Magnetohydrodynamika

Krzysztof Borek
25 maja 2010

Streszczenie
Magnetohydrodynamika (MHD) jest ciekawym zagadnieniem,zoonym
pod wzgldem matematycznym i fizycznym, jednak jeszcze nie do
koca wyklarowanym i jasnym. Praca przyblia zagadnienia zwizane
z t niezwyk dziedzin, ktra jest poczeniem hydrodynamiki i elektromagnetyzmu, opisuje w krtki sposb relacje pomidzy dziaami.
Nastpnie zamieszczone s bezporednie konsekwencje wynikajce z
rwna MHD, tj. cinienie magnetyczne i w mroenie pola w orodek.
Pniej zwrcona jest uwaga na dalsz konsekwencje rwna MHD,
mianowicie fale Alfvena. Na koniec przybliona zostaa idea szeroko
stosowanego w astronomii dynama magnetycznego.

E-mail: borek-krzysztof@o2.pl

Spis treci
1 Wstp

2 Rwnania magnetohydrodynamiki

3 Konsekwencje wynikajce wprost z rwna

3.1 Magnetyczna liczba Reynoldsa . . . .
3.2 Cinienie magnetyczne . . . . . . . .
3.3 Pole wmroone w orodek . . . . . .
3.4 Fale Alfvena . . . . . . . . . . . . . .

MHD
. . . .
. . . .
. . . .
. . . .

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

7
7
8
8
9

4 Dynamo
10
4.1 Homopolarne dynamo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
4.2 Model dynamo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
5 Podsumowanie

13

1 Wstp
Magnetohydrodynamika jest relatywnie mod dziedzin nauki, jednak prnie
si rozwijajc i udoskonalan,tym samym bardzo potrzeb oraz wykorzystywan do wyjaniania wielu zagadnie. Chcc zrozumie istot tej dziedziny
naley posiada pewn wiedz z dziaw, z ktrych ona si wywodzi.
Ujednolicenie praw elektromagnetyzmu i hydrodynamiki zwraca szczegln
uwag na czwarty stan skupienia, czyli plazm, ktra jest gazem o wysokim
stopniu jonizacji i charakteryzuje si dobrym przewodzeniem.MHD jest waciwym narzdziem do opisywania tej struktury, a biorc pod uwag jej powszechno naley zda sobie spraw jak bardzo jest istotna dla wspczesnej nauki.
W pracy rozwaane s przypadki czsto spotykane oraz chtnie stosowane
w astronomii:
1. Rwnanie stanu gazu doskonaego. Gsto i cinienie gazu we wntrzu
gwiazd takich jak Soce jest bardzo due, ale nie powoduje to degeneracji materii. Zachowuje si ona jak gaz doskonay, tym samym reakcje
termojdrowe bardzo silnie zale od temperatury gazu. Dodatkowo
plazma bezzderzeniowa bardzo chtnie jest opisywana tym rwnaniem
stanu.
2. Politropowe rwnanie stanu. Du liczb typw gwiazd mona z zadowalajc dokadnoci przybliy rwnaniem politropy (samo grawitujce sfery o takim rwnaniu stanu), zarwno te bardzo masywne, jak
i mao masywne gwiazdy cigu gwnego oraz gwiazdy przed cigiem
gwnym oraz w prawie caej rozpitoci mas biae kary. Co wicej,
jdra konwektywne lub te otoczki konwektywne gwiazd mog rwnie
by opisane jako czciowe politropy. Z historycznego punktu widzenia,
politropy byy bardzo wane dla rozwoju teorii struktury gwiazd.

2 Rwnania magnetohydrodynamiki
Ruch cieczy jest opisywany przez znane rwnania hydrodynamiki, ktre reprezentuj zachowanie praw mechaniki. Ruch materii okrela rwnanie cigoci

+ v + v = 0,
(1)
t
gdzie jest gstoci cieczy, a v prdkoci. To wyraenie porwnuje tempo
wzrostu iloci materii w elemencie objtoci pynu /t + v = (D/Dt)
do tempa przepywu materii przez ten element v. Zachowanie pdu
D(v)/Dt = 0 jest opisane przez
3

