If^O"^

DZIEJE

SOWIASZCZYZNY
PNOCNO ZACHODNIEJ
-

DO

POOWY

XIII

W.

PRZEZ

WILHELMA BOGUSAWSKIEGO.

P7

in^ii^g

DZIEO UWIECZONE NA KONKURSIE

POZNANIU.
TOWARZYSTWA PRZYJACI NAUK

filj^foda

pienina wyznaczona

funduszu

TOM

II.

p.

Bretkrajcza.

^^

POZNA.
Z

DRUKARNI DZIENNIKA POZNASKIEGO.

1889.

^.i2

7.

TRE.
KSIGA

II.

SOWIASZCZYZNA PNOCNO-ZACHODNIA
od VI. do XIIT. w.

DZIA

I.

Przegld etnograficzny w epoce od

VI.

do

XIII.

w.

14-

Objanienia wstpne.
Strona

3.
4.

Morze i zatoki u brzegw sowiaskich

Sowianie pod nazw Windw, Wendw, Wenedw
Rnica miedzy nazwami Windi, Wendi, a Weneti, Wenecyanie
Sowianie i Anty
Sowianie Wschodni i Zachodni
Sowiaszczyzna Lechicka

...

Zwizki Pastwowe

Ludy
w

VI. w.

13
15

17

23

15.

Granica

12

miedzy

Ziemie.

Sowiaszczyzn niepodleg,

cudzoziemcw

Sowiaszczyzny niepodlegej do
Podzia ludw i ziem:

Terrytoria

pobit przez
26

r.

789

27

a)

Obodryty

32

h)

Welety, Wilcy, Lutyki

39

c)

Pomorzanie

54

Btrotta

d)

uyczanie

57

e)

Serby

62

f)

Czechi

7i

g)

Morawianie

82

h)

Stowaki

91

i)

Rakusy

k)

Biaochrobaty

1)

Slzanie

97
107
1

m) Polanie, Kujawianie, Lczycanie

Mazows^anie
n)
4.

Na
Na

b)

Granice

142

porzeczu Ilmenawy

Luneburgu

142

w Altmark
w YI VIII wiekach

porzeczu Ory

Sowian

Sasw

14

118

129

Sowianie Zalabscy
a)

5.

147
149

16.

Sowiaszczyzna pod panowaniem Frankw, Saksonw,

Bawarw, w epoce VI X w.
1.

Przegld topograficzny
a)

b)
2.

3.

4.

Nazwy
Nazwy

154

rzek zakoczone na: aha

t.

gr

156
168

Podziay terrytorialne
Osady sowiaskie
Nazwy osobowe
a)

171

182
182

b)

Patronymiczne

185

c)

Pospolite

188

Plemiona

210

ludy

a)

Wirawanie

b)

Poradniczanie

c)

d)

Pomohanie
Nabanie

e)

Wunsidelczanie

21

213

....213

214

214

Rozwj narodowoci niemieckiej na ziemiach sowiaskich

w
1.

2.

3.

Osiedlenie

epoce

VI X

w.

Niemcw

wpywem osiedlenia
Ludno sowiaska w Germanii
Zmiany pod

stosunek

jej

216

,221

niemieckiego

do Niemcw

250

DZIA

II.

Sowiaszczyzny Pnocno-Zachodniej

Ustrj

od VI. do

Osiedlenie

XIII. w.

Sowiaszczyzny

niepodlegej.
Strona

1.

Powierzchnia kraju

2.

Dawno

3.

4.
5.

6.
7.

::7-

osiedlenia

-75

Osady rodowe
Wsie i dwory wacicielskie
Wysilki
Osady cudzoziemskie
Epoki osiedlenia przed X. w

277
-Si

284

290
294

19.

Grody
1.

Staroiyuiuac grojow, ich ustrj

liiiiasta.

rnica od miast

301

307

3.

Grody staro)-tne, ksiaiece, stoeczne

Grody gwne i grdki, grodziszcza

4.

Przedgrody, Wiki, Targowiszcza, Miasta

315

2.

312

20.

Ziemstwa.
1.

2.

upy

ziemstwach

ogle

ich nomenklaturze

324

326

3.

Burgwardy, Kasztelanije, Grodztwa

4.

Przegld
a)

b)
c)

d)
e)
f)

g)

up

W Serbach
W Luycach

^^i^,
.

337

33^
3-;3

Na ziemiach Obodrjtw
Na ziemiach Lutykw
Na Pomorzu

344
352
36;

W Czechach
W Morawach

3.5
33S

21.

Obywatelstwo.
1.

2.

Wsplnowladni dziedzice
Obce

........ .1..
,

394
398

VI
Strona
3,

Lechi

4.

Ludno

405
i

nieswobodna

410

b)

Ludno suebna
Ludno nieswobodna:

c)

Zakup niewolnikw na targach

a)

410

jecy

bracy wojenni; chopi,

z ludzi

dziesitnicy*

wszelkich narodowoci

Kmety

5.

6,

zalena

414

417
423

Nierwno

obywatelstwa

436

22.

Zarzd
Starostowie

2.

Knezie

3.

Ksita w

4.

Wadza ksica

43

Wiercili

436

pra-stare czasy

do X.

439

441

7.
8.

Dostojno krlewska

6.

ksicej
Stosunek upanw do ksit
Monowadzcy

5.

Wadza.

upani

1.

Wzrost wadzy

444
451
,

454
463

23.

Udzia narodu

zarzdzie kraju.

2.

Gromady, zbory i wiece w przedchrzeciaskie czasy

Powszechny wiec Lutykw

3.

Teokracyja

1.

4.

Ranw
Wiece pod rzdem

monarchicznyni

epoce

X XIII

468
474
478

Zwoywanie wiecw

b)

Miejsce obradowania wiecw

c)

Skad wiecw

483
486

d)

Przedmioty obrad wiecowych

491

481

Porzdek obrad wiecowych

Stosunek wiecw do wadzy monarchicznej
e)

5.

480

a)

DZIA

502
512

III.

Rozwj cywilizacyi Sowiaszczyzny PnocnoZachodniej.

24.
Byt pastersko - rolniczy
1.

2.

Jedno

przemysowy.

obyczajw zapewnia jednakowy rozwj spoeczny

Gospodarstwo domowe. Pasterstwo. Rolnictwo. Ochodze. Ujazdy, Lgoty.

Wole. Granice

527
528

vn
Strona
j.

^^.,.^.

wodne

.-.^ne i

537
546

pszczolnictwo

4.

Bartnictwo

5.

Ogrodnictwo, sadownictwo, cbmielnictwo, winiarsiwo

549

Mielnictwo

553

7.

Pi WG warstwo

8.

Rybactwo

9.

Grnictwo

miodowarstwo

554
555

556
562

10.

Solewarstwo

11.

Mydlowarstwo

567

Rzemiosa Rkodziea
Rzemiosa dla rolnictwa, budownictwa
a)

567

i:.

Wyrb odziey

c)

d)

domowego uytku

Przebiegi Fenicyjan,

Grekw

576
578

egluga.

Rzymian po Slowiaszczyznie

kupie-

580

ckich celach
j.
3.

Handel niewolnikan.i
Drogi wodne, spawy po abie, Odrze, Wile, Warcie z ich dopywami.
egluga i kupiectwo na Gople. Przysta w Kruszwicy. Mysz wiea.
Przerwanie eglugi na Gople. Przewoki. Upadek Kruszwicy. Korabniki

Targi, gocie, ydzi.

4.

Drogi kupieckie

5.

egluga morska.

ldowe

7.

8.

Miary

9.

Pienidze

583

588

596

Waniejsze

Korabie sowiaskie.
kupieckie na Pomorzu. Piratstwo

Towary krajowe
Myto

6.

569
571

Kupiectwo
I.

obuwia
Przerbka kruszcw na rozmaity uytek
Wyroby orey i przyrzdw wojennych

b)

cudzoziemskie,

przystanie

miasta

604

przywozowe

wywozowe

611

618

wagi

636
633

26.

Wojskowo.
1.

Zabezpieczenie

3.

4.
5.

6.
7.

8.

kraju.

cieki

stre.

Pograniczne warownie

obszar.

Warownie

skiego.
2.

granic

strae

epoce

przy ujciu Odry

pograniczne.

IX XII

Chodowie

Ich

pooenie

po brzegach morza

Sowia-

w.

Sztuka fortyfikacyi

przyrzdy bojowe
Pierwotne nazwy wojny: bra i ratb, ratary i woje
Organizacyja wojskowa
Ciary i posugi wojenne
Obrona kraju i wyprawy zagraniczne
Sposb prowadzenia wojny
Przymierza, obrzdy przy zawarciu miru, zakladniki, sabe strony organi-

Oree,

zbroje

zacyi wojskowej

646
661

668

673
688
692
695
706

VIII

27.

Pogastwo,
Strona
1.

2.

Ubstwienie przyrody

3.
4.
5.

nauce

a)

Ogie

Rolinno

Wyobraenia

9.

10.
1

1.

710
714

woda

714

719

dualistyczne:

Biaobg

Czarnobg

725

729
733

734
736

Jaso

c)

Swantewit, Jesse,

d)

Trygaw

e)

Jarowit

f)

ywa

g)

Lado

h)

Blinita: Lei- i Polel

Bstwa miejscowe: pomorskie

737
739

Jarun

740
744
746

Bstwa ksiyca

748
i

serbskie

751

ciemnoci

Woos
Dziwana Dziwica
"Weles

b)

8.

ogle

Swarog
Bstwa soca, wiatoci
Swaroic
Dabog
a)
b) Radogost

a)

7.

podstawach mitologii sowiaskiej

b)

i)

6.

758
.

761

763

Bstwa atmosferyczne
Perun
a)
b)
Stribog, Mokosz, Pogwizd

774

Ubstwienie ziemi

774

a)

Nerta

b)

Izida

c)

Cisa

765
765

774
776
Zisa

777
778

d)

Dziewa

e)

Wanda

780

f)

Streszczenie mitu o bstwie ziemi

783

Cze

umarych

786

a)

Ubstwianie przodkw

b)

Pojecie o

c)

Obrzdy pogrzebowe

d)
e)

Chowanie umarych
Grobowiska i nagrobki pogaskie

f)

Wspominki umarych

umarym

786

duszy jego

Bonice, chramy, ich urzdzenie

790
797
802
.

811

818
i

dochody

821

Kapani

832

12.

Modlitwy, objaty, wrba,

13.

Gody
a)

b)
c)

naboestwo

Gody zimowe
Gody jaru t. j. wiosny
Gody jesienne

835
842

842

lata

846

856

IX
28.

Sztuka.
Strona
1.

Objanienie wstpne

2.

Poezyja

3.

Gdba

863

piew

864
887
8go

dte

a)

Instrumenty

b)

Instrumenty strunowe

c)

Instrumenty perkusyjne

d)

Grajki

e)

Pogld na

897

wdrujce

4-

Plsy

5.

Sztuki plastyczne
a)

893

rozwj

gdby

899
900

slowiaskij

903

Groby

9<>9

cmentarze pogaskie

911

kociane

bursztynowe

Zabytki ceramiczne, metaliczne, szklanne

c)

Rzebiarstwo

937

d)

Malarstwo

944

Zakoczenie

I.

III.

95<j

Nazwy miejscowe

ciow
II.

918

b)

Wskanik abecadowy.
podziaw administracyjnych, wity

klasztorw chrzeciaskich, warowni, grodw,

chw publicznych
Imiona i nazwy osb, ludw,

istot

pogaskich, ko-

zamkw

gma955
982

bstw mitycznych

Rzeczy

991

Mapa Sowiaszczyzny

UWAGA.

Zachodniej

okoo 900

Przed odczytaniem

tej

r.

ksiki, niech

czytelnik po-

prawi najprzd omyki, przynajmniej waniejsze,

i nazwach, oznaczone grubszemi czcionkami.

ro

imionach

OMYKI.
W tomie
Strona

Strona

I-szym;

xn

W ytoczono:
Strona
.

