Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. Janina Kulczycka-Saloni, Wrocław 1985.

o model antyromantyczny, program negatywny (jaki nie ma być: wieszcz, natchniony z

zaświatów, irracjonalny, z wybujałym ego i rozchwiany psychicznie, megaloman, niedouk) + ataki na
I. Stan badań kobiety opisujące domowe bibeloty
• stereotypowe zagadnienia: hasło pracy organicznej, program ugody politycznej i solidarności społecznej, o obserwacja bieżącego życia i jego opis
program literatury tendencyjnej (użytkowej)
o wykształcenie i naukowe, intelektualne przygotowanie do pisania
• świadectwa ludzi epoki (1881-1939): Piotr Chmielowski (opisał program społeczny i literacki „młodych”, o wykorzystanie nowoczesnej wiedzy, która ma służyć czytelnikom + zabiegi
estetyka: starcia między idealizmem a realizmem), Kazimierz Wóycicki (charakterystyka programów
pedagogiczne (później tainizm)
estetycznych *starych i *młodych, ich starcia w prasie), Sygietyński (rozpropagował naturalizm, teoretyk
polskiej jego odmiany), Czachowski (wyodrębnił polski naturalizm) o pisarz-obywatel ze społecznymi obowiązkami
• Henryk Markiewicz – podręcznik o sztuka – cele wychowawcze i poznawcze (intelektualizacja)

• ogólnie: rozwój krytyki literackiej (bardzo dużo czasopism), refleksje teoretyczne nad literaturą (cechy o nie lubili poezji, gł. lirycznej
literatury, rola społeczna) o sztuka demokratyczna, dla każdego przeciętniaka
• postrzeganie literatury – młodzi (dla szerokiego odbiorcy, dla ludzi ciężkiej pracy, smutnego losu, miała o sztuka opisująca sprawy i problemy codzienne
pocieszać, wskazywać drogę; prasa jako ważny czynnik kształtujący życie kapitalistycznego 4. nowy czytelnik; nowy bohater (robotnik, trud pracy, bieda; też wzorowy obywatel: inteligent, lekarz,
społeczeństwa, w niej publikacje literackie – demokratyzacja literatury i za nią krytyki;  połączenie ról inżynier)
literata i publicysty; wybitni pisarze debiutowali gł. w czasopismach; powszechność małych form 5. poeta i poezja
fabularnych: szkice, nowele) o duch epoki  powieść (wg Orzeszkowej: tania, zrozumiały język, łatwo zapamiętać); kult nauki;
II. Założenia ogólne [wstępu] racjonalizm, obiektywizm, utylitaryzm
• gł. opis życia lit. Warszawy (kulturalna stolica) o poezja nie jest już uprzywilejowana
• publicystyka galicyjska = ważna (idea organicznikowska przed powst. styczniowym), ale tu nie ma o poeta-romantyk = dziwak, wyobcowany
• trójca: Prus, Sienkiewicz, Orzeszkowa o walka z epigonami
• starzy – młodzi o potrzeba poety zaangażowanego w życie społeczne, nie indywidualisty; piszącego zrozumiale
(komunikatywnie)
• polscy naturaliści (w pozytywizmie tylko początek) 6. *stara prasa [tu: Kaszewski]
• + Włodzimierz Spasowicz i Stanisław Tarnowski o program romantycznej poezji (ma ona wyższą wartość niż proza ściśle dydaktyczna; dzieło nie jest
III. Galicyjscy poprzednicy pozytywizmu tylko wynikiem świadomej konstrukcji i kalkulacji)
• program u Chmielowskiego i Wóycickiego  o tematy literackie: dla prozy (codzienność, powszedniość) i poezji (sprawy istotne)
• praca organiczna – alternatywa walki zbrojnej; troska o byt materialny (zapewnia on rozwój duchowy) 7. walka o powieść
o bo nowoczesna, z ducha epoki wiedzy i rozumu, użyteczna społecznie
• literatura jako narzędzie propagowania i realizowania programu politycznego i społecznego
