1

Jakub Slawik

Misja prorocka na podstawie Am 3,3-8

Profetyzm izraelski by niezwykle zrnicowanym zjawiskiem1. Niekiedy ksigi prorockie
wprost informuj, jak prorocy opisywali swoje posannictwo (zwaszcza w przypadku tzw.
wielkich prorokw Iz 6,8-13; Jr 1,5-9; 15,10-21; 20,7-18; Ez 2n; 33)2. Z pewnoci warto
przyjrze si, co mia o nim do powiedzenia najstarszy z tzw. prorokw pimiennych
(prorokw-pisarzy), czyli prorokw, ktrych imiona posuyy do nazwania ksig w Starym
Testamencie i ktrzy mogli si sami bezporednio wypowiedzie o swoim urzdzie. Amos by
pierwszy spord nich i poprzedza nawet Ozeasza, dziaajcego rwnie w krlestwie
pnocnym, w Izraelu3. Stawiajc pytanie o to, jak Amos pojmowa swoje posannictwo, nie
mona z gry zakada, i w Ksidze Amosa spotykamy jedynie wasne sowa proroka.
Teksty przekazane w ksigach prorokw pniejszych mog wyraa nie tylko ich wasne
przekonania, ale te idee krgw, przez ktre byy spisywane, przekazywane i
opracowywane, czyli uczniw prorockich i redaktorw4.
Fragment Am 3,3-8 stoi po wezwaniu Izraelitw (w 2. os. pl.) do suchania sowa
(kolejne pojawiaj si w 4,1 i 5,15) wskazujcym na szczegln odpowiedzialno przed

Dr Jakub Slawik jest adiunktem w Katedrze Wiedzy Starotestamentowej i Jzyka Hebrajskiego ChAT
Zob. G. von Rad, Teologia Starego Testamentu, Warszawa 1986, s. 369nn, ktry w osobach Amosa,
Ozeasza i Izajasza (VIII w. p.n.e.) dostrzega pierwszy punkt szczytowy ruchu prorockiego (s. 369); T. Jelonek,
Prorocy Starego Testamentu, Krakw 2007, s. 52n; zob. te M. Filipiak, Czowiek wspczesny a Stary
Testament, Jak rozumie Pismo wite 1, Lublin 1989, s. 41nn; E. Zenger (i in.), Einleitung in das Alte
Testament, Kohlhammer Studienbcher Theologie 1,1, Stuttgart-Berlin-Kln 42001, s. 371nn.
2
Do sporw wok rozumienia istoty profetyzmu zob. W.H. Schmidt (W. Thiel, R. Hanhart), Altes
Testament, Grundkurs Theologie 1, Stuttgart-Berlin-Kln-Mainz 1989, s. 52nn.
3
Np. W.H. Schmidt, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Bielsko-Biaa 1997, s. 166 i 171; J. Jeremias,
Der Prophet Amos, ATD 24,2, Gttingen 1995, s. XV.
4
Do problemu pierwotnoci badanego tekstu zob. poniej. O koniecznoci rozrniania ustnego sowa
prorockiego od jego formy spisanej, pomidzy spisanym sowem a kompozycj oraz wtrnymi rozszerzeniami
W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s. 148nn oraz J. Jeremias, Amos 3-6. Beobachtungen zur Entstehung eines
Prophetenbuches, ZAW 100 Suppl. (1988), s. 124n (i s. 127n. 137).
5
O strukturyzujcej kompozycj Am funkcji tego powtrzenia zob. J. Jeremias, Amos 3-6, s. 130n i Der
Prophet Amos, s. XX; E. Zenger, dz. cyt., s. 486.
1

2
Bogiem tych, ktrych On sam wybra (3,1n*)6, a przed zapowiedzi zniszczenia Samarii
(zbiorem sw z 3,9-4,3*)7 w formie instrukcji herolda przytaczajcej sowa JHWH8.
Analizowane wiersze nie s mow Bo, lecz sowami proroka, w ktrych o Bogu mwi si w
3. os.
3.

Czy moe i dwch razem,

jeliby9 si nie spotkali (umwili)10?

4.

Czy ryczy lew w gszczu,

a upu (zdobyczy) nie ma?
Czy wydaje mody lew gos swj z legowiska,
jeliby nic nie zapa?

5.

Czy spada ptak na 11 ziemi,

a puapki nie ma?
Czy odskakuj sida (potrzask) z podoa.
a zupenie12 nic nie zapay?

6.

Czy dmie si13 w rg (szofar) w miecie,

a lud si nie trwoy?
Czy wydarza si nieszczcie w miecie,
a JHWH nie uczyni [tego]?

7.

Bo nie czyni Pan JHWH niczego,

jeli nie objawi [wpierw]14 planu swego sugom swoim prorokom.

8.

Lew zarycza15,

Wskazanie z 3,1b na wyprowadzenie z Egiptu uchodzi za rozszerzenie deuteronomistyczne tak W.H.

Schmidt, Wprowadzenie, s. 167 i szerzej tene, Die deuteronomistische Redaktion des Amosbuches. Zu den
theologischen Unterschieden zwischen dem Prophetenwort und seinem Sammler, ZAW 77 (1965), s. 172n
(deuteronomistyczne ma by te sformuowanie sowo, ktre JHWH wypowiedzia z 3,1a); H.W. Wolff, dz. cyt.,
s. 212n; W. Rudolph, dz. cyt., s. 152; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 32.
7
Zob. E. Zenger, dz. cyt., s. 486n; J. Jeremias, Amos 3-6, s. 133 i Der Prophet Amos, s. 31 i 38nn.
8
J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 39 i F. Crsemann, Studien zur Formgeschichtte von Hymnus und
Danklied in Israel, WMANT 32, Neukirchen-Vluyn 1969, s. 50nn (Exkurs: Heroldinstruktion).
9
Do zdania okolicznikowego warunku w pf. zob. W. Gesenius, Hebrische Grammatik (vllig umgearbeitet
von E. Kautzsch, Leipzig 281909, [w:] Gesenius-Kautzsch-Bergstrsser, Hebrische Grammatik, HildesheimZrich-New York 1991), 163c.
10
d[y ni. pojawia si w ST w obu tych znaczeniach (HAL = KBL3): pierwsze z nich (tak te V) wybiera np.
H.W. Wolff, Dodekapropheton 2: Joel und Amos, BK.AT XIV/2, Neukirchen-Vluyn 1969, s. 217; W. Rudolph,
Joel Amos Obadja Jona, KAT XIII/2, Gtersloh 1971, s. 150n. 155 (szersze uzasadnienie) i J. Jeremias,
Der Prophet Amos, s. 30; drugie HAL czy E. Zawiszewski, Ksiga Amosa. Wstp przekad komentarz, [w:]
Ksigi prorokw mniejszych Ozeasza Joela Amosa Abdiasza Jonasza Micheasza. Wstp przekad z
oryginau komentarz, red. S. ach, PST XII/1, Pozna 1968, s. 203.
11
W tumaczeniu pominito xP; zob. poniej.
12
Inf. abs. dla wzmocnienia wypowiedzi; W. Gesenius, Hebrische Grammatik, 113q.
13
Podmiot nieokrelony.
14
Konstrukcja czasowa (impf-pf.) taka sama jak w w. 4b, ale tym razem nie jest to pytanie (retoryczne).