Randw^
Randowy

48. przypisek

34.

48.

34.

52.

51. s^dzej

54. wiersz

10. pisarzy,

54-

55-

))

55-

o kranie

56. przypisek

57. wiersz

23- Ibrahim-ibn
64.
4.

58.

36.

70.

8.

70.

pocztku VI wieku

przypisek

71. wiersz

12''.

4-

Poprawi:
Randaw%
Randawy
s<'jdzc

pisarzy

polowie

Ibraima

uyczanie

uyczanie

koswik

Kustkow,

Stoderanie

Stodoranie

Zozulw, Zozulwka

Zuzulw, Zuzulwiia

Halstrowa

Halstrowa,

71.

4.

Olrla

Orla

4-

Arendse

Arendsee

Biganensis.

Bigauensis.

71. przypisek 132.

Cronuati Chronati.

28. IlBBtCTifl

76.
78.

15-

80. wiersz

85. przypisek

O ApeBHeM^b

13.

Libuszy

Lubuszy

19-

Ostrowica

Ostrawica

i7.

Mopaj^ta

MopajSirj

kademu wiadome

kademu wiadomo

3-

94.

13.

lOI. przypisek

Crouuati Chrouati.

IIsBtcTia

38.

93.

95. wiersz

6.

17-

103.

4-

104.

.21.

104.

25.

104.

I.

105.

15.

106.

3.

108.

12.

108. przypisek

5-

109.

9.

jtpefineMt

BaytiSapaia

li,ayi^apeia

Ibrahima-ben

Ibraima-ibn

Bestuew

Bestjuew

Ptolomeasa

Ptolomeusa

Altenberg

Altenburg

Hrodnica

Hradnica

Swidawa

Switawa

midzyborski
morawskiem

midzyborzski

Czechy

Czechy,

Morawskiem

Ba/isca opaca

Ba,3ia bpeia

EarpanopojHaro
mieszka

BarpHHopoAHaro
mieszka,

II

7.

II

II.

Herokleota

Herakleota

II

16.

Kopytar

Kopitar

II

przypisek

20. Kap-Kiwjoi

KapTtta-^oi

Kapndrrj'; opoc

25-

opoc
Xrobatorum

18.

II

22. KapTtaTTjc

II

112.
112. przypisek

26. XpojfiaToc

113.

Xl. Xp(jjj3aroi

115.

wieku.

Ibraim-ibn

Ibrahima

71.

74-

VI

o krainie

9-

1.

nie

m.

rozmylna

116. przypisek

16. Sylvestris

117.

12.

Bolesawie

Chrobatorum
ludowej mowie

XpUjljd-O
Xpu}[idzoi.

nierozmylna
Silvestris

Bolesawcu

xm

XIV

XV

Wytoczono:
Strona 357. przj^pisek 175. razeburg.

3'

I.

361.

194.

w kocn

cytaty

doda:

xvt

xvn

XVIII

Strona 751.

KSIGA

II.

Sowiaszczyzna Pnocno -Zachodnia

od VI do XII w.

DZIA

I.

w epoce od VI do XII

Przegld etnograficzny

v/.

14.

OBJANIENIA WSTPNE.
Morze

1.

sowiaskich.

zatoki u brzegw

Wedug pojcia staroytnych pnocna Europ, od ujcia

Renu ukiem ku wschodowi wygita, oblewa ocean Pnocny,
ktry jedn zatok czy sie z morzem Kaspijskiem. Xa tym
oceanie od Brytanii na wschd leaa ogromna wyspa Skandia,
od niej ku pnocy wyspa Thule, a dokoa tych wysp morze
Skrzepe, concretum,^; congelatum.-j

dij od brzegw Germanii

ytnych eglarzy, zw^ano

Wedug

*)

Eratoslhen

grafii,

edycji par}'zkiej 1853.

hb.

c.

Wedug
I

Tom

IV.
U.

Morze przedzielajce Skan-

wedug powieci

Sarmacyi,

Mor ma
i

rnape:

usa

co

Orbis Terrarum

Strabona, porw, jego krajobraz

staro-

w mowie Cy mbr
przy Strabona Geo-

Prolegomenach do Geogr.

2.
1

miao znaczy morze martwe,'^) cignce si a do przyldku

Rubeas, pooonego za morzem Kuroskiem (Cronium).*) Wogle

byo

morze niepodobne do przebycia"

to

(innavigabile), o kt-

rem dziwy prawiono, a jednak na tern morzu od niepamitnych

czasw cieray si rnoplemienne ludy: Sowianie, Litwini, Czudy,
Swioni
z

Teutoni, nadajc morzu

wasnej

mowy

Od

wyobrani pynce.

do brzegw bursztynowyci Feniki

co

przylegym brzegom nazwy

ty cli ludw,

eglujcy

Grecy dowiadywali si o tem

si po brzegach morskich dziao, zapisywali nazwy miejscowe

cho w

zepsutych formach zachowali je dla potomnoci.

Jeden
z Massylii

zatoki

z
(r.

320 przed Chr.) zapisa ,.e na dzie eglugi od

Mentonomon leaa wyspa

Niemieccy

'')

Morimarusa
martwe,

wiadomych nam najdawniejszych eglarzy Pyteas

Abalus,^) na

e w

skandynawscy badacze upewniaj,

znajduje

objanienie

muir-croin w

mowie Cymbrw

morze

mowie isladskiej znaczy: Eismeer,

Barth.

w mr

teraniejszej

ktr wyrzucany

mor-marw

morze,

Teutschlands Urgeschichle. I 198 s. 463; Nilson. Die Ureinwohner des ScandinaAfischen Nordens s. 114. Nilson liczy Cymbrw do Gallw pomieszanych ze
i siedziby im wyznacza po brzegu morza od ujcia Renu do Jutlanwedug Obermiillera Cymbry maj by przodkami Sowian? Urgesch. der
Wenden 19. Tymczasem wedug niektrych sowiaskich badaczy, Morimarusa
ma znaczy po sowiasku morze mrone, lodowate. Danilowicz Skarbiec Dy-

Skandynawami

dii,

ale

plomatw T.
>

r,

1860

s.

12,

Amalchium eum Hecataeus appellat, a l'aropamiso

amne, qua Scythiam alluit, quod nomen ejus gentis lingua significat congelatum.
Philemon Morimarusam a Cimbris vocari, hoc est, mortuum mar, usque ad promontorium Rubeas ultra deinde Cronium. Plinius. Hist. Nat. IV, 27.
*)

Septemtrionalis Oceanus:

^)

Pytheas credidit Guttonibus, Germaniae genti, accoli

Mentonomon nomine,
abesse Abalum.

spatio stadiorum sexmillium:

Plinius Hist.

Natur.

XXXVI[

c.

ab hoc

u,

aestuarium Oceani,

diei navigatione

Aestuarium

Na

insulam

znaczy zalew

podmokej miejscoGotw upatrywali.

I ksidze niniejszego dziea 8, V. 5. wskazalimy e pod Gotonami wypada
rozumie Gdaszczan.
Co si tyczy miejscowoci Mentonomon, dla objanienia
ktrj w XVIII i XIX w. mnstwo niefortunnych czyniono domysw, to takowe
s zebrane przez Danitowicza (Skarbiec dyplomatw I, 5). Zauwaymy, e Mentonomon nie mona szuka u brzegw Danii, jak chc uczeni niemieccy, albowiem
leca od tego mokrzydla na jeden dzie eglugi wyspa Abalus jest pwysp Sambij, jak zobaczymy nij. Wypada wic pod Mentonomon rozumie miejscowo
przy ujciu Wisy.
morski, lub rzeczny,

woci

mieszkali

miejscowo, wodnist, mokrzydto.

Gutoni,

Gotoni,

Gytoni,

ktrych

tej

badacze

skrzepy wymiot morza, krajowcy zamiast drew

bursztyn, jako

We-

na opa uywali, albo ssiednim Teutonom sprzedawali."

dug

leaa na

innych wyspa ta

eglug^

dni

trzy

W nazwach

od Scytyi

sysze
odgos nazwy morza Batyckiego, ktr wytmaczymy niej,
i

zwaa si

Baltia

a tymczasem

Basilia*)

uwag

zv\tmy

tych daje sie

na inne nazwy morzu temu dawane.

29 przed Chr. Komelius Nepos zapisa,

r.

opowiadania prokonsula

Metellusa Celera,

Gallii

wedug
Sweww

krl

podarowa ostatniemu kilku Indw, ktrzy bdc zachwyceni

burz z morza Indskiego, na brzegi Germanii wyrzuceni zostali^
Badacze oddawna zgodzili si, e pod nazw
(r. 63 przed Chr.).
morza Indskiego wypada rozumie morze Windskie,'*) nazwa
ktrego powtrzona przez Ptolemeusa

nedska*)

Do

cignca si od

wieku, take jako

I\'

wiadom,

Windska,!) Wendska, staa si

zatoka

oceanu Sarmackiego,
w-i.

przez Markiana Herakleot

Wisy

ujcia

jako

cz.

ku wschodo-

wpaday: Wi^^a. Niemen

zatoki Wendskiej

We-

161) jako zatoka

(r.

Dzwina.")

wiadomo

Plinias zapisa,
wysp te Timens zwal
innem miejsca Plinios doda, ie wedlng
Ksenofonta Lampsaceskiego, od brzegw Scytyi na trzy dni eglugi leaa wyspa
*)

Basilia

Podi^jc o tem do

(Hist

Nat

XXXVII

Baltia, ktr Py teas

c.),

Basilia.

nazj-wal

Hist. Nat.

IV c

Ksigi Comeliasa Neposa zginy, ale podana

przechowali
Pomponius Mela (De Situ Orbis III c. V)
:

II

c.

67).

omykowo

tekcie Pomponinsa Meli

niusa poprawniej:

27.

przez niego

wiadomo

Pliniu (Hist.

Nat. lib.

zapisano krl Betw, lecz a Pii-

Sweww.

geograficznych, Mela mniema e

gdzie na wschodzie z morzem Indyjskiem
tego posyszawszy nazwy Windw i morza WinJskiego, wyobrazi sobie,
'(

Wedug

wczesnych

niejsze morze Batyckie

czy

wyobrae

sie

terai

dla

to sa

ladzie z Indyi przybyli.

jaxta

Sarmatia, qoae in Europa est,

)
Venedicum sinum. Geogr. I III c.
'**)

Post Vistnlae

fluvii ostia

vium deinceps sunt Rhudonis

a Vistula flumine incipit, in

wyej

p.

dehnitur a septentrione

Periplus maris extemi

Graeci Minores, ed. Parisii 1855 vol

I.

p.

immensnm

1.

c.

quidem oceano
Geographi

38, in

558.

sequantar Chroni

fluvi ostia.

oceano Sarmatico.

5.

Sarmatia, quae in Europa est.

Sarmatico jnsta VenJicam sinum.

")

difinitnr a septentrionibos

Hi

flavii

estensus.

flav-ii

ostia; post

Chronnm

flu-

exeant in sianm Vendicam, qui

Marc. Herak. obacz Periplus, jak

559.

I*

cze

Tymczasem

pwyspu Cymbryjskiego, ju w

na zachd do

syna

w. po Chr.