"
v

+ v v = p + F,
t

(2)

v=0

(3)

ktre porwnuje tempo wzrostu pdu w elemencie cieczy do si przeciwdziaajcych. F reprezentuje siy zewntrzne, p cinienie, oba mona zapisa
oglniej jako tensor napre. Te rwnanie wnosi co wartociowego tylko
dla niezerujcego si cinienia lub tensora napre, mona stwierdzi, e
okrela wtedy waciwoci fizyczne cieczy. Niezbdna relacja midzy cinieniem i parametrami przepywu jest zwykle wyznaczana eksperymentalnie,
jednak gdy nie mona si takowymi posuy, czasami trzeba si uciec do
teorii cieczy - takich jak kinetyczna teoria gazu. W wikszoci przypadkw
stosuje si najprostsz moliw form p, aby reprezentacja fizyki pynw bya
nieskomplikowana. Jeli ciliwo i lepko mona pomin to niezaleno
gstoci od czynnikw orodka implikuje

relacje, dziki ktrej z rwna (2) i (??) mona wyeliminowa cinienie.

!
"
D(v)
D
Dv
v
=v
+
= (v v) +
+ v v
Dt
Dt
Dt
t
v v = p + F

Jeli ciecz jest lepka, to poza hydrostatycznym cinieniem pojawi si wyraenie zwizane z tensorem napre
!
"
vi v j
2
pi j =
+
vi j ,
(4)
x j xi
3

gdzie jest wspczynnikiem lepkoci. Jeeli ciecz jest ciliwa, zazwyczaj

mona zaoy lokaln rwnowag termodynamiczn i wyliczy cinienie z
rwnania stanu, (p, , T ) = 0, na przykad dla gazu doskonaego pRT = 0.
Czsto warunki zdarzaj si takie, e zmienna termodynamiczna, temperatura lub czciej entropia, jest staa i redukuje rwnanie stanu, tak i mona
wyliczy bezporednio cinienie i gsto. Na przykad takie wyraenie stanu
dla adiabatycznego przepywu gazu doskonaego
D
(p ) = 0
(5)
Dt
gdzie (> 1) jest indeksem politropy lub iloczynem odpowiednich ciepe.
Jeli nie ma moliwoci takiej redukcji, trzeba uy penej postaci rwnania stanu i rwnania hydrodynamicznego z doczonym wyraeniem determinujcym transport cakowitej energii, takie jak
4

DT
+ p v + K2 T = 0
(6)
Dt
rwnanie transportu energii dla gazu doskonaego, gdzie Cv jest odpowiednim
ciepem waciwym, a K przewodnioci ciepln.
Przejcie do magnetohydrodynamiki jest moliwe dziki wczeniu w F
cinienia magnetycznego (1/c)jB, wtedy uywajc rwna Maxwella mona
zdeterminowa pola. Nastpnie naleaoby powiza gsto prdu z polami
i ruchem cieczy. W ukadzie poruszajcym si wraz z pynem warto pola
elektrycznego wynosi E dane przez rwnanie (7), std prawo Ohma j = E
przybiera w tym ukadzie posta (8).
#
$
v

E = E+ B
(7)
c
#
$
v
j= E+ B
(8)
c
Uytecznym wariantem tego zaoenia jest nieskoczona przewodnio
Cv

v
B=0
(9)
c
Dla wygody zbierzemy teraz wszystkie rwnania magnetohydrodynamiki w
pierwszej formie oraz zaoymy, e prdkoci s niedue, aby zaniedba przemieszczenia
prdu. Mamy rwnania hydrodynamiczne [D/Dt = (/t) + v , wasno
rniczki]
E+

D
+ v = 0
Dt

(10)

Dv
1
= p + j B
Dt
c

(11)

1
4
B=
j

(12)

1 B
c t

(13)

rwnania Maxwella

E=

B=0
E=
5

4q
*

(14)
(15)

i dwa rwnania stanu (w rwnaniu (17) i (20) dotyczy przypadku, gdy

przewodnio jest nieskoczona
D
(p ) = 0
lub
v=0
(16)
Dt
#
$
v
v
j= E+ B
lub
E+ B=0
(17)
c
c
Chcc uproci powysze rwnania, naleaoby je przeksztaci, aby mc wyeliminowa E i j, zostawiajc , v i B jako zmienne. Aby to zrobi naley
najpierw uy (12) do wyeliminowania prdu z (11)
1
1
1
1
jB=
( B) B =
B2 +
(B )B
c
4
8
4
Nastpnie wemy rotacj z (12), uyjmy prdu j z (17) i (21) aby wyeliminowa rotacj pola elektrycznego, tj.
%
&
4
4

j = 2 [c E + (v B)] =
c
c
%
&
4 B
2
+ (v )B + B v (B )v
c
t
Teraz moemy zapisa drug form rwna magnetohydrodynamiki