3
kto by si nie ba?
Pan JHWH powiedzia,
kto by nie prorokowa?
Tekst nie przysparza wikszych trudnoci, cho pojawiaj si w nim zaskakujce
sformuowania. Poemat charakteryzuje si wyrafinowan budow (zob. jeszcze poniej), w
ktrej dominuje rytm 3+2 (liczc ilo sylab akcentowanych i zakadajc, e przeczenia !yae
oraz al{ w w. 3a.5.6 nie posiadaj odrbnego akcentu gwnego)16. Pierwsza cz w. 4b
wyrnia si a czterema wyrazami (akcentami)17, a co waniejsze, zachwiana jest logika
tego wiersza. Mody lew18, ktry ryczy nad zdobycz, nie moe znajdowa si w swej
kryjwce19. To skania do wniosku, e Atn"[oM.m,i cho powiadczone we wszystkich
wiadectwach tekstowych, jest dodatkiem20, przypuszczalnie zwizanym z Na 2,12n21. Na
podobny problem natrafiamy w w. 5a, ktry poza tym, e tworzy zbyt dug lini, zdaje si
by niezbyt logiczny. Nie wiadomo, dlaczego ptak, ktry wpada w puapk lub zostaje
trafiony drewnianym bumerangiem (vqeAm, ktrego dokadnie znaczenie jest niepewne)22,
miaby wpada dodatkowo w sida (xP;) rozcignite na ziemi. xP; to sida (take z Prz 7,23; Ps
124,7 i Kzn 9,12 wynika, e suyy do apania ptakw) skadajce si z napitej
(rozchylonej) dwuczciowej ramy, na ktrej rozpita bya sie, a w rodku umieszczano
15

Mona by oba pwiersze tumaczy jako zdania warunkowe (asyndetyczne); w pierwszym zdaniu (zdanie
podrzdne) posuono si pf. dla czynnoci dokonanej (zob. W. Gesenius, Hebrische Grammatik, 159h). Na
charakterystyczn sekwencje pf.-impf., gdzie impf. odnosi si do konsekwencji czy kontynuacji, wskazuje te
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 218.
16
O liczeniu metrum w poezji hebrajskiej H.-J. Kraus, Psalmen 1, BK.AT XV/1, Neukirchen/Moers 1960, s.
XXXIInn; R. Smend, Die Entstehung des Alten Testament, Theologische Wissenschaft 1, Stuttgart-Berlin-Kln
4
1989, s. 102n; L. Alonso Schkel, A Manual of Hebrew Poetics, Subsidia Biblica 11, Rom 1988, s. 34nn; R.
Jasnos, Biblia midzy literatur a teologi. Przewodnik dla katechetw i formatorw, Krakw 2008, s. 67nn;
Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Prymasowska Seria Biblijna,
Warszawa 2001, s. 431nn.
17
J.L. Mays, Amos. A Commentary, Philadelphia 1969, s. 59 przyp. a; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 30
przyp. 2.
18
Zdolny do samodzielnego polowania, a nie jak chciaby E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 204 lwitko czy
szczeni lwa; F. Stolz, Art. yrIa,] THAT I, 226; HAL.
19
Zob. J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 35.
20
Tak te BHS; J.L. Mays, tame; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 218; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 30 przyp.
2.
21
Zob. te Hi 38,39n czy Pnp 4,8. Na 2,12n przedstawia rozbudowany obraz minionej idylli lwiej rodziny,
ktra symbolizowaa przesze powodzenie Niniwy (zob. L. Perlitt, Die Propheten Nahum, Habakuk, Zephanja,
ATD 25,1, Gttingen 2004, s. 23n). Cho nie mona wykluczy, e mamy do czynienia z przypadkiem
Textpflege, to dodanie nie majcego w analizowanych fragmencie adnego uzasadnienia sowa jest raczej
rzeczowym nawizaniem do Na 2,12n, co oznaczaoby, e lwa zrozumiano jako symbol zagroenia ze strony
Asyrii (Niniwy), ktrej ofiar ma by Samaria (w.6; zob. poniej). Znacznie mniej prawdopodobne byoby, e
Samaria zostaa na wzr Niniwy przyrwnana do lwa, ktry kiedy upi innych (@r,j,), a teraz jak Niniwa
zostanie za to ukarana przez Boga (Na 2,14; Am 3,11.15), tj. upiestwo Samarii, jej elit (Am 3,9n), zasuguje na
tak sam kar jak upiestwo Niniwy.
22
Zob. HAL; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 223n; D. Kellermann, Art. xP;, TWAT VI, 548nn; H. Ringgren, Art.
vqy, TWAT III, 886.

4
przynt. Gdy ptak ldowa czy siada w takiej sieci lecej na ziemi, poruszajc j, puapka
si zatrzaskiwaa23. Ponadto brak wyrazu xP; w w. 5a w G powiadcza, e mamy do
czynienia z glos24. By moe sowo to byo najpierw glos wyjaniajc niejasny vqeAm
(dopisan nad lini?), ktra przy kolejnym kopiowaniu zwoju znalaza si w tekcie, tj. w
niewaciwym

miejscu.

Ostatni wiersz,

bdcy zakoczeniem,

charakteryzuje

si

(przynajmniej pierwsza jego cz) metrum skrconym do 2+2. Moe zatem zastanawia, e
w ostatniej linii powraca 3+2 chyba e sowo yn"doa] jest dodatkiem25. wiadectwa tekstowe
zgodnie potwierdzaj jego obecno. Jednak zwizane jest z w. 7 (tam te wystpuje
zestawienie hwIhy> yn"doa,] i to w powizaniu ze sowem opartym na rdzeniu rbd, ktry wyrnia si
ju tym, e zosta napisany proz26. Ponadto zawiera sformuowan w jzyku
deuteronomistycznym (zob. poniej) i w postaci stwierdzenia uoglniajc refleksj (std
czasownik hv[ uyto w impf., inaczej ni w poprzedzajcym w.6b) o roli prorokw (pl.)27.
Poemat cechuje si niezwykle spjn kompozycj, zoon poza dodanym wtrnie w. 7
wycznie z pyta retorycznych, na ktre odbiorca sam musi udzieli sobie odpowiedzi, a
odpowied ta jest zawsze oczywista: Nie! (lub Nikt! w w. 8). Pytania su wic
przekonywaniu, a perykop mona by okreli jako dysput czy dysputacj28. Wszystkie
pytania demonstruj istniejc w wiecie ludzi i zwierzt przyczynowo, przy czym
pocztkowa seria pyta z w. 3-6a oraz w. 8a tworzy argumentacj proroka, a w. 6b i 8b
przedstawiaj wnioski, ktrych nie da si ju odeprze.
Pierwsze z pyta (w. 3) dotyczy ycia ludzkiego. Nie ulega wtpliwoci, e jeli dwoje
idzie razem (identyczne wyraenie spotykamy te w Rdz 22,6.829; por. rwnie Sdz 19,5), to
musieli si najpierw spotka d[y ni. lepiej jest rozumie w sensie spotyka si, gdy tylko
23