organicznikowskiego o Polska w kręgu europejskim (rozwiązanie sprawy chłopskiej, szlachta o mniejszym prestiżu)  postulat
tworzenia silnego mieszczaństwa  powieść socjologiczna, epopeja mieszczańska
• krytyczny stosunek do romantyzmu (gł. poezji wieszczej) (zgubny wpływ na psychikę ludzi, życie wg reguł
poezji-literatury, wierszomania-epigonizm; literatura powinna mieć aspiracje dydaktyczne, kształtować o reedukacja, wychowanie nowego ziemianina-pioniera
moralność) o prostota, przystępność i czytelność formy, atrakcyjność – łatwa recepcja (nie trzeba się wysilać
• postulat tworzenia powieści (gatunek z ducha epoki) intelektualnie ani mieć wysokiego wykształcenia)  nośność popularyzacyjna (zdobyczy wiedzy;
dydaktyka), możliwości wychowawcze (model czytelniczy „oświeceni a nieuczeni”)
• postulat wychowania pisarza rzetelnie wykształconego i świadomego warsztatu (a nie z natchnienia i
o zawartość intelektualna i ogólnoświatopoglądowa
czucia), mającego kontakt z myślą europejską, intelektualisty
IV. Młodość pozytywizmu o życie codzienne, zrozumienie współczesności, pomoc w rozwiązywaniu codziennych problemów (
1. autor – cenzor – czytelnik: środki porozumienia literackiego poza cenzurą, podwojenie znaczeń, podteksty zwykły bohater)
polityczne w sformułowaniach ogólnikowych o sztuka nie dla samej sztuki, ale użytkowa (utylitaryzm) – wg Przybyszewskiego Biblia paueperum
2. walka o nową literaturę:
(pogardliwie!)
o prasa starych i młodych, programy i kontrprogramy o nauka o: zdobyczach wiedzy, wizjach przyszłości, procesie historycznym i mechanizmach życia
omłodzi nie są paralelą romantyków (nie ma mglistego bytu państwa Pl., gruzy instytucji politycznych, społecznego oraz psychiki ludzkiej
nie ma siły „ludów”, sprawa polska nieważna na arenie międzynarodowej) 8. nowy czytelnik
o młoda prasa – ogólny program działania i nowy model literatury propagującej ten program: reedukacja • masowy odbiorca
narodu, świadomość historyczna, uwolnienie od reliktów szlacheckich, zaangażowanie polityczne w losy
Europy, nowoczesny światopogląd (nie fideistyczno-metafizyczne roztrząsania), zrównanie stanów • nauczyć go sposobu na życie, zachęta do wysiłku intelektualnego
(waga człowieka pracy); przeciwko kultowi wybitnej jednostki – ideał światłego i szlachetnego obywatela • powieść tendencyjna (przekonać, że po powstaniu jest lepiej, niż przed nim, że to pokonanie
(trudy i obowiązki, ostrożne, ale systematyczne działania); przeciw wpływom lit. romant.; lit. zapóźnienia)
zaangażowana politycznie (na służbie patriotyzmu dnia powszedniego, a nie zrywów; wytrwała
codzienna praca ku wyzwoleniu narodu); „program dnia dzisiejszego” (dla aktualnych warunków • budowanie lepszego na ruinach starego
politycznych, można go zaraz zmienić) • ukazanie perspektyw przyszłości, naprawy istniejącego zła (jeśli krytyka, to konstruktywna, z
o służba „codzienności” jako kryterium oceny dzieł literackich – czyli literatura jest ważna dla narodu w wizją naprawy)
niewoli (to nieprogramowe); skrajnie literatura jako ogół produkcji piśmienniczej • postulat optymistycznej wizji przyszłości (pokrzepienie serc)
3. twórca dzieła literackiego [wg *młodych]
• powieść z tezą (roman a these), popularyzuje i wychowuje
 • funkcja poznawcza („odkrywcza”, postulat poszukiwania prawdy – realizacja gł. w zmianie adresata
