Anthony Giddens

SOCJOLOGIA
Zwięzłe, lecz krytyczne wprowadzenie

Przekład Joanna Gilewicz

Zysk i S-ka Wydawnictwo

Tytuł oryginału Sociology. A brie/but critical introduction

Copyright © by Anthony Giddens 1982, 1986

AU rights reserved
Copyright © for thc Polish translation by Zysk i S-ka
Wydawnictwo s.c, Poznań 1998
Copyright © for the cover illustration by Pierre Vaulhey/SYGMA
via AXXA International Sp. z o.o., Agencja Fotograficzna Free
Spis treści
Konsultacja merytoryczna prof. dr hab. Marek Ziółkowski

Przedmowa...................................................................................................... 7
Redaktor Zofia Domańska
Podziękowania................................................................................................ 9

1. Socjologia: zagadnienia! problemy...................................'..................... 11

Kontekst socjologii ................................................................................. 13
Socjologia: definicja i kilka uwag wstępnych............................................ 18
Wyobraźnia socjologiczna: socjologia jako krytyka.................................. 23

2. Konkurencyjne interpretacje: społeczeństwo przemysłowe czy

kapitalizm?................................................................................................ 34
Teoria społeczeństwa przemysłowego........................................................ 36
Wydanie I ISBN 83-7150-457- Marks: kapitalizm i socjalizm.................................................................... 44

3. Podział klasowy i transformacja społeczna............................................ 55

Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
Zmiana od wieku XIX: władza korporacji.................................................. 56
ul. Wielka 10. 61-774 Poznań
..Instytucjonalizacja konfliktu klasowego" .............................................. 62
tel./fax 852 63 26. tel. 853 27 51, 853 27 67
Nowe klasy, nowe technologie ............................................................... 68
Dział handlowy tei./fax 864.14 03. tel. 864 14 04
Koniec klasy robotniczej?........................................................................... 74

4. Nowoczesne państwo................................................................................. 83
Państwo a klasy: nowe poglądy.................................................................. 85
Państwo a biurokracja................................................................................. 92

5
 Uwagi krytyczne............................................................................96
Państwa, ruchy społeczne, rewolucje...............................................99
5. Miasto: urbanizacja i życie codzienne........................................
Miasta przedkapitalistyczne i nowoczesne ..................................
Poglądy „szkoły chicagowskiej"...................................................
Życie miejskie i kapitalizm ........................................................
Miasto i życie codzienne..............................................................
6. Rodzina i płeć.............................................................................
Zmiany w strukturze rodziny .....................................................
Płeć, patriarchat i rozwój kapitalistyczny.......................................
Rodzina, małżeństwo, seksualność .............................................
Życie rodzinne i nowe wzorce społeczne.......................................
7. Kapitalizm i system światowy.................................................... 150
Teoria modernizacji i jej krytyka ................................................ 152
Nierówności współczesnego świata.............................................. 161
Państwo narodowe, nacjonalizm, siła militarna.............................. 167
Wnioski: socjologia jako teoria krytyczna..................................... 171
105
105
108
114
126
129
130 Przedmowa
135
140
146 W ciągu ostatnich kilkunastu lat dokonały się w socjologii, a
mówiąc ogólniej w naukach społecznych, znaczące przemiany.
Większość owych przeobrażeń omawiano jednak wyłącznie w
literaturze specjalistycznej — dla osób mniej obeznanych z
przedmiotem pozostały więc nie zauważone. Do napisania tej
książki skłoniła mnie chęć zaprezentowania początkującym
czytelnikom wprowadzenia do socjologii, w którym znalazłyby
odzwierciedlenie aktualne procesy. Nazwałem ją „krytycznym
wprowadzeniem" z dwóch powodów. Po pierwsze, jest krytyczna
wobec wielu idei, które przez długi czas uznawano za tradycyjną
mądrość socjologii. Uważam ponadto, że socjologia jako nauka,
rozumiana w przedstawiony tutaj sposób, zawsze wiąże się
bezpośrednio z krytyką społeczną. Socjologia nie może być
neutralnym zajęciem intelektualnym, praktyczne konsekwencje jej
analiz nie mogą przecież pozostawać obojętne dla tych, których
zachowania stanowią przedmiot jej zainteresowań.
Książka różni się pod wieloma względami od większości tekstów
wprowadzających do socjologii. Zawiera omówienie podstawowych
problemów teorii społecznej — rdzeń zagadnień teoretycznych
łączących socjologię z innymi naukami społecznymi. Nie podzielam
powszechnego poglądu, że są to tematy nieistotne dla osób, które
7
szukają tylko wstępnych informacji z dziedziny socjologii. Nie
zgadzam się także z równie popularnym twierdzeniem, że sprawy te
są zbyt trudne dla czytelnika, który nie zapoznał się jeszcze z
bardziej empiryczną treścią przedmiotu. Analizując treść
empiryczną, rozłożyłem akcenty inaczej, niż jest to przyjęte w Podziękowania
tekstach wprowadzających. Wiele podręczników socjologii napisano
przede wszystkim w odniesieniu do konkretnego społeczeństwa—
tego, w którym żyje autor lub czytelnicy, dla których książka jest Autor i wydawcy pragną podziękować za uprzejmą zgodę na
przeznaczona. Starałem się uniknąć takiego pro-wincjonalizmu, wykorzystanie materiałów objętych prawem autorskim: szefowi
uważając, że jednym z głównych zadań myśli socjologicznej jest Kancelarii Królewskiej za udostępnienie diagramu z publikacji
przekroczenie granic tego, co najbliższe. Najważniejszą cechą Social Trends oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych za
wyróżniającą tej książki jest jednak jej wyraźnie historyczny udostępnienie tabeli z rocznika statystycznego United Nanons
charakter. Można co prawda uczyć osobno socjologii i historii jako Statistical Yearbook (1981) © 1983. Dołożono wszelkich starań, aby
dwóch odrębnych dziedzin, lecz moim zdaniem jest to błędne odszukać wszystkich posiadaczy praw autorskich, jeśli jednak ktoś
założenie. został nieumyślnie pominięty, wydawcy przy najbliższej okazji z
Starałem się zachować zwięzłość, co oznacza pewne ograniczenie przyjemnością dopełnią niezbędnych formalności.
kosztem wszechstronności. Nie zamierzałem dokonywać
encyklopedycznego przeglądu całego zbioru tematów stanowiących
obszar uzasadnionych zainteresowań socjologii. W poszukiwaniu
bardziej wyczerpującego ujęcia czytelnik musi sięgnąć do innych
źródeł.
Anthony Giddens
 --------1-----------
Socjologia: zagadnienia i problemy

Opinie na temat socjologii są nadzwyczaj zróżnicowane. Z jednej

strony wielu ludzi kojarzy ją z hasłami rewolty, nawoływaniem do
buntu. Nawet mając niewielkie pojęcie o obszarze zainteresowań
socjologii, niektórzy łączą ją w jakiś sposób z przewrotem, z ostrymi
żądaniami nieustępliwych bojowników nauki. Z drugiej strony
osoby, które miały już pewien kontakt z socjologią w szkole lub na
studiach, reprezentują zupełnie inny — może nawet bardziej
popularny — pogląd na tę dyscyplinę. Ich zdaniem jest to dość
nieciekawa i niezbyt przydatna nauka, daleka od wzywania swoich
adeptów na barykady, a raczej zdolna zanudzić ich na śmierć swoimi
frazesami. Widziana w ten sposób socjologia przybiera postać
suchej wiedzy, choć nie dostarcza wyjaśnień jak nauki przyrodnicze,
na których próbują się wzorować jej praktycy.
Myślę, że ta druga ocena socjologii jest w dużej mierze słuszna.
Dla wielu, a może nawet dla większości jej przedstawicieli,
socjologia polega na wyrażaniu zdroworozsądkowych twierdzeń w
pseudonaukowym języku. Pomysł zaliczenia jej do nauk
przyrodniczych, a co za tym idzie, usiłowanie niewolniczego
naśladowania ich metod i celów, jest błędem. Jej dyletanccy krytycy

11
mają zatem wiele racji, zachowując sceptycyzm wobec osiągnięć
socjologii przedstawianych zgodnie z przyrodniczym wzorcem.
Moim zamiarem jest ukazanie w tej książce socjologii
nawiązującej raczej do pierwszego niż do drugiego punktu widzenia.
Nie chodzi przy tym bynajmniej o to, aby łączyć socjologię z jakimś
irracjonalnym podważaniem wszystkiego, co większość uważa za
dobre i właściwe. Będę jednak bronił poglądu, że socjologia,
pojmowana zgodnie z moją charakterystyką, ma niewątpliwie
potencjał wywrotowy. Twierdzę, że wywrotowa czy krytyczna
natura nie oznacza (i nie powinna oznaczać), że jest to zajęcie
intelektualnie podejrzane. Przeciwnie, socjologia zawdzięcza swój
charakter temu, że zajmuje się (lub powinna się zajmować)
problemami o żywotnym dla nas wszystkich znaczeniu, problemami,
które budzą zasadnicze kontrowersje i sprzeczności w
społeczeństwie. Niezależnie od tego, jak bardzo rewolucyjne są
poglądy i postawy studentów i innych radykałów, istnieje szeroka
płaszczyzna zgodności pomiędzy pobudkami, które skłaniają ich do
działania, a świadomością socjologiczną. Tylko bardzo rzadko
można uznać socjologów za bezpośrednich ideologów przewrotu,
jednak studiowanie właściwie rozumianej socjologii nieuchronnie
wskazuje fundamentalne znaczenie problemów społecznych, z jakimi
spotykamy się we współczesnym świecie. Każdy w jakimś stopniu
zdaje sobie sprawę z ich istnienia, lecz nauka socjologii pozwala
zobaczyć je w znacznie ostrzejszym świetle. Socjologia nie może
pozostawać dyscypliną czysto akademicką, jeśli „akademicką"
nazywamy naukę niezaangażowaną i oderwaną od rzeczywistości
wykraczającej poza mury uczelni.
Socjologia nie jest przedmiotem, który otrzymujemy w
eleganckim opakowaniu bez żadnych wymagań poza wyciągnięciem
zawartości. Jak wszystkie nauki społeczne — do których można
zaliczyć także antropologię, ekonomię i historię — socjologia jest
12
w swej istocie dyscypliną kontrowersyjną. Oznacza to istnienie
ciągłych sporów na temat jej prawdziwej natury. Nie należy jednak
nazywać tego słabością, choć może tak się wydaje tym, którzy
uważają się za profesjonalnych „socjologów", jak również wielu
ludziom z zewnątrz, których niepokoi fakt istnienia licznych
konkurencyjnych koncepcji, sposobów ujęcia i analizy zagadnień
socjologii. Niektórzy, zniechęceni trwałością sporów
socjologicznych i brakiem porozumienia co do ich rozwiązań,
sądzą, że jest to przejaw niedojrzałości dyscypliny. Chcą, aby
socjologia przypominała nauki przyrodnicze i wykształciła podobny
aparat uniwersalnych praw odnoszących się do tego, co zostało od-
kryte i potwierdzone przez naukę. Zgodnie z poglądem, którego
będę bronił w tej książce, błędne jest założenie, że socjologia
powinna bardzo ściśle wzorować się na naukach przyrodniczych, a
także wyobrażanie sobie, że nauka przyrodnicza o społeczeństwie
jest możliwa lub pożądana. Nie oznacza to jednak, co chciałbym
podkreślić, że metody i cele nauk przyrodniczych nie mają
znaczenia dla badań nad zachowaniem społecznym człowieka.
Socjologia zajmuje się rzeczywistymi zjawiskami, które można
obserwować, opierając się na badaniach empirycznych,
wypracowuje teorie i uogólnienia, które obserwowanym faktom
nadają sens. Ludzie nie są jednak tym samym co materialne
przedmioty w przyrodzie: badanie ludzkich zachowań z pewnością
różni się zdecydowanie i wielorako od badania zjawisk przyrody.
Kontekst socjologii
Rozwój socjologii i jej aktualna problematyka powinny być
rozpatrywane w kontekście zmian, które stworzyły nowoczesny
13
świat. Żyjemy w epoce ogromnych przeobrażeń społecznych. Na
przestrzeni zaledwie dwóch stuleci nastąpiło wiele zmian
społecznych, które obecnie raczej przyspieszyły, niż zwolniły
tempo. Zmiany te, których kolebką jest Europa Zachodnia, mają
dzisiaj zasięg globalny. Spowodowały całkowity rozkład form
organizacji społecznej, w jakiej rodzaj ludzki żył przez tysiące lat
dotychczasowej historii. Ich korzeni należy szukać w wydarzeniach,
nazywanych „dwiema wielkimi rewolucjami" osiemnasto- i
dziewiętnastowiecznej Europy. Pierwszą jest rewolucja francuska
1789 roku, szczególny ciąg wydarzeń oraz symbol politycznych
przemian naszej ery. Rewolucja 1789 roku była bowiem zupełnie
inna niż wcześniejsze rebelie. Już przedtem chłopi buntowali się
niekiedy przeciwko panom feudalnym, ich celem było jednak w
zasadzie odsunięcie od władzy określonych jednostek bądź
obniżenie cen lub podatków. Podczas rewolucji francuskiej (do
której z pewnymi zastrzeżeniami możemy dołączyć anty-kolonialną
rewolucję 1776 roku w Ameryce Północnej) po raz pierwszy w
historii został całkowicie zburzony porządek społeczny przez ruch
kierujący się wyłącznie świeckimi hasłami powszechnej wolności i
równości. Choć idee rewolucjonistów jeszcze dzisiaj trudno uznać
za zrealizowane, stworzyły jednak klimat zmiany politycznej i
okazały się jedną z sił napędowych współczesnej historii. Niewiele
znalazłoby się obecnie państw na świecie, których przywódcy nie
nazywali „demokracjami", niezależnie od rzeczywistego ustroju
politycznego. Jest to coś zupełnie nowego w historii ludzkości. To
prawda, że już wcześniej istniały republiki, przede wszystkim w
starożytnej Grecji i Rzymie. Są to jednak rzadkie wyjątki, zresztą w
każdym przypadku „obywatele" stanowili mniejszość ludności,
większością byli niewolnicy i obcy, pozbawieni przywilejów
nielicznych grup obywateli.
Drugą „wielką rewolucją" była tak zwana rewolucja przemysło-
14
wa,która rozpoczęła się pod koniec XVIII wieku w Wielkiej
Brytanii, a w następnym stuleciu objęła Europę Zachodnią i Stany
Zjednoczone. Rewolucję przemysłową przedstawia się czasami
wyłącznie jako pewną liczbę innowacji technicznych, przede
wszystkim zastosowanie energii pary wodnej w produkcji fabrycznej
i wprowadzenie nowych rodzajów maszyn poruszanych za pomocą
tego źródła energii. Wynalazki techniczne były jednak tylko częścią
znacznie szerszego nurtu zmian społecznych i ekonomicznych. Naj-
ważniejszą z nich była masowa migracja siły roboczej ze wsi do
rozrastającego się nieustannie sektora przemysłowego. Był to
proces, który stopniowo doprowadził do upowszechnienia się
mechanizacji w produkcji rolnej. Ten sam proces pobudzał rozwój
miast na skalę dotychczas nie znaną w historii. Oblicza się, że do
wieku XIX, nawet w najbardziej zurbanizowanych społeczeństwach,
w miastach żyło nie więcej niż 10% populacji, a w państwach i
imperiach o charakterze rolniczym zazwyczaj jeszcze znacznie
mniej. Według współczesnych kryteriów niemal wszystkie miasta w
społeczeństwach preindustrialnych, nawet najsłynniejsze ośrodki
kosmopolityczne, były stosunkowo niewielkie. Ludność Londynu w
XIV wieku szacuje się na mniej więcej 30 000, liczbę mieszkańców
Florencji w tym samym okresie na około 90 000. Na początku XIX
wieku liczba ludności Londynu była większa niż w którymkolwiek
istniejącym dotąd mieście i wynosiła około 900 000. Mimo istnienia
takiej dużej metropolii około roku 1800 jedynie niewielka
mniejszość mieszkańców Anglii i Walii żyła w miastach. Sto lat
później w miastach liczących 100 000 lub więcej mieszkańców żyło
już około 40% ludności, prawie 60% zamieszkiwało miasta, w
których liczba mieszkańców przekraczała 20 000.
15
Tabela 1. Procent mieszkańców miast wśród ludności świata

Rok Miasta liczące Miasta liczące Całkowita liczba ludności zdaje się wzrastać w stałym, lecz
20 000 i więcej 100 000 i więcej powolnym tempie do wieku XVIII; wówczas prawdopodobnie liczba
mieszkańców mieszkańców ludności świata jedynie się podwoiła. Od tej pory rozpoczęła się
1800 2,4 1,7 „eksplozja ludności", o której wszyscy słyszeliśmy, lecz nie każdy
orientuje się w szczegółach. Dzisiaj żyje na świecie blisko 4800
1850 4,3 2,3 milionów osób, a tempo wzrostu jest tak wielkie, że jeśli się
1900 9,2 5,5 utrzyma, liczba ludności świata co czterdzieści lat będzie się
podwajać. Ponieważ konsekwencje tego mogą być tragiczne dla
1950 20,9 13,1 ludzkości, stanowią przedmiot wnikliwych analiz, dzięki czemu
1970 31,2 16,7
czynniki wywołujące aktualnie ów wzrost są mniej kontrowersyjne
niż przyczyny industrializacji i urbanizacji. Większą część dziejów
1982 34,6 18,1 ludzkości charakteryzowała ogólna równowaga pomiędzy liczbą
urodzeń i zgonów. Zachwianie owej równowagi jest z wielu
Źródło: Kingsley Davis, The origin andgrowth ofurbtinisation in rke worki, „American Journal of Sociology", t. 61.1955
względów zagadnieniem złożonym, jednak można wyróżnić dwa
(uaktualnione). najważniejsze czynniki, które odgrywają rolę decydującą. Jednym z
nich jest fakt, że z wyjątkiem dwóch ostatnich stuleci średnia
Tabela 1 pokazuje, że w skali światowej zachodzi przez cały czas długość życia człowieka rzadko przekraczała 35 lat, czasami zaś
dramatyczny wzrost urbanizacji. Wysoka urbanizacja charakteryzuje wynosiła nawet mniej. Drugi czynnik to stopień śmiertelności wśród
wszystkie kraje uprzemysłowione, niezależnie od tego, jakie dzieci. W średniowiecznej Europie i w innych częściach globu nie
przyjmiemy kryterium odróżniania miast od mniejszych skupisk było dziwne, że spośród dzieci urodzonych w tym samym roku
ludności. Niebywały wzrost obszarów miejskich dokonuje się nawet połowa mogła nie dożyć wieku dorosłego. Wzrost średniej
jednak również w Trzecim Świecie. Największe obszary miejskie długości życia oraz bardzo wyraźny spadek śmiertelności wśród
współczesnego świata są wręcz ogromne w porównaniu z miastami dzieci — dzięki urządzeniom sanitarnym, ogólnej poprawie higieny i
istniejącymi do wieku XIX. upowszechnieniu leków przeciwko chorobom zakaźnym —
Jeśli industrializm i urbanizacja stanowią jądro przemian, które wywołały ów niepohamowany wzrost liczby ludności.
nieodwracalnie zlikwidowały większość tradycyjnych form
społeczeństwa, należy wspomnieć o jeszcze jednym związanym z
nimi zjawisku. W dzisiejszym świecie następuje niebywały wzrost
liczby ludności w porównaniu z przeszłością. Oblicza się, że w
czasie narodzin Chrystusa świat zamieszkiwało prawdopodobnie nie
więcej niż 300 milionów ludzi.
16 17

Socjologia: definicja i kilka uwag wstępnych
Socjologia pojawiła się, gdy ludzie unoszeni nurtem pierwszych
zmian, jakie przyniosły „dwie wielkie rewolucje" w Europie, zaczęli
się zastanawiać nad okolicznościami ich wystąpienia oraz
możliwymi konsekwencjami. Oczywiście, trudno jednoznacznie
określić źródła jakiejkolwiek nauki. Możemy wszakże wskazać
wyraźną ciągłość myśli społecznej, począwszy od połowy XVIII
wieku przez późniejsze okresy. Klimat idei przyczyniających się do
uformowania socjologii rzeczywiście w pewnej mierze dopomógł w
pojawieniu się procesów podwójnej rewolucji.
Czym właściwie jest socjologia? Zacznę od banału. Socjologia
zajmuje się badaniem społeczeństw ludzkich. Pojęcie społeczeństwa
można jednak określić tylko bardzo ogólnie. Do społeczeństw
zaliczamy bowiem nie tylko kraje uprzemysłowione, ale również
wielkie imperia agrarne (jak Cesarstwo Rzymskie i dawne Chiny)
oraz — na drugim końcu skali — małe wspólnoty plemienne, które
mogą liczyć bardzo niewielu członków.
Społeczeństwo jest zbiorem lub systemem zinstytucjo-
nalizowanych sposobów postępowania. Mówiąc o „zinsty-
tucjonalizowanych" formach działań społecznych, mamy na myśli
typy przekonań i zachowań, które pojawiają się i powtarzają, lub
posługując się terminologią nowoczesnej teorii społecznej — są
społecznie reprodukowane, w przeciągu długiego czasu na dużym
obszarze. Doskonałym przykładem takiej formy czynności
zinstytucjonalizowanej, czyli instytucji, jest język, stanowiący
fundament życia społecznego. Każdy mówi językiem, którego nikt,
jako jednostka, nie stworzył, choć wszyscy używamy języka
twórczo. Wiele innych aspektów życia społecznego może również
ulegać instytucjonalizacji, czyli stawać się powszechnie przyjętymi
praktykami,
18
które w rozpoznawalnie podobnych formach trwają przez pokolenia.
Dlatego mówimy o instytucjach ekonomicznych, politycznych itd.
Zauważmy, że takie użycie pojęcia „instytucja" różni się od
zastosowania tego samego słowa w języku potocznym jako
bliskoznacznego dla organizacji czy zakładu, podczas kiedy
instytucją nazywamy np. więzienie albo szpital.
Powyższe uwagi pomagają wyjaśnić, jak należy rozumieć termin
„społeczeństwo", nie możemy jednak na tym poprzestać.
Społeczeństwo jest wspólnym przedmiotem badań socjologii i
innych nauk społecznych. Cechą wyróżniającą socjologii jest
zainteresowanie głównie formami społeczeństwa, które pojawiły się
w wyniku „dwóch wielkich rewolucji". Są to formy zaawansowane
przemysłowo — rozwinięte gospodarczo kraje Zachodu oraz Europy
Wschodniej i Japonia — ale również wiele innych społeczeństw na
całym świecie, które dołączyły do nich w XX wieku. Żaden
porządek społeczny w nowoczesnym świecie nie oparł się bowiem
siłom wyzwolonym przez „dwie wielkie rewolucje". Chcę bardzo
wyraźnie podkreślić, że społeczeństw „zaawansowanych" nie można
traktować w izolacji od reszty świata lub od społeczeństw
poprzedzających je w historii, choć tak właśnie czyni znaczna część
socjologii.
W świetle tych zastrzeżeń można zaproponować następującą
definicję: socjologia jest nauką społeczną, której głównym
przedmiotem badań są instytucje społeczne zapoczątkowane przez
przekształcenia przemysłowe w ciągu ostatnich dwóch lub trzech
stuleci. Należy zwrócić uwagę na brak ścisłego rozgraniczenia
pomiędzy socjologią a innymi dziedzinami intelektualnego
podejścia w naukach społecznych. Nie ma zresztą potrzeby takiego
rozgraniczenia. Niektóre problemy teorii społecznej, związane z
konceptualizacją zachowań człowieka i jego instytucji, są wspólnym
przedmiotem zainteresowania wszystkich nauk społecznych.
Przypisy-
19
wanie konkretnym naukom społecznym różnych obszarów
ludzkiego zachowania tworzy intelektualny podział pracy, który ma
jedynie bardzo ogólne uzasadnienie.
Antropologia, na przykład, zgodnie z definicją zajmuje się
społeczeństwami „prostszymi": wspólnotami plemiennymi i
państwami agrarnymi. Jednak również one ulegają rozkładowi pod
wpływem ogarniających świat głębokich przemian społecznych lub
są wchłaniane przez nowoczesne państwa przemysłowe. Można
posłużyć się innym przykładem. Otóż przedmiotem ekonomii jest
produkcja i rozdział dóbr materialnych. Instytucje ekonomiczne są
jednak zawsze związane z innymi instytucjami w systemie
społecznym, na które wywierają wpływ, a zarazem ulegają ich
oddziaływaniu. Wreszcie, historia jako nauka o ciągłym oddalaniu się
przeszłości od teraźniejszości stanowi materiał źródłowy wszystkich
nauk społecznych.
Wielu słynnych myślicieli związanych z rozwojem socjologii
było zafascynowanych rolą nauki i techniki w zmianach, które
opisywali. Wyznaczając cele socjologii, starali się więc powtórzyć
w badaniach nad zagadnieniami społecznymi sukcesy nauk
przyrodniczych w wyjaśnianiu świata materialnego. Socjologia
miała być „nauką przyrodniczą o społeczeństwie". August Comte,
żyjący w latach 1798-1857 twórca pojęcia socjologii, nadał temu
poglądowi najbardziej przejrzystą i wszechstronną formułę.
Wszystkie nauki, łącznie z socjologią, mają —jego zdaniem —
wspólne ramy logiki i metody, wszystkie zmierzają do odkrycia
uniwersalnych praw rządzących poszczególnymi zjawiskami,
którymi się zajmują. Comte spodziewał się, że odkrywszy prawa
rządzące społeczeństwem ludzkim, będziemy mogli kształtować
nasz los mniej więcej tak samo, jak dzięki naukom przyrodniczym
potrafimy kontrolować zdarzenia w świecie przyrody. Ideę tę
wyraża jego słynne powiedzenie: Prevoir pour pouvoir (Prze-
widywać, aby kierować).
20
Od czasów Comte'a pogląd, że socjologię należy kształtować na
wzór nauk przyrodniczych był perspektywą dominującą, choć
oczywiście nie był przyjmowany bez zastrzeżeń, które wyrażały się
na wiele sposobów. Emil Durkheim (1858-1917), jeden z najbardziej
wpływowych twórców dwudziestowiecznej socjologii, kontynuował
niektóre myśli Comte'a. Uważał, że socjologia zajmuje się „faktami
społecznymi", które można traktować tak samo obiektywnie, jak
fakty, z którymi mają do czynienia nauki przyrodnicze. W swojej
krótkiej, lecz bardzo wpływowej książce* Durkheim proponuje, aby
zjawiska-społeczne pojmować tak jak rzeczy: powinniśmy patrzeć
na siebie, jakbyśmy byli obiektami w przyrodzie. Akcentował przy
tym podobieństwa pomiędzy socjologią a przyrodoznawstwem.
Jak już wspomniałem, choć ten punkt widzenia jest w socjologii
bardzo ugruntowany, jago nie podzielam. Nazywając socjologię i
inne dyscypliny, jak antropologia i ekonomia, „naukami
społecznymi", podkreśla się to, że zawierają one systematyczne
badania nad pewną dziedziną empiryczną. Terminologia ta nie jest
myląca, dopóki uznajemy, że socjologia i inne nauki społeczne
różnią się od nauk przyrodniczych w dwóch zasadniczych punktach.
1. Nie możemy traktować społeczeństw ani „faktów spo-
łecznych" tak, jak traktujemy przedmioty lub zdarzenia w świecie
przyrody, ponieważ społeczeństwa istnieją tylko o tyle, o ile są
tworzone i odtwarzane w naszych własnych, ludzkich działaniach.
W teorii społecznej nie możemy pojmować działań ludzkich, jakby
były zdeterminowane przyczynowo na wzór zdarzeń
przyrodniczych. Musimy dostrzegać to, co nazywam podwójną
zależnością (double involvement) jednostek i instytucji: tworzymy
społeczeństwo, będąc jednocześ-
*Emile Durkheim, Zasady metody socjologicznej (1895), przeł. J. Szacki, Warszawa 1968.
21
nie przez nie stwarzani. Jak mówiłem, instytucje są wzorcami
działań społecznych, reprodukowanymi w pewnym obszarze czasu i
przestrzeni. Warto się przez chwilę zastanowić, z czym się to wiąże.
Mówiąc o „reprodukcji" działań społecznych lub systemu
społecznego, mamy na myśli powtórzenie podobnych wzorców
działania przez podmioty oddalone od siebie w czasie i przestrzeni.
Należy zwrócić na to szczególną uwagę, ponieważ w większości
teorii społecznych — również w teorii Durkheima — panuje
tendencja do myślenia o reprodukcji w kategoriach fizycznego
naśladownictwa, co może mieć szkodliwe konsekwencje. Systemy
społeczne obejmują wzorce relacji pomiędzy jednostkami i grupami.
Wielu socjologów przedstawia owe wzorce jak ściany budynku albo
szkielet ciała. Jest to koncepcja błędna, ponieważ wyobraża
społeczeństwo zbyt statycznie lub niezmiennie, pomija fakt, że
wzorce systemów społecznych istnieją tylko wtedy, gdy jednostki
aktywnie powtarzają pewne formy zachowania, przejęte z innego
czasu i miejsca. Jeśli chcemy pozostać przy tego rodzaju
porównaniach, powinniśmy raczej powiedzieć, że systemy
społeczne są podobne do budynków, które w każdym momencie
ulegają ciągłej przebudowie do ostatniej najmniejszej tworzącej je
cegiełki.
2. Wynika stąd, że praktyczne implikacje socjologii nie są i nie
mogą być dokładnym odpowiednikiem technologicznych
zastosowań nauki. Atomy nie mogą się dowiedzieć, co mówią o nich
naukowcy i w świetle tej wiedzy zmienić swego zachowania. Ludzie
są do tego zdolni. Dlatego stosunek socjologii do swego przedmiotu
musi być inny niż w przypadku nauk przyrodniczych. Jeśli
traktujemy działania społeczne jako mechaniczny zbiór wydarzeń
rządzonych prawami naturalnymi, nie rozumiemy przeszłości i nie
pojmujemy, jak analiza socjologiczna może wpłynąć na naszą
przyszłość. Będąc ludźmi, nie tylko żyjemy w historii, ale nasze
rozumienie historii jest
22
integralną częścią tego, czym jest i czym może stać się historia.
Dlatego nie może nas zadowolić myśl Comte'a Prevoir pourpouvoir,
oznaczająca możliwość technologii społecznej. W naukach
społecznych stykamy się z innymi ludźmi, a nie z bezdusznym
światem przedmiotów. Często widać to wyraźnie, gdy okazuje się,
że to, co uczestnikom pewnych wydarzeń wydawało się nieuchronne
i niezmienne, podobne do praw natury, w rzeczywistości jest tworem
historycznym i że analiza socjologiczna może odgrywać rolę
emancypacyjną w społeczeństwie ludzkim. Analiza socjologiczna
uczy jednocześnie skromności. Choć wiedza może stanowić istotny
składnik władzy, nie jest tym samym co władza. Nasza zaś
znajomość historii jest zawsze tymczasowa i niekompletna.
Wyobraźnia socjologiczna: socjologia jako krytyka
Praktyka socjologii wymaga, jak twierdzę w tej książce, obudzenia
tego, co Charles Wright Mills trafnie nazwał wyobraźnią
socjologiczną*. Owo pojęcie przywoływane jest tak często, że
należy obawiać się trywializacji, zresztą sam Mills używa go raczej
dowolnie. Dla mnie oznacza ono kilka pokrewnych form
wrażliwości niezbędnych w analizie socjologicznej. Świat
społeczny, zapoczątkowany przez współczesne społeczeństwa
uprzemysłowione, istniejący do dzisiaj w kształcie stworzonym po
raz pierwszy na Zachodzie, można zrozumieć jedynie dzięki cnocie
potrójnego ćwiczenia wyobraźni. Formy wyobraźni socjologicznej
obejmują wrażliwość historyczną, antropologiczną i krytyczną.
Istoty ludzkie, identyczne z nami pod względem genetycz-
* Charles Wright Milis, The Soeiotogical Imaginatión, Harmondsworth 1970.
23
nym, istnieją prawdopodobnie od mniej więcej 100 000 lat. Na
podstawie odkryć archeologicznych możemy stwierdzić, że
„cywilizacje" oparte na osiadłym rolnictwie istnieją co najwyżej
8000 lat. Jest to wszakże bardzo długi okres w porównaniu z
maleńkim skrawkiem najnowszej historii, którą zdominował rozwój
kapitalizmu przemysłowego. Historycy nie są zgodni co do daty
narodzin zachodniego kapitalizmu jako panującego typu gospodarki,
trudno byłoby jednak doszukiwać się jego początków w Europie
wcześniej niż w XV lub XVI wieku. Kapitalizm przemysłowy,
połączenie gospodarki kapitalistycznej z produkcją maszynową w
fabrykach, rozpoczął się nie wcześniej niż pod koniec XVIII wieku i
to tylko w części Wielkiej Brytanii. Minione stulecie, wiek świa-
towej ekspansji przemysłowego kapitalizmu, doprowadziło do zmian
społecznych o konsekwencjach bardziej drastycznych niż
jakikolwiek okres w całej dotychczasowej historii rodzaju ludzkiego.
Mieszkańcy krajów Zachodu żyją w społeczeństwach, które przyjęły
pierwszy impet owych zmian. Współczesne pokolenie czuje się
swojsko w społeczeństwach wymagających szybkich innowacji
technologicznych, w których większość ludności żyje w miastach,
pracuje w przemyśle i jest „obywatelami" państw narodowych. Ten
bliski nam już teraz świat społeczny, stworzony niezwykle szybko i
dramatycznie w tak krótkim czasie, jest jednak w historii człowieka
czymś zupełnie wyjątkowym.
Pierwszą próbą wyobraźni socjologicznej, jaką powinien dzisiaj
podjąć analityk społeczeństw uprzemysłowionych, jest przywracanie
naszej własnej bezpośredniej przeszłości, „świata, który
utraciliśmy". Tylko taki wysiłek wyobraźni, który oczywiście
wymaga znajomości historii, umożliwia nam zrozumienie, jak
bardzo różni się dzisiejsze życie w społeczeństwach
uprzemysłowionych od życia naszych stosunkowo niedawnych
przodków. Suche fakty, jak te, które przed-
24
stawiłem w związku z urbanizacją, mogą być nam pomocne.
Naprawdę jednak potrzebna jest próba odtworzenia w wyobraźni
kształtu tych form życia społecznego, które zostały obecnie w
większości zniszczone. Praca socjologa nie różni się w tym
przypadku od dzieła historyka. W osiemnastowiecznej Wielkiej
Brytanii — społeczeństwie, które pierwsze doświadczyło
oddziaływania rewolucji przemysłowej — w dalszym ciągu
zachowały obowiązującą moc obyczaje społeczności lokalnej
tworzące spójną całość pod dominującym wpływem religii. Było to
społeczeństwo, w którym rozpoznajemy cechy kontynuowane w
Wielkiej Brytanii w XX wieku, jednak zauważamy wyraźne różnice.
Instytucje, dziś tak zwyczajne, istniały wówczas zaledwie w formie
szczątkowej: nie tylko fabryki i biura, ale również szkoły, uczelnie,
szpitale i więzienia zaczęły się rozwijać dopiero w wieku XIX.
Zmiany w strukturze życia społecznego mają oczywiście w
pewnym stopniu charakter materialny. Jeden z historyków tak
opisywał rewolucję przemysłową:
Nowoczesna technologia wytwarza nie tylko więcej i szybciej;
produkuje ponadto przedmioty, jakich w żaden sposób nie można
by uzyskać metodami dawnego rzemiosła. Nawet najlepsza
prządka nie otrzymałaby tak delikatnej i równej nici, jaką
produkuje się w przędzalni; wszyscy kowale
osiemnastowiecznego świata chrześcijańskiego razem wzięci nie
wyprodukowaliby tak dużych, gładkich i jednolitych arkuszy
stalowych jak te wychodzące z nowoczesnej walcowni. Co
ważniejsze, nowoczesne technologie stworzyły rzeczy, które
trudno byłoby sobie wyobrazić w epoce preindustrialnej, a więc
aparat fotograficzny, samochód, samolot i wiele urządzeń
elektronicznych, od radia do komputerów wysokiej mocy,
elektrownie jądrowe, i tak dalej, prawie w nieskończoność... Re-
25
 zultatem jest ogromny wzrost podaży i różnorodności towarów i
usług. Zmieniło to sposób życia człowieka bardziej niż cokolwiek
przedtem, od czasu odkrycia ognia. Około 1750 roku Anglik był
ze względu na posiadane przedmioty materialne bliższy
legionistom Cezara niż własnym prawnukom*.
Szeroki zasięg i wielka siła oddziaływania innowacji tech-
nologicznych to nieodłączne cechy współczesnych społeczeństw
uprzemysłowionych. Ściśle z nimi związany jest upadek tradycji,
obyczajów zgodnych z cyklem kalendarza w lokalnych
społecznościach wiejskich, a także w życiu miejskim ery
przedkapitalistycznej. Tradycja zamykała teraźniejszość w
przeszłości i była związana z innym doświadczeniem czasu niż to
dominujące we współczesnych społeczeństwach Zachodu. Dzień
każdego człowieka nie dzielił się na „czas pracy" i „czas wolny", jak
to zazwyczaj bywa dzisiaj, a „praca" nie była wyraźnie oddzielona
od innych czynności, ani w czasie, ani w przestrzeni.
Mówiłem już o cezurze dwóch wielkich rewolucji wyznaczającej
początek przeobrażeń społeczeństw Europy Zachodniej. Druga z
tych rewolucji miała charakter polityczny i przyczyniła się do
rozwoju państwa narodowego — procesu równie znaczącego w
tworzeniu nowoczesnego świata jak wzrost przemysłowy.
Mieszkańcy Zachodu uważają za korzystne, że wszyscy są
„obywatelami" danego kraju i każdy uświadamia sobie niebagatelną
rolę ingerencji państwa (centralnego rządu i lokalnej administracji)
w jego własne życie. Jednak rozwój praw obywatelskich,
szczególnie powszechnych deklaracji praw, jest zjawiskiem
stosunkowo nowym. Nowy jest też nacjonalizm, poczucie
przynależności do okreś-
*David S. Landes, The UnboundPromethus, Cambridge 1969, s. 5.
26
lonej wspólnoty narodowej, różniącej się od innych. Zjawiska te
stały się charakterystycznymi właściwościami „wewnętrznej"
organizacji państw narodowych, równie ważne jest jednak
zwrócenie uwagi na stosunki pomiędzy państwami narodowymi
jako fundamentalny wyróżnik współczesnej epoki.
Żyjemy dzisiaj w światowym systemie, który nie ma analogii we
wcześniejszym okresie. Wpływy każdej z owych dwóch wielkich
rewolucji promieniowały na cały świat. Ustanowiony został
przemysłowy kapitalizm z niezwykle złożoną specjalizacją
produkcji, podziałem pracy, w którym stosunki wymiany mają
światowy zasięg. Pomyślmy choćby o ubraniach, które mamy na
sobie, o pomieszczeniu, w którym pracujemy, albo o naszym
ostatnim posiłku. Raczej mało prawdopodobne, żebyśmy sami
wykonali sobie ubrania, zbudowali własnoręcznie mieszkanie albo
wyprodukowali żywność, którą zjadamy. W krajach
uprzemysłowionych jesteśmy już całkowicie przyzwyczajeni do
takiej sytuacji, lecz przed nadejściem kapitalizmu przemysłowego
podział pracy był znacznie mniej złożony. Większość ludzi
samodzielnie zaspokajała znaczną część swoich potrzeb lub co
najwyżej korzystała z usług członków własnej wspólnoty lokalnej.
Dzisiaj wytwarzanie i wymiana towarów obejmuje cały świat, nastą-
pił rzeczywiście globalny podział pracy. Nie tylko wiele produktów
konsumowanych na Zachodzie wytwarza się w innych częściach
świata, częściowo również odwrotnie, ale ponadto procesy produkcji
odbywające się w oddalonych od siebie miejscach są ze sobą
powiązane siecią zawiłych połączeń. Niektóre elementy, np.
telewizorów, mogą być produkowane w jednym kraju, a pozostałe
gdzie indziej, sam odbiornik może być montowany jeszcze w innym
miejscu, a sprzedawany z kolei w innym.
Jednak nie tylko rozszerzanie się stosunków gospodarczych
spowodowało, że wyłonił się nowy i niezwykły system
27
światowy. Ekspansji kapitalizmu towarzyszył wzrost znaczenia
państwa narodowego. Wspomniałem już o pewnych cechach
„wewnętrznych" państwa narodowego (i zajmę się nimi bliżej w
rozdziale 7). Posługiwanie się terminem „państwo narodowe" jest w
pewnym sensie mylące, ponieważ narodowe były już pierwsze
państwa w Europie, utrzymujące pomiędzy sobą zmienne stosunki
harmonii i konfliktu. Dzisiaj cały świat stanowi mozaikę państw
narodowych. Ich pojawienie się w Europie, a zwłaszcza rozwój w
innych częściach świata to — powtórzymy — zjawiska stosunkowo
nowe. Przez większą część swojej historii ludzkość była rozrzucona
po całym świecie, żyjąc w bardzo małych społeczeństwach i
utrzymując się z myślistwa oraz zbierania jadalnych roślin — były
to tzw. społeczeństwa myśliwskie i zbierackie. W ciągu minionych
kilku tysiącleci świat w porównaniu z dzisiejszym był słabo
zaludniony przez członków społeczeństw myśliwsko-zbierackich,
niewielkich wspólnot rolniczych, mieszkańców miast--państw lub
imperiów. Niektóre imperia, przede wszystkim Chiny, były bardzo
rozległe. Całkowicie różniły się jednak od współczesnych państw
narodowych. Centralny rząd w tradycyjnym imperium chińskim
nigdy nie zdołał np. uzyskać bezpośredniej kontroli nad różnymi
prowincjami, zwłaszcza najbardziej odległymi. Większość
poddanych władzy państwa chińskiego żyła zupełnie innym życiem
niż rządzący, z którymi miała niewiele wspólnego, jeśli chodzi o
kulturę lub język.
Co więcej, choć rozmaite wymienione wyżej typy społeczeństwa
utrzymywały ze sobą różnego rodzaju kontakty, nie istniała, jak
obecnie, oplatająca świat sieć połączeń. Powiedzenie, że „Wschód
to Wschód, a Zachód to Zachód, i nigdy się nie spotkają" aż do XX
stulecia odzwierciedlało rzeczywistą sytuację. Od XI wieku
pomiędzy Europą a Chinami utrzymywane były wprawdzie
sporadyczne kontakty
28
i pewien poziom nieregularnej wymiany handlowej, lecz przez całe
wieki Chiny i Zachód pozostawały rzeczy wiście jakby na dwóch
różnych planetach. Dzisiaj wszystko wygląda inaczej, choć w
dalszym ciągu Wschód i Zachód dzielą różnice kulturowe. Chiny
nie są już imperium, lecz państwem narodowym, mimo ogromnych
rozmiarów zarówno gdy chodzi o terytorium, jak o liczbę ludności.
Oczywiście, są również, zgodnie z własną deklaracją, państwem
socjalistycznym, choć państwa narodowe w różnych miejscach
świata realizują raczej model liberalno-demokratyczny, który
najbardziej rozpowszechnił się w Europie Zachodniej.
Jeśli pierwszy wymiar wyobraźni socjologicznej jest związany z
rozwojem wrażliwości historycznej, drugi wymaga wykorzystania
intuicji antropologicznej. Mówiąc o tym, znowu podkreślamy ulotny
charakter konwencjonalnie rozpoznawanych granic pomiędzy
różnymi naukami społecznymi. Nadawanie historycznego znaczenia
tak niedawnym i tak dramatycznym przeobrażeniom społecznym,
jakie nastąpiły w ciągu ostatnich dwustu lat, nie jest zadaniem
łatwym. Jeszcze trudniejsze wyzwanie stanowi jednak chyba
odrzucenie jawnej lub ukrytej wiary, że sposoby życia, które
rozwinęły się na Zachodzie, mają przewagę nad życiem innych
kultur. Takie przekonanie znajduje uzasadnienie w rozprzestrzenia-
niu się zachodniego kapitalizmu uruchamiającego ciąg zdarzeń
naruszających lub niszczących większość kultur, z którymi
nawiązuje kontakt. Co więcej, niektórzy myśliciele społeczni nadali
owemu przekonaniu konkretną formę, próbując wtłoczyć historię
ludzkości w schematy ewolucji społecznej, gdzie „ewolucja" jest
rozumiana w kategoriach zdolności różnych typów społeczeństwa
do kontrolowania lub zarządzania swoim środowiskiem
materialnym. Zachodni industrializm pojawia się oczywiście na
samym szczycie tych schematów, gdyż niewątpliwie pomnożył
efektywność produk-
29