D. Kellermann, tame.
BHS; J.L. Mays, dz. cyt., s. 59 przyp. b; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 218; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 30
przyp. 3 (inaczej E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 204; W. Rudolph, dz. cyt., s. 151).
25
Takie przypuszczenie wysunito w BHS; tak te H.W. Wolff, dz. cyt., s. 218; J. Jeremias, Der Prophet
Amos, s. 31 przyp. 4.
26
Powszechnie dostrzegane, np. E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 205.
27
Tak BHS (oczywicie nie jest to problem tekstowo-krytyczny, lecz literacko-krytyczny); A. Weiser, Das
Buch der zwlf kleinen Propheten I: Die Propheten Hosea, Joel, Amos, Obadja, Jona, Micha, ATD 24,
Gttingen 61974, s.145n; J.L. Mays, dz. cyt., s. 59.61n; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 218n; W.H. Schmidt, Die
deuteronomistische Redaktion, s. 185nn i Wprowadzenie, s. 167; W. Rudolph, dz. cyt., s. 154.157 (cho
zaprzecza, e musi to by dodatek deuteronomistyczny); M.L. Barre w Katolickim komentarzu biblijnym, s. 827;
J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 36n. Inaczej E. Zawiszewski, dz. cyt., s. 205, wedug ktrego autentyczno
tego wiersza nie ulega wtpliwoci.
28
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 220n; W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 184 i przyp. 51 oraz
Wprowadzenie, s. 166; a J. Jeremias, Amos, s. 34 mwi o szeregu pyta dydaktycznych. W cisym sensie
dysputacja nie moe uchodzi za gatunek literacki; H.J. Hermisson, Diskussionsworte bei Deuterojesaja. Zur
theologischen Argumentation des Propheten, EvTh 31 (1971), s. 665nn; J. Slawik, Literacki charakter tekstw
warstwy podstawowej w Ksidze Deutero-Izajasza (Iz 40-55), RT. ChAT 39 (1997), s. 114n.
29
W. Rudolph, dz. cyt., s. 155 przyp. 17 podkrela, e tutaj w przeciwiestwie do Rdz 22 brakuje
tragicznego wymiaru takiego zdania.
24

5
wtedy argument proroka jest oczywisty czy niepodwaalny30. Wiersz ten wyrnia si
brakiem paralelnego obrazu, ktre obecne s w pozostaych wierszach (w. 4-5.6.8).
W. 4 siga po przykady ze wiata lww, ktrych ryczenie rozlega si po upolowaniu
zdobyczy. Ich ryk informuje nieomylnie o zakoczonym z sukcesem polowaniu31. Z
pewnoci obraz nie zosta uyty przypadkowo i znajduje on wyrane zastosowanie w w. 8,
tworzc klamrow konstrukcj (w. 4/8[a]) obejmujc prawie ca jednostk tekstow (bez w.
3). Ozeasz (5,14) porwnuje karzce dziaanie Boga do lwa, ktry upolowa ofiar (zob. te
Oz 13,7; Tr 3,10; por. Jr 49,19; 50,44). W literaturze prorockiej lew symbolizuje wrogw
ludu, ktrymi najczciej s obce ludy (np. Iz 5,29; Jr 2,30; por. te 1 Krl 13,24nn; 2 Krl
17,25n)32. W. 4 moe wic zapowiada przynoszone miastu przez Boga nieszczcie (w. 6),
przy czym obraz ryczcego lwa sugeruje, e up ju wpad w rce (czy zby) wroga. Ryk lwa
moe te oznacza budzc strach mow Bo, Jego grob (Am 1,233; Jr 25,30: 3x gav +
lAq !tn; Jl 4,16 [3,21]; por. Jr 2,15)34.

W. 5 opisuje polowanie na ptaki, ktre apie si (i trafia si?) za pomoc side (xP;) i vqeAm.
Drugi rzeczownik oznacza zazwyczaj patyk, drewienko (por. Hi 40,7), a w kontekcie
polowania element puapki lub sam puapk (Joz 23,13; Iz 8,14; Ps 141,9 itp., obok xP;).
Trudno wic orzec, czy chodzi o jaki rodzaj puapki (by moe z przynt), czy te o
drewniany przedmiot przypominajcy bumerang i sucy do strcana ptakw35. Gdy na
ziemi spada upolowany ptak lub gdy sida si zatrzaskuj, ofiara ju nie ucieknie. Podobnie
jak w przypadku lwa polowanie z t chwil jest zakoczone. Obrazy lwa i side czy te
czasownik dkl, ktry w w. 5b zosta wzmocniony inf. abs. (stojc obok formy osobowej tego
czasownika w impf.), demonstrujc skuteczno polowania i nieunikniony los ofiary.
Wpadanie w sida na ptaki (xP;) w obrazowych opisach ludzkiego ycia wie si ze
miertelnym zagroeniem (zob. Ps 124,7; Prz 7,23; por. te Syr 9,3), ktre nadchodzi nagle i
niespodziewanie (Kzn 9,12). W Iz 24,17n sida ukazuj niemono uniknicia sdu. Elity,
czyli krl i kapani mieli ostrzega przed nim (Ez 19,8), ale zaprzeczajc swemu powoaniu,
sami stali si puapk dla ludu (Oz 5,1; por. Syr 27,20). Nawet Bg moe sta si puapk (Iz

30
31

Zob. W. Rudolph, dz. cyt., s. 155.

J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 35; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 223 (odstraszanie dla zabezpieczenia swego

upu).
32

W skargach wroga psalmisty (Ps 22,14).

