Poczwszy od czasw staroytnych filozofw, nurtuj nas pytania o istot muzyki.

Co
decyduje o jej wartoci oraz w czym tkwi jej sens byy gwnymi problemami stawianymi
sobie przez mylicieli. Zakrelajc gwne punkty w przestrzeni rozwoju myli o muzyce
pragn przypomnie, i najstarsze rda rozwaa o muzyce pochodz ju z VI w p.n.e., z
rozwaa Pitagorasa (Dankowska 2001, s.12 ). W redniowieczu natomiast zaliczano muzyk
do sztuk wyzwolonych, wraz z matematyk, geometri i astronomi. Okoo roku 1750, za
spraw Charlesa Batteaux, muzyka znalaza si w obrbie sztuk piknych obok malarstwa,
rzeby, poezji, taca, architektury i wymowy (Kirkio-Stacewicz 1993, s.21 ). Tene wanie
podzia przej pniej w swych rozwaaniach sam Immanuel Kant. Filozoficzne rozwaania o
muzyce w tradycji europejskiej sigaj czasw powstania samej filozofii. Jednak jako
samodzielna dziedzina, filozofia muzyki zacza si rozwija dopiero na przeomie XVIII i XIX
wieku, obok niej prnie rozwijaa si estetyka muzyki. Obie nauki zaczy si z czasem
usamodzielnia. Proces ten by oczywicie zaleny od paralelnego tworzenia si estetyki
oglnej oraz filozofii sztuki. Muzyka sama w sobie jest wan, wyamujc si dziedzin, ze
wzgldu chociaby na to, i sztuka dwikw wyraa to, czego nie jestemy w stanie wyrazi
sowami. Co wicej, proces tworzenia nie odnosi si bezporednio do rzeczywistych wzorcw,
muzyka jest wic obszarem realizowania si szczeglnej kreatywnoci podmiotu (Dankowska

2001, s.7 ). Filozofia muzyki koreluje z estetyk, teori, socjologi oraz psychologi muzyki.
Jej gwnym celem jest denie do ujcia istoty muzyki, w ktrej to znajduje miejsce
prezentacja szczeglnych dowiadcze. Filozofia muzyki niewtpliwie znajduje swj pocztek
w idealizmie transcendentalnym Immanuela Kanta(op. cit., s.8). Aby mc bliej pozna owe
pogldy, naley najpierw przybliy sylwetk Kanta jako czowieka, w drugiej kolejnoci
dopiero - jako filozofa.

Imannuel Kant urodzi si 22 kwietnia 1724r. w Krlewcu (dzisiejszy Kaliningrad). Tam te