i bohatera)
9. zarzuty *starej prasy
• ukazywanie świata niemoralnego (niezgodność z obyczajem)
• Chmielowski: obrona prawdy, ataki na kłamstwo (=niemoralne), ale to nie argumenty przeciw atakom
• Kaszewski: wada moralna = wada artystyczna w dziele
• utylitaryzm = niemoralność (wg starych, np. Tadeusza Korzona: zagłada wysokiej literatury,
rozplenienie się dziennikarstwa, ideologizacja)
• Krzemiński: racjonalizacja = tendencja, biurowy styl, ideologizacja
• Tarnowski: ubóstwo artystyczne i umysłowe, epigonizm współcz. poezji, ale nie można negować
bogactwa ideałów romantyzmu; krytyka popowstaniowego pesymizmu Asnyka, nie ma
usprawiedliwienia dla młodych poetów; uwiąd poezji  awans powieści (nie cenił jej; znak regresu);
niepokoił go antyfideizm, antyklerykalizm, agnostycyzm, materializm i pesymizm młodych (niski poziom
ideowy); zauważył sprzeczność między deterministycznym traktowaniem człowieka (wytworu warunków
biologicznych i socjologicznych) a woluntaryzmem (nawoływania do działania, programowania i
realizowania zmian w jednostkach/narodzie); powieść i dramat z tezą mogą być, ale z innymi ideami;
wychowawcza funkcja literatury (urabianie obywateli)
10. stos. młodych do romantyzmu
• łatwy do spompowania anty-program
• problem z poezją romantyzmu (narodowa ewangelia, zakonspirowane sacrum, zakazane przez cenzurę,
waga dziedzictwa romant., proroctwa prawd historycznych, częściowa odpowiedzialność za przeszłe
klęski); przeciwko epigonom (bo np. marzono o „Mickiewiczu pozytywizmu”)
• Franciszek Krupiński: romantyzm był nieuczony, szerzył gminne przesądy, wprowadził pojęcie
natchnienia (przełożonego na nieodpowiedzialność), nie dbał o konsekwencje głoszonych ideałów
• Włodzimierz Spasowicz: feudalizm (szlachectwo, kastowość), anachroniczne myślenie, wstecznictwo
obyczajowe, wzgardliwa obojętność wobec postępu umysłowego i społecznego Europy, przeciwdziałanie
postępowi; rewolucyjny ładunek i rozmach romantyzmu; dziwny fenomen, nadmiernie trwały (ogranicza
nowoczesne tendencje); aspiracje polityczne
• Prus, studium o Farysie – podtekst polityczny i schematyzacja myślenia, sprowadzenie estetyki do
utylitaryzmu (nietrafne odczytanie); krytyka indywidualizmu, awanturniczości i próżniactwa
11. koncepcja krytyki
o krytyka = nadrzędna funkcja wszystkich dziedzin życia
o prawo do krytyki całokształtu spraw polskich (np. literatury, gł. cenzurowanej)
o nowoczesna ocena sztuki: wpływ autora na czytelników (ocena literatury po działalności autora)
o znieść narodowe tabu, dyskutować o wszystkim
o subiektywność sądów; dialog autora i publiczności
o kryteria: postulat obiektywizmu ocen krytycznych (ze względu na naukową koncepcję dzieła i analizę)
o zbyt niska ranga krytyków (którzy kontrolują literaturę, są jej świadomością; nie mogą być dalej
zaściankowi i służalczy; postulat wykształcenia)
12) bilans sporu starych i młodych
• powyżej: sprawy do 1881
• spór polityczny z konieczności rozegrany na płaszczyźnie literackiej (o znaczenie powstania
styczniowego; konstruowanie programu na przyszłość)
V. Okres dojrzałości
1) nowa sytuacja ogólna
• teorie młodych nieprzekładalne na praktykę
• pojawił się ruch robotniczy; wobec niego mobilizacja ziemiaństwa i burżuazji
• młodzi – dla burżuazji agnostycy, antykościelni, antyrodzinni, prorokowali jakiś nieziszczony postęp; dla