cji o wiele bardziej niż jakiekolwiek społeczeństwo w dotych-
czasowej historii.
Takie schematy ewolucyjne wyrażają postawy etnocentryczne, a
zadaniem wyobraźni socjologicznej jest ich podważanie. Koncepcja
etnocentryczna polega na tym, że stanowisko własnego
społeczeństwa lub kultury uważa się za kryterium oceny innych
kultur. Nie ulega wątpliwości, że jest to postawa głęboko
zakorzeniona w kulturze Zachodu. Występuje zresztą również w
wielu innych społeczeństwach. Zachodnie prze-' świadczenie o
własnej wyższości jest jednak w pewnej mierze wyrazem i
uzasadnieniem chciwego wchłaniania innych sposobów życia przez
kapitalizm przemysłowy. Nie powinniśmy utożsamiać
ekonomicznej i militarnej potęgi społeczeństw zachodnich, która
pozwala im przypisywać sobie wiodącą pozycję w świecie, z
najwyższym etapem w schemacie ewolucji. Waloryzacja materialnej
produktywności, tak jaskrawa obecnie na Zachodzie, jest w
zestawieniu z innymi kulturami postawą w pewnym sensie
wyjątkową.
Antropologiczny wymiar wyobraźni socjologicznej jest ważny,
ponieważ pozwala nam pojąć różnorodność sposobów egzystencji
człowieka, jakie możemy zaobserwować w świecie. Jednym z
przykładów ironii nowoczesnej ery jest fakt, że systematyczne
badania nad różnorodnością ludzkich kultur, tzw. antropologia
terenowa, narodziły się właśnie wtedy, gdy niezaspokojona
ekspansja kapitalizmu przemysłowego i zachodniej siły militarnej
zaczęła ową różnorodność niszczyć. Jednak antropologiczny aspekt
wyobraźni socjologicznej cechował nauki społeczne od parnego
początku, konkurując z myślą ewolucyjną o charakterze
etnocentrycznym. W Rozprawie o pochodzeniu i podstawach
nierówności między ludźmi Jana Jakuba Rousseau (1755, wyd.
polskie 1956) znajdujemy godne uwagi przekonanie, że
uświadamiając sobie barwną wielość ludzkich społeczeństw,
możemy nauczyć się
30
lepiej rozumieć własne społeczeństwo. „Całą ziemię" — zauważa
Rousseau — pokrywają społeczeństwa, „które znamy tylko z
imienia, a poważamy się sądzić o rodzaju ludzkim jako całości!"
Wyobraźmy sobie — pisze dalej — że mamy możliwość wysłania
grupy nieustraszonych badaczy, wrażliwych na różnorodność
ludzkiego doświadczenia, aby opisali nam wielorakie istniejące
społeczeństwa, o których tak mało wiemy.
Przypuśćmy, że ci nowocześni Herkulesi, gdy już powrócą ze
swych pamiętnych wędrówek, będą mogli bez śpieszenia się
opracować historię naturalną, moralną, polityczną krajów, które
zwiedzili; wtedy sami byśmy zobaczyli, jak się spod ich pióra
wyłania świat nowy, i dzięki temu nauczylibyśmy się poznawać
nasz własny".
W ciągu półtora wieku od napisani a Rozprawy podróżnicy,
misjonarze, kupcy i inni odbyli wiele takich ekspedycji. Ich relacje
były jednak często nieprawdopodobne albo niepełne, czasami były
wyrazem etnocentryzmu, który Rousseau tak zapalczywie zwalczał.
Antropologiczne badania porównawcze o systematycznym i
szczegółowym charakterze rozpoczęły się mniej więcej na przełomie
XIX i XX wieku. Od tego czasu, wraz z gwałtownym
zmniejszaniem się przestrzeni badań, antropologowie zgromadzili
znaczny zasób informacji o różnych kulturach. Informacje te
potwierdzają, po pierwsze, jedność rodzaju ludzkiego. Nie ma
powodów, aby przypuszczać, że ludzie żyjący w małych,
„prymitywnych" społeczeństwach są w jakiś sposób genetycznie
upośledzeni lub odmienni od tych, którzy żyją w ponoć bardziej
zaawansowanych „cywilizacjach". Nie są znane społeczeństwa
ludzkie bez.
"Jean Jacques Rousseau, Trzy rozprawy z filozofii społecznej, przet. H. Elzenberg, Warszawa
1956.
31
rozwiniętych form języka, wydaje się ponadto, że nie zachodzi W trzecim znaczeniu wyobraźnia socjologiczna wspomaga
korelacja pomiędzy typem społeczeństwa a złożonością form socjologię w krytyce istniejących form społeczeństwa.
wypowiedzi. Po drugie, nowoczesne badania antropologiczne Krytyka musi opierać się na analizie. W następnych rozdziałach
zwracają uwagę na szerokie spektrum instytucji, za pomocą których przedstawię różne poglądy na naturę społeczeństw
ludzie porządkują swoje życie. uprzemysłowionych, konkurencyjne i sprzeczne ze sobą inter-
Współcześni antropologowie są często kronikarzami katastrof, pretacje. Jak już zaznaczyłem, nie można pojąć zmian zapo-
pustoszenia kultury przez siłę militarną, wyniszczania przez choroby czątkowanych na Zachodzie, nie dostrzegając relacji pomiędzy tymi
szerzące się wskutek kontaktów z Zachodem lub naruszania społeczeństwami a resztą świata. Dlatego omówię później z
fundamentów kultury przez zanik tradycyjnych obyczajów. Jak pewnymi szczegółami znaczenie powstania współczesnego systemu
zauważa Claude Levi-Strauss, najwybitniejszy praktyk tej dziedziny światowego jako zjawiska fundamentalnego dla oceny przyszłych
w dzisiejszym świecie, antropolog jest „uczniem i świadkiem" możliwości organizacji społecznej człowieka.
ginących narodów. Stoją przed nami pilne i wybitnie praktyczne
zadania związane z walką o zaprzestanie ciągłego lekceważenia
praw owych narodów lub przynajmniej o ułatwienie im
przystosowania się do nowych sposobów życia, jeśli ich własne już
się rozsypały. Potrzeba takich zabiegów nie powinna jednak
skłaniać nas do lekceważenia wyników antropologicznych
ostatniego półwiecza. Dzięki nim możemy zachować w pamięci
formy życia społecznego, które w przeciwnym razie zniknęłyby na
zawsze.
Gdy połączymy drugie znaczenie z pierwszym, posługiwanie się
wyobraźnią socjologiczną umożliwia uwolnienie się z więzów
myślenia wyłącznie w kategoriach typów społeczeństwa, jakie
znamy tu i teraz. Oba znaczenia odnoszą się bezpośrednio do
trzeciej formy wyobraźni socjologicznej, którą chciałbym
przybliżyć. Dotyczy ona kształtu przyszłości. Krytykując myśl, że
socjologia jest podobna do nauk przyrodniczych, zdecydowanie
podkreślam, że żadnym procesem społecznym nie kierują
niezmienne prawa. Jako ludzie nie jesteśmy igraszką sił o
charakterze nieuchronnych praw natury. Oznacza to jednak, że
musimy być świadomi odmiennych przyszłości, które potencjalnie
otwierają się przed nami.

32

-------- 2 ----------
Konkurencyjne interpretacje:
społeczeństwo przemysłowe
czy kapitalizm?
Jak należy interpretować konsekwencje dwóch wielkich rewolucji
dla dalszego rozwoju uprzemysłowionego sektora świata?
Przeprowadzone przez socjologów liczne analizy pochodzenia i cech
społeczeństw uprzemysłowionych prezentują różne poglądy po obu
stronach głównej linii podziału, o której powiemy więcej w
niniejszym rozdziale. Wcześniej używałem pojęcia „społeczeństwo
uprzemysłowione" lub „kapitalizm przemysłowy" w celu
scharakteryzowania typu społeczeństwa, jaki pojawił się z końcem
XVIII wieku w Europie Zachodniej. Będę się nimi posługiwał także
w dalszej części książki, dlatego w tym miejscu chciałbym zwrócić
uwagę na pewne różnice terminologiczne, które wydają się bardzo
istotne w odniesieniu do tematów i problemów, a które będę
omawiał.
Należy zatem rozróżniać pomiędzy tym, co będę nazywał teorią
społeczeństwa przemysłowego a teorią społeczeństwa
kapitalistycznego. Nie są to tylko niewinne etykietki, ponieważ
zwracają uwagę na odmienne sposoby, dzięki którym badacze
społeczeństwa starają się wyjaśnić charakter zmian,
34
a które przekształciły współczesny świat. Pojęcie „społeczeństwo
przemysłowe" wprowadził książę Henri de Saint-Simon w pismach
z początku XIX stulecia, w których zawarł również pewne ogólne
wskazówki teoretyczne, wykorzystywane później przez innych. Do
tych późniejszych autorów zaliczamy między innymi Durkheima,
który wywarł na socjologię wpływ nie tylko w zakresie metodologii.
Durkheim raczej nie był zwolennikiem określenia „społeczeństwo
przemysłowe", przedstawił jednak wszechstronne ujęcie samego
zjawiska. Teoria społeczeństwa przemysłowego nabrała nowego
rozmachu w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego wieku
dzięki wielu znanym autorom w Europie i w Stanach
Zjednoczonych. Można powiedzieć, że w tym okresie stała się
niemal ortodoksją.
Koncepcja społeczeństwa kapitalistycznego jest związana przede
wszystkim z osobą Karola Marksa, który zresztą zaczerpnął niektóre
ze swoich głównych idei z różnych wcześniejszych szkół teorii
społecznej, filozofii i ekonomii. Większość najważniejszych prac
stworzył w latach 1840-1870. Za życia Marksa (1818-1883)
cieszyły się one popularnością jedynie w wąskim kręgu jego
zwolenników i towarzyszy. Dopiero pod koniec XIX wieku, kiedy
marksistowskie ruchy polityczne — i ogólniej robotnicze — zyskały
na znaczeniu, idee Marksa stały się przedmiotem licznych,
trwających do dzisiaj dyskusji i sporów. Jednak od czasów Marksa
jego idee ciągle się rozwijają. Dzisiejszy marksizm stanowi
wewnętrznie zróżnicowany zbiór myśli, z którego w ograniczonych
ramach tej książki będę mógł wykorzystać jedynie kilka głównych
tematów wybranych z bardzo obszernej literatury. Być może już w
tym miejscu powinienem wygłosić swoje oświadczenie. Otóż, moim
zdaniem, pisma Marksa mają w dalszym ciągu znaczenie dla
socjologii i stanowią fundament krytyki pewnych hipotez teorii
społeczeństwa przemysłowego. Zara-
35
zem jednak dzieło Marksa ma wyraźne słabości, których nie można
lekceważyć.
Teoria społeczeństwa przemysłowego
Przedstawiając teorię społeczeństwa przemysłowego i porównując ją
z poglądami wyrażonymi przez Marksa lub przez jego
interpretatorów, powinienem na początku sformułować pewne
zastrzeżenia. Porównania, których chcę dokonać, i wątki dyskusji,
które chcę podjąć, nie wyczerpują możliwości kategoryzacji idei
socjologicznych. Jeśli sam marksizm obejmuje zróżnicowany zbiór
teorii, to różnorodność form niemarksistowskiej myśli społecznej
jest o wiele większa. Pewien stopień uproszczenia często dość
złożonych problemów jest więc nieuchronny; nieuniknione jest też
pominięcie niektórych zagadnień i idei, którym należałoby
poświęcić wyłączną uwagę w obszerniejszym dziele.
Przedstawione poniżej porównanie dwóch perspektyw ma nam
przybliżyć scenę wydarzeń społecznych. Nie jest to książka
„marksistowska", deklarowanie sympatii dla pewnych koncepcji nie
oznacza akceptowania w całości poglądów Marksa ani jego
samozwańczych następców. Zarazem jednak nie odrzucam Marksa
na rzecz teorii społeczeństwa przemysłowego. Obydwa stanowiska
powinny nas czegoś nauczyć. Każde z nich ma pewne ograniczenia,
które spróbujemy zidentyfikować i pokonać. Często można spotkać
się z opinią, że marksizm i tzw. socjologia burżuazyjna są niespójne
i dlatego trzeba opowiedzieć się po jednej stronie kosztem drugiej.
Nie zgadzam się jednak z tym twierdzeniem.
Pojęcie „społeczeństwo przemysłowe" zawdzięczamy Jak już
wspomniałem, dziełu Saint-Simona. Moim zdaniem ist-
36
nieje pewna ciągłość pomiędzy ideami Saint-Simona i poglądami
bardziej współczesnych myślicieli. Mówiąc o „teorii społeczeństwa
przemysłowego", nie chcę jednak odwoływać się do ścisłego
zestawu aksjomatów wyznawanych przez określoną szkołę
socjologiczną. Odwołuję się raczej do wielu koncepcji i
interpretacji, które generalnie tworzą pewną całość. Różni autorzy
eksponują niektóre z nich kosztem innych, wyrażając opinie na
różnym poziomie wnikliwości i subtelności*.
Myśliciele, których chciałbym zaliczyć do teoretyków
społeczeństwa przemysłowego, są zwolennikami przynajmniej kilku
spośród poniższych poglądów.
1.Najbardziej znaczący kierunek zmian we współczesnym
świecie jest związany z przejściem od społeczeństw „tradycyjnych"
opartych pierwotnie na rolnictwie, na jednym krańcu, do
„społeczeństw przemysłowych" opartych na produkcji mechanicznej
i wymianie towarów, na drugim. Mówiąc o tych dwóch typach
społeczeństwa, teoretycy używają różnych określeń i rozmaicie
charakteryzują typ tradycyjny i przemysłowy. Zauważają również,
że „tradycja" i „nowoczesność" mogą rozmaicie łączyć się ze sobą w
różnych krajach.
2.Przejście od społeczeństwa tradycyjnego do przemysłowego
tworzy postęp. Nikt oczywiście nie twierdzi, że w społeczeństwach
przemysłowych nie ma konfliktów i napięć. Panuje jednak
przekonanie, że owe sprzeczności są równoważone przez korzystne
cechy ustroju przemysłowego, który stwarza dostatek materialny, a
zarazem wiąże się z likwidacją tradycyjnych źródeł zniewolenia. W
społeczeństwie przemysłowym rozpadają się sztywne formy
podziałów społecznych, np. pomiędzy arystokracją i szlachtą a
„zwykłymi ludźmi". Jest to społeczeństwo, w którym przeważa
równość szans.
* Użyteczny przegląd owych idei prezentuje Krishan Kumarw Prophecyand Progress, London
1978.
37
 3. Konflikty klasowe, które wybuchły w Europie Zachodniej w
XIX i na początku XX wieku, wyjaśniane są jako skutek
sprzeczności związanych z przejściem od społeczeństwa rolniczego
do społeczeństwa przemysłowego. Najbardziej znanego opisu tego
zjawiska dostarcza koncepcja instytucjonalizacji konfliktu
klasowego. U samych początków nowo powstającego społeczeństwa
przemysłowego podziały klasowe miały ostry charakter, a stosunki
klasowe stanowiły źródło podstawowych napięć. Napięcia te zostały
w znacznym stopniu złagodzone, gdy zaczęły się ustalać akcepto-
wane mechanizmy konkurencji przemysłowej w połączeniu z
rozszerzeniem na ogół ludności „obywatelskich praw politycznych",
czyli prawa do głosowania i tworzenia partii politycznych*.
4. Rozwój państw liberalno-demokratycznych jest zasadniczym
elementem towarzyszącym przejściu od tradycji do nowoczesności.
Demokracja liberalna to system polityczny znany z krajów Europy
Zachodniej i Stanów Zjednoczonych, w którym władza
parlamentarna jest dominująca, a dwie lub więcej partii konkuruje o
uznanie elektoratu. Wielu autorów twierdzi, że taka forma państwa
jest niejako zjawiskiem naturalnym towarzyszącym rozwojowi
społeczeństw przemysłowych. Inni, bardziej wrażliwi na szczegóły,
nie zgadzają się z tym poglądem, twierdząc raczej, że to właśnie
nowoczesne państwo jest podstawą zmiany społecznej**.
5. Rzecznicy teorii społeczeństwa przemysłowego sądzą
zazwyczaj, że ustrój przemysłowy jest w zasadzie jednolity,
niezależnie od tego, gdzie się rozwija. Czasami idea ta przy-
* Analizę tych do dziś budzących żywe zainteresowanie procesów przedstawił Martin Lipset w
książce Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, przel. G. Dziurdzik-Kras'niewska, Warszawa
1995.
** Reinhard Bendix, Nation-Building and Citizenship, New York 1964.
38
biera osobliwą formę, szczególnie u Kerra*. Teoria konwergencji
stanowi, jego zdaniem, „logikę industrializmu", która nieuchronnie
przyczynia się do coraz większego podobieństwa społeczeństw
przemysłowych, jeśli chodzi o ich podstawowe instytucje, choćby
początkowo bardzo się różniły. Im większe uprzemysłowienie, tym
bardziej widoczne wzajemne podobieństwa i zanik tradycji. Kerr
skupia się głównie na Stanach Zjednoczonych i Związku
Radzieckim, twierdząc, że mimo rozbieżności ideologii politycznej
obydwa społeczeństwa znajdują się na wspólnej drodze rozwoju.
Taki sposób rozumowania ma w dalszym ciągu swoich
zwolenników. Jest jednak również ostro krytykowany przez takich
autorów, jak np. Bendix, którzy zwracają uwagę na różne sposoby
mieszania się tradycji i nowoczesności we współczesnych spo-
łeczeństwach.
Nawet krytycy skłonni są mimo wszystko dopatrywać się
ogólnych podobieństw pomiędzy wszystkimi społeczeństwami
określanymi jako przemysłowe lub nowoczesne, choć dostrzegają
też pewne różnice. Co więcej, uważają, że wspólne właściwości
społeczeństw przemysłowych stanowią ich niezbędne cechy
wykluczające możliwość radykalnego przeobrażenia. Takie poglądy
nie muszą, jak w przypadku Kerra, świadczyć o determinizmie
technologicznym. Wielu autorów czerpie np. z pism Maxa Webera
(1864-1920) przekonanie, że niezbędną cechą współczesnych
społeczeństw jest organizacja w makroskali, która charakteryzuje się
pewnymi uniwersalnymi właściwościami. Podobnie jak Max Weber
krytykują zazwyczaj wprost nie tylko marksizm, ale również ogólniej
— ideały socjalizmu. W dalszej części rozdziału omówię dokładniej
przyczyny zajęcia przez nich takiego stanowiska, ponieważ ma ono
istotne znaczenie dla myśli społecznej (patrz s. 95-97).
* Clark Kerr i in.. Industrialism and Induslrial Man, Harmondsworth 1973.
39
 6. Koncepcja społeczeństwa przemysłowego często łączy się
ściśle z tzw. teorią modernizacji, odnoszącą się do społeczeństw
nieuprzemysłowionych. Pojęcie modernizacji dość wyraźnie zazębia
się z założeniami i tematami, którymi zajmowaliśmy się do tej pory.
Kluczową tezą teorii modernizacji jest twierdzenie, że
społeczeństwa „słabo rozwinięte" pozostają w pułapce tradycyjnych
instytucji, z której muszą się wyzwolić, chcąc osiągnąć dobrobyt
gospodarczy, jaki jest udziałem Zachodu. Również tę perspektywę
przedstawia się w sposób mniej lub bardziej wyrafinowany. Czasami
modernizacja oznacza po prostu „westernizację" (skrót myślowy,
któremu trudno się oprzeć, jeśli uważa się, że wszystkie
społeczeństwa przemysłowe są w zasadzie takie same). Większość
autorów przyznaje jednak, że społeczeństwo przemysłowe obejmuje
instytucje ukształtowane pierwotnie w kulturze zachodniej i że inne
społeczeństwa na drodze do uprzemysłowienia będą w jakiś sposób
różniły się od Zachodu. Zarazem jednak panuje przekonanie, że
„niedorozwój" można przezwyciężyć, jedynie przyjmując sposoby
zachowania wzorowane na obowiązujących dzisiaj w podstawowym czynnikiem rozwoju współczesnych społeczeństw.
społeczeństwach uprzemysłowionych. Problemy, jakie nasuwa ten
punkt widzenia, omówię w rozdziale 7.
Ponieważ dotychczas snuliśmy rozważania na dość abstrakcyjnej
płaszczyźnie, warto teraz pewne sprawy ukonkretnić. Można to
uczynić przez przybliżenie jednej z wersji teorii społeczeństwa
przemysłowego i jej porównanie z interpretacją marksistowską.
Znakomicie nadaje się do tego wersja przedstawiona przez Ralfa
Dahrendorfa". Choć pierwsze wydanie jego książki ukazało się już
dość dawno, a sam autor stopniowo zrewidował niektóre wyłożone
tam poglądy, pewne idee
* Ralf Dahrendorf. Class and Class Conflict in lndustrial Society, Stanford 1959 (oryginalne wyd.
niemieckie 1957).
40
nadal zachowały aktualność. Co więcej, książka ta była od początku
pomyślana jako krytyczne odczytanie Marksa i dlatego stanowi
punkt wyjścia do porównania ze stanowiskiem o charakterze
bardziej jednoznacznie marksistowskim.
Dahrendorf rozpoczyna swoje wywody od bezpośredniego
porównania względnej użyteczności pojęć społeczeństwa „prze-
mysłowego" i „kapitalistycznego". Choć przez Marksa było
używane to drugie, to w odniesieniu do społeczeństw Zachodu jako
termin bardziej pojemny jest — zdaniem Dahrendorf a — to
pierwsze. „Produkcja przemysłowa — dowodzi Dahrendorf — nie
jest tylko chwilowym gościem w historii, lecz prawdopodobnie
zostanie z nami na zawsze w takiej czy innej formie".
Industrializacja oznacza w jego ujęciu mechaniczną produkcję
towarów w fabrykach lub innego rodzaju przedsiębiorstwach, a
społeczeństwo przemysłowe to społeczeństwo, w którym in-
dustrializm jest dominującą formą organizacji gospodarczej.
Dahrendorf nie pozostawia wątpliwości, że industrializacja jest
Kapitalizm, twierdzi, oznacza tylko pewien sposób organizacji
społeczeństwa przemysłowego — formę przejściową ograniczoną
do społeczeństw Europy Zachodniej w XIX i na początku XX
wieku. Jego zdaniem społeczeństwo kapitalistyczne to takie
społeczeństwo, w którym produkcja przemysłowa znajduje się
głównie w rękach prywatnych; przedsiębiorca przemysłowy jest
zarazem właścicielem fabryki lub fabryk i zwierzchnikiem
robotników. Połączenie własności przemysłowej i sprawowania
władzy jest jednak zjawiskiem krótkotrwałym. W związku ze
wzrostem skali przemysłu od czasów Marksa posiadanie kapitału
nie zapewnia już kontroli nad systemem zarządzania
przedsiębiorstwem*. Pro-
* Klasyczny opis tej sytuacji przedstawili A.A. Berle i G.C. Meaiis, The Modem Corporation
imdPńvate Property, New York 1968 (1 wyd. 1932).
41

dukcję przemysłową, zwłaszcza w dużych firmach, które coraz
bardziej zaczynają dominować w gospodarce, kontrolują dzisiaj
specjaliści od zarządzania. Marks twierdził, że prywatna własność
kapitału jest podstawową cechą kapitalizmu (będę mówił o tym w
dalszej części książki). Według Dahrendorfa w tym przypadku nie
miał racji. Kapitalizm, w przeciwieństwie do industrializmu, rzeczy
wiście okazał się „chwilowym gościem w historii". Społeczeństwo
kapitalistyczne jest tylko jednym z podtypów społeczeństwa
przemysłowego, zaledwie przejściową fazą w jego rozwoju.
W pewnym sensie Dahrendorf i Marks są ze sobą zgodni. Obaj
uważają, że kapitalizm jest typem społeczeństwa przeznaczonym do
zastąpienia przez inny. Jednak proces ten interpretują zupełnie
inaczej. Zdaniem Dahrendorfa kapitalizm jest tylko wczesną formą
społeczeństwa przemysłowego, typem społeczeństwa, jaki
nieuchronnie musiał zapanować w naszej epoce. Zanik kapitalizmu
nastąpi na drodze dość łagodnego procesu społecznego,
napędzanego głównie przez zmiany gospodarcze związane z
rozszerzaniem się industrializacji. Według Marksa natomiast
kapitalizm można pokonać jedynie w procesie zmiany rewolucyjnej,
która stworzy zupełnie inny typ społeczeństwa: socjalizm. Marks
twierdził ponadto, że fundamentalną rolę w owym procesie przejścia
odegra konflikt klasowy. Dahrendorf przyznaje, w zgodzie z innymi
teoretykami społeczeństwa przemysłowego, że walka klas jest w
najnowszej historii zjawiskiem o pewnym znaczeniu. Nie podejmuję
się tutaj podsumowania jego złożonych poglądów w tej kwestii.
Zawierają one w każdym razie pewne propozycje przeformułowania
pojęcia „klasa", które nie znalazły większego uznania nawet wśród
jego zwolenników. Jeśli chodzi o porównanie z Marksem, wystarczy
powiedzieć, że Dahrendorf ogranicza konflikt klasowy w znaczeniu
Marksowskim — jako zjawisko związane z własnością prywatną —
do
42
stosunkowo krótkiego okresu XIX wieku. Konflikt klasowy wyraża
główne napięcia, których tłem jest początek rozwoju społeczeństwa
przemysłowego, gdy nie ukształtowały się jeszcze w pełni nowo
powstałe instytucje. Dahrendorf przypisuje szczególne znaczenie
tematom, o których wspomniałem powyżej (punkty 3-4), czyli
pojawieniu się państwa liberalno-demokratycznego i stworzeniu form
prawodawstwa przemysłowego, w tym ustawowego uznania prawa
do strajku, dzięki któremu konflikty w sferze przemysłowej mogą
być regulowane lub kontrolowane. Pierwsze umożliwia
organizowanie partii, które mogą działać na rzecz poparcia
rozbieżnych interesów klasowych na arenie politycznej; drugie
zapewnia analogiczne rozpoznanie różnic interesów w sektorze
przemysłowym. Efektem jest „rozbrojenie bomby zegarowej"
konfliktu klasowego — dość gwałtowne walki klasowe w XIX
stuleciu ustępują miejsca pokojowej rywalizacji politycznej i
negocjacjom w przemyśle. W analizie Dahrendorfa społeczeństwo
przemysłowe jest społeczeństwem zróżnicowanym: splatają się w
nim różnorakie konflikty i sojusze. W sumie jednak przedstawia
dość optymistyczny obraz. Konflikty stanowią element wbudowany
w strukturę opisanego wyżej instytucjonalnego porządku
administracji i gospodarki. Szczególnie ważnym czynnikiem,
umacniającym taki stan rzeczy, jest wyrównywanie szans dzięki
zwiększonej ruchliwości społecznej. Społeczeństwa przemysłowe w
ujęciu Dahrendorfa nie są egalitarne, ponieważ utrzymują
podstawowe różnice zamożności i władzy pomiędzy różnymi
grupami. Potencjalne straty są jednak równoważone przez rosnące
możliwości awansu społecznego jednostek. Główną rolę odgrywa
tutaj wykształcenie. Zdaniem Dahrendorfa w społeczeństwie
przemysłowym sukces lub niepowodzenie w systemie oświatowym
staje się głównym wyznacznikiem miejsca jednostki w
społeczeństwie. Liberalizujące oddziaływanie ruchliwości
społecznej, możliwe dzięki
43
wykształceniu, przyczynia się do ciągłego dojrzewania społeczeństw
przemysłowych. Mówiąc słowami Dahrendorfa:
Ruchliwość społeczna staje się jednym z kluczowych elementów
struktury społeczeństw przemysłowych i należałoby spodziewać
się ich „załamania", gdyby proces ruchliwości został
kiedykolwiek poważnie zahamowany*.
Poglądy Dahrendorfa są w tej kwestii bardzo bliskie ogłoszonej
pół wieku wcześniej teorii Durkheima. Durkheim dokonuje
rozróżnienia pomiędzy nierównościami, które nazywa
„wewnętrznymi" i „zewnętrznymi". Nierówności wewnętrzne to
genetyczne różnice zdolności i postaw, nierówności zewnętrzne
natomiast mają pochodzenie społeczne. Ogólny kierunek rozwoju
współczesnych społeczeństw powinien zatem prowadzić do
stopniowego eliminowania nierówności zewnętrznych. Nie oznacza
to wszakże całkowitego egalitaryzmu w społeczeństwie, lecz tylko
wyrównywanie szans dzięki ruchliwości społecznej. Proces ten
inaczej można określić jako dążenie do porządku społecznego, w
którym różnice majątku i władzy będą pochodziły wyłącznie z
nierówności wewnętrznych. Wspomagane kierującą dłonią
przyjaznego państwa jednostki będą znajdować dla siebie pozycje
społeczne odpowiadające ich zdolnościom.
Marks: kapitalizm i socjalizm
Jak już wspomniałem, pisma Marksa pobudziły rozwój różnych
tradycji intelektualnych, w tym i takich, które zajmują
* Ralf Dahrendorf. op. cit., s. 57.
44
główne miejsce we współczesnej debacie nauk społecznych. W celu
ich porównania z teorią społeczeństwa przemysłowego wybrałem
dzieło, którego oddziaływanie na socjologię dorównuje książce
Dahrendorfa. Poglądy obu autorów różnią się jednak ogromnie,
ponieważ praca Milibanda* ma z założenia charakter marksistowski.
Miliband i Dahrendorf wyznaczyli sobie mniej więcej podobne cele,
a więc czerpiąc wskazówki z pism Marksa, analizują zmiany
zachodzące w państwach uprzemysłowionych w ciągu ostatnich stu
pięćdziesięciu lat. Dahrendorf twierdzi jednak, że niektóre z głów-
nych założeń Marksa okazały się błędne, Miliband natomiast
utrzymuje, że są one zasadniczo słuszne i w dalszym ciągu mogą
być użyteczne w wyjaśnianiu zjawisk społecznych. Miliband zgadza
się oczywiście, że w czasie, jaki upłynął od śmierci Marksa,
nastąpiły daleko idące zmiany społeczne, gospodarcze i polityczne.
Sądzi jednak, że można je wyjaśnić raczej dzięki twórczemu
podejściu do teorii Marksa niż poprzez jej radykalną rewizję lub
odrzucenie.
Miliband posługuje się na ogół terminem „społeczeństwo
kapitalistyczne", a nie „społeczeństwo przemysłowe". Tym samym
odwołuje się wprost do stanowiska Marksa, które teraz krótko
przedstawię. Marks określa kapitalizm jako formę działalności
ekonomicznej, a także, dostrzegając ścisły związek innych instytucji
z tym sposobem organizacji gospodarczej, jako typ społeczeństwa.
Fundamentalne w poglądach Marksa jest założenie, że źródła
kapitalizmu sięgają czasów znacznie wcześniejszych niż rewolucja
przemysłowa i są czynnikiem pobudzającym industrializację.
Kapitalistyczna działalność gospodarcza obejmuje, według Marksa,
dwa podstawowe elementy strukturalne. Jednym z nich jest
oczywiście kapitał. Kapitał to po prostu każda wartość, jaką można
zain-
* Ralph Miliband, The Stale in Capitalist Society, London 1969.
45
westować w celu uzyskania dalszych wartości, a zatem pieniądze,
najbardziej płynna forma kapitału oraz środki umożliwiające
produkcję, czyli warsztaty, narzędzia itd., a po osiągnięciu fazy
uprzemysłowienia również fabryki i maszyny.
Wczesna akumulacja kapitału, która nastąpiła w Europie w XVII
i XVIII wieku, uruchomiła przeobrażenia społeczne i polityczne.
Znaczenie owych przeobrażeń można pojąć według Marksa, jedynie
odwołując się do drugiego elementu uczestniczącego w tworzeniu
się gospodarki kapitalistycznej. Akumulacja kapitału powoduje
zjawisko pracy najemnej — pojęcie to odnosi się do robotników,
którzy, mówiąc słowami Marksa, zostali „wywłaszczeni ze swoich
środków produkcji". W społeczeństwie feudalnym większość
ludności stanowili chłopi czerpiący środki do życia z uprawy
skrawków ziemi. W miarę rozwoju kapitalizmu wielu chłopów,
trochę z ciekawości, a trochę z przymusu, przenosiło się ze wsi na
coraz większe obszary miejskie. Stanowili oni rezerwuar siły
roboczej zależnej od właścicieli kapitału, którzy dawali im
zatrudnienie zapewniające środki do życia. Według Marksa
kapitalistyczna organizacja gospodarcza pociąga za sobą system
klasowy oparty na związku kapitału i pracy najemnej. Wzrost
produkcji maszynowej i rozbudowa fabryk — inaczej mówiąc,
proces industrializacji — przyspieszył przemianę pracowników
rolnych w miejską, przemysłową klasę robotniczą.
Zdaniem Marksa kapitalizm z natury preferuje społeczeństwo
klasowe, a stosunki klasowe, na których się opiera, są stosunkami
konfliktu lub walki. Pracodawcy i pracownicy są pod pewnym
względem od siebie zależni. Pierwsi potrzebują siły roboczej, która
będzie się zajmować produkcją, drudzy natomiast, pozbawieni
własności, potrzebują zarobków wypłacanych przez pracodawcę.
Według Marksa zależność ta jest jednak bardzo nierówna. Robotnicy
mają co najwyżej znikomy wpływ na wykonywaną pracę, a
pracodawcy mogą
46
osiągać zyski, jakie uważają za właściwe dla swoich celów.
Stosunki klasowe w kapitalizmie opierają się na wyzysku i
wywołują trwałe formy konfliktu. Marks uważał, że konflikt
klasowy z pewnością nie jest wyłącznie cechą wczesnych etapów
rozwoju kapitalizmu i z czasem będzie się jeszcze zaostrzał.
W teorii Marksa stosunki klasowe łączą bezpośrednio organizację
gospodarczą kapitalizmu z instytucjami obejmującymi resztę
społeczeństwa. Nie wystarczą zatem same badania nad
industrializacją, dopiero analiza struktury klasowej stanowi
podstawę zrozumienia roli dwóch rewolucji, z których wyłonił się
współczesny świat, oraz pozwala wyznaczyć przyszły kierunek
rozwoju. Rosnąca dominacja produkcji kapitalistycznej, która
według Marksa obejmuje coraz większe obszary, pobudziła
innowacje techniczne związane z rewolucją przemysłową.
Rewolucja francuska 1789 roku i inne rewolucje „burżuazyjne"
doprowadziły do, zdaniem Marksa, wzrostu politycznej władzy
klasy kapitalistów. Wprowadzenie zasad demokracji, w tym rządów
parlamentarnych, było według niego ściśle związane ze zmianami
gospodarczymi, jakie przyniosło rozszerzanie się gospodarki
kapitalistycznej. W społeczeństwie feudalnym system klasowy
opierał się przede wszystkim na zależnościach lennych, większość
ludności była formalnie wykluczona z udziału w rządach. W walce o
władzę polityczną klasa kapitalistyczna dążyła do zlikwidowania
przywilejów feudalnych; uczestnictwo w polityce było w zasadzie
dostępne dla wszystkich, ponieważ każdy był odtąd traktowany jako
równy „obywatel" państwa.
Marks twierdził jednak, że państwo kapitalistyczne dalekie jest
od ideałów demokratycznych, które na pozór ucieleśnia. Wolności,
o które walczyła klasa przedsiębiorców i ich sprzymierzeńców,
służą w rzeczywistości podtrzymywaniu dominacji nad klasą
robotniczą. Państwo nie jest liberalną instytu-
47
cją dobroczynną, jak przedstawiają to teoretycy społeczeństwa
przemysłowego, lecz wyrazem walki klasowej, i to w dwóch
znaczeniach, z których jedno jest głębsze od drugiego. W państwie
kapitalistycznym zakłada się równość wszystkich obywateli i
dostępność praw politycznego uczestnictwa dla każdego. W
większości społeczeństw kapitalistycznych aż do ubiegłego stulecia
przeważająca część ludności była pozbawiona praw wyborczych ze
względu na ich uzależnienie od statusu majątkowego, tworzenie zaś
partii pracy było często utrudniane, a nawet wprost zakazane przez
prawo. Nie te ' zjawiska decydują jednak o klasowym charakterze
państwa kapitalistycznego. Sfera „polityczna" dotyka bowiem tylko
niewielkiego obszaru aktywności życiowej człowieka, nie obejmuje
obszaru, w którym skupia się znaczna część naszej codzienności,
mianowicie pracy. W społeczeństwie feudalnym stosunki pomiędzy
panem a poddanym lub mistrzem a czeladnikiem regulowały
wzajemne prawa i obowiązki, choć większość z nich przemawiała
zwykle na korzyść jednej ze stron. Cechą wyróżniającą kontrakt
kapitalistyczny jest natomiast zależność wyłącznie ekonomiczna,
pieniężna. Robotnik nie ma żadnych praw uczestnictwa w
działaniach wpływających na charakter wykonywanej pracy lub inne
aspekty swojego zatrudnienia. Powstawanie związków zawodowych
— według Marksa główny przejaw konfliktu klasowego — jest
próbą zdobycia przez robotników środków sprawowania kontroli
nad warunkami pracy.
Poglądy te stanowią tło rozważań Milibanda nad współczesnymi
społeczeństwami Zachodu. Autor kwestionuje w nich perspektywę
przedstawioną przez Dahrendorfa. Uważa, że prywatna własność
kapitału pozostaje wyróżniającą kluczową cechą tych społeczeństw,
pomimo rozwoju wielkich korporacji i rosnącej ingerencji państwa
w gospodarkę. Zacytujmy więc Milibanda:
48
[społeczeństwa kapitalistyczne]mają dwie wspólne zasadnicze
cechy: po pierwsze, wszystkie są społeczeństwami wysoko
uprzemysłowionymi; po drugie większość środków działalności
gospodarczej jest w posiadaniu i pod kontrolą prywatnych
właścicieli. Połączenie tych cech tworzy rozwinięte kraje
kapitalistyczne i odróżnia je zdecydowanie od krajów
nieuprzemysłowionych, jak Indie, Brazylia czy Nigeria, choć tam
również środki działalności gospodarczej są w przeważającej
mierze w posiadaniu i pod kontrolą prywatnych właścicieli, a
także od krajów, w których przeważa własność państwowa, choć
niektóre z nich, jak Związek Radziecki, Czechosłowacja i
Niemiecka Republika Demokratyczna, są również wysoko rozwi-
nięte. Kryterium podziału stanowi zatem, innymi słowy, poziom
działalności gospodarczej w połączeniu ze sposobem organizacji
gospodarczej*.
Rosnące znaczenie wielkich korporacji bynajmniej nie osłabiło
kapitalizmu, lecz tylko umocniło siłę kapitału, aczkolwiek w formie
różniącej się od dziewiętnastowiecznego kapitalizmu
przedsiębiorców. Miliband zaprzecza, jakoby oddzielenie własności
od zarządzania miało jakiekolwiek radykalne konsekwencje
sugerowane przez Dahrendorfa. Po pierwsze, rozłam nie jest aż tak
głęboki, jak się często uważa, udziały mniejszościowe mogą nadal
zapewniać kontrolę nad korporacją, jeżeli reszta kapitału jest
rozproszona. Co ważniejsze, posiadacze kapitału i menedżerowie
mają podobne interesy ekonomiczne w utrzymywaniu systemu
produkcji kapitalistycznej i zazwyczaj zawdzięczają swoją pozycję
podobnym przywilejom pochodzenia— tworzą zatem dość jednolitą
klasę panującą.
* Tamże, s. 9.
49
 Ruchliwość społeczna jest również znacznie bardziej ogra-
niczona, niż głosił to Dahrendorf, zarówno pod względem jej
zakresu, jak i konsekwencji dla ogółu społeczeństwa. Według
Milibanda ruchliwość ma na ogół „krótki zasięg", czyli odbywa się
tylko pomiędzy najbliższymi pozycjami w hierarchii społecznej.
Ruchliwość o „długim zasięgu", pozwalająca osobom
pochodzącym z klasy robotniczej osiągnąć poziom elity, występuje
bardzo rzadko. Równość szans, która dla Dahrendorfa jest tak
istotna, okazuje się raczej mitem niż rzeczywistością. Miliband
twierdzi zresztą, że nawet gdyby fakty były zgodne z opisem
Dahrendorfa. ruchliwość nie zmieniłaby wiele w podziałach
klasowych. System klasowy pozostanie bowiem w gruncie rzeczy
taki sam, nawet gdyby mobilność społeczna była znacznie większa
niż obecnie:
Bardziej „merytokratyczna" droga kariery, wytyczona; w
istniejącym systemie ekonomicznym, mogłaby jedynie zapewnić
większej liczbie osób pochodzenia robotniczego zajmowanie
najwyższych szczebli w istniejącym systemie. Jest to, co prawda,
pożądane, ale nie powoduje przekształcenia w inny system*.
Analiza konsekwencji powszechnego prawa wyborczego i
uznania procedur rozjemczych w przemyśle także jest inna u
Milibanda i u Dahrendorfa. Ten ostatni skłonny jest traktować owe
zjawiska jako bezpośrednie skutki postępu industrializacji
akceptowane i popierane przez życzliwe państwo. Miliband
twierdzi natomiast, że są to osiągnięcia uzyskane w trakcie i w
wyniku walki klasowej i że nadal stanowią zarzewie konfliktu.
Prawo wyborcze rzadko było przyznawane bez oporów przez klasę
panującą, tak samo jak prawo
* Tamże, s. 41.
50
arbitrażu przemysłowego. Czy bomba została zatem skutecznie
rozbrojona? Mimo odmiennych punktów wyjścia Miliband i
Dahrendorf są w tej kwestii do pewnego stopnia zgodni. Miliband
akceptuje mianowicie pogląd, że scenariusz przewidywany przez
Marksa dotąd nie został zrealizowany. W Europie Wschodniej
istnieją jednak społeczeństwa, w których ortodoksyjna doktryna
oficjalna opowiada się za wprowadzeniem w życie wytycznych
Marksa. Związek Radziecki, społeczeństwa Europy Wschodniej
oraz Chiny, a także wiele innych krajów na świecie, rządzi się,
według własnej opinii, zasadami marksistowskimi.
Na podstawie przytoczonego wyżej cytatu można zauważyć, że
Miliband dostrzega różnice strukturalne dzielące te społeczeństwa
od społeczeństw Zachodu, choćby z tego względu, że gospodarka
jest w nich zarządzana przede wszystkim przez państwo, a nie przez
prywatny kapitał. Autor nie podziela jednak opinii, że stworzony
przez nie socjalizm stanowi w najlepszym wypadku niekompletną i
zniekształconą wersję przewidywań Marksa.
Miliband twierdzi, że dzięki wyraźnemu postępowi w porównaniu
do brutalnych stosunków gospodarczych wczesnego kapitalizmu
żądania podnoszone przez klasę robotniczą zostały na Zachodzie
częściowo zaspokojone. Na poziomie gospodarczym konflikt
klasowy jest zazwyczaj obszarem oddziaływania silnych nacisków
wywieranych przez przedsiębiorstwa i przez państwo w celu
oddzielenia tzw. stosunków przemysłowych od konfrontacji
politycznych. Powodzenie związków zawodowych w mobilizowaniu
„zorganizowanego świata pracy" często prowadzi do ich włączenia
się w istniejący układ. Związki zostają przekształcone w wielkie,
zbiurokratyzowane organizacje zatrudniające pełnoetatowych
urzędników i zaczynają się izolować od własnych członków, których
interesy powinny reprezentować w zakładach pracy.
51
 Wiele czynników składa się zdaniem Milibanda na równoległy
kierunek rozwoju w polityce. Od czasów Marksa partie
socjalistyczne lub partie pracy zyskały dość dużą władzę we
wszystkich rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych, z
ważnym i często dyskutowanym wyjątkiem Stanów Zjednoczonych,
gdzie uważa się jednak, w miarę słusznie, że obronę interesów
świata pracy obejmuje w całości program Partii Demokratycznej.
Jednak żadna z tych partii nie doprowadziła do zwycięskiej
rewolucji socjalistycznej. Dlaczego? Jedna grupa przyczyn obejmuje
uwarunkowania, które pozwalają partiom socjalistycznym zdobyć
skuteczne poparcie w rządzie. Bardzo często jest ono osiągalne
jedynie wtedy, gdy partie te wchodzą w koalicje z przewagą
liczebną konserwatywnych rywali. Skutkiem takich porozumień jest
na ogół raczej utrzymywanie istniejącego porządku niż jego podwa-
żanie. Jeżeli partie socjalistyczne dochodzą do władzy jako
mniejszość, ich działalność ograniczają jeszcze inne czynniki. Chcąc
osiągnąć szerokie poparcie w wyborach, przeważnie muszą łagodzić
programy zmiany społecznej. Po dojściu do władzy ich bieżąca
polityka okazuje się jeszcze mniej radykalna niż obiecywano w
kampanii wyborczej, ze względu na silny opór usankcjonowanych
grup interesów zagrożonych utratą dotychczasowej pozycji lub
przywilejów. Marksiści mają na ten temat różne zdania, Miliband
jednak skłania się ku opinii, że „socjalizm parlamentarny" jest z
zasady nieskuteczny, radykalna zmiana społeczna wymaga bowiem
dodatkowego wsparcia ruchów pozaparlamentarnych.
Marks twierdził, że rewolucja socjalistyczna w rozwiniętych
krajach kapitalistycznych nastąpi pod koniec XIX wieku. Coś się
jednak nie udało. Mimo to Miliband szuka odpowiedzi w pismach
Marksa. Reformistyczne tendencje zachodnich partii
socjalistycznych kształtowały się pod wpływem przenikającej do
nich ideologii. Według Marksa klasa, która kontro-
52
luje środki produkcji i aparat polityczny, kontroluje także główne
symbole i przeświadczenia społeczne. W społeczeństwach
kapitalistycznych występuje zjawisko nazywane przez Milibanda
„inżynierią przyzwolenia" (engineering of consent), polegające na
propagowaniu wśród ludności ogólnych postaw akceptacji
istniejącego stanu rzeczy. W tworzeniu ideologicznego klimatu
sprzyjającego kontynuacji kapitalizmu uczestniczy wiele instytucji,
zwłaszcza oświatowych. Podczas gdy Dahrendorf uważa edukację
za najważniejsze narzędzie likwidacji nierówności i wspierania
elastycznego, „merytokratycznego" porządku społecznego, w oczach
Milibanda oświata jest główną przeszkodą na drodze do zmiany
społecznej. System oświatowy włącza się bowiem w odtwarzanie w
każdym pokoleniu ogólnych wartości chroniących interesy klasy
panującej.
Jak już wspomniałem, teoria społeczeństwa przemysłowego jest
jawnym przeciwieństwem poglądów Marksa na temat możliwości
radykalnej transformacji w „społeczeństwach rozwiniętych". Ważną
rolę w tych poglądach odgrywa przekonanie o zasadniczej jedności
industrializmu. Skoro społeczeństwa przemysłowe mają
nieodzownie wspólne cechy, zakres przyszłych możliwości jest
oczywiście mocno ograniczony, inaczej mówiąc, przyszłość nie
będzie zbytnio odbiegać od teraźniejszości. Mam nadzieję, że
argumenty przytoczone w rozdziale wstępnym uczuliły już
czytelnika na wszelkie teorie wyrażane w kategoriach
nieuchronności. Dotyczy to również poglądów marksistowskich,
które są formułowane w ten sposób. Marksiści uważają przecież, że
rozpad kapitalizmu i zastąpienie go przez socjalizm jest
nieuchronne. W pismach Marksa znajdują się również fragmenty
napisane w tym duchu. Jest to punkt widzenia, którego nie można
uzasadnić na gruncie logiki ani udowodnić empirycznie. Stoimy
bowiem w obliczu świata otwartych możliwości, a nasza wiedza o
świecie
53
pomaga owe możliwości kształtować. Z pewnością istotna jest
jednak ocena, która z dwóch przedstawionych tutaj perspektyw jest
prawdziwsza, ponieważ ułatwia nam to przewidywanie najbardziej
prawdopodobnych kierunków rozwoju świata i wybór najbardziej
realistycznych opcji oddziaływania na przebieg zmian społecznych.

