Wojciech Poe

Rozdzia 3 .0 zasadach pisania prac naukowych

Ju od kilku dziesicioleci kr po Polsce lak zwane definicje wojskowe. S
to artobliwe definicje prostych sprztw majce mie pozoiy naukowoci. Pami
tam dwie, ktre przytocz poniej. Pierwsza definicja, chyba najbardziej znana,
to definicja dzidy: dzida skada si z przeddzidzia, rddzidzia i zadzidzia. Drug
definicj trzeba przedstawi w formie pytania i odpowiedzi. He czapek ma o
nierz i z czego? onierz ma dwie czapki, z czego jedn w magazynie. Tego typu
definicji mona znale wicej, niech jednak te wystarcz jako przykad prob
lemw, ktre mog si nam przytrafi podczas pisania prac naukowych. Nie tylko
moemy podczas naszych poszukiwa natrafi na tego typu definicje, ale moemy
si nie ustrzec przed ich tworzeniem.
1. Podstawow e kryteria pisania prac naukowych

Samo sedno nauki mona okreli jako tworzenie definicji i rozrnie.

Nauk powinna odrnia od takich pseudonaukowych dywagacji jak w powy
szych przykadach uyteczno (niektrzy powiedz niezbdno) tych definicji
i ich systematyczno. Zauwamy, e dokonywania rozrnie i pokazywania
linii podziau nie sposb w nauce unikn. Ju tutaj przeprowadzilimy podzia
chociaby na to, co jest naukowe, i na to, co naukowe nie jest. Na tym jednak prob
lem si nie koczy. Dokonalimy pierwszego przyblienia, nauka za to szereg
takich przyblie realizowanych w sposb jawny, rozczny i systematyczny.
W pierwszym artobliwym przykadzie rozrniono trzy czci dzidy, w dru
gim, dotyczcym czapki, dokonano podziau na dwa przedmioty. Gdybymy po
suyli si wiksz liczb przykadw, pewnie znalelibymy rwnie podziay
na cztery kategorie, a nawet podziay na wicej kategorii. Oczywicie mona
tutaj skwitowa problem stwierdzeniem, e to dana rzecz, rzeczywisto narzuca
sposb podziau, rodzaje kategorii, jakie nadajemy danemu przedmiotowi. Nie
zawsze tak jednak jest. Ju nasz dzid moglibymy podzieli jedynie na przeddzidzie i zadzidzie. Rwnie dobrze mona by (jak to si czasami robi, rozwijajc
art z dzid) podzieli przeddzidzie na przednie przeddzidzie, rodkowe przeddzidzie i tylne przeddzidzie, otwierajc sobie zarazem moliwo definiowania
^terfpob'ar<toTiieskoczonoci-W ^tym przypadku warto si jednak zastano
wi, czy w ogle ma sens taki akurat sposb definiowania dzidy. Czy ta definicja
daje nam moliwo odrnienia dzidy od na przykad kija czy cepa? Co maj

56

Wojciech Pole

one ze sob wsplnego? Co je odrnia? Te dwa ostatnie pytania s tutaj klu

czowe, i to one stanowi podstaw prakty cznie wszelkich naukowych defini
cji i rozrnie. Kiedy zasad t przedstawiao si w aciskiej formie genus

pnootimum, differentia specifica'.

Jak powysze stwierdzenia maj si jednak do tematu: zasady pisania prac
naukowych? Tutaj rwnie s dwie odpowiedzi. Najpierw musimy wyrni za
sady formalne pisania prac naukowych oraz zasady merytoryczne. Pierwsze
odnosz si bezporednio do tego, w jaki sposb piszemy. Jak ma wyglda
dana praca?, ,jakie powinna zawiera czci i elementy, by mona j byo uzna
za prac naukow?. Drugie odnosz si do bardziej abstrakcyjnych zasad po
stpowania, ktrymi powinnimy si posugiwa, przeprowadzajc badanie czy
rozumowanie, ktrego zapisem ma by praca naukowa. Mamy tutaj do czynienia
z dwiema odrbnymi rzeczami, ktre maj si w dobrej pracy naukowej zoy
w jedn cao.
Po drugie, uczc si logiki i metodologii, uczymy si jednoczenie zasad pisa
nia prac naukowych, gdy prace te musz im odpowiada i formalne zasady pisa
nia prac z nich wynikaj. To, co pisz tu o definiowaniu poj, stanowi zaledwie
czubek gry lodowej tej problematyki. Chcc si dowiedzie o tym wicej,
warto sign (wrci) do podrcznikw logiki. Jednym z bardziej znanych jest
podrcznik Zygmunta Ziembiskiego Logika praktyczna. W tym i w innych pod
rcznikach logiki znale mona szczegowe opracowania rwnie niektrych
innych spraw, ktre tutaj skrtowo rozwaam. Podobnie podrczniki z zakresu
metodologii zajmuj si - czasami z nieco innego punktu widzenia - tymi sa
mymi kwestiami. Trzecim rodzajem rde mog tu by rne poradniki pisania
i redagowania tekstw, cho w ich przypadku naley zwrci uwag na to, czy
s to poradniki dotyczce pisania prac naukowych, czy na przykad literackich,
ktre rzdz si odmiennymi reguami choby co do zasad stylistycznych, a wic
co do regu budowania tekstu.
Niniejsze opracowanie mona potraktowa jako swego rodzaju drogowskaz,
ktrego rola polega na wskazaniu kierunku, cho, co wielokrotnie si podkrela,
drogowskaz sam nie idzie w stron, ktr wskazuje. Odegra swoj rol, jeli za
chci spotykajcych si z nim do obrania okrelonego kierunku, a przynajmniej
poinformuje o tym, e taki kierunek istnieje. Problem z drogowskazami jest jed
nak taki, e aby mogy speni swoj funkcj, musz by ustawione odpowiednio
wczenie, a wic odpowiednio daleko od celu, o ktrym informuj. W prak
tyce czsto odsyaj nie do celu, ale do nastpnych drogowskazw. Czasami
drogowskazy informuj o atrakcjach turystycznych, jakie moemy spotka po
1 Prawdopodobnie czytajc ten tekst, masz doslp do intemctu, albo bdziesz go mia
w najbliszym czasie. Wpisz t acisk nazw i zobacz, co znaczy. Jeli miaby problem
ze znalezieniem odpowiednich informacji, zajrzyj do rozdziau czwartego albo po prostu
sprbuj sign do sownika.

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

11

drodze. Tekst ten wspomina o kilku tego typu atrakcjach, ktre s zarazem oka
zj do zarysowania szerszych refleksji i prb sformuowania pomocnych, w za
oeniu, wskazwek. Mgby wic mie rwnie tytu wskazwki dotyczce
pisania prac naukowych, cho chyba nie byoby to najpikniejsze sformuowa
nie. Jeli ju zaszlimy w okolic rozwaa o jzyku, sprbujmy przyjrze si
jej odrobin bliej.
Kiedy pisaem artyku o reprodukcji mniejszoci. Jakie byo moje zdziwie
nie, gdy otrzymaem korekt tego artykuu wykonan przez polonistk, niestety,
niezbyt Orientujc si w socjologii. Ot techniczny termin reprodukcja, pod
czas redakj"zmieni si raz w kopi, raz w odbitk, innym za razem w od
tworzenie. Redaktorka postpia zgodnie z oglnymi zasadami mwicymi, e
nie naley w tekcie zbyt czsto powtarza tego samego sowa i zamienia je na
inne, ktre jej zdaniem byy synonimami. Tymczasem w jzyku (kto moe po
wiedzie: w argonie) socjologii zmienia ,w ten sposb sens moich wypowiedzi
do tego stopnia, e zupenie go straciy. Kryterium merytoryczne zostao w tym
przypadku powicone na rzecz kryterium formalnego. Powysze stwierdzenia
nie oznaczaj jednak, e naukowiec nie moe ani nie powinien dba o jzyk,
jakim pisze swoje teksty. Mimo i teksty naukowe wydaj si nam czsto bardzo
skomplikowane i sformalizowane, powinny by pisane na tyle jasnym i prostym
jzykiem, na ile pozwala na to stopie skomplikowania opisywanej rzeczywisto
ci. Pikno tekstu nie jest jednak najwaniejszym kryterium oceny tekstu nauko
wego. Najczciej zwraca si wiksz uwag na jego merytoryczn stron.
Nawet jednak powieciopisarz wymylajcy zupenie nierealny wiat musi
si pniej trzyma raz ustalonych zasad. Niektrzy czytelnicy lubuj si w od
najdywaniu niekonsekwencji w powieciach, gdy na przykad okazuje si, e bo
haterka, ktra na pocztku powieci miaa bkitne oczy, pod jej koniec ma oczy
piwne, bd bohater, ktry najpierw nie mg otworzy drzwi, nagle i w niewy
janiony sposb okazuje si mie umiejtno przenikania przez ciany. Bdy
mog si znale w kadym tekcie. To, e kto twierdzi, i naley ich unika, nie
znaczy oczywicie, e sam zawsze potrafi ich unikn. Cz bdw w tekcie
przeznaczonym do publikacji moe zosta wychwycona na etapie redakcji i ko
rekt, cho oczywicie nie wszystkie. W przypadku pisania wielu rnego rodzaju
prac, takich jak raporty badawcze czy prace na stopie czsto nie mamy mo
liwoci ani czasu na zewntrzn redakcj czy korekty. W takim przypadku sam
autor tekstu musi by jego redaktorem. Ostatecznie to on (nawet przy redakcji
i korektach) odpowiada za swj tekst.
Wemy ten tekst za przykad. Stwierdzilimy, e kryteria formalne wyrasta
j z kryteriw merytorycznych. Wynika z tego, e w dalszej czci tego opra
cowania powinnimy kolejno omwi kady z rodzajw tych kryteriw z osobna.
Tozostaje-nam jeszcze-dokonawyboru, ktre z kryteriw omwimy jako pierw
sze, a ktre jako drugie. Kolejno wydaje si tutaj dowolna i prawdopodobnie
niewiele osb uznaoby za karygodny bd taki czy inny wybr.