Suevicum mar,

morza Sowiaslciego

Nazwy

Wisy

oceanu Pnocnego od

pod

pisa

jak

nazw

Tacyt. ^-)

po Tacycie nikt wicej ze staroytnyci nie powt-

tej

czci: jedn od brzegw pwyspu Cymbryjskiego do ujcia Wisy pod nazvv morza Zachodniego, Germaskiego i drug od Wisy do zatoki przy ujciu
rzy, ale rozdzia morza na dwie

Dzwiny, pod

nazw

morza Wschodniego, Sarmackiego, Scytyj-

skiego niemoebnego dla eglugi"',

Eginhard morze, o ktrem mowa,

cignc

chodu na wschd
znajdujemy

nazw

si,^"*)

trwa dugo. ^^)

zwa zatok

oceanu

IX

w.

od

za-

dokumentach tego wieku

morza Wschodniego,^^) ktre ju

zwano morzem Barbarzycw.^*')

WX

VIII w.

wieku zjawia si morze

W
pnocn cz tego morza u

w okoo wyspy Rany (Rugii),^')

XI wieku Adam
bremeski przypomnia starodawn nazw morza Scytyjskiego,
Raskie,

do ktrego wpadaa Odra,

ale

littore Aestiorum gentes alluuntur. Germ. c. 45.

Ptolemeus morze Niemieckie zwal Oceanem Arktycznym i Germaskim,

Dextro Suevici maris

^2)
13)

pwyspu Cymbrijskiego do Wisy

Arktycznem (Geogr. 1. II c. 1
Wisy dalej na Wschd
pnoc Sarmacliiem, poudniow
ktrego stanowia zatoka Wenedska (lib. III. c. 5). Agatliemerus (r. 210)

morze od

brze-

morze od

I.),

cz

pisa: Oceanus Arcticus sive Borealis cujus tamen pars orientem proprior dicitur
Oceanus Scythicus, occidentalis vero Germanicus et Britannicus. Geogr. ed. 1700
samo pniejszy Anonymus (niewiadomego roku). Geogr. Compendaria
s. 242.

To

in Geographi Graeci Minores, ed. Par. vo]. II.

oty:

Wisy

do Dwiny, a

daj

w V

w.,

Wschodnim,

Jornandes

a geograf

s.

506.

Wisy

Markiana Herakle-

Oceanus Sarmaficus od
Hyperboreus, Incognitus Oceanus. Ob. Periplus Oceani

occidentalis Sepentrionalisque.

anin

1861.

Oceanus Germanicus od pwyspu Cymb. do

Tabula

w YI

Raweski

w.,
r.

XXIX

in Geogr. Minores.

Teofilakt Simokata

690 nazywa

je

r.

Oceanus

Aeticus

629 prawili

Istry-

o Oceanie

innavigabilis.

Sinus qui ab occidentali Orientem versus porrigitur

Eginhard r, 844.
An. 834 granica arcybiskupstwa Hamburgskiego ad Albia flumine usque
ad mar Oceanum et sursum per omnem Slauorum provinciam usque ad mar, quod
Orientae vocant. Klempin. Pommersches Urkundenbuch I, N. 2.
*)
An. 786 biskupstwo Bremeskie sigao: ubi Trauena absorbetur a mari,
1*)

1^)

deinde usque quo perveniatur, ubi Pene fluvius currit in

No.

mar

barbarum. Klempin

take Hasselbach
Codex Pomeran. N. i.
'')
An. 946 ab aquilone mar Rugianorum. Klempin

I.

I.

10.

I.

gw

Danii

zwa zatok Batyck,

Skandynawii

czasem wschodnio - pnocna

syna

cigncych,

nazw

pod

morza od

gdy tym-

Wargw

Warengskiego, Wareskiego.**)

syno

morza Wschodniego: Austrweg (wschodnia droga),

niemieckie Osterzaltz, anglosak.

Eystrisalt,

zjawiaj

sie

w IX

dopiero

Ostsae.-'')

Nazwy

we wasnej mowie, podobnie

zway

po swojemu.

je

jak

te

niewtpliwie istniay da-

w., ale

bo ludy skandynawskie przylege im wody musiay

wniej,

Ru

na

pomnikach ludw pnocnych morze Batyckie

nazw

pod

cze

^"')

Polsce nie

zwa

pomorskie ludy take

inne

byo zapewno wasnej

nazwy dla oznaczenia morza Batyckiego, kiedy kronikarz Gallus

(r.

1 1

pisa

17)

Lutycy, Pomorzanie

morzem Wschodniem,
Gallus,

ju w IX

Prusy mieszkali nad

albo Amfitrionowem.-') Nie wiedzia wiec

Lutykw i PomorzaSowiaskiego, skoro

w. morze u brzegw

nw nosio nazw Kaskiego, a zapewno i

ju w VIII w. morze koo w. Rany zwano Barbarzyskiem,
a w Xni w. w teme samem miejscu morze nazywano zatoka
Sowiask."--) Okoo tego czasu kronikarz Helmold (r. 1173)

Adama bremeskiego, nazw

morze to jedn odnog cigno

podnisszy zapisan dawniej przez

morza Batyckiego, mniema, e

si do oceanu Zachodniego ku Wschodowi, a nazywao si
tyckiem dla tego, e dugim cigiem, jakby pasem przez

1*)

His

Ecclesiast

1.

II.

10,

12.

De

Situ Daniae c

ko.

Wareng

jest

lud na jego brzegach.

11361 pisa:

^)

-*)

Gallus.

**)

Sinus Slavicus.

Polska wiek Sred.

Lelewel.

Mopn BapAsCKOMy.

kraj

22a

Arab Abu-Richan koo r. 1030. pisa: morze "Wareng cignie sie

nocnego wiat oblewajcego morza ku poudniowi, majc uczciw dugo i
")

Pniej Nestor (1125

Bal-

Bielowski.

II.

Mon. Pol

p-

szero-

I,

521.
551.

narodw przez krla Alfreda I (r. 900) Ostsae, w wydaniu

Bielowskiego (Mon. Pol. I s. 13, 14) dowolnie na batyckie przetmaczono. Inne
nazwy w piewach ptnikw anglosaksoskich i w sagach.

Nordalbingue.
s.

317.

opisie

Chro, u Bielowskiego M. P.

Reg

Mapa na

Yeldemaro

rozkaz

I,

394.

Mappa Regnum Daniae

II.

Langel)ek.

Waldemara 11 uoona

domoci, zasuguje na uwag.

et

Scrip.
r.

1231,

51aviae,

Estiae,

Dominium

Rer. Danicarum. T. VII

na mocy rzdowych wia-

Scytyjski,

w kocu

Tak przyjmowano

do Grecyi sigao.-^)

XII wieku. Nie dziw

ea

wiec,

geografije

do tego czasu morze

Batyckie, zawdziczajc staroytnym powieciom Grekw

mian,

syno

morzem niepodobnem do przebycia

pokrytem pomrok,

(tenebrosum, caligans)

znajdywa si wyspy niezamieszkae,

W obec

staroytnych autorw,

czano

geografii,

(innavigabile),

na niem miay

cigy nieg

gdzie

Rzy-

lody,-^)

niedokadnych wiadomoci geograficzny cli,

takicli

ustanowienie pewnej terminologii

wem

ktrych

geografowie

byo niemoebnem. Pod wpy-

wiekach rednich nau-

historycy europejscy

do

XVI

wieku nadawali morzu, o ktrem mwimy, nazwy morza Ger-

maskiego, Scytyjskiego, Sarmackiego, niekiedy Swewskiego

Dokumenty od XIII w. nie wznawiajc dawnych

nazw, ograniczaj si wyraeniem oglnem: morze, pod ktrem
podrozumiewano wody batyckie. Gdy wreszcie nazwa morza
Batyckiego pod koniec XV w. pocza wchodzi w powszechne
uycie, dziejopisowie nie pojmujc jej znaczenia, tworzyi najdziwaczniejsze konjektury dla objanienia tej nazwy.-") A gdy si
przekonano, e nazwa ta ma zwizek ze wzmiankowan przez
i

Batyckiego.-^)

-*)

Po

dowi mylny
-*)

W.

"5)

baltheus

Podobizna

pas.

Batyckiego.

Cliron.

dwiku podsuna
I,

X.

5.

s.

Jodocus Decius

De

1582. T. II

s.

Pol.

348.

1516)

(r.

Polski oznaczy

granice

per Pomeraniara ad

Germanici maris, per latus dehinc Septemtrionale per Samagitas ad

bonis fontes.

Helmol-

i.

prawi troniiarz Gallus w XII w. Porw, przypisek Lelewela w.

Tali

Sr. II s

littus

acinie

wykad nazwy morza

Polonorum.

vetustatibus

Poloni.

Rerum,

fluvii

Ru-

Pistoriusa. ed. Basileae

264.

Ballheus sinus adeo late patet, ut incomAeneas Sylvius mniema,

pertae magnitudinis apud aliquos esse videatur origo ejus ex Britannico mari ducitur,
quod Germani cum appellari potest." De Polonia in Polonie Rerum ed. 1582 T. I
p. 4. Krantius. zbijajc wykad Helmolda o pochodzeniu nazwy Balticum, twierdzi,
28)

Balticum

mar

dicitur a Baltia

Daniam, Sueciam, Norvagiam.

peninsula,

quae

tria

continent auilonis regna,

Idemue marum Barbarum,

seu pelagus Scythi-

Addo, appellantur et GermaniYandalia. ed 1580 p. 36. Pniej prbowano

cum, Suaevicum et Sarmaticum.
Batyk wywie od mytycznego krla Batera: Balter iiiius Otten, a quo dicitur

cum

appellatur,

a gentibus,

quas
.

mar

Balticum.

Langebelt. Scrip

alluit,

barbaricis.

Rer. Danie. T.

I p. 82.

staroytnych

wa
cza

wysp

Abalus, Basilia, Baltia, poczto wyrozumie-

znaczenie tych nazw. ^Iniemano,

wysp

krlewsk, pod ktr

cze

Basilia

po grecku ozna-

Skandynawii podrozuraie-

mowie Skandynawskiej i anglosaksoskiej

oznacza cienin belt albo balt,-^ nazwa ktrej jest w zwizku
Przy gebszem zastanowieniu
z mytycznem bstwem Baal.-*)
wano, a Baltia

sie

zauwaano,

wyprowadza

nazwy

mowy

Baltia

adnym

sposobem nie

mona

niemieckiej, albowiem u Niemcw morze

Batyckie oddawna nazywano Austrmarr, Eystrisalt, Ostersalz, Ostsee, ale nigdy Balt, lub Belt-*)

Wypada szuka
skiej,

oenia

ba ta s

ktrej

staroytnej

nazwy

mowie ssiednich ludw, mianowicie

znaczy

Baltii

biay.

zgodzono

sie,

Wreszcie

pod

wzgldem

t nazw

tej

litew-

po-

cudzo-

ziemcy rozumieli pwysep Sambij, mieszkacy ktrej sami siebie

nazy\^ali

ludem biaym

a Teutoni

Sambij

Ba tik a,

Ba tik ej,

zatok elblgsk
ziemi Bia."'")

zwali Witland to jest

Streszczajc przytoczone wiadomoci przychodzimy do na-

stpnego wniosku.

morsk

Przestrze

od pwyspu Cymbryjskiego do

Wisy

cudzoziemcy nazywali morzem Swewskiem, Scytyjskiem, Barba-

rzyskiem, Raskiem, nareszcie Sowiaskiem od nazw, pod ktremi

w rne

wieki

Od ujcia Wisy
morsk zwano zatok Windsk,
Sowiask. Caa wic przestrze od
Kuroskiej w pojciu cudzoziemcw bya

Sowian podrozumiewano.

do pwyspu Sambii przestrze

Wendsk, Wenedsk
Szlezwiku

t.

do zatoki

j.

morzem Sowiaskiem, co tak mocno utrwalio si

w umyle

e nawet po zniszczeniu Sowian nadabskich

poowie XII w., morze koo Szlezwiku i Rany w urzdowych pismach duskich zwano ,.zatok Sowiask.

cudzoziemcw,

drugiej

**

-')

197

s.

-*)
.-)

'")

Malt- Bnin.

Geogr. Universelle

s.

82.

Barth. Teutsch. Urgesch.

461.

Nilson.

Die Ureinwohner des Scandinawischen Nordens. 55.

Star. Slow. . ig, 2 s. 493.

Szafarzyk.

Lelewel, narody

s.