dorasta, spdzi cae swoje ycie i zmar 12 lutego 1804r. Jego ojciec Johann Georg by z
zawodu rymarzem (Kaczmarek1995, s.9-10 ). Zdumiewajce jest to, i yjc z daleka od
innych, wielkich orodkw niemieckich Kant by w stanie stworzy swoj ideologi
praktycznie od elementarnych czstek filozofii. Ojciec Immanuela by rzemielnikiem, a
matka crk pochodzcego ze Szkocji mistrza wykonujcego sioda. Niestety rodzina filozofa
bya bardzo biedna, nie moga mu wic zapewni solidnego, materialnego wsparcia. W
dziecistwie Kant otrzyma surowe wyksztacenie luteraskie. Dom rodzicielski i Collegium
Fridericianum, do ktrego uczszcza mody Immanuel, znajdoway si pod wpywem
pietyzmu- szczeglnie kaza Franza Alberta Schultza ( Chaunu 1993, s. 243). 24 wrzenia
1740 roku jako szesnastoletni chopiec rozpocz studia filozoficzne na Uniwersytecie w
Krlewcu. Wg historii uniwersytetu wydanego przez Arnoldta w 1746r. warunki tej Uczelni
byy bardzo skromne, a sama budowla Uniwersytetu wypadaa mizernie na tle innych,
znanych nam konstrukcji budowli uniwersyteckich. Do przedmiotw studiw naleay: jzyk
hebrajski i grecki, matematyka, logika i metafizyka, fizyka, filozofia praktyczna, poezja,
wymowa oraz historia. Na fakultecie filozoficznym wykadao omiu profesorw zwyczajnych.
Z formy i treci wykadw wynika, i poziom uniwersytetu przypomina raczej szko redni(
op.cit.,s. 18-19). Kant powica si tam zgbianiem wiedzy nauk przyrodniczych, zetkn si
take po raz pierwszy z filozofi owiecenia pod wpywem Knutzena, ucznia Wolffa. Profesor
nadzwyczajny Marcin Knutzen bardzo imponowa Kantowi w tym czasie, szczeglnie dziki
wskazywanym przez niego zwizkiem filozofii z problemami matematyczno
-przyrodniczymi(op.cit., s. 20). Wkrtce ich znajomo przerodzia si w przyja. Trzeba
przyzna, i Immanuel mia niebywae szczcie i pomoc ludzi yczliwych, bez ktrych mgby
nigdy nie ukoczy studiw. Np. jeden z profesorw wspiera rodzin Kanta darmowym
drewnem na opa, a kilku studentw proponowao mieszkanie i pomoce materialne. Studia
uniwersyteckie zamkn w 1746 roku prac pt. Gedanken von der wahren Schtzung der
lebendigen Krfte(O mierzeniu si ywych). W 1746 roku zmuszony by przerwa nauk, co
spowodowane byo mierci jego ojca.
Po mierci Knutzena w 1755r. filozof bezskutecznie stara si o zajcie katedry po nim, piszc
w tym celu dysertacj Monodologia physica (1756). W tym okresie, zwanym

przedkrytycznym, Kant napisa take kilka prac z dziedziny estetyki, etyki, teologii oraz
metafizyki. Poniewa Kant nadal boryka si z problemami finansowymi, przez kilka lat
pracowa jako nauczyciel domowy, m.in. w domu majora Bernharda Friedricha von Hulsena.
Jednak mody wwczas Immanuel nie zapomnia o swych ambitnych planach i w okresie
nauczania domowego napisa trzy prace z dziedziny przyrodoznawstwa. Dwie z nich byy
odpowiedzi na pytania zadane przez Krlewsk Akademi Umiejtnoci w Berlinie, tj. Ob
die Erde In ihrer Umdrehung un Imre Axe einige Vernderungen seit denersten Zeiten ihres
Ursprungs erlitten habe ( Czy ziemia w swych obrotach ulega pewnym odchyleniom) oraz
Ob die Erde veralte(Czy Ziemia si starzeje). Mona stwierdzi, i prace te byy
podwalinami do spisanego pniej dziea pt: Allgemeine Naturgeschichte Und Theorie des
Himmels (Oglna historia naturalna i teoria nieba)(Kaczmarek 1995, s. 23-25).
27 wrzenia 1755 roku uzyska Kant prawo do wykadania na Uniwersytecie po obronie pracy
habilitacyjnej napisanej po acinie. Bya to pierwsza czysto filozoficzna dysertacja Immanuela,
zatytuowana Neue Beleuchtung der Grundprinzipien metapshysischer Erkenntnis (Nowe
owietlenie podstawowych zasad metafizycznego poznania) ( Kaczmarek 1995, s. 26-27). Jako
wykadowca mawia, i nie bdzie uczy filozofii, lecz filozofowania, mylenia. Jego zdaniem
bowiem, filozofii nie mona nauczy si tak jak matematyki, fizyki czy historii, dlatego, i do
tej pory filozofia nie bya traktowana jako nauka gotowa i uznana. A poniewa zadaniem
kadego filozofa jest stworzenie wasnego systemu ideowego, nauki tej nie mona si
wyuczy(op.cit, s.29 ).
Warto take przytoczy wiedz i zakres zainteresowa samego Kanta. Pozna on bowiem ca
literatur greck i rzymsk, posiad wiedz z archeologii, geologii, historii staroytnej oraz
nowoytnej.