D
+ v = 0
Dt

(18)

Dv
1
1
= p
B2 +
(B )B
Dt
8
4

(19)

DB
c2
+ B v (B )v =
2 B
Dt
4
E=

lub

1 B
c t

lub

(20)
(21)

B=0
D
(p ) = 0
Dt

=0

(22)
v=0

(23)

3 Konsekwencje wynikajce wprost z rwna MHD

3.1 Magnetyczna liczba Reynoldsa
Zamy typowe zjawisko w MHD, gdzie prdko pynu i pole magnetyczne
s gwnymi rdami oddziaywa, zatem w (19) wektor indukcji magnetycznej powinien by porwnywalny do przyspieszenia, ktre byoby determinowane przez dziaajce pola. Tym samym po prawej stronie rwnania (20)
wyraenie, ktre reprezentuje dyfuzj pola, powinno by zaniedbywane w
porwnaniu z konwektywnym czonem po lewej stronie rwnania reprezentujcego tempo transportu strumienia przez ruch pynu. Dla laminarnego
przepywu wymagane jest, aby:
'
2
2
1 V
B
B2

%
lub
v % VA =
.
(24)
2 l
8l
4
VA - prdko Alfvena1 , l - dugo charakteryzujca skal.
Nastpnie, aby konwekcja strumienia dominowaa nad dyfuzj:
v

B
c2 B
&
l
4 l2

zatem

v&

c2
.
4l

(25)

Dziki tym warunkom wzitym cznie, mona zdefiniowa charakterystyczn

bezwymiarow wielko magnetyczn liczb Reynoldsa (MLR):
'

4
M = 2 lB
.
(26)
c

Obliczajc MLR mona stwierdzi, czy naley zastosowa rwnania MHD,

czy mona jednak posuy si prostszymi rwnaniami (np. MLR jest miernikiem
wmroenia pola2 w orodek).
Chcc uzmysowi sobie o wielkociach jakie przyjmuje MLR mona posuy
si tabelk (3.1)
Orodek
l [cm]
Jdro Ziemi
108
Jonosfera
107
Atmosfera Soca
109
Korona soneczna
1011
Gorcy gaz mgawicowy
1017
Gorcy gaz midzygwiazdowy 1018
1
2

B [G]
1
101
102
105
105
106

[g/cm3 ]
10
108
109
1020
1022
1024

pojcie to zostao omwione w podrozdziale Fale Alfvena

zagadnienie bdzie omwione z dalszej czci

[s1
1015
1011
1013
1016
1013
1013

M
102
10
108
1011
1014
1015

3.2 Cinienie magnetyczne

Jeszcze nie w peni jest jasne co dokadnie wynika z rwna MHD, ale niektre zjawiska s z miejsca oczywiste. Na przykad rozwamy wyraenie 19 dla
ruchu prostopadego do nie ukierunkowanego pola magnetycznego. Skadowa napicia magnetycznego redukuje si do (1/8)B2 , gradientu cinienia
magnetycznego. Wag tego sformuowania mona oszacowa polem o 5000
Gaussach
1
(5000)2 % 106 [dyn/cm2 ] % 1[atm.]
8
W bardziej oglnej geometrii, tensor napi Maxwella jest zespolony, ale
przez przedstawienie jednostkowego wektora b w kierunku wektora B skad2
b)](B

ow mona uproci do [ b(
/8)+(n/R)(B2 /4), zatem adna sia
nie jest wywierana w kierunku linii pola, podczas gdy w kierunku n normalnej, gradient z (B2 /8) jest redukowany o (B2 /4R), gdzie R stanowi promie
krzywizny linii pola.