5S

Wojciech Pole

Wikszo autorw omwiaby prawdopodobnie najpierw kryteria formal

ne, a nastpnie kryteria merytory czne tylko dlatego, e jako pierwsze wymienili
kryteria formalne, a nastpnie merytoryczne. Nie musiaoby to by dziaanie
bezrefleksyjne. Przede wszystkim w ten sposb zachowujemy porzdek w tek
cie. Czytelnikowi atwiej jest si zorientowa, jeli konsekwentnie piszemy
w tej samej kolejnoci. Poza tym mona przypuszcza, e atwiej jest najpierw
opisa kryteria formalne, a pniej przej do bardziej skomplikowanych kry
teriw merytorycznych. Jeli chc zaburzy w raz wprowadzony porzdek,
to powinienem tak decyzj uargumentowa lub (jeli nie mam dobrej ar
gumentacji) zmieni kolejno wyliczania i pisa konsekwentnie o zasadach
merytorycznych i formalnych. Ja wybieram to pierwsze rozwizanie, gdy sam
sobie narzuciem pewne ograniczenie (podobnie jak powieciopisarz tworzcy
wymylony przez siebie wiat), piszc wczeniej, e zasady formalne wynikaj
z zasad merytorycznych. Dopki nie sformuowaem takiego twierdzenia, dopty
kolejno omawiania nie miaa znaczenia. Od momentu jednak, gdy twierdz, e
jedne wynikaj z drugich, niekonsekwencj byoby omawianie ich w kolejnoci
odwrotnej wobec mojej logiki.
2. M erytoryczne zasady pisania prac naukowych
2.1. Dla kogo piszemy prac naukow?

Nawet genialny naukowiec piszcy artyku, ktry zmieni oblicze nauki i wia
ta, nie zakada, e przeczytaj go miliony osb. Czsto pisze tylko dla kilku osb,
ktre si na danej problematyce znaj. W skrajnych przypadkach moe si zda
rzy, e pisze dla osb, ktre doceni taki artyku dopiero po dziesicioleciach.
Wane jest to, e nasze myli, dziaania, pomysy zostay zapisane i bd dla
innych dostpne. Z drugiej za strony najczciej nie moemy pisa prac nauko
wych tak, eby byy zrozumiae dla kadego, gdy zajyby zbyt wiele miejsca.
Oczywiste jest te, e w naszej pracy nie zawrzemy wszystkiego, co ludz
ko wie na dany temat. Piszc prac naukow, zakadamy, e nasz czytel
nik ma ju wstpn wiedz o dziedzinie, w jakiej si poruszamy.
Wyobramy sobie architekta tworzcego projekt domu. Nie bdzie on zaka
da, e z jego projektem zapozna si wiele osb. Nawet jeli gotowy ju budynek
bd oglda miliony ludzi, szczegowo z projektem zapozna si tylko grupa
osb bezporednio zaangaowanych w budow. Z drugiej strony projekt ten musi
by na tyle szczegowy, by mona byo wznie na jego podstawie dan budow
l. Piszc prac naukow, jestemy w bardzo podobnej sytuacji. Maj j zrozu
mie specjalici w danej dziedzinie wiedzy, co powoduje, e nie musimy w niej
umieszcza informacji oglnie znanych w danej grupie.
W zupenie innej sytuacji jeste, gdy piszesz tekst popularyzatorski lub pod
rcznikowy. Wtedy musisz wyjani duo wicej terminw i omwi zagadnienia

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

w danej dziedzinie wiedzy powszechnie znane. Prawdopodobnie w toku swoich

studiw miae do czynienia czciej z tekstami o charakterze podrcznikowym
i mylc o swojej pracy, zakadasz, e musisz postpi podobnie, wzi za model
podrcznik. To moe by duy bd, ktry znaczco utrudni ci prac. By moe
lepszym wzorem bdzie tutaj przykad artykuu z czasopisma naukowego w da
nej dziedzinie. We wspczesnej nauce to artykuy naukowe s najczstsz form
komunikowania si uczonych.
Ramka>l. Artykuy naukowe
Artykuy naukowe' to nie artykuy publicystyczne. Ukazuj si w czaso
pismach naukowych, a do takich nie mona zaliczy na pewno Polityki,
Wprost czy Gazety Wyborczej. Czasopisma naukowe publikuj teksty
poddawane recenzji naukowej. Maj cile zdefiniowane zakresy tema
tyczne. Zwykle powouj rad naukow, w ktrej zasiadaj wybitni ucze
ni zajmujcy si danymi zagadnieniami. W wikszoci z tych czasopism
autorzy nie uzyskuj gratyfikacji finansowych za swoje teksty. O wartoci
naukowca w duym stopniu wiadczy liczba i jako tekstw opubliko
wanych wanie w periodykach naukowych. W socjologii specjalizuj si
takie czasopisma, jak: Studia Socjologiczne, Polish Sociolgica! Review,

Kultura i Spoleczeshvo, Przegld Socjologii Jakociowej, Zeszyty Nauko

we Studia Sociolgica, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny. Li
st t mona by wydua.
Redakcje tego typu czasopism oceniaj nadsyane do nich teksty, ale
same czasopisma rwnie podlegaj ocenie. W Polsce Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyszego (MNiSW) tworzy wykaz czasopism naukowych,
ktry jest systematycznie aktualizowany. Wykaz ten dzieli si na trzy czci
wynikajce z rnych sposobw oceny, a kademu czasopismu przyzna
wana jest pewna liczba punktw majca odpowiada jego znaczeniu. Na
stronie internetowej MNiSW mona znale aktualn wersj tego wykazu.
W wykazie czasopisma umieszczone s w porzdku alfabetycznym ich
tytuw bez podziau na poszczeglne dyscypliny, co sprawia, e spord
wielu czasopism samemu trzeba znale takie, ktre nas zainteresuje. Jeli
jednak chcemy dowiedzie si, czy dane czasopismo jest uznawane za na
ukowe, lista ta moe by cenn pomoc, cho oczywicie nie rozwizuje
wszystkich problemw.
Innym rodzajem artykuw naukowych s publikacje w pracach zbio
rowych podobnych pod wzgldem formalnym do tej, ktr masz przed
oczami. Wspln cech wszystkich artykuw naukowych jest nie tylko
to, e napisali je naukowcy, ale rwnie to, e przed publikacj zostay
'rre'Zrecen2owane~tprzeczyt3Tie, ocenionei zaakceptowane) przez innych
naukowcw.

60

Wojciech Pole

Zauwamy tutaj jeszcze jedn rzecz. Kada dziedzina wiedzy ma swoisty

zesp terminw majcych uatwia komunikacj midzy poszczeglnymi oso
bami. a nie j utrudnia. Uycie terminw naukowych jest czsto charakte
rystyczne dla prac naukowych, ale nie jest to sztuka dla sztuki. Uywa si
ich ty lko tam, gdzie s potrzebne i gdy s potrzebne. Twoja praca nie bdzie
mniej naukowa przez to, e bdzie napisana zrozumiaym jzykiem.
2.2. Jaki jest cel pracy naukowej?

Naley uwiadomi sobie rnic pomidzy motywacj do napisania jakie

pracy a waciwym celem takiej pracy. Innymi sowy, cel pracy nie zawsze musi
by taki sam jak osobisty cel autora tej pracy. Dobrze jest, gdy s one zbiene, ale
nie jest tak zawsze, moe nawet nie najczciej. Osobistym celem autora pracy
moe by zdobycie dobrej oceny z zaj, zdobycie dyplomu, wywizanie si ze
swoich powinnoci pracownika albo po prostu zarobienie pienidzy, zdobycie
prestiu i tak dalej. Tego typu cele nazywam tutaj motywacjami autora. Nie po
winny mie one wpywu na sam ksztat pracy i najczciej nie interesuj zle
ceniodawcy ani czytelnika. Dlatego nie zamieszcza si ich najczciej w treci
pracy, uznajc to za niestosowne (mog si najwyej znale we wprowadzeniu
bd posowiu), ani nie stanowi one same w sobie wystarczajcego argumentu
na rzecz podjcia danego tematu lub pracy jako takiej. W opisie celu pracy chodzi
o zupenie inn logik.
Czasami spotykamy si z informacjami mwicymi, e kto podj badania
na przykad nad tym, co jest bardziej racjonalne podczas parkowania na parkingu
przy supermarkecie - zaparkowanie na pierwszym wolnym miejscu czy szukanie
wolnego miejsca jak najbliej wejcia do supermarketu - pod wpywem ktni
z on, ktra upieraa si, by parkowa jak najbliej wejcia, podczas gdy m
wola zaparkowa na pierwszym wolnym miejscu. Ktnia z on, czy szerzej
potrzeba rozwizania osobistych problemw, moe by dobr motywacj do
podjcia badania, ale nie stanowi jeszcze jego celu. Cel badania musi by
przedstawiony jasno i szczegowo, tak by inni nas dobrze zrozumieli. Po
winien si pojawi moliwie najwczeniej, nawet w tytule pracy. Posumy
si powyszym przykadem parkowania, by pokaza kilka najczstszych proble
mw, jakie powstaj przy formuowaniu celu.
Najprostszym bdem jest stwierdzenie, e celem badania jest zbadanie par
kowania przed supermarketem. Nie wiemy, czy chodzi tutaj o zbadanie, jak lu
dzie najczciej parkuj, jakie maj przekonania na temat parkowania, czy jak
powinni parkowa. Mielibymy do czynienia przynajmniej z trzema badaniami.
W pierwszym wypadku moe nam chodzi o opis danej sytuacji. Ju tutaj
jednak musimy zada sobie kilka pyta uszczegawiajcych. Czy chedzi-nam
o Ju d zi w ogle, czy o ludzi w konkretnym kraju lub miecie? Czy badania
przeprowadzone w Kanadzie bdziemy uwaa za adekwatne dla zachowa lu