Pozna histori Ziemi w rnych epokach, imponowa wiedz statystyczn,

polityczn, ekonomiczn oraz przyrodnicz. By matematykiem, astronomem i fizykiem.

Orientowa si take w zakresie religioznawstwa. Z przyjemnoci zaczytywa si w rzymskiej
literaturze klasycznej, przede wszystkim w dzieach Seneki, a take w literackich utworach
niemieckich i francuskich. Absorboway go rwnie lektury podrnicze oraz przygodowe.
Etymologia sowa bya mu znana nie tylko z ksiek, ale obserwacji czowieka w rnych
sytuacjach. Na swych wykadach by nie tylko filozofem spekulatywnym, lecz take
uduchowionym moralist poruszajcym wntrza studentw (Kaczmarek 1995, s. 31). To co go
rwnie wyrnia spord filozofw to art i humor, ktre nie odstpoway go na krok.
Zawsze, w kadych swych rozwaaniach powraca do sprawy moralnoci czowieka. Zajmowa
si nauk Leibniza, Wolffa, Baumgartena, Crusiusa, Humea, Keplera, Newtona, czy nawet
najnowszymi pismami Rousseau(op.cit., s.32). Wan wic cech naszego wielkiego uczonego
jest jego niebywaa samodzielno w dochodzeniu do wszelakiej prawdy, mdro oraz
odrzucenie wszystkiego co czyo si z niemoralnoci. Kiedy w 1770 roku Kant by ju
uznanym i wpywowym wykadowc oraz otrzyma tytu profesora zwyczajnego logiki i

metafizyki dokona si zwrot w jego myleniu. Zwrot ku filozofii krytycznej. 21 sierpnia tego
roku napisa rozpraw o tytule De mundi sensibilis et inelligibilis forma et principiis (O
formie i zasadach wiata zmysowego i mylowego). Dziki tej obronie mg on wreszcie obj
katedr. Dopiero w 1781 roku, po przeszo 10 latach przerwy opublikowana zostaa Krytyka
czystego rozumu, jedna z waniejszych dzie w historii filozofii. Kolejne pozycje z okresu
krytycznego zajmuj takie publikacje jak Uzasadnienie metafizyki moralnoci (1785r.),
Krytyka praktycznego rozumu(1788r.) oraz Krytyka wadzy sdzenia(1790r.). W dzieach
tych Kant powici sw uwag teorii poznania, etyce oraz estetyce. Te trzy wielkie krytyki
oraz cay ogrom dokona Kanta w latach 1781 1790 nie byyby moliwe, gdyby nie surowa
dyscyplina narzucona sobie przez samego Immanuela. Filozof swoj ideologi zbudowa ju
od samych fundamentw. Wymyli take wasne pojcia i definicje. To co warte
podkrelenia, to pny wiek uczonego, kiedy osign apogeum swego geniuszu. Kant bowiem
mia ju 57 lat (Kaczmarek 1995, s. 63). Dziki Kantowi prowincjonalny Uniwersytet w
Krlewcu sta si uznan i rozpoznawaln uczelni.

Jeeli chodzi o sam dyscyplin szczeglnie istotnym wkadem Kanta w filozofi zachodni
byo zniesienie opozycji pomidzy racjonalizmem ( przedstawicielem by Kartezjusz) a
empiryzmem (Hume). Wg niego empirycy mylili si, twierdzc, jakoby eksperymentator by
biernym obserwatorem natomiast systemy racjonalistw zawieray wewntrzne sprzecznoci.
Co wicej, uwaa on, i obydwa pogldy maj swoje metodologiczne zastosowanie i nie
wykluczaj si wzajemnie.

Do

osigni

kantyzmu

odwouje

si

midzy

innymi

neokantyzm

(kontynuacja),

fenomenologia (rewizja) oraz pozytywizm logiczny (opozycja)(Tatarkiewicz 1988, s. 161162).