292.

Na pnoc od Sambii po brzegach Litwy a do zatoki Rymorze zwao sie Biaem, a nazw t udzielili mu pobrzeni
mieszkacy, ktrzy dotd ssiednie wody nazywaj w mowie
skiej,

bata

litewskiej

zwa

ta,

jura^^)

wspomnielimy wyej,
wiekw przed Chr. wyspie

jak

na kilka

staw do

wniosku,

botos

otyszskiej

znajduje

juris/"-)

odgos

a zatem

Baltii,

Na-

w poznanej
mamy pod-

obok Sowian Litwini przynajmniej na

wiekw przed Clir. siedzieli na brzegu morza Biaego.

Po wyniszczeniu Sowian w XII i XIII w. na brzegach
morskich, kiedy ju nie byo racyi morze nazywa Sowiaskiem,
nazwa morza Biaego pocza si rozszerza na zachd a do
granic Danii, w aciskiej formie Balticum u Niemcw Baltische,
kilka

w XVI

a u Polakw

Tym

w. Baltejskie, pniej dopiero Batyckie. ^^)

sposobem narodowa litewska nazwa morza Biaego,

zmie-

wziwszy przewag nad innemi naz^wami,

staa si powszechn, a chocia Niemcy usiuj utrzyma wasn
nionej

nieco formie,

nazw

Ostsee,

tak

t.

j.

morze Wschodnie, nazwa morza Batyckiego

ju wesza w uycie
zapewno na zawsze

u wszystkich cywilizowanych narodw,

zostanie.

sowiaski przylege morze nazywa? WiaPrzylege wody zapewno zwa po

prostu morzem, nie troszczc si o nadanie mu jakiejbd charakterystycznej nazwy. Podania
mowa sowiariska adnych

Jake sam

lud

domo.ci o tem nie mamy.

wskazwek

^^)

tym wzgldzie

''-)

Zarysy

Jaroszewicz.

leskie za rok 1859

Zapisano

czasw pogaskich

Litwy.

Pismo zbiorowe Wi-

84.

ust

nie dostarczaj.

otysza Adama Grejy.

ze wsi

Lejtany,

gminy Kapjeni

pod Dynaburgiem.

"')
kocu XVI w. Klonowicz Sebestyan, w pamitniku ksit i krlw polskich, pisa: Siemowit podbi brzegi baltejskie" (Ob. wydanie Turowskiego
Krakw r. 1858). Ale w tyme czasie Stryjkowski pisat morze Wendickie, ktre
Liflandskim zowiemy;" w innem miejscu:
dzi Kurskim, Zmdzkim, Pruskim
i

rzeka Liba

wpada

Kurlandskiego"

Widocznie

i t.

w
d.

Batyckie

albo

(Kronika, wyd.

Pruskie morze;"
r.

1844 rozd.

wtedy nazwa morza Batyckiego jeszcze

s.

od morza, albo jeziora

41. rozd.

s.

sie nie ustalia.

48,

^3,

55).

nazw Windw, Wendw,

Wenedw.

Sowianie pod

2.

Najwczeniejsza

wiadomo

o Windach, zawdziczamy po-

wieci Kornelego Neposa o Windach zaniesionych burz

Windskiego do brzegw Germanii

lat

pniej Plinius

(r.

79)

sto

ludw, zamieszkaych

po

63 przed Chr.'*)

r,

liczbie

morza

brzegu morza na wschd od Wisy,

wzmiankowa Wenedw.^*)
Tacyt rozpowiedziawszy o Wenedach otrujcych po grach lasach midzy Fennami i Peucinami, objani
e ich do Germanw zaliczy w-ypada, albowiem siedliska mieli

Wnet po

Pliniuszu,
i

nieruchome, tarcze nosili

od Sarmatw na koniach

pieszo

rzeko

chodzili,

czem rni

wozach wiek swj trawicych."*) Po-

oenie jednaksiedlisk Wenedw Tacyt domysom

zostawi. Do-

na pobrzeu

Ptolemeus

piero

zatoki Wenedskiej,

wali

dokadnie wskaza,

161)

(r.

nazwa Wenedw staa

sie

Teodozego

(r.

na wschd pooonej, byto-

wikszych Sarmacyi ludw.*") Odtd

gon. Powtrzyy j: napis na mo-

necie imperatora Wolusiana

tora

Wisy

od ujcia

Wenedy, jako jeden

(r.

253)**)

tablice

drone impera-

Ale najdokadniejsz o nich wiado-

423)"*)-

mo

poda Jornandes (r. 550), wedug ktrego od gr okrajcych wiecem Dacije (Karpackich) w lewo ku pnocy, na
ogromnych przestrzeniach

a do Wisy zasiad liczny lud Winidw,

ktrego nazwiska zmieniaj si

wedug

plemion

'*)

Wyej

^)

Onidam hacc habitan ad Yistnlam asqne dn\-iam a

cyt

sinum.

H. N. IV,

Ptolem. Geogr. R'' ed.

obraz Sar.Tacyi
'8)

fol.

Nobbe

IIT

c.

5.

Langlois.

Imp. C. Va. F. Ga]. Vend. Yolusiano Aag. t

Wendico, Yolusiano Aognsto.

VI

s.

Yenedis,

totiim

Venedicnm

Geogr. de Ptol.

Kraj-

76.

dalico, Finnico, Galindico,

przilohy

Sarmatis,

27.

Germania 46.
Tenent aatem Sannatiam gentes maximae. Yenedae per

'")

miejscowoci

7.

Sciris, Hiris tradunt Plin.

**)

j.

Imperatori Caesari YanSzafarzyka.

Star.

Slow.

Szafa-

686.

Yenadi Sarmatae.

rzyka. Star. Slow. prziohy

VII

Yenedi.
s.

687,

Peutingeriana Tabnla itiner aria

lO
zamieszkaych, gwnie jednak nazywaj si Sowianami

Sowianie mieszkaj od

tami,
i

rde

Tym

Dunaju,

do Dniestru, a na pnoc

do Wisy."

sposobem naoczny wiadek Jornandes zapewni,

cych na pnoc od Karpatw Sowian, od

Wisy

^'')

bytuj-

rde Dunaju

do

Dla czeg jednak obok nazwy

nazywano Winidami.

Sowian

An-

Musiaskiego (Mieowego)

jeziora

inn

Winidw? Jornandes tego nie objani, ale nie ulega wtpliwoci, e ludy pnocne: Szwedzi, Dani, Teutoni, Anglo - Saksoni w staroytnoci
Sowian nazywali Windami, Wendami. Pniej w VIII i IX w.
podrnicy anglo-saksoscy, eglujc po morzu Baltyckiem, powtarzali dawn nazw Sowian: Winedi, a kraje ich zwali Wiim jeszcze

dziejopis udzieli

Winedland, Weonadland.^^)

nodlande,

Nareszcie

aciskiej

pisowni wiekw rednich zjawili si Vinidi, Wenedi, Yinades,^-)

Adama bremeskiego

(r.

Wi-

a u Helmolda

albo Winuli,**)

nithi,

Z dokumentw od
tylko na ziemiach
ale

1076) Winuli,^'^)

w.

przekonywamy si,

nie

wydartych Sowianom od czasw Karola W.,

Wezer w

na zachd po nad

dalej

XV

do

Bawaryi, Szwajcaryi,

krzyoway si dwie formy nazwy

Sowian: Wind, Windisch
Wend, Wendisch.^'^) Z biegiem
Tyrolu

do granic

Italii

^'^)

Cytata

ksidze

I 4. cyt. 4, 5.

pieni anglo-saksoskiego ptnika

Otera, kolo r. 900. Yeonodland, Yinodlande;
*i)

nedaland, Yinedan, Bielowski

*-)

Fredegera

mnicha bobbieskiego

Cobumbani; u
kum.

r.

Slavania

c.

Wulfstana

901)

Vi-

VIII w.

Ratanzwinidi;
amplissima

Vinidi.

Chr. 48, 67;

qui et Sclavi dicebantur.

in epist. ad

w dokum

r.

Athelbaldum: Venedi.

do-

863 Nabavinidi.

Germaniae provincia, a Ynulis

c.

u Jonasa
in vita St.

incolitur,

qui

10.

2.

Wind-gau

Wintsch-gau okolica
i

krla Alfreda I (871

Antiuitus Wandali, nunc autem (u 78) Winithi seu Winuli appellantur.

Helmold Chr.
*^)

igitur

cognomento

Slavi

Vandali. Ad. Brem, Hist. Eccles II

dicti sunt

")

et

VIII w. Vinedi;

I.

Ut Yenetiorum

627).

Bonifacego

846 Moinvinidi

^'')

olim

w.

642)

(r.

(r,

M. P.

w grach
w Tyrolu

mnstwo wsi sowiaskich

Harzu,

nad

r.

Windisch

Adie

ra.

(Etsch),

nad Renem w Szwajcaryi,

Windisch-Gratz m. w Styryi

przydaniem widisch lub wendisch, o czem powiemy

II

Wend wzia przewag

czasu forma

dzi

dla oznaczenia

So-

Germanii pozostaych, Serbw- uyckich tudzie szczSowian na Pomorzu, koo jeziora eby, Niemcy uywaj
nazwy Wendw, a kraj po wygasych Drewianach w Luneburgskim nazywaj Wendland.
Nazwa Windi, Wendi posza od pierwiastku wind, ale co
by ten pierwiistek oznacza dotd nie wyrozumiano, gdy bowiem

wian

tlcw

jedni

upatruj identyczno jego

kaj zwizku

nazw

ludy pomorskie osiade

nazw

massa wd, otrzymay

nazwy ludu windi, wendi,

szu-

napenionej

wody poczon.

przy porwnaniu

wyrazem woda, oba wyrazy rz-

si rnemi prawidami, a we wzgldzie gramatycznego

skadu,
dobnie

w,

krainie

ze znaczeniem

Przeciw temu powsta Szafarzyk, dowodzc,

dz

inni

India,

Indi,

wyrazem winda, wenda, oznaczajcym wod,**)

mniemajc,

kady z
domys

jakoby

Sowian

a nie

uwaanym by moe. Powyraz windi, wendi by nazw miejscoinny lud pomorski oznaczajcy, wedug

nich za samorodny

lub

Szafarzyka adnej podstawy nie ma.*^)

dwiku

Zblienie

pierwotnej formie

nazwy ludowej

jzykw

windi

nazw wody

udzi baupatruj rdo nazwy Wen-

aryjskich, nie przestaje

dotd w tej nazwie

dw, przez Niemcw Sowianom nadanej.*"*) Tymczasem
raani chcieliby z wyrazw: wind, g w n d
gw dd

daczy, ktrzy

szczegowiej

17,

obszerniej

a jeszcze

Kelto-

ksidze TV, gdzie wypadnie

las

mwi

o wjTiarodowieniu Sowian.

u n d acin, o n d a, staron. undea. anda, nndia (floctos)

unde, staro saks. nthia, angs. ydh skan. unn; star. pr. unds,
star. slow. on da (r. Ondawa), sao. uda, udaka (aqiia), gre. udor, lit. wandn,
ot ii h d e n s don. v a n d celt. vand, Tend, vond (l3avjias^, v i n (aqaa)
**)

Sanskryt.

red. niem.

L d. Szafarzyk.
pod Dynabnrgiem

*')

Star.

Star.
ii

Sw.

wd

Slow.

n
8,

8,

15

s.

15

s.

190.

Lotj-szw

Inflantach

polskich

woda.
191.

Der uralte Name Wenden fur die Slaven scheint ans dem aitskand.
vand =W*asser abznieiten; Wenden sind demnach AVasserleute, Sumpfleute, grade
wie die Finnen; beide so genannt von ihren germanischen Nachbam. Poesche. die
*^)

Arier. 1:8.