-------- 3 ----------
Podział klasowy i transformacja
społeczna

W poprzednim rozdziale przedstawiliśmy rozmaite problemy, mam

nadzieję, że niektóre z nich wzbudziły ciekawość czytelnika, lecz ze
względu na brak miejsca nie będę zagłębiał się w szczegóły.
Chciałbym jednak wyróżnić trzy podstawowe tematy. Pierwszy to
znaczenie analizy klasowej we współczesnych badaniach
społeczeństw przemysłowo rozwiniętych. Procesy rozwoju nie
potoczyły się zgodnie z założeniami Marksa. Czy wolno nam zatem
ogłosić, że jego idee nie mają już żadnego znaczenia w analizie
obecnych społeczeństw, do czego skłaniają się teoretycy
społeczeństwa przemysłowego? To będzie przede wszystkim
przedmiotem rozważań niniejszego rozdziału. Drugi temat dotyczy
natury państwa. W teorii społeczeństwa przemysłowego i —
ogólniej — w liberalnej teorii politycznej państwo jest rzecznikiem
interesów całej wspólnoty. Jak zauważa Miliband, zdaniem Marksa
jest przeciwnie: państwo jest „państwem kapitalistycznym", co ozna-
cza, że w pewnym sensie (który, jak się przekonamy, wymaga
uściślenia) jest wyrazem zasady klasowej, odzwierciedla asymetrię
interesów klasowych. Problemem państwa zajmę się

55
w kolejnym rozdziale. Temat trzeci sięga głębiej niż pozostałe i
ściśle wiąże się z dyskusją teoretyczną z rozdziałów poprzednich.
Jest to temat dotyczący możliwości transformacji w dzisiejszym
świecie. Na pewnym poziomie są to rozważania o żywotności
projektu Marksowskiego. Czy możemy jeszcze realistycznie
wyobrażać sobie możliwość pojawienia się społeczeństw
socjalistycznych, które będą się radykalnie różniły od istniejących
form kapitalizmu przemysłowego? Na poziomie bardziej
abstrakcyjnym, lecz nie mniej istotnym, temat trzeci zajmuje się
naturą socjologii jako działalności krytycznej. Zauważyłem już
przedtem, że nauka społeczna pozostaje w stosunku z gruntu
krytycznym do swojej materii, czyli życia ludzi w społeczeństwie.
Jaką formę powinna jednak przybrać owa krytyczna działalność? W
pewnym sensie cała książka dotyka tego zagadnienia, chciałbym
jednak odnieść się do niego wprost przy okazji formułowania
końcowych wniosków.
Zmiana od wieku XIX: władza korporacji
Porównując analizy przedstawione przez Dahrendorfa i Mili-banda
— dla wielu symptomatyczne — nie stwierdzamy większych
rozbieżności w ich poglądach na dziewiętnastowieczną Europę.
Obaj zgadzają się, że Marksowski obraz dziewiętnastowiecznego
kapitalizmu był w zasadzie poprawny. Dahrendorf przyznaje, że w
tym okresie własność prywatna i przynależność klasowa były ze
sobą zbieżne i że często obserwowanym zjawiskiem była walka
klas. Wyraźniejsze różnice pomiędzy tymi autorami zaznaczają się
przy ocenie zmian, które dokonały się w społeczeństwach
zachodnich w ciągu ostatnich stu lat. Według Dahrendorfa są to
zmiany
56
głębokie, które w sposób raczej ewolucyjny niż rewolucyjny
zlikwidowały klasowy charakter kapitalizmu w znaczeniu
przyjmowanym przez Marksa. Miliband odrzuca tę interpretację i
twierdzi, że społeczeństwa zachodnie pozostały społeczeństwami
kapitalistycznymi, a analiza klasowa ma podstawowe znaczenie w
zrozumieniu ich form instytucjonalnych.
Wszechstronne ujęcie całego wieku przemian nie mieściłoby się
oczywiście w ramach krótkiego rozdziału, zresztą chyba również w
całej książce. Można natomiast przedstawić popartą ilustracjami
empirycznymi obszerną charakterystykę najbardziej
fundamentalnych przekształceń. Jedną z oczywistych cech
społeczeństw zachodnich w ciągu ostatnich stu lat jest rosnąca
ingerencja państwa w życie gospodarcze, a także w inne sfery
aktywności społecznej. Tym faktem zamierzam jednak zająć się
dokładniej w następnym rozdziale. Ważniejsza w tym miejscu
wydaje się nasilająca się koncentracja gospodarki, zdominowanie
życia gospodarczego przez ogromne koncerny. Nikt nie neguje, że w
gospodarkach zachodnich wielkie korporacje zaczynają odgrywać
coraz bardziej doniosłą rolę. Trudno podać dokładne wartości,
zwłaszcza jeśli chodzi o dane porównawcze z różnych krajów. W
Stanach Zjednoczonych od początku naszego wieku dwieście
największych firm produkcyjnych zwiększa każdego roku swój
udział w zyskach o 0,5%. Te dwieście korporacji kontroluje dzisiaj
mniej więcej 3/5 całej produkcji. Podobnie dwieście największych
organizacji finansowych odpowiada obecnie za ponad połowę
wszystkich transakcji*. Ta niewielka garstka to gigantyczne
przedsiębiorstwa z oddziałami na całym świecie.
Poziom koncentracji przemysłu w Wielkiej Brytanii jest wyższy
niż w Stanach Zjednoczonych. Inne kraje Europy Zachodniej i
Japonia różnią się znacznie pod względem poziomu
* Michael Useem, The Inner Circle, New York 1984, rozdz. 2.
57
koncentracji, lecz we wszystkich wielkie korporacje odgrywają
główną rolę w działalności gospodarczej. Przeważająca większość
potężnych koncernów to korporacje publiczne, co oznacza, że ich
udziały mogą być kupowane i sprzedawane. Koncerny są zatem
„własnością" udziałowców.
Jakie są tego konsekwencje? Dahrendorf zwraca uwagę na osoby
zajmujące stanowiska, które zaczęto ogólnie nazywać
„menedżerskimi". Rozwój wielkich korporacji przyczynił się do
podziałów w obrębie klasy kapitalistycznej, jaka istniała w XIX
wieku. Lokowanie akcji w potężnych koncernach ma bardzo istotne
skutki. Tego rodzaju przedsiębiorstwa będę odtąd nazywał
„megakorporacjami". Uważa się, że megakorporacje są „mniej
kapitalistyczne" niż firmy charakterystyczne dla okresu rozkwitu
kapitalizmu prywatnych przedsiębiorców. Dziewiętnastowieczny
kapitalizm opierał się na silnej konkurencji, dlatego głównym
zadaniem każdej firmy była maksymalizacja zysku. Obecnie
megakorporacje zajmują w pewnych sektorach gospodarki pozycję
do tego stopnia dominującą, że zdolne są raczej opanować rynek niż
się od niego uzależnić. Ponadto trzeba zauważyć, że firmy te starają
się przede wszystkim osiągnąć długotrwały wzrost, nawet
rezygnując z natychmiastowej maksymalizacji zysku. Wydaje się
np., że IBM przywiązuje takie samo znaczenie do utrzymywania
ogólnego rozwoju, jak do pobudzania wysokiego poziomu zysku. W
języku współczesnej ekonomii takie przedsiębiorstwa określa się
jako satisficers („poszukujące zadowolenia"), ponieważ dbają o
satysfakcjonujący ogólny poziom rentowności bez maksymalizacji
zysku za wszelką cenę.
Powyższa interpretacja wiąże się ściśle z tezą, że formalni
właściciele megakorporacji (udziałowcy) nie mają już istotnego
wpływu na sprawy przedsiębiorstwa. Władza przeszła w ręce
menedżerów. Ponieważ menedżerowie nie są „kapitalistami"
(właścicielami przedsiębiorstw, którymi zarządzają).
58
są bardziej zainteresowani wewnętrzną stabilnością administracyjną
firmy niż poziomem osiąganych zysków. Niektórzy teoretycy
menedżeryzmu widzą w tym wielki przełom. Twierdzą, że
megakorporacje stały się społecznie odpowiedzialne i „wrażliwe",
całkiem odmienne od agresywnych i egoistycznych przedsiębiorstw
dziewiętnastowiecznych.
Zwolennicy menedżeryzmu, jak Berle, twierdzą, że silna
tendencja do koncentracji działalności przemysłowej, chara-
kterystyczna dla współczesnej gospodarki Zachodu, nie oznacza
bynajmniej konsolidacji nowej formy klasy wyższej. Koncentracja
korporacji przebiega równolegle z procesem zanikania istniejących
uprzednio form solidarności klasowej. Nawiązując do tej teorii,
Dahrendorf mówi o „dekompozycji klasy rządzącej". W XIX wieku
istniała jednolita kapitalistyczna klasa panująca, lecz oddzielenie
własności od zarządzania wraz ze wzrostem megakorporacji
doprowadziło do jej rozpadu. Od kiedy udziałowcy są szeroko
reprezentowani wśród ludności, kapitalistyczni „właściciele" nie
stanowią już jednolitej kategorii. Właściciele zostali oddzieleni od
zarządzających urzędników, którzy sprawują rzeczywistą władzę w
korporacjach. Sami menedżerowie również są podzieleni ze względu
na lojalność wobec firm, dla których pracują.
Istnieją jednak istotne powody, aby podważyć każdy punkt
powyższej interpretacji. Opanowanie nowoczesnej gospodarki przez
megakorporacje ma z pewnością znaczące konsekwencje dla
współczesnego życia gospodarczego. Konsekwencje te nie
odpowiadają jednak proponowanemu przez menedżeryzm modelowi
zadowalającego rozwoju. Po pierwsze, menedżeryści zwykle
wyolbrzymiają rozmiary nieskrępowanej konkurencji w dążeniu do
maksymalizacji zysku w dziewiętnastowiecznym kapitalizmie.
Pierwsi przedsiębiorcy często byli bardziej zainteresowani
rozbudową firmy w dłuższym okresie niż po prostu czerpaniem jak
największych korzyści. Co chy-
59
ba ważniejsze, współczesne megakorporacje nadal działają zgodnie
z kapitalistyczną zasadą konkurencji, choć nie ulega wątpliwości, że
dzięki kampaniom reklamowym i innym środkom mogą
bezpośrednio oddziaływać na popyt. Wielkie korporacje bardzo
rzadko zajmują pozycje „monopolistów" w ścisłym znaczeniu jako
jedyni producenci towarów w danym sektorze gospodarki.
Zazwyczaj konkurują ze sobą w ramach gospodarki narodowej, a w
dzisiejszych czasach przede wszystkim również na płaszczyźnie
międzynarodowej. Nacisk konkurencji oraz dążenie do utrzymania
jak największego marginesu opłacalności są często bardzo silne.
Nawiasem mówiąc, podejście menedżerskie było najbardziej
popularne w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, kiedy
zachodni przemysł znajdował się w fazie stałego wyraźnego wzrostu
bez szczególnych zakłóceń. Kolejny kryzys gospodarczy w nas-
tępnych latach oraz rosnące znaczenie rodzimych producentów,
lokujących kapitał w krajach słabiej uprzemysłowionych o niższych
kosztach robocizny, stworzyły zasadnicze przeszkody w zachowaniu
rentowności megakorporacji w niektórych sektorach gospodarki.
Tylko niewiele z nich może utrzymać zadowalające tempo rozwoju.
Powyższe rozważania wiążą się z charakterem i skutkami
rozdziału pomiędzy własnością a zarządzaniem. Najnowsze czasy
zakwestionowały słuszność twierdzenia menedżerystów o
rozproszeniu udziałów w megakorporacjach oraz przewidywania
utraty kontroli nad częścią kapitału wskutek owego rozproszenia.
Właściciele stosunkowo niewielkich pakietów mogą w każdym
przypadku zapewnić sobie skuteczną kontrolę nad polityką
korporacji, jeśli pozostała własność kapitału jest podzielona.
Ważniejsze jednak jest spostrzeżenie, że interesy menedżerów są
znacznie bliższe interesom właścicieli, niż postulują to zwolennicy
menedżeryzmu. Większość menedżerów zajmujących najwyższe
stanowiska w firmie posia-
60
da znaczne udziały, które często mają podstawowe znaczenie w
kategoriach absolutnych, nawet gdy nie są zbyt duże w stosunku do
ogólnego majątku wielkiej korporacji. Ich interesy mają zatem
charakter „kapitalistyczny" w podwójnym znaczeniu. Po pierwsze,
menedżerowie są ogólnie zainteresowani koniunkturą na rynku
papierów wartościowych, tak samo jak inni posiadacze kapitału, a
po drugie, ich działalność w sferze megakorporacji odbywa się w
ramach przedsiębiorstwa kapitalistycznego*.
Przedstawiona analiza nie stanowi raczej poparcia dla tezy, że
jednolita dziewiętnastowieczna klasa kapitalistyczna ustąpiła
miejsca zróżnicowanym grupom, dla których pojęcie „klasa
dominująca" nie znajduje zastosowania. Oczywiście, zawsze jest
możliwe przesadne podkreślanie jedności klas, zarówno panującej,
jak i podporządkowanej. Musimy jednak pamiętać, że np. tradycyjni
właściciele ziemscy zachowali w XIX wieku wiodącą pozycję
gospodarczą w wielu społeczeństwach zachodnich. Z pewnością
podzieliło to wyższą klasę przynajmniej w takim samym stopniu jak
dzisiejszy podział na „menedżerów" i „kapitalistów". Istotne są
również dwa inne czynniki podziału. Jeden z nich to trwające nadal
wyraźne nierówności w dystrybucji dóbr w społeczeństwach
kapitalistycznych. Choć pomiędzy poszczególnymi krajami
zachodzą pewne różnice, we wszystkich jednak niewielka
mniejszość ludności posiada zupełnie nieproporcjonalne ilości
ogólnych zasobów materialnych. Własność mniejszości przeważa
jeszcze bardziej, jeśli weźmiemy pod uwagę tylko akcje i udziały, a
nie sumę wszystkich dóbr materialnych. Drugi czynnik to
ruchliwość społeczna, a raczej jej brak, o czym świadczy skład grup
elitarnych. Wnioski Milibanda wydają
* Więcej na ten temat w książce Edwarda S. Hermana, Corpbrate Control, Corporate Power,
Cambridge 1981.
61
się bliższe rzeczywistości niż spostrzeżenia Dahrendorfa. Choć
ruchliwość może występować na niższych poziomach systemu
klasowego, szanse osób niskiego pochodzenia na dotarcie do
najwyższych sfer są naprawdę niewielkie.
„Instytucjonalizacja konfliktu klasowego"
Co się zatem dzieje z klasą robotniczą, którą Marks określił w
swojej słynnej wypowiedzi jako „grabarze kapitalizmu"? Sto lat
później grób nadal jest płytki, a jego przyszli użytkownicy, jeśli
nawet nie są już w rozkwicie pierwszej młodości, lo w każdym razie
nie wydają się poważnie zagrożeni bliską śmiercią. Dlaczego nie
dokonała się rewolucyjna transformacja kapitalizmu? Przekonaliśmy
się przecież, że autorzy, którzy w innych kwestiach mają całkowicie
odmienne poglądy, dostrzegają jednak słuszność przynajmniej
podstawowych elementów teorii Marksa w kontekście XIX wieku.
Odpowiedź na powyższe pytanie, a raczej perspektywa, jaka nasuwa
się w związku z odpowiedzią, zależy w dość dużym stopniu od
interpretacji pojęcia „instytucjonalizacja konfliktu klasowego".
Ująłem wyrażenie w cudzysłów, ponieważ chciałem podkreślić, że
jest w nim coś podejrzanego. Niewątpliwie jednak zwraca naszą
uwagę na procesy, w których klasa robotnicza zdaje się włączać w
system kapitalistyczny, zamiast stwarzać dla niego rewolucyjną
alternatywę.
Wyrażenie „instytucjonalizacja konfliktu klasowego" jest często
stosowane przez teoretyków społeczeństwa przemysłowego,
ponieważ w miarę dokładnie opisuje jeden z wyróżnianych przez
nich aspektów. Autorzy ci uważają, że walka klasowa o charakterze
otwartym i destrukcyjnym jest charakterystyczna dla wczesnych faz
rozwoju kapitalizmu przemy-
62
słowego. Rozwój akceptowanych lub uregulowanych zasad arbitrażu
przemysłowego służy łagodzeniu skrajności konfliktu klasowego,
przekształcaniu go w „konflikt przemysłowy". Robotnicy mogą teraz
otrzymywać spory kawałek przemysłowego ciastka, ponieważ mają
otwarte drogi do realizacji swoich interesów ekonomicznych. Dostęp
do praw konkurencji przemysłowej uzupełniło nabycie praw
politycznych w państwie. Przyjmujący ten punkt widzenia odwołują
się do historii ruchu robotniczego, który pod koniec XIX i na
początku XX wieku był ściśle związany z doktryną Marksa,
stopniowo jednak odrzucił postawę rewolucyjną na rzecz
reformizmu. Jako przykłady podaje się często niemiecki i szwedzki
ruch robotniczy. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) stała
się pod koniec XIX wieku pierwszą masową partią polityczną, której
program opierał się na hasłach marksizmu. Od początku pierwszej
wojny światowej większość członków SPD głosowała jednak za
poparciem niemieckiego wysiłku wojennego i stopniowo
przechodziła na pozycje prorządowe. Partii zależało bowiem na
wyeliminowaniu rewolucyjnej lewicy — tych, którzy nie zgadzali
się z linią programową większości. Po krwawym rozstrzygnięciu z
udziałem uzbrojonej policji, porzuciwszy kierunek rewolucyjny,
SPD pozostała w następnych latach przede wszystkim partią reform
społecznych. W sferze przemysłowej natomiast robotnicy niemieccy
z najmniejszą liczbą strajków w świecie uprzemysłowionym byli
swego rodzaju modelowym przykładem ustępliwości ludzi pracy.
Rozwój niemieckiego ruchu robotniczego trudno jednak uznać za
typowy dla społeczeństw zachodnich jako całości, tak samo zresztą
jak — ogólniej — drogę przemiany partii głoszącej hasła
rewolucyjne w partię reformistyczną. Istnieją bowiem w tym
zakresie zasadnicze różnice pomiędzy społeczeństwami
kapitalistycznymi. Z jednej strony są społeczeń-
63
stwa (jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania), w których
elementy rewolucyjne w ruchu robotniczym są wyraźnie stłumione,
a marksizm jako przedmiot rozważań i program polityczny nie
odgrywa większej roli. Z drugiej strony mamy nie mniej
przykładów, w których ruch robotniczy ma silne tradycje
rewolucyjne w przeszłości i w części zachował swój charakter do
dziś. W tej kategorii mieszczą się Francja i Włochy. Różnice
wskazują, że włączenie w system klasy robotniczej nie jest
zjawiskiem jednolitym. Dojrzewanie kapitalizmu nie umacnia
rewolucyjnego proletariatu, ale również klasa robotnicza nigdzie nie
staje się uległą „częścią systemu".
Nie ulega wątpliwości, że brak rewolucyjnej transformacji na
Zachodzie jest blisko związany z faktami wskazywanymi przez
Dahrendorfa i innych. Jedną z najlepszych analiz tego, co
Dahrendorf i autorzy o podobnych poglądach przedstawiali w
obszernych wywodach, jest opracowanie T.H. Marshalla sprzed
mniej więcej trzydziestu lat*. Według Marshalla konflikty klasowe,
charakterystyczne dla XIX wieku były coraz i bardziej łagodzone
przez stopniowy rozwój trzech typów „praw obywatelskich", które
nazywa: cywilnymi, politycznymi i socjalnymi. Pierwsze, czyli
cywilne prawa obywatelskie obejmują formalną równość wobec
prawa, zespół reguł gwarantujących udział w systemie prawnym.
Drugie to przede wszystkim powszechne prawo wyborcze oraz
prawo do tworzenia partii politycznych. Trzecie stanowią prawa do
konkurencji przemysłowej i opieki społecznej — zapomóg dla
bezrobotnych, zasiłków chorobowych itp. Marshall twierdzi, że
każdy typ obywatelstwa stanowi podstawę rozwoju pozostałych.
Formalne uprawnienia, według których każdy obywatel jest „wolny i
równy" wobec prawa, zostały wprowadzo-
*T.H, Marshall, Citiz.enship and Social Class, w: Class, Citiz.enship and Social Deve/o/jHiew,
Westport 1973(1 wyd. 1950).
64
ne w stosunkowo wczesnych fazach tworzenia się kapitalizmu. Bez
nich (jako przeciwieństwa zróżnicowanych praw i obowiązków dla
różnych stanów w feudalizmie) poszerzenie praw obywatelstwa
politycznego nie byłoby możliwe. Upowszechnianie się praw
politycznych przyczyniło się z kolei w znacznym stopniu do
ograniczenia władzy klasy kapitalistycznej poprzez zezwolenie
robotnikom na organizowanie się polityczne w celu obrony
własnych interesów w sferze parlamentarnej. Rosnąca siła
polityczna klasy robotniczej w połączeniu z prawami cywilnymi
umożliwiła konsolidację uznawanych sposobów rozwiązywania
zbiorowych sporów w przemyśle. Według Marshalla szczególne
znaczenie praw politycznych klasy robotniczej polegało jednak na
tworzeniu zrębów nowoczesnego „państwa dobrobytu". W
rezultacie procesy te wyraźnie zmieniły zarówno rolę podziałów
klasowych, jak i samą naturę podziału klasowego. W ciągu ostatnich
stu lat, jak twierdzi Marshall, „obywatelstwo i kapitalistyczny
system klasowy były w stanie wojny"*. Co więcej, to pierwsze
okazało się zwycięzcą, jednak jego triumf nie jest całkowity,
albowiem walka klasowa nie stanowi już zagrożenia ustroju
kapitalistycznego.
Sądzę, że w tym, co mówi Marshall, jest dużo prawdy, jednak nie
można zaakceptować jego poglądów bez kilku dość istotnych
zastrzeżeń. Pierwsze dotyczy znaczenia praw cywilnych. Marshall
niedostatecznie podkreśla brak równowagi w relacji pomiędzy
pracownikiem najemnym a „burżuazyjnymi stosunkami prawnymi".
Jak do pewnego stopnia dostrzegał już Marks, uwolnienie z więzów
zobowiązań feudalnych oznaczało w pewnym sensie
podporządkowanie mas władzy kapitału. Pierwsi przedsiębiorcy
kapitalistyczni byli zainteresowani tworzeniem zasobów „wolnej",
czyli dostępnej siły
* Tamże, s. 84.
65
roboczej, którą mogli dowolnie wynajmować lub zwalniać.
Kapitalistyczna umowa o pracę zajmuje centralne miejsce w analizie
Marksa i bezpośrednio wiąże się z jego teorią państwa. Formalnie
umowa ta zakłada „wolność" jednostek, nie związanych ze sobą
feudalnymi stosunkami poddaństwa; zależność jest wyłącznie
ekonomiczna, powstała na zasadzie zawieranej dobrowolnie umowy.
Owa wolność w rzeczywistości jednak zwiększa władzę
pracodawców nad pracownikami. Pozbawieni własności robotnicy
są bowiem nieuchronnie uzależnieni od wypłacanych zarobków
pozwalających im przeżyć. Prawa cywilne będące podstawą
wolności zawierania umów nie zapewniają robotnikom żadnego
formalnego wpływu na przebieg wykonywanej pracy. Mówiłem już
w po- i przednim rozdziale, że według Marksa jest to podstawowe
ograniczenie systemu demokracji parlamentarnej. Prawa po- I
lityczne przyznawane każdemu jako obywatelowi nie obejmują sfery
przemysłowej, czyli tego obszaru, w którym przejawia się
największa część życiowej aktywności ludności.
W tym miejscu nasuwa się kolejne spostrzeżenie. Opisywane
przez Marshalla upowszechnienie praw obywatelskich nastąpiło nie
tylko dzięki działalności wspaniałomyślnego państwa, ale (jak
zauważa Miliband) musiało zostać czynnie wywalczone. Warto tutaj
powtórzyć uwagi poczynione na wstępie książki. To nie
„obywatelstwo i system klasowy” jako takie walczą ze sobą, lecz
raczej każda ze stron wyraża czynne zaangażowanie podmiotów w
instytucjonalny kontekst rozwoju wczesnego kapitalizmu.
Stanowisko Marksa — odpowiednio przepracowane — w dalszym
ciągu jest podstawą do analizy tych procesów i ich skutków.
Krzyżowanie się praw cywilnych, politycznych i socjalnych to
powód trwającego konfliktu klasowego; prawa te nie są po prostu
kolejnymi fazami łagodzenia nierówności klasowych, ale do dzisiaj
po-
66
zostają w centrum nieprzerwanych konfliktów. Rozszerzanie się
praw obywatelskich jest w głównej mierze wynikiem ruchów
robotniczych wchodzących w spór z pracodawcami i z państwem.
Analizę Marshalla możemy zreinterpretować w następujący sposób.
Wzrastający udział robotników w związkach zawodowych można
potraktować jako reakcję „obronną" klasy pracującej, związanej
kapitalistyczną umową o pracę, na brak możliwości wywierania
nacisku. Nie mając formalnych praw uczestnictwa w sferze
produkcji, robotnicy próbują różnych sposobów odmowy
współdziałania, posługując się spełnianą niekiedy groźbą
zbiorowego zaprzestania pracy w celu uzyskania pewnej kontroli
nad jej warunkami. W wielu krajach, pisze Miliband, uznanie
dopuszczalnych form rozwiązywania sporów przemysłowych
nastąpiło dopiero po wielu, niejednokrotnie gorzkich i krwawych
walkach ruchów robotniczych. To samo dotyczy na ogół praw
politycznych. Powszechne prawo wyborcze, w większości krajów
wprowadzone dopiero w XX wieku, było niechętnie uznawane przez
rządy w obliczu zagrożenia wojennego, aby zmobilizować ludność
do walki z wrogiem.
To, co Marshall nazywa „państwem dobrobytu" (o którym więcej
w kolejnym rozdziale), Dahrendorf określ a jako „post-
kapitalistyczny" ustrój przemysłowy. Ja proponuję jeszcze inne
spojrzenie. Społeczeństwa zachodnie z pewnością bardzo się
zmieniły od czasów Marksa — zmiana ta jest w zasadniczej mierze
właśnie rezultatem konfliktu klasowego — pozostały jednak
„kapitalistyczne". Społeczeństwa zachodnie są kapitalistyczne
według następujących kryteriów: (l) produkcja dla zysku z przewagą
prywatnej własności kapitału stanowi główną siłę napędową
systemu gospodarczego; (2) posiadanie prywatnej własności,
zwłaszcza kapitału, zostaje rozdzielone bardzo nierównomiernie; (3)
konflikt klasowy ma w dalszym cią-
67
gu pierwszorzędne znaczenie zarówno w gospodarce, jak i w
polityce. Społeczeństwa kapitalistyczne są społeczeństwami
klasowymi.
Okazuje się zatem, że pisma Marksa nadal odgrywają kluczową
rolę przy analizie tych społeczeństw, choć nie oznacza to bynajmniej,
że dzieło Marksa lub jego kontynuatorów można bezkrytycznie
zaakceptować. Dokonane przeze mnie przeciwstawienie teorii
społeczeństwa przemysłowego marksizmowi jest użytecznym
uproszczeniem obejmującym najważniejsze problemy współczesnej
socjologii. Poniżej będę się starał jednak dowieść, że czasem
konieczne jest uwolnienie od każdego z tych przeciwstawnych stylów
analizy.
Nowe klasy, nowe technologie
Jedną z najbardziej charakterystycznych i najszerzej dyskutowanych
zmian, jakie dokonały się w systemach klasowych 1 społeczeństw
zachodnich w minionym stuleciu, jest relatywny I wzrost liczby
pracowników „umysłowych", tzw. białych kołnierzyków w
porównaniu z pracownikami „fizycznymi", czyli tzw. niebieskimi
kołnierzykami. Według danych ze spisów ludności w Stanach
Zjednoczonych liczba osób wykonujących 1 zajęcia „białych
kołnierzyków" jest obecnie wyższa niż „niebieskich kołnierzyków".
W innych krajach względny udział „białych kołnierzyków", jak
wykazują statystyki rządowe, jest wprawdzie nieco niższy, jednak
zaznacza się podobna tendencja.
Statystyki te zdają się całkowitym zaprzeczeniem Marksowskich
przewidywań dotyczących rozwoju społeczeństw kapitalistycznych.
Marks sądził bowiem, że ogromna większość ludności jest skazana na
wykonywanie rutynowych prac fizycz-
68
nych; drobny kapitał w dużej mierze zaniknie, a nieliczna klasa
wielkich kapitalistów znajdzie się po przeciwnej stronie ogromnych
mas proletariackich. Są jednak u Marksa fragmenty, które
zaprzeczają tak prostej prognozie. Najbardziej znany wskazuje na
„nieustanny wzrost liczebności klas średnich, które znajdują się
pośrodku, między robotnikami z jednej strony a kapitalistami i
właścicielami ziemskimi z drugiej"*. Wypowiedź ta jest jednak
sformułowana w kontekście polemicznym, a jej implikacje nie są
wyjaśnione. Wielu niemarksistów traktuje wzrost zatrudnienia
„białych kołnierzyków" jako główny argument podważający
Marksowską analizę struktury klasowej kapitalizmu. Badania
naukowe prowadzone w różnych krajach wykazują na ogół, że
„białe kołnierzyki", albo tzw. nowa klasa średnia, w mniejszym
stopniu angażuje się w ruch związkowy i wyznaje inne wartości i
postawy. Niektórzy autorzy twierdzą, że relatywny wzrost liczby
„białych kołnierzyków" jest oznaką pojawienia się społeczeństwa
klasy średniej. Marks przewidywał, że społeczeństwo będzie coraz
bardziej podzielone na dwie walczące klasy. Tymczasem rozwój
klasy średniej stał się czynnikiem stabilizującym, powodując
kurczenie się klasy robotniczej — to proletariat jest raczej
wchłaniany przez klasę średnią niż odwrotnie.
Marksiści w przekonujący sposób krytykują tę argumentację.
Dwa czynniki sugerują ostrożność w interpretacji przytoczonych
wyżej danych, zaczerpniętych z oficjalnych statystyk. Po pierwsze,
wiele zajęć „białych kołnierzyków" ma charakter ruty nowy, a
nawet zmechanizowany; większa liczba nierobotniczych stanowisk
pracy jest efektem prac biurowych. Znaczna część zawodów
zaliczanych w spisach ludności do „białych kołnierzyków" nie różni
się wyraźnie od prac
* Karl Mara, Kapitał, t. 4: Teorie wartości dodatkowej, przeł. J. Maliniak, Warszawa 1967, cz. 2, s.
677.
69
fizycznych i nie wymaga żadnych szczególnych kwalifikacji poza
podstawowym wykształceniem. Dziewiętnastowieczny „urzędnik"
to profesjonalista zajmujący stanowisko we władzach
administracyjnych. W dzisiejszym systemie zawodowym jest o
wiele więcej zajęć „urzędniczych", jednak praca urzędnika została
zredukowana do stereotypowych i mało wymagających zadań, które
bynajmniej nie dają przywilejów władzy. Po drugie, wzrost
zatrudnienia w zawodach urzędniczych wiąże się z rosnącą liczbą
kobiet podejmujących pracę na niższych stanowiskach
„umysłowych". W większości krajów zachodnich kobiety stanowią
przeważającą część osób zatrudnionych w zawodach urzędniczych
(a także usługowych, np. jako sprzedawcy). Prace umysłowe
zdominowane przez kobiety są na ogół zupełnie inne niż te, przy
których zatrudnia się mężczyzn. Są to zazwyczaj zajęcia najbardziej
zrutynizowane, o niskim bezpieczeństwie zatrudnienia i niewielkich
perspektywach kariery. Kobiety pracujące w takich zawodach nie
zaliczają się do rozrastającej się zamożnej, nowej klasy średniej,
przeciwnie — należą do grupy, którą nazwałem podklasą sektora
„białych kołnierzyków"*. Kobiety są przedmiotem podwójnego
wyzysku (patrz rozdział 6): dyskryminowane w systemie
zatrudnienia, muszą też zazwyczaj brać na siebie lwią część zajęć
związanych z prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci.
Niektórzy autorzy doszli do wniosku, że w ten sposób potwierdza
się Marksowska prognoza pogłębiającej się „proletaryzacji" siły
roboczej. Tylko jednak niewielu współczesnych podziela ten pogląd.
Większość uznaje, że nowa klasa średnia nie jest wprawdzie tak
duża, jak zakłada się w naiwnej interpretacji statystyk ludności, lecz
mimo to stanowi element
* Anthony Giddens, The Class Stnicture oflhe Achanced Societies. London 1979, s. 288.
70
komplikacji w kapitalistycznych stosunkach klasowych. „Białe
kołnierzyki", pracujące w wolnych zawodach, na kierowniczych
stanowiskach w gospodarce lub administracji, wykazały, że mogą
stać się znaczącą siłą polityczną we współczesnych
społeczeństwach. Marks miał z grubsza rację, gdy spodziewał się
upadku właścicieli drobnego kapitału — drobnych przedsiębiorców,
kupców itp., czyli „dawnej klasy średniej". Jednak, aby docenić
wpływy nie posiadającej własności nowej klasy średniej, należy
odrzucić niektóre sformułowania Marksa. Takie jest przynajmniej
moje zdanie. Trzeba zresztą uczciwie zauważyć, że niektórzy
współcześni autorzy marksistowscy próbują przeprowadzać analizę
nowej klasy średniej, uważając ją za bliższe Marksowi, niż według
mnie jest to możliwe*.
Nowe klasy, nowe technologie. Wielu wybitnych autorów,
niektórzy bliscy stanowisku Marksa, większość jednak bardzo od
niego odległa, zwraca uwagę na niektóre rodzaje zmian
technologicznych jako szczególnie istotne w kształtowaniu
aktualnych kierunków rozwoju społeczeństw kapitalistycznych.
Najsłynniejsza z tych koncepcji głosi, że wchodzimy w erę, która
nie jest już zdominowana przez przemysł fabryczny jak w
przeszłości, lecz przez „technologię informacyjną". Autorzy ci nie
mówią więc o „społeczeństwie postkapitalistycznym", ale o
„społeczeństwie postindustrialnym"**. Rola, jaką odgrywa nauka w
nowoczesnej produkcji, powszechne zastosowanie komputerów, a
ostatnio technologii mikroukładów, będą miały według nich bardzo
głębokie konsekwencje dla dotychczasowego porządku społecznego.
Konsekwencje takie są rzeczywiście prawdopodobne,
* Zobacz np. E.O. Wright, Class. Crisis and the State, London 1978, rozdz. 3. ** Dwie różne wersje tej
idei porównaj w: Daniel Bell, The Corning of Post-lndustiial Society, New York 1973; Alain Touraine,
The Post-Industrial Society, New York 1971.
71
choć technologia mikroukładów jest tak świeża, że jej rezultaty są
na razie raczej nieuchwytne. Z pewnością ogłoszenie „drugiej
rewolucji przemysłowej" jest co najmniej przedwczesne. Co więcej,
nasuwają się zastrzeżenia wobec idei, że industrializm jest obecnie
zastępowany przez nowy typ społeczeństwa, a zatem ustrój
„postindustrialny" będzie zupełnie inny niż społeczeństwa
współczesne. Oto niektóre najbardziej przekonujące argumenty
krytyczne:
1. Wyobrażenie społeczeństwa postindustrialnego oznacza
kontynuację technologicznego determinizmu, który kryje się w
ramach teorii społeczeństwa przemysłowego. Jak już podkreślałem,
powinniśmy wystrzegać się wszystkich typów determinizmu, jakie
mogą odnosić się do spraw ludzkich. Żadnej technologii nie można
prawidłowo zbadać w oderwaniu od ram społecznych, w których się
zawiera. W społeczeństwach zachodnich ramy te mają najwyraźniej
charakter kapitalistyczny.
2. Niektórzy autorzy sugerują, że nieuchronne pojawienie się
społeczeństwa postindustrialnego zapowiada pojawienie się nowej
klasy rządzącej, której władza będzie się opierać raczej na
kontrolowaniu informacji niż na własności. Pogląd ten w istocie nie
jest nowy, można się go doszukać już na początku XIX wieku.
Według Saint-Simona, na przykład, wyłaniające się „społeczeństwo
przemysłowe" miało być kierowane wspólnie przez naukowców i
ekspertów technicznych. Nigdy to jednak nie nastąpiło i mimo
dzisiejszych postępów technologii informacyjnej raczej nie nastąpi.
3. Zmiany społeczne i ekonomiczne związane z nowymi
technologiami należy rozpatrywać w kontekście światowym, co
spróbujemy wyjaśnić w kolejnych rozdziałach. Duża część
przemysłu wytwórczego, dostarczająca krajom Europy Zachodniej
znaczącej ilości towarów, jest obecnie zlokalizowana poza tymi
społeczeństwami.
72
Pierwsze miejsce wśród takich zewnętrznych producentów
zajmuje Japonia, która wychodząc ze stosunkowo słabej pozycji
ekonomicznej, stała się trzecim krajem (po Stanach Zjednoczonych i
ZSRR), jeśli chodzi o wartość dochodu narodowego brutto. Obecnie
Japonia eksportuje znacznie więcej towarów, niż importuje,
wykazując dwukrotnie wyższą stopę inwestycji i tempo wzrostu niż
Stany Zjednoczone. Zaczyna też odgrywać wiodącą rolę w gałęziach
przemysłu zdominowanych niegdyś przez kraje Zachodu.
Japończycy skutecznie zaatakowali czołową pozycję należącą do
Stanów Zjednoczonych w „podstawowych" gałęziach przemysłu, jak
produkcja stali i budowa okrętów. Japonia stała się światowym
liderem, wyprzedzając Stany Zjednoczone i Niemcy w produkcji
samochodów, Wielką Brytanię i Holandię w produkcji sprzętu
elektronicznego, Niemcy i Szwajcarię w produkcji aparatów
fotograficznych, zegarków i przyrządów optycznych*. Pozycji
Japonii zagraża z kolei szybki rozwój gospodarczy innych krajów
Wschodu, zwłaszcza Hongkongu, Tajwanu i Korei Południowej.
Jak powiemy w ostatnim rozdziale (s. 159-164), przesunięcia te
nie przyczyniają się w większym stopniu do zmiany zasadniczych
nierówności pomiędzy bardziej i mniej uprzywilejowanymi
obszarami świata. Służą natomiast integracji krajów Zachodu w
warunkach coraz bardziej złożonego międzynarodowego podziału
pracy. Spodziewane nadejście społeczeństwa postindustrialnego
można chyba lepiej opisać jako przestawienie gospodarki światowej,
w wyniku którego kraje kapitalistyczne utworzą „centrum"
administracyjne światowego systemu ekonomicznego (który, co
prawda, może ulec głębokim przeobrażeniom).
*Ezra F. Vogel, Japan as Number One: Lessom for America, Cambridge 1979.
73
Koniec klasy robotniczej?
Mając powyższe na uwadze, musimy poważnie potraktować pogląd,
że w społeczeństwach zachodnich dokonują się istotne przemiany w
strukturze klasowej i w samej naturze pracy. To prawda, że
upowszechnianie się technologii informacyjnej będzie coraz bardziej
zmieniać charakter pracy wykonywanej przez wielu ludzi i
przyczyniać się do wzrostu bezrobocia. Trzeba jednak zauważyć, że
w wielu krajach intensywny wzrost liczby bezrobotnych w ostatnich
latach jest skutkiem przewlekłej recesji, jaka w dużym stopniu
opanowała gospodarkę światową. W obliczu tych zjawisk często
przyznaje się, że kraje uprzemysłowione już nigdy nie wrócą do
gospodarki „pełnego zatrudnienia", którą najbardziej mogły się
poszczycić w latach sześćdziesiątych. Rycina 1 obrazuje zmiany po-
ziomu bezrobocia w kilku społeczeństwach zachodnich.
Przewidując utrzymywanie się wysokiej stopy bezrobocia,
zaproponowano liczne mniej lub bardziej spekulatywne interpretacje
kierunków rozwoju struktury klasowej krajów zachodnich. 1973 1975 1977 1979 1981 1983
Najciekawsza wydaje się prowokacyjna teoria współczesnego autora
francuskiego Andre Gorza*. Pisząc raczej z pozycji radykała niż Ryc. 1. Bezrobocie w kilku krajach w latach ! 973-1983 (wyrażone w procentach
czynnej siły roboczej) Źródło: SocialTremls, London 1985.
konserwatysty, Gorz przyznaje jednak, że Marksowska wizja
rewolucyjnej transformacji kapitalizmu jest już dzisiaj martwa. fizycznych, ale również bardziej rutynowych zajęć „białych
Zamiast obalenia systemu kapitalistycznego przez proletariat kołnierzyków".
obserwujemy, jak dojrzewanie kapitalizmu przyczynia się do Krytyka marksizmu u Gorza różni się zatem bardzo istotnie od
ograniczenia roli klasy robotniczej. Gorz zgadza się z twierdzeniem, stanowiska reprezentowanego przez Dahrendorfa. Marks uważał, a
że liczba „niebieskich kołnierzyków" w stosunku do „białych przynajmniej tak interpretuje go Gorz, że perspektywa stworzenia
kołnierzyków" ciągle maleje. Zwraca jednak uwagę na przez klasę robotniczą sprawiedliwego i humanitarnego
oddziaływanie technologii informacyjnej, która, jego zdaniem, społeczeństwa opiera się na produkcji dodatkowej, która jest
doprowadzi nie tylko do wyeliminowania wielu dotychczasowych możliwa dzięki kapitalizmowi przemysłowemu. Nowoczesny
prac przemysł wytwarza moce produkcyj-
* Andre Gorz, Fuiewell to the Working Class, London 1982.
75
74