Jak ju wspominaam Immanuel by twrc filozofii transcendentalnej. Zakadaa ona, e
podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu. (Podmiot byt, ktry subiektywnie
doznaje, przeywa, a take wchodzi w zaleno z innym bytem (istnieniem) lub
przedmiotem, przy czym w tej ostatniej relacji podmiot jest obserwatorem, a obiekt - rzecz
obserwowan). Do gwnych ogniw tej koncepcji filozoficznej zaliczy naley agnostycyzm
poznawczy wzgldem tzn. noumenw (czyli rzeczy samych w sobie, np. Boga, materii) oraz
aprioryzm w stosunku do zjawisk. Pierwszy pogld, zwany take agnostycyzmem
filozoficznym, opiera si na niemonoci penego, racjonalnego lub empirycznego ustalenia
prawdziwoci kluczowych faktw z dziedziny teorii bytu, takich jak istnienie Boga, materii czy
realnoci wiata zewntrznego. Drugi natomiast- nazywany take ultraracjonalizmemdopuszcza moliwo poznania a priori, czyli nie poprzedzonego adnym dowiadczeniem.
Moemy take mie styczno z aprioryzmem skrajnym, ktry traktuje poznanie a priori jako

jedyn suszn metod poznania (Banaszkiewicz 2003, s. 28 31). Kant podda

dotychczasowe osignicia filozofii przegldowi oraz krytycznej ocenie. Podejcie takie
nazywa idealizmem transcendentalnym lub krytycznym. Polegao ono na badaniu
elementarnych warunkw, jakie musz by spenione, aby moliwe byo przeprowadzanie
jakichkolwiek innych bada. Najwikszym jego dokonaniem bya rewizja dotychczasowych
koncepcji w dziedzinie teorii poznania( Banaszkiewicz 2003, s.128-129).

Jeeli chodzi o miejsce muzyki w filozofii Kanta trzeba od razu zaznaczy, i nie zajmuje ona
zbyt rozlegego miejsca w jego rozwaaniach. Kant dzieli filozofi na teoretyczn i
praktyczn, a wadze poznawcze czowieka odpowiednio na intelekt i rozum. Czynnoci
intelektu jest tworzenie poj, moliwym dziki zdolnoci scalania i ujmowania w jedno
wyobraenie wszystkich postrzeganych przez zmysy wrae. Zadaniem intelektu jest
segregacja tych poj i stworzenie jednolitego, logicznego porzdku wiata oraz ustanowienie
praw przyrody. Nie powstaj one jednak jako wynik dowiadczenia, lecz jako ustalenia
intelektu na gruncie matematyki i przyrodoznawstwa, std te maj charakter konieczny i
powszechny.

O ile intelekt kieruje si pojciami, o tyle rozum nalecy do filozofii praktycznej (etyki)
kieruje si trzema gwnymi ideami ide duszy, wszechwiata i Boga. Idei nie mona
bezporednio przedstawi, gdy nie s one realnymi bytami (Kirkio-Stacewicz 1993, s. 21).
Nastpnie Kant stawia w swych rozwaaniach pytanie Jaki zakres wadz poznawczych
przynaley sztukom piknym i jaka jest ich hierarchia? Filozof odrnia w tym momencie
sztuki pikne od zrcznoci, umiejtnoci oraz rzemiosa, ktre to okrela mianem wiadomej
dziaalnoci czowieka charakteryzujc si piknem. Sd o sztukach piknych przypisuje
Kant estetycznej wadzy sdzenia, ktra czy wczeniej przedstawione przeze mnie sfery tj.
intelektu i rozumu(op.cit.). Sd o dziele jest cakowicie subiektywny, gdy nikt nie jest w
stanie przekaza nikomu ani idei estetycznych, ani odczu powstaych na skutek zetknicia si
z dzieem. Czowiek tylko sam w sobie moe rozpozna uczucie rozkoszy lub przykroci, Kant
okrela te zjawiska terminami Lust i Unlust. Nastpnie Przy pomocy intelektu analizujemy
takie dzieo i dopiero wydajemy nasz osd refleksyjny na temat pracy(op.cit., s.22). Kant
odwouje si take do kryteriw pikna. Uwaa, e pikno jest bezpojciowe i
bezinteresowne. Wana jest niepowtarzalno i oryginalno formy, a nie pojcia jakie mamy
o danym dziele.