Wiersz ten jest bez wtpienia interpretacj mw proroka w duchu deuteronomistycznym; H.W. Wolff, dz.
cyt., s. 148n; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. XXII i 3n; E. Zenger, dz. cyt., s. 490n.
34
Zob. te F. Stolz, Art. yrIa,] THAT I, 225nn.
35
Zob. HAL; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 223n; H. Ringgren, Art. vqy, TWAT III, 886. Sowo oznacza te
przeszkod (sterczcy kij?), o ktr ludzie si potykaj, lub puapk, w ktr wpadaj (Wj 10,7; Pwt 7,16 itd.).
33

6
8,14, gdzie odnosi si do zagady niesionej przez Asyryjczykw i Babiloczykw)36. Przykad
z w. 5 znajduje wic swoje odzwierciedlenie w kolejnym wierszu, w ktrym rg zapowiada
nieuniknion katastrof37. O niej musi mwi prorok (w. 8).
O ile w. 3-5(a) oraz w. 6b s skonstruowane dosy jednolicie pierwsz cz linii tworzy
zawsze pytanie h] (w w. 6b ~ai) w impf., wskazujce na skutek, ktrego przyczyn podawao
drugie zdanie rzeczownikowe lub czasownikowe w pf. (w w. 5b w impf. w ramach
konstrukcji z emfatycznym inf.) to w. 6a ma jakby odwrotn kolejno. Pierwsze zdanie
opisuje przyczyn (w impf.; por. w.5b), ktrej nieunikniony skutek przywouje drugie zdanie
(rwnie w impf.)38. Z tym moe by zwizana zmiana zaimka pytajnego na ~ai w caym w. 6
(obie linie s zbudowane chiastycznie), cho bardziej prawdopodobne wydaje si, e ma
wskazywa na przejcie do wniosku. Wtedy mona by w w. 5b() z powodu wzmocnienia
impf. przez inf. abs., podkrelajcego nieuchronno mierci ofiary, widzie pierwszy krok w
kierunku wniosku. Uyte w w. 6a impf. przypuszczalnie zaznacza, e prorok i jego
odbiorcy znajduj si w momencie, gdy rozlega si ju ostrzeenie zapowiadajce zbliajce
si nieszczcie39. rp'Av zrobiony z rogu baraniego (Joz 6,5; by moe pokrywanego metalem)
by przede wszystkim instrumentem sygnaowym stranikw, ktrzy mieli ostrzega przed
obcymi wojskami. Std sta si symbolem urzdu prorockiego (Jr 6,17, a zw. Ez 33,3-6)40.
Jego dwik, rozlegajcy si w miecie i zapowiadajcy nadciganie wrogich wojsk (Am 2,2;
Oz 5,8; Jl 2,1; Jr 4,5.19n; 6,1 itd.) musia wywoywa paniczny strach, trwog (drx) ludnoci
miasta (~[;, ktry stoi w emfatycznej pozycji na pocztku zoonego zdania rzeczownikowego
w. 6a41). Cho w analizowanym fragmencie nie ucilono, czy chodzi o konkretne miasto i
jego mieszkacw, to z kontekstu (3,9nn) mona wnosi, e miano na uwadze Samari,
stolic krlestwa Izraela42. Upadek Samarii oznacza zarazem koniec caego krlestwa

36

Zob. D. Kellermann, tame.

Przy czym nie powinno uj uwadze, e Am 3,3-8* jeli pochodzi od samego Amosa, a trudno byoby
zakada, e spisany (przez uczniw prorockich?) tekst miaby si znaczco rni od tego, co mia do
powiedzenia prorok (zob. poniej) jest starszy od pozostaych wymienionych tu miejsc biblijnych.
38
W. Rudolph, dz. cyt., s. 156 uwaa, e kolejno ta wynika z faktu, i trwoga moga mie rne
przyczyny, std odwrotna konstrukcja nie pozwalaaby zademonstrowa zwizku przyczynowo-skutkowego.
39
Inaczej H.W. Wolff, dz. cyt., s. 224, ktry przyjmuje iteracyjne znaczenie impf. (dla powtarzajcej si
czynnoci). Rwnie w poprzedzajcych wierszach autor dla zachowania idealnej odpowiednioci
poszczeglnych pyta mg uy iteracyjnego impf., a skoro si tak nie stao, mona przypuszcza, e przejcie
na impf. w w.6a nie jest bez znaczenia.
40
Mg suy te do ogaszania zbirki wojsk przygotowujcych si do walki (np. Sdz 3,27), do ogaszania
koca walk (Sdz 7,8) czy zwycistwa (1 Sm 13,3). Niektre teksty nic nie mwi o jego funkcji (Am 2,2; Jr
42,14). Poza tym mia zastosowanie w kulcie. Zob. H. Ringgren, Art. rp'Av, TWAT VII, 1195n.
41
Pozycja rzeczownika zaznacza te zmian podmiotu.
42
J. Jeremias, Amos 3-6, s. 133n, podkrelajc wag przemylanej kompozycji rozdz. 3-4 (i 5-6), ktr
zawdzicza mamy uczniom prorockim.
37

7
pnocnego43. Na to, e prorok ma na uwadze okrelone miasto mimo e rzeczownik ry[i nie
zosta przez masoretw zdeterminowany i okolicznoci, wskazuje te uycie go dwa razy,
poprzez ktre rozlegajcy si alarmowy gos szofaru (w. 6a) musi by kojarzony z
nieszczciem zgotowanym przez Boga (w. 6b). Na pocztku zoonego zdania
rzeczownikowego w. 6b znajduje si podmiot hwhy, co dokadnie odpowiada budowie w. 6a.
W ten sposb mieszkacy i JHWH stoj w tym wierszu niejako naprzeciwko siebie, Boe
dziaanie budzi ludzkie przeraenie. Gdy na miasto spada nieszczcie, wynika ono z
dziaania Boga JHWH (w. 6b). Co wicej, katastrofa, ktr zapowiada dwik szofaru (w.
6a), jest ju nieunikniona pf. w w. 6b. Zwizek pomidzy nieszczciem a Boym
dziaaniem niczym nie rni si od przykadw przedstawionych w w. 3-5 (impf.-pf.): po
konsekwencjach rozpoznajemy, e dwch si spotkao, lew upolowa ofiar, ptak wpad w
sida. Przy czym w. 4-5 zakadaj mier upolowanych ofiar. Nieszczcie, ktre wanie
zblia si w postaci wrogich wojsk do bram miasta, niesie mier, zagad. Nie moe by
zatem najmniejszych wtpliwoci, e nieszczcie nadcigajce na Samari jest Boym
dzieem (hf[ jest czasownikiem opisujcym Boe stwrcze dziaanie, zarwno w naturze jak i
historii narodw i jednostek)44, a tym samym Bo kar (zob. np. 3,10; 9,4). Nie tylko Amos
wyrazi przekonanie, e Boe dziaanie moe nie nieszczcie, e Bg moe stwarza to, co
jest dla czowieka ze: Wj 32,14; Hi 2,10; Jon 3,10 czy Iz 45,7. Mimo to radykalno takiego
stwierdzenia w ustach najstarszego proroka pimiennego musiaa szokowa. Z powodu win
nieprawoci spoecznej ze strony elit45, ktre dziki wyzyskowi ubogich mog otacza si
luksusem (3,9-4,3; 6,1-11), pokadajc zudne nadzieje w kulcie (4,4-5; 5,4-5.21-24)46 Bg
sam zwrci si przeciwko swojemu ludowi (zob. te bezporednio poprzedzajce 3,1n*) i go
umierci. Dcie w rg moe te symbolizowa rol proroka, ktry ogasza nadchodzce
nieszczcie (w. 8b)47. Wyobraenie o proroku jako stru, rozwinite przede wszystkim
przez Ezechiela (3,16-21; 33), opiera si wanie na Am 3,6.8 i Oz 8,148.
W. 8 wyrnia si krtszym rytmem oraz odmienn formaln budow pytania
retorycznego. Pierwsze zdanie podaje wpierw przyczyn (w pf. jako spraw dokonan; por.
43

Por. tame, s. 136 (co wynika te z 3,2).