ne, dzięki którym można uzyskać znacznie więcej dóbr, niż jest to
niezbędne do zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb. W
produkcji dodatkowej widzimy zapowiedź wyzwolenia od pracy
przymusowej; praca stanie się celem samym w sobie, drogą do
samorealizacji, którą obiecują wytwórcy. Gorz przyznaje jednak, że
stopniowa ewolucja kapitalizmu całkowicie przekreśliła te
oczekiwania. Wprowadzenie praktyki ścisłej kontroli pracy przez
zarządzających stłumiło wszelkie wyobrażenia robotników o jej
potencjale twórczym. Wiele dzisiejszych fabryk, połączonych pro-
cesami produkcyjnymi obejmującymi kilka kontynentów (patrz s.
161-163), dawno już przestało pełnić funkcję głównych ośrodków
formułowania polityki i wydawania decyzji. W epoce złożonych
technologicznie i globalnych procesów produkcji, jedyną władzą,
jaką mogą dysponować robotnicy w miejscach produkcji, jest
władza negatywna, czyli możliwość blokowania do pewnego stopnia
polityki i inicjatyw kadry zarządzającej.
Gorz zauważa jednak, że te same trendy, które podają w
wątpliwość Marksowski punkt widzenia, stwarzają nowe możliwości
realizacji pewnych bliskich mu wartości. „Teraz chodzi o to — pisze
Gorz — aby wyzwolić się od pracy przez odrzucenie jej natury,
treści, konieczności i właściwości"*. Problemem nie jest zatem, jak
przewidywał Marks, zdobycie władzy przez klasę robotniczą, lecz
osiągnięcie wolności po to, aby w ogóle zlikwidować funkcję
„robotnika". W wyniku przedstawionych wyżej procesów
historycznych klasę robotniczą zastąpił „neoproletariat", czyli — jak
mówi Gorz — „nieklasa nierobotników". Grupa ta składa się z
licznych jednostek, które są stale bezrobotne lub zatrudnione na
stanowiskach słabo zorganizowanych, nie mają określonej toż-
* Tamże, s. 67.
76
samości klasowej i dostatecznego bezpieczeństwa pracy. W dalszej
perspektywie na skutek coraz szerszych wpływów technologii
informacyjnej szeregi bezrobotnych będą się powiększać.
Nie będąc klasą i nie mając organizacyjnej spójności,
neoproletariat nie jest współczesnym substytutem klasy robotniczej
według teorii Marksa; nie ma historycznej misji zmiany porządku
społecznego. Gorz widzi jednak w tej pozornej słabości źródło siły.
Należący do „nieklasy" nie mają powodu, aby akceptować
„produktywny" etos zarówno kapitalizmu, jak i socjalizmu w ujęciu
Marksa. Coraz częściej próbują znaleźć satysfakcję w tym, co nie
ma nic wspólnego z pracą i miejscem pracy. Znakiem przyszłości
stanie się zatem różnorodność stylów życia poza sferą pracy. Jak
mówi Gorz, zmierzamy w kierunku „podwójnego społeczeństwa".
W jednym sektorze organizacja produkcji i administracji politycznej
będzie nastawiona na maksymalizację skuteczności, w drugim
jednostki będą wynajdywały różnorodne sposoby spędzania czasu,
dążąc do przyjemności i samorealizacji.
W odniesieniu do pracujących, zdaniem Gorza, powinniśmy
oczekiwać wyraźnego skrócenia przeciętnego wymiaru czasu pracy
oraz upowszechniania form dzielenia się zatrudnieniem. Większość
pracodawców i pracowników zgodnie przyznaje, że bezrobocie jest
zjawiskiem negatywnym, jednak pogląd ten zdaje się tracić
aktualność. Produktywna etyka pracy ustępuje miejsca nowej
perspektywie związanej z wykorzystaniem „czasu wolnego", który
nie będzie uważany jedynie za margines codziennych zajęć. Tak jest
już w niektórych krajach europejskich, gdzie znaczna część
pracowników nie tylko wybiera sobie godziny rozpoczynania i
kończenia pracy, ale z pewnymi ograniczeniami również liczbę
godzin pracy w miesiącu. Przewiduje się też wiele innych udogod-
nień, jak: „zaliczki emerytalne" wypłacane w każdym wieku
77

w zamian za przedłużenie okresu zatrudnienia do uzyskania pełnych
uprawnień emerytalnych, płatne urlopy długoterminowe
praktykowane dotąd jedynie w niewielu miejscach pracy (przede
wszystkim na uniwersytetach) oraz system równoważnych norm
czasu pracy polegający na tym, że osoba, która w określonym
okresie „zgromadziła" pewną liczbę godzin, może później pracować
w ograniczonym wymiarze, nie tracąc zarobków.
Warto porównać poglądy Gorza z opiniami głoszonymi przez
innych autorów, np. Himmelstranda*. Odwołuje się on do
stosunków panujących w Szwecji, nawiasem mówiąc — w kraju,
który najszerzej ze wszystkich wykorzystuje dzisiaj technologię
informacyjną. Himmelstrand opisuje zjawiska, które Gorz uznał już
za nieaktualne, oraz przedstawia interpretację, w zamyśle autora —
marksistowską, możliwości dokonania socjalistycznej przemiany
przez ruch robotniczy. Himmelstrand nie tylko sprzeciwia się
pożegnaniu klasy robotniczej, zaprzecza również, jakoby jej
liczebność relatywnie malała i jakoby współcześni robotnicy zostali
biernie włączeni w techniczny aparat produkcji. Szwecja jest jednym
z najlepiej prosperujących materialnie, najbardziej egalitarnych i
technicznie rozwiniętych społeczeństw świata, mając dochód na
głowę mieszkańca wyższy niż Stany Zjednoczone. Jest też jedynym
krajem, w którym prawie od pół wieku rządy sprawuje Partia
Socjaldemokratyczna będąca programowo partią pracy.
Himmelstrand twierdzi, że dzięki tym okolicznościom możliwy jest
w Szwecji rozwój przekraczający kapitalizm opiekuńczy w kierunku
socjalizmu. Według Himmelstranda tutejszy „socjalizm" nie ma nic
wspólnego z modelem wschodnioeuropejskim, który jest przez niego
traktowany pogardliwie, podobnie jak czyni to większość
współczesnych zachod-
* Ulf Himmelstrand i in., Beyond Welfare Capitalism, London 1981.
78
nich marksistów. Jego nadzieje na przyszłość nie są związane z
dalszą nacjonalizacją przemysłu ani z rozszerzaniem centralnego
planowania gospodarczego, lecz dostrzega on możliwość zapewnieni
a robotnikom pewnego poziomu kontroli nad procesami produkcji, w
których uczestniczą, co Gorz odrzuca jako niemożliwe we
współczesnym przemyśle. Według Himmelstranda wskazany przez
niego kierunek rozwoju to nie tylko perspektywa, którą każdy uzna
za słuszną do realizacji w przyszłości, ale przede wszystkim zadanie
na dzisiaj.
Poziom bezrobocia w Szwecji jest niski w porównaniu z
większością krajów zachodnich. W książce Himmelstranda nie ma
słowa o coraz większej grupie neoproletariatu, którą tworzą
bezrobotni i zatrudnieni w niepełnym wymiarze. Mówi się natomiast
o „rozszerzonej klasie robotniczej", czyli większości ludzi pracy,
których wspólny interes wymaga przeprowadzenia reform
socjalistycznych. Rozszerzona klasa robotnicza obejmuje oprócz
„niebieskich kołnierzyków" wszystkich wykonujących prace
rutynowe, w tym niższą warstwę „białych kołnierzyków" oraz osoby
zatrudnione w usługach. Autor stara się przedstawić różne dowody
wskazujące na to, że świadomość klasowa proletariatu w postaci
rozszerzonej klasy robotniczej jest nie tylko żywa, ale i aktywna. W
Szwecji, a prawdopodobnie również w innych społeczeństwach
rozwiniętych przemysłowo, istnieją warunki do rozwoju programów
wykraczających poza zwyczajne negocjacje ze związkami
zawodowymi i zmierzających w kierunku dalej idących form
przekształcania społeczeństwa. Himmelstrand zwraca uwagę na
propozycje wprowadzenia do przemysłu systemu funduszów
pracowniczych, które zostały oficjalnie usankcjonowane przez
socjaldemokratów. Rozważa różne wersje projektu, który w zasadzie
opiera się na podziale zysku. Pewna część zysków przedsiębiorstwa
ma być co roku wypłacana pracownikom firmy, a część
przekazywana do narodowego
79
i regionalnego funduszu rozwoju. Oczekuje się, że proces ten
przyczyni się do stopniowej zmiany stosunków władzy pomiędzy
pracodawcami a pracownikami i zostanie włączony w mechanizmy
demokracji przemysłowej.
Jak możliwe są tak ogromne różnice poglądów dwóch autorów, z
których każdy pisze o aktualnych procesach rozwoju w strukturze
klasowej społeczeństw zachodnich? Można oczywiście
odpowiedzieć, że Himmelstrand zajmuje się przede wszystkim
sytuacją w Szwecji, nawet gdy wnioski z jego analizy nie
ograniczają się wyłącznie do tego społeczeństwa, dla Gorza
natomiast głównym punktem odniesienia jest Francja. Istnieją
jednak ponadto zasadnicze rozbieżności w przewidywaniach
konsekwencji współczesnych przemian zachodzących w organizacji
przemysłowej i w strukturze klasowej. Jedną z nich jest, jak
wiadomo, zanik klasy robotniczej (według Gorza) lub jej wzrost
(zdaniem Himmelstranda) w systemie zatrudnienia społeczeństw
zachodnich.
Ważne w ty m względzie są nasze wcześniej sze rozważania
dotyczące klas (s. 68-73). Wydaje się bowiem, że żaden z autorów
nie ma racji. To prawda, że w kilku głównych społeczeństwach
Zachodu, m.in. w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji
i Niemczech „starsze" gałęzie przemysłu, jak górnictwo czy
produkcja żelaza i stali kurczą się. Jak już wspomniano, niektóre
dziedziny produkcji przejmują kraje Dalekiego Wschodu. Z drugiej
jednak strony względne ograniczanie pewnych gałęzi produkcji jest
rekompensowane rozwojem przemysłu usługowego związanego np.
z hotelarstwem, gastronomią i turystyką. Większość zajęć w nowych
dziedzinach gospodarki nie wymaga wysokich kwalifikacji
zawodowych i —jak zauważyliśmy wcześniej — nie obiecuje ich
wykonawcom awansu do „klasy średniej". Pracownicy tej kategorii
nie wykazują jednak również skłonności, aby przyłączyć się do
„niebieskich kołnierzyków" i stworzyć ogło-
80
szoną przez Himmelstranda „rozszerzoną klasę robotniczą". Wydaje
się raczej, że panorama społeczna różnicuje się, tworząc rozmaite
odmiany w strukturze klasowej różnych społeczeństw, a także w
obrębie tego samego społeczeństwa.
Teoria Gorza opiera się na przekonaniu o malejącej roli klasy
„niebieskich kołnierzyków", a także na założeniu związku pomiędzy
technologią informacyjną a bezrobociem i przewidywaniu, że
wysoki poziom bezrobocia będzie utrzymywał się w
nieskończoność. Każdą z powyższych tez można zakwestionować.
Wydaje się jasne, że technologia mikroelektroniczna, zwłaszcza
służąca automatyzacji procesów, w których dawniej
wykorzystywano pracę ludzką, może powodować ograniczenie
zatrudnienia w sferach, w których znajduje bezpośrednie
zastosowanie. Trudno jednak wyrokować, jak daleko sięgają jej
wpływy i jak długo będą oddziaływać na całość procesów
gospodarczych. Niektórzy, jak Gorz, są przekonani, że
automatyzacja ogranicza możliwości zatrudnienia. Można jednak
oczekiwać, że upowszechnianie się technologii informacyjnej
prędzej czy później stworzy nowe miejsca pracy, reagując na zmianę
popytu. Równie prawdopodobne wydają się sytuacje, w których
coraz szersze zastosowanie mikrotechnologii tworzy nowe
możliwości zatrudnienia, ale i przeciwny rozwój wypadków. Tańsza
produkcja masowa dostępnych produktów może spowodować nowe
zapotrzebowanie, mogą pojawić się nowe produkty i oferta nowych
usług, a sektory przemysłu mające trudności finansowe mogą
odzyskiwać rentowność.
Wszystko jest zatem niewątpliwie o wiele bardziej złożone i
nieprzewidywalne, niż skłonni są przyznać niektórzy autorzy.
Wysoki poziom bezrobocia w dzisiejszych czasach postrzega się
przez pryzmat „kryzysu naftowego" z lat 1973-1974 i innych
czynników prowadzących do recesji. Z pewnością możliwe jest, że
w większości krajów Zachodu poziom bez-
81
robocia w najbliższej przyszłości pozostanie wysoki lub będzie
nawet wzrastał. Jednak na pewno nie jest to zjawisko tak
nieuchronne, jak zakładają liczni obserwatorzy. W latach
sześćdziesiątych, w okresie rosnącego dobrobytu we wszystkich
krajach zachodnich, prawie wszyscy uważali, że utrzymanie w nich
niemal pełnego zatrudnienia jest pewne. Powinniśmy wystrzegać się
stosowania tego samego typu uogólnień w uzasadnianiu czegoś
przeciwnego.
Powyższe uwagi odnoszą się do empirycznych podstaw teorii
Gorza i Himmelstranda. Żaden z nich nie postawił jednak wprost
pytania, na ile scenariusz bliski przewidywanemu przez Marksa
ponad sto lat temu ma jeszcze dzisiaj znaczenie jako aktualny,
mogący zyskać poparcie, program polityczny. Ponieważ związane z
tym problemy przekraczają znacznie ramy omówionych dotąd
zagadnień, powrócę do nich w rozdziale podsumowującym.
------ 4 ----------
Nowoczesne państwo
W ostatnim stuleciu dokonały się istotne zmiany, o których
dotychczas wspomniałem tylko mimochodem: zwiększyła się rola
państwa w życiu społecznym. Rozszerzenie działalności państwa
jest dostrzegalne w wielu dziedzinach. Na poziomie gospodarczym
państwo w społeczeństwie kapitalistycznym zaczęło przejmować
nadzór nad działalnością produkcyjną. W większości krajów
kapitalistycznych ponad 40% osób aktywnych zawodowo jest
zatrudnianych bezpośrednio przez państwo, pracując w aparacie
administracji państwowej bądź w znacjonalizowanym przemyśle.
Państwo próbuje też coraz bardziej „interweniować" w działalność
gospodarczą poprzez oddziaływanie na podaż i popyt towarów,
udział w planowaniu gospodarczym, politykę cenową i płacową itd.
Angażuje się również w wiele innych aspektów życia społecznego:
uczestniczy w zakładaniu i organizowaniu więzień, przytułków,
szpitali oraz w finansowaniu tej kategorii świadczeń, które określa
się wspólnym mianem „opieka społeczna".
Wobec powyższego wydaje się dziwne, że przynajmniej do
niedawna państwo było przez socjologię wyraźnie ignorowane, i to
nie tylko przez zwolenników Marksa. Fakt ten jest w pewnej mierze
konsekwencją wyjątkowo niefortunnego
83
podziału w naukach społecznych. Uważano mianowicie, że
socjologia powinna zajmować się społeczeństwem w znaczeniu, w
jakim myśliciele dziewiętnastowieczni używali pojęcia
„społeczeństwo obywatelskie", czyli gospodarką, rodziną i innymi
instytucjami poza państwem. Analizę państwa pozostawiono w
kompetencjach dyscypliny zwanej „politologią" lub „naukami
politycznymi". W pewnym stopniu unikanie badań nad państwem
ma jednak głębsze korzenie intelektualne sięgające wieku XIX.
Socjologię marksistowską i niemarksistowską łączy wspólna
przeszłość krytyki klasycznej teorii ekonomii, która państwu
przypisywała minimalne znaczenie. Pierwsi ekonomiści twierdzili,
że najważniejsze siły napędowe zmiany społecznej koncentrują się
w produkcji, czyli w sferze „społeczeństwa obywatelskiego".
Państwo stwarza ramy prawne, które zapewniają ochronę umów
gospodarczych i ogólnie dba o interesy społeczności.
Późniejszych myślicieli pogląd ten nie zadowalał. Dla
przedstawicieli głównego nurtu socjologii — przypomnijmy znowu
Durkheima — państwo ma bardziej pozytywną i ważniejszą rolę do
odegrania, niż sądzili wcześni ekonomiści. Rozszerzanie się
działalności państwa jest koniecznym i korzystnym elementem
rozwoju porządku społecznego nastawionego na postępującą
reformę społeczną. W tym przypadku państwo jest postrzegane jako
zbiór przyjaznych instytucji, bezpośrednio zaangażowanych w
likwidowanie podziałów i nierówności klasowych. Marks twierdził
natomiast, że ekonomiści nie dostrzegają klasowego charakteru
państwa. Uważał, że bynajmniej nie jest ono narzędziem służącym
do wyrównywania podziałów, lecz z natury przyczynia się do ich
utrzymywania, popierając interesy klasy panującej, a występując
przeciwko przedstawicielom innych klas społecznych. W żadnej z
tych tradycji państwo nie było jednak przedmiotem systematycznych
badań. Zarówno marksiści, jak i nie-
84
marksiści interesowali się raczej domniemanymi efektami
działalności państwa niż samym państwem. Marks pozostawił
właściwie tylko kilka fragmentarycznych tekstów na temat państwa,
poświęcając większość energii krytyce wczesnej teorii ekonomicznej
na jej własnym terenie, tzn. w sferze stosunków produkcji
kapitalistycznej.
Państwo a klasy: nowe poglądy
W ciągu ostatnich kilkunastu lat nowoczesne państwo stało się
przedmiotem ożywionej dyskusji, zwłaszcza wśród autorów
marksistowskich. Uświadomiwszy sobie wyraźnie szczątkowy
charakter uwag Marksa na temat państwa, marksiści próbują
uzupełnić je bardziej szczegółowymi wnioskami. Jednym z
pierwszych przejawów nowego zainteresowania państwem była
książka Milibanda. Dwaj inni wybitni autorzy w tej dziedzinie to
Poulantzas i Offe*. Miliband i Poulantzas podjęli ze sobą
bezpośredni dialog na temat sposobów analizy państwa, co poniżej
krótko omówię.
Różne komentarze Marksa dotyczące państwa kapitalistycznego
idą w dwóch kierunkach. W niektórych miejscach mówi się o
państwie jako bezpośrednim instrumencie panowania klasowego,
kontrolowanym wprost przez klasę kapitalistyczną. W jednym z
fragmentów, na przykład, państwo zostało nazwane „komitetem
wykonawczym burżuazji". W innych kontekstach Marks zdaje się
sugerować, że klasowy charakter państwa polega w gruncie rzeczy
na zapewnieniu przez
* Zobacz zwłaszcza Nicos Poulantzas, Political Power and Social Classes, London 1973 (1 wyd.
1968); Claus Offe, Disorganised Capitalism, Cambridge 1985.
85
biurokrację państwową ogólnej ciągłości kapitalistycznej produkcji.
Choć może nie jest to od razu oczywiste, pomiędzy tymi dwoma
poglądami zachodzi fundamentalna różnica. Pierwszy zakłada, że
klasa panująca jest jednolitą formacją społeczną, która w dowolny
sposób manipuluje państwem. W konsekwencji jest to stanowisko
łatwe do podważenia, to typ rozumowania często atakowany przez
tzw. pluralistów. W interpretacji pluralistycznej, która dokładnie
zgadza się z poglądami Dahrendorfa i innych rzeczników teorii
społeczeństwa przemysłowego, w społeczeństwach zachodnich nie
ma jednolitej „klasy rządzącej". Istnieją natomiast różne elity, któ-
rych możliwości oddziaływania na politykę rządową są dość
ograniczone.
Druga pochodząca od Marksa koncepcja zwraca uwagę na
możliwość wyraźnych podziałów i tarć w kręgach rządzących
społeczeństwa, które w dalszym ciągu pozostaje klasowe. Poulantzas
rozwija tę myśl w swoich rozważaniach na temat państwa, choć
często czyni to w sposób niezręcznie zawiły i podatny na krytykę. W
pierwszej z powyższych interpretacji Marksa państwo wydaje się
manipulowane przez klasę rządzącą. Poulantzas natomiast
przypisuje państwu tzw. względną autonomię w stosunku do klasy
kapitalistycznej, którą cechują podziały wewnętrzne. Inaczej
mówiąc, państwo dysponuje w pewnym stopniu niezależną władzą,
lecz tylko w określonych granicach, przy czym władza ta jest
wykorzystywana do podtrzymywania ogólnych ram
instytucjonalnych działalności kapitalistycznej. Państwo może
zainicjować politykę przeciwną krótkotrwałym interesom pewnych
ugrupowań kapitalistycznych w celu obrony długotrwałego interesu
utrwalenia systemu jako całości. Jednym z przykładów jest
wprowadzanie przez rząd prawodawstwa skierowanego przeciwko
trustom wbrew sprzeciwom kierujących przed-
86
siębiorstwami, którzy chcą przeprowadzić połączenie firm w
określonym sektorze gospodarki.
Jest to na pewno subtelniejsze ujęcie analizy państwa niż to, które
wykorzystuje pierwszą, „instrumentalną" interpretację Marksa. Do
tej kategorii Poulantzas zalicza książkę Milibanda i na tej podstawie
formułuje wobec niej krytyczne uwagi. Sądzi mianowicie, że
Miliband za bardzo stara się wykazać jedność elit w społeczeństwie
kapitalistycznym na zasadzie podobnego wykształcenia, stosunków
rodzinnych, kontaktów towarzyskich itp. Przesadnie dostosowuje
też teorię społeczeństwa przemysłowego i pluralizm polityczny do
własnych kategorii, próbując udowodnić, że u steru rządów znajduje
się jednolita klasa posiadająca. Poulantzas twierdzi tymczasem, że
nawet rozłamy w wyższych sferach nie świadczą jeszcze o
słabnięciu dominacji klasy kapitalistycznej. Rozłamy są zjawiskiem
normalnym. Decydujące znaczenie ma natomiast trwanie
instytucjonalnego mechanizmu produkcji kapitalistycznej.
Choć dyskusję Poulantzasa z Milibandem trudno nazwać
szczególnie pouczającą czy owocną — jej uczestnicy zbyt często
rozmijają się w tym, co mówią — bardzo dobrze wyjaśnia ona
jednak pewne podstawowe zagadnienia, które sformułowałem na
wstępie tej książki. Ogólne stanowisko Poulantzasa choć
niemarksistowskie, bardzo zbliża się do pewnych elementów tego
modelu socjologii, który był przedmiotem moich krytycznych uwag.
Schemat Poulantzasa, pozostający pod silnym wpływem
„marksizmu strukturalistycznego" współczesnego francuskiego
filozofa, Louisa Althusse-ra, nazywa wprost aktorów społecznych
„nośnikami sposobów produkcji". Innymi słowy, działanie
człowieka tłumaczy jako rezultat uwarunkowań społecznych. Ludzie
nie są traktowani jako podmioty obdarzone wiedzą, ich „podwójne
uwik-
87
łanie" w społeczeństwo jest nie uświadomione. Miliband trafnie
zauważa, że Poulantzas ulega swoistej tendencji „strukturalnego
superdeterminizmu" bez względu na to, czy potwierdza on swoją
słuszność w dalszej części wywodu*.
Ten wątek chciałbym nieco rozwinąć, ponieważ tak samo jak
argumenty teoretyczne, przytoczone w rozdziale wstępnym, dotyczy
on bezpośrednio istoty państwa. W jaki sposób państwo osiąga
„względną autonomię", o której mówi Poulantzas i na czym ona
polega? Wypowiedzi Poulantzasa są w tej materii zawiłe i niejasne.
Nie wiadomo dokładnie, na czym opiera się względna autonomia
państwa, na ile i wobec czego jest względna. Myślę, że można to
wyjaśnić, jednak tylko pod warunkiem odrzucenia
deterministycznego stanowiska Poulantzasa. Najlepszym sposobem
wyjaśnienia specyficznych cech państwa kapitalistycznego jest
dokonanie porównania z innymi typami państwa, jakie istniały w
historii, czyli państwami agrarnymi czy imperiami. W tych ostatnich
reprezentanci klasy rządzącej na ogół tworzyli zarazem admi-
nistrację państwową; państwo i klasa panująca stanowili jedno. W
społeczeństwach kapitalistycznych jest inaczej. Przedstawiciele
klasy panującej kierujący przedsiębiorstwami handlowymi i
przemysłowymi dość często biorą bezpośredni udział w rządzeniu.
Na ogół jednak zarządzanie przemysłem i administracja państwowa
są od siebie instytucjonalnie oddzielone. Zacytujmy często
przytaczaną wypowiedź Karola Kautsky'ego, wczesnego marksisty z
przełomu wieków: „Klasa rządząca nie rządzi". Obie wersje tego, co
Marks mówił o państwie, są w pewnym sensie zgodne z powyższą
formułą, można jednak również wyciągnąć z niej wnioski
wyjaśniające ideę względnej autonomii.
* Ralph Miliband, The capitalist state: a reply to Nicos Poulantzas, „New Left Review". nr 59, 1970.
88
Zyski państwa zależą w kapitalizmie od pomyślności
przedsięwzięć gospodarczych. Państwo nie mogłoby przetrwać bez
powodzenia w działalności przemysłowej, choć nie sprawuje nad nią
bezpośredniej kontroli, która jest domeną klasy kapitalistów.
Autonomia działania części administracji państwowej jest zatem
mocno ograniczona wskutek uzależnienia od gospodarki
kapitalistycznej stanowiącej instytucjonalny wyznacznik autonomii
państwa, a zarazem podstawową przyczynę ograniczonego lub
„względnego" charakteru owej autonomii. Żadnego z tych zjawisk
nie można jednak lub nie należy interpretować mechanicznie.
Rosnąca ingerencja państwa w życie gospodarcze jest jednym ze
sposobów oddziaływania administracji na zasady funkcjonowania
działalności gospodarczej. Nie tylko marksiści uświadamiają sobie
zaburzenia i kryzysy nękające gospodarkę kapitalistyczną. Najbar-
dziej są ich świadomi urzędnicy państwowi i dlatego ciągle angażują
się w próby „zarządzania" gospodarką.
Do tej pory jesteśmy na ogół zgodni z poglądami Poulantzasa,
choć wyrażamy je za pomocą innych sformułowań niż te, którymi
on się posługiwał. Chciałbym jednak zwrócić uwagę na jeszcze
jeden element o bardzo istotnym znaczeniu dla autonomii państwa.
Jest to siła zorganizowanej klasy robotniczej wyrażona zarówno
przez siłę związków zawodowych, jak i przez wpływy partii pracy
lub partii socjalistycznych na sprawowanie władzy państwowej.
Poulantzas wyjaśnia, dlaczego źródłem sprzeczności pomiędzy
państwem a klasą kapitalistyczną są bardzo często konflikty
wewnątrz-klasowe: polityka państwowa może popierać jeden sektor
kapitału kosztem innego. Państwo próbuje jednak radzić sobie z
wpływami zorganizowanego świata pracy. Jeśli w pierwszych latach
kapitalizmu przemysłowego działania te nie miały większego
znaczenia, dzisiaj trudno byłoby tak o nich powiedzieć. Konflikty i
przeobrażenia, opisane w poprzednim
89
rozdziale, nie spowodowały po prostu „wcielenia" klasy robotniczej
do nie zmienionych instytucji gospodarczych i politycznych;
zdobyte prawa obywatelskie zmieniły równowagę władzy w
państwie, choć nie wywołały przewidywanych przez Marksa
rewolucyjnych przewrotów.
W tym miejscu można posłużyć się pismami Offe'a jako dogodną
korektą. Według Offe' a pojmowanie państwa w kategoriach
którejkolwiek z wymienionych wyżej interpretacji Marksa nie jest
właściwe, choć druga z nich jest słuszniejsza. W rzeczywistości
państwo znajduje się pod naciskiem dwóch wewnętrznie
sprzecznych, antagonistycznych wpływów. Nowoczesne państwo
angażuje się w liczne działania, m.in. w opiekę społeczną, ale
również w wiele innych usług wykonywanych dla wspólnoty jako
całości. Jakkolwiek jednak starałoby się „zarządzać" wzrostem
gospodarczym, jego dochody są w zasadzie uzależnione od majątku
wytwarzanego przez kapitał należący do właścicieli prywatnych lub
korporacji, czyli od procesów, którymi nie może bezpośrednio
kierować. Usługi, które państwo ma za zadanie organizować, muszą
być opłacane z dochodów osiąganych pośrednio, poprzez podatki.
Tymczasem zarządzający życiem gospodarczym — menedżerowie i
klasa kapitalistyczna — skłonni są opierać się dążeniom państwa do
zapewnienia dochodów umożliwiających świadczenie usług
publicznych. Dzieje się tak dlatego, że obok usług pożądanych
zarówno przez klasę panującą, jak i przez innych (np. tworzenie i
utrzymywanie sprawnej sieci dróg), jest wiele takich, z których
korzystają przede wszystkim niższe warstwy społeczne (np.
świadczenia socjalne).
Offe twierdzi, że skutkiem tych uwarunkowań jest stałe napięcie
pomiędzy tym, co nazywa utowarowieniem (commodificatiori) i
odtowarowieniem (decommodificatiori) stosunków społecznych.
Towar (commodity) to produkt lub
90
usługa, które można kupić lub sprzedać, stąd stosunek „uto-
warowiony" oznacza stosunek, któremu można nadać cenę, który
wchodzi na rynek. „Odtowarowienie" oznacza usunięcie z rynku
stosunków społecznych, zorganizowanie ich według innych
kryteriów niż ekonomiczne. Partie pracy i partie socjalistycznie dążą
do tworzenia lub prowadzenia polityki upowszechniającej stosunki
„nieutowarowione". Przykładem może być wspomaganie
możliwości zdobywania wykształcenia lub bezpłatna opieka
szpitalna dla każdego. Partie konserwatywne, z kolei, popierane
przede wszystkim przez klasę wyższą i średnią, próbują zachować
relacje „urynkowione", a nawet dokonywać ich powtórnego
utowarowienia. Występuje to m.in. w przypadku polityki pożyczek
państwowych na opłacenie kosztów nauki lub działań sprzyjających
rozwojowi sektora lecznictwa prywatnego.
Argumentacja przedstawiona przez Offe'a jest w zasadzie zgodna
z tym, co na temat znaczenia praw obywatelskich i natury „państwa
dobrobytu" powiedziano w rozdziale poprzednim. Teoretycy
społeczeństwa przemysłowego skłonni są traktować je jako trwałe
osiągnięcia, służące utrzymywaniu stabilnego liberalno-
demokratycznego ustroju przemysłowego; widzą w nich oni
efektywne rozwiązanie konfliktu klasowego w jakimkolwiek
znaczeniu zbliżonego do analizowanego przez Marksa. Moim
zdaniem natomiast są to zjawiska raczej uwikłane na stałe w konflikt
klasowy niż go likwidujące, „państwo dobrobytu" zaś jest tworem
dosyć kruchym. W klimacie politycznym dzisiejszego
konserwatyzmu można dostrzec to wyraźniej niż jeszcze kilkanaście
lat temu, ponieważ niektóre rządy konserwatywne z dawno nie
notowaną stanowczością podejmują obecnie próby ponownego
urynkowienia obszarów świadczeń społecznych.
91
Państwo a biurokracja
Choć autorzy marksistowscy pomogli bardzo wydatnie w prze-
prowadzeniu analizy nowoczesnego państwa w wymienionych
wyżej aspektach, w dwóch kontekstach ich dyskusje wydają się
jednak ograniczone. Jednym jest związek państwa z biurokracją lub
ogólniej z władzą administracyjną; drugim natomiast związek
państwa z narodem oraz państwa narodowego z siłą militarną i
przemocą. Trudno również skorzystać w tym przypadku z
interpretacji podsuwanych przez teorię państwa przemysłowego,
ponieważ są one zbyt silnie zakorzenione w tych samych tradycjach
myślenia, z których czerpie marksizm.
Jest jednak w teorii społecznej pewna ważna postać, której
poglądy ułatwiają zrozumienie tych kwestii. Mowa o Maxie
Weberze. Przed Weberem pojęcia „biurokracja" używano ogólnie w
znaczeniu „biurokracji państwowej", czyli w odniesieniu do
funkcjonariuszy państwowych. W pracach Webera w dalszym ciągu
biurokrację wiąże się przede wszystkim z państwem, jednak jej
pojęcie zostało znacznie rozszerzone i odnosi się do każdej formy
dużej organizacji. Według Webera rozwój biurokracji jest ściśle
związany z rozwojem kapitalizmu. Związek pomiędzy tymi dwoma
czynnikami ustanawiają normy nazwane przez Webera „racjonalno-
legalnymi". Jedną z wyróżniających cech kapitalistycznej działal-
ności gospodarczej jest według Webera jej zrutynizowany charakter:
produkcja zależy od rachunku zysków i wydatków w postaci
przeliczania nakładów surowców i siły roboczej w stosunku do
poziomu uzyskanych dóbr. Taką zrutynizowaną formę można
osiągnąć jedynie, przyjmując bezosobowe zasady, które określają
procedury i umożliwiają dokładny rachunek ekonomiczny. Weber
uważa za nieprzypadkowe, że początki gospodarki kapitalistycznej
w Europie zbiegły się
92
z wynalazkiem podwójnej księgowości; było to konkretne narzędzie
rachunku ekonomicznego niezbędnego do zrutynizowania
działalności gospodarczej.
Normy racjonalno-legalne mogą rządzić gospodarką kapi-
talistyczną, lecz według Webera mają znacznie szersze zastosowanie
w administracji wszelkich organizacji biurokratycznych. W państwie
zostają ujęte w formalny system skodyfikowanych przepisów
prawnych; w innych organizacjach streszczają się w
sformalizowanych regułach postępowania w różnych kwestiach.
Organizacja biurokratyczna charakteryzuje się specyficznymi
cechami. Jest to, według słynnej charakterystyki Webera z jego
głównego dzieła Wirtschaft und Gesellschaft (Gospodarka i
społeczeństwo), „typ idealny" — pojęcie, któremu przypisywał
podstawowe znaczenie w swoim podejściu do nauk społecznych.
Typ idealny to „jednostronne przejaskrawienie" pewnych aspektów
rzeczywistości, do którego można przyrównywać rzeczywistość.
Weberowski opis biurokracji jako typu idealnego zawiera zatem cały
zestaw cech, które rzadko lub wcale nie występują w formie
całkowicie rozwiniętej w jakiejkolwiek prawdziwej organizacji*.
Cechy te obejmują hierarchię władzy w postaci piramidy zależności
obowiązków służbowych, zatrudnienie urzędników za
wynagrodzeniem w wymiarze pełnoetatowym, ich formalne
kwalifikacje będące warunkiem zatrudnienia. W rozważaniach
Webera o związkach pomiędzy kapitalizmem a biurokracją wy
stępują dwa elementy, którym należy poświęcić szczególną uwagę.
Pierwszy z nich dotyczy uwzględnienia szerszego kontekstu w
rozwoju kapitalistycznych przedsiębiorstw. Weber znacznie silniej
niż Marks akcentuje wczesny rozwój biurokratycznego aparatu
państwowego jako warunek szerzenia się kapitalizmu. Stworzenie
systemu prawnego
* Max Weber, Eamomy und Society, Berkeley 1978, t. 2, s. 956-994.
93
i gwarantowanego systemu pieniężnego, zarządzanego przez
państwo, stanowiło konieczny czynnik rozwoju produkcji ka-
pitalistycznej na większą skalę.
Bardziej znaczący w rozważaniach Webera, w każdym razie w
stosunku do zagadnień omawianych w tym rozdziale, wydaje się
jednak wątek skutków związków kapitalizmu, powstałego jako
odrębny typ społeczeństwa, z rozwojem biurokracji. W tej kwestii
Weber rzuca wyzwanie marksistom, podważając tezę, że
społeczeństwo socjalistyczne może stworzyć ustrój bardziej
demokratyczny, niż jest to możliwe dla liberalnej demokracji
kapitalistycznej. Weber twierdzi, że biurokracja i demokracja
pozostają wobec siebie w stosunku paradoksalnym. Z samej natury
biurokracja pobudza centralizację władzy w rękach mniejszości,
która znajduje się na czele organizacji. Marks twierdził natomiast,
że w społeczeństwie kapitalistycznym pozbawienie ludności
kontroli nad środkami produkcji jest powodem zarówno dominacji
klasy wyzyskującej, jak i ograniczonego charakteru demokracji
burżuazyjnej. Oczywiście to wszystko miało się zmienić z
nadejściem socjalizmu poprzez zlikwidowanie własności prywatnej
i klas. Robotnicy mieli odzyskać kontrolę nad środkami produkcji, a
złudna swoboda „wolnej pracy najemnej" miała ustąpić miej sca
prawdziwym swobodom zdemokratyzowanego przemysłu.
Analiza Webera jest dla tej koncepcji ogromnym zagrożeniem.
Pozbawienie robotników kontroli nad środkami produkcji nie
ogranicza się do firmy kapitalistycznej, dlatego nie skończy się z
zanikiem kapitalizmu. Według Webera utrata kontroli nad
procesami pracy i redukcja pracy do rutynowych operacji, w których
większość pracowników jest tylko „trybami w maszynie" to cecha
biurokratyzacji w ogóle. Robotnicy-przemysłowi w zakładach
kapitalistycznych nie posiadają na własność środków produkcji i nie
mają nad nimi formalnej
94
kontroli. Nie jest to jednak cecha specyficzna przemysłu: to samo
dzieje się na niższych poziomach wszelkich organizacji
biurokratycznych, jak wielkie szpitale czy uniwersytety, a także
dotyczy udziału we władzy państwowej. Weber podkreśla, że ideały
demokracji narodziły się w niewielkich społeczeństwach, gdzie
dyskryminowane grupy ludności, należące do „obywateli", mogły
jednoczyć się fizycznie w celu wywierania nacisku politycznego. W
dzisiejszych dużych społeczeństwach, gdzie prawa obywatelskie
obejmują niemal wszystkich, taki model demokracji jest nie do
zrealizowania. Nowoczesny system demokratyczny zakłada wysoki
poziom biurokratyzacji administracji państwowej. Do zorganizowa-
nia masowych wyborów konieczny jest utrwalony system
„racjonalno-legalny" połączony z procedurami biurokratycznymi
zapewniającymi właściwy przebieg działań koordynujących i
administracyjnych. Co więcej, masowe partie polityczne również
wykazują tendencję do silnego zbiurokratyzowania, niezależnie od
deklaracji otwartości i demokratycznych zasad działania.
Współczesna epoka jest erą „polityki machiny partyjnej", w której
udział zwykłych obywateli jest znacznie ograniczony. Weber był
jednym z twórców teorii tzw. elitaryzmu demokratycznego.
Współczesna demokracja umożliwia jednostkom poprzez wybory
pewien wpływ na elity rządzące, nie może być jednak mowy o
przywróceniu form „demokracji uczestniczącej", w której ludzie
mają większą kontrolę nad swoim losem*.
Zdaniem Webera socjalizm jeszcze pogarsza sytuację. Przyczynia
się bowiem do dalszego rozszerzania się biurokracji: centralne
kierowanie życiem gospodarczym ujmowane w programach
socjalistów pociąga za sobą większą biurokra-
* Patrz David Beetham, Max Weber and the Theory of Modem Politics, Cambridge 1985.
95
tyzację państwa, niż obserwuje się to w społeczeństwach
kapitalistycznych. Demokrację i kapitalizm Weber ocenia ogólnie
negatywnie. Uważa jednak, że w demokracji liberalnej pozostaje
przynajmniej pewna otwarta przestrzeń nie pochłonięta przez
biurokrację. Wprawdzie „elitaryzm demokratyczny" jest tylko
ograniczoną formą partycypacji politycznej, w kontekście systemu
wielopartyjnego okazuje się jednak lepszy niż nic. Co więcej, choć
kapitalizm zmierza w kierunku monopolu lub oligopolu, zachowuje
charakter konkurencyjny na tyle, aby zapewnić konsumentom pewną
wolność wyboru, zupełnie wykluczoną w sytuacji centralnej kontroli
produkcji.
Uwagi krytyczne
Poglądy Webera należy potraktować bardzo poważnie jako
przekreślenie oczekiwań, że w wyniku reformy lub rewolucji
państwo kapitalistyczne będzie mogło sprostać wysokim wy-
maganiom sprawiedliwości i wolności. Z kilku ważnych powodów
interpretacja nadciągającego zagrożenia rządami biurokracji nie
może być jednak przyjęta bez zastrzeżeń.
Po pierwsze, błędne wydaje się założenie Webera, że postęp
biurokracji powoduje jednokierunkowe odsuwanie od władzy
niższych poziomów organizacji. Uczeń Webera, Robert Michels*,
nadaje poglądom Webera ogólną formułę, którą nazywa „żelaznym
prawem oligarchii". Jak twierdzi Michels „mówiąc organizacja,
mówimy oligarchia", gdyż w wielkich organizacjach władza
nieuchronnie skupia się w rękach niewielu. Żelazne prawo oligarchii
nie jest jednak ani żelaznym
* Robert Michels, Połitical Parties, London 1968 (wyd. niemieckie 1911).
96
prawem, ani nawet wyrażonym w niezręcznej formie, lecz słusznym
uogólnieniem. Ani rosnąca skala społeczeństw lub organizacji w ich
obrębie (na które zwraca szczególną uwagę Michels), ani nasilająca
się biurokratyzacja (akcentowana z kolei przez Webera) nie musi
konieczne powodować konsekwencji zakładanych przez obu
autorów. Nietrudno to zresztą wykazać. Rozważmy dwa przykłady,
bardzo blisko związane z tym, co powiedzieliśmy wcześniej o
klasach i państwie. Dzisiejsza gospodarka jest o wiele bardziej
scentralizowana niż pięćdziesiąt lat temu, co jest efektem połączenia
wspomnianych wyżej czynników, czyli wzrostu megakorporacji oraz
zwiększającej się ingerencji państwa w życie gospodarcze. Niektóre
grupy robotników zyskały jednak dzięki temu znacznie większą
władzę, ponieważ pracują w szczególnie strategicznych sektorach
gospodarki. Są to m.in. pracownicy służb publicznych lub
zatrudnieni przy produkcji i dystrybucji energii. Również są to
robotnicy zatrudnieni przy wysoce zintegrowanych liniach
produkcyjnych, gdzie kontrola procesów pracy z konieczności
znajduje się całkowicie poza ich zasięgiem. Niektórzy teoretycy,
nawet o nastawieniu marksistowskim*, doszli do wniosku, że takie
miejsca pracy uniemożliwiają robotnikom kontrolę nad pracą, czyli
do wniosku równie pesymistycznego jak Weber i Michels. W
rzeczywistości jednak przy ścisłej koordynacji pracy robotnicy
zyskują pod pewnymi względami większą władzę, niż mieli
przedtem. Zintegrowane linie produkcyjne są bowiem szczególnie
narażone na straty w wyniku skoordynowanej akcji niewielkich grup
robotników.
Jeszcze raz okazuje się, jak ważne znaczenie socjologiczne ma
założenie, że wszyscy aktorzy społeczni działają świadomie i nie są
tylko biernymi odbiorcami czynników bez reszty
* Por. zwłaszcza Harry Braverman, Lahor and Monopoty Capital, New York 1974.
97
warunkujących ich losy. Szczególne znaczenie tego faktu w
omawianym kontekście polega na tym, że w organizacjach
biurokratycznych, a zatem i w państwie, zachodzą mniej lub
bardziej stałe procesy „przetargowe". Władza jest zazwyczaj
przedmiotem aktywnej walki, w której bynajmniej nie zawsze
przegrywają jednostki zajmujące niższą pozycję. Nie oznacza to
jednak bynajmniej, że poglądy Webera czy Michelsa nie mają
żadnej wartości, wskazują bowiem rzeczywiste i dość powszechne
tendencje, choć niekoniecznie uniwersalnie związane z biurokracją
lub rosnącą skalą organizacji społecznej.
Moim zdaniem koncentrując się na problemach panowania
biurokracji, Weber nie dostrzega istoty Marksowskiej krytyki
państwa kapitalistycznego. Wyróżniającą cechą rozwiniętych
społeczeństw kapitalistycznych pozostaje oddzielenie „polityki",
gdzie każdy jest obywatelem, od „gospodarki". Jak już
wspomniałem, prawo wyborcze stało się ważnym środkiem
prowadzącym do zmiany w tych społeczeństwach. Chodzi jednak o
to, że władza, jaką robotnicy mogą sprawować w sferze przemysłu,
jest negatywna: opiera się na kolektywnej odmowie pracy lub innych
sposobach jej zakłócania (oddziaływanie na płynność linii
produkcyjnej, blokowanie określonych działań lub inny rodzaj
sabotażu). Ani „niebieskie kołnierzyki", ani niższe warstwy „białych
kołnierzyków" nie mają formalnych praw uczestniczenia w
kształtowanej odgórnie polityce gospodarczej.
Jeżeli podwładni często mają już możliwość wywierania
znaczącego nacisku za pomocą środków negatywnych, uzasadnione
jest oczekiwanie, że ich władza będzie się zwiększać poprzez
rozszerzenie praw obywatelskich na sferę przemysłową. Inaczej
mówiąc, możliwość osiągnięcia form „demokracji uczestniczącej"
we współczesnych społeczeństwach nie jest bynajmniej tak
jednoznacznie wykluczona, jak zakładał to Weber. Z analizy Marksa
wynika, że dotyczy to zwłasz-
98
cza zakładów przemysłowych. Trudno jednak zaprzeczyć, że Marks
i wielu jego kontynuatorów nazbyt entuzjastycznie wypowiadało się
o możliwościach skutecznej instytucjonalizacji form demokracji
uczestniczącej w przewidywanym ustroju socjalistycznym.
Dzisiejsze społeczeństwa socjalistyczne w Europie Wschodniej (z
pewnymi wyjątkami, jak jugosłowiański eksperyment samorządów
robotniczych czy działalność Solidarności w Polsce) trudno uznać za
dobry przykład w tym względzie.
Państwa, ruchy społeczne, rewolucje
Historia nowoczesnych państw, przynajmniej od XVIII wieku, splata
się z oddziaływaniem ruchów społecznych. Ruchy społeczne można
określić jako formy wspólnego działania w dążeniu do zasadniczych
przeobrażeń niektórych aspektów istniejącego porządku
społecznego. Podobnie jak badania nad państwem i biurokracją, tak i
socjologia ruchów społecznych wiele zawdzięcza pionierskim
pracom Maxa Webera. Weber zwraca uwagę na przeciwieństwa
pomiędzy stałymi, regularnymi wzorcami organizacji
biurokratycznej a bardziej bezkształtnym i ulotnym charakterem
ruchów masowych, które pojawiły się jako reakcja na istniejący
porządek. Ruchy społeczne definiuje jako dynamiczne wpływy,
które zasilając gwałtowne nurty przemian, często wywołują ogólny
przewrót lub znoszą utrwalone sposoby zachowania.
W czasach przednowożytnych można wyróżnić kilka bardzo
ważnych typów ruchu społecznego. Cohn omawia np. rolę „ruchów
chiliastycznych" w średniowieczu*. Ruchy te miały
* Norman Cohn, The Pursuit ofthe Millenium, London 1962.
99