Rozil/inl .V O znsmJnch pisanin pru naukowych

61

dzi w Polsce lub w innym kraju. Musimy odpowiedzie sobie na pytanie, czy
interesuj nas tylko parkingi przed supermarketami, czy take parkingi w innych
miejscach (przed kocioami, kinami itd.). Nawet jeli stwierdzimy, e interesu
j nas jedynie supermarkety, bdziemy zapewne musieli sformuowa definicj
supermarketu, by byo wiadomo, czy w ramach naszego badania obejmiemy t
nazw z jednej strony hipermarkety, z drugiej kady redniej wielkoci sklep,
ktrego waciciel jej uywa, czy przyjmiemy jakie wasne kryterium. Jeli cho
dzi o sam parking, to prawdopodobnie potrzebowalibymy zastanowi si przy
najmniej nad tym, czy bierzemy pod uwag takie kryteria, jak parkingi zadaszone
i pod chmurk lub parkingi patne i bezpatne. List t mona atwo wydua
i uwzgldnia kolejne sprawy, jak chociaby czas parkowania i godzin oraz
dzie tygodnia, gdy przyjedamy do supermarketu.
Trudno twierdzi, e tylko jedna z odpowiedzi na powysze pytania, jeden
z moliwych wyborw bdzie decydowa o tym, czy nasza praca bdzie nauko
wa, czy nie. Moe si to nie zgadza z intuicjami wielu osb rozpoczynajcych
przygod z nauk, ale czasami wanie wybr zawajcy nasz problematyk
bdzie tym wyborem, ktry przybliy nasz prac do naukowoci. Jeli nawet
wrd kryteriw oceny pracy magisterskiej jest kryterium nowego ujcia tema
tu, to nie musimy od razu oczekiwa, e kada praca magisterska rozwie jaki
wany problem naukowy. ywimy jednak nadziej, e bdzie kolejn cegiek,
ktra posuy do skonstruowania wikszej budowli. Takie cegieki nazywa si
czasami przyczynkami. Niektrzy naukowcy bardzo nie lubi tego sowa, gdy
bywa ono uywane jako negatywne okrelenie pracy naukowej (w takim rozu
mieniu praca przyczynkarska to praca niewiele wnoszca), ale w rzeczywisto
ci naleaoby powiedzie, e przyczynek to brzmi dumnie, gdy mona so
bie tylko yczy, by nasza praca przyczynia si do rozwoju nauki. Czasami za
lepiej przysuymy si nauce, gdy postaramy si porzdnie wykona rzecz nial,
ni gdybymy usiowali dokona rzeczy wielkiej, ale dla nas nie do udwigni
cia. Na przykad w opinii wielu osb najlepsze s prace magisterskie bdce
przyczynkami w badaniu oglnych zagadnie.
2.3. Kluczowe elementy pracy naukowej

Prawdopodobnie jeste ju wiadom, e tego typu sprawy trzeba uwzgldni

w badaniu. Jak to si jednak przekada na pisanie pracy? Z powyszych rozwaa
wynika, e w kadej pracy naukowej, po pierwsze, niezbdne jest szczego
we okrelenie celu badania. Po drugie, praca taka powinna zawiera definicje
poj, jakich bdziemy uywali. Wracajc do przykadu o parkowaniu - wi
doczne staj si korzyci ze zdefiniowania nawet tak potocznego i, wydawaoby
si,_zrozumiaego pojcia jak supermarket. Rwnie zdefiniowanie parkingu,
a wic wyjanienie, co rozumiemy w naszej pracy przez parking, pozwoli unik
n nieporozumie zwizanych z tym, czy gara podziemny pod supermarketem

62

Wojciech Pole

to te parking, co moe by (jak to poka niej) kluczowe dla naszego badania

i naszej pracy.
Po trzecie, w pracy powinien znale si rozdzia czy dzia metodologicz
ny, w ktrym wyjanimy, jak przeprowadzilimy badanie. W rozdziale meto
dologicznym powinnimy nie tylko stwierdzi, jakich metod uylimy, lecz rw
nie wytumaczy, dlaczego ich uylimy. Argumenty za, jakimi si posuymy,
powinny by powizane z celem naszego badania.
Jeli naszym celem jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie ludzie maj
przekonania na temat parkowania przed supermarketem, to moemy przyj, e
najlepsz metod odpowiedzi na tak zadane pytanie bdzie wywiad z osobami
jedcymi samochodami do supermarketw (czy zdefiniowalimy wczeniej,
e nie interesuj nas osoby jedce rowerami, motocyklami, furmankami?). Na
pierwszy rzut oka sprawa jest atwa, ale powinnimy wtedy wyjani w naszej
pracy nie tylko to, z iloma osobami przeprowadzilimy wywiady, jak je dobrali
my, ale rwnie powinnimy zastanowi si (i efektami tego namysu podzieli
si z czytelnikiem), czy miejsce przeprowadzania wywiadu (np. parking w super
markecie czy dom badanego) moe wpyn na wyniki badania. Nie chodzi o to,
e ktra z tych form jest lepsza lub gorsza, ale o to, e jeli moga mie wpyw
na wyniki, to naley powiadomi o niej w opisie badania, w ktrym powinnimy
pokaza mocne i sabe strony przyjtej procedury.
Oczywicie moemy wykorzysta inne ni wywiad metody badawcze, za
bezpieczajc si przy tym przed du liczb odpowiedzi typu nie wiem, nie
zastanawiaem si, parkuj na pierwszym wolnym. To ostatnie sformuowa
nie pomoe nam powrci do pierwszej formy pytania, czyli ,jak ludzie najcz
ciej parkuj?. Do odpowiedzi na nie moemy wykorzysta na przykad takie
dane zastane, jak zdjcia parkingw czy jeszcze lepiej zapis kamer monitoringu
supermarketu. Gdybymy mieli dostp do takich danych, mogoby si okaza,
e ludzie najczciej parkuj najbliej wejcia do supermarketu. Jeli zaoymy,
e wjedamy na duy, pusty parking przy supermarkecie, to wydaje si oczy
wiste, e prawdopodobnie zaparkujemy moliwie najbliej wejcia do sklepu.
Problem wszake, jak si okazuje, polega tutaj na czym innym. Pierwotnym
zaoeniem byo pytanie, czy warto szuka wolnego miejsca blisko wejcia do
sklepu na zatoczonym parkingu, czy te lepiej zaparkowa na pierwszym wol
nym miejscu, jakie zobaczymy i dalej pj pieszo. Okazuje si, e interesowao
nas od pocztku pytanie J a k powinno si parkowa?, a waciwie co bdzie
dla nas bardziej korzystne?. A tutaj odpowied nie jest tak prosta, jak mogaby
si wydawa.
Zasadnicza jest odpowied na pytanie, o jak korzy nam chodzi. Jeli
chodzioby jedynie o zuycie paliwa i samochodu, odpowied byaby prosta: za
parkowa jak najszybciej i i dalej pieszo. W tym przypadku cel badania jest_
jednak inny. Chodzi o stwierdzenie Ja k jest szybciej?, co zabiera wicej czasu:
szukanie miejsca czy dojcie pieszo?. Podobno kanadyjscy naukowcy dowiedli,

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

63

e szybciej jest zaparkowa i pj pieszo2. Dlaczego wic ludzie czsto dziaaj

nieracjonalnie i szukaj miejsca jak najbliej wejcia?
Dlaczego pisaem wczeniej o parkingach zadaszonych? By moe w so
neczne dni ta zmienna nie bdzie miaa wikszego znaczenia, ale w dni desz
czowe odmiennie moe wyglda racjonalno parkowania na parkingach
zadaszonych i odkrytych. By moe silniejsz determinacj w znalezieniu miej
sca blisko wejcia bd wykazyway osoby planujce wiksze, cikie zakupy
albo osoby majce problemy z poruszaniem si. By moe jeste w stanic od
nale jeszcz inne czynniki, ktre decyduj o takich, a nie innych preferen
cjach. Na przykad osoby bardzo dbajce o stan lakieru na swoim samochodzie
prawdopodobnie nie bd si staray zaparkowa w zbyt obleganym miejscu,
a osoby przeczulone na punkcie hierarchii zrobi wszystko, by zaj najlepsze
miejsce.
W duym stopniu to sam autor decyduje o tym, jak jego praca zostanie oce
niona. Jeli potrafi jasno zdefiniowa cel badania i pokaza, czy i w jaki sposb
go osign, jego praca spotka si z pozytywn ocen. Polecam tutaj porwnanie
tego wywodu na przykad z tym, co pisze David Silverman w Prowadzeniu bada
jakociowych (2009: 341-384). Myli si, kto sdzi, e ukrycie trudnoci, jakie
napotkalimy podczas naszego badania, jest dobrym rozwizaniem. Czytel
nicy (a szczeglnie recenzenci) dobrze wiedz, e kady napotyka na swojej
drodze trudnoci, i czsto najbardziej interesuje ich to, jak sobie z tymi tru d
nociami poradzilimy.