Zob. J. Vollmer, Art. hf[, THAT II, 359nn.
45
Zob. W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s. 170; E. Zenger, dz. cyt., s. 493; G. Witaszek, Moc sowa
prorockiego, Jak rozumie Pismo wite 7, Lublin 1996, s. 65nn (zw. s. 71nn) i Amos: prorok sprawiedliwoci
spoecznej, Lublin 1996 (zw. s. 207nn); J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. XVIII. Oskarenie rozszerzone
zostaje potem na cay lud i obce narody (np. Am 1-2*).
46
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 126; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. XVIIn.
47
J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 36.
48
J. Jeremias (tame) sdzi, e takie ujcie roli proroka wynika z Oz 8,1, jako e w Am 3 nie zostao jeszcze
wypowiedziane wprost (przyp. 18). Amos poprzedza innych prorokw pimiennych, tak e jego sowa mogy
mie wpyw na to, co o swej funkcji mieli do powiedzenie pniejsi prorocy i redaktorzy ksig prorockich.
44

8
w. 3a.4b.6b), a pytanie z zaimkiem pytajnym ymi wskazujce na nieunikniony skutek
pojawia si w drugim zdaniu (w impf. z przeczeniem: nikt nie moe przeszkodzi). Pierwsza
linia nawizuje bezporednio do w. 4a. Ryk lwa budzi niepokj i strach u ludzi. Czasownik
ary, ktre posiada szerokie spektrum znaczeniowe, odnosi si tutaj do zwyczajnego uczucia

lku przed lwem, dzikim drapienikiem49. Reakcja ta odpowiada lkowi, jaki budzi w miecie
sygna szofaru (w. 6a). Tak samo oczywisty jak strach kadego, kto syszy ryk lwa, jest te
fakt, e prorok (uyto tutaj jedynie czasownika) zwiastuje, gdy Bg przemwi (rbd pi.)50. abn
ni. oznacza przede wszystkim zachowywa si czy wystpowa jako prorok i moe opisywa
zachowanie ekstatykw (1 Sm 11,10), a nawet odnosi si do osb nie bdcych prorokami
(np. Lb 11,25nn). Ale najczciej dziaanie takie polega na zwiastowaniu sowa (Jr 20,1;
25,13.30 itd.)51. Poniewa tutaj nierozerwalnie zwizanie jest z Boym mwieniem (w. 6b),
czasownik ten musi oznacza wanie prorockie zwiastowanie. Boe mwienie i
prorokowanie powinno przynalee do siebie wzajemnie (zob. Ez 38,17; 29,2n; cho krytyka
z Jr 14,14; 23,16nn i in. uzmysawia, e nie zawsze tak byo). Zestawienie przemawiania
przez Boga z rykiem lwa pokazuje, e sowo proroka jest budzc trwog grob (zob. te w.
4). Jak sygna szofaru budzi przeraenie mieszkacw Samarii, tak samo zatrwaajce jest
zwiastowanie proroka. W ramach analizowanego fragmentu nie ulega wtpliwoci, e prorok
zapowiada nieszczcie, katastrof, ktr Bg ju przygotowa (w. 6b) i zapowiedzia (w.
8b). Posugujc si obrazowym jzykiem, lew upolowa ju swj up (w. 8a; por. w. 4a), a
miasto stolica Samaria zostaa wydana na zagad, tak e sycha dwik szofaru, do
ktrego mona przyrwna prorockie zwiastowanie. Nic ju nie mona ocali. Za pomoc
pyta retorycznych Amos uzmysawia odbiorcom, e nie moe nie prorokowa, nie moe nie
wieszczy nieszczcia52. Prorok nie wystpuje jak bohater, lecz zdjty trwog wobec groby
Boej w. 8b i 8a tworz paralelizm, ktrego czci zostay skonstruowane identycznie,
umoliwiajc tak alegoryzujc interpretacj i nadcigajcej katastrofy (w. 6a; por. te
7,2n.5n), musi j jak stranik czy str zwiastowa. W. 6 i 8 s powizane na wielu
poziomach. Z jednej strony w. 6a i 8a, w ktrych odnajdujemy czasowniki oznaczajce
lkanie si, odnosz si do prawidowoci w wiecie (ludzi, przez co w. 6a przywodzi na myl
w. 3 i czciowo w. 5, i zwierzt, o ktrych bya ju mowa w w. 4 i moe po czci w w. 5), a
49

H.-P. Sthli, Art. ary, THAT I, 765nn (tutaj 767).

Fakt, e Bg przemwi, wydaje si by przyjmowany take przez przeciwnikw proroka jako oczywisty;
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 225. J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 36: Bg przemawiajcy do proroka jest jak
ryczcy lew.
51
J. Jeremias, Art. aybin", THAT II, 7nn (zw. 16n); HAL.
52
Mona wic przypuszcza, e dysputacj t poprzedzaa wczeniejsza dziaalno proroka, ktry reaguje
w ten sposb na zarzuty przeciwnikw, e zapowiada nieszczcie; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 222.
50