głównie cele religijne, były inspirowane ambicją utworzenia
Królestwa Bożego na Ziemi. Inne formy przednowożytnych ruchów
społecznych były w swoich dążeniach znacznie bardziej świeckie. W
Europie końca średniowiecza wybuchały liczne powstania chłopskie,
zwykle powodowane brakiem żywności lub wysokimi podatkami.
Istnieje wyraźna różnica pomiędzy ruchami religijnymi i świeckimi
w społeczeństwach tradycyjnych a ruchami społecznymi, które
miały dramatyczny wpływ na rozwój nowoczesnych państw w
dwóch ostatnich stuleciach. Odmienność tę ilustruje dokonywane
przez niektórych autorów rozróżnienie pomiędzy ruchami o charak-
terze buntu z jednej strony a ruchami o charakterze rewolucji
społecznej z drugiej. Powstania chłopskie uważa się za bunty w tym
sensie, że nawet gdy zmierzają do pozbawienia władzy grupy
możnych lub monarchy, nie przewidują głębszych procesów reformy
instytucjonalnej. Nawet wiara w nadejście „roku tysięcznego",
podsycana cytatami z Biblii, ma niewiele wspólnego z
dostrzeganiem potrzeby lub możliwości reformy panującego
systemu władzy. Ruchy rewolucyjne natomiast mają na celu
radykalną świecką transformację społeczną i generalnie związane są
z epoką współczesną. Ruchy te powstały dopiero, gdy narodziła się
idea powszechnych praw obywatelskich, połączona z hasłami
równości i demokracji. Pojęcia te sięgają korzeniami starożytności,
natomiast kształt bardziej współczesny przybrały już w XVII wieku.
Jednak dopiero od końca XVIII wieku zostały systematycznie
przejęte przez ruchy zmierzające do radykalnej innowacji społecznej
i politycznej.
W pierwszym rozdziale wspomniałem o głębokim wpływie
rewolucji amerykańskiej oraz francuskiej na procesy zmiany w XIX
i XX stuleciu. Na tym polega podstawowy sens twierdzenia, że w
dzisiejszym świecie wszyscy żyjemy w „społecznościach
rewolucyjnych". Żadne ze społeczeństw nie uniknę-
100
ło skutków „dwóch wielkich rewolucji", większość krajów w ciągu
ostatnich dwustu lat przeżywała przynajmniej jedną główną fazę
rewolucji politycznej. Począwszy od przełomu XIX i XX stulecia,
integralną częścią tych przemian był oczywiście marksizm.
Większość rewolucji społecznych w XX wieku korzystała z
wpływów lub inspiracji którejś wersji myśli marksistowskiej.
Właśnie pod tym względem marksizm różni się od innych idei
teoretycznych w naukach społecznych — jest narzędziem służącym
kolejnym sekwencjom zmian społecznych w makroskali, które
dokonują się dzięki powstawaniu opozycyjnych ruchów
społecznych.
Interpretacje natury i konsekwencji rewolucji społecznych są
bardzo zróżnicowane, czemu trudno się dziwić w przypadku
zjawiska tak brzemiennego w skutki. Pośród najbardziej znanych
perspektyw rewolucji społecznej i ruchów rewolucyjnych należy
wymienić koncepcje Tilly'ego i Skocpol*. Tilly stara się analizować
procesy zmiany rewolucyjnej w ramach ogólnej teorii mobilizacji
ruchów społecznych w epoce współczesnej. Cechą
charakterystyczną świata, natchnionego hasłami zaangażowania i
partycypacji politycznej, jest tendencja do aktywnego
mobilizowania się grup w celu realizacji własnych interesów i
ideałów. Ruchy społeczne są środkami mobilizacji zasobów
grupowych rozproszonych w określonym ustroju społecznym lub
aktywnie ograniczanych przez władze państwowe.
Tilly twierdzi, że ruchy rewolucyjne są podtypem działań
kolektywnych w warunkach, które określa mianem suwerenności
rozproszonej {multiple sovereignty), czyli sytuacji, gdy państwo z
jakichś powodów nie ma pełnej kontroli nad dziedziną, którą
pozornie zarządza. Przejawy suwerenności rozpro-
* Charles Tilly, From Mobilisation to Revolution, Reading, MA 1978; Theda Skocpol, States
andSocial Revolutions, Cambridge 1979.
101
szonej mogą pojawiać się w wyniku wojny zewnętrznej, konfliktów
wewnętrznych lub obu tych czynników. Rewolucja rosyjska w 1917
roku dokonała się w warunkach zaangażowania państwa w pierwszą
wojnę światową, która spowodowała straty terytorialne i
doprowadziła do głębokich wewnętrznych rozłamów politycznych.
Ruchy rewolucyjne zwykle przybierają na sile w sytuacji
suwerenności rozproszonej, jeśli aktualny rząd próbuje sprawować
władzę środkami przymusu. Czasami wiąże się to z nagłą odmową
lub niemożnością zaspokojenia przez rząd potrzeb dużych grup
ludności, które dotychczas korzystały ze świadczeń państwa. Taka
sytuacja wystąpiła we Włoszech po pierwszej wojnie światowej, gdy
demobilizacja ponad dwóch milionów mężczyzn w połączeniu z
nagłym zniesieniem wojennego racjonowania żywności i kontroli
cen postawiła państwo wobec problemu rywalizacji radykalnych
ruchów zarówno na lewicy, jak i na prawicy.
Skocpol odmiennie ocenia te same zjawiska. Tilly skłonny jest
twierdzić, że ruchy rewolucyjne kierują się świadomym, celowym
dążeniem do realizacji własnych interesów i że sposoby
dokonywania zmiany rewolucyjnej są „skuteczne", jeżeli prowadzą
do urzeczywistnienia tych interesów. Skocpol natomiast uważa, że
są to ruchy przeważnie mniej jednoznaczne i zdecydowane w swoich
zamierzeniach, a zmiana rewolucyjna w makroskali jest w dużym
stopniu niezamierzoną konsekwencją podejmowanych przez grupy i
ruchy społeczne prób osiągania celów bardziej fragmentarycznych.
Rewolucje społeczne w historii współczesnego świata — Skocpol
koncentruje się na rewolucji francuskiej, rosyjskiej i chińskiej —
nastąpiły wskutek pojawienia się pewnych strukturalnych warunków
zmiany w dotychczasowym konkretnym systemie władzy. Autorka
podkreśla również szczególne znaczenie kontekstu
międzynarodowego w tworzeniu warunków prowadzą-
102
cych do zmiany rewolucyjnej. Twierdzi, że kryzysy rewolucyjne we
wszystkich trzech badanych przez nią przypadkach nastąpiły, gdy
dotychczasowe rządy, za każdym razem były to monarchie
autokratyczne, nie mogły sprostać wymaganiom zmieniającej się
sytuacji międzynarodowej, a owa niewydolność pogarszała się
jeszcze wskutek wewnętrznych podziałów klasowych. Władze
państwowe nie potrafiły przeprowadzić programów reformy
wewnętrznej ani pobudzić szybkiego wzrostu gospodarczego, aby
oprzeć się zagrożeniom militarnym ze strony innych państw, które z
powodzeniem dokonały tych zmian. Powstałe konflikty nasiliły
napięcia wewnętrzne do tego stopnia, że spowodowało to załamanie
istniejącej struktury państwowej, wywołując trwały kryzys
polityczny, wykorzystany przez pojawiające się ruchy społeczne. Jak
pisze Skocpol, sytuacja rewolucyjna nie nastąpiła
ze względu na przemyślane działania w tym kierunku ani ze
strony zdeklarowanych rewolucjonistów, ani ze strony
obdarzonych władzą polityczną grup starego reżimu. Re-
wolucyjne kryzysy polityczne, których kulminacją było
załamanie się administracyjne i polityczne, pojawiły się raczej
dlatego, że dotychczasowe imperia znalazły się w kleszczach
dwóch przeciwnych sił: zwiększonej konkurencji militarnej bądź
ingerencji z zewnątrz oraz ograniczeń narzucanych działaniom
monarchy przez istniejące agrarne struktury klasowe i instytucje
polityczne*.
Skocpol z pewnością słusznie podkreśla, że główne rewolucje
społeczne nie były po prostu końcowym rezultatem celowo
zorganizowanych ruchów zmierzających do obalenia
dotychczasowego stanu rzeczy. Wydaje się jednak, że prze-
* Theda Skocpoi, op. cit., s. 285.
103
ciwstawienie celowych form zmiany społecznej oraz form wynikających z
przesunięć „strukturalnych" jest zbyt daleko idące. Wbrew pozorom jej teoria
wcale nie różni się tak bardzo od poglądów Tilly'ego. Współczesne ruchy
społeczne w ogóle, a ruchy rewolucyjne w szczególności polegają bowiem
mimo wszystko na niezwykle silnej i bardzo skutecznej koordynacji działań
ludzkich w służbie zbiorowym celom lub interesom. Historia niekoniecznie
daje się nagiąć ku tym celom, wiele cech współczesnego świata powstało we
wzajemnym oddziaływaniu takich właśnie form społecznej mobilizacji i ich
nieprzewidzianych konsekwencji.
-------- 5 ----------
Miasto: urbanizacja i życie codzienne

Miasta przedkapitalistyczne i nowoczesne

Zastanówmy się raz jeszcze nad trwałością zmian, które prze-
kształciły współczesny świat. Gospodarka kapitalistyczna na szerszą
skalę datuje się dopiero mniej więcej od XVI wieku, kapitalizm
przemysłowy zaś zaledwie od końca XVIII wieku, w dodatku tylko
na ograniczonym skrawku świata. Jednakże w ciągu dwustu lat,
które upłynęły od roku 1780, dokonały się znacznie głębsze
przeobrażenia życia społecznego niż w całej długiej historii
człowieka do tego czasu. Jak zauważyłem w rozdziale pierwszym,
nigdzie nie jest to bardziej widoczne jak w charakterze i
rozszerzaniu się współczesnego życia miejskiego. W poznawaniu
roli współczesnego miasta szczególnie istotny jest historyczny
aspekt wyobraźni socjologicznej. Poniżej postaram się wskazać, w
jakim ważnym sensie miasto stało się środowiskiem życia nas
wszystkich w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych.
Bardzo trudno bowiem wyobrazić sobie życie społeczne ludzi nawet
dwieście lat temu, choć pozostały jeszcze duże obszary świata, gdzie
nadal dominują tradycyjne style życia.
W cywilizacjach przednowoczesnych miasto było na ogół