Okrelenie celu
badania

Definicja poj

Wybr
metodologii

Najlepiej zrobi to jak najwczeniej

Nie myli celu badania z jego tematem

Wybra pojcia kluczowe dla badania

1Poda definicje uwzgldniajce cel badania

Dostosowa metodologi do celu badania

Poda za" i przeciw" wybranych metod

Rysunek I . Kluczow e elementy pracy naukowej

rdo: opracowanie wasne.

2 Takie sformuowanie jest oczyw icie niedopuszczalne w pracy naukowej. Powinienem

lU Taj^ ale-irdo--w staw i-odpow iedni, przypis bibliograficzny. Korzystajc jednak
z prawa nauczyciela, zostawiam to zadanie Czytelnikowi jako wiczenie w w yszuki
waniu rde.

64

Wojciech Pole

2.4.0 czym pisa, czyli o tytule pracy

Powysze rozwaania nie odpowiadaj na dwa zasadnicze pytania: o czym

pisa i jak sformuowa temat badania. Najkrtsza odpowied brzmi tutaj: naj
czciej zakada si, e powinno si podejmowa tematy wane, a tytuy for
muowa w sposb jasny. Co to jednak znaczy, e temat jest wany i jasno
zdefiniowany?
W przypadku prac nastawionych praktycznie musi to by temat wany
przynajmniej dla osoby zamawiajcej dane badanie albo potencjalnie mog
cy rozwiza jaki problem, w przypadku za pracy naukowej o charakterze
bada podstawowych powinien to by temat wany dla rozwoju danej dzie
dziny wiedzy. W pierwszym z podanych wyej przypadkw tematem wanym
moe sta si waciwie kady temat, o ktry zostaniemy zagadnici (co nie zna
czy, e na kade pytanie moemy odpowiedzie za pomoc metod naukowych).
W drugim przypadku to sam autor powinien dy do pokazania, jak jego praca
rozwinie dan dziedzin wiedzy. Tutaj znowu dwa zastrzeenia.
Po pierwsze, to, w jakim stopniu dana praca ma rozwin dan dziedzin, b
dzie zaleao od tego, na jakim szczeblu kariery naukowej jest dana osoba i jakie
nakady (czasu, rodkw, miejsca) powici na dan prac. Od studenta drugiego
roku nie wymaga si tak znacznego wkadu w rozwj dziedziny jak od doktora
czy profesora. Inny wkad moe te wnie krtki artyku w porwnaniu z kilkusetstronicow rozpraw. Na przykad temat sposoby trzymania za rk partnera
na spacerze wydaje si odpowiedniejszy dla pracy studenckiej ni jako lemat na
doktorat, co nie znaczy, e nie mona napisa na ten temat 300 stron. Istnieje tutaj
jednak zasada odpowiednioci objtoci tekstu do wagi tematu. Z drugiej strony
trudno oczekiwa, e praca studencka wyczerpie na przykad temat: zmiany cen
produktw spoywczych w XX wieku.
Po drugie, wako tematu wynika czsto z jego odniesienia do danej teorii
naukowej. Nieraz zdarzao si, e rozwaania pozornie bahe miay' przeomowe
znaczenie (kogo w kocu mog obchodzi nieregulamoci w ruchu Merku
rego, ktrych badanie przyczynio si do przewrotu kopernikaskiego?), a jed
noczenie nieraz ju ogaszano przeomy w nauce, ktre okazyway si jedynie
pozorne. Z pewnoci cho odrobin nieswojo czuje si kady naukowiec, ktry
musi wypeni we wniosku o dofinansowanie bada rubryk przewidywane
efekty badania. Krzysztof Kolumb prawdopodobnie miaby problem z rozli
czeniem si z niejedn wspczesn instytucj przyznajc rodki na badania. S
to jednak sytuacje wyjtkowe. Najczciej jestemy w stanie okreli, jaki po
tencjalny wpyw bd miay nasze badania, pod warunkiem e orientujemy si,
jakie s aktualne problemy naszej dziedziny wiedzy. Mwic jzykiem Thomasa
Kuhna, nie musimy od razu dy do rewolucji naukowej; czciej staramy-si
uprawia nauk normaln. Tego typu stwierdzenia odnosz si do kadego ro
dzaju dziaalnoci naukowej, cho nikt nie przeczy temu, e w poszczeglnych

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

65

dziedzinach wiedzy i dyscyplinach naukowych wakie mog by odmienne

sprawy. Wedug niektrych badaczy w naukach spoecznych czy w naukowej
humanistyce (por. Wsierski 2011) wany moe by ju sam opis danego
zjawiska czy grupy.
Strona tytuowa: imi, nazwisko, temat, afiliacja, data
Spis treci

Wprowadzenie

Oglny opis podejmowanego tematu

Pytania badawcze/hipotezy
Cel raportu
^Omwienie poszczeglnych czci raportu______________

Wyjanienie wyboru metody badawczej

Wyjanienie doboru prby
Opis narzdzia badawczego
Opis przeprowadzania badania
Opis dokonywanych analiz
Przedstawienie pojawiajcych si problemw metodologicznych I ich wyjanienie

Cz
badawcza

>Przedstawienie wynikw badania

>Dobr praktyk jest opatrzenie kadego podrozdziau krtkim wprowadzeniem
I zakoczeniem

Odpowiedzi na pytania badawcze/ potwierdzenie, falsyfikacja hipotez

1Odniesienie do realizacji celu badania
Podsumowanie wszystkiego, co zostao napisane, wnioski, plany dalszych bada
Bibliografia - wszystkie wykorzystane rda
1Zaczniki

Rysunek 2. Przykadow e czci skadowe raportu z bada

Opracowanie: Marta M akowska.

r - powyszego stwier-dzenia-wynika.-e temat naszego badania powinien

bra si z aktualnego (w chwili rozpoczynania badania) stanu wiedzy w danej
dziedzinie, powinno ono zapenia jak luk (czasami nawet bardzo drobn),

Wojciech Pole

66

Rozdzia } . O zasadach pisania prac naukowych

bd rozjania jak kwesti, ktrej dotychczas nie rozstrzygnito. Z tego

za wynika, e konieczne jest tutaj rozeznanie w tym. co ju zostao zrobione,
a co nie. W w ikszoci prac naukowych sposobem udowodnienia sensownoci
naszych wysikw jest przedstaw ienie stanu bada, a wic przegldu literatury
przedmiotu dotyczcej podejmowanego zagadnienia. W rozdziale 1 autorzy na
zywaj to raportem wstpnym (patrz: rozdzia 1, pkt 5).
Na og dobrze przygotowany przegld literatury rozwizuje nam du
cz problemw, o ktrych pisaem powyej. Rozwizuje nie tylko problem
tematu, lecz take sformuowania celu naszej pracy. Odniemy si jednak do
przykadu, ktrymi posuyem si powyej. Czy wiele osb pisao na temat par
kingw przy supermarketach? Przegld literatury naukowej mgby tutaj by sto
sunkowo krtki. Pytanie to moemy jednak odwrci. Czy dostpna nam wiedza
naukowa pozwala na wyjanienie tego zjawiska szczegowego, czy te potrze
bujemy w tym celu dodatkowych bada? Jeli potrafimy prawidowo sformuo
wa zagadnienie, ktre nas interesuje, moemy si zbliy do ideau, ktry mwi,
e potrafimy wyjani dane zjawisko na podstawie samej tylko literatury przed
miotu, bd potrzebujemy tylko dodatkowego potwierdzenia dla znanej nam rze
czywistoci, bd wreszcie potrafimy wyjani zjawisko na podstawie literatury
przedmiotu i analizy dostpnych danych zastanych. Dopiero gdy na powysze
dwa pytania odpowiemy przeczco, moe si pojawi konieczno zdobywania
(wywoywania, tworzenia) nowych danych badawczych. Zauwamy tutaj, e
zasada genus proximum, differentia specifica moe nam posuy nie tylko do
definiowania poj uywanych w badaniu, ale moe te by swego rodzaju me
tod badawcz. Nawet jeli nie ma zbyt wiele literatury na temat tego konkretne
go zjawiska (procesu itd.), ktrym si zajmujemy, prawdopodobnie znajdziemy
sporo literatury naukowej na temat takiego rodzaju zjawisk (procesw), a tym,
czym bdziemy si zajmowa w naszym badaniu, bd rnice, bdzie to, co jest
dla danego zjawiska specyficzne .
Wybierz
interesu-

j^cy tem at

Okrel
cel pracy

Zdefiniuj
pojcia

_L___ .

Wybierz
metodolo
gi badania

Przepro
wad
badanie

_v

3. Form alne zasady pisania prac naukowych:

odwoania, bibliografia i problem plagiatu

Zanalizuj
wyniki

Rysunek 3. K olejne kroki procesu badawczego

Z/dlo: opracowanie wasne.

Zgodnie z tym tokiem mylenia analiza literatury, a nastpnie analiza danych

zastanych nie jawi si jako kompromis ani smutna konieczno (jak niektrzy
chcieliby j widzie), ale jako zwyka procedura badawcza. Uzasadnienia wy
maga nie tyle posikowanie si literatur czy danymi zastanymi, ile przeprowa
dzanie kolejnych bada na dany temat. Konieczno uycia danych wywoanych
mgby uzasadnia dopiero brak odpowiednich danych zastanych (por. Silverman 2007).