3.3 Pole wmroone w orodek

W przypadku nieskoczonej przewodnioci rwnanie (20) implikuje uwizienie strumienia cieczy, czyli strumie natenia zamknitych linii pola jest
stay.
Najatwiej tego dowie przez rwnowag pomidzy rwnaniem transportu wirowoci w lepkim pynie i przywoa twierdzenie o cyrkulacji Kelvina3 atwo mona to pokaza bezporednim rachunkiem w kartezjaskim
ukadzie wsprzdnych. Rozpatrujc strumie przenikajcy element powierzchni
dA tak, aby osie byy rwnolege do B. Wtedy strumie przenikajcy przez
dA dany jest zalenoci
d = B ndA = Bxy

(27)

d
d
V x
(x) = (x + x x) = V x (x + x) V x (x) =
x
dt
dt
x

(28)

Od kiedy powierzchnia dzieli ruch cieczy

Twierdzenie Kelvina - W nielepkiej i barotropowej cieczy cyrkulacja wok

zamknitej krzywej C porusza si z pynem pozostajc staa w czasie
d
=0
dt
(
!
Cyrkulacja zdefiniowana jest nastpujco = C V dl = S ( V) dS.

oraz
!
"
d
V x Vy
(xy) =
+
xy
dt
x
y

(29)

W zwizku z tym tempo zmiany elementu strumienia wynosi

!
"
D
DB
V x Vy
(d) =
xy + B
+
xy
Dt
Dt
x
y
%
&
DB
=
+ B v (B )v xy = 0
porwnaj z (20)
Dt
z

Fizyczny powd uwizienia strumienia jest rwnie jasny. Odkd ciecz jest
doskonaym przewodnikiem, wszystkie pola elektryczne w pynie musz znika
kiedy s mierzone przez obserwatora poruszajcego si wraz z ciecz. atwo
wysnu wniosek, e w warunkach wmroenia pola, gdy orodek zostanie skompresowany, wzmocnione bdzie rwnie pole magnetyczne. Jest to jeden ze
sposobw amplifikacji pola w orodku.

3.4 Fale Alfvena

Nieciliwa ciecz nie bdzie propagowa oscylacji, fale podune potrzebuj
kompresji, a fale poprzeczne ktre wymagaj wirowoci w orodku s wykluczone przez twierdzenie Kelvina. W przepywie magnetohydrodynamicznym
nie obowizuje twierdzenie Kelvina i poprzeczne fale mog si propagowa.
Niezwykym wydarzeniem byo odkrycie Hannesa Alfvena tych oscylacji,
ktre jako jedno z pierwszych fenomenw magnetohydrodynamiki zostay
zrozumiane. Fale Alfvena mog by analizowane nastpujco. Rozwamy jednolit, nieciliw, doskonale przewodzc ciecz w spoczynku i jednorodne
pole magnetyczne B, na pocztek zaburzmy orodek wprowadzajc ma
prdkoci v i niewielkim polem magnetycznym B' . Liniowe rwnania ruchu
s nastpujce
v
1
= p + ( B' ) B
(30)
t
4
B'
(B )v = 0
(31)
t
Perturbacja pola magnetycznego da si wyeliminowa zostawiaj posta
2 v
p
1
=
+ ( ((B )v)) B
2
t
t 4
oraz eliminujemy cinienie biorc rotacj, otrzymujc tym samym

(32)

2
1
=
(B )2 ,
t2
4

(33)

gdzie to fala Alfvena, jest fal pask exp(it ik r). Wstawiajc

do rwnania (33), prdko fazowa )V = /k = VA cos , przy czym cos
jest ktem midzy k i B, a VA = B2 /4 jest prdkoci Alfvena. Fale
propaguj si tylko wzdu pola magnetycznego i mona przewidzie pynne
oscylacje wmroonego pola, pole magnetyczne zapewnia sprysto i pynno bezwadnoci.

4 Dynamo
Dynamo magnetyczne jest procesem polegajcym na zachowaniu ruchu materii w polu magnetycznym. W ten sposb indukowany zostaje prd wzmocnienia, ktre powoduje amplifikacje pola pierwotnego.
Przez lata standardowy model dynama znany jako zosta wyklarowany. W skrcie chodzi w nim o to, e ruch turbulentny w orodku
midzygwiazdowym, napdzanym przez np. wiatr gwiazdowy, wybuchy supernowych czy niestabilnoci hydromagnetyczne, wyciga toroidalne pole
magnetyczne z paszczyzny dysku. Efekt Coriolisa powoduje, przez rotacj
rnicow, rekoneksje linii pola i regeneruje pole poloidalne.