105
wyraźnie odgraniczone od wsi. Z pewnością nietrudno o przesadę w
wyliczaniu wspólnych cech miast przednowoczesnych*. Pewne
wyróżniające cechy miast występowały jednak niewątpliwie w
większości form społeczeństwa jeszcze przed rozwojem kapitalizmu.
Miasta były zazwyczaj otoczone murami, które podkreślały ich
zamknięty charakter i oddzielały od wsi, a także spełniały funkcję
obronną. Centralny obszar w tradycyjnych miastach zajmowała
zwykle świątynia, pałac i targowisko, centrum ceremonialno-
handlowe otaczały czasami dodatkowe mury wewnętrzne. Miasta
były ośrodkami nauki, sztuki i kosmopolitycznej kultury, lecz z tych
dóbr korzystała zawsze tylko nieliczna elita. Choć niektóre z miast
połączono skomplikowanym systemem dróg, niewiele osób
odbywało podróże, głównie związane z działalnością militarną lub
handlową. W miastach przedkapitalistycznych życie toczyło się
powoli, a zwykli ludzie pozostawali przeważnie wierni podobnym
tradycjom jak ich ziomkowie żyjący na wsi. Jak już wspomniałem,
według dzisiejszych norm ówczesne miasta były niewielkie.
Liczba ludności świata ogromnie wzrosła w ciągu ostatnich
dwustu lat, i wzrasta w dalszym ciągu, przy czym znaczna część
populacji osiedla się w miastach (patrz s. 16). Statystyki są
znaczące. Mamy dzisiaj na świecie około 1700 miast, których liczba
mieszkańców przekracza 100 tysięcy. Około 250 miast ma więcej
mieszkańców niż do niedawna największe miasta w historii,
mianowicie ponad 500 000. Najludniejsze mają po 14 milionów
mieszkańców. Miasta nie mają murów, a granice administracyjne
najrozleglejszych konglomeracji miejskich często nie odpowiadają
już rzeczywistym
*Por. np. Gideon Sjoberg, The Preindustrial City, Glencoe 1960. Mimo wielu krytycznych
recenzji książka Sjoberga jest w swojej dziedzinie pozycją klasyczną i zawiera dużo cennych
spostrzeżeń.
106
podziałom przestrzeni miejskiej. Jeśli współczesna gospodarka jest
zdominowana przez megakorporacje, to życie miejskie zostało
poddane władzy „megalopolis", czyli „miasta miast". Słowo to
pochodzi z greckiego i zostało wprowadzone przez peloponeskich
polityków-filozofów, którzy planowali utworzenie nowego miasta-
państwa, będącego przedmiotem zazdrości wszystkich cywilizacji.
We współczesnym użyciu słowo „megalopolis" ma niewiele
wspólnego z tamtą utopią. Po raz pierwszy w nowoczesnych czasach
zastosowano je w odniesieniu do północno-wschodniego wybrzeża
Stanów Zjednoczonych, mniej lub bardziej ciągłego łańcucha
zurbanizowanych obszarów na przestrzeni 450 mil od północnego
Bostonu do dolnego krańca Waszyngtonu. Na obszarze za-
mieszkiwanym przez 40 milionów ludzi gęstość zaludnienia wynosi
ponad 700 osób na milę kwadratową. Podobną liczbę ludności i
gęstość zaludnienia ma rejon Wielkich Jezior w Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie.
Znaczenie tych zjawisk nie jest wyłącznie ilościowe mimo silnie
zaznaczającej się tendencji do takiego ujęcia tego problemu w
literaturze. Wielu autorów traktuje bowiem urbanizację związaną z
kapitalizmem przemysłowym po prostu jak zwyczajne zjawisko
przenoszenia się ludności wiejskiej do miast. Oczywiście taki proces
zachodził, lecz ruch ten był tylko częścią szerszego kompleksu
zmian oddziałujących na samą naturę życia miejskiego, których
chyba najwyraźniejszym symbolem było zniknięcie murów
miejskich. Implikacje powyższych uwag staną się jasne, kiedy bliżej
przyjrzymy się wiodącym teoriom socjologicznej analizy miasta.
107
Poglądy „szkoły chicagowskiej"
Jeszcze do niedawna osiągnięcia „szkoły chicagowskiej", słynnej w
pierwszym dwudziestoleciu naszego wieku, dominowały w
socjologicznej debacie o mieście. Warto zwrócić szczególną uwagę
na dwie pokrewne koncepcje tej szkoły. Jedną z nich jest tzw. ujęcie
ekologiczne rozmieszczenia dzielnic miasta. Koncepcja ta wywodzi
się z bezpośredniej analogii do procesów ekologicznych w biologii,
czyli procesów, w których rośliny i zwierzęta zostają w sposób
uporządkowany rozmieszczone w środowisku fizycznym dzięki
przystosowaniu do tego środowiska. R.E. Park przedstawia podobne
prawidłowości w odniesieniu do miasta, które
wydaje się wielkim mechanizmem sortowania i odsiewania,
bezbłędnie wybierając z całej populacji, w sposób nie do końca
jeszcze zrozumiały, jednostki najlepiej nadające się do życia w
określonym regionie i określonym środowisku*.
Miasto zostaje podzielone na „naturalne obszary" w wyniku
porównywalnych z zachodzącymi w ekologii biologicznej procesów
rywalizacji, najazdu i dziedziczenia. Procesy te przyczyniają się do
wytworzenia się stref dzielnic mieszkalnych o różnych cechach. W
centralnym obszarze miasta skupiają się na ogół instytucje
gospodarcze, handlowe i rozrywkowe. Wokół śródmieścia
rozproszone są dzielnice z dużą liczbą tanich mieszkań lub domów
czynszowych. Jeszcze bardziej na zewnątrz znajdują się obszary
trwale przypisane klasie robotniczej, a poza nimi podmiejskie
dzielnice klasy średniej.
* Robert E. Park, Humań Communities, Glencoe 1952, s. 79.
108
Często uważa się, że ujęcie ekologiczne dotyczy wyłącznie
urbanizacji społeczeństw współczesnych w przeciwieństwie do
drugiego ważnego stanowiska związanego ze „szkołą chicagowską".
Jest nim teoria „urbanizacji jako sposobu życia" autorstwa Louisa
Wirtha, który przypisuje sobie rozpoznanie uniwersalnych cech
życia w miastach. Ponieważ niektórzy krytycy przedstawiali poglądy
Wirtha w postaci niemal karykaturalnej, należy ukazać je we
właściwym świetle. Ich podsumowaniem jest słynny artykuł
Urbanizm jako sposób życia, opublikowany po raz pierwszy w roku
1938*. Wirth wyróżnia trzy cechy charakterystyczne dla miasta w
ogóle: liczba ludności, gęstość zaludnienia i zróżnicowanie
mieszkańców. W miastach mieszka bardzo dużo ludzi w bliskim
sąsiedztwie, lecz większość nie zna się osobiście. Wirth zdaje sobie
sprawę, że kryteria te mają w znacznej mierze formalny charakter, a
ich konsekwencje są kształtowane przez różne czynniki. Mimo to
dostrzega w tych konsekwencjach wpływ na specyficzny styl życia
charakterystyczny dla mieszkańców miasta. W miastach liczne
kontakty z innymi są powierzchowne i fragmentaryczne, traktowane
przez zainteresowanych instrumentalnie, raczej jako środki wiodące
do celu niż jako satysfakcjonujące związki międzyludzkie. Zdaniem
Wirtha jednostka zostaje pozbawiona „spontanicznej autoekspresji,
morale i poczucia uczestnictwa pochodzącego z życia w zin-
tegrowanym społeczeństwie"**. Nawiązując do poglądu eko-
logicznego, Wirth zauważa, że duża liczba ludności i gęstość
zaludnienia nieuchronnie prowadzą do zróżnicowania i specjalizacji
zamieszkiwanych obszarów. Tak jak w życiu roślin i zwierząt, tak i
tu, podział funkcji pozwala większej liczbie
* Louis Wirth, Urbunism as a way oflife, „American Journal of Sociology", t. 44, 1938. Por. też A.J.
Reiss, Louis Wirth on Cities and Social Life, Chicago 1964.
** Louis Wirth, op.cit.,s. 13.
109
jednostek żyć razem na stosunkowo niewielkim terytorium.
Dokonujący się w miastach rozpad „zintegrowanego społeczeństwa"
wywołuje m.in. wprowadzenie rutynowego porządku,
kontrolowanego za pomocą bezosobowo zdefiniowanych reguł
zachowania, w czym można doszukać się pewnego podobieństwa z
Weberowską charakterystyką biurokracji.
Wirth zweryfikował swoje poglądy w niektórych aspektach.
Miejski „sposób życia" niekoniecznie ogranicza się do osób, które
rzeczywiście mieszkają w różnej wielkości miastach, ponieważ
wpływy miast obejmują swoim oddziaływaniem również
mieszkańców odległych terenów. Jest też odwrotnie. Nie wszyscy
żyjący w miastach poddają się ich anonimowej rutynie. Imigranci z
obszarów wiejskich często zachowują ważne elementy swoich
dawnych sposobów życia, przy czym niektóre z tych cech mogą
utrzymywać się długo. Co więcej, Wirth nie uważa bynajmniej
opisanych przez siebie właściwości za wyczerpującą charakterystykę
życia w mieście, lecz jedynie za podstawową listę minimum. Trwa
jednak przy swoim stanowisku, ponieważ zależy mu, aby sformuło-
wana przez niego teoria miasta miała jak najszersze zastosowanie i
nie ograniczała się do nowoczesnego życia miejskiego.
Zarówno poglądy Wirtha, jak i ujęcie ekologiczne są kry-
tykowane na wiele sposobów. Przyłączam się do oceny krytycznej
mającej znaczenie dla szerszego kontekstu tej książki. Poniżej
wskażę aspekty obu koncepcji, które po odpowiednim
przeformułowaniu zachowują do dzisiaj swoją aktualność. Moje
krytyczne uwagi można podzielić na cztery kategorie, które pragnę
odnieść przede wszystkim do tez Wirtha.
Po pierwsze, teoria Wirtha wbrew deklaracjom nie ma
powszechnego zastosowania. Oparta głównie na obserwacji miast
amerykańskich w latach dwudziestych i trzydziestych wykazuje
pewne ograniczenia nawet w odniesieniu do życia miejskiego w
kapitalizmie przemysłowym. Szczególne braki
110
ujawniają się jednak w zastosowaniu do miast w społeczeństwach
przedkapitalistycznych. W ostatnich latach przeprowadzono wiele
archeologicznych i antropologicznych badań porównawczych życia
miejskiego w tych społeczeństwach. Ponieważ trudno je uogólnić,
myślę że można z grubsza podporządkować je temu, co Sjoberg we
wspomnianej wcześniej książce nazywa swoją „podstawową
hipotezą", która głosi, że
pod względem struktury lub formy miasta przedprzemysłowe —
czy to w średniowiecznej Europie, czy w dawnych Chinach,
Indiach, czy gdziekolwiek indziej — były do siebie bardzo
podobne, lecz różniły się wyraźnie od nowoczesnych miejskich
ośrodków przemysłowych*.
Prawidłowości te dotyczą cech miast przedprzemysłowych
wymienionych już wcześniej. W porównaniu z wielkimi
nowoczesnymi obszarami miejskimi tradycyjne miasta były ściśle
odgraniczone, otoczone murami i trwale podzielone na dzielnice
mieszkalne otaczające wyraźnie wyodrębniony obszar
ceremionialno-handlowy.
Po drugie, błędne jest założenie, które zdaje się przyjmować
Wirth, że ogólna koncepcja życia miejskiego może opierać się
wyłącznie na charakterystyce miast. Miasta wyrażają, a zarazem
gromadzą w sobie cechy szerszego społeczeństwa, którego są
częścią. Ta uwaga jest ściśle związana z pierwszą. W
społeczeństwach przedkapitalitycznych życie w miastach pod
pewnymi względami przebiega równolegle do życia na obszarach
wiejskich. W obu przypadkach zaznacza się silne oddziaływanie
tradycji, nawet wśród bardziej kosmopolitycznych elit, a większość
relacji ma raczej formę kontaktów
* Gideon Sjoberg, op. cit„ s. 5.
111
osobistych niż anonimowych związków opisywanych przez Wirtha.
Pod innymi względami jednak kontrast pomiędzy miastem a wsią
jest większy niż w społeczeństwach współczesnych, w których, na
co chciałbym zwrócić uwagę, różnice właściwie się zatarły. Miasta
w społeczeństwach przednowoczesnych istnieją nie tylko w swoich
granicach. Połączone siecią skomplikowanych i różnorodnych relacji
ze wsią są kluczowym elementem całościowej organizacji
społeczeństwa. Miasto, cywilizacja, państwo — to pojęcia, które nie
bez powodu używane są często niemal jako synonimy w literaturze z
dziedziny archeologii i antropologii. Ta sama ogólna zasada dotyczy
życia miejskiego w społeczeństwach nowoczesnych. Charakter miast
można właściwie analizować jedynie w szerszym kontekście
społeczeństwa jako całości. I tutaj miasto jest zarazem częścią i
głównym czynnikiem oddziałującym na instytucje całego
społeczeństwa. Charakter współczesnego życia miejskiego jest
jednak zupełnie inny niż w mieście przednowoczesnym, gdyż
odzwierciedla głęboką naturę przeobrażeń społecznych, jakie
nastąpiły w związku z nadejściem kapitalizmu.
Po trzecie, sformułowania Wirtha zawierają pewne elementy nie
bardzo przystające do teorii społeczeństwa przemysłowego, choć on
sam uważa, że stworzył ujęcie miasta odpowiadające wszystkim
typom społeczeństwa. Teoria społeczeństwa przemysłowego, jak już
wspomniałem, zawiera w swoich różnych wersjach dychotomiczną
koncepcję zmiany społecznej, przeciwstawiając społeczeństwo
przemysłowe społeczeństwu tradycyjnemu. Takie dychotomiczne
przeciwstawienia, nie zawsze zresztą posługujące się wprost
pojęciem „społeczeństwa przemysłowego", odgrywają ogromną rolę
w naukach społecznych. Do najbardziej znanych dychotomii należy
utworzona na przełomie wieków przez niemieckiego uczonego
Ferdinanda Tónniesa, który ogólny kierunek prze-
112
kształcania się społeczeństwa opisywał jako przechodzenie od formy
Gemeinschaft (wspólnoty) do postaci Gesellschaft (zrzeszenia).
Gemeinschaft oznacza to samo co w teorii Wirtha niewielka
wspólnota lub „społeczeństwo zintegrowane", w którym dominuje
„spontaniczna ekspresja osobowości". Gesellschaft, forma
obejmująca bezosobowe, instrumentalne relacje społeczne, coraz
bardziej wypiera Gemeinschaft w miarę rozwoju dużych
społeczeństw nowoczesnych. Do idei Tónniesa, a także innych,
szczególnie Georga Simmla, nawiązuje Wirth w swej analizie życia
miejskiego. Siedząc właściwie ten sam kierunek rozwoju —
ponieważ w społeczeństwach współczesnych życie miejskie staje się
elementem o kluczowym znaczeniu — Wirth przykłada największą
wagę do przełożenia tych zjawisk na przeciwieństwo pomiędzy wsią
a miastem. Prowadzi to jednak do dwojakiego rodzaju ograniczeń. O
jednych już mówiłem: utożsamianie Gesellschaft z życiem miejskim
jest w zasadzie niesłuszne, gdyż społeczeństwa przednowoczesne na
ogół zdecydowanie odróżniają się od współczesnego życia
miejskiego. Koncepcję Wirtha można równie skutecznie
skrytykować, przeciwstawiając ją ideom wynikającym z
alternatywnego ogólnego stanowiska proponowanego przez
marksizm. Niektóre z najważniejszych ostatnich przyczynków do
analizy współczesnego życia miejskiego można znaleźć właśnie w
najnowszych pracach inspirowanych marksizmem. Odwołując się
teraz do nich, postaram się wykazać, dlaczego niektóre
zidentyfikowane przez Wirtha elementy życia miejskiego są
specyficzne dla epoki współczesnej.
Wreszcie, ujęcie Wirtha, zwłaszcza w części wykorzystującej
analogię ekologiczną, napotyka ograniczenia „naturalistycznego"
modelu socjologii. Ekologiczny system dzielnic mieszkalnych
traktuje się bowiem jako ukształtowany, jak dosłownie wyraża to
Park, za pomocą serii „procesów naturalnych" dokonujących się tak
jak bezosobowe zdarzenia w świe-
113
cie fizycznym. Widziane w ten sposób procesy te zdają się mieć
charakter nieodwracalny, jak prawa natury. Zupełnie inny obraz
powstaje, gdy analizujemy życie miejskie w kategoriach poglądów,
które przedstawiłem w rozdziale wprowadzającym.
Życie miejskie i kapitalizm
Jak możemy scharakteryzować ogół właściwości składających się na
przeciwstawienie miast przednowoczesnych i kapitalistycznego
życia miejskiego? Już wcześniej zauważyłem, że w odpowiedzi na
to pytanie należy usytuować życie miejskie w szerszej perspektywie
rozwoju społeczeństw, a tym samym skonfrontować z głównymi
przeobrażeniami społecznymi, które dokonały się w związku z
powstaniem i rozwojem kapitalizmu. W społeczeństwach
przedkapitalistycznych miasto było ośrodkiem władzy państwowej
oraz działalności produkcyjnej i handlowej o ograniczonym zasięgu;
większość ludności zajmowała się pracami rolniczymi. Pojawienie
się kapitalizmu i jego umocnienie się jako kapitalizmu przemy-
słowego wiązało się z powszechnym ruchem ludności ze środowiska
wiejskiego do miast. Zjawisko to, wywołane przez głębokie zmiany
w naturze „miejskości", zarazem zmiany te stymulowało. Świadczy
o tym między innymi fakt, że w początkowym okresie rozwoju
kapitalizmu brytyjskiego, pod koniec XVIII wieku, pierwsze ośrodki
fabryczne przeważnie nie były lokalizowane w istniejących już
większych miastach. Jednym z najbardziej uderzających przykładów
ekspansji miast jest Manchester. W roku 1717 liczba jego miesz-
kańców wynosiła zaledwie 10 tysięcy, lecz już około roku 1851 jako
centrum fabryczno-handlowe rozległego hrabstwa
114
Lancashire było miastem trzy stutysięcznym. Na początku XX
wieku wchłonęło okoliczne miejscowości i wraz z nimi liczyło 2 400
000 mieszkańców. Przytoczone liczby świadczą o tym, że siła
napędowa rozwoju miasta, działająca od końca XVIII wieku różni się
zdecydowanie od czynników kształtujących wcześniejsze formy
miast. Stwierdzenie to nie wystarczy jednak do wyjaśnienia
specyficznego charakteru nowego życia miejskiego.
Chyba najłatwiej określić cechy współczesnego życia miejskiego
i jego stosunek do rozwoju kapitalistycznego za pomocą
Marksowskiego pojęcia „utowarowienia". Odwoływałem się już do
tego określenia, omawiając interpretację państwa kapitalistycznego
w ujęciu Offe'a. Według Marksa utowarowienie jest podstawowym
pojęciem w analizie ustroju kapitalistycznego: istotą gospodarki
kapitalistycznej jest kupowanie i sprzedawanie towarów, w tym siły
roboczej w celu wytworzenia zysku. Nic więc dziwnego, że
przejawy utowarowienia można dostrzec w każdym środowisku
człowieka. Znaczenie nowoczesnej urbanizacji i związanych z nią
stylów życia społecznego uświadamia nam utowarowienie przestrze-
ni w społeczeństwach kapitalistycznych. Mimo różnych od-
mienności w społeczeństwach przedkapitalistycznych zarówno w
mieście, jak i na wsi ziemia i mieszkanie nie podlegało alienacji lub
ich alienacja była obwarowana zastrzeżeniami. („Alienacja" oznacza
w tym wypadku możliwość przenoszenia praw własności na inną
osobę poprzez jakiś sposób zapłaty). Z nadejściem kapitalizmu
ziemia i budynki zaczęły jednak podlegać swobodnej alienacji jako
towary, które mogą być kupowane i sprzedawane na rynku.
Utowarowienie przestrzeni burzy środowisko fizyczne w systemie
wytwórczym kapitalizmu jako całości, co ma następujące
konsekwencje:
1. Kapitalistyczne miasto staje się „sztucznym otoczeniem"
znoszącym dawne podziały pomiędzy miastem a wsią.
115
Miasto przedkapitalistyczne pozostawało w zależności od wsi, lecz
zarazem było od niej ściśle odgraniczone. W kapitalizmie przemysł
sprawił, że granice między miastem a wsią stały się bardziej
elastyczne. Rolnictwo zostało skapitalizowane i zmechanizowane,
poddane wpływom czynników społeczno-ekonomicznych
podobnych do tych, które działają w innych sektorach produkcji. W
wyniku tego procesu różnice w sposobach życia społecznego
pomiędzy wsią a miastem coraz bardziej się zacierają. Jeżeli
przestrzeń jest rozumiana w sensie społecznym, a nie tylko
fizycznym, można powiedzieć, że miasto i wieś przestają istnieć.
Zamiast nich pojawia się rozróżnienie pomiędzy „środowiskiem
zabudowanym" a środowiskiem „otwartej przestrzeni"*.
2. We wszystkich społeczeństwach przedkapitalistycznych ludzie
żyli blisko natury — w wielu kulturach człowiek postrzega siebie
jako część świata przyrody na sposób zupełnie obcy Zachodowi.
Wybudowane środowisko społeczeństw kapitalistycznych
wprowadza radykalny rozdział pomiędzy życiem człowieka a
przyrodą. Dzieje się tak przede wszystkim w kapitalistycznym
miejscu pracy, gdzie zarówno charakter wykonywanych zajęć, jak i
umiejscowienie fabryki lub biura oddziela człowieka od wpływów
gleby, pogody i pór roku. Proces ten pogłębia się wskutek
umiejscowienia stanowiska pracy w miejskim środowisku
utowarowionej przestrzeni. Większość z nas spędza znaczną część
życia w miejscach niemal całkowicie ukształtowanych przez
człowieka.
3. Czynniki wpływające na rozmieszczenie dzielnic miejskich
wynikają z podstawowych cech społeczeństw kapitalistycznych, a
zarazem nadają im dodatkowy wymiar. Powyższa uwaga może
wydawać się truizmem, jednak w rzeczywi-
* W interesujący sposób omawia te zagadnienia David Harley, SocialJustice and the City, London 1973.
116
stości ma pewne znaczenie w związku z aktualną dyskusją o
mieście, inspirowaną przez marksizm. Niektórzy twierdzą z
przekonaniem, że z przyczyn określonych w dwóch poprzednich
punktach coś takiego jak „socjologia miasta" w ogóle nie istnieje.
Skoro sztuczne środowisko jest integralną cechą społeczeństwa
kapitalistycznego, jego analiza może być przeprowadzona wyłącznie
na gruncie interpretacji tej formy społeczeństwa jako całości. W
znacznej mierze podzielam ten pogląd, ponieważ wydaje mi się, że
wszystkie zjawiska opisane w poprzednich rozdziałach — produkcja
kapitalistyczna, konflikt klasowy i państwo — mają bezpośredni
związek z przekształcaniem się środowiska miejskiego w
„środowisko zabudowane".
Po uznaniu tego stwierdzenia za bezsporne pozostaje nam jeszcze
sformułować pojęcia umożliwiające analizę kapitalistycznego życia
miejskiego ze wskazaniem jego odniesień do całości społeczeństwa.
Próbą sprostania temu zadaniu jest sformułowana przez Rexa „teoria
klas zamieszkania" (housing class)*. Idee Rexa interpretowano
przede wszystkim jako dążenie do stworzenia bardziej zadowalającej
teorii układu dzielnic oraz rozwoju miast niż oferowana przez szkołę
chicagowską. Rex twierdzi, że podejście ekologiczne opiera się na
zbyt mechanicznym ujęciu procesów ekologicznych, które mają
określać właściwości dzielnic miejskich. Proponuje w zamian
perspektywę, która zwraca uwagę na czynne próby oddziaływania
mieszkańców miast na środowisko, w którym żyją. Ponieważ Rex
opiera się na materiałach brytyjskich, jego prace stanowią korzystną
przeciwwagę dla tendencji szkoły chicagowskiej — a także wielu
innych analiz życia miejskiego — do zbyt dużego uzależnienia od
badań amerykańskich.
* Patrz John Rex, Robert Moore, Race, Community and Conflict, Oxford 1967; oraz inne
publikacje Rexa.
117
 Punktem wyjścia dla Rexa jest rozrastanie się ośrodków
przemysłowych w Wielkiej Brytanii w XVIII wieku ze szczególnym
uwzględnieniem rozwoju Birminghamu. W początkowych fazach
rozwoju tych ośrodków schematy rozmieszczenia dzielnic były na
ogół ściśle uzależnione od potrzeb dostrzeganych przez
pracodawców. Domy przemysłowców i innych miejscowych notabli
budowano na terenach mających dobry dostęp do śródmiejskich
wygód, a zarazem oddalonych od hałasu i zanieczyszczeń
fabrycznych. Ponieważ główną rolę w produkcji odgrywało nadal
chałupnictwo (jeszcze w XIX wieku), pracodawcy byli częściowo
zwolnieni z konieczności zapewnienia mieszkań robotnikom.
Budowano ich jednak coraz więcej. Niektórzy poprzestawali na
barakach przeznaczonych wyłącznie dla pracowników, ale
większość stawiała kolonie domków rodzinnych skupione wokół
fabryk lub w pobliżu kolei. Nie starano się jednak w żaden sposób
zachować w nich elementów życia wspólnotowego tradycyjnych wsi
rolniczych, lecz na przekór temu kultura wspólnotowa bujnie się
rozwijała.
Pod koniec XIX i na początku XX wieku „bezpośredni podział
klasowy" według miejsca zamieszkania załamał się, m.in. z powodu
intensywnego rozwoju przemysłu, ludności i obszarów miejskich.
Były też inne, bardziej specyficzne przyczyny. Dostarczanie
mieszkań przez pracodawców powodowało unieruchomienie
kapitału, który można było zainwestować korzystniej, a
przywiązanie do mieszkania ograniczało mobilność pracowników.
Ważną rolę odegrało też dalsze różnicowanie się systemu klasowego
i popyt na lepsze niż dawne domki robotnicze mieszkania dla
robotników wykwalifikowanych i „białych kołnierzyków".
Świadczenie pracy zostało zatem oddzielone od dostarczania
mieszkań i innych miejskich udogodnień oferowanych teraz przez
różnej wielkości wyspecjalizowane firmy budowlane. Domy te,
finanso-
118
wane za pomocą kredytów hipotecznych, w dalszym ciągu były w
większości zamieszkiwane przez właścicieli.
Na początku XX wieku zaczęły rozwijać się rynki mieszkaniowe
związane z kapitałem przemysłowym i finansowym z jednej, a
rynkiem pracy z drugiej strony. W tych kategoriach możemy
próbować wyjaśnić „ekologiczne" schematy ruchu ludności i
podziału na dzielnice, opisywane przez teoretyków szkoły
chicagowskiej. Zdaniem Rexa przyczyną tych procesów był konflikt
w związku z niedoborem mieszkań o pożądanym standardzie i w
efekcie jednoczenie się mieszkańców w „klasy zamieszkania". W
dużych miastach możemy wyróżnić kilka klas zamieszkania.
Obejmują one m.in. pełnoprawnych właścicieli mieszkań w
najbardziej pożądanych okolicach, „właścicieli" podobnych
mieszkań na mocy kredytów hipotecznych, mieszkańców domów
obciążonych hipoteką w mniej pożądanych okolicach, osoby
prywatnie wynajmujące mieszkania oraz lokatorów mieszkań
wynajmowanych przez państwo. Najwyższe klasy zamieszkania
zazwyczaj opuszczały śródmieście, preferując atrakcyjniejsze
przedmieścia lub nawet wyprowadzając się poza miasto. Mniej
uprzywilejowani właściciele domów obciążonych hipoteką również
starali się opuścić śródmieście, wspomagając budowę dróg w
kierunku coraz bardziej rozbudowujących się dzielnic podmiejskich.
Klasa robotnicza, z wyjątkiem niektórych grup robotników
wykwalifikowanych, mieszkała przeważnie w wynajmowanych
mieszkaniach będących własnością państwa, często usytuowanych
przy centralnych ulicach miasta.
Powszechna dostępność mieszkań lokatorskich budowanych z
funduszów państwowych jest jednym z postulatów ruchów
robotniczych, o których mówiliśmy w poprzednich rozdziałach. W
wielu krajach partie socjalistyczne i partie pracy podjęły inicjatywę
rozwoju i utrzymywania takiego budownictwa, choć same prace
budowlane wykonują zazwy-
119
czaj prywatni kontrahenci. Jak twierdzi Rex, uprawnienia w zakresie
budownictwa publicznego i udzielania kredytów hipotecznych
stanowi ą dwa główne źródła konfliktu klasowego wokół
mieszkalnictwa. Większość ludzi chce być właścicielami swoich
domów i stara się w miarę możliwości uzyskać na nie kredyt
hipoteczny. Jednak osoby zajmujące bezpieczne i dobrze płatne
stanowiska, zwłaszcza o charakterze „białych kołnierzyków", są
zazwyczaj bardziej skłonne do inwestowania znacznej części swoich
dochodów w hipotekę, a zarazem mają większe możliwości
uzyskania kredytu. Publiczne budownictwo mieszkaniowe jest
również źródłem konfliktów, ponieważ zyski rzadko są zgodne z
oczekiwaniami. Grupy, które zajmują się wynajmem mieszkań
publicznych, będą niewątpliwie dążyć do utrzymania lub
rozszerzenia systemu rozdziału, zapewniającego im pobieranie
czynszów.
Lokatorzy budynków publicznych należą z pewnością do
najniższej spośród grup uprzywilejowanych w konflikcie klas
miejskich. W opozycji do nich znajdują się grupy pozbawione
dostępu zarówno do kredytów hipotecznych, jak i do mieszkań
kwaterunkowych, które muszą wynajmować mieszkania w sektorze
prywatnym, często narażając się na manipulacje ze strony
pozbawionych skrupułów właścicieli, ponieważ nie mają możliwości
jakiejkolwiek kontroli czynszów lub ochrony, jaka przysługuje
lokatorom budynków publicznych. Grupy te zwykle zasiedlają
„strefy przejściowe", czyli obszary biedy lub slumsy, znajdujące się
przeważnie na obrzeżach śródmiejskich dzielnic handlowo-
rozrywkowych. Strefy przejściowe charakteryzują się dużą liczbą
mieszkańców, żyjących w niewielkich, przeludnionych
mieszkaniach lub kamienicach czynszowych i zazwyczaj stają się z
konieczności celem dla nowo przybyłych imigrantów. Dla
imigrantów, którzy są przedmiotem dyskryminacji rasowej, obszary
te mogą okazać się mniej przejściowe niż dla innych grup. Jest
120
to dostrzegalne zwłaszcza w miastach amerykańskich, w których
powstają mniej lub bardziej trwałe getta, lecz podobne zjawisko w
mniejszym zakresie występuje także w kilku innych krajach, gdzie
mniejszości rasowe wyraźnie odróżniają się od większości
mieszkańców. W Stanach Zjednoczonych czarne getta powstały w
wyniku migracji z Południa na Północ zapoczątkowanej przed
pierwszą wojną światową*. Istnieją zasadnicze różnice pomiędzy
wzorcami ruchliwości czarnych i białych na obszarach miejskich.
Biali przemieszczają się zwykle na długich dystansach: z jednej
wspólnoty sąsiedzkiej do drugiej całkowicie od niej oddzielonej w
tym samym mieście lub pomiędzy miastami, leżącymi w dużej od
siebie odległości. Czarni poruszają się zwykle na obszarze o dużo
mniejszym zasięgu. Jak widać z „wędrówki białych na przedmieścia
w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych", różnica ta wiąże się z
ciągłym upadkiem obszarów śródmiejskich. Od kiedy getta zaczęły
w pewnym sensie stawać się obszarem trwałym o cechach
kulturowych odmiennych od cech innych dzielnic, segregacja
etniczna i przestrzenna stały się trudne do rozdzielenia**.
Utrwalanie się miejskiego getta nie wyklucza licznych
przeprowadzek w jego granicach, stwarza jednak ogromne problemy
dla tych, którzy chcą stamtąd uciec. Obszary te stają się niekiedy
ogniskami nowych ruchów miejskiego protestu, którym może się
udać odtworzenie relacji wspólnotowych, jedynie słabo rozwiniętych
w zamożniejszych dzielnicach miasta.
Wydaje się, że tok rozumowania oparty na argumentacji Rexa
jest zasadniczo słuszny. Umiejscowienie podziału na dzielnice
miejskie w kontekście aktywnych konfliktów rywa-
* Por. A. Meier, E.M. Rudwick, From Plantation to Ghetto, New York 1966. ** Patrz klasyczne dzieło
Geralda Suttlesa, The Social Order of the Slum, Chicago 1968.
121
lizujących grup na rynkach mieszkaniowych podkreśla czynniki o
podstawowym znaczeniu w społeczeństwach kapitalistycznych.
Konieczne są jednak pewne uzupełnienia. Nie wydaje mi się
szczególnie pożyteczne wyróżnianie — za Rexem — „klas
zamieszkania". Słusznie zwraca się uwagę, że konflikty miejskie są
często tak samo przewlekłe i intensywne jak konflikty w sferze
przemysłowej i że rynki mieszkaniowe mają swoiste cechy, które
wyodrębniają się z tej sfery. Zamiast jednak twierdzić, że konflikty
miejskie, w które uwikłane są „klasy mieszkaniowe", różnią się od
reszty systemu klasowego, należy raczej uznać je za składnik
współtworzący ogólny charakter struktury klasowej danego
społeczeństwa. Dzięki temu różne sposoby organizacji dzielnic i
stylów życia możemy postrzegać jako czynniki konsolidujące
niektóre aspekty podziałów klasowych przebiegających w poprzek
innych podziałów. Zróżnicowana dostępność kredytów hipotecznych
może na przykład pogłębiać podziały pomiędzy pracownikami
fizycznymi i umysłowymi, skoro osoby zajmujące bezpieczne
stanowiska „białych kołnierzyków" mają z reguły przeważający
udział w inwestycjach finansowanych dzięki tym kredytom.
Schematy segregacji mieszkaniowej powodujące skupianie się grup
podlegających dyskryminacji etnicznej w obszarach oddzielonych
od mas rodzimej klasy robotniczej mogą z kolei przyczyniać się do
rozłamów w obrębie klasy robotniczej jako całości.
Ponieważ rozważania Rexa oparte są na materiale brytyjskim, co
wielokrotnie podkreśla sam autor, powinniśmy być ostrożni w
uogólnieniach tak samo jak w przypadku badań amerykańskich.
Degradacja śródmieścia w większości dużych obszarów miejskich w
Stanach Zjednoczonych posunęła się dalej niż w Europie. Powodem
tej różnicy jest niewątpliwie znaczniejsza rola planowania
urbanistycznego oraz szerszy zasięg publicznego budownictwa
mieszkaniowego w wię-
122
kszości krajów europejskich. Chcąc zbadać te odmienności w
szczegółach, powinniśmy przyjrzeć się, w jaki sposób państwo oraz
kapitał przemysłowy i finansowy współdziałają z aktywnością
mieszkańców w różnego rodzaju przedsięwzięciach. Nietrudno
zauważyć przydatność koncepcji Offe'a do tego zamierzenia.
Czynniki powodujące utowarowienie przestrzeni nowoczesnego
miasta są bowiem ciągle równoważone przez procesy
odtowarowienia. Istotną rolę odgrywa tutaj dostarczanie publicznych
mieszkań, kontrola czynszów i inwestycji oraz troska o urządzenia
komunalne, jak parki i tereny rekreacyjne.
Bardzo ważne jest pytanie, w jakim stopniu cechy życia
miejskiego przedstawione na poprzednich stronach, stanowią
specyfikę społeczeństw kapitalistycznych bądź dotyczą każdego
typu nowoczesnego ustroju społecznego po osiągnięciu określonego
poziomu uprzemysłowienia. Pytanie to jest oczywiście jednym z
aspektów szerszego zagadnienia zasygnalizowanego na początku
książki, a mianowicie czy społeczeństwa uprzemysłowione mają
podobne cechy, niezależnie od pochodzenia i linii rozwoju.
Liczne badania organizacji miast Europy Wschodniej, podjęte w
ostatnich latach, przynajmniej w pewnym stopniu przybliżają nam
odpowiedź. Niektóre z głównych cech, ujawniających się w
procesach analizowanych przez Rexa, we wschodnioeuropejskim
życiu miejskim nie występują lub przybierają formę zdecydowanie
odmienną. Teren miejski jest z reguły w szerokim zakresie
kontrolowany przez państwo, a rynki mieszkaniowe są znacznie
bardziej ograniczone niż na Zachodzie. Mieszkania są budowane
przez przedsiębiorstwa, które stanowią bezpośredni element aparatu
władzy lub znajdują się pod jego ścisłym nadzorem. Miejsce
zamieszkania jednostki nie zależy przede wszystkim od jej
możliwości finansowych, nie ma też ona całkowitej swobody
przemiesz-
123
czania się z miasta do miasta lub z regionu do regionu. Szelinyi
opowiada o swoim węgierskim koledze zajmującym się naukowo
problematyką mieszkalnictwa, z którym wymieniał uwagi i wyniki
badań. Po przeczytaniu raportu Szelinyiego i wynikających z niego
wniosków węgierski uczony zapytał ze zdziwieniem: „Czyżbyś
sugerował, że ludzie powinni mieszkać, tam gdzie chcą?" Ten
pomysł zaskoczył go, a zarazem przestraszył, bo jeśli jednostki,
wybierając swój dom, mogłyby kierować się własnymi
upodobaniami, czym zajmowaliby się rządowi planiści?*
Oczywiście, centralne i lokalne regulacje administracyjne,
ograniczające różne aspekty rozwoju mieszkalnictwa i podziałów
strefowych dzielnic miasta, istnieją również we wszystkich
społeczeństwach zachodnich. W mniejszym lub większym stopniu
obowiązuje tam też planowanie przestrzenne. Jednak zakres i
charakter tych regulacji oraz planowania pozwala na żywy rozwój
rynków mieszkaniowych w warunkach względnej swobody
przemieszczania się jednostek. Decyzje, które na Zachodzie zależą
od cen i możliwości płatniczych, są w Europie Wschodniej
uzależnione od miejskiej administracji.
Na podstawie swoich badań na Węgrzech i porównań z innymi
społeczeństwami Europy Wschodniej Szelinyi udokumentował
niektóre systematyczne różnice pomiędzy miastami Wschodu i
Zachodu. Powojenne schematy rekonstrukcji mieszkalnictwa na
Węgrzech zakładały, że mieszkanie nie jest towarem, zatem czynsz
nie zawsze musi mieć związek z jakością mieszkania. Uważano, że
czynsz powinien stanowić jedynie niewielki składnik domowych
wydatków, a rodziny (nie jednostki) powinny mieć prawo do
mieszkania,
* Ivan Szelinyi, Urban Ineąualities Under State Socialism, New York 1983, s. 14.
124
niezależnie od ich możliwości opłacania określonej wysokości
czynszu.
W rezultacie lokalizacja typów mieszkań i dzielnic miejskich jest
zasadniczo różna od spotykanej w większości miast zachodnich.
Mieszkania budowane przez prywatne przedsiębiorstwa, kupowane i
sprzedawane na rynku (stanowiące mniejszość w całości
budownictwa) należą przeważnie do grup o niższych dochodach.
Osoby o wyższym statusie, jak urzędnicy państwowi i
przedstawiciele wolnych zawodów, mieszkają zwykle w lokalach
będących własnością państwa i przez nie utrzymywanych. Wśród
tych, którzy płacą za swoje domy, co rzadko dotyczy
zamożniejszych, wyższe grupy społeczno-ekonomiczne płacą mniej
za posiadanie lepszego mieszkania. Sytuacja ta jest spowodowana
polityką kredytów i zamiany mieszkań, która faworyzuje
urzędników państwowych, oraz faktem, że grupy o wyższych
dochodach częściej niż inni dziedziczyły lepsze mieszkania z
czasów przedwojennych.
Strefy dzielnicowe w społeczeństwach kapitalistycznych
rozwijają się głównie w zależności od wartości rynkowej budynków
i gruntów. W Europie Wschodniej podział miasta na strefy jest
znacznie bardziej uzależniony od decyzji administracyjnych. Nie
oznacza to braku ścisłego rozgraniczenia pomiędzy klasami
mieszkaniowymi Rexa, jednak mechanizmy podziałów są odmienne
niż w większości miast zachodnich. Istnieją obszary ubóstwa, lecz
nie skupiają się one wokół centrum miasta, jak to zazwyczaj bywa
na Zachodzie, a zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. Większość
gruntów w śródmieściu jest własnością państwa, wokół centrum
znajdują się często obszary o wysokim standardzie budownictwa,
strefy przejściowe zaś są położone bardziej na zewnątrz. Dzielnice
są zazwyczaj bardziej niż w miastach zachodnich jednorodne
zarówno pod względem charakteru własności, jak i stylu mieszkania.
125
 Fakty te potwierdzają wcześniejsze spostrzeżenie, że zróż-
nicowanie obszarów miejskich i typów budownictwa nie jest
„procesem naturalnym", lecz wiąże się z szerszymi aspektami
organizacji społecznej. Zarazem jednak twierdzenie, że nie można
wyróżnić procesów mających wpływ na rozwój wszystkich
nowoczesnych miast, wydaje się mało przekonujące. Miasto Europy
Wschodniej różni się od tradycyjnego miasta tak samo, jak różni się
od niego miasto Zachodu. Warto zatem w podsumowaniu
niniejszego rozdziału powrócić na ogólniejszą płaszczyznę.
Miasto i życie codzienne
Choć zaproponowaną przez Wirtha charakterystykę „miasta jako
sposobu życia" trudno odnieść bez wyraźnych ograniczeń do miast
w ogóle, z pewnością podkreśla ona ważne aspekty współczesnego
życia miejskiego jako całości. Być może bardziej zrozumiałe jest
stwierdzenie, że pojawienie się nowoczesnego miasta stworzyło
całkiem odmienne formy codziennego życia niż obowiązujące w
społeczeństwach tradycyjnych. W tych ostatnich bowiem silne jest
oddziaływanie obyczaju, nawet w miastach życie codzienne
większości ma charakter moralny ze względu na związki
codzienności z kryzysami i przemianami ludzkiej egzystencji — z
chorobą i śmiercią, z następstwem pokoleń. Funkcjonują wytyczne
moralne, zwykle zakorzenione w religii, które dostarczają gotowych
sposobów godzenia się lub pokonywania losu za pomocą
utrwalonych w tradycji praktyk.
Procesy przyczyniające się do dezintegracji tych praktyk są
złożone i zróżnicowane. Nie ulega jednak wątpliwości, że
charakterystyczne formy codziennego życia, ukształtowane
126
w wyniku ekspansji nowoczesnego życia miejskiego, są różne od
występujących we wcześniejszych typach społeczeństwa. Warto w
tym miejscu przytoczyć wypowiedź Lefebvre'a na temat pojawienia
się odmiennej formy codziennego życia o silnie zrutynizowanym
charakterze, pozbawionej sensu moralnego oraz tego, co Lefebvre
nazywa „poezją życia". To, z czym mamy do czynienia przez
większość życia w nowoczesnym społeczeństwie, ma wyraźnie
funkcjonalny charakter. Odnosi się to np. do ubrań, które nosimy, do
codziennych czynności, które wykonujemy, i do większości cech
budynków, w których mieszkamy i pracujemy. W przeciwieństwie
do tego, jak mówi Lefebvre:
U Inków, Azteków, w Grecji czy w Rzymie, każdy szczegół
(gesty, słowa, narzędzia, przybory, stroje itd.) jest naznaczony
stylem; nic jeszcze nie stało się prozaiczne [...] proza i poezja
życia były nadal tożsame. Rozprzestrzenianie się kapitalizmu
zapewniło przewagę „prozie świata" — pierwszeństwo ekonomii,
instrumentalności i techniki, która obejmuje wszystko —
literaturę, sztukę i przedmioty, a cała poezja istnienia została
odrzucona*.
Błędem byłoby jednak traktowanie tego opisu jako niere-
alistycznie upiększonego obrazu społeczeństw przednowożytnych.
Lefebyre chce tylko zwrócić uwagę na zastąpienie ugruntowanej
moralnie tradycji, połączonej z szerszymi aspektami ludzkiego
istnienia, przez wąską rutynę działania. Dwa zespoły czynników
mają szczególny udział w wytwarzaniu pustki i banalności
codziennego życia w nowoczesnym świecie. Jeden z nich dotyczy
specyficznej formy utowarowionej przestrzeni w „wybudowanym
środowisku" nowoczesnego
* Henri Lefebvre, Everyday Life in the Modern World, London 1971, s. 29.
127
miasta: sztuczne środowisko jest odarte z estetycznej formy. Drugi
zespół czynników obejmuje to, co niektórzy analitycy społeczni
nazywają „odizolowaniem" (seąuestratiori) przejawów ludzkiej
aktywności i doświadczeń, które we wcześniejszych typach
społeczeństwa były całkowicie jawne i wtopione w tkankę życia
społecznego całej wspólnoty.
Praktyka zamykania przestępców w więzieniach jako kara za
popełnione czyny jest na przykład wynalazkiem sprzed mniej więcej
dwustu lat. Więzienia istniały też w średniowiecznej Europie, lecz
wykorzystywano je głównie do przetrzymywania podejrzanych
przed wydaniem wyroku lub do karania dłużników. Karą za cięższe
przestępstwa była banicja, szubienica lub tortury, a nie pozbawienie
wolności*. W tym samym czasie co więzienia powstawały również
liczne przytułki dla obłąkanych i szpitale, które zaczęto wyraźnie od
siebie oddzielać. Odosobnienie oznacza usunięcie z codziennego
życia zjawisk zagrażających jego ciągłości: zbrodni, szaleństwa,
choroby i śmierci. Zjawiska te oraz jednostki najbardziej w nie
zaangażowane oddziela się od nurtu codziennego życia większości.
„Proza życia", rutyna codziennego działania w dążeniu do
osiągnięcia instrumentalnych celów znajduje w ten sposób swoje
rozwinięcie.
Powyższe spostrzeżenia wskazują na niektóre związki pomiędzy
ogólną organizacją społeczeństw a prywatnością codziennego życia.
Jedną z największych zasług socjologii jest ukazanie nam natury
owych związków. To, co może się wydawać najbardziej osobistym
aspektem naszego doświadczenia, oddziałuje, a zarazem ulega
oddziaływaniu wpływów, które w pierwszej chwili mogą wydawać
się bardzo odległe. Dobrą ilustracją tego zagadnienia są badania nad
rodziną i seksualnością, o których będzie mowa w kolejnym
rozdziale.
* Michael Ignatieff, A Ju.st Measure ofPain, London 1978.
-------- 6 ----------
Rodzina i płeć
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, gdy teoria społe-
czeństwa przemysłowego święciła swój tryumf jako fundament
analizy społecznej, dominowała w literaturze socjologicznej
szczególna interpretacja rozwoju rodziny. W dużym skrócie można
streścić ją następująco. Przed industrializacją rodzina była głęboko
zakorzeniona w rozbudowanym systemie relacji pokrewieństwa
(„rodzina poszerzona") i stanowiła ośrodek produkcji gospodarczej.
Przejście do społeczeństwa przemysłowego, w którym rodzina jako
taka nie jest już jednostką produkcyjną, spowodowało zanik rodzin
poszerzonych. Relacje pokrewieństwa ograniczają się do „rodziny
podstawowej", pary rodziców i ich bezpośredniego potomstwa.
„Rodzina — jak pisze jeden z obserwatorów — stała się instytucją
bardziej wyspecjalizowaną niż przedtem, chyba bardziej
wyspecjalizowaną niż w jakimkolwiek znanym dotąd
społeczeństwie"*. Większość autorów głoszących ten pogląd, a
wśród nich Parsons, zdecydowanie broni trwałego znaczenia rodziny
(i małżeństwa) we współczesnym społeczeństwie. Ro-
"Talcott Parsons, The American family, w: T. Parsons. R.F. Bales, Family. Socialisation and
Interaction Process, London 1956, s. 10.
129
dzina podstawowa nadal jest miejscem prokreacji i wychowywania
dzieci, i może bardziej niż kiedykolwiek — źródłem wsparcia
emocjonalnego i satysfakcji jej członków.
Ten punkt widzenia był w ostatnich latach ostro krytykowany, do
tego stopnia zresztą, że pod pewnymi względami rzeczywiście
został zdyskredytowany. Badania nad rodziną są dziedziną analizy
społecznej, która pod wpływem serii równoległych procesów w
ciągu ostatnich kilkunastu lat zasadniczo się zmieniła. Stanowisko
przedstawione powyżej było dość słabo poparte materiałem
historycznym na temat dawnych form stosunków rodzinnych. Prace
historyków rodziny wykazały, że niektóre twierdzenia
wcześniejszych autorów były co najmniej wątpliwe. Drugim
źródłem idei mających główny wpływ na dotychczasowe
interpretacje rodziny były pisma autorów feministycznych, wśród
których wielu czerpało obficie z myśli marksistowskiej.
Zmiany w strukturze rodziny
Nie ulega wątpliwości, że w Europie Zachodniej, zanim w XVII i
XVIII wieku rozwinął się kapitalizm, gospodarstwo rodzinne było z
reguły jednostką produkcyjną. Oznacza to. że produkcję
organizowano w domu lub na przyległym gruncie i wszyscy
członkowie rodziny, również dzieci, uczestniczyły w działalności
wytwórczej. Rozwój gospodarki kapitalistycznej, jeszcze przed
powstaniem dużego przemysłu, zmienił tę sytuację, wyprowadzając
członków rodziny na rynek pracy. W wyniku dalszych przekształceń
dokonywało się stopniowo coraz powszechniejsze rozgraniczenie
pomiędzy domem a miejscem pracy.
130
Błędne okazało się jednak mniemanie, że zmiany te były
przyczyną rozpadu istniejącego dotąd systemu rodziny poszerzonej.
Badania historyczne wykazują, że w przeważającej części Europy
Zachodniej przynajmniej kilkaset lat przed pojawieniem się
kapitalizmu, rodzina miała na ogół charakter bardziej zbliżony do
podstawowego niż do poszerzonego, choć szersze stosunki
pokrewieństwa były oczywiście pod pewnymi względami
ważniejsze niż dzisiaj. Domownicy skupiali się w większe grupy ze
względu na obecność służby. Stało się również jasne, że zależności
pomiędzy rozwojem kapitalizmu a formami życia rodzinnego były
zdecydowanie bardziej złożone, niż zakładano w przedstawionej
wcześniej charakterystyce. Pierwsi przedsiębiorcy kapitalistyczni
dość często zatrudniali na przykład całe rodziny, a nie jednostki,
zgodnie z tradycyjnym oczekiwaniem, że dzieci tak samo jak dorośli
będą brać udział w pracy produkcyjnej. Choć przyczyniało się to do
brutalnego wyzysku dzieci, pracujących w pożałowania godnych
warunkach kopalń i fabryk, nie byłoby całkiem słuszne wyjaśnianie
tego faktu wyłącznie chciwością pracodawców. Robotnicy
przybywający z prowincji rolniczych, gdzie wszyscy domownicy
uczestniczyli we wspólnej pracy, spodziewali się znaleźć
zatrudnienie dla całej rodziny. Impuls do zerwania solidarności
ekonomicznej rodziny, poparty liberalnym ustawodawstwem
zabraniającym zatrudniania dzieci, pochodził w dużej mierze od
samych pracodawców. Wreszcie, co szczególnie ważne, dzisiejsze
formy życia domowego zdają się raczej kształtować pod wpływem
rodziny mieszczańskiej, której styl życia został częściowo przejęty
przez klasy niższe niż wskutek bezpośredniego oddziaływania
kapitalizmu na siłę roboczą.
Choć dzieło Stone' a wzbudziło dość zdecydowaną krytykę i
wymaga pewnych modyfikacji, zaproponowana przez niego
131
klasyfikacja zmian form życia domowego na podstawie analizy
rozwoju rodziny w Anglii wydaje się użyteczna*. Autor wyróżnia
trzy główne fazy rozwoju rodziny w ciągu trzystu lat od wieku XVI
do XIX. W XVI wieku, a także wiele lat wcześniej, dominującym
typem rodziny, była — według klasyfikacji Stone'a — „rodzina
otwartego pochodzenia". Wprawdzie skoncentrowana wokół rodziny
podstawowej, wspólnota domowa była umiejscowiona jednak w
szerszym kręgu uzależnień, nie tylko związanych z
pokrewieństwem. Związki rodzinne, podobnie jak stosunki w
większej społeczności, zdecydowanie różniły się od panujących w
późniejszym okresie. Na żadnym poziomie systemu klasowego
małżeństwo nie było momentem sankcjonującym emocjonalne
przywiązanie lub zażyłość. Stone pisze:
Konwencjonalna mądrość uczyła, że szczęście można osiągnąć w
przyszłym świecie, a nie tu i teraz, seks nie jest przyjemnością,
lecz grzeszną potrzebą, usprawiedliwioną jedynie przez
konieczność rozmnażania gatunku. Osobista wolność wyboru
musi być w każdym czasie i pod każdym względem
podporządkowana interesom innych: potomstwa, rodziców,
sąsiadów, Kościoła lub państwa. Życie było tanie, a śmierć
przychodziła łatwo i często. Średnia długość życia była tak
niewielka, że nie opłacało się za bardzo przywiązywać do innych
ludzi**.
W tym miejscu autor być może trochę przesadza; historycy nie są
zgodni co do tego, w jakim stopniu stosunki małżeńskie oraz relacje
pomiędzy rodzicami a dziećmi naprawdę były
*Lawrence Stone, The Family, Sex and Marriage in England 1500-1800, London 1977. ** Tamże, s.
5.
132
pozbawione silniejszych więzi emocjonalnych. Nie ulega jednak
wątpliwości, że wyobrażenia o romantycznych uczuciach rozkwitały
jedynie w kręgach dworskich i nie były związane z małżeństwem
czy rodziną.
W zasadzie jednak wydaje się prawdą, że ani stosunki pomiędzy
mężem a żoną, ani pomiędzy rodzicami a dziećmi nie były
szczególnie serdeczne i czułe*. Więzy małżeńskie nie powstawały w
wyniku osobistego wyboru. W wyższych sferach społecznych
małżeństwo traktowano jako sposób na zapewnienie dziedziczenia
majątku lub uzyskania innego rodzaju korzyści materialnych czy
politycznych. Dla chłopów i rzemieślników małżeństwo stanowiło
zwykle warunek ekonomicznego przetrwania. Zarówno w niskich,
jak i w wyższych klasach normalne było dobieranie partnerów przez
innych, nie przez samą parę. Względny brak emocjonalnej bliskości
w rodzinie nie przejawiał się wszakże w fizycznym rozdzieleniu jej
członków. Przeciwnie, we wszystkich klasach społecznych warunki
życia bardzo ograniczały prywatność osoby, tak w domu, jak i poza
nim. Podział na pokoje w mieszkaniach, do którego przywykła
większość ludzi żyjących we współczesnych społeczeństwach
kapitalistycznych, upowszechnił się dopiero w XVIII wieku lub
jeszcze później. Mieszkania bogaczy mogły mieć wiele pokoi, lecz
były one zazwyczaj połączone, pozbawione korytarzy; służba spała
w tych samych pokojach lub w najbliższym sąsiedztwie swoich
panów. Chłopi i miejska biedota mieszkała w domach z jednym lub
dwoma pomieszczeniami; nawet u zamożniejszych pokoje były
wspólne i nie miały przypisanego specjalnego przeznaczenia jak w
późniejszym okresie. Nie wcześniej niż w wieku
* Pionierską pracą na temat długookresowych zmian relacji pomiędzy rodzicami a dziećmi jest
Historia dzieciństwa Philippe'a Ariesa (przeł. M Ochab, Gdańsk 1995).
133
XVIII, jak pisze Aries, rodzina zaczęła „odgradzać się od
społeczeństwa", „odpychać je poza rozszerzającą się coraz bardziej
sferę życia prywatnego"*. Poczynając od zamożniejszych, domy
przybierały nowocześniejsze formy z korytarzami zapewniającymi
prywatność i z pokojami dziennymi oddzielonymi od sypialni.
Zanim to nastąpiło, pojawił się, według Stone'a, drugi typ życia
domowego, który objął tylko niektóre grupy społeczne i trwał od
wczesnego wieku XVI do początku XVIII. Autor nazywa go dość
niezręcznie „ograniczoną patriarchalną rodziną podstawową".
Dotyczył przeważnie wyższych warstw społecznych i był typem
przejściowym pomiędzy istniejącą jeszcze formą wcześniejszą a
rodziną współczesną. Lojalność łącząca dawniej rodzinę
podstawową z innymi rodzinami i ugrupowaniami w społeczności
lokalnej osłabła i została zastąpiona posłuszeństwem wobec
państwa. Władza mężczyzny jako głowy domu została wzmocniona
w rodzinie, odzwierciedlając jego świecką władzę w państwie, a
rodzina podstawowa stała się wyraźnie wyodrębnioną jednostką.
Powstanie „zamkniętej rodziny podstawowej", stanowiącej
fundament organizacji rodziny, jaka przetrwała do XX wieku,
charakteryzuje kilka charakterystycznych cech. Stone określa je
wspólną nazwą „emocjonalnego indywidualizmu". Tworzenie się
więzów małżeńskich stawało się coraz bardziej sprawą osobistego
wyboru osób zainteresowanych, mimo rozwoju charakterystycznych
dla poszczególnych klas wzorców zalotów. Coraz większy wpływ na
wybór małżonka miała potrzeba związku oferującego przywiązanie
lub miłość, coraz bardziej kierowano się normami ustanawiającymi
specyficzny związek pomiędzy seksualnością a małżeństwem.
Relacje między rodzicami a dziećmi również zyskiwały silniejsze
* Tamże, s. 224.
134
zabarwienie emocjonalne, przy czym na pierwszy plan wysuwała się
troska o właściwe „wychowanie" dzieci. Dominacja tego typu
rodziny w społeczeństwie jako całości nie nastąpiła jednak
bynajmniej w wyniku prostego procesu ciągłego rozszerzania
wpływów. Po drodze dokonywały się bowiem rozmaite zwroty i
przemieszczenia.
Płeć, patriarchat i rozwój kapitalistyczny
Jednym z najważniejszych czynników oddziałujących w szcze-
gólności na socjologię rodziny, którego konsekwencje obejmują
jednak szerszy obszar analizy socjologicznej, jest twórczość
współczesnych feministów. Feminiści zajmują się przede wszystkim
analizą źródeł patriarchatu — dominacji mężczyzn nad kobietami w
rodzinie i w kontekście innych instytucji społecznych. Badania
antropologiczne wykazują, że wszystkie społeczeństwa, będące
przedmiotem rzetelnych badań, są patriarchalne, choć obserwuje się
wyraźne różnice, jeśli chodzi o stopień i naturę męskiej przewagi*.
Przedstawione w poprzednim paragrafie przeobrażenia rodziny
wywołały sprzeczne tendencje określające pozycję społeczną kobiet.
Z jednej strony rozdział pomiędzy domem a miejscem pracy, który u
schyłku XIX wieku stał się regułą, przyczynił się do wzmocnienia
związku pomiędzy kobietą a domem. I ta ideologia wydaje się
najpierw ukształtowana w wyższych sferach systemu klasowego, a
następnie przeniesiona do innych klas. Pogląd, że „miejscem kobiety
jest dom"
* Istotne i szeroko komentowane spostrzeżenia por. Nancy Chodorov, The Reproduction of
Mothering, Berkeley 1978; przegląd istotnych danych antropologicznych, w tym obszerne omówienie
społeczeństw Trzeciego Świata por. Barbara Rogers, The Domeslication ofWomen, London 1980.
135
miał różne konsekwencje dla kobiety na różnych poziomach
społecznych. Zamożniejsze korzystały z usług pokojówek, piastunek
i służących. Konsekwencje dla warstwy średniej polegały natomiast
na tym, że kobiety musiały podjąć obowiązki związane z
zajmowaniem się domem i dziećmi, co przestało być traktowane
jako „praca", przynajmniej w znaczeniu odpowiadającym płatnemu
zatrudnieniu w produkcji. Najbardziej obciążone zostały jednak
kobiety w rodzinach robotniczych, które musiały uporać się z
większością zajęć domowych, jednocześnie zajmując się pracą w
przemyśle. Kobiety „pracujące", to znaczy zatrudnione za
wynagrodzeniem, wywodziły się w XIX i na początku XX wieku
przeważnie z rodzin chłopskich lub robotniczych*. Na podstawie
danych z Wielkiej Brytanii i Francji Tilly i Scott stwierdziły, że
zatrudnienie kobiet w przemyśle wytwórczym było bardzo niskie z
wyjątkiem produkcji włókienniczej. Jeszcze w roku 1911 w Wielkiej
Brytanii większość kobiet pracujących była zatrudniona przy
pracach domowych lub innych usługach osobistych. Ponad 33%
pracujących za wynagrodzeniem stanowiły służące, 16% to
krawcowe, z których wiele pracowało w domu, około 20%
znajdowało zaś zatrudnienie w przemyśle włókienniczym. We
Francji proporcje w zatrudnieniu kobiet były mniej więcej podobne.
Przytoczone dane wskazują wyraźnie, że możliwości zatrudnienia
kobiet w okresie ekspansji kapitalizmu przemysłowego skupiały się
w sektorach bliskich tradycyjnym zajęciom wykonywanym przez
kobiety. Praca w tych sektorach była w rzeczywistości prawie
całkowicie zmonopolizowana przez kobiety, a poziom zarobków
znacznie niższy niż w przypadku pracujących fizycznie mężczyzn.
Zdecydowaną większość za-
* Patrz Louise A. Tilly, Joan W. Scott, Women, Work and Family, New York 1978.
136
trudnionych kobiet stanowiły osoby młode i samotne. W roku ]911
w Wielkiej Brytanii pracowało zawodowo około 70% wszystkich
samotnych kobiet i zaledwie 10% zamężnych. Od tego czasu
proporcje zatrudnienia kobiet wyraźnie się zmieniły; niemal
zupełnie zniknęły pełnoetatowe usługi domowe, nastąpiło też pewne
ograniczenie zatrudnienia w przemyśle włókienniczym.
Najistotniejsza zmiana wiąże się jednak ze scharakteryzowanym w
poprzednim rozdziale relatywnym zwiększeniem zatrudnienia
„białych kołnierzyków" w rozwiniętych krajach kapitalistycznych.
Rozwój tej grupy zawodowej spowodował wzrost rekrutacji kobiet
do prac biurowych i usługowych. Nie był to jednak bynajmniej
istotny krok w stronę zrównania płci w systemie produkcyjnym.
Kobietom przydziela się bowiem na ogół prace o charakterze
rutynowym, najniższe w hierarchii służbowej stanowiska w biurze
lub w handlu, z mniejszymi możliwościami awansu niż dostępne
mężczyznom. Historia zawodu „urzędnika" stanowi dobrą ilustrację
rozwoju tego zjawiska (por. s. 83-84). W połowie XIX wieku
kobiety stanowiły w Wielkiej Brytanii tylko 1 % urzędników. Jak
już mówiłem, bycie urzędnikiem oznaczało wówczas pracę na
odpowiedzialnym stanowisku wymagającym umiejętności
księgowania i innych kwalifikacji. W XX wieku nastąpiła generalna
mechanizacja pracy biurowej zapoczątkowana wprowadzeniem
maszyny do pisania pod koniec XIX wieku, co spowodowało
przekształcenie zajęć „urzędniczych" w czynności nie wymagające
szczególnych kwalifikacji. Obecnie urzędnikami, podobnie jak
sprzedawcami, są w większości kobiety.
Do wybuchu drugiej wojny światowej liczba kobiet pracujących
zawodowo we wszystkich krajach zachodnich znacznie się
zwiększyła. Najbardziej wzrósł wśród zatrudnionych procent kobiet
zamężnych. Otworzyły się wprawdzie pewne perspektywy kariery w
zawodach przedtem zastrzeżonych
137
niemal wyłącznie dla mężczyzn, nigdzie jednak nie stały się kraje skandynawskie, nie wykazują znaczniejszej przewagi pod
powszechne. Ogólną wskazówkę, jak bardzo kobiety są po- względem relatywnego poziomu zarobków kobiet w porównaniu z
krzywdzone w stosunku do mężczyzn, stanowi porównanie średnich mężczyznami. Uczestnictwo w pracy zawodowej jest oczywiście
płac obu płci. Tabela 2 zawiera dane dla Stanów Zjednoczonych w tylko jednym z aspektów stosunków patriarchalnych, jakie
wybranych latach pomiędzy 1961 a 1972. przeważają we współczesnych społeczeństwach kapitalistycznych.
Kobiety są ogólnie słabiej reprezentowane na stanowiskach władzy
Tabela 2. Zarobki pracowników pełnoetatowych w Stanach politycznej i w innych sferach. Co więcej, są przedmiotem
Zjednoczonych w zależności od płci „podwójnej dyskryminacji", gdyż wiele kobiet pracujących w
dalszym ciągu ponosi główną odpowiedzialność zaprowadzenie
Średnie dochody w Zarobki kobiet domu i opiekę nad dziećmi. Ruchy praw kobiet próbują w różny
dolarach sposób walczyć z tymi nierównościami, choć większość autorów
Rok kobiety mężczyźni jako procent feministycznych dostrzega bardzo głębokie korzenie tych zjawisk.
zarobków Świadczy o nich już sama trwałość patriarchatu w społeczeństwach
mężczyzn ludzkich; patriarchat nie narodził się przecież z nastaniem kapita-
lizmu. Wydaje się jednak niewątpliwe, że rozwój kapitalizmu, który
1961 3351 5644 59,4
splata się z opisanymi wcześniej zmianami form rodziny, jest w
szczególny sposób związany z dominacją płciową. Można wskazać
1965 3823 6375 60,0 wyraźne zbieżności pomiędzy podziałami według płci a systemem
klasowym. Skupienie pracujących kobiet w stosunkowo gorzej
1969 4977 8227 60,5
płatnych zawodach o gorszych warunkach pracy i mniejszych
1972 5903 10 202 57,9 szansach awansu jest efektem postaw pracodawców i pracujących
mężczyzn, a także przerw w karierze zawodowej kobiet w związku z
1982 12 001 20 260 59,2
porodem. Kobiety w dużym stopniu godzą się na te warunki i
przyjmują, niekiedy z rezygnacją, „ideologię udomowienia",
Źródło: Barbara M. Wertheimer, Search for a parlnership role, w. Jane Roberts Chapman (red.), Economic stawiając małżeństwo i rodzinę ponad korzyści ekonomiczne, jakie
Independence ofWomen, London 1976, s. 188; Statistical Abstract ofthe United States, 1984.
mogłyby osiągnąć w przypadku pełnego i równego uczestnictwa w
systemie pracy przemysłowej. Jest to bardzo złożone zagadnienie,
Przytoczone wyżej liczby wskazują, że różnice pomiędzy autorzy feministyczni wyrażają w tej materii zróżnicowane opinie.
zarobkami mężczyzn i kobiet nie zmniejszają się. Wyniki te nie Osiągnięcie pełnego równouprawnienia płci w pracy poza domem
stanowią wyjątku w społeczeństwach kapitalistycznych. Spo- nie zawsze jest pożądanym celem samym w sobie w kontekście
łeczeństwa, w których oficjalna polityka państwowa bardziej niż w gospodarki kapitalistycznej. Z drugiej
Stanach Zjednoczonych sprzyja zatrudnieniu kobiet, np.
139
138
jednak strony, transformacja czy humanizacja kapitalistycznej pracy
przemysłowej nie gwarantuje przezwyciężenia wyzysku płci, jeśli
jego korzenie sięgają rodziny.
Rodzina, małżeństwo, seksualność
Wielu socjologów piszących o rodzinie sugeruje, że rozwój
kapitalizmu wiąże się z radykalnym ograniczeniem wielkości
rodziny. Na zasadzie błędnego uogólnienia tworzą obraz domów z
rojem dzieci w przedkapitalistycznym stadium Europy na wzór
wielkich rodzin istniejących dzisiaj w Trzecim Świecie i
stanowiących główne źródło eksplozji ludności świata. Bardzo duże
rodziny nie były rzadkością, ale wcale nie stanowiły normy.
Historycy zajmujący się XVII wiekiem w Wielkiej Brytanii i Francji
uważają, że średni wiek zawierania małżeństw przez kobiety
przypadał najprawdopodobniej na okres od dwudziestego trzeciego
do dwudziestego siódmego roku życia. Okres, w którym żona mogła
rodzić dzieci, nie był zatem zbyt długi, dodatkowo ograniczało go
wczesne występowanie menopauzy, a także częste przypadki
przedwczesnej śmierci jednego z małżonków oraz bardzo wysoka
śmiertelność niemowląt i dzieci. Bogaci mieli zazwyczaj większe
rodziny niż chłopi i rzemieślnicy: kobiety wcześniej zawierały
małżeństwa, a mężczyźni wcześniej żenili się powtórnie po śmierci
pierwszej żony.
Powszechność i jawność śmierci jest jedną z cech najbardziej
zdecydowanie odróżniających życie rodzinne i szerzej — codzienne
życie społeczne w epoce przednowożytnej i w czasach
współczesnych. Śmiertelność była kilkakrotnie wyższa niż dzisiaj,
śmierci nie utożsamiano z losem, jaki zdarza się przeważnie tylko
starcom. Szczególnie zagrożeni
140
byli mieszkańcy miast ze względu na brak kanalizacji i zanie-
czyszczenie wody pitnej, co stwarzało ciągłe niebezpieczeństwo
wybuchu epidemii. Miasta tak naprawdę nie reprodukowały się, ich
trwanie zależało od regularnej migracji z obszarów wiejskich.
Średnia długość życia, jak już wspomniałem w rozdziale pierwszym,
była bardzo niska. Prawdopodobnie około jednej trzeciej dzieci
umierało w wieku niemowlęcym; wśród francuskiego chłopstwa w
XVII wieku przed osiągnięciem dziesiątego roku życia umierała
średnio połowa dzieci. Nie mieli szczęścia również młodzi dorośli,
śmiertelność w porównywalnych grupach wiekowych była znacznie
wyższa niż obecnie. W konsekwencji w niższych klasach rodzina w
jednym czasie liczyła przeważnie nie więcej niż dwoje lub troje
dzieci, choć rodziło się ich znacznie więcej. Połowa ludności nie
miała dwudziestu lat, a tylko nieznaczna liczba przekroczyła
sześćdziesiątkę.
Tak zwane przejście demograficzne, które nastąpiło w XVIII i XIX
wieku nie było po prostu przejściem od dużych rodzin do małych,
lecz raczej zmianą składu pokoleniowego rodziny. Proces ten
dokonał się dzięki poprawie przedstawionych powyżej warunków
życia, zwłaszcza wskutek znacznego spadku śmiertelności w
młodszych grupach wiekowych. Średnia wieku zawierania
małżeństw zmniejszała się aż do XX wieku. Obserwowana w XIX
stuleciu ekspansja ludności nie była spowodowana tym, że rodziło
się więcej dzieci, lecz tym, że więcej przeżywało i w dodatku żyło
dłużej. Scharakteryzowane wcześniej przekształcenia dotyczące
zarówno charakteru rodziny, jak i relatywnej pozycji mężczyzn i
kobiet na rynku pracy doprowadziły do sytuacji, w której duże
rodziny były dla robotników życiową przeszkodą. W warunkach
tradycyjnych form produkcji, kiedy dzieci uczestniczyły w działal-
ności gospodarczej, duża rodzina była często praktycznym
rozwiązaniem, choć wiele innych czynników przemawiało
141
raczej za jej ograniczeniem. Jeżeli dzieci nie pracowały, a kobiety Tabela 3. Liczba małżeństw i rozwodów (w tysiącach) oraz
nie otrzymywały wynagrodzenia, duże rodziny stawały się rozwodów na sto małżeństw w latach 1950-1980
obciążeniem ekonomicznym. Ulepszone metody antykoncepcji
1950 1960 1970 1975 1980
przyczyniły się do zawierania trwałych małżeństw popartych
„uczuciowym indywidualizmem" i odpowiadających modelowi Francja
małych rodzin, który jako zasadniczy wzorzec utrzymał się do dzisiaj.
Miało to oczywiście istotne konsekwencje dla kobiet, z których śluby 331 320 394 387 334
większość ma dzisiaj w perspektywie jeszcze dwadzieścia lub rozwody
trzydzieści lat życia po osiągnięciu przez dzieci dojrzałości i 35 30 40 67 91
opuszczeniu przez nie rodzinnego domu. rozwody na 100ślubów 11 9 10 17 27
Dyskusje na temat obecnego statusu małżeństwa i rodziny,
zarówno wśród socjologów, jak i w popularnej prasie, zwłaszcza gdy Wielka Brytania
chodzi o problemy rozpadu małżeństwa i formy zachowań
seksualnych, pozbawione są często właściwego wymiaru śluby 408 394 471 429 418
historycznego. Rozpad małżeństw był w ubiegłych stuleciach rozwody
zjawiskiem w Europie bardzo powszechnym, choć następował raczej 30 23 62 129 160
w wyniku śmierci któregoś z małżonków niż rozwodu. Niektórzy rozwody na 100ślubów 7 6 13 30 38
komentatorzy twierdzą, że względna liczba dzieci z „rozbitych
małżeństw" była niegdyś równie wysoka jak dzisiaj. W pewnych Stany Zjednoczone
krajach i w pewnych okresach stosunkowo niedawnej historii
Europy stosunki przedmałżeńskie były dla obu płci zjawiskiem śluby 1675 1523 2159 2127 2390
normalnym i nie stanowiły przeszkody dla późniejszego rozwody
małżeństwa, równie wysoki lub nawet wyższy niż dzisiaj był procent 38 39 70 1026 1189