67

Dana praca staje si prac naukow z okrelonej dziedziny nie tylko ze

wzgldu na swj temat i metodologi, jaka posuya do jej przygotowania, ale
rwnie ze wzgldu na odniesienia do innych bada, jakie przeprowadzono
w danej dziedzinie. Piszc prac naukow, nie moemy porusza si w pr
ni, zachowywa tak, jakbymy nie dostrzegali, e na dany temat ju co pisano,
stwierdzono: Czym innym s problemy ze znalezieniem rde, a czym innym
jest ich brak.
1
Upraszczajc nieco, mona by stwierdzi, e praca bez bibliografii nie jest
prac naukow. Jest to jedna z najatwiej rozpoznawalnych cech kadej wsp
czesnej pracy naukowej, czy to artykuu, czy to ksiki. Kiedy na ten aspekt
nie zwracano tak bardzo uwagi jak obecnie. Zdarzali si naukowcy, ktrzy pro
gramowo nie stosowali przypisw, dokumentacji bibliograficznej ani nawet od
niesie do innych twrcw zajmujcych si podobnymi tematami. Przykadem
takiej pracy moe by Szkoa prawa. Rozwaania o p a sk ie Czesawa Znamie
rowskiego (1999). Nie oznacza to, e tre, poza tymi formalnymi kwestiami, jest
nienaukowa. Wspczenie jednak podawanie bibliografii uwaa si za obowiz
kowe, i to z kilku wzgldw.
Po pierwsze, podajc odnoniki bibliograficzne, znaczco uatwiamy
czytelnikom korzystanie z naszej pracy. Bardzo czsto, czytajc prac nauko
w, chcielibymy sign do rde, na ktre autor si powouje. W przypadku
przywoywanej przez mnie rozprawy profesora Znamierowskiego sprawa moe
jeszcze nie nastrcza takich problemw, gdy podaem nie tylko imi i na
zwisko autora, ale rwnie peny tytu jego pracy. Odnalezienie takich danych,
jak czas i miejsce wydania nie powinno sprawi czytelnikowi kopotu. Inaczej
ju rzecz ma si z ksik Thomasa Kuhna, do ktrej odnosz si kilka stron
wczeniej, i to dwukrotnie, raz piszc o nauce normalnej, raz za o ruchu
Merkurego.
Po drugie, podawanie rde bibliograficznych dokumentuje proces bada
nia, to znaczy pozwala czytelnikowi sprawdzi, czy autor tekstu rzeczywicie
dotar do danej informacji. Jest to szczeglnie wane, gdy tekst, do ktrego si
odwoujemy, ma potwierdza nasze argumenty lub kiedy dyskutujemy z czyimi
pogldami.
Po trzecie, uywanie duej liczby odwoa bibliograficznych jest pewnym
kryterium oceny prac naukowych. Zakada si najczciej, e im wicej jest od
woa w danej pracy, tym jest ona lepsza, gdy autor zapozna si z obszerniejsz
literatur dotyczc problemu, ktrym si zajmuje. Istnieje tutaj oczywicie nie
bezpieczestw o, e z liczb odwoa przesadzimy, to znaczy bdzie ich zbyt
duo albo bd to odwoania wprowadzone na si, bez potrzeby. Czytelnik
moe to jednak atwo oceni, sprawdzajc takie cytowania.

6S

Wojciech Pole

Drug stron tego samego medalu jest oddanie sprawiedliwoci autorom

myli, ktre zawieramy w naszej pracy. Podajemy odwoania do prac innych
autorw, by pokaza, e sami nie wymylilimy danej rzeczy, ale j od ko
go zaczerpnlimy. Autorzy angielskojzyczni s szczeglnie wraliwi na tym
punkcie, a zarazem bardzo kurtuazyjni. W wielu pracach naukowych mona
znale informacje dotyczce tego, e kto podsun danemu naukowcowi
pomys w- rozmowie prywatnej czy w trakcie recenzowania danej pracy. Rze
telne podawanie rde bibliograficznych ma rwnie na celu ochron au
tora przed zarzutami przywaszczenia sobie autorstwa danej myli czy jej
sformuowania.
W bibliografii danego opracowania powinny si znale wszystkie prace,
ktre przyczyniy si bezporednio do jego powstania. Zwykle zakada si, e
bibliografia zawiera wszystkie prace cytowane w tekcie (wtedy moe nazy
wa si wrcz prace cytowane), bd te, do ktrych autor bezporednio si
odwouje. Czasem autorzy podaj w bibliografii rwnie teksty, do ktrych si
bezporednio nie odwouj, ale ktre uwaaj za wane dla omawianej prob
lematyki. Takie posunicie moe by jednak uznane za bd w konstruowaniu
pracy. Jeli uwaamy, e dana praca jest wana, powinnimy w tekcie znale
cho jedno miejsce pozwalajce si do niej odnie. W wikszoci wskazwek
dotyczcych tworzenia bibliografii mwi si, e powinna ona zawiera wycz
nie prace przywoane w tekcie (patrz: ramka 2). Oczywicie nie naley za
mieszcza w bibliografii prac, do ktrych si nie signo osobicie, po
niewa moe to zosta uznane za udawanie, c si je przeczytao. W takim
przypadku powinnimy jasno stwierdzi, za kim, za jak prac przywoujemy
dany fragment (przykady rwnie w ramce 2). Sytuacji takich lepiej jednak
w miar monoci unika.
Szczegln form odwoa bibliograficznych jest cytowanie innych prac.
W wikszoci prac naukowych cytaty peni bardzo wan rol, co nie znaczy
jednak, e cytowanie jest spraw prost. Przede wszystkim trudno poda do
kadn dopuszczaln dugo cytatu. Tej kwestii nie reguluj bezporednio ani
przepisy prawa autorskiego, ani zwyczaje naukowe. Dlaczego tak jest? Przede
wszystkim dlatego, e dopuszczalna liczba i dugo cytatw zalee bdzie
od charakteru naszego tekstu.

Ramka 2. Jak stworzy bibliografi?

Istnieje kilka sposobw tworzenia bibliografii. Za przykad moe posu
y sposb uyty w niniejszej ksice; waciwie s to - zamieszczone
poniej w caoci - wskazwki wydawnictwa przekazane autorom-tej--------pracy.

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

Uytkownik edytorw tekstu takich jak Word moe skorzysta z na

wp zautomatyzowanego sposobu tworzenia bibliografii, w ktrym edy
tor tekstu wywietla bibliografi wpisanych uprzednio prac. W programie,
z ktrego korzystam, funkcj t znajdziesz w menu Odwoania" pod ha
sem Zarzdzaj rdami. Zalet tego rozwizania jest to, e atwo mo
na si przecza midzy rnymi stylami oraz sprawdzi, czy odwoa
limy si do wszystkich prac z bibliografii, wad za, e trzeba najpierw
zainwestowa w nauczenie si tej funkcji i rczne wpisywanie rde. Ist
niej rwnie wyspecjalizowane programy do tworzenia bibliografii, ale
s one przydatne przede wszystkim wtedy, gdy mamy w pracy bardzo duo
odwoa.
Bibliografia powinna zawiera wycznie pozycje przywoane w tek
cie. Powinna by przygotowana w formacie:
Ksika
Babbie, E. (2006). Badania spoeczne w praktyce , prze. W. Betkiewicz i in. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Rozdzia w ksice pod redakcj
Pilarczyk, B. (2008). Uwarunkowania dziaa marketingowych na ryn
ku farmaceutycznym. W: M. Michalik, B. Pilarczyk, H. Mruk (red.).
Marketing strategiczny na tynku farmaceutycznym (s. 31-55). Kra
kw: Oficyna Wolters Kluwer Business.
Artyku w czasopimie naukowym
Pasierski, T., Pinkas, J., Religa, Z. (2003). Czy moliwa jest etyczna
wsppraca midzy lekarzami a firmami farmaceutycznymi? Stan
dardy Medyczne, 4, 939-943.
Artyku w gazecie codziennej
Kacprzak, I. (2008). Wraca ledztwo w sprawie fundacji byego szefa
NFZ. Rzeczpospolita z 12 lipca 2008, A3.
Artyku w tygodniku, czasopimie
Kania, D., Ferfecki, W. (2007). Jak okra chorych. Wprost, 15, 2 5 -2 8 .
Cay tygodnik, czasopismo
Wprost (2007) nr 15.
Okadka tygodnik, czasopismo
Wprost (2007) nr 15, 0.
Kilka caych gazet wydanych kolejno
Super^ExpressJf.011f^ jacLll maja 2011., nr 108 do 15 maja 2011,
nr 112.

69

70

Wojciech Poe

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

Ustawa
Dz.U. z 2002 r. nr 126, poz. 1381. Ustawa z dnia 6 wrzenia 2001 r.
Prawo farmaceutyczne.
v
Raport
CBOS (2007). Zdrowie i zdrowy styl ycia >v Polsce. Komunikat z ba
da. Warszawa: Centrum Badania Opinii Spoecznej.
Raport on-line
PMR Publications i KPMG (2009). Polski rynek farmaceutyczny.

g o ... (Jasso 1988: 11, za: Babbie 2006: 76). Uwaga! W bibliografii
podajemy obie pozycje w penym zapisie (Jasso G. (1988). Tytu itd.,
za: E. Babbie (2006). Tytu itd.).
Teori dystrybutywnej sprawiedliwoci moemy definiowa jako opis
matematyczny (Jasso 1988: 11, za: Babbie 2006: 76).