12
i

dae

wywie nazw Windw, jako

szczeglnie w okolicach podmokych/^)

lenych,

mieszkacw

ludzie,

szukajc po wiecie nazwy Windi, znajdujemy j w staroytnoci nie tylko na pomorzu baltyckiem, ale i dalej na zachd:

byy wiadome gry

Yindius,
w Azyi za Gangesem rzeka Winda czy Wenda
grzbiet wysokich gr Windhja,'^^) Widocznie wic pierwiastek
wind jest pra-stary spoczywa w oglnem rdle mowy aryjBrytanii, -^^J

Gallii,^")

Hiszpanii,

gdzie

'"'-)

jedynie badacze mog zasign wiata, dla rozpdzenia pomroki dotd zaciemniajcej wszelkie ich usiowania.

skiej, z ktrej

My

tymczasem zaznaczamy

Swionw

fakt,

Sowianie pomorscy przez

Teutonw od niepamitnych czasw zwani

Wendi, a

przez ssiednich

byli

Windi,

Czudw Wane, Wane.

Rnica midzy nazwami Windi, Wendi,

3.

a Veneti, Wenecyanie.

Porwnywajc nazw Windi, Wendi, Wenedi z nazw

Yeneti nadadryatyckim Wenetom suc, badacze utrzymuj, e
nazwy

te

jednego pochodzenia

ogle oznaczaj Sowian,

od morza Batyckiego do Adryatyckiego

staroytnoci zamie-

gruncie rzecz ta ma si inaczej. Staroytnym

Grekom wiadomi byli nad morzem Adryatyckiem Enetoi,

szkaych.-^*)

Szczegowe porwnanie keltyckich nazw drzew rnych gatunkw

*")

miillera
^**)

flu

Zur Abstammung der Slaven 12

= Sulgas,
^^)

drodze

Ober-

14.

Strabona Yindalum przy ujciu Sulgi do Rodanu, u Flora Yindalicus

u Ptolemeusa Yindinum m. Yindomagos m.

Ptolemeusa Yindogora

midzy Venta Belgarum

ski niedaleko

Winbornu.

sinus.

Callewa;

Z itiner. Ant. wiadome Yindorais po

Yindogladia prawdopodobnie wal rzym-

Forbiger Alt. Geogr. 208.

A komu

nie

wiadome

opat-

stwo Windsor?
52)

Ptolemeus

Wind =

biay,

Geogr,

II

c.

ztd Yindius oznaczao

21.

Wedug

teraniejsze

Kieperta

keltycka

gry Penas blancas.

nazwa

Alt

8.

15.

Geogr. 479,
s')

Kiepert.

^*)

Mannert, Surowiecki, Szafarzyk. porw. Szafarzyka

Alt. Geogr. 35.

Star.

Slow,

13

O u ind o

Eneti/-^) a nad morzem Baltyckiem

Pierwszych

i.

Wido-

Rzymianie przezwali Yeneti, ostatnich Yindi, Yenedi.

nazw ludowych byy rne i miay dwa rne

Nazwa Windw, jak wskazalimy wyej, pochodzi
od pierwiastku Wind, a jaki pierwiastek raita nazwa Enetw,
Wenetw? Odpowied badacze mog znale tylko w mowie
poudniowo - zachodnich Sowian, u ktr)xh Weneoia od niepamitnych czasw zowie sie Benetki, zawdziczajc sw nazw
miejscowoci podmokej, benetkom, u Czechw dotd benatki
nazywajcej sie.^*) Lud siedzcy na benetkach przy ujciu r.
Padu, zwyczajem sowiaskim zwany by Benetczanie, z czego
cznie dwie formy

pierwiastki.

Rzymianie

zrobili Yeneti,

Widzimy

Eneti.

Wenedw

dw,

wiec,

a Grecy dla braku

tv,

Enetoi,

nazwa nadbatyckich Windw, Wen-

wsplnego nie

nic

litery

ma

nazw

nadadryatyckich

Wenetw, Benetczan.*^

4.

Sowianie

przegldzie etnograficznym

Anty.

pierwszych piciu po Chr. wiekw, wskazalimy,

cz

pnocn
Wisy, drug

jej

zamieszkiwali

zachodnio-

Swewy od rde Dunaju

Wisy

na wschd od

w cigu

Sowiaszczyzny

do Dniepru

dalej

do
za-

mieszkiwali Wenedy.^^j

Kiedy po upadku pastwa Rzymskiego

(476)

zamiast da-

wnej nomenklatury klassycznej, poczto wiadomoci etnograficzne

czerpa
a

rzeczywistoci,

nazwy Sweww

na ziemiach przez nich zamieszkaych

^)

Wenedw

zjawili

zniky,

si Sowianie

Scylax Periplus; Scymni Chii. Orbis descriptio; Stnibo Geogr.;

Appian.

de bello Mitridatico. 55. pisali Ewszot.

**)
Szembera. Zapad. Slow. 195.
*')

Obszerniej

Poadniowo
^)
wyej.

o Benetczanach

Zachodniej, ktre z czasem

O Swewach w

zdam )rawe w dziele o Slowiaszczyzaie

Mryda zamierzam.

ksidze I niniejszego dziea, o Wenedach

w biecym

 H
i

Nazwy

Anty.

jednoczenie podali do wiadomoci senator

te

w Byzancie biskup Jornandes w Rawenie okoo 552.

Wedug Jornandesa Scytyja graniczy z Germani tam gdzie

Prokop

si

do Azyi.

ona wyniosemi
tycli

gr

Dunaju

Dniestru, Bohu,

Prutu,

przestrzenie

Mieowego rozcigajc

albo od jeziora

Istra poczyna,

rzek

r.

grami (Karpackiemi)

zmieniaj si

si Dacyja, okr-

Od

ksztacie korony.

wedug

Winidw, ktrego nazwiska

liczny lud

plemion

miejscowoci zamieszkaych, g-

wnie jednak nazywaj si Sowianie

wego-grodu ziemi Romaskiej

zmierzone

nie

lewo ku pnocy, na ogromnycli przestrzeniach,

do ujcia "Wisy zasiad

si

dalej

Scytyi mieci

tej

do

sie

Sowianie od No-

Anty.

Mieowego rozcigaj
do Wisy, Najdzielniejsi

jeziora

do Dniestru, a na pnoc

Anty, dotykajc morza Czarnego, od Dniestru rozcigaj si do

Dniepru, oddalonego na wiele dni drogi od poprzedniej rzeki."

W innem

miejscu Jornandes,

Ermanrika
on

or

350),

332

(r.

tw,

opisujc zwyciztwa krla Gotw

Antw

powiada,

na Wenetw licznych,

Lud ten pochodzcy

'^)

pobiwszy Herulw, zwrci

wprawnych do

nie

lecz

boju.

jednego szczepu nosi trzy nazwy: Wene-

Sowian, ktrzy chocia obecnie (w VI

za

w.)

wadzy Ermanrika."^^)
Prokop rozpowiadajc o ucieczce Herul()w, okoo roku
krainy
z
na lewem brzegu Dunaju, blizko ujcia r. Morawy
494
pooonej, do Warno w, wzmiankuje, e wszystkie ludy sowiagrzechy nasze, dociskaj nas, dawniej podlegali

skie

pozwoliy im przez swe ziemie swobodnie przechodzi.**^)

W innem
i

mie'scu Prokop wspomina o napadzie

Antw na

Anty

granice rzymskie.^^)

De

Origine Getarum

^^)

Jornandes.

**'j

Post Erulorum caedein idem Ermanaricus

quamvis armis

disperiti, sed numerositate

nihil valet multitudo in bello,

ut initio expositionis,

^'^)

Cytata
in

objanienia

w ksidze

I 4.

Yenetos arma commovit:

poUentes, primo resistere conabantur.

armata advenerit:

praesertim ubi et tnultido

id est, Yeneti, Antes, Sclavi ...

De bello Gothico lib. II c. 15

Jam cnim saepe Hunni, Antae

Sowian
na pnoc

527)

mieli siedziby

vel catalogo gentis dicere coepimus,

nunc nomina reddidere,

)

c. 5.

(r.

str.

ab una stirpe

De

Orig. Get.

qui

Sed

nam

hi,

exorti, tria
c.

23.

205.

es Sclaveni

trajecto

fluvio,

Romanos

pes-

od zatoki Meotyckiej

nazw Antw
protektor

po wsiach

wspomnieli jeszcze Agatias

bytowali.'*)

(rr. 560)**)

mira posa Antw.***)

Inni greccy

no-

Pniej

Menander

Awarw Meza-

rozpowiadajc o zabiciu przez

582),

(r.

Anty jedno nazwisko Sporw

e sporadycznie

niby dla tego,

sili,

Dawniej,

bardzo licznym ludem/'')

byli

powiada Prokop, Sowianie

gdyby

pisarze jak

nie

sy-

nazywaj ich Sowianami.

Z przytoczonych wyej wiadomoci przekonywamy si, e
syncy u Niemcw^ pod nazw Winidw, Windw, Wendw
Sowianie ju przed VI w. byli ludem bardzo licznym, wiksz
o Antacli,

szeli

cze

Europy zajmujcym,

wyrosym

jednego szczepu

na dwie

W kocu

VI w. nazwa
zamiast jej nazwa Sowian rozszerza si na ludy
Ok. Tym sposobem ogromna
zamieszkae nad Dnieprem
przestrze od rde Dunaju a do Oki, na pnoc do morza

gazie Sowian
Antw znika, a

Antw

podzielonym.

Batyckiego, a na poudnie do

Sawy

Italii,

morza Jaderskiego, rzeki

dolnego Dunaju pod jedn, ogln

nazw Sowiaszczy-

zny zasyna.*')

Sowianie Wsciodni

5.

Prokop
wian

lib. III. c.
)

pellavit
sitis

sowiaski na So-

Antw, nie powiedzieli dla czego by odrniali dwie ga-

manus

**)

Zaciodni.

Jornandes, podzieliwszy nard

sime foedissimeque vexavenint,

res ad

et

pugnam

Dalj: Postea

venit, qTia

inter

Antas

ab hostibus Antae

Sclavenos orto dividio

et

victi

sunt.

De

bello Gotb,

14.

De bello Gotb. 1. IV c. 4.
Nomea etiam aoadam Sclavenis Autisue unum

Sporos jLntiaitas, ob id opinor, qaia

tabemaculis regionem obtinent.

De

OTZopdfirfj,

bel. Got.

1.

III

erat:

hoc
c.

est

14.

utrosue enim ap-

sparsim

s.

et rare po-

336.

Porw. Szafarzyka. Star. Slov'. 7. 2 s. 8?.

Menander fragment 6.
*")
O siedmiu plemionach sowiaskich w Tracyi zwiastowa wiatu pisarz
armeski Mojesz Choreski. (yt od 370 do 489 r.^ lecz e Tracyja naleaa w VI
w. jeszcze do cesarstwa Wschodniego, przez to mieszkacy jej do Slowi iszczyzny
**)
**)

oie liczyli si.

Nastpio

to dopiero

pniejsze wieki.

^
zie

-^

i6

jednego szczepu pochodzce.

rnica midzy Antami

Sowianami

Musiaa
i

by

wszake jaka

wanie dochodzi

tej

usi-

ujemy.

Ze wiadectw staroytnych dowiadujemy si

VI

ju

przed

w. Sowianie byli ludem osiadym, pastersko -rolniczym, miu-

jcym

ziemi, ktra ich przodkowie podnosili ze stanu natury,

wasna prac

uprawili

gi, na

karczowiskach wyorali pola, za-

budowali wsie, grody, warownie, witynie, gromadzili si dla

kupiectwa na targowiszczach, lub

obyczaj,
liny,

cze

opola,

religijna

upy,

upowanienia

ale te

mowie,

wiece.

wpywem

pod

rnice musiay

mil

wadz

po ogromnej

kwadratowych wynoszcej,

otoczenia,

by

Mowa,

gminy, obsztiny, oko-

Wszake rozpynwszy si

przestrzeni kilkadziesit tysicy

musieli,

ktrych staroci, upani sprawowali

ludu.

