.hse.ru/data/2014/09/30/1100405643/40LAW2014.pdf (6.06.2015).
Karski K., Zakony Rycerskie Kocioa Katolickiego jako Podmioty Prawa
Midzynarodowego (Studium Historycznoprawne), Studia Iuridica XL/2002.
Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, za:
http://www.cfr.org/sovereignty/montevideo-convention-rights-dutiesstates/p15897 (6.06.2015).
Sozaski J., Podmiotowo Organizacji i Konferencji Midzynarodowych
(Midzyrzdowych) Wprowadzenie do Zagadnienia, Roczniki Administracji i
Prawa 2008, Rok XIII.
Sozaski J., Suwerenny Zakon Kawalerw Maltaskich jako podmiot prawa
midzynarodowego, Rzym-Warszawa 1989-1990.
Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, wyd. 11, Warszawa 2010.
The Knights of Malta, za: http://www.orderofmalta.int/the-order-and-itsinstitutions/310/the-knights-of-malta/?lang=en (6.06.2015).
Theutenberg B. J., The Holy See, the Order of Malta and International Law, za:
http://www.theutenberg.se/pdf/the_holy_see_the_order_of_malta_and_internat
ional_law.pdf (6.06.2015).
von Glahn G., Law among nations: an introduction to public international law,
wyd. 9, Nowy York 2009.

10