dzieci nieślubnych. Współczesne tendencje w małżeństwie, rodzinie
i seksualności występują oczywiście w zupełnie innym kontekście,
który staram się ukazać w niniejszej książce, przede wszystkim
jednak należy sobie uświadomić, że pod niektórymi względami
dokonujące się procesy wcale nie są tak jednolite, jak mogłoby się
wydawać.
W większości krajów zachodnich liczba rozwodów wyraźnie
wzrosła w ciągu ostatnich dwudziestu kilku lat, co
142
rozwody na 100ślubów 723 326 833 48 50
Źródło: Michael Anderson: Quantitative Indicators of Family Chanie, w: M. Anderson. Sociology ofthe Family,
Harmondsworth 1980; United Natirm.i Statisticul Yearhonk, 1984.
pokazuje tabela 3 dla kilku wybranych krajów. W ćwierćwieczu od
1950 do 1975 roku liczba rozwodów we Francji zwiększyła się o
40% jako wartość minimalna na skali i o 400% w Wielkiej Brytanii
jako wartość maksymalna. Wszystkie tego rodzaju statystyki należy
jednak traktować dość ostroż-

143
nie. Nie obejmują one np. osób, które żyją razem bez ślubu ani
małżonków żyjących w separacji bez formalnego rozwodu. Mimo
tych zastrzeżeń trudno zaprzeczyć, że cytowane liczby są dowodem
na istotne zmiany zachodzące w rodzinie i w małżeństwie w krajach
zachodnich. Niektórzy dostrzegają w nich zapowiedź nieuchronnego
rozpadu rodziny podstawowej, która w swych formach kontynuacji
była do niedawna zjawiskiem tak bardzo trwałym. Konserwatyści
traktują tę perspektywę jako miarę upadku społeczeństwa
odpowiedzialności moralnej. Inni, o przeciwnych poglądach, widzą
w niej korzystną możliwość rozwoju innych form społecznych,
uważając rodzinę za instytucję o charakterze przede wszystkim
represyjnym.
Rozmaite eksperymentalne formy stosunków społecznych,
różniące się od usankcjonowanej instytucji rodziny,
najprawdopodobniej będą się utrzymywać. Słuszniejszą interpretacją
niż ogłoszenie zbliżającego się końca rodziny wydaje się uznanie
współczesnych procesów za wielki tryumf „emocjonalnego
indywidualizmu" jako zasady kierującej życiem osobistym. Nie
trzeba wielkiej wnikliwości, aby zauważyć, że rosnąca liczba
rozwodów niekoniecznie wskazuje na głębokie rozczarowanie
stanem małżeńskim lub rodziną jako taką, lecz na większe
zdecydowanie w budowaniu satysfakcjonujących stosunków
wzajemności. Liczba rozwodów wzrosła wprawdzie do nie
notowanego wcześniej poziomu, lecz towarzyszy temu bardzo
wysoka liczba powtórnych małżeństw. Ogromna większość
rozwiedzionych ponownie zawiera związek małżeński. Nie uważam
jednak, aby uzasadnione było traktowanie tego zjawiska zgodnie z
poglądami cytowanymi na początku rozdziału, czyli po prostu jako
dowód, że rodzina jest niezastąpionym źródłem emocjonalnej
satysfakcji dla większości ludzi we współczesnych społeczeństwach.
Rzeczywistość jest z pewnością bardziej złożona. Życie domowe
144
sytuuje się na skrzyżowaniu różnych nurtów zmiany społecznej,
które odzwierciedla lub się do nich przyczynia. Istotne wydaje się w
tym miejscu odniesienie dyskusji o rodzinie do zagadnień
omawianych w poprzednich rozdziałach. W sytuacji, gdy większość
populacji pracuje w męczących i przygnębiających warunkach i gdy
utowarowienie stosunków społecznych przekształciło życie
codzienne w ciąg pustych, rutynowych czynności, relacje osobiste w
sferze domowej mogą rzeczywiście wydawać się ucieczką z
„bezdusznego świata". Jednak brak głębszych przeobrażeń w
szerszym kontekście społecznym sprawia, że rodzina w dalszym
ciągu poddana jest działaniu przeciwnych napięć — wyzwolenia i
zniewolenia, nadziei i rozpaczy.
Wzrost „emocjonalnego indywidualizmu" przyczynił się
zdecydowanie do skojarzenia seksualności z osobistym spełnieniem
w ramach formalnych więzów małżeńskich i poza nimi. Niektórzy
autorzy o radykalnych poglądach twierdzą, że powstanie i rozwój
kapitalizmu mają ścisły związek psychologiczny z wypieraniem
seksualności. Utrzymanie surowej dyscypliny niezbędnej w pracy
przemysłowej wymagało, ich zdaniem, powszechnej rezygnacji z
osobistych pragnień wyrażonej w obyczajach wiktoriańskich okresu
rozkwitu dziewiętnastowiecznego kapitalizmu. Zgodnie z tym
poglądem, w tej czy innej wersji popularyzowanym przez
uczestników ruchów studenckich końca lat sześćdziesiątych,
wyzwolenie seksualne jest kluczem do powszechnego wyzwolenia
od rutynowości pracy i codziennego życia w kapitalizmie. Materiał
przedstawiony w tym rozdziale skłania do sceptycyzmu względem
tego rodzaju uogólnień. „Emocjonalny indywidualizm" we
współczesnym kapitalizmie zdaje się mieć głębsze podłoże niż
bardziej ograniczony i jedynie przejściowy sprzeciw wiktoriańskiej
pruderii wobec przyznawania się do seksualności. Interesujące
rozważania na ten temat przedstawił nie-
145
dawno Foucault*, który uważa, że powinniśmy starać się zrozumieć Tabela 4. Liczba osób żyjących samotnie w Stanach Zjednoczonych
nie tyle pochodzenie zahamowań seksualnych, ile raczej przyczyny
naszej dzisiejszej fascynacji seksualnością jako najważniejszym Płeć i wiek Liczba osób (w Procent
środkiem w dążeniu do samospełnienia. Foucault postuluje raczej (w latach) tysiącach)
wyzwolenie od seksualności niż wyzwolenie przez seksualność.
1960 1975 1982 1960 1975 1982

Obie płcie 7064 13 939 19 354 100 100 100

Życie rodzinne i nowe wzorce społeczne 14-24 234 1111 1511 3,3 8,0 7,8

25-44 1212 2744 5560 17,2 19,7 28,7

Dowody wskazują, że zdecydowana większość osób, które po raz
pierwszy zawierają związek małżeński, jest przekonana— nawet w 45-64 2720 4076 4611 38,5 29,2 23,8
krajach o największej liczbie rozwodów — że podejmuje
65 i więcej 2898 6008 7673 41,0 43,1 39,6
zobowiązanie na całe życie. Fakty są inne. Znacząca liczba
zawieranych dzisiaj małżeństw nie trwa długo. Wśród osób, które
Mężczyźni 2628 4918 7482 37,2 35,3 38,7
uważały, że pobierają się „na całe życie", wiele żyje samotnie w
znacznie młodszym wieku niż kiedyś, gdy powodem „zerwania"
14-24 124 610 841 1,8 4,4 4,3
związku była przeważnie śmierć jednego z małżonków. Biorąc pod
uwagę tendencję do zawierania ponownych małżeństw przez osoby 25-44 686 1689 3365 9,7 12,1 17,4
rozwiedzione, znaczna część osób żyjących samotnie lub samotnie
45-64 965 1329 1784 13,7 9,5 9,2
wychowujących dzieci znajduje się aktualnie w okresie „pomiędzy
małżeństwami". 65 i więcej 853 1290 1492 12,1 9,3 7,7
Tabela 4 wskazuje przesunięcia, jakie dokonały się w ciągu
minionych dwudziestu lat w Stanach Zjednoczonych, w Kobiety 4436 9021 11872 62,8 64,7 61,3
procentowym udziale osób samotnych w poszczególnych grupach
wiekowych w zależności od płci. W porównaniu z okresem sprzed 14-24 110 501 670 1,6 3,6 3,5
20 lat więcej ludzi żyje dzisiaj samotnie, zarówno w liczbach
25-44 526 1055 2196 7,4 7,6 11,3
bezwzględnych, jak również w stosunku do reszty populacji.
Podczas gdy w latach sześćdziesiątych 45-64 1755 2747 2826 24,8 19,7 14,6

65 i więcej 2045 4718 6180 28,9 33,8 31,9

* Michael Foucault, Historia seksualności, przet. B. Banasiak, Warszawa 1995.
Zródlo: Stati.stical Ahsiruci ofthe United States, 1984.
146
największy procent samotnych występował w najstarszej grupie
wiekowej, w ostatnim czasie schemat ten stał się mniej przejrzysty.
Nastąpił znaczny wzrost liczby samotnych w przedziale wiekowym
od 24 do 44 lat.
Wśród osób prowadzących gospodarstwo domowe stosunek
samotnych do pozostających w związku małżeńskim wzrasta mniej
więcej tak samo jak stosunek pomiędzy dziećmi wychowywanymi
przez jednego z rodziców a wychowywanymi w małżeństwie.
Statystyki w USA uwzględniają obecnie również kategorię
„niemałżeńskich par we wspólnym gospodarstwie domowym".
Ponieważ jest to swego rodzaju innowacja, trudno dokonywać
porównań z wcześniejszymi okresami. Z pewnością jednak można
zauważyć, że wśród młodszych grup wiekowych wyraźnie
zwiększył się procent regularnych związków pozamałżeńskich, choć
liczbowo jest ich niewiele w porównaniu z ogromną rzeszą
małżeństw.
Mimo znacznej liczby osób żyjących samotnie i samotnych
rodziców oraz innych form gospodarstw domowych, pozostaje
faktem, że większość ludzi przeżywa przeważającą część życia w
rodzinach „ortodoksyjnych". Innymi słowy, są członkami wspólnot
rodzinnych składających się z różnopłciowej pary małżeńskiej
żyjącej razem z dziećmi w jednym gospodarstwie domowym.
Wielu ludzi musi jednak dzisiaj sprostać dwojakiego rodzaju
zmianom zachodzącym w życiu rodzinnym w porównaniu z tym, do
czego byli przyzwyczajeni ich rodzice. Pierwsza zmiana polega na
tym, że w ciągu całego życia — zarówno będąc dziećmi, jak i
później jako rodzice — możemy w różnych sytuacjach i różnych
okresach odstępować od „ortodoksyjnego" schematu. W
dzieciństwie i wieku młodzieńczym żyjemy na ogół w rodzinie
składającej się z rodziców i rodzeństwa. Niektórym zdarza się jednak
przyjść na świat w rodzinie, w której biologicznym rodzicem jest
tylko jedno z małżon-
148
ków, w której rodzicami biologicznymi są oboje lub jedno z
partnerów pozamałżeńskich bądź żadne z małżonków nie jest
rodzicem biologicznym (adopcja) czy wreszcie w rodzinie niepełnej.
Drugim czynnikiem zmiany jest coraz większe znaczenie
rodziców przyrodnich w doświadczeniu zarówno dzieci, jak i
dorosłych. Przed wspomnianym wcześniej przejściem „de-
mograficznym" rola rodziców przyrodnich była powszechna ze
względu na wysoką śmiertelność. Dzisiaj natomiast wiele dzieci
wychowuje się w rodzinach, w których jedno z małżonków jest
rodzicem przyrodnim, jednak zachowane są regularne kontakty z
naturalnym ojcem lub matką po rozwodzie lub separacji. Nie ulega
wątpliwości, że w takich okolicznościach zawiązują się
najtrudniejsze, lecz bardzo ważne stosunki we współczesnej
rodzinie. Dzisiejsze dzieci mogą z kolei w dalszym etapie życia stać
się zarazem rodzicami biologicznymi i przyrodnimi. Stany
Zjednoczone bliskie są sytuacji, gdy rodzina przyrodnia stanie się
dominującą formą życia rodzinnego.
Rodzina staje się stopniowo ośrodkiem głębokiej zmiany
społecznej, pozostaje jednak przesycona wartościami pochodzącymi
z utrwalonych form jej organizacji. Pojęcie „rodziców przyrodnich"
oraz pokrewne terminy, jak „rozbite małżeństwo" czy „rozbity dom"
nie pozbyły się jeszcze bardzo ujemnych konotacji, z którymi
zostały wcześniej związane, zjawisko zaś przyrodniego
rodzicielstwa skupia w szczególnie ostrej formie dylematy i napięcia
współczesnego życia rodzinnego.

-------- 7 ----------
Kapitalizm i system światowy
W świetle idei, które przedstawiłem na poprzednich stronach, nie
powinno wydawać się dziwne, że wprost od intymności życia
domowego przechodzimy do procesów dotyczących całej planety.
Nic bardziej charakterystycznego dla naszej epoki niż związki
pomiędzy biegiem codzienności w określonym czasie i miejscu a
wydarzeniami w odległych regionach. Żyjąc w świecie niemal
natychmiastowej komunikacji elektronicznej za pomocą telefonu,
radia i telewizji oraz błyskawicznych podróży drogami, koleją i
samolotem, z trudem potrafimy zrozumieć powolność
porozumiewania się i poruszania w minionych wiekach. Tak jak
wiele innych zjawisk analizowanych w tej książce, tak zwycięstwo
nad czasem i przestrzenią datuje się dopiero od połowy XVIII
wieku. Jeszcze w początkach XVIII stulecia transport, będący zara-
zem jedynym środkiem komunikacji, nawet w imperiach o
rozwiniętym systemie dróg był niemal tak samo powolny jak we
wcześniejszych fazach historii świata. Napoleon potrzebował prawie
tyle samo czasu co Cezar, aby z Rzymu dostać się do Paryża.
Komunikacja została oddzielona od transportu dopiero po
pierwszym pomyślnym wykorzystaniu elektromagnetycznego
telegrafu Morse'a pomiędzy Baltimore
150
a Waszyngtonem w roku 1844. Pierwszy przekaz Morse'a „What
hath God wrought?" zapoczątkował nową epokę w przekazywaniu
informacji.
Przedtem porozumiewanie się na odległość zależało od
poruszania się człowieka w przestrzeni, które według dzisiejszych
norm odbywało się niezwykle wolno. Obliczono, że prawie 3/4
mieszkańców Stanów Zjednoczonych usłyszało o zamachu na Johna
F. Kennedy'ego w ciągu pół godziny od zdarzenia. Mniej więcej 150
lat wcześniej, kiedy w Alexandrii w stanie Wirginia zmarł George
Washington, wiadomość o tym opublikowano w Nowym Jorku
dopiero po siedmiu dniach*. Oczywiście, ogromnie wzrosła również
od tego czasu prędkość pokonywania odległości. Geografowie
wprowadzili pojęcie konwergencji czasowo-przestrzennej jako
prosty sposób analizowania owego wzrostu. Stopień konwergencji
czasowo-przestrzennej pomiędzy dwoma miastami można obliczyć
np. przez porównanie średniego czasu podróży dyliżansem
pomiędzy Edynburgiem a Londynem w roku 1780 z podróżą
samolotem na tym samym odcinku dwieście lat później. Z obliczenia
wynika, że miasta zbliżyły się do siebie o 2000%. Konwergencja
czasowo-przestrzenna pomiędzy np. Tokio a Londynem jest jeszcze
znacznie większa.
Zjawiska te są równie ważne zarówno ze względu na to, co
wskazują, jak i na swoją głębszą treść: okazuje się, że żyjemy w
świecie, w którym większość ludzi jest od siebie nawzajem zależna
w sposób niespotykany nigdy przedtem. Powstał bowiem „system
światowy", który będzie przedmiotem dalszych rozważań w tym
rozdziale.
* Patrz Allan R. Pred, Urban Growth and the Circulation of Information, Cambridge 1973.
151

Teoria modernizacji i jej krytyka
W rozdziale 2 wspomniałem, że teoria społeczeństwa przemy-
słowego jest ścisłe związana ze szczególnym spojrzeniem na
stosunek pomiędzy społeczeństwami „rozwiniętymi" (prze-
mysłowymi) a resztą świata, czyli na dynamikę współczesnego
systemu światowego. Jest to podejście nazywane teorią
modernizacji. Teoria modernizacji bezpośrednio nawiązuje do teorii
społeczeństwa przemysłowego, przyjmując za słuszny sposób
analizy Dahrendorfa i jego kontynuatorów. Tym samym uznaje się
industrializm za siłę z zasady liberalizującą i postępową, a model
społeczeństw zachodnich za wzór do naśladowania dla społeczeństw
„słabo rozwiniętych". Stąd już niedaleko do dwóch dalszych
wniosków. Po pierwsze, tradycyjne społeczeństwa Trzeciego Świata
nie są po prostu słabo rozwinięte, lecz są raczej nie rozwinięte i
wymagają transformacji przemysłowej. Po drugie, społeczeństwa te
powinny iść podobną drogą, jaką przeszły już kraje
uprzemysłowione i powielać osiągnięcia „społeczeństwa
przemysłowego".
Teoria modernizacji ma w dalszym ciągu powodzenie w kołach
akademickich, choć nie cieszy się już tak powszechnym uznaniem
jak niegdyś, lecz poddawana jest krytyce. Trzeba jednak zauważyć,
że od lat sześćdziesiątych do dzisiaj ten typ teorii okazuje się
ważnym elementem tworzenia systemu światowego. Założenia, na
których się opiera, są bowiem, ogólnie biorąc, podzielane przez
rządy zachodnie w ich interakcjach z Trzecim Światem i przez
agencje rozwoju związane z Organizacją Narodów Zjednoczonych,
takie jak Bank Światowy itp. Cechy identyfikowane jako integralne
elementy ustroju zamożnego społeczeństwa przemysłowego uważa
się za „wskaźniki" postępu i wykorzystuje jako wytyczne dzia-
łalności politycznej i gospodarczej dla krajów nieuprzemysło-
152
wionych*. W rezultacie po wstają jednak trudności wynikające z
nasilenia trendów, które — o czym będę mówił dalej — wywołują
narastający zamęt w gospodarce światowej. Teoria modernizacji
opiera się bowiem na fałszywych przesłankach i w pewnym stopniu
służy jako ideologiczna obrona dominacji zachodniego kapitalizmu
nad resztą świata.
Jak wspomniałem w poprzednich rozdziałach, teoria spo-
łeczeństwa przemysłowego ma bardzo wyraźne ograniczenia, które
same w sobie podważają już teorię modernizacji. Równie ważna jest
jej teza, że kapitalizm przemysłowy rozwinął się w izolacji od reszty
świata; to drugie założenie było najostrzej i najbardziej
przekonująco zaatakowane przez autorów będących pod wpływem
poglądów Marksa. Wśród autorów marksistowskich istnieje wiele
kontrowersji na temat tworzenia się systemu światowego i jego
współczesnych cech. W niektórych kwestiach marksiści są jednak
zgodni. Po pierwsze, popierają pogląd Marksa, że dynamikę
współczesnej historii określa dążący do bezustannej ekspansji
charakter produkcji kapitalistycznej. Drugą wspólną koncepcją (nie
rozpracowaną szerzej przez samego Marksa) jest myśl, że społe-
czeństwa „słabo rozwinięte" od najwcześniejszych faz rozwoju
kapitalistycznego zostały poddane systematycznym stosunkom
wyzysku przez społeczeństwa kapitalistyczne, organizowane przez
te ostatnie dla własnej korzyści. Formułując tę tezę, Wallerstein
dokonał zasadniczego przeciwstawienia nowoczesnego systemu
światowego (zapoczątkowanego w XVI i XVII wieku) i
wcześniejszych faz historii świata. Zwrócił uwagę na fakt, że
niegdyś najpowszechniejszym typem systemu społecznego było
imperium rolnicze (jak tradycyjne Chiny, które przetrwały około
2000 lat). Takie imperia, choć
* Patrz tzw. Raport Brandta: Willy Brandt i in., North-South: u Programnie for Survival, London
1980.
153
odnosiły sukcesy, nigdy nie opanowały więcej niż część świata.
Główne powiązania pomiędzy „centrum" — aparatem
administracyjnym rządu — a jego obszarami „prowincjonalnymi"
utrzymywano za pomocą siły polityczno-militarnej. Od XVII wieku,
z wyraźnym przyspieszeniem w XIX i XX stuleciu, zaczęła się
jednak tworzyć światowa gospodarka kapitalistyczna. W światowej
gospodarce kapitalistycznej, która w XIX wieku stała się w sposób
naturalny systemem globalnym, główne powiązania w skali
ogromnego obszaru mają charakter ekonomiczny, natomiast władza
polityczno-militarna znajduje się w rękach państw narodowych, z
których każde ma ściśle wyznaczony obszar jurysdykcji. Jak mówi
Wallerstein:
kapitalizm jako rodzaj gospodarki opiera się na fakcie, że czynniki
ekonomiczne działają na obszarze większym niż mogący znaleźć
się pod całkowitą kontrolą jakiegokolwiek społeczeństwa
politycznego*.
Zgodnie z tym poglądem, pomimo że siła napędowa rozwoju
kapitalizmu koncentruje się na Zachodzie — później dołączyły do
niego inne kraje gospodarczo rozwinięte, przede wszystkim Japonia
— „niedorozwój" nie jest pojęciem, które mogłoby dotyczyć
społeczeństw nie dotkniętych kapitalizmem. Ich „niedorozwój" jest
skutkiem ekspansji kapitalizmu. Najważniejszą rolę w formułowaniu
tego typu spostrzeżeń odegrali autorzy marksistowscy, jak Frank
(patrz poniżej s. 155), lecz dzisiaj jest ona akceptowana także przez
wyznawców innych przekonań. Rzadko już broni się teorii
modernizacji z naiwnością sprzed dwudziestu lat, a główne
* Immanuel Wallerstein, The Modern World System, New York 1974, s. 348.
154
cechy współczesnego systemu światowego są przynajmniej pod
pewnymi względami przedmiotem refleksji.
W większości analiz wyróżnia się trzy długotrwałe fazy tworzenia
się światowej gospodarki kapitalistycznej. Faza pierwsza, trwająca
mniej więcej od początku XVI do końca XIX wieku, była
zdominowana przez „kapitalizm kupiecki". Nieco wcześniej Europa
po raz pierwszy osiągnęła pewien poziom bezpieczeństwa przed
atakami z zewnątrz i rozpoczęła światową ekspansję operacji
handlowych. Setki lat od upadku „jej" imperium, cesarstwa
rzymskiego, Europa była bowiem niemal bez przerwy zagrożona
przez siły zewnętrzne. W roku 1241, na przykład, została wydana na
łaskę Mongołów, którzy odnieśli zwycięstwo w decydującej bitwie
strategicznej. Powstrzymali ofensywę dopiero z powodu nagłej
śmierci swego wodza Ógodeja, a właściwie dlatego, że byli bardziej
zainteresowani w utrzymaniu wpływów na Wschodzie niż na Zacho-
dzie. Potem jednak niepodległości Europy, nękanej ciągłymi
konfliktami wewnętrznymi, zagroziło imperium otomańskie.
Odparcie Turków spod Wiednia w roku 1683 było decydującym
wydarzeniem dla historii świata. Po tym fakcie rozwój
ekonomiczny, a tym samym militarny, krajów europejskich zapewnił
im pewien poziom bezpieczeństwa wobec zagrożenia zewnętrznego,
który utrzymał się do pierwszej połowy XX wieku, gdy pojawiły się
„supermocarstwa", czyli Stany Zjednoczone i Związek Radziecki.
Bezpieczeństwo wewnętrzne w ojczyźnie stało się odskocznią dla
rozszerzania handlu z zagranicą.
W długim okresie kapitalizmu kupieckiego handlowcy z Europy,
posługując się w razie potrzeby bronią palną, „otwierali" wybrzeża
Afryki, Azję, Amerykę Północną i Południową. We wszystkich tych
regionach ustanawiali forpoczty, zapoczątkowując migrację z Europy
do obydwu Ameryk, co stop-
155
niowo doprowadziło do całkowitego przeobrażenia tych kon-
tynentów. W Afryce i w Azji w XVII i XVIII wieku handel
organizowano zazwyczaj przez nadawanie monopolistycznych
przywilejów zrzeszeniom kupców, np. East India Company. Były to
tylko z pozoru organizacje wyłącznie handlowe, ich działania
wspierała groźba użycia siły. W ten sposób wymuszano warunki
wymiany handlowej, która często przybierała formę grabieży
usankcjonowanej państwowym patronatem. Skutkiem był potężny
transfer majątku z reszty świata do Europy. Majątek ten częściowo
przywłaszczało sobie państwo, częściowo zaś wykorzystywano jako
kapitał dla inwestycji podejmowanych w europejskich fabrykach.
Hiszpania sprowadzała ogromne ilości srebra z Meksyku i Peru,
Portugalia zwoziła brazylijskie złoto. Anglia czerpała zyski z
pirackich wypraw przeciwko Hiszpanii i Portugalii, aby następnie
wymuszać w Indiach i innych krajach warunki handlowe
zapewniające znaczny odpływ majątku ze skolonizowanych
obszarów. Rezultaty tych przedsięwzięć zależały oczywiście od
zmian wewnętrznych w Europie, które w różnych krajach
przybierały odmienne formy. Podczas gdy w Anglii dopływ
surowców, złota i srebra, napędzał powstający przemysł krajowy, w
Hiszpanii i Portugalii zalew dóbr przyczyniał się do upadku
wewnętrznej działalności produkcyjnej.
„Rozwój niedorozwoju", dokonujący się w fazie kapitalizmu
kupieckiego, odbywał się na trzech połączonych poziomach w
różnym miejscu i czasie: następował kulturowy, gospodarczy i
polityczny rozpad społeczeństw wciągniętych w kontakty z
Zachodem. Żadna z form destrukcyjnego kontaktu nie jest wyłącznie
cechą zachodniego kapitalizmu ani epoki nowożytnej. W całej
historii ludzkości, zwłaszcza od powstania „cywilizacji", co niemal
wszędzie wiązało się z eskalacją siły militarnej, możemy odnaleźć
świadectwa likwidowania, wchłaniania lub całkowitego
podporządkowy-
156
wania jednych społeczeństw przez drugie. Nowożytną epokę władzy
Zachodu wyróżnia natomiast ogromny zasięg i ciągłość tych
procesów. Zanik odmienności kulturowych innych społeczeństw
powodowało niekiedy jedynie narzucanie zachodnich sposobów
życia, czasami jednak dochodziło do fizycznej eksterminacji na
wielką skalę. Prawdopodobnie do obu Ameryk przetransportowano
aż 15 milionów afrykańskich niewolników; biorąc pod uwagę, że
znaczna część wysłanych w drogę nie przeżyła trudów podróży,
liczba wypędzonych z własnej ojczyzny musiała być dużo większa.
Choroby i niedożywienie szerzące się w wyniku kontaktów z Eu-
ropejczykami również zbierały swoje żniwo. W Ameryce Północnej
rdzenna ludność została prawie całkowicie wyniszczona pod koniec
XIX wieku; w Ameryce Południowej szacuje się blisko
czterdziestoprocentowy spadek liczby ludności tubylczej pomiędzy
początkiem XVI a połową XIX wieku. Upadek gospodarczy
społeczeństw w wyniku wprowadzenia światowej gospodarki
kapitalistycznej jest dobrze udokumentowany. Tradycyjne formy
produkcji zostały zniszczone przez europejską żądzę zysku,
załamały się też utrwalone wzorce transakcji handlowych. Rozpad
polityczny następował pod wpływem zmian kulturowych i
ekonomicznych lub w wyniku bezpośredniej interwencji w
istniejące mechanizmy zarządzania.
Koncepcja „rozwoju niedorozwoju" została po raz pierwszy
sformułowana przez Franka* i, jak sam to określa, poddana
zasadniczej krytyce. Frank uważa, że niedorozwój jest skutkiem
działania zachodniego kapitału handlowego, który w wyniku
dominacji nad miejscową gospodarką zahamował jej rozwój. Inni,
przyznając, że niedorozwój jest zjawiskiem
* Andre Gunder Frank, Cupitalism and Underdevelopment in Lutin America, Harmondsworth 1971.
157

sztucznie wywołanym, poświęcają więcej uwagi różnym formom
kontroli politycznej oraz celowym ograniczeniom produkcji
przemysłowej na Zachodzie. Warto też zauważyć, że okres
kapitalizmu kupieckiego nie był wyłącznie czasem pustoszenia
pozostałych części świata. Jak inne wcześniejsze „cywilizacje"
kapitalizm zachodni obok degradacji przynosił rzeczywiste korzyści:
osiągano na przykład pokojowe współistnienie do tej pory
walczących ze sobą sąsiadów lub pozbawiano władzy miejscowych
wyzyskiwaczy. Mniej więcej to samo odnosi się do drugiej fazy,
czyli kolonializmu. Okres kolonializmu, który zakończył się dopiero
dwadzieścia parę lat temu, w dużej mierze zrekompensował jedną z
głównych szkód wynikających z pierwszych kontaktów
Europejczyków z innymi ludami: przywleczenie chorób, na które
tubylcy byli nieodporni.
Ekspansja kolonizacji europejskiej, począwszy od XVII do końca
XIX wieku, stała się przyczyną kolejnych fal katastrofalnych
epidemii na objętych nią obszarach. Ospa, odra i tyfus były prawie
na pewno nie znane w Ameryce Środkowej i Południowej przed
pojawieniem się hiszpańskich żołnierzy i kupców. Szerzyły się
zatem wśród miejscowej ludności ze względu na brak naturalnej
odporności przeciwko tym chorobom. Podobny los spotkał wiele
grup plemiennych w Ameryce Południowej w wyniku nawiązania
kontaktów z Anglikami i Francuzami. Najniebezpieczniejszym
kanałem rozprzestrzeniania się śmiertelnych chorób był handel
niewolnikami, przez który choroby przenosiły się z Afryki
Zachodniej do obu Ameryk, a następnie z powrotem do Afryki.
Dopiero w XX wieku programy opieki zdrowotnej, wyko-
rzystujące zdobycze nowoczesnej medycyny, przede wszystkim w
postaci szczepień i poprawy warunków sanitarnych w krajach
skolonizowanych, przyczyniły się do spadku śmiertelności w stopniu
porównywalnym do osiągniętego wcześ-
158
niej w Europie. Pewne choroby, uważane dawniej za nieuchronne —
jak np. ospa, gruźlica, dyfteryt — znalazły się pod kontrolą lub
zostały prawie wytępione. Do najbardziej widocznych skutków
owych osiągnięć medycznych, przy jednoczesnym braku środków
umożliwiających ograniczenie liczby urodzeń w Europie, należy
ogromny przyrost ludności świata. Początkowo dość niechętnie
dostrzegano, że kolonializm należy traktować jako „zobowiązanie"
ciążące na rządach zachodnich. Opisane powyżej procesy rozpadu
kulturalnego, gospodarczego i politycznego wywołały potrzebę
bezpośredniego sterowania politycznego znacznych obszarów przez
władze zachodnie w celu utrzymania rentowności kolonii.
Kolonializm ukształtował w skolonizowanych społeczeństwach
system dualistyczny, czyli formę społeczną, która przetrwała do
dzisiaj w warunkach postkolonializmu. I znów, interpretacje
dualizmu różnią się w szczegółach, jednak panuje zgoda co do
ogólnej natury tego zjawiska. Dualizm zachodzi we wszystkich
trzech wspomnianych wymiarach, w każdym z nich przejawia się
istnieniem w skolonizowanych społeczeństwach dwóch odrębnych,
lecz związanych ze sobą systemów instytucji. Dualizm gospodarczy
może przybierać różne formy, lecz zasadniczo polega na tym, że
sektor „rozwinięty", czyli uprzemysłowiony współistnieje z bardziej
tradycyjnymi formami działalności gospodarczej w innych sektorach
lub regionach kraju. Towarzyszą temu zazwyczaj skrajne
nierówności majątku i dochodów pomiędzy dwoma sektorami oraz
w wielu krajach migracja na dużą skalę ze zubożałych wsi do miast,
które nie dysponują środkami ekonomicznymi ani
administracyjnymi, jakie pozwoliłyby rozwiązać problem
przybyszów. Rozwój miast nie dokonuje się równolegle z
industrializacją, jak to następowało w Europie; duże miasta
Trzeciego Świata mają zwykle „nowoczesne" centrum w stylu
zachodnim oraz do pewnego stopnia rozwinięty handel i prze-
159
mysł, otoczone są natomiast przez nędzne prowincjonalne
miejscowości, w których większość mieszkańców z trudem
przeżywa z dnia na dzień. Zwykle z dualizmem gospodarczym jest
ściśle związany dualizm kulturowy i polityczny. Ten pierwszy
oznacza, że obok zachodniego centrum utrzymują się tradycyjne
sposoby życia, drugi wyraża się w organizacji aparatu politycznego
władzy obsadzonego przez urzędników w stylu zachodnim ze
zwierzchnikami narzuconymi przez władze kolonialne. Skutkiem
takiego układu po dekolonizacji było często społeczeństwo
„ciężkiego wierzchołka" z rozbudowanymi instytucjami rządowymi
kierującymi krajem spustoszonym przez nadużycia kolonializmu*.
Trudno zaprzeczyć, że w okresie kolonialnym dokonywał się w
przyspieszonym tempie ów rozwój niedorozwoju. Eksploatacja
kolonialna polegała między innymi na zorganizowanych stosunkach
ekonomicznej nierównowagi pomiędzy krajami zachodnimi a ich
koloniami. Mocarstwa zachodnie organizowały bezpośrednio
produkcję i sprzedaż surowców w koloniach w celu pobudzania
rozwoju przemysłowego swoich krajów, często przeznaczając
większość gruntów rolnych na uprawę jednego lub dwóch gatunków
szczególnie opłacalnych roślin użytkowych. Rodzimej ludności
pozostawało zatem niewiele produktywnych obszarów do
zaspokojenia własnych potrzeb. Co więcej, jakiekolwiek korzyści
uzyskiwane z rolnictwa przez kraje skolonizowane — większość zy-
sku zagarniały zresztą władze kolonialne — marnowały się wskutek
fluktuacji na światowym rynku produktów rolnych. W okresie
koniunktury na gumę, kakao, kawę, cukier i inne produkty zyski
wypływały z kolonii, natomiast przy spadku
* Patrz Peter Worsiey, The Three Woiids. Culture and World Development, London 1984.
160
cen trudno było znaleźć w koloniach zastępcze źródła dochodów ze
względu na niezróżnicowanie produkcji.
Obecnie gospodarka światowa znajduje się w fazie post-
kolonializmu, prawie wszystkie najważniejsze obszary bezpośrednio
uzależnione od rządów kolonialnych odzyskały niepodległość jako
„nowe narody". Kraje te w dalszym ciągu doświadczają jednak
skutków wyzysku wynikających z opisanych wyżej okoliczności.
Ogromną przepaść gospodarczą, dzielącą kraje „rozwinięte" i kraje
nazywane teraz przeważnie „słabiej rozwiniętymi", można łatwo
oznaczyć na mapie świata, porównując zamożną „Północ" ze
stosunkowo ubogim „Południem". Większość krajów
uprzemysłowionych znajduje się na północ od równika, kraje zaś
mniej rozwinięte w strefie równikowej lub na południu. Afryka,
Ameryka Łacińska i południowe Indie, kontynenty w większej
części stosunkowo biedne, są, jak wiadomo, położone w
południowych partiach głównych mas lądowych Ziemi. Stany
Zjednoczone, Europa i Japonia leżą bardziej na północ.
Nierówności współczesnego świata
Do tej pory mówiłem o „pierwszym" i „trzecim", nie wspominając o
„Drugim Świecie", czyli krajach socjalistycznych, jak Związek
Radziecki, Europa Wschodnia, Chiny, Kuba. Kategoria Drugiego
Świata w części krzyżuje się z podziałem na Północ i Południe.
Kraje socjalistyczne, wprost przyznające się do marksizmu,
częściowo same wykluczyły się ze światowej gospodarki
kapitalistycznej. Inaczej mówiąc, przez ustanowienie gospodarki
planowej opartej na likwidacji lub zdecydowanym ograniczeniu
prywatnej własności kapitału kra-
161
 Tabela 5. Globalne różnice w poziomie produkcji w roku 1975 (w
procentach sumy produkcji światowej)
je te w pewnym stopniu uwolniły się od stosunków wyzysku trwających
Produkt Dzia- Transport i
pomiędzy Zachodem a Trzecim Światem. Musimy zaznaczyć, że tylko „w łalność
pewnym stopniu", ponieważ Związek Radziecki i społeczeństwa Europy narodowy Rolnictwo prze- komu-
Wschodniej są w rzeczywistości połączone z Zachodem licznymi więzami brutto mysłowa nikacja
ekonomicznymi, nie są zatem bynajmniej całkowicie odizolowane od Rozwinięte 81,5 51,2 81,0 84,3
czynników wpływających na rozwój gospodarczy Zachodu. Recesja gospodarki rynkowe
gospodarcza w kapitalistycznym „centrum" ma bezpośrednie konsekwencje
Rozwijające się 18,5 48,8 19,0 15,7
również dla krajów socjalistycznych.
Ogólna charakterystyka względnej sytuacji ekonomicznej trzech głównych gospodarki rynkowe
sektorów systemu światowego nie powinna przedstawiać trudności. Afryka z wyjątkiem 3,0 10,7 2,5 2,5
„Kapitalistyczne" centrum zajmuje około 1/4 terytorium świata, jest Afryki Południowej
zamieszkiwane przez 1/5 ludności świata, natomiast jego produkcja stanowi aż Stany Zjednoczone 33,9 15,9 30,6 34,6
3/5 produkcji światowej. Całkowita produkcja krajów socjalistycznych i Kanada
stanowi mniej niż połowę produkcji rozwiniętych społeczeństw
Źródło: United Nations StatistiaU Yearbook, 1981.
kapitalistycznych Zachodu i Japonii. Jest jednak ponad dwukrotnie wyższa niż
produkcja krajów Trzeciego Świata*.
Skalę globalnych nierówności ilustruje tabela 5, zawierająca dane dotyczące Pierwszego Świata pod względem produkcji globalnej; pochodzi z
produktu narodowego brutto w niesocjalistycznym sektorze świata. Produkt nich 81,5% produktu narodowego brutto, a jedynie 18,5% powstaje
narodowy brutto, czyli ogólny wynik gospodarczy oraz jego główne składowe: w krajach Trzeciego Świata.
produkcja rolna, produkcja przemysłowa, transport i komunikacja, wyrażone Kontynent afrykański, jeśli nie brać pod uwagę Afryki Po-
są jako procent całej produkcji światowej. „Rozwinięte gospodarki rynkowe" łudniowej, wytwarza nie więcej niż 3% całkowitego produktu
oznaczają to, co nazwałem kapitalistycznym „centrum" lub krajami Pierwszego narodowego brutto, podczas gdy Stany Zjednoczone i Kanada
Świata, natomiast „rozwijające się gospodarki rynkowe" to większość krajów produkują aż jedną trzecią całości. Podobne różnice wy stępują w
Trzeciego Świata. Tabela obrazuje przewagę krajów poszczególnych gałęziach produkcji. Mimo bardzo niewielkiego
sektora rolnego w porównaniu z innymi dziedzinami produkcji
kraje Trzeciego Świata kontrolują ponad połowę ogólnej produkcji
* Patrz Ranjit Sau, Uneąual Exchange, Imperializm and Underdeve!opment, Calcuttal978. rolnej i ponad 80% produkcji fabrycznej oraz transportu i
komunikacji.
Okres dekolonizacji, który nastąpił po drugiej wojnie światowej,
162 był związany z bardzo ważną przemianą w naturze mię-