Sowianie

koo chramw na

jednoczyy ludy

wyrnia si

jeszcze tak

mae,

nieco

ledwo

by je dostrzedz mona byo, e nie ubliay jednoci narodowej.

Napyw rnych cudzoziemcw, krzyowanie si z nimi, wpyw
postronnej cywilizacyi wprowadzay w Sowiaszczyznie zmiany,
ktre bardziej, ni odcienia w mowie, uwydatniay r(inice w na-

wytwarzay osobne plemiona, sowem wprowadzay nowe

czynniki spoeczne i pastwowe, na podstawie ktrych plemiona
zleway si w ludy.
Pierwotnie podstaw ustroju towarzyskiego Sowian byy:

rodzie,

rd, wsplna

dowe

wasno

wiec.

z niej

wypywajce wszechwladztwo

Z biegiem czasu podobny

ustrj nie

lu-

wystarcza.

Sigajc myl po Sowiaszczyznie w epoce VI w. dostrzegamy

rnic w ustroju Wschodniego jej dziau od Zachodniego. Nad
morzem czarnem Sowianie yli jeszcze w pieradnych wadzcw i waniejsze sprawy
na wiecach rozstrzygali.**^) Tymczasem w Sowiaszczyznie Za-

dolnym Dunajem

wotnej prostocie, nie mieli

**)

Slaveni et Anti non uni parent viro,

vitam agunt: ac propterea

Prwp, de

bello Gotli.

1.

utilitates et
III.

c.

14.

sed

damna apud

ab antiquo
ipsos

in

in

populari imperio

commune

vocari solent.

chodniej, po granicy z

ju

Chr. znajdujemy

Rzymianami,

pierwszych wiekach po

wladzcw, ktrych Rzymianie krlikami (sub-

take obok wspulnowadnych osad, indywidualnych posiadaczy ziemi. I gdy Sowiaszczyzna Wschodnia mar-

reguli) zwali, a

niaa

prostocie obyczaju na

przyjwszy

dnia,

wsplnowadztwie opartem, Zacho-

oparty na dwch

ustrj

stanach

wstpywala na drog rozwoju politycznego

odrnia sie od wschodniego dziau.
polega podzia narodu na Sowian Antw?

wyszoci

Czy

kultury

wskazuj,

mowy

staroytni ten podzia

Sowiaszczyzna

6.

swej

na tern

nie

Bd co bd

nie na rnicy

ziemianw,

dzieje

oparli.**)

Lechiicka.

Wedug

pomnikw sowiaskich, Pnocno-Zachodni Soepoce od X do XII w. dzielono na Lechw

Czechw, zaliczajc do Lechw: Polanw, Lutykw, Mazow-

wiaszczyzn
i

grn Wis osiade,'')

mieszkacw waciwych Czech, Mo-

Pomorzanw,"*^)

szanw,

za

do Czechw

liczono

nad

ludy

Sowakw. Siedziby Lechw rozcigay si a do

morza Warskiego, "-) a kraj zamieszkany przez nich zwano
Lechi/^j ktr od Czech dzielia pustynia.'*) Tymczasem krorawian

*'*)

barbara.
simi.

O Sowianach Antach Prokop ir.wi: una est utrisue lingua ad modam

Nec forma corporis inter se differunt. Sunt enim proceri omaes ac robustisi

De

bel.

Goth.

III,

wiaa nad Wista rzeki

,

m/A

cA

14.

Nestor z dawniejszych poda,

'*)

h nposbnaniiA

no-iiaiie, .I<AxoBe jpoyaii

Bielowski M. P.

cA

pocztku XII w. opisujc

osiedlenie Slo-

.I/^xone, a ott> rtX'L .IAsobTj npcasBa-

u .loyumi, iiim MaaoBinaiie,

iiiui

JIoMopiaie."

553.

I,

'')
Wedug ywota Konstantyna filozofa, wypisanego w Pskowie r. 1492
jakiego dawniejszego chronografa, pierwotny orygina ktrego wedug Bielowskiego,
w. ^przyszed Wojciech do Moraw, Czech i Lechii."
pisany byl przed kocem

Wedug
i

Nestora

-I/AxoBe

W ywocie

znaczeniu kraju:

Wedug

'*)

u ^Iexu."

Tom

II.

Kb

K-',T/J\xarL

.l<AXbi."

se H IIpcycH, Hju.

Bielowskiego M. P.
'^)

taca

wiatopolk

inne.

-)

Wodimir szed

I,

zaj

ich grody:

npiicfejATb

kt>

Przemyl, Czerwie

I s. 90,

624, 690.

Mopio Bap/AsBCKOMy. Nestor,

551.

Konstantyna raz

bTj

Bielowski M. P.

^exu

Nestora

II

witopek

znaczeniu luJu:

Bielowski Al P.

.TrtVxil.
z

Rusi

.I/i\xil
I,

.,npin'.ta>'a BT}

H ^6X11, drugi raz

90.

noyCTUuiAi MeAio .I/AXH

ibid. 693.
2

nikarze

Lechitw,

nw

nie

poowy XII

od

polscy

rozcigali

nazwy

ktrych jako poganw

Lutykw,'-^)

wieku, dajc

bynajmniej

nazw

Polakom

Pomorza-

na

tej

pogranicznych nie-

To wszake nie przeszkadza nam,

zgodnie z Nestorem
ywociarzem apostoa Konstantego, nietylko Polakw, Pomorzanw
Lutykw zaliczy do lechickiego
przyjaci barbarzycami zwali.
i

dziau, ale nawet

doczy

albowiem pierwsi

Odr

uyczanw

do niego

Obodrytw,

niczem innem jak tylko przedueniem za

tego samego ludu, ktry mieszka

midzy Wart

Odr,

Obodryci za, we wzgldzie etnograficznym, niczem nie rnili si

Wsplno

od Lutykw, zaliczonych przez Nestora do Lechw.

pochodzenia wszystkich ludw polskich, pomorskich nawet

bw zaabskich

kronikarze

dokadnie pamitali

polscy

Ser-

jeszcze

w XIII w., a obmyliwszy dla nich przodka Lecha, wyznaczali

potomkom jego udziay od morza Batyckiego do Karpatw, od
i

Wisy

na Zachd

by

chw take
kronikarza

Ohr

dziano,

r.

1124),

Lech

Wezery

Lechici

wedug

upewnienia

gdy si

X[[ w. dowie-

rodzonymi brami, utwierdzono si

brami Czechw

Pnocno-

Zachodnia Sowiaszczyzna, we wzgldzie etnograficznym,

si na lechick
'*)

strza

'^)

czesk.

'*)

inferior;

Z biegiem czasu

Mierzwy: Vanda Polonorum

Wincentego: Lechitae."

Cze-

niepamitne czasy lud swj nad

osiedli.")
byli

morza Pnocnego.'")

przodek Czech, ktry

(r.

Wtaw

Czech

przekonaniu,

do

swj

Kozmy

rzekami

sive

pod

Lechitarum progenitore

Bielowski M. P.

Terrae autem praedictorum principum

II,

dzieli

wpywem
U

Mi-

170, 341, 342

fuetunt

hae:

Boleslai

Pomorania

Kazimiri Caszubia; Wladislai pars Ungariae (Slowaczyzna), quae inter

flu-

Danubium et Moravam consistit; Jaxae Sorabia (reminiscencia Jaksy

Kopanicy w XII w.); Wroczislai Rana; Przybislai et Odonis Drewyna; Przemislai

vios Czissam,
z

Sgorzelicia, quae

nunc Brandeborg appellatur. Et

in Slavonia et Corinthia,

quae circa

et intra fluvios

caeteri terras caeteras et districtus

Albeam, Odrara, Pyanam, Dolsam,

Vtram (Vkra\ Rekniczam, Warnam, Hawlam, Sprowam, Hylam, Sudam, Myeczam,

Trawnam et circa alias perpetuo dominio possederunt. Boguchwa. Kronika u Bielowskiego M. P. II, 479.
") Boemus, dicatur et terra Boemia. Cosma apud Pertz. Monum. Germ.
XI, 39.
''^)
Wedug Pfula: Polak, luiski Serb a pnocny Poobjan dei jeneje

19

wypadkw politycznych dwa te dziay rozosobniy si, mowa ludw

do ich skadu wchodzcych przybraa osobne cechy, tak e obecnie, gatunkujc ludy wedug mowy, badacze zaliczaj do lechw:
Polakw z Kaszubami, Serbw -uyczanw, szcztki Sowicw
na Pomorzu, Mazurw w Prusach Wschodnich, a take ugasych
Lutykw, Obodrytw

Zaabskich Sowian.

Czesi,

Morawianie,

Sowacy, wedug mowy, stanowi drugi dzia Sowiaszczyzny

Zachodniej, ktr wedug badaczy, monaby nazwa czesko-polsk,
albo

Wszystko

czesko -lesk."*)

sunku do teraniejszoci,

ale czy tak

zupenie suszne

to jest

samo byo

sto-

staroytnoci?

Porwnywajc ksiki polskie i czeskie drukoA-ane w XV^I

atwo przekona si, o ile mowa dwch bratnich ludw
bya wtedy bardziej jednakow ni teraz. O ile ludy te byy
blisze midzy sob z mowy, przed tysicem laty, kiedy u Czechw byy w uyciu samogoski nosowe twarde / jak u. innych
Sowian, kiedy u Polakw goski r\ t\ d' nie zmikczay si
w rz, , dz, kiedy w wyrazach nie opuszczano jeszcze gosek
r,
a dwiki nosowe nie zredukoway si do q,
twardych
r, lecz istniay w bardziej rozmaitych formach, jakie si dotd
Slzanw,*") kiedy liczba podwjna
dochoway u Kaszubw
podobnie jak pozostaa dotd
istniaa u wszystkich Sowian
u Serbw uyczanw, sowem kiedy mowa sowiaska od morza
Batyckiego do Dunaju i gr Karpackich nie podzielia si jeszcze
na narzecza, ktre dopiero okoo XIII w. zaokrgliy si, rozwijajc odtd cechy swej odrbnoci.*') Jedno mowy zapewniaa
wieku,

(/,

/,

Paploaski. Objaaienie do mapy SoCz. M. Serb. za r. 1858 s. 53;

w., jako dodatek do przekadu na jeyk p<3lski kroniki
wiaszczyzny lechickiej
Helmolda r. 186 -. Obywatele Opawy, Cieszyna i Krnowa, wedug jeyka niezawodnie byli Lechowie." Szafarzyk
Star. Sw. 38 przyp. 73 s 423.

swjby."

"")
**>)

fu, jak wyej 3.

Dotd istniej a,

nOJCKOMT. ASUKt.

r.

1870

S.

56, 57.
<i,

o,

u, ^.

i.

Prziwuzoos Indo - Europiskich ryczw.

w jeyku polskim od X do XI[[ w.
starosowiaskiego, porwna wyborne dzieo p. Raudouina
*')

Pful.

zmianach zaszych

O jpeBHe

Baudouin de Courtenay.

84.
C.
i

M.

S.

oddaleniu

wsj

r.

1858.

sie

jego

zacytowane.
2*

51.

od

20

wsplno

wa mow
i

za

Czechw.

wskazuje,

mowy w

rnicy

nie na

si na wiec do ubstwio-

w. schodzili

nego modami przodkw

staroytnem poszanowaniem

do wityni, prawdopodobnie nad

niejszego Hawelbergu.

sw, tam

zapewnienia Tacyta posowie Ziemianw ze stu po-

wiatw swewskich

j.