Kondycja i perspektywy rozwoju do 2011 roku w opini najwikszych

firm farmacuetycznych [online]; http://www.marketingwaptece.pl/eskulap/site/upload/file/THQUSPL raport farmaceutyczny.pdf [dostp:
24.02.2011].
Artyku on-line
Kula, P. (2011). Barometr PharmaExperta. Aptekarz Polski [online];
http://www.aptekarzpolski.pl/index.php?option=com_content&task=c
ategory&sectionid=4&id=48&Itemid=79 [dostp: 23.02.2011],
Tabela/rysunek/wykres
Zawsze ma numer, tytu mile widziany (tabela: tytu NAD grafik; ry
sunek: podpis POD grafik).
Pod spodem zawsze podajemy pene rdo, takie jak w bibliografii,
i stron (dopuszcza si te w formacie przypisu amerykaskiego).
CBOS (2007). Zdrowie i zdrowy styl ycia w Polsce. Komunikat z ba
da. Warszawa: Centrum Badania Opinii Spoecznej, s. 3 (lub) CBOS
2007: 3.
A. Czerw (2008). Satysfakcja i lojalno klienta na rynku farmaceu
tycznym. Warszawa: CeDeWu, s. 188 (lub) Czerw 2008: 188.
Cytowanie wrtekcie
Zwyky cytat
(CBOS 2007:3)
Powoanie si
By zbudowa teori, trzeba si zastosowa do nastpujcych krokw
(Babbie 2006: 75-76).
Powoanie si, gdy w tekcie uywamy nazwiska lub nazwy orod
ka badawczego
Zgodnie z przedstawionym badaniem CBOS (2007: 3).
Gdy cytujemy za kim, powoujemy si na co za kim
G. Jasso opisuje teori sprawiedliwoci dystrybutywnej w nastpujcym
sposb: Teoria ta dostarcza matematycznego opisu, za pomoc ktre-

II

Gdy mamy 2 artykuy lub 2 ksiki tego samego autora z tego samego
roku, to-w bibliografii musi si znale rozrnienie wedug kolejnoci
alfabetycznej cytowanych dzie w danym roku:
CBOS (2007a). Korupcja w subie zdrowia. Opinie i dowiadczenia
Polakw. Komunikat z bada. Warszawa: Centrum Badania Opinii
Spoecznej.
CBOS (2007b). Zdrowie i zdrowy styl ycia w Polsce. Komunikat z ba
da. Warszawa: Centrum Badania Opinii Spoecznej.

Wytyczne te sqprzygotowane zgodnie z harvardzkim stylem cytowa; http://

library.tvu.ac.uk/find/guides/general/harvard_reference.html#sectionl.
rdo: opracowanie wasne z wykorzystaniem materiaw przekazanych przez Wydawni
ctwo Naukowe Scholar.

Zazwyczaj zakada si, e cytaty powinny by jak najkrtsze. Jeli kto

napisa ju dany tekst, nie ma specjalnego powodu, eby robi to po raz drugi,
a jego przepisanie nie jest wielk zasug. Oczywicie i tutaj wystpuj sytuacje
wyjtkowe. Jeli tekst, do ktrego si odwoujemy, jest trudno dostpny i mao
znany, prawdopodobnie spotkamy si z wiksz aprobat dla duszego cytatu,
ale i to nie jest wystarczajcym uzasadnieniem. O ile to moliwe, naley przed
stawi myl autora wasnymi sowami i poda odwoanie do oryginalnego tekstu,
a cytowa bezporednio jedynie wtedy, gdy okae si to niezbdne. Uzasadnie
niem cytatu moe by ch oddania charakterystycznego brzmienia danego ust
pu, przytoczenie definicji jakiego terminu, bd kluczowego sformuowania.
Rozwamy przykad. Nie ma sensu cytat: Praca niniejsza nie jest zupenie jed
nolita (Malinowski 1980: 53). Wprawdzie Bronisaw Malinowski w ten sposb
rozpoczyna swoj prac, a zdanie takie mona odnie do wielu prac, ale taki
cytat nic nie wnosi do danego tekstu. To samo zdanie byoby zasadnym cytatem,
' gdybymy analizowali styl pisarski Malinowskiego, uszoby, gdybymy przed
stawili je w kontekcie jego samowiadomoci badawczej, chocia ma ono raczej
wyraa myl, e dzieo, z ktrego pochodzi, jest wielowarstwowe. By moe sta-nowi jedynie wyrakokieteruIlMalinowskiego. Rzecz ma si zupenie inaczej,
gdy chcemy odda tok rozumowania i sposb argumentacji. Wtedy uzasadniony
bdzie nawet dugi cytat, ale pod warunkiem e nie bdziemy cytowa caoci

Wojciech Poe

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

wywodu wraz z przykadami podanymi przez autora i odniesieniami do innych

prac. Ze wzgldu na oszczdno miejsca nie bd zamieszcza tutaj takiego cy
tatu. ale gdybym na przykad przepisa ca stron 69 z tej samej pracy Malinow
skiego co powyszy cytat, byby to rwnie bd. W tym przypadku wystarczy
oby prawdopodobnie stwierdzenie: Malinowski wyraa sceptycyzm wobec klu
czowych dla etnologii poj ze wzgldu na ich niejasno, zestawiajc je z przy
kadami poj zaczerpnitymi z nauk przyrodniczych (Malinowski 1980: 69).
To, czy cytat jest, czy nie jest uzasadniony, zalee bdzie oczywicie od
tematu naszej pracy. Rwnie powysze omwienie strony 69 z pracy Mali
nowskiego byoby bardziej lub mniej adekwatne w zalenoci od tego, czy pisa
bym na temat 1) teorii lub twrczoci Malinowskiego, 2) zagadnie totemizmu,
czy 3) metodologii w naukach spoecznych. Z tego te wynika, e uzasadniona
liczba cytatw z innych dzie bdzie rna w zalenoci od tego, jaki charakter
ma nasza praca. Jeli piszemy prac teoretyczn bd historyczn, cytaty bd
bardziej uzasadnione, bo materi, ktr si zajmujemy, jest sam Malinowski, jego
sposb mylenia lub jego teoria. Jeli chcielibymy odwoa si do Malinow
skiego w pracy empirycznej opisujcej nasze badania przeprowadzone wedug
wypracowanego przeze wzoru, to dusze cytaty nie byyby zbyt uzasadnione
(i raczej nie z tej przedterenowej pracy Malinowskiego).
Dopuszczalna dugo cytatu zalee bdzie rwnie od celu, w jakim piszemy
nasz prac. Jeli przyjrze si Ramce 2, mona nabra podejrze, czy jej tre
nie jest aby pewn form plagiatu, gdy przytaczam w niej cao wskazwek
bibliograficznych, ktre nie s mojego autorstwa. Plagiat za to przywaszczenie
sobie autorstwa do caoci bd czci czyjego dziea. Jeli takie wykorzystanie
czyjej pracy moe tutaj by uzasadnione, to tylko ze wzgldw dydaktycznych
i tylko pod warunkiem e nie rocimy sobie praw do autorstwa tego opracowania.
Sprawa nie jest jednak nigdy atwa. Bez trudu uzyskamy informacje, co to jest
plagiat, cho od razu spotkamy si z pogldem, e nie jest atwo dokadnie go
zidentyfikowa (por. Zendrowski 2012). To ostatnie odniesienie, opatrzone por.,
czyli skrtem od porwnaj, kieruje do krtkiego opracowania, jakie znalazem,
wpisujc w przegldarce internetowej haso plagiat. W momencie, gdy korzy
staem z przegldarki (o tym, kiedy to byo, dowiesz si z bibliografii na kocu
tego rozdziau), znajdowao si ono na czwartym miejscu wrd wynikw wy
szukiwania. Dlaczego w nawiasie uyem skrtu por.? Dlatego e nie odwouj
si do konkretnego miejsca w tym dokumencie, ale do dokumentu jako caoci.
W tym atwo dostpnym artykule autor skrtowo omawia problemy z plagiatami,
pokazuje rwnie, dlaczego s one szkodliwe. Mgbym w tym momencie napi
sa, e podpisuj si pod jego twierdzeniami, co nie znaczy jednak, e mog je
sobie po prostu przeklei do mojego tekstu. W tym kontekcie podpisuj si
znaczy jedynie tyle, e si z tymi twierdzeniami zgadzam.
Swoj drog ten tekst autorstwa dr. Zendrowskiego jest ciekawy jeszcze z jed
nego powodu. Jeli spojrze na jego bibliografi, wida w niej nie tylko podzia

na rne rodzaje rde, takie jak akty prawne i opracowania (czy korzystajc
z ramek 2 i 3 oraz z niniejszego podrozdziau potrafisz pokaza w tej bibliografii
bdy, a przynajmniej niedocignicia?), ale rwnie cz Zobacz take (mecytowane w niniejszym opracowaniu), ktra podaje pewne propozycje dalszych
lektur dla osb zainteresowanych tematem, ale lektur w tekcie bezporednio me
przywoywanych.
Gdy mylimy o plagiacie, jak wskazuje na to choby wspomniany powyej
tekst, najczciej mamy na myli celowe dziaanie danej osoby, ktra dla wasnej
korzyci przywaszcza sobie wasno innej osoby, a wic jest to rodzaj intelek
tualnej kradziey. Kiedy kradzie taka dotyczy pracy na ocen, jest jeszcze
groniejsza, gdy stanowi zarazem wyudzenie oceny, stopnia czy tytuu. To, e
mamy do czynienia z czym niematerialnym, nie znaczy, e jest to zjawisko mniej
grone. Czasami plagiat moe wynika z zaniedbania, z lenistwa. Przypomina mi
si tu pewna historyjka, ktra mogaby by dobrym podsumowaniem tego wtku.
Pamitam j dobrze, pamitam te dobrze, gdzie si z ni spotkaem, a dodat
kowo jestem wiadom, e mam na pce ksik, w ktrej jest zamieszczona.
Wystarczy sign po t ksik i historyjk zacytowa. Oczywicie wolabym
tego nie robi: zabierze mi to wicej czasu, bd musia poszuka odpowiedniej
strony, nie chce mi si. Nie ma jednak wymwek, wstaj i szukam.
Nie wida tego w tekcie, ale wanie mino jakie pitnacie minut. Nie byy
one jednak stracone, gdy dobrze pamitaem, gdzie znajdowaa si historyjka,
o ktrej mylaem, ale nie pamitaem dokadnie, o kogo chodzio. Dziki temu
wic, e powiciem moment na sprawdzenie rda, nie naraziem si nie tylko
na zarzut plagiatu, ale i na bd merytoryczny. Mam wprawdzie wraenie, e
gdzie czytaem inn wersj tej opowiastki, jednak Lidia Winniczuk (1975: 112)
opisuje j jako historyjk, ktra zdarzya si Demostenesowi. Cytuj tutaj za stro
n 288 tego podrcznika, gdzie znajduj si polskie tumaczenia aciskich czytanek. Ot: Demostenesowi zodziej jaki skrad cenn rzecz; gdy go schwytano,
tak prbowa si broni: Nie wiedziaem, e to jest twoje. A Demostenes: Ale
dobrze wiedziae, e nie jest twoje (Winniczuk 1975: 288). Podobnie rzecz
ma si z plagiatami.