9
w. 6b i 8b opisuj dziaanie Boga, ktry przynosi nieszczcie i zmusza do prorokowania. Z
drugiej strony zwiastowanie proroka z w. 8b odpowiada funkcji dcia w rg z w.6a, a do
sprowadzonej przez Boga katastrofy (w. 6b) zdaje si nawizywa motyw ryku lwa po
upolowaniu zdobyczy (w. 8a). Amos przekonuje wic cznie o dwch rzeczach: o
oczywistoci tego, e Bg karze Izraela (krlestwo pnocne), sprowadzajc na jego stolic
zagad (w. 6), oraz o koniecznoci prorockiego zwiastowania tego nieszczcia (w. 8)53.
Cho mona dostrzega w tych wierszach dwa odrbne wnioski, to s one ze sob mocno
powizane. Nieraz przypuszczano, e w. 8 stanowi pierwotnie odrbne, ustne sowo
proroka54. Rni si one rytmem i innym rodzajem pytania (nie czy, ale kto), po wniosku z
w. 6b powraca w w. 8a argumentacja. Mona sobie wic wyobrazi, e oba wnioski byy
najpierw od siebie niezalene. Ale w obecnej formie tekstu s one ze sob bardzo mocno
splecione, co wicej, trudno byoby rozdziela w. 4 i 8(a). Skrcenie rytmu i odmienn
konstrukcj formaln mona wyjani w ten sposb, e w. 8 tworzy wyrane i jednoznaczne
zakoczenie55. Podobne wtpliwoci mogyby dotyczy w. 3, ktry by moe nie nalea do
pierwotnej, ustnej wypowiedzi Amosa56. Nie ma w nim drugiej paralelnej myli i w
przeciwiestwie do w. 4-5 nie zawiera zowrogiego obrazu. Wdaje si jednak, e taka
hipoteza wykracza poza to, co mona uprawdopodobni57. W. 3, ukazujc identyczn jak w
przypadku kolejnych wierszy przyczynowo w yciu, pozwala zademonstrowa j najpierw
na oczywistym i nieobcionym negatywnie przykadzie. By moe ma wcign w dyskusj
odbiorc, ktry w pierwszym momencie nie moe si nawet domyla, do czego ona
doprowadzi. Nie mona te wykluczy, e dwch z w. 3 znajduje jakie (niezbyt wyrane)
odzwierciedlenie w tym, co czy proroka i Boga (w. 8b)58. Cho z wieloci powiza
wewntrz tekstu jak i poza nim mona wnioskowa o tym, e mamy przed sob raczej
starannie opracowany utwr literacki, a nie zapis ustnego zwiastowania proroka59, to prby
wyowienia ustnego ksztatu sowa (czy sw) proroka nie moe przekonywa, bo nie ma
wystarczajcych powodw, by przypuszcza, e przekaz ustny odbiega rzeczowo od tego, co
przekazane zostao w tym fragmencie.
53

Zob. te J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 36

Zob. W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 184; J. Jeremias, tame.
55
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 219n (m.in. odwouje si do efektu staccato).
56
Jak chcieliby W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 183 i przyp. 49 (dostawiony wtrnie);
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 219; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 34 przyp. 34, ktry ponadto wyraa wtpliwoci
co do w. 6a. Jego nieco odmienna budowa moe wynika z tego, e stopniowo przechodzi si do wniosku, a
dcie w szofar zestawione zostao z prorokowaniem (impf. w w. 6a i 8b).
57
Podobnie oceni moliwoci rekonstrukcji J. Jeremias, Amos 3-6, s. 133.
58
Zob. te H.W. Wolff, tame (cho jednoczenie przypuszcza, e w. 3 stanowi reakcj na zarzuty
przeciwnikw, ktre nie zostay przekazane w tekcie).
59
Tak J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 34; zob. te tene, Amos 3-6, s. 135.
54

10
Natomiast z ca pewnoci dodatkiem jest w. 7 (zob. ju powyej). O ile Amos
podkrela, e musi zwiastowa nieszczcie, jeli Bg grozi (najwyraniej w cile
okrelonym momencie; zob. w.6b), to w. 7 jest ogln refleksj o zasadzie, jak kieruje si
Bg, ktry nic nie uczyni, jeli wpierw nie poinformuje o tym prorokw. O ile w. 8 zakada
cakowit suwerenno i wolno Boga oraz zupen zaleno od Boga prorockiego
wystpienia (i zwiastowania nieszczcia; tak te w w. 6), to w. 7 wskazuje na (niezmienn)
regu dla Boego postpowania60. Refleksja ta podejmuje wyraenie z w. 6b (typowa dla
rozszerze redakcyjnych technika), ktre ograniczone byo do nieszczcia (h['r)' , by
zademonstrowa Boe dziaanie w ogle (rb'D,' por. czasownik rbd w w. 8b)61. Zanim Bg
cokolwiek zrobi, najpierw zapoznaje ze swoimi zamiarami prorokw (liczba mnoga!).
Wyraenie dAs hlg jest typowo mdrociowe (Prz 20,19; z czasownikiem w pi. jeszcze w Prz
11,13; 25,9)62. dAs to przede wszystkim spotkanie czy krg tych, ktrych co czy, a w
konsekwencji te to, co uzgadniaj czy planuj (w pozytywnym sensie planu, decyzji lub
negatywnym spisku). Moe odnosi si do narady niebiaskiej na dworze JHWH (zob. Ps
89,9). W Jr 23,18-22 za kryterium oceny prawdziwego proroctwa bierze si to, czy prorok
uczestniczy (dm[) w Boej radzie63, tak e mg oglda i sysze Boe rb'D' (por. 1 Krl 22,1922). W w. 7 chodzi nie tyle o udzia prorokw w naradzie, ile o ukazanie im Boego planu,
ktry potem maj zwiastowa64. Prorokom przysuguje tytu sugi Boego (suf.). Sowo db,[,
ukazuje relacj lojalnoci czc kogo niej postawionego z panem. W pierwszym rzdzie
jest okreleniem niewolnika (statusu spoecznego), ale sugami krla s dworzanie czy
wysocy urzdnicy. W kontekcie teologicznym panem jest JHWH. Bycie Jego db,[, jest
zaszczytn godnoci (zob. Hi 1,8; Iz 42,1). Boym sug tytuowany by Mojesz (Wj 14,31;
Joz 1,2.7.13.15), patriarchowie (Rdz 26,24; Wj 32,13), krlowie (2 Sm 3,18; 7,8; 1 Krl
11,13nn) i prorocy (zwaszcza w deuteronomistycznym dziele historycznym 1 Krl 14,18;
15,29; 2 Krl 17,13.2365; 21,10; 24,2; czy w deuteronomistycznej redakcji Jr 7,25; 25,4; 26,5;

60

H.W. Wolff, dz. cyt., s. 225n: teza niewyobraalna w ustach Amosa z 3,3-6.8; W.H. Schmidt, Die
deuteronomistische Redaktion, s. 187.
61
rb'D' wystpuje w ST w dwch podstawowych, zdaniem G. Gerlemana (Art. rb'D', THAT I, 431nn; tutaj
436n) nierozcznych, znaczeniach: rzecz, co oraz sowo, to, co powiedziane.
62
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 226; W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 186. hlg w w q. pojawia
si stosunkowo rzadko i stosowane jest dla otwierania oczu czy uszu oraz publicznego przedstawienia pisma (Est
3,14; 8,13; Jr 32,11.14), a poza tym wystpuje jedynie z dopenieniem dAs; C. Westermann, R. Albertz, Art. hlg,
THAT I, 421.
63
M. Sb, Art. dAs, THAT II, 144nn; H.W. Wolff, tame.
64
H.W. Wolff, tame.
65
Zob. C. Westermann, Art. db,[,, THAT II, 182nn.