robotników zwolennicy solidaryzmu (burżuazji)
• silniejszy atak młodych na ruch robotniczy
2) nowa problematyka społeczna
• ferment ideowy, polityczny
• powieść tendencyjna (optymistyczna, płytka ideowo, prymitywna) w jawnej sprzeczności z groźną
sytuacją społeczną (ale sami młodzi to dostrzegli)
• ważne głosy: Orzeszkowa, Prus, Sienkiewicz, Sygietyński, Witkiewicz (wyprowadzali teraz teorie ex
post ze swoich wydanych dzieł)
• krytyka wcześniejszego okresu, tendencyjności, wielkich niezrealizowanych haseł (emancypacji,
sukcesów finansowych), nastawienia (szlachcic = samo zło, idealizacja kapitalizmu), zbytniego
upraszczania wartości
• kontynuatorzy *młodych nazwali się pozytywistami, liberałami, demokratami
• krytyka drobnomieszczaństwa
• sztuka: albo współczesna (procesy, przemiany, społeczność i jej dążenia), albo zwrócona ku przeszłości
(ucieczka od teraźniejszości); realizm – idealizm
3) sztuka plastyczna (realizm w malarstwie; Stanisław Witkiewicz; ulica, typowi mieszkańcy miast;
prowincje, nędza, chłopstwo)
4) powieść dojrzałego realizmu
• zadania poznawcze sztuki; pisanie powieści z życia społeczeństwa i przyrody (a nie z powieści)
• zainteresowanie teorią powieści
• teoria o Orzeszkowej: skrzyżowanie pracy naukowej z twórczością artystyczną; trzeba znaleźć pomysł,
czyli sytuację z życia z elementami dramatycznymi, i odpowiednio skomponować – gradacja emocji,
tło, konstrukcja postaci, prawdopodobieństwo; konieczne wykształcenie pisarza, moralność; nie wikłać
sztucznie akcji, nie wplatać intrygi, nie zmyślać wydarzeń, nie dydaktyzować; przygotowane
estetyczne, naukowe i moralne; antytendencyjność, nie idealizować bohaterów, np. chłopa
• teoria u Prusa: uogólnienia teoretyczne, na początku felietonu; nie miał spójnego poglądu, ale wiele
trafnych uwag; dojrzały realizm; nieodtwórczość, czerpanie z życia, społeczeństwa, opis jego
mechanizmów; konsekwentny scjentyzm, najpierw zainteresowania przyrodnicze, a później ich użycie
w dziełach i kreacje bohaterów; zwolennik postępu technicznego; tainizm: sztuka jako wytwór
działalności rozwiniętego człowieka, przedstawia prawa świata zmysłowo, oddziałuje na rozum i
uczucia; stosunek sztuki do nauki – sztuka: świat ludzi, przeszłość i teraźn., nauka: przyszłość, idee,
przyroda; uwagi o zbieraniu informacji i szczegółów; waga kreacji autorskiej, modelowania materii
dzieła; uzdolnienie intelektualne, wykształcenie filozoficzne, metody pracy naukowej; pisarz ma nie
tylko przepisywać znaną wiedzę; pisarz musi mieć wrodzony talent, nie jest szarym obywatelem,
obarczony ciężarem odkrywania nowych prawd; rozprawił się z modelem poety-romantyka; poeta-
prorok prawd naukowych; lit = umożliwia poznanie społeczeństwa + pamięć ludzkości, utrwala historię
i cywilizację; artysta dostrzega drobne przemiany, które się kumulują z czasem, widzi więcej =
przezwyciężenie fenomenalizmu, dopuszczenie istnienia utajonej istoty bytów, metafizyki; realizm
faktów (stanu społecznego) i realizm uczuć
• naturalizm – program Zoli (społeczno-polityczny i kulturalny): krytyczny stosunek do poprzedników
(szukanie nowych prawd), racjonalizm, osiągnięcia naukowe współczesności, scjentyzm, ewolucjonizm
postępu; sukces i skandal, ogólna niechęć; popularyzowany w „Wędrowcu” ’84-’88, Dygasiński, Gruszecki,
Witkiewicz sr., Sygietyński (obyci z kulturą eur.)