72

Ramka 3. Najczstsze bdy dotyczce bibliografii i cytowania poja

wiajce si w pracach studentw:
nieprzestrzeganie zasad jednej konwencji bibliografii i cytowania;
podawanie w bibliografii samych linkw (bez autora, nazwy strony);
podawanie samych autorw i tytuw (nie wiadomo czego, ksiek czy
artykuw);
niepodawanie adnych rdeTinigdzie w tekcie (autorzy sami wszystko
wymylili i na wszystko sami wpadli);

21

74

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

Wojciech Poe

powoywanie si na autorytety osb, ktre nie s autorytetami w danej

dziedzinie (np. Anna Mucha wypowiadajca si o fizyce jdrowej);
niepodawanie rde przy cytatach;
,
korzystanie z niewiarygodnych rde, np. z Wikipedii;
nieprzyznawanie si, e si cytuje np. z Wikipedii (ale pozostawienie ak
tywnych linkw, ktre natychmiast powoduj, si sprawdza, czy hasa
nie ma w intemecie);
PLAGIAT: wklejanie duych fragmentw tekstu bez podania autora teks
tu (nawet gdy zmieniamy poszczeglne sowa);
brak bibliografii.

4. Zasady korzystania z bibliotek

75

Prawdopodobnie niewiele osb moe si pochwali tym, e czyta na bieco

wszystkie prace ze swojej dziedziny i zna wszystkie prace historyczne. Wik
szo osb wyszukuje informacje na bieco, nakierunkowujc je na konkretny
cel swojego badania. Jak robi to najczciej? Omwimy tutaj trzy najbardziej
popularne sposoby.
Poszukiw anie
inform acji

Zapytaj

, Znajd n ajn o w sz
prac

Uyj baz danych

Rysunek 4. T rzy sposoby poszukiw ania inform acji

rdo: opracowanie wasne.

Mwilimy dotychczas, e dobrze jest wykorzysta literatur przedmiotu, i to

w moliwie najszerszym zakresie. Jak jednak osign taki efekt przed uko
czeniem siedemdziesitego roku ycia, skoro prac naukowych cigle przybywa?
Kilkadziesit lat temu sprawa bya teoretycznie atwiejsza, gdy mona byo si
ograniczy do ksiek i artykuw dostpnych w bibliotekach naszego miasta,
a najwyej kraju. Czy to oznacza, e dzi, gdy mamy potencjalnie dostp do
ksiek i artykuw z caego wiata, sprawa jest znacznie trudniejsza? 1 tak, i nie.
Z jednej strony mamy ju coraz mniej wymwek, jeli nie korzystamy z prac
napisanych w innych jzykach, z drugiej za nie tylko dostp do nich jest duo
atwiejszy, lecz take znaczco rozwiny si sposoby docierania do akurat takich
informacji, jakie s nam potrzebne.
Korzystanie z literatury obcojzycznej nie jest sztuk dla sztuki, ale istot
nym rozszerzeniem puli prac nam dostpnych. Nawet jeli danym tematem nie
zajmowa si aden polski naukowiec, to prawdopodobnie zajmowa si nim kto
na wiecie. Dotyczy to nie tylko nauk cisych czy przyrodniczych, ale rwnie
spoecznych i humanistycznych. Wyszukanie wic informacji w innych jzykach
moe znacznie uatwi nam (i przyspieszy) prac.
Ramka 4. Polscy naukowcy musz publikowa w jzyku angielskim.
Dlaczego?
Walery Jaworski w 1899 roku w ksice Podrcznik chorb odka opi
sa bakterie Helicobacter pylori (cho inaczej nazwane) i zasugerowa, e
mog one wywoywa choroby ukadu krenia. Ksika ukazaa si tylko
po polsku i nikt na wiecie nie usysza o jego odkryciu. W 2005 roku Ro
bin Warren i Barry Marshall za ponowne odkrycie tych bakterii otrzymali
Nagrod Nobla (Dziurzyski, Kultyz 2008: 91-92).
Opracowanie: Marta Makowska.

4.1. Sposb pierwszy: zapytaj

W kadej praktycznie bibliotece znajdziemy osoby, ktre mog nam po

mc w znalezieniu interesujcych nas informacji. Bibliotekarze najczciej
bardzo dobrze znaj zasoby biblioteki, a take potrafi podpowiedzie, jak zna
le informacje, ktre nie s dostpne od razu. Tutaj kluczem do sukcesu nie jest
tylko uprzejmo wobec bibliotekarza (i nieprzychodzenie na pi minut przed
zamkniciem biblioteki), ale i sprecyzowanie naszych potrzeb. Nie wystarczy
powiedzie, e potrzebujemy co na temat (cho i to moe czasami pomc), ale
warto jasno okreli, czego szukamy, a zarazem w jakim celu.
Pewnym rozszerzeniem tego sposobu jest zadanie pytania ktremu z wyka
dowcw. Prawdopodobnie osoba, u ktrej piszesz prac, potrafi poda ci przynaj
mniej kilka tytuw, po ktre moesz sign. Warto te pj na dyur do innych
wykadowcw (nie tylko ze swojej uczelni) zajmujcych si podobn problema
tyk jak twoja. Sposobu tego nie naley wprawdzie naduywa, ale moe on by
bardzo efektywny. Czasami wystarczy sprawdzi prace (ksiki, artykuy) osoby,
o ktrej wiesz, e zajmuje si dan problematyk, nawet jeli ich tytuy nie wy
daj ci si bezporednio zwizane z twoj prac. Tutaj jednak przechodzimy do
sposobu drugiego.
4.2. Sposb drugi: znajd najnowsz prac

Z pewnoci ustalenie stanu bada w zakresie tematu, ktrym si zaj

mujesz, zabierze ci duo mniej czasu, jeli zaczniesz poszukiwania od kox a Vczyli od prac najnowszychrJeli znajdziesz moliwie niedawny artyku czy
ksik na temat, ktrym si zajmujesz, bd na temat podobny, prawdopodob
nie bdzie tam bibliografia, ktr z poytkiem wykorzystasz. Gdy sprawdzisz

Wojciech Poe

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

za tytuy, ktre ten autor cytuje, dotrzesz prawdopodobnie do kolejnych na

dany temat. W ten sposb bdziesz na bieco w interesujcej ci problema
tyce, a zarazem atwo stwierdzisz, co inni naukowcy uwaaj za wane. A jak
znale t pierwsz pozycj? Tutaj rwnie s rne sposoby, z ktrych w tym
miejscu mona wymieni dwa. Pierwszy z nich polega na znalezieniu pracy
(prac) o odrobin szerszym zakresie ni ten, ktrym chcesz si zajmowa. Moe
to by na przykad podrcznik do subdyscypliny, w ramach ktrej mona usy
tuowa twoj tematyk (najczciej dobrym rozwizaniem jest te zajrzenie do
podrcznika z przedmiotu, z ktrego piszesz prac, do tekstw, ktre wykadow
ca umieci w sylabusie do zaj). Drugi sposb polega na przejrzeniu moli
wie najnowszych numerw czasopism naukowych. Jeli trafisz na jeden artyku
dotyczcy twojej problematyki, prawdopodobnie odele ci on do nastpnych.
Jeli dopiero zastanawiasz si nad wyborem tematu, powiniene w ogle od tego
zacz, bo czsto sami autorzy pisz w swoich artykuach, czym warto by si
jeszcze zaj.