4.1 Homopolarne dynamo

Mona prosto skonstruowa unipolarne (jednobiegunowe lub homopolarne)
dynamo, odkryte przez Faradaya. Fenomen zawiera pojawienie si siy elektromotorycznej (SEM) w zamknitym obwodzie, ktry wykorzystuje poruszajcy i stacjonarny przewodnik w polu magnetycznym. Pole elektryczne w
ukadzie poruszajcym si znika w rotujcym przewodniku, ale w przewodniku stacjonarnym wytwarza prd v H/c, gdzie v jest prdkoci rotacji.
Zatem sia elektromotoryczna jest wytwarzana dziki rnicom w prdkoci
ktowej. Elsasser (1946) jako pierwszy zauway, e to zjawisko moe mie
wpyw na pole magnetyczne Ziemi oraz gwiazd rotujcych rnicowo. W tych
przypadkach ma si doczynienia z rotujc plazm zamiast ze sztywnym przewodnikiem.
Aby atwo zaadaptowa to zjawisko, mona posuy si rotujcym przewodzcym dyskiem, stacjonarnym przewodnikiem o opornoci R i indukcyjnoci L zwinitym w helise i poczonym z brzegiem dysku oraz jego osi
przez np. szczoteczki. Taki ukad nie wymaga staego pola magnetycznego,
wystarczy tylko inicjujce.
10

Dla pomijalnej indukcyjnoci dysku, mona zapisa rwnanie:

L dI
+ IR = ,
c2 dt
gdzie jest si elektromotoryczn, dodatkowo:
*
* a
1
1
=
v H dl =
Hrdr,
c
c
0

(34)

przy czym a to promie dysku. Pole magnetyczne determinuje homopolarn

SEM i generuje prd w przewodzie o ksztacie helisy. W myl prawa BiotaSavarta:
*
*
I
I
3
H=
(dl r)r =
r3 v dl.
c
c
Znak SEM zaley od kierunku krcenia si dysku i kierunku skrcenia spirali. Wygodnie jest wyrazi SEM w przez wzajemn indukcyjno dwch
konturw, spirali i brzegu dysku = MI/2c2 . W takim przypadku mona
rozwiza rwnanie (34):
I = I0 exp t,
M 1 1 c2 R
(

).
L
2 M
Zatem, kiedy przewd jest skrcony w tym samym kierunku co rotacja i
M/c2 R > 2, prd oraz pole magnetyczne, a take strumie przechodzcy
przez paszczyzn dysku bdzie rs eksponencjalnie. Oczywicie nie zaley to
od zwrotu pierwotnego pola magnetycznego - dynamo jest samopobudzajce
si.
Oczywistym jest, e energia takiego ukadu nie moe rosn w nieskoczono. Wzmocnienie pola magnetycznego powoduje reakcj zwrotn w prdkoci ktowej. W przypadku, gdy dana jest prdko (lub ) zagadnienie
nazywa si problem kinematyczny dynamo, gdy wcza si dodatkowo wpyw
pola magnetycznego okrelane jest mianem problem dynamiczny dynamo.
=

4.2 Model dynamo

Wiadomo, e pole magnetyczne bdzie zanika, chyba e jest regenerowane

lub orodek ulega kolapsowi, ktrego tempo zrwnowayoby tempo utraty
pola, jednake bez staego mechanizmu dynamo dyssypacja jest nieunikniona.
Dziki wysokiej przewodnioci plazmy w orodkach zapadajcych si lub
skompresowanych (np. fal uderzeniow) oraz z rotacji generowane s sile
11

siy lorentzowskie. Nie dziaa to jednak przez nieskoczony okres czasu.