163
dzynarodowego kapitalizmu: coraz znaczniejszą rolę zaczęły
odgrywać „korporacje ponadnarodowe". Mówiąc o tendencjach w
gospodarce kapitalistycznej, wspomniałem już o rosnącej
centralizacji życia gospodarczego w rękach wielkich firm. Rozwój
takich firm w kraju opiera się generalnie na rozszerzaniu ich
działalności i interesów na cały świat. Po oddaniu bezpośredniej
władzy kolonialnej przez część państw zachodnich korporacje
ponadnarodowe zmierzają do przejęcia kierownictwa w gospodarce
światowej, zabezpieczając swoje wpływy szczególnie w krajach
Trzeciego Świata. W pewnym sensie, oczywiście, nie jest to
zjawisko zupełnie nowe: prekursorami korporacji były wielkie
monopoli styczne firmy handlowe we wczesnym okresie rozwoju
światowej gospodarki kapitalistycznej. Powojenny wzrost
kapitalizmu ponadnarodowego cechują jednak pewne wyróżniające
właściwości. Korporacje ponadnarodowe są zaangażowane w znacz-
nie szerszym zakresie światowej działalności gospodarczej niż ich
poprzedniczki. Osiągają zyski konkurujące z dochodami niektórych
państw uprzemysłowionych lub nawet przewyższające je. Jedenaście
z dwudziestu czterech krajów OECD ma mniejszy produkt
narodowy brutto niż Exxon.
Korporację ponadnarodową można zdefiniować jako związek
firm zlokalizowanych w różnych krajach, a połączonych wspólną
własnością i przez to posiadających skoordynowaną ogólną strategię
działania. Wszystkie korporacje ponadnarodowe mają w
określonych krajach zlokalizowane firmy „macierzyste". Pierwsze
miejsce w tej dziedzinie należy bezsprzecznie do Stanów
Zjednoczonych, dalsze do Wielkiej Brytanii i Niemiec*. Będąc
organizacjami globalnymi, korporacje ponadnarodowe mogą
kanalizować swoje zasoby w sposób
* Patrz Robert Gilpin, U.S. Power and the Multinationat Corporation, London 1976.
164
umożliwiający obejście pewnych ograniczeń, narzucanych przez
prawa państwowe. Na przykład: niektóre ogromne wytwórnie
samochodów rozwijają zintegrowaną produkcję międzynarodową,
co pozwala im czerpać korzyści z różnic kosztów siły roboczej i
materiałów w różnych krajach. Ford Eskort jest „samochodem
światowym", którego produkcja jest standaryzowana globalnie tak,
aby można było swobodnie dokonywać zmian w cyklu
produkcyjnym, nie troszcząc się o granice państwowe. Mimo to nie
jest bez znaczenia, w jakim kraju zlokalizowana jest firma
macierzysta, ponieważ w nim zapadają najważniejsze decyzje
polityczne i do niego kierowany jest zysk. Podział firm
macierzystych pomiędzy poszczególne kraje ma zatem silny wpływ
na światowy układ akumulacji kapitału.
Całościowe konsekwencje zaangażowania korporacji po-
nadnarodowych w krajach Trzeciego Świata są przedmiotem wielu
dyskusji koncentrujących się wokół problemu, czy podział na
narody bogate i biedne pogłębia się czy zanika. Niektóre firmy
traktują swoją działalność jedynie jako dalszy etap eksploatacji
mniej rozwiniętych krajów na rzecz kapitalistycznego „centrum".
Można przytoczyć wiele przykładów sytuacji, w których firmy
ponadnarodowe prowadzą politykę bardzo szkodliwą dla krajów
biedniejszych. W ciągu ostatnich dwudziestu lat firmy zachodnie
przeprowadziły na przykład w kilku ubogich krajach zmasowane
kampanie reklamowe w celu zachęcenia matek do karmienia
niemowląt mlekiem w proszku i innymi odżywkami. Wynikiem
promocji było rozpowszechnienie sztucznych pokarmów zamiast
karmienia piersią, co okazało się bezpośrednią przyczyną znacznego
wzrostu śmiertelności niemowląt. Mleko ludzkie ma nie tylko niższy
poziom bakterii niż produkty mleczarskie, ale również wykazuje
krótkotrwałe właściwości przeciwzakaźne oraz zapewnia długotrwałą
obronę immunologiczną przeciwko wielu chorobom.
165
Obraz jest jednak znacznie bardziej złożony, niż wskazują
powyższe przykłady. Korporacje ponadnarodowe inwestują duże
sumy pieniędzy w krajach, w których działają ich filie, i coraz
chętniej lokalizują w nich swoje fabryki, korzystając z bliskiego
dostępu do źródeł tanich surowców i siły roboczej. Jednym ze
skutków takiej działalności jest tzw. rozczłonkowanie
(disarticulation), przyczyniające się do pogłębiania dualizmu.
Według Amina rozczłonkowanie występuje wówczas, gdy
gospodarka składa się „z sektorów, firm, które funkcjonują obok
siebie i nie są ze sobą ściśle powiązane, każda z nich natomiast jest
zintegrowana z placówkami, których środek ciężkości znajduje się w
centrum świata kapitalistycznego .
Badania największych firm produkcyjnych w Meksyku wskazują,
że 45% spośród nich należy do właścicieli zagranicznych.
Analogiczne badania w Brazylii dały bardzo podobne wyniki
wzmocnione dodatkowo danymi, według których wielkie firmy
zagraniczne kontrolują również bardzo rozległą sieć mniejszych
przedsiębiorstw. Zarazem jednak lokalizowanie bezpośrednich mocy
wytwórczych w biedniejszych krajach świata stwarza im
przynajmniej możliwość rozwoju bazy gospodarczej, która może
stanowić zaczątek rosnącego dobrobytu materialnego. Wiele zależy
od konkretnej sytuacji w kraju „gospodarzy": na ile możliwejest
zachowanie kontroli nad dopływem i odpływem kapitału oraz w
jakim stopniu rozwinięty i zróżnicowany jest sektor gospodarczy
poza kręgiem zdominowanym przez obcy kapitał.
Najbardziej prawdopodobny scenariusz na najbliższe kil-
kadziesiąt lat to pozostanie większości krajów Trzeciego Świata w
warunkach względnego ubóstwa przy jednoczesnym zauważalnym
zachwianiu potęgi ekonomicznej Zachodu
*S. Amin, Accumulation on a World Scalę, New York 1971, s. 289.
166
pod innymi względami. Dzięki utworzeniu kartelu gospodarczego
(OPEC) kraje produkujące ropę naftową mogą stać się największym
ośrodkiem władzy poza głównym rdzeniem kapitalistycznym. Nie
wydaje się jednak możliwe, aby strategia ta powtórzyła się z
podobnym sukcesem w przypadku innych minerałów, ponieważ
zasoby ropy po pierwsze, występują w większym skupieniu, a po
drugie, mają bardziej podstawowe znaczenie dla gospodarki
Zachodu niż jakikolwiek inny surowiec. Ważniejsze jest tworzenie
poza kapitalistycznym „centrum" ośrodków produkcji przemysłowej
zdolnych do skutecznej rywalizacji z produktami zachodnimi.
Można uznać, że jest to początek trwałej tendencji w kierunku „od-
przemysłowienia Zachodu", zmuszającej zachodni przemysł
fabryczny do ograniczeń, a nawet do upadku. Częściowo wskutek
działalności korporacji ponadnarodowych, częściowo w wyniku
wewnętrznego rozwoju przedsiębiorstw takie kraje jak Brazylia i
Wenezuela w Ameryce Łacińskiej oraz Korea Południowa,
Hongkong i Tajwan mogą na własnym gruncie rzucić wyzwanie
kapitalistycznemu centrum. Jeśli proces przenoszenia przemysłu
fabrycznego z centrum na peryferie będzie trwał, Zachód odczuje
daleko idące konsekwencje owych przekształceń. „Stagflacja", czyli
niska stopa wzrostu połączona z wysoką inflacją może stać się na
Zachodzie zjawiskiem normalnym, tak jak wysoki poziom
bezrobocia, uważany niegdyś za charakterystyczny dla Trzeciego
Świata.
Państwo narodowe, nacjonalizm, siła militarna
Zajmując się problemami państwa narodowego, nacjonalizmu i siły
militarnej, musimy odstąpić od porównań teorii społeczeństwa
przemysłowego z teoriami marksistowskimi. Żadna
167
tradycja myśli nie stworzyła bowiem w miarę adekwatnych
interpretacji tych zjawisk. Na pierwszy rzut oka wydaje się to dość
nieprawdopodobne. Okres powstawania „światowej gospodarki
kapitalistycznej" w ciągu minionych trzech stuleci był przecież
czasem, w którym państwo narodowe stało się na całym świecie
dominującą formą wspólnoty politycznej. Ekspansja kapitalizmu,
zapoczątkowana w XVI wieku, była ściśle związana z siłą militarną
— zwłaszcza morską — Zachodu. Nacjonalizm okazał się
najważniejszym czynnikiem oddziaływania na współczesny świat,
obejmując swym zasięgiem ruchy polityczne od faszyzmu do
lewicowego radykalizmu. Agresja i przemoc osiągnęły w XX wieku
niespotykany dotąd impet, o czym świadczą dwie wojny światowe i
planowe unicestwianie milionów ofiar w innych wojnach.
Okrucieństwa te są zazwyczaj przemilczane przez socjologów,
niezależnie od ich przekonań w innych kwestiach.
Jak mogło dość do takiej sytuacji? Za jeden z powodów można
uznać wspomniany w rozdziale 4 akademicki podział pomiędzy
socjologią a naukami politycznymi, który analizę państwa przypisuje
tej drugiej dziedzinie. Tak naprawdę jednak analiza państwa w
naukach politycznych jest bardzo niepełna, dotyczy przede
wszystkim wewnętrznego ustroju demokracji lub gospodarczej roli
państwa. Przywołana wcześniej literatura na temat „rozwoju
niedorozwoju" ma zasadnicze znaczenie jako próba wyjaśnienia
powstania nowoczesnego systemu światowego. Większość autorów
zajmuje się jednak prawie wyłącznie płaszczyzną gospodarczą,
jakby jedynymi znaczącymi czynnikami w systemie światowym
były produkcja i wymiana dóbr. Chcąc zrozumieć, skąd wziął się
nacisk na te właśnie aspekty, musimy spojrzeć wstecz na
intelektualne dziedzictwo pozostawione socjologii przez późny wiek
XVIII i XIX. Zarówno teoria społeczeństwa przemysłowego, jak i
marksizm były owładnięte ideą, że rozwój
168
nowoczesnego przemysłu wprowadzi pokojowe stosunki wymiany
gospodarczej w miejsce militarystycznego porządku feudalizmu.
Uważano, że główne formy konfliktu mają charakter ekonomiczny i
w każdym przypadku zostaną przezwyciężone — dla jednych przez
dojrzewanie samego industrializmu, dla drugich w procesie
rewolucji socjalistycznej. W żadnej z tradycji nie dostrzegano
integralnego związku pomiędzy nowoczesnym państwem a
wywieraniem militarnej przemocy lub sprawowaniem
administracyjnej kontroli nad określonym obszarem. Nie było zatem
mowy o państwie narodowym pozostającym w stosunkach
potencjalnego lub aktualnego antagonizmu względem innych państw
narodowych. Również Marks nie przewidywał szczególnie
znaczącego oddziaływania ideałów nacjonalizmu w epoce
współczesnej, choć — paradoksalnie — uczucia nacjonalistyczne
odegrały ważną rolę stymulującą w kilku ważnych
dwudziestowiecznych rewolucjach wprowadzających rządy
marksistów.
Aby zrozumieć powstanie nowoczesnego państwa narodowego,
musimy wyobrazić sobie początki kapitalizmu na tle warunków
społecznych istniejących w pośredniowiecznej Europie. Europa w
XVI wieku stanowiła sieć małych państewek, których system
obejmował zmieniające się układy, sojusze i konflikty. Choć nie był
to może konieczny warunek pojawienia się kapitalizmu, istnienie
systemu państwowego umożliwiło jego ekspansję. Nie były to
jeszcze państwa narodowe. Państwo narodowe można zdefiniować
jako zespół instytucji władzy politycznej, w którym przywódcy
społeczeństwa skutecznie monopolizują kontrolę nad środkami
przemocy (armią i policją), przy czym owa kontrola jest główną
sankcją wspomagającą zarządzanie na ściśle określonym obszarze.
Państwa europejskie w XVI wieku nie były w tym sensie państwami
narodowymi; większość miała dość płynne granice i nie posiadała
scentralizowanego aparatu państwowego, który dopie-
169
ro stopniowo się tworzył. Unowocześnienia w transporcie i
komunikacji, o których mówiłem na początku rozdziału, odegrały
zasadniczą rolę w tym procesie, jednocześnie oddziałując na
kształtowanie się opisanych wcześniej form rozwoju miast. Zmiany
te umożliwiły koordynację zarządzania w stopniu dotąd
nieosiągalnym. W tym samym czasie ekspansja produkcji
przemysłowej, połączona ze sztuką wojenną, doprowadziła do
bezprecedensowego wzrostu siły militarnej. Wczesny system
państwowy w Europie stworzył zatem podstawę późniejszej
konsolidacji państw narodowych. Przeobrażenia dokonały się na
drodze działań wojennych i dyplomacji. W XVI wieku w Europie
istniało około 500 mniej lub bardziej samodzielnych państw i
księstw, na przełomie XIX i XX wieku ich liczba spadła do 25*.
Powstanie nowoczesnych państw narodowych było ściśle
związane ze wzrostem uczuć nacjonalistycznych**. Nacjonalizm
można określić jako wspólne przywiązanie do symboli, które
identyfikują członków danej populacji jako należących do tej samej
wspólnoty. Rozwój nacjonalizmu w Europie następował mniej
więcej równolegle z tworzeniem się państw narodowych. Jest zatem
zjawiskiem zupełnie nowym, polegającym na wyodrębnieniu czegoś
więcej niż mgliste poczucie łączności, występujące we
wcześniejszych fazach rozwoju europejskiego systemu
państwowego. Wydaje się jasne, że rozbudzenie uczuć
nacjonalistycznych w Europie było efektem osłabienia więzów
społeczności lokalnych, przynależności organizacyjnych, dialektów
itd. w wyniku procesów centralizacji prowadzących do powstania
państwa narodowe-
* Patrz Charles Tilly, The Formation ofNational States in Europę, Princeton 1975.
** W tłumaczeniu zachowano terminy „nacjonalizm" i „nacjonalistyczny", które w języku
angielskim mają znaczenie neutralne, pozbawione negatywnego wydźwięku obecnego w języku polskim
(przyp. tłum.).
170
go. Jest jednak równie oczywiste, że państwo narodowe i na-
cjonalizm nie powinny być traktowane po prostu jak dwie strony tej
samej monety. Postkolonialne państwa współczesnej Afryki są, na
przykład, z pewnością państwami narodowymi, choć niektóre
borykają się z podziałami regionalnymi silniejszymi niż poczucie
przynależności do wspólnoty narodowej.
Jeśli światowa gospodarka kapitalistyczna jest cechą wy-
różniającą nowoczesny system światowy, jest nią również system
państw narodowych. Zauważa to Wallerstein, lecz zdaje się nie
wykorzystywać w pełni implikacji swego spostrzeżenia. Wraz z
globalnym rozszerzaniem się zasięgu państw narodowych dokonuje
się w nich bowiem w coraz większym stopniu akumulacja środków
służących prowadzeniu wojny. Określenie Amina „akumulacja w
skali światowej" dotyczy zarówno rozwoju armii, jak i wzrostu
zasobów materialnych w ogóle. Proces ten osiąga punkt
kulminacyjny w dzisiejszej epoce rozprzestrzeniania się broni
nuklearnej — epoce, która nas wszystkich stawia na krawędzi życia i
śmierci.
Wnioski: socjologia jako teoria krytyczna
Próbowałem wprowadzić czytelnika w koncepcję socjologii
różniącej się od sposobów myślenia, jakie przez długi czas
dominowały w tym przedmiocie. Ci, którzy spodziewając się
odkrycia uniwersalnych praw rozwoju społecznego, chcą wzorować
socjologię na naukach przyrodniczych, skłonni są oddzielać ją od
historii. Zrywając z tym poglądem, poszliśmy dalej niż zwykłe
stwierdzenie, że socjologia i historia — dokładniej: nauki społeczne
i historia — są nierozłączne, jakkolwiek prowokacyjna mogłaby się
wydawać ta opinia.
171
Musimy bowiem zrozumieć, w jaki sposób w wyniku ludzkich
interwencji i konfliktów powstaje historia, która zarazem sama
stwarza człowieka, wywołując niezamierzone i nieprzewidywalne
skutki. Jest to sprawa najwyższej wagi jako teoretyczna podstawa
nauk społecznych w epoce zawieszenia pomiędzy niezwykłymi
możliwościami a globalną katastrofą.
Odrzucenie ortodoksyjnego punktu widzenia oznacza zarazem
zaprzeczenie, że socjologia może ograniczyć się do opisu i
wyjaśniania. Socjologia, jak wszystkie nauki społeczne, jest
integralną i niezbywalną częścią „przedmiotu", który stara się
ogarnąć. Jako przedsięwzięcie krytyczne myśl socjologiczna
uporządkowana jest na trzech poziomach wyobraźni socjologicznej,
które wyróżniłem na początku. Uzyskując pewną wiedzę o formach
społeczeństwa, które odeszły w przeszłość i o tych, których sposoby
życia są radykalnie odmienne od wytwarzanych przez bieżące
procesy zmiany społecznej, możemy wspomóc socjologię w
wypełnianiu zadań teorii krytycznej. Jako teoria krytyczna
socjologia nie uznaje, że świat społeczny jest nam dany, lecz stawia
pytania: Jaki typ zmiany społecznej jest możliwy do
przeprowadzenia i pożądany oraz jak powinniśmy dążyć do jego
osiągnięcia?
Niektórzy przyjmując, że gotowe odpowiedzi na te pytania daje
nam marksizm, próbują po prostu zastąpić socjologię marksizmem.
Nie zgadzam się z tym z dwóch powodów. Po pierwsze, pomiędzy
marksizmem a socjologią nie ma dychotomicznego podziału, jaki
sugeruje ten punkt widzenia. Przejmując pewne osiągnięcia teorii
marksistowskiej, myśl socjologiczna nie musi się w niej rozpłynąć.
Drugi powód jest logicznym uzupełnieniem pierwszego: myśl
marksistowska zawiera zbyt wiele słabych punktów, aby mogła
stanowić ogólną podstawę analizy socjologicznej.
Pisma Marksa mają zasadnicze znaczenie dla socjologii w
kontekście, który starałem się przedstawić, omawiając
172
przeciwieństwa pomiędzy myślą marksistowską a teorią spo-
łeczeństwa przemysłowego. W wyniku ekspansji działalności
kapitalistycznej nastąpił na Zachodzie rozwój produkcji prze-
mysłowej. Społeczeństwa zachodnie zachowały charakter
kapitalistyczny, jakkolwiek bardzo zmieniły się od czasu, kiedy żył
Marks. Walka klasowa ma bezpośredni udział w tych zmianach i
nadal pozostaje główną cechą zarówno stosunków przemysłowych,
jak i samego państwa. Dynamiczny charakter produkcji
kapitalistycznej sprawia, że innowacje technologiczne dokonują się
w tempie znacznie szybszym niż w jakimkolwiek poprzednim typie
systemu produkcji. Marks nie przesadzał zatem, gdy pisał o
gospodarce kapitalistycznej:
Dokonała ona całkiem innych cudów niż zbudowanie egipskich
piramid, rzymskich wodociągów i gotyckich katedr, odbyła
pochody zgoła inne niż wędrówki ludów i wyprawy krzyżowe.
[...] Ustawiczne przewroty w produkcji, bezustanne wstrząsy
ogarniające całość życia społecznego, wieczna niepewność i
wieczny ruch odróżniają epokę burżuazyjną od wszystkich
poprzednich.
Co więcej, jak często podkreśla Marks, ów dynamizm sprawia, że
mechanizmy gospodarki kapitalistycznej rozprzestrzeniają się na
całym świecie:
przemysły kapitalistyczne przetwarzają surowce już nie
miejscowe, lecz sprowadzane z najodleglejszych sfer, i których
fabrykaty spożywane są nie tylko w kraju, lecz także we
wszystkich częściach świata*.
* Karol Marks. Fryderyk Engels, Manifest komunistyczny. Warszawa 1983. s. 64-65.
173
Myśl marksistowska wzbogaciła się na różne sposoby od czasów
Marksa. Marksizm, w takiej czy innej formie, stał się oczywiście
również oficjalną ideą systemu głoszoną przez władze rządzące
znaczną częścią świata. Już we wczesnym okresie jej politycznego
sukcesu coraz bardziej widoczne stawały się jednak ograniczenia
dotykające teorii i praktyki. Rewolucje socjalistyczne, jak wiadomo,
dokonały się w krajach położonych raczej na peryferiach
kapitalizmu niż w rozwiniętym przemysłowo samym sercu Zachodu.
Znaczenie tego faktu dla oceny programów socjalistycznych jako
całości pozostaje przedmiotem żywej dyskusji. Trudno bowiem za-
przeczyć, że Związek Radziecki i inne kraje socjalistyczne, choć
wyraźnie różnią się między sobą, okazują się, w najlepszym razie,
dość dalekie od opartego na zasadach wolności humanitarnego
porządku społecznego, który jest ideałem socjalistycznym.
Szczególne warunki, w jakich rozwijał się Związek Radziecki jako
społeczeństwo podlegające bardzo intensywnemu
uprzemysłowieniu, otoczone przez wrogie siły kapitalistyczne, bez
wątpienia przyczyniły się do wytworzenia pewnych cech
autorytarnych, jakie zaczęły się w nim ujawniać. Wpływ Związku
Radzieckiego na powstające później społeczeństwa socjalistyczne
sprawiał, że były w nich odtwarzane podobne elementy. Możliwe
jest dokonanie wnikliwej krytyki społeczeństw typu sowieckiego z
punktu widzenia marksizmu, wiele takich rozpraw ukazało się w
ostatnich latach — przeważnie, choć nie wyłącznie, autorstwa
marksistów żyjących na Zachodzie. Pozostaje jednak otwarte funda-
mentalne pytanie, czy pewne cechy totalitarne istniejących
społeczeństw socjalistycznych należy przypisywać ograniczeniom,
tkwiącym w koncepcji Marksa. Jeśli — jak sam sądzę —jest tak w
istocie, to współczesna teoria polityczna staje przed koniecznością
głębszej rekonstrukcji niż dopusz-
174
czana przez tych, którzy obawiają się odejść zbyt daleko od
pewników twórcy doktryny.
Większość krytyk Marksa opiera się na konserwatywnej lub
liberalnej argumentacji politycznej. Moim zdaniem, dla krytycznej
teorii społecznej ważne jest jednak, aby korzystając z prac tych
autorów, zaatakować Marksa z lewej strony. Oprócz podstawowej
kwestii pochodzenia totalitarnej kontroli politycznej dostrzegam
cztery dalsze grupy problemów związanych z emancypacją
człowieka, które nie są właściwie rozpatrzone zarówno w tekstach
Marksa, jak i w pismach większości jego następców (omówienie ich
wszystkich przekraczałoby ramy tej książki).
Po pierwsze, sprawa stosunku ludzi do natury i jej zasobów,
potrzebnych człowiekowi do życia. Zdarzają się u Marksa
intrygujące i sugestywne uwagi na temat przyrody, jednak główną
tendencją jego dzieła jest traktowanie przyrody po prostu jako
narzędzia postępu społecznego ludzkości. Rozwój społeczny jest,
innymi słowy, utożsamiany z rozwojem przemysłu, czyli tego, co
Marks nazywa „siłami wytwórczymi". Marks uważał kapitalizm za
postępowy sposób produkcji, mimo zaburzeń, jakie może
powodować, zwłaszcza wskutek niszczenia innych, mniej
dynamicznych gospodarczo form społecznych.
Podporządkowanie innych rodzajów więzi z naturą dążeniom do
materialnego dobrobytu spowodowałoby jednak zniszczenie
sposobów życia, z których Zachód mógłby wiele się nauczyć. Dla
innych kultur przed pojawieniem się zachodniego kapitalizmu natura
oznacza na ogół coś znacznie więcej niż proste narzędzie postępu
materialnego. Ludzie nie żyją w nich tak, jak nauczyli się w
nowoczesnych środowiskach miejskich, z dala od natury. Dla nas
„wieś" (nienaruszona przez przemysł ani nie ujednolicona przez
komercyjne farmer-
175
stwo) jest przedmiotem zadumy lub miejscem ucieczki na weekend.
Tymczasem w większości kultur i prawie przez całą historię ludzie
żyli „w przyrodzie", czuli się jej częścią, doświadczając doznań
estetycznych i religijnych. Dzisiaj tylko wyjątkowo udaje nam się
uchwycić głębię tego doświadczenia, na ogół w sposób
fragmentaryczny i szczątkowy. Coś podobnego odnajdujemy np. u
T.S. Eliota w utworze Burnt Norton, gdzie czytamy o
nieuchwytnym, lecz dramatycznym nastroju, jaki wywołuje „chwila
w różanym ogrodzie, chwila w altanie, gdy pada deszcz, chwila w
mrocznym kościele, w dymie kadzideł..."
Czy należy sądzić, że jedynie takie chwile przetrwają we
współczesnym świecie? Jeśli tak, opisujemy tysiące lat historii
człowieka i sposobów życia różnorakich ludzkich społeczeństw li
tylko jako archaiczne ciekawostki. Nawet zakładając, że nie
przyjmujemy takiego stanowiska, które dzisiaj, wskutek
paradoksalnego odwrócenia, wydaje się zresztą zupełnie
barbarzyńskie, musimy zauważyć, że w XX wieku wykorzystywanie
przyrody w działalności przemysłowej człowieka ma granice
ekologiczne. Nacisk nowoczesności na rozwój gospodarczy,
zarówno w społeczeństwach socjalistycznych, jak i
kapitalistycznych, prowadzi świat do ekologicznej katastrofy.
Wobec faktu, że najpilniejszym zadaniem jest redystrybucja
wytworzonego majątku na rzecz krajów Trzeciego Świata, należy
zdecydowanie opierać się koncepcji, zgodnie z którą współczesne
problemy gospodarcze można rozwiązać wyłącznie dzięki
innowacjom technicznym. Radykalizm marksizmu w jego
tradycyjnych zaangażowaniach trzeba uzupełnić jeszcze jedną
formą, jaką jest radykalizm ekologiczny, który próbuje
przezwyciężyć czysto instrumentalne podejście do przyrody.
Po drugie, problem dyskryminacji rasowej lub etnicznej. W
pismach Marksa i jego następców wyjaśnia się pewne
176
aspekty tych zjawisk, o ile odgrywają rolę w ekspansji kapitalizmu.
Od pierwszych dni handlu niewolnikami mieszkańcy Trzeciego
Świata są mniej lub bardziej przymusowo „importowani" lub
przyciągani obietnicą wyższego standardu życia do metropolitalnych
krajów kapitalistycznych. Jednym z ostatnich przejawów tego
procesu było powszechne zatrudnianie imigrantów z biedniejszych
krajów w bogatych społeczeństwach Europy Zachodniej.
Przykładem może być sprowadzanie tureckich „gastarbeiterów" do
Niemiec Zachodnich w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych.
Jeśli nie wracali do domu, robotnicy ci przejmowali zajęcia o niskich
zarobkach, niewielkich możliwościach awansu i niewielkim bez-
pieczeństwie pracy.
Dyskryminacja etniczna w rozwiniętych społeczeństwach
kapitalistycznych musi być rozpatrywana w kontekście historii
zachodniego kolonializmu i poglądów, na których się opierał.
Postawy te okazują się mocno zakorzenione, o czym świadczy los
czarnych i „niebiałych" mniejszości w Stanach Zjednoczonych.
Istnieją wyraźne i systematyczne różnice pomiędzy doświadczeniem
tych grup a przeżyciami białych imigrantów, którzy wielkimi falami
przybywali z Europy w XIX i na początku XX wieku. Wielu z nich,
uciekając od ciężkich warunków życia w ojczyźnie, w wybranym
przez siebie kraju żyło w ubóstwie. Jednak dla większości, choć nie
dla wszystkich ich potomków, Stany Zjednoczone okazały się
„tyglem" umożliwiającym asymilację w obcym społeczeństwie.
Niebiałe mniejszości natomiast zdecydowanie nie asymilowały się
tak jak migranci europejscy. Nędzne warunki zatrudnienia i
segregacja w miejskich gettach stały się najwyraźniej trwałą cechą
ich warunków życia*.
Ucisk etniczny nie jest bynajmniej specyficzną właściwo-
* Patrz Robert Blauner, Rcicial Oppression in America, New York 1972.
177
ścią kapitalizmu, okazuje się bowiem, że transformacja kapitalizmu
go nie zlikwidowała. Dzisiejsze społeczeństwa socjalistyczne nie są
też wolne od dyskryminacji etnicznej. Nie powinniśmy się temu
dziwić, ponieważ — w jakiejkolwiek wersji — myśl marksistowska
nie traktuje owej dyskryminacji jako niezależnego źródła wyzysku;
niezależnego, oczywiście, od mechanizmu dominacji klasowej.
Choć ucisk etniczny wykazuje ścisły związek z podziałami
klasowymi współczesnego kapitalizmu, błędem byłoby utożsamianie
tych zjawisk. Jednym z celów krytycznej teorii społecznej powinno
być dokonanie analiz dyskryminacji i wyzysku etnicznego bez
tradycyjnego dla myśli marksistowskiej zaabsorbowania dominacją
klasową.
Po trzecie, kwestia wyzysku płci. Pytania, które należy sobie
postawić, są podobne do nasuwających się w odniesieniu do
podziałów etnicznych. Autorzy marksistowscy prowadzili badania
nad uciskiem kobiet w kontekście rozwoju kapitalizmu. O
niektórych ich osiągnięciach mówiłem już wcześniej. Oddzielając
dom od miejsca pracy, rozwój kapitalizmu w połączeniu ze
szczególnymi cechami życia rodzinnego kształtował ideały
rodzinne, które miały drastyczny wpływ na pozycję kobiety w
społeczeństwie. Jak w przypadku mniejszości etnicznych — a tym
bardziej, gdy kobieta należała do takiej mniejszości — płatna praca
dla kobiet była najczęściej możliwa jedynie w najgorszych
warunkach. Wobec powyższego myśl marksistowska bez poważnej
rekonstrukcji nie potrafi sobie właściwie poradzić z pochodzeniem i
naturą wyzysku płci.
Sam Marks niewiele pisał na ten temat. Jego towarzysz i bliski
współpracownik, Fryderyk Engels, podjął natomiast próbę
systematycznego opisu uciemiężenia kobiet w pracy Pochodzenie
rodziny, własności prywatnej i państwa*. Trud-
* Fryderyk Engels, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa. Warszawa 1969.
178
no powiedzieć, w jakim stopniu Marks zgadzał się ze szczegółami
analizy Engelsa, nie wydaje się jednak prawdopodobne, aby
przeciwstawiał się jego generalnym tezom. Opierając się na pracach
dziewiętnastowiecznych antropologów, Engels twierdził, że
najwcześniejszą formą społeczeństwa ludzkiego jest matriarchat,
czyli panowanie kobiet. Dominacja mężczyzn i instytucje rodziny
patriarchalnej są wytworem historii. Rozwój patriarchatu ma
związek z pojawieniem się klas i państwa. Początki patriarchatu
biorą się z potrzeby ochrony świeżo nabytych przez mężczyzn praw
własności (trzeba jednak zauważyć, że Engels niezbyt jasno
tłumaczy, jak do tego doszło). W teorii Engelsa dominacja
mężczyzn jest zatem wyjaśniana bezpośrednio w kategoriach
klasowych. Ponieważ patriarchat jest wynikiem dominacji klasowej,
powinna, zdaniem Engelsa, zniknąć wraz z zastąpieniem
kapitalizmu przez socjalizm w wyniku powstania społeczeństwa
bezklasowego.
Niewiele z teorii Engelsa zachowało swoją ważność w świetle
późniejszych odkryć nauk społecznych. Badania antropologiczne
wykazują, że w rozwoju społeczeństwa nie było stadium
matriarchatu. Jak wspomniałem w rozdziale 6, wszystkie znane
kultury są pod pewnymi względami patriarchalne, nie wyłączając, co
należy podkreślić, dzisiejszych społeczeństw socjalistycznych, choć
wśród różnorakich systemów społecznych zaznaczają się wyraźne
odmienności. Nie można wyjaśniać patriarchatu wyłącznie jako
przejawu dominacji klasowej; podobnie jak ucisk etniczny wymaga
analizy we własnych kategoriach. Programy zmiany społecznej, for-
mułowane przez ruchy wyzwolenia kobiet, prawdopodobnie nie
osiągną zbyt wiele, jeśli tego warunku nie uznają. Feminizm w
swoich konsekwencjach dla życia społecznego może okazać się
bardziej radykalny niż marksizm.
Po czwarte, problem władzy państwowej, w tym jej zwią-
179
zek z szerzeniem przemocy. Przypisywanie w teorii marksistowskiej
nadzwyczajnego znaczenia dominacji klasowej jest w tym
kontekście, jak próbowałem wykazać we wcześniejszej części
książki, źródłem podwójnego nieporozumienia. Państwo interpretuje
się bowiem, zarówno w społeczeństwie przedkapitalistycznym, jak i
kapitalistycznym, wyłącznie jako narzędzie sprawowania rządów
przez klasę panującą, nie ma natomiast miejsca na jego uznanie jako
niezależnego źródła władzy. Między innymi wskutek takiego
rozłożenia akcentów brakuje w marksizmie odniesienia
nowoczesnego państwa narodowego i światowego systemu
państwowego do władzy militarnej.
Wnioski płynące z powyższych uwag są złożone, trudno jednak
przecenić ich doniosłość. Jeśli dotyczą ustroju wewnętrznego
nowoczesnego państwa, wskazują bezpośrednio na potrzebę teorii
totalitaryzmu. Marks przewidywał przekształcenie państwa w
społeczeństwo socjalistyczne, lecz z przyczyn, które próbowałem
naświetlić w poprzednim rozdziale, państwo okazało się zjawiskiem
potężniejszym, niż wyobrażała sobie to myśl marksistowska. Nie
trzeba wielkiej wnikliwości socjologicznej, aby zauważyć, że w
społeczeństwach socjalistycznych państwo wcale nie zanika, lecz ma
nawet większy zakres władzy nad indywidualnym obywatelem niż w
kapitalistycznych demokracjach liberalnych, co przejawia się w
formie socjalizmu państwowego. Szczególne warunki kształtujące
rozwój Związku Radzieckiego i jego wpływ na późniejsze ruchy
socjalistyczne z pewnością mają znaczenie dla wyjaśnienia, jak
doszło do takiej sytuacji. Krótkowzroczne byłoby jednak
przypuszczenie, że jest to wszystko, co można na ten temat
powiedzieć.
Mimo ważności owych „wewnętrznych" kwestii politycznych
wydają się one mało istotne w porównaniu z problemami
180
nrzemocy wywieranej przez państwo narodowe. Jednym z głównych
elementów Marksowskiej krytyki kapitalizmu był sprzeciw wobec
tego, co nazywał „anarchią" produkcji kapitalistycznej. Siłą
napędową gospodarki kapitalistycznej jest dążenie do zysku poprzez
sprzedaż towarów na rynku. Mechanizmy rynkowe dotyczą
producentów i konsumentów, żaden czynnik natomiast nie łączy
bezpośrednio produkcji z potrzebami ludzkimi. Sprawdza się to
również we współczesnych stosunkach gospodarczych z
zastrzeżeniem, że niektóre z elementów „anarchistycznych"
występują raczej w gospodarce światowej niż w gospodarkach
poszczególnych krajów. Pojawiła się jednak nowa „anarchia", która
zagraża wręcz przetrwaniu każdego człowieka na ziemi: jest to
anarchia stosunków pomiędzy państwami narodowymi. W
światowym systemie państw narodowych, w którym obecnie
zlokalizowana jest kontrola nad bronią o bezprecedensowym
potencjale niszczącym, brakuje jakiegoś nadrzędnego,
koordynującego aparatu politycznego. Ci, którzy twierdzą, że era
państw narodowych minęła, ponieważ powstały międzynarodowe
wspólnoty, takie jak EWG oraz organizacje, takie jak ONZ, Bank
Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy itp., wykazują
naiwność. Dwa „supermocarstwa", które zdolne są zniszczyć świat,
są przecież państwami narodowymi, tak samo jak inne mocarstwa
atomowe, których z roku na rok przybywa. Socjalizm, przynajmniej
w formach, jakie przybierał do tej pory, nie pomógł doprowadzić do
pokojowego współistnienia narodów. W postaci Związku
Radzieckiego stanowi kwintesencję antagonizmów zagrażających
przyszłości świata; niezbyt zaś optymistyczne stosunki pomiędzy
Związkiem Radzieckim a Chinami lub pomiędzy Wietnamem a jego
socjalistycznym sąsiedztwem wskazują, że współczesne państwo
socjalistyczne jest państwem narodowym nie różniącym się od
181
od innych państw narodowych, jeśli chodzi o zaborczość
terytorialną i gotowość wywierania militarnej przemocy, wówczas
gdy rządzący obawiają się o własne interesy.
Radykalna teoria społeczna po winna lepiej rozumieć światowy
system państw narodowych, niż jest to możliwe na podstawie nie
zrekonstruowanej tradycji marksistowskiej, wyznaczając sobie za cel
teoretyczny popieranie ruchów społecznych, które próbują
zahamować i stopniowo całkowicie znieść współczesne środki
„zastraszania" jako jedyny sposób opanowania „anarchii" w
systemie państw narodowych. W tym momencie historii świata
odeszliśmy, jak się wydaje, daleko od scenariusza naszkicowanego
przez Marksa mniej więcej w połowie ubiegłego wieku. Marks
wierzył w postęp rodzaju ludzkiego, co podsumował słynnym
powiedzeniem, że ludzie stawiają sobie tylko takie zadania, które
mogą rozwiązać. Z pewnością nie możemy już podzielać tej wiary,
nie możemy jednak również popadać w rezygnację i rozpacz. Ludzie
tworzą bowiem własną historię i zawsze pozostaje nam nadzieja, że
zrozumienie jej pozwoli nam ją zmienić lub w najgorszym razie
upewni nas ojej ciągłości.