Oczywicie, w przypadku baz artykuw ma zastosowanie wszystko to, co

opisalimy w sposobie drugim: warto zacz od artykuw najwieszych i obj
poszukiwaniami rwnie artykuy o pokrewnym czy szerszym od naszego zakre
sie. W przypadku takich wyszukiwa wane jest dobranie odpowiednich sw
kluczowych. To, e piszc na przykad prac magistersk, naley sformuowa
kilka takich sw kluczowych, nie jest czyim dziwnym wymysem. Te sowa
(o ile s dobrze dobrane) potrafi czasem wicej powiedzie o pracy ni jej tytu:
czytelnik atwiej na ni natrafi, a i tobie atwiej bdzie znale teksty, ktre mog
si okaza pomocne. Jeli nauczysz si korzysta z tego typu baz, prawdopodob
nie przestaniesz si dziwi, w jaki sposb zachodnim naukowcom udaje si
komponowa tak obszerne bibliografie.
Istniej jeszcze inne, podobne narzdzia wyszukiwania artykuw nauko
wych, stworzone nie tylko w celu wyszukiwania prac naukowych pod wzgldem
merytorycznym. S to bazy abstraktowe, takie jak Web of Knowledge czy pro
gramy w rodzaju Publish or Perish3. Dziaaj w podobny sposb, cho maj do
datkow funkcj, ktra moe by przydatna w szybkich poszukiwaniach. Podaj
mianowicie liczb cytowa danej pracy. Pozwala to zorientowa si, czy kto ju
z niej korzysta (co najczciej dobrze o niej wiadczy), a jeli tak byo, pozwala
przej do tekstu, w ktrym znalaz si cytat. Jest to niejako odwrotno metody
proponowanej w sposobie drugim, gdy zamiast cofa si w czasie od prac
najnowszych do najstarszych, pozwala niejako i do przodu. W tym przypad
ku najwiksze szanse na znalezienie ciekawych artykuw mamy wtedy, gdy za
punkt wyjcia wemiemy jak prac, o ktrej wiemy, e bya wana dla naszej
problematyki, lub gdy bdziemy zaczyna od publikacji najczciej cytowanych
(co zreszt powinno najczciej i w parze).
Podsumowujc t cz, mona powiedzie, e piszc prac naukow, po
winnimy wykorzystywa moliwie bogate rda, a wspczesne technologie
w coraz wikszym stopniu nam to uatwiaj.

76

43. Sposb trzeci: uyj baz danych

Prcz oglnodostpnych wyszukiwarek, takich jak Google Books czy Google

Scholar istnieje wiele wyspecjalizowanych wyszukiwarek - baz danych przygo
towanych specjalnie z myl o naukowcach (wicej przeczytasz o nich w roz
dziaach 2 i 4). Dostp do nich moe si rni w zalenoci od uczelni, na ktrej
studiujesz, ale wikszo szk ma dostp do lego typu baz danych. Odpowiednio
do tematu, nad ktrym pracujesz, warto skorzysta z baz lokalnych (np. z arty
kuw po polsku czy francusku) oraz tematycznych (np. powiconych jakiej
grupie czy osobie). Kilka, w duym stopniu subiektywnie dobranych, linkw po
daje tabela 1.

77

Tabela 1. Lin ki do wybranych oglnodostpnych baz danych i wyszukiwarek tekstw

naukowych
P ie r w s z y m lin k ie m , k i r y w a r to s p r a w d z i , j e s t lin k d o b ib lio te k i u c z e ln i, n a k t r e j s tu d iu je s z .
T a m z n a jd z ie s z lin k i d o b a z d a n y c h p r e n u m e r o w a n y c h p rz e z u c z e ln i .
W ir tu a ln a B ib lio te k a N a u k i
C y fro w a b ib lio te k a a r ty k u w z p o ls k ic h
c z a s o p is m e tn o g ra fic z n y c h

h ttp ://w b n .e d u .p l/
h l t p :/ / w w w .c y f r o w a e tn o g r a fia .p l

C e n tra l a n d E a s le m E u ro p e a n O n lin e L ib ra ry

w w w .c e e o l.c o m

B a z y fr a n c u s k o j z y c z n y c h c z a s o p is m

w w w .p e r s e e .f r ,w w w .e r u d it.o r g ,w w w .re v u e s .o rg

B a z a p o w i c o n a lu d o m r d z e n n y m

h ttp ://in d ig e n o u s p e o p le s is s u e s .c o m

B a z y d a w n y c h k s i e k

w w w .g u le n b e r g .o r g ,w w w .f o r g o tle n b o o k s .o r g

G a la x y

w w w .g a la x y .c o m

S c h o la r G o o g le

w w w .s c h o la r.g o o g le .c o m

S e a r c h e d u .c o m

w w w .s e a r c h e d u .c o m

rdo: opracowanie wasne.

j; Zapoznaj
si z
j zasadami
i pisania
'j)]: raportu

Zrb
wstpny
szkic
raportu

,
*

Zapoznaj
si z
istniejc
literatur
przedmiotu

L ?

Napisz
cz
powi
con
analizie
literatury
i metodo
logii

Wyszukaj
dostpne
dane
zwizane
z tematem
badania

Skonstruuj
kocowy
raport
z badania

Rysunek 5. Kolejne kroki pisania raportu z badania

rdo: opracowanie wasne.

Program ten mona bezpatnie cign ze strony http://www.harzing.com/pop.htm.

78

Wojciech Pole

5. Zakoczenie

Podstawowa prawda o pisaniu prac naukowych gosi, e nic nie napisze si

samo. Pisanie tekstu naukowego nie wymaga tyle natchnienia co pisanie wiersza
bd powieci, cho i natchnienie czsto si przydaje. Wymaga wikszego prze
strzegania zasad formalnych, ale w zamian daje satysfakcj stworzenia czego
odnoszcego si do rzeczywistoci w duo wikszym stopniu ni powie czy
poezja (przynajmniej na poziomie faktw). Praca naukowa powinna by mo
liwie dobrze przemylana, autor powinien woy maksimum starannoci w jej
przygotowywanie, co nie znaczy, e musi w nieskoczono j poprawia. Za
wsze przychodzi moment, w ktrym trzeba si zatrzyma i zaryzykowa pod
danie swoich wynikw pod ocen czytelnika. Ryzyko to mona oczywicie
zmniejszy, a przynajmniej rozoy w czasie, dziki dawaniu naszego tekstu do
przeczytania rnym osobom (kolegom, wykadowcom) z prob o uwagi, o wy
kazanie bdw. Taki cel ma te recenzowanie prac naukowych. To, e dana praca
naukowa bya recenzowana, nie oznacza tylko, e kto j przeczyta i dopuci
do druku. Zadaniem recenzenta jest wskazanie miejsc, w ktrych mona j po
prawi, sformuowanie sugestii co do rozszerzenia pewnych wtkw (a czasami
skrcenia przegadanych fragmentw). Wida to bardzo wyranie, gdy czyta
si podzikowania umieszczane w monografiach naukowych (gdzie jest na nie
wicej miejsca ni w artykuach). Czasami w podzikowaniach wymienia si
kilkanacie czy nawet kilkadziesit osb.
Jeli ju zaczniesz przeglda tego typu podzikowania, to z pewnoci za
uwaysz, e autor dzikuje rwnie pracownikom wydawnictwa, w ktrym uka
zaa si dana ksika, w tym przede wszystkim redaktorom, ktrzy czsto nie
tylko musz si niele napracowa nad tekstem naukowca, ale i znosi kolej
ne poprawki, jakie on proponuje. Nawet jeli nie dysponujesz moliwociami
skorzystania z profesjonalnego redaktora, warto poprosi kogo z rodziny bd
przyjaci o przeczytanie tekstu i sprawdzenie go pod wzgldem jzykowym.
Od pewnego momentu w swoim tekcie nie widzi si ju bdw (szczeglnie
tzw. literwek), co przyznaj nawet najwiksi znani mi perfekcjonici.
Czonkowie rodzin badaczy i pisarzy s zwyczajowo ostatni kategori osb,
ktre umieszcza si w podzikowaniach. Bez ich pomocy i cierpliwoci wiele
dzie by nie powstao. Ich pomoc moe polega nie tylko na tym, e nie bd
przeszkadza, ale rwnie na tym, e mog by pierwszymi osobami, ktre wy
suchaj naszych pomysw, a nic tak nie pomaga w sformuowaniu wasnych
myli jak podzielenie si nimi z inn osob.
Bibliografia

Babbie, E. (2003). Badania spoeczne w praktyce, prze. W. Betkiewicz. Warsza

wa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Rozdzia 3. O zasadach pisania prac naukowych

79

Dziurzyski, S., Kultyz, J. (2008). Choroba wrzodowa wczoraj i dzi. Przegld

Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, /, 91-97.
Hammersley, M., Atkinson, P. (2000). Metody bada terenowych, przel. S. Dymczyk. Pozna: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Kuhn, T.S. (2006). Przewrt kopernikaski. Astronomia planetarna w dziejach
myli Zachodu, prze. S. Amsterdamski. Warszawa: Prszyski i S-ka.
Kuhn, T.S. (2009). Struktura rewolucji naukowych, przel. H. Ostromcka. War
szawa: Wydawnictwo Aletheia.
Malinowski, J3. (1980). Wierzenia pierwotne i formy ustroju spoecznego.
W: B. Malinowski, Dziea, t. 1 (s. 51-356). Warszawa: Pastwowe Wydaw
nictwo Naukowe.
Mayntz, R., Holm, K., Hubner, P. (1985). Wprowadzenie do metod socjologii
empirycznej, prze. W. Lipnik. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo
Naukowe.
Silverman, D. (2007). Interpretacja danych jakociowych, przel. M. Gowacka-Grajper, J. Ostrowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Silverman, D. (2009). Prowadzenie bada jakociowych, przel. J. Ostrowska.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wsierski, M.R. (2011). Problemy integracji wiedzy a badanie zjawisk poli
tycznych. W stron idei jednoci nauki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Semper.
Winniczuk, L. (1975). Lingua Latina. acina bez pomocy Orbiliusza. Warszawa:
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zenderowski, R. (2012). Plagiat. Istota - rodzaje - skutki (w odniesieniu do prac
pisemnych na studiach wyszych) (online); http://www.zenderowski.republi
ka.pl/plagiat.pdf [dostp: 24.11.2012],
Ziembiski, Z. (1995). Logika praktyczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Znamierowski, C. (1999). Szkota prawa. Rozwaania o pastwie. Warszawa: Ofi
cyna Naukowa.
Zobacz take:
Billingham, J. (2006). Redagowanie tekstw, prze. A. Dbrowska. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Osuchowska, B. (2005). Poradnik autora, tumacza i redaktora. Warszawa:
Inicja.