Morawian,

X do XIII w.
e do tego byy

epoce od

objani usiujemy.

inne powody, ktre wnet

Wedug

przyj my-

podstaw do podziau Sowiaszczyzny na Lechw

Wreszcie sama nazwa Sowiaszczyzny lechickiej

Lechw odrniano od Czechw

t.

ma powodu

pochodzenia ludw, a zatem nie

^-)

niedaleko tera-

gdzie ze stu powiatw wybierano po-

natury rzeczy nad

ni, jakich dostrzegamy

Hobol,

r.

lasu,"

gminem

przewodniczyli ludzie mo-

wyprawie Chatowada

do Czech przeciw Mirobudowi

19),^^)

(r,

napadzie

nikw. uyckich na stolic krla Wanja

ornikami

tumw or-

Czechach

(r.

51),

Durzycw z Frankami Saksonami r. 531, Zkde si

wzili ludzie moni? Wszake nie zrodzia ich ziemia? Odpowied na to znajdujemy w samym ustroju Sowiaszczyzny Pnocno- Zachodniej. U Sowian Swewami zwanych od niepami-

walce

si ludzie
dorabiajcy si majtku na

tnych czasw, obok gmin wsplnowadnych,

wolni na lechach***) siedzcy, rolnicy

wasn rk,

niezalenie od gmin wsplnowadnych.

bem obok wasnoci

wasno

rolnikw,

lechw wicej przy

cw

wicej

moniejszego

ziemskiej,

ludzi
i

czyli

liczy, ten

narodzie osobny stan lechw, ludzi

Tacyt. Germania,

^^)

Wyj.

*)

nij w

ksiga

c.

^'^)

obok osad

Kto

uwaany by

za

ornych, gotowych

ze

sw

39.
lo.

oznaczeniu wyrazu

U uyczanw

lechickie.

Powoli wytworzy si

s.

19*^.

lec ha, Ijecha w staroytnoci dam objanienie

21.

*^)

sposo-

osadzi jecw, lub zakupie-

swej czeladzi

miano knezia zyskiwa.

^2)

osobista,

powstaway dwory

swym dworze

Tym

wsplnowadnej, wytworzya si

ziemska indywidualna,

wsplnowadnych
z

zjawili

dotd kne znaczy

tyle co pan.

21

stawa pod zwierzchnictwem zasueszych kneziw.

czeladzi

Takich lechw dostrzegamy u Durzycw, pod

asi, ktrych Saksoni

brali

(r.

niemilosierdnie mordowali, a ziemie ich za-

W IX

531).

w.

o szerokiej ich potdze

zaoeniu

wyszeniem

w IX
w

nim

siay,

wieku Piasta, u Polanw

rozwin
i

Pomorzu

u Lutykw,

dorobi

moebne byo

Po-

przed wy-

upyn

mu-

stanie natury lechy zdoali na

gospodarstwo rolne, zorganizowa

sie

na

lechi przewodniczyli

wiekw

nie jeden, a kilka

wiadcz

w. pomniki dziejowe

Polsce, na

kraju zostajcym

osobny stan

nie

Czechach

przez Lecha Kniezna wskazuje,

nad gminem, a poniewa

karczowiskach

znajdujemy lechw

zaodrzaskiem Pomorzu, a od
danie o

acisk nazw

majtku indywidualnego,

sie

bez ktrego

wic

wyniesienie sie nad gmin, widocznie

po-

zaoeniu Kniezna odnie wypada do bardzo odlegych

czasw. Od VI w. lechi zjawiaj si nad
jako przedstawidanie o

ab

narodowoci, organizuj ojczyste kraje, najprzd po grani-

ciele

cach

Frankami

Saksonami

Danami

VIII w.

krajach

podbitych przez Frankw, znajdujemy lechw jako osobistych posiadaczy ziemi

Mohanem
nikw

w VI
w VI

co wskazuje

niewolnych,^")

ludzi

w Durzysku

posiadali

wasno

lechi

ziemsk

nad

niewol-

ujarzmieniem ich ojczyzny przez Frankw

jeszcze przed

Nie moemy z pewnoci powiedzie, aby tak samo

byo nad Wart
Wis, ale zaprzecza temu nie

w.
w.

mamy prawa

mg mie

e wzrost

skoro do uwagi przyjmiemy,

miejsca bez osobistego

Wreszcie

majtku

lechw nie

poddanych do usug

gminem
si oni
gwnym czynnikiem w ustroju Sowiaszczyzny Pnocno -Zachodniej, a gdzie wpyw ich sign, mnoyy si orne zastpy,
warowne grody, wsplnowadne gminy czyy si w ludy,
ktre poczuway si na siach
nie day si podbi lada najedcy.
Tem si tomaczy rezystencya Sowian na ziemiach swewskich
i

roboty.

u Polanw widoczna

VIII w. przewaga lechw nad

przynajmniej od tego czasu staj

*)

tem wiadectwa

dokumentw niej

18,

21.

22
przeciw nieprzyjacioom
nie

mogy

Saksonom, Normanom, Waregom, czego

dol<aza ludy sowiaskie nad Dnieprem, pozbawione

wic miano Sowiaszczyzny

Susznie

organizacyi leciickij.

le-

naley caej Pnocno -Zacliodniej Sowiaszczyznie, gra-

ctiickij

nice ktrej od

wschodu

nie

bdc

oznaczone

ceci

etnograficzn,

pomykay si

tak daleko, jak tylko organizacya leciicka sigaa.

wiemy
Nie
jakby od dawna leclii wznieli grody czerwieskie,
Bugu,
ale w X w. wadza icti sigaa na porzecza Dniestru
inne
kiedy Waldemar kijowski zabra r. g8i Przemyl, Czerwie
i

grody

lackie.'^')

gwn cech Sowiaszczyzny

zdoa wszake jednakowo rozwin si
ludw do nij nalecych
Ujarzmienie Durzycw

Ustrj leciicki

stanowic

Plnocno-Zachodniej, nie

u wszystkich

Frankw

przez

Saksonw

(r.

53 0

Zaabskich Drewianw przez

W. (r. 789), Rakusw przez ksit bawarskich (w kocu

VIII w.), Sowakw przez Madiarw (r. 907), Serbw midzy
Solaw a
przez Niemcw (r. 927), uyczanw take przez
Karola

ab

Niemcw (okoo 960

lechick

tak,

r.),

w samym

niszczyo

zarodku organizacy

nazwa lechw, jako osobnego

nawet sama

znika na ziemiach tych ludw.

Morawian

Cze-

chw wczesny wzrost wadzy ksicej najprzd w bojach

warami w VI. i VII. w., potem z Frankami i Niemcami w

VIII.

stanu

^^)

IX. w. ogranicza znaczenie lechw.

Ksita

czescy,

A-

przy-

waszczywszy sobie wyobraenia cudzoziemskie, mniemali, e caa

ziemia w kraju do nich naley
e tylko z ich aski pochodzi
i

moe

osobiste

wadanie ziemi.

Lechi innego byli usposobienia:

si udzielnego panowania na swych terytoryach, lecz ju

w IX. w. korzy si musieli przed surow wadz panujcych.
Wadyki gmin kmiecych rwnowayli w Czechach znaczenie
wadykw wytworzy si stan
lechw, ^^) pniej za z lechw

dobijali

Bielowski M. P.

")

Nestor.

*)

U Sowakw

>

Nazwa lechw

zamieniono
istniaa u

I,

624.

j nazw
Czechw

zemenin".
jeszcze

XIII w.

Pniej

zamiast

uycia.

nad

bod

Morawie

Wis. Tam w

od gronej potgi Frankw, ludy cieszc si

leniu

odda-

dugo swo-

bezpieczestwem zewntrznem, niedopuszczay wzrostu

wadzy ksicej.

Za

to

lechw

ktrzy

wadajc

orne

druyny, organizowali

Czechach

"*)

na Pomorzu

Inaczej sie stao

Z czasem

uprzywilejowany: s-lech-ta

nazwa lechw wysza

23

Chr. oni

dobrami ziemskiemi

obszernemi

si

osobny stan

osadnikw na wschd

prowadzili

grody,

mnoyli si monowadzcy,

rzeczywistoci

Polsk

w Morawie

utrzymujc

wznosili

zamki

do Bolesawa

Wiedzieli o tem

rzdzili.

s-

Polsk
nazywali Lchi, a ludy polskie, pomorskie
lutyckie Lchitami
odrniajc Czechw Morawian u ktrych ju w X. w.
wadza ksica cieraa znaczenie lechw. Pojmowali to dokadnie
polscy kronikarze, dla czego rozcignwszy miano lechitw od Wisy na zachd a za ab, Czechw
Morawian po
siedni

pobratymcy

nad Dnieprem

dla tego

za

obrbem

lechickiego dziau zostawili.

Wzrost potgi konungw ruskich

nem

wschd

Nowgorodzie nad Ilme-

tam szerzeniu si na
Sowiaszczyzna Pnocna od X. w.

Kijowie nad Dnieprem, stawi

ustroju lechickiego.

podzielia

si na Lechick

7.

Rusk.

^')

Zwizki Pastwowe.

Sowiaszczyzna Pnocno - Zachodnia wedug pomnikw

VI. X. w.
przedstawia si ciaem towarzyskiem spojonem jednoci mowy, obyczaju wyobrae religijnych i spoecznych.
Lud pracowity, oddawna osiady, skupia si na brzegach rzek.
,

wyraenia ,^lechy a wadyky" uiywano pany a wladyky."

Ireczek.
Slowanske
Prawo II, 62.
^) Gdy w Morawach, Czechach u Sowakw znaczenie wyrazu lech zamio
si, poczo uywa wicej zrozumiaego wyrazu: zemanin, zemenin.
Szafarzyk
i

Star,

Sw.
'*)

38, 3

s.

415.

lechach szczegowiej 2i.


na urodzajnych polach,

powoania

24

na pobrzeach morskich.

lub

Jest on

myliwcem, pszczelnikiem, ale

wyrobu sprztw domowych, odziey, umi
korzysta z darw natury warzy piwo
mid wyrabia sl egluje po rzekach
puszcza si na morze.
Lud mieszka sposobem towarzyskim w kupie, w osadach zamknitych, otoczonych

rolnikiem, pasterzem,

nie gardzi prac, dla

ogrodami

dawno

polem na trzy zmiany podzielonem.

ze stanu natury, jest jeszcze

Wyszed

on

ju

znacznym stopniu prosta-

towarzysko podnieca go do zbliania si z ssiadami,

do zawizywania stosunkw przez czenie si gmin, opoli, up
w ziemie, kraje. Po granicach z Rzymianami pojcie o pastwie
wadzy rozwijao si wczeniej ni w oddalonych ustroniach
kiem, ale

Pomorza
szo

lub

zachodu:

Ssiednia

wiato

nadwilaskicli puszczach.
z Italii

Francyi, nieco

cywilizacyi

poudnia od Grekw.

teutoska, rwnie jak prostota sowiaska miay

dzicz

si dopiero cywilizowa, skada ludy drobne, z czasem wiksze,

nim je czas w pastwa zleje, nim wrg zmusi do czenia si pod

wadz

jednego wodza, wojewody, zwierzchnika, knezia.

prawy

orne

Rzymianami, Teutonami

Roz-

Skandynawami da-

wno ju usposobiy pograniczne ludy sowiaskie do obrony

wasnych siedzib, wznoszenia grodw warownych, obierania sobie
wodzw.

Wszystko

pewno

siga pocztkiem

to

kupcy rzymscy przesiadywali

a

w. podczas najazdw

II.

ni si

bardzo odlege, za-

przed Chrystusowe czasy, albowiem

warowniach

I.

grodach morawskich

w. po Chr.
czeskich, ''^)

Rzymian na Morawianw,

mia swych wodzw,

lud bro-

ktrych Rzymianie

krlikami (subreguli) nazywali.

W VI. w.
si

"-)

adnych

Sowiaszczyzna Pnocno-Zachodnia przedstawia

penym rozwoju podziaw na upy i zwizki ludowe.