Kant oryginalno dziea sztuki oraz zdolno tworzenia idei estetycznych przypisuje darze
przyrody.

Teraz skupi si na hierarchii oraz kryteriach przyjtych przez Kanta w odniesieniu do sztuk
piknych. Dzieli on sztuk na trzy rodzaje: sztuk sowa, sztuki plastyczne i sztuki polegajce
na piknej grze czu suchowych(op.cit). Punktem inicjujcym staje si intelekt, a take
stwierdzenie na ile dane dzieo sztuki rozszerza poznanie poprzez zdolno wytworzenia idei
estetycznych, wzbudzenie upodobania estetycznego, poprzez pikno wyraone w formie
przedmiotu. Dlatego te nie dziwi fakt, i poezja w kantowskich rozwaaniach zajmuje
najwysze stanowisko wrd sztuk piknych. Operuje ona pojciami, ale take odwouje si
do intelektu wywoujc rwnoczenie wiele myli (Kirkio-Stacewicz 1993, s.23).
Niestety dopiero najnisze miejsce wrd sztuk Kant przypisuje muzyce. Wg niego w odbiorze
muzyki intelekt nie odgrywa adnej roli. Drgania fal dwikowych, ktre oddziauj na zmys
suchu, nie mog odwoywa si do realnie istniejcych. Nie mog stanowi waciwoci
umysowych. Jeeli zaoy, i kto nie jest w stanie odrni napi harmonicznych w
utworze tonalnym nie bdzie w stanie odczu penej wartoci brzmienia. Jest to oczywicie
bardzo sporne podejcie, i sdz, i wikszo z nas mogaby si z takim stanowiskiem nie
zgodzi. Szczeglnie, e w odniesieniu do sztuk plastycznych Kant rol intelektu ju zauwaa.
Pobudzanie intelektu nastpuje tutaj porednio nie przez pojcia, a poprzez zmys wzroku
(Kirkio- Stacewicz 1993, s. 24). W tym momencie automatycznie nasuwa mi si pytanie,
dlaczego w takim razie Kant nie dostrzeg analogicznej do ww. roli zmysu suchu w muzyce.
Filozof stara si wytumaczy to tym, e drgania fal dwikowych nie odpowiadaj
bezporednio czstotliwociom wyraonym liczbowo, przez co nie oywiaj one naszej pracy
umysowej. Poza tym bezpojciowo dziea muzycznego nie wytwarza idei estetycznych,
przez co nie spenia wymienionego przez Kanta kryterium nie rozszerza w sposb
wystarczajcy ludzkiego poznania ( op.cit., s.24).
Jak atwo stwierdzi Kant nie by entuzjast muzyki. Twierdzi nawet, e muzyka grzeszy
brakiem ogady, poniewa jej akustyczne rozprzestrzenianie si ogranicza wolno innych
ludzi. Nawet w swym najbardziej uznanym dziele Krytyka wadzy sdzenia filozof rzuca na
muzyk fal krytyki i swojego niezrozumienia piszc: Ci ktrzy zalecali take piewanie
pieni kocielnych przy domowych naboestwach nie zastanawiali si nad tym, e przez tak
haaliw pobono nakadali na publiczno duy ciar, gdy zmuszali ssiadw albo do
przyczania si do piewu, albo do przerwania swej pracy umysowej(Kant 1986, s. 231232). Naley take podkreli, i Kant zajmowa si w swych rozwaaniach muzyk czysto
instrumentaln. Nie podejmuje moliwoci jakie niesie ze sob muzyka wokalnoinstrumentalna, gdzie mielibymy do czynienia z poczeniem sztuk (np. muzyki z poezj). W
tym momencie moe byby zdolny zauway wytwarzanie si idei estetycznych, pikna formy,
czy wynikajcych std uczu rozkoszy, a take oddziaywanie wyobrani i intelektu.