11
35,15; 44,4)66. Podobnie deuteronomistyczne jest sformuowanie o tym, e JHWH rb'D' hv[ (2
Krl 20,967; por. Iz 38,768). Do deuteronomistycznej redakcji Ksigi Jeremiasza zalicza si te
Jr

23,18-2269.

W.

zosta

dodany

przed

redaktora

deuteronomistycznego

nieprzypadkowym miejscu. Prorocy staj si osobami, ktre jako pierwsze dowiaduj si o

Boych planach i nadchodzcym nieszczciu, bdcym kar przygotowan przez Boga (w.
6). Z tego poznania wypywa ich misja prorokowania (w. 8)70. Bg poprzez prorokw
ostrzega lud przed kar, dziki czemu maj oni szans zawrci (2 Krl 17,13[nn]; 14,25)71.
Podsumowujc, mona stwierdzi, e Am 3,3-8* jest (spisan) mow proroka, ktry
przekonuje odbiorcw, e Samaria, a wraz z ni cae krlestwo Izraela pado ponad wszelk
wtpliwo ofiar Boego karzcego dziaania (wniosek z w. 6) oraz e musia on
prorokowa o tym nieszczciu (wniosek z w. 8). Nie da si ju dzisiaj rozstrzygn, czy nie
kryj si za ni dwa ustne sowa proroka. Pierwszy z prorokw pimiennych (i jego
uczniowie) uwaa siebie za zwiastuna przygotowanej przez Boga i nieuniknionej kary.
Dokadnie to samo wynika z cyklu piciu (czterech plus jedna) wizji z 7,1-8; 8,1-2 oraz 9,1-4,
w ktrym poczwszy od trzeciej wizji nie ma wtpliwoci, e Bg nie oszczdzi Izraela72.
Katastrofa ju nadchodzi, a prorok moe tylko wszcz alarm (w. 6a). Co wicej, alarm ten
nie moe ju nic zmieni, wywouje u proroka (zob. w. 8a), jak i w miecie jedynie
przeraenie (w. 6a). Prorok musi ogasza nadcigajce nieszczcie, nie moe unikn tej
zowrogiej misji, bo Bg nie pozwala mu milcze (zob. Jr 20,7-9; w przeciwiestwie do
Jeremiasza Jr 20,14-18 Amos nie zdradza praktycznie nic ze swoich uczu, mona jedynie
zauway, e jest przeraony Boym sowem). Zarwno funkcja podnoszenia alarmu jak i
poselstwo prorockie Amosa jest mroczne, nie pozwala na aden optymizm, na adn
nadziej 73. W takim razie nie moe dziwi posuenie si w w. 3-6* rytmem qinah (3+2),

66

W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 185 przyp. 54; zob. te J.L. Mays, dz. cyt., s. 61n.
Taki prorocki tytu pojawia si te w pniejszych Dn 9,6.10; Est 9,11.
67
H.W. Wolff, tame; te W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 185n (dodajc do listy
rwnie 2 Krl 17,12).
68
Oraz zob. Ps 103,20; Ez 12,25.28.
69
H.W. Wolff, tame; zob. te J.L. Mays, dz. cyt., s. 61n.
70
Zob. W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s. 187; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 37. G.
von Rad, dz. cyt., s. 268 dostrzeg, e deuteronomici rozumieli histori jako acuch zapowiedzi prorockich i
zdarze historycznych, bdcych realizacj tych zapowiedzi (zob. te tene, Die deuteronomistische
Geschichtstheologie in den Knigsbchern, [w:] tene, Gesammelte Studien zum Alten Testament, TB 8,
Mnchen 41971, s. 192nn).
71
W.H. Schmidt, tame; zob. te J. Jeremias, Amos 3-6, s. 136n.
72
Do tych wizji, ich budowy, znaczenia, wtrnych rozszerze komentarze, zw. H.W. Wolff, dz. cyt., s.
130nn; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 94nn i 122nn.
73
Zob. te H.W. Wolff, dz. cyt., s. 125.226.

12
ktry przywodzi na myl pie (skarg) aobn74. Kocowy skrcony rytm 2+2 (w. 8)
podkrela ostateczno wynikajcego z niego twierdzenia. Fragment ten wstrzsa formalnie
pikn surowoci i tragicznym przesaniem. Amosa mona zaliczy do najsurowszych
prorokw biblijnych75.
Skromna zapowied zbawienia z zakoczenia ksigi 9,(7-10).11-15 jest najpewniej
wtrnym uzupenieniem, gdy zakada upadek poudniowego krlestwa Judy (przesiani
wrd wszystkich ludw w w. 9, co z pewnoci jest opisem wygnania; upadajca chatka
Dawida w w. 11; resztki Edomu z w. 12; spustoszone miasta w w. 14, wygnanie w w. 14n)76.
Trudno te byoby doszukiwa si nadziei w 5,15, gdzie prorok wyraa jedynie wt
moliwo (yl;Wa) ualenia si Boga nad reszt (sic!) Jzefa77. Wiersz ten kae ponadto zapyta
o to, czy prorok wzywa kiedykolwiek do nawrcenia, ktre mogoby ocali pnocne
krlestwo Izraela. 5,4-6 i 14n, bdce czci koncentrycznej kompozycji skupionej na
skardze aobnej i obejmujcej 5,1-1778, zawieraj powizane ze sob wezwania do
szukania Boga (5,4.6) i dobra (5,14). Zwraca uwag, e wezwanie z 5,4 jest
nieproporcjonalnie krtkie w stosunku do oskarenia z 5,5. W 5,4n odnajdujemy w
rzeczywistoci prorock krytyk dowodzc, e Boga nie mona znale, pielgrzymujc do
wity czy w naboestwie (witynnym). Szukanie Boga, do ktrego Amos wzywa,
musiaoby polega, jak mona przypuszcza, na zwrceniu si do proroka z prob o
modlitw przyczyn (vrd)79, ktra zgodnie z 7,1-6 i 8,1-2 nie moe ju odnie skutku! Za
5,6 jest wtrnym rozszerzeniem, o ktrym wiadczy fakt, e miejsca wite z 5,5 ogranicza do
Betelu80, ktry w deuteronomistycznym dziele historycznym reprezentuje religijne
odstpstwo krlestwa pnocnego (grzechy Jeroboama; 1 Krl 15,13; 16,31 itp.)81. Znikoma
szansa na ocalenie z 5,14-15 (zob. powyej) wiadczy o tym, e prorok w sowie tym chce