; w piśmie np. o ciężkiej sytuacji ekonomicznej w Pl., materialne problemy
pisarzy, krytyka łatwej, „taniej”, bezideowej sztuki; natura jest pierwotna, zdrowa; sztuka ma być
mimetyczna (a nie fantastyczna), podbudowana naukowo; waga warsztatu twórczego; sztuka wolna od
misji społecznej (nie temat zdobi powieść); Zola (powieść eksperymentalna = metody doświadczalne,
naukowe; niemoralność: pesymizm, obnażanie brudu współczesności, degeneracji) – generalnie
krytykowany
Placówka Prusa = naturalistyczna; naga prawda o życiu w temacie (codzienne brudy) i języku dzieła
(bohaterowie z nizin społecznych); studia nad społeczeństwem (wart. poznawcza), bunt i naruszanie
konwenansów; ale bez ekstremistycznego ukazywania zepsucia (przesadna brzydota)
program Flauberta u Sygietyńskiego: precyzyjność obserwacji, obiektywizm narracji, nowatorska
konstrukcja powieściowa; waga krytyki lit.
Goncourtowie
• powieść historyczna – raczej opisywanie współczesności, niechęć do historyzmu (Taine); odżyła w
latach 80. (tradycja powstaniowa), Józef Kraszewski i Teodor Jeż, Sienkiewicz (Ogniem…, atakowane
przez realistów, bo musiał się opierać na historiografii, propaguje tradycjonalizm, fideizm, jest
antydemokratyczny, odwraca uwagę od współczesności), kostium historyczny (zadania narodowe,
ukryte intencje)
• teoria dojrzałego realizmu – opis współczesnego stanu społeczeństwa, postulat przetrwania pod
rozbiorami, zachowania narodowości, wspomagać rozwój, wzrost ekonomiczny, kulturę, nauka życia
(tendenc.), później rozwijanie świadomości (realizm); dzieło zaplanowane, z podbudową naukową
(studia terenowe); mimetyzm; talent; wąski program estetyczny – wielka trójca (=powieści, nowele),
 prawie brak liryki i dramatu; formy krytyczne (1 recenzja streszczająca i oceniająca, 2 portret literacki, 3
rozprawka/artykuł ogólnie o literaturze, teoretyczno-normatywna)
VI. Pozytywizm wobec nowych prądów i nowych ludzi
• lata 80. – załamanie się fundamentów, rozwój krytyki, dojrzałe dzieła
• ideologia ruchu robotniczego, masy
• ruch ludowy wśród inteligencji
• poczucie kryzysu kultury eur., oczekiwanie zmian
• nowy człowiek: dekadent (znużony cywilizacją, niezdolny do działania)
• nastroje depresyjne, przeżycie ideałów romantyzmu i pozytywizmu
• początki marksizmu
• moderniści: rozczarowanie osiągnięciami intelektualnymi i artystycznymi pozyt.
• obie generacje rozwijały się równocześnie (moderniści i postyczniowi)
• optymistycznie witany Wyspiański, Przybyszewski, Reymont
• modernizm – renesans wątków romantycznych (duchy, irracjonalizm, wyobraźnia, tradycja poezji
wieszczej)