Na pewno na muzyczne stanowisko Kanta duy wpyw miay przeksztacenia stylistyki

muzycznej , ktre dokonyway si za jego ycia. Barokowe idee bazujce na cisym zwizku
sowa i muzyki zostay zastpione ideami owiecenia i muzyki absolutnej, ktra fascynowaa
wszystkich wczesnych filozofw (Kirkio-Stacewicz 1993, s.26).

Na zakoczenie mojej pracy chciaabym si odnie do zaczonej poniej tablicy obrazujcej

podzia i funkcjonalno sztuk piknych w teorii Kanta:

(Kirkio Stacewicz 1993, s.27)

Postaram si analitycznie omwi kolejne elementy zawarte na tej tablicy. Ot w myl Kanta
filozofi dzielimy na trzy poddyscypliny filozofi teoretyczn, wadz sdzenia oraz filozofi
praktyczn. Pierwszy obszar dotyczy pracy intelektu i opiera si na systemie pojciowym,
podlega wic

gwnie rozwaaniom naukowym. Filozofia praktyczna natomiast, operuje

narzdziami w postaci idei (duszy, wszechwiata i Boga) opierajc swe dziaania na rozumie.
Nie trudno si domyli, e jest to obszar dotyczcy strony etycznej. Pozostaa

wadza

sdzenia zapewne nieprzypadkowo zostaa umieszczona pomidzy dwoma wczeniej ju

omwionymi przeze mnie obszarami. Ot w tej dyscyplinie bior udzia czynniki zarwno z
filozofii teoretycznej, jak i praktycznej. Stawia ona pytania o celowo i sens, co zmusza
odbiorc zarwno do pracy na poziomie intelektualnym, jak i etycznym. Gwnym dziaaniem
w tej sferze jest sd smaku, co bezporednio prowadzi nas do kolejnej dziedziny estetyki. W
tym przypadku rwnie estetyka zostaa umieszczona pomidzy nauk i etyk, co moim
zdaniem obrazuje istot tych elementw w analizowaniu i odbieraniu przez nas pikna.
Przechodzc dalej natrafiamy na omwiony ju wczeniej obszar sztuki. Jak wida dziedzina
ta czerpie z wyej wymienionych elementw, zarwno z intelektu, wyobrani, jak i rozumu.
Myl, e odpowiednim i wystarczajcym podsumowaniem bdzie zwrcenie uwagi na
najniej pooon ze sztuk muzyk, ktra mimo swej niskiej pozycji w hierarchii Kanta,
opatrzona jest ujmujcym opisem sztuka polegajca, na piknej grze uczu.
Bibliografia:
Chaunu Pierre: Cywilizacja wieku Owiecenia. Warszawa: PIW, 1993, s. 243
Dankowska Jagna: U podstaw filozofii muzyki niemiecka filozofia XIX wieku a muzyka,
Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie, Warszawa 2001
Kaczmarek Stefan: Immanuel Kant Portret filozofa, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna
1995
Kant Immanuel: Krytyka wadzy sdzenia, PWN, Warszawa 1986

Kirkio-Stacewicz Anna: Muzyka w systemie filozoficznym Immanuela Kanta, w: Woniak

Franciszek (red.), Zeszyty naukowe nr 4, Wydawnictwo uczelniane Akademii Muzycznej im.
F. Nowowiejskiego, Bydgoszcz 1993, s.21 27

Rabus Jacek (red.): Encyklopedia Filozoficzna wraz z wyborem uwag o metafizyce i listw z
lat 1769 1781, Wydawnictwo Aureus, Krakw 2003
Tatarkiewicz Wadysaw: [haso] Kant, w: Historia Filozofii, t. 2, PWN, Warszawa 1988, s.
161 - 184