74

Zob. A. Tronina, Teologia Psalmw, Jak rozumie Pismo wite 8, Lublin 1996, s. 31; J.S. Synowiec,
Gatunki literackie w Starym Testamencie, Krakw 2003, s. 33 (por. te W.H. Schmidt, Wprowadzenie, s. 159). J.
Jeremias, Der Prophet Amos, s.XVIIn zauwaa, e skarga aobna dominuje w rozdz. 5-6.
75
J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. XVIII.
76
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 132.138; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 129nn, wedug ktrego rwnie jzyk
9,8 wskazuje na czasy po upadku Jerozolimy (s. 132n); E. Zenger, dz. cyt., s. 490.
77
Zob. J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. XVIIIn i 72n.
78
Tame, s. 61nn; E. Zenger, dz. cyt., s. 487.
79
Poza komentarzem J. Jeremiasa (Der Prophet Amos, s.66n) zob. te E. Ruprecht (G. Gerleman), Art. vrd,
THAT I, 463: prorok stawia tu przeciwko sobie dwie instytucje, pierwsz jest zwracanie si do Boga w miejscu
witym (w kulcie), a drug mwienie do Boga poprzez proroka.
80
Korekta za G kocowego wyraenia tego wiersza (zob. Biblia to jest Pismo wite Starego i Nowego
Testamentu, Warszawa 1975), ktra prowadzi do usunicia nazwy Betel, oznaczaaby wygadzenie tekstu
(poprzez stworzenie prostego paralelizmu pomidzy @seAy tyBe i laer'f.yI tyBe), powinna wic by odrzucona; tak np.
H.W. Wolff, dz. cyt., s. 269.
81
J. Jeremias, Der Prophet Amos, s.66n. Z kolei H.W. Wolff, dz. cyt., s. 135 uwaa, e 5,6 pochodzi z
czasw Jozjasza.

13
raczej pokaza, e zagada Izraela nie wynika ze lepego losu, lecz jest Boym,
sprawiedliwym wyrokiem. Izrael gdyby postpowano inaczej nie musia pa ofiar
Boego karzcego sdu82. Niewykorzystan moliwo uniknicia Boego sdu obrazuje z
pniejszej perspektywy liturgia pokutna z 4,6-13, ktra obnaa ciki grzech Izraela i
opisuje kar, ktra na niego ju spada (redakcja deuteronomistyczna)83.
Istot prorockiego zwiastowania Amosa jest wic jedynie ogaszanie sprowadzonego ju
przez Boga nieszczcia, ktrego nie da si unikn84. Mogoby si wydawa, e dodany
wiersz 3,7 niewiele nowego wnosi do analizowanego tekstu. Jednak dziki rozpoznaniu, e
jest on deuteronimistycznym rozszerzeniem, mona uwzgldni ramy, w ktrych musi by
rozumiany, tj. kontekst deuteronomistycznych uzupenie85. Bg posya prorokw, by
ostrzegali przed nadchodzc katastrof, Bo kar. W ten sposb Bg chcia stworzy szans
na ocalenie poprzez nawrcenie si elit i ludu. W przypadku prorokw okresu
przedwygnaniowego ich ostrzeenie nie zostao wzite pod uwag (2,11n; 4,12; zob. te np. Jr
18,11n; 25,5-7)86. Lud, nie tylko Izraela, ale i Judy (2,4n), oraz ich przywdcy ponosz
cakowit odpowiedzialno za swoje nieszczcie (4,6-13), gdy amanie Boych przykaza,
zarwno etycznych,

jak i religijnych (2,4; 3,14; 5,6), nie moe by niczym

87

usprawiedliwione . Redakcja deuteronomistyczna podkrela rol prorokw, bez ktrych

Boe dziaanie w historii byoby wrcz nie do pomylenia i ktrzy zasuyli na zaszczytny
tytu Boych sug (3,7). W powszechnej wiadomoci duo mocniej utkwio, jak si zdaje,
deuteronomistyczne rozumienie profetyzmu88 ni to, jak faktycznie rozumia swoj misj
Amos. Nieatwo jest przyj, e prorok mia jedynie zapowiada nieuniknion katastrof,
ktra jest Boym dzieem (oraz j uzasadnia, wskazujc na win odbiorcw zob. np.
liczbowe wykazy win w 1,3-2,16 czy 3,10). Posannictwo Amosa byo wic bardzo
ograniczone, a on sam liczy co najwyej na uratowanie jedynie resztki Jzefa (5,15).

82

J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. 71n; zob. te G. von Rad, dz. cyt., s. 465 oraz H.W. Wolff, dz. cyt., s.
125, nawet jeli 5,14n przypisuje uczniom Amosa (starej szkole prorockiej; s. 133).
83
J. Jeremias, Der Prophet Amos, s .XXIn i 47nn.
84
Warto doda, e uzasadnienie tego karzcego dziaania Boego, czyli wykazanie win, Bg zdaje si
pozostawia prorokowi (zob. te cykl piciu wizji, w ktrych mowa jest tylko o nieuchronnie nadchodzcym
kocu); G. von Rad, dz. cyt., s. 463nn; H.W. Wolff, dz. cyt., s. 123.
85
Do wymienianych poniej redakcyjnych rozszerze W.H. Schmidt, Die deuteronomistische Redaktion, s.
168nn; J. Jeremias, Der Prophet Amos, s. XXIn i jego wyjanienia do poszczeglnych wierszy.
86
Zob. G. von Rad, dz. cyt., s. 273: wedug deuteronomistycznego dziea historycznego dopiero odmowa
nawrcenia oznaczaa nieodwracalny koniec ludu Boego.
87
Okreleniem doksologia sdu G. von Rad (dz. cyt., s. 270nn) opisuje tak gwn intencj
deuteronomistycznego dziea historycznego.
88
Przykady takiego rozumienia prorockiej misji Amosa mona te znale w G. Witaszek, Moc sowa
prorockiego, s. 81 (zob. te s. 313); T. Jelonek, Prorocy Starego Testamentu, s. 93.

14

Zusammenfassung
Der Aufsatz nimmt an der Diskussion um die Eigenart prophetischer Botschaft teil, indem
er die Frage nach dem Selbstverstndnis prophetischer Aufgabe Amos, des ersten unter den
Schriftpropheten, zu beantworten sucht. Den Ausgangspunkt bildet die Untersuchung von Am
3,3-8, wobei auf die kunstvolle Aufbau des Textes verweisen wurde. Auch andere Texte des
Amosbuches, die fr die gestellte Frage von Bedeutung sind (5,4-6.14-15; 7,1-8; 8,1-2;
9,1-4.[7-10.].11-15), wurden bercksichtigt. Die Frage ist nicht ohne die Unterscheidung
zwischen

mndlicher

Verkndigung

und

Niederschrift,

zwischen

ursprnglichem

Prophetenwort und spterer Redaktion zu beantworten. Amos ist als der Unheilsprophet zu
verstehen. Er hat sich gezwungen gefhlt (3,8b), die unausweichliche Katastrophe Samarias
und des israelitischen Knigreichs zu verkndigen (3,6; 7,8; 8,2; 9,1-4). Sehr zurckhaltende
Hoffnung hat er hchstens auf den Rest, die diese Katastrophe berlebt, gesetzt.