Twierdzenie Cowlinga (antydynamo) mwi, e niestacjonarne (niezalena od
czasu) osiowosymetryczne dynamo jest moliwe, ale tylko w sytuacji amania
symetrii sferycznej.
Symetria jest dalej amana i rotacja wpywa na poloidaln skadow pola
dziki wsplnemu dziaaniu cyrkulacji oraz turbulencji. Pocztkowe pole osiowosymetryczne jest cinane przez rotacj rnicow. Jeli pocztkowo wystpowao pole cylindryczne lub poloidalne, przeksztaci si ono w azymutale. W wyniku pola poloidalnego potencja jest toroidalny, a w przypadku
toroidalnego pola magnetycznego potencja jest poloidalny. Ostatecznie, aby
przeksztaci pole toroidalne z powrotem do toroidalnego potencjau, wymagane s kolejne amania symetrii. Turbulencje w rotujcym orodku maj
wirowo, ktra jest prostopada do lokalnego wektora prdkoci, nieradialna, ani nawet pkolicie symetryczna. W elektrycznie przewodzcej cieczy
prnie powstajce komrki turbulencji sprawiaj przeksztacenie helikalnych
ptli w toroidalne oraz indukuj poloidaln komponent pola. To jest podstawa modelu dynamo . Sia elektromotoryczna wyraa si = B, gdzie
jest zwizana z funkcj korelacji prdkoci i mierzy amplitud prdkoci
fluktuacji w cieczy. We fluktuujcym orodku, prdko przyjmuje warto
redni V oraz komponent fluktuujc u, ktrej rednia warto znika, ale
< u2 > jest rna od zera (przy czym nawiasy ostroktne < > oznaczaj
rednia po turbulentnym widmie wirw w cieczy). Ewolucja pola magnetycznego teraz zaley od redniej wartoci B i fluktuujcej komponenty b. W
tej sytuacji rwnanie dynamo ma posta
B
= (V B) + + 2 B,
(35)
t
gdzie =< u b = B >. Zatem reprezentuje fluktuacje w cieczy oraz
opisuje sposb w jaki oddziaywuje na natenie pola magnetycznego. Ewolucja
komponenty fluktuujcej opisywana jest w nastpujcy sposb
b
= (u B + V b) + (u b ) + 2 B.
(36)
t
Zatem fluktuacje rzdzi mao skalowymi strukturami, a rotacja rnicowa
reguluje wielkoskalowe struktury podporzdkowane polu i prowadzi do amania symetrii, co jest konieczne do generowania dipolu. Tym samym grawitacja
i cinanie prowadzi do turbulencji, podczas gdy rotacja zapewnia konieczn
helikalno.

12

5 Podsumowanie
Magnetohydrodynamika bardzo dobrze spenia swoje zadanie jako narzdzie
do opisu orodkw cigych o danej przewodnoci. Wyjania wiele zagadnie oraz problemw fizycznych jak i astronomicznych. Pomaga take znale
odpowied na wiele pyta, ktre zadaj sobie wspczeni naukowcy. W jasny
sposb wyjania efekt dynama, ktry jest bezporednio zwizany z w mroeniem pola w orodek jak i wiele innych zjawisk zwizanych z polem magnetycznym galaktyk i nie tylko. Cho nie wszystko jest jeszcze oczywiste, MHD
jest fenomenem na skal fizyki gwiazd jak i caych gromad galaktyk.

Literatura
[1] W. B. Thompson An introduction to plasma physics Oxford : Pergamon
Press, 1962.
[2] N. C. Little Magnetohydrodynamika Warszawa : Past. Wydaw.
Naukowe, 1970.
[3] L. M. Widrow Origin of galactic and extragalactic magnetic fields Reviews of modern physics, volume 74 (2002)
[4] S. N. Shore The tapestry of modern astrophysics Hoboken : WileyInterscience, cop. 2003.
[5] A. A. Ruzmaikin, A. M. Shukurov, and D. D. Sokoloff Magnetic fields
of galaxies Dordrecht ; Boston : Kluwer Academic Publishers, cop. 1988.
[6] J. D. Jackson Classical electrodynamics New York ; London : John Wiley
& Sons, 1962.
[7] L. Landau, E. Lifszic Elektrodynamika orodkw cigych Warszawa :
Pastw. Wydaw. Naukowe, 1960.
[8] B. Paczyski Wykady z astrofizyki: Budowa i Ewolucja Gwiazd
http://postepy.camk.edu.pl/bieg.html

13