Tu winnimy wspomni,
miast,

ale

mieli

wcale, a zatem

Tacyt

Ptolemeus,

e w

nawet wsi sposobem

miasta

byy

Czechach

pierwsze wieki po Chr. Niemcy nie tylko

towarzyskim
i

zabudowanych w kupie nie

ktrych wzmiankowali

na Morawie, o

niczem innem jak sowiaskimi grodami.


porwnywujc

ktre

Tacyta

nad

25

wiadomociami udzielonemi

Ptolemeusa, przekonywamy si,

ab

Odr w
w

stronie dziao

I.

VI. w.

ywo

drobnyci ludw, nazwy ktrych

przypomina

w cigu

gw

I.

tj

W cigu

w.

wikszo nazw
e w VI. w. sie-

piciu wiekw nie

zmniejszyo si

poszo pod

wykarczowano nie

"

upraw roli, przez co

Lingw, Lugiw, uyczan, ale nie zabrako
naszych;

si

ale

ludowych dotrwaa bez zmiany, przekonywaj c,

mao

co

to,

piciu wiekw znacznie

zmieniy si, niektre zniky, nowe wystpiy,

dzia ten sam rd, co

towarzyski

ustrj

Kraj cay napeniony massa

wiekach.

II.

przez Pliniusa,

mao

ich

przez

lasw,

do dni

rozmnoy;

co

si Polanie nad Wart, gdzie dawniej znajdowano Bukowianw,

i nad Dunajem
w Rakusach, a byo ich niezawodnie peno po
:

rozmaitych miejscach, kiedy okolice zwano Opolami, a nawet lud

pod

jeden

nazw Opolanw zasyn. Nie skadaj Sowianie

pastw, swobod gminn miuj nad wszystko,
upy zadawalnia potrzeby narodowe, ale gotowi ju

jeszcze wielkich

podzia na

s,

razie

w tym

niebezpieczestwa

czy

si

dla wzajemnej

obrony

tworz zwizki od morza Batyckiego do Dunaju,

gr Smolnych (Hartzu) a za Wis ku Wschood Mohanu
dowi z t jednak rnic, e na zachodzie zwizki ludowe wyi

celu

'

stpuj

silniejsze,

Idea cywilizacyi,
i

lepiej

organizowane, a na wschodzie sabsze.

postpujc od zachodu

poudnia ku wschodowi

pnocy, wczeniej skrzepa na zachodzie

na przewodnikw

ludowych wyniosa lechw, ni nad wschodni prostot zwierzchnictwo schwycili wargskie konungi.
rodzina

Frankw

chrzeciaska
i

Gotw,

wasnego rodu

r.

pokrewiestwem poczona
Serbw nadabskich

zwierzchnicy, z

630 podczas

U Durzycw panowaa
musieli

krlami

si ju
Na Pomorzu
Weletw, z ksitami

Derwan

ktrych

by oddawna

zjawia

panowania u Czechw Sama,

zaodrzaskiem dwa zwizki Obodrytw

daj si pozna w VIII, w. jako ludy potne, zorganizowane w narodowym duchu, zdolne odpiera pogaskie tumy
Saksonw, Danw
Normanw. Dalej ku wschodowi leca

na

czele


Sowiaszczyzna
coby

sie

niej

niejce

ginie

zapomnieniu.

dziao

VI.

Byy

kronikarskich.

Wis,

26

V1L

w.

Nikt nie mwi o tem,

,

powieci

jeli nie liczy

tam osobne ludy na Pomorzu, nad Wart,

grn Odr, bezpieczne

w dawnym obyczaju, w

od najazdu nieprzyjaci, mar-

Ustro

plemiennej swobodzie.

gucha kryje w sobie mnogo ludw podrastajcych w prostocie,

a gdy troch pniej wiat si im bliej przypatrzy, oka si
Wislacy ze stolic w Wilicy, Chrobaty z krakowskim grodem,
czycanie nad Bzur, Slzanie nad
Odr, Kaszuby
z Gdaskiem na Pomorzu, lecz nad wszystkich wygruj nad-

lz

wartescy

bo

Polanie,

siedzia na uprawnej

e w

gos w wiecie,

Bu

a n e

to lud

oddawna pracowity

na polach

roli,

geografii Ptolemeusa

(r.

jeszcze

wtedy ju mia
i6i)

I.

w.

taki roz-

nazw

pod

zapisany.

15.

LUDY

Granica

1.

VI. w.

podleg,

ZIEMIE.

midzy Sowiaszczyzn

nie-

podbit przez cudzoziemcw.

Po upadku Durzycw r. 531, granica niepodlegej Sowiaodsuna si na wschd tak e poczynajc od Dunaju
naprzeciw Passowa miedza graniczna sza ku pnocy w kierunku

szczyzny

Szumaww do rde

czyby Solawa

Sowianami

Niemcami

od ujcia Solawy

wierzchowin

Solawy, potem

do samego

r.

linia

Alary,

w VI

ujcia
w.

jej

porzeczem do

nie wiemy.

zkd

jeszcze
i

Szlei.

celne

jednak,

aby

jej

rde,

koo Hamburga,

ku pnocy porzeczem Styru do wierzchowin EgNikt wtedy nie oznacza granic supami
i

ludnoci; Herule

Danw

Pewno

na pnoc porzeczem Ory do

zachodniem porzeczem Ilmenawy do

komory

lecz

graniczna pochylaa si na zachd do

dalej

dory

aby,

stanowia granic midzy

pasporty nie

w kocu

przez kraje

kopcami,

tamoway swobodnego krenia

V. w.

sowiaskie bez

nad Dunaju przechodzili do

wszelkiej przeszkody.

Gry,

27

bota, niekiedy rzeka stanowiy granice ludw, ale

lasy,

or

scach otwartych

miej-

koci polegych zaznaczay kresy po-

siadoci.

zn

Wskazana wyej granica rozdzielaa w VI. w. SowiaszczyPnocno-Zachodni na dwa wielkie dziay: zachodni podbity

przez cudzoziemcw

wyjtkiem

jej

wschodni, niepodlegy.

pyna

ujcia,

Wwczas

aba

wrd swobodnych

jeszcze

za

osad

sowiaskich.

Wiek VI

wan

stanowi bardzo

epok w

dziejach

Sowia-

Dzia ujarzmiony przez Frankw

Niemcw, marniejc pod przemoc obcych ywiow, przecho-

szczyzny Pnocno-Zachodnij.
i

sw

wuje

narodowo w

oddaleniu od

miast,

pozbawiony

lecz

praw obywatelskich, schodzi na podrzdne miejsce, wynarodawia

si, powoli przechodzc w niemieckich gburw: Szwabw, Bawarw, Saksonw,

wreszcie

Austryjakw.

wynarodowienie Sowiaszczyzny

pod rozwag,

cigu

dalszym

Upadek

podbitym

niniejszej

dziale

a tymczasem

pracy,

przejdziemy do przegldu etnograficznego niepodlegej

poczynajc od rozpatrzenia

szczyzny,

jazdw Karola
2.

terrytorii

Sowia-

czasach na-

W.

Terrytoria

jej

powolne

wemiemy

Sowiaszczyzny niepodlegej do
IX

epoce od VI do

789.

r.

Sowianie Pnocno-Zachodni
dziereli w swej mocy ziemie od morza Batyckiego do Dunaju
za
i Karpatw, od porzeczy Solawy i aby na wschd
Sowian Wschodnich, posady
do granic Litwy, Jadzwingw
w.

Wis

ktrych

pomykay si na

porzecze grnego Bugu.

brzegw pomorskich wyspy: Rana

z archipelagiem,

Przylege do

Imbra

(teraz

Fehmern) u brzegw Holzacyi, tudzie ostrowiska przy ujciu Odry

do Sowian

naleay.

Posiadoci

Szlezwiku do Jutlandyi, ujcia

land,

Falster,

Saksoni

VI do IX

ale

Dani.
w.

sigay niegdy w

aby, wysp duskich:

niewiadome wieki posiadoci

Zostaje

bya

ich

do wyrozumienia gdzieby

granica

Sowian od Danw

gb

Alsen, La-

te

opanowali
epoce od

Saksonw?

28

Dawniejsi badacze niemieccy, a ze sowiaskich Szafarzyk,^)

idc za Adamem bremeskim mniemali,

e rzeka Delbda, wpadajca do aby wyej Hamburga, dzielia
Sowian od Sasw. Postpujc dalej ku pnocy, badacze szukali
Giesegranicy nad r. Swantin
z biegiem jej sigali do Kilu.

Lelewel,^) Paposki,'^)

brecit,*)

cli

potem

Plilferding,'')

na zachd do

dalej

r.

nad Delbdy posunli

granic

Bieliny

(Bille),

tro-

Pawiski szuka

jej

si na massie nazw miejscowych sowiaskich, mniema e posady Sowian sigay niegdy po abie
prawie do jej ujcia.**) Rzeka Styr (Stor) z dopywem Swale
miay stanowi granic midzy dwiema narodowociami, tak e

jeszcze dalej, a opierajc

Faldera (Neue-Miinster) jeszcze na ziemi

go

zdania trzyma

si

Perwolf.

Sowian leaa.

^)

Streszczajc wiadomoci, jakie znajdujemy

Sowian porzecza
nastpny sposb.

siedleniu przez

spraw

t w

Adam bremeski,
Sowianami

wa

Sa.sami,

Pozbiera

mnieman

dolnej

przypomnia

sobie,

ustanowi tak

dziejach o za-

aby, wyrozumiewamy

dociekajc gdzieby

granic cesarstwa

bya
Karol

zwan

granica

Saxoniae."

wic Adam dawne wiadomoci z nich utworzy dogranic,^) patrzc oczami XL wieku na to co si dziao
i

1)

Staro, Slow. 44,

5)

Narody VIII, 13.

Mapa do Helmolda w przekadzie polskim.
Geschichte d. Wendischen Staaten I, Q.
BajiTiucide C.iaufliie s. 4. Bopna CiaBaiiL cl IljmaMU

*)

IlojiacKie CiOBflHe

')

repMaiiHsauiH CjiaBflin.

*,

midzy

W. umocowy-

limes

2)

^j

Takie-

7.

dalej.

s.

120.

50.

jego
opisujc granic ustanowion przez Karola W.
linia graniczna sza: ab Allimes Saxoniae, powiada
biae ripa orientali usque ad rivulum quem Sclavi Mescenreiza vocant, a quo sursum
limes currit per silvam Delvunder usque in fluvium Delvundam; sicque pervenit in

Adam Bremeski,
nastpcw, tak zwan zwan
^)

Horchenbici

(teraz

Hornbek)

et

Bilenispring

(rdo

r.

Bille),

inde ad Liudvinestein

Wispircon (Wesenberg) et Birznig (rzeczka Bissenitz) nie daleko wsi

Pronsdorff, progeditiir. Tunc in Horbinstenon vadit usque in Travena silvam sursumque
per ipsam in Bulilunkin (Blunk), mox in Agrimeshov (teraz Tarisebeck) et recto ad
vadum quod dicitur Agrimesvidil (Stocksee) ascendit. Ubi et Burwido fecit duellum

(niewiadome)

et


w pocztku IX
sie

29

Badacze dawszy temu wiar, trzymali

wieku.

jego wiadomoci, nie

zwaajc na

to,

pniejszy od

Helmold, granice posiadoci sowiaskich jeszcze

oznacza

mieni

tak

w IX

pewno kierowa

mogy

ficznymi:

nach
i

odkryli, nic

Waniejsza

Karol

w.

sie

W. umocowujc

niezawodnie

to

granice cesarstwa,

wicej widokami strategicznymi, ni etnogra-

wiec posady Sasw

granicy, a

tej

Adama

KII wieku

do Faldery, ktr
od r. Swantiny na zachd
punktem pogranicznym Sowian z Sasami.*) Jeli

dalej

by

XII w. posiadoci Sowian sigay do Faldery,

byo

gdybymy

Sowian lee po obu

nawet granic

te (limes

stro-

Saxoniae)

ona dla etnografii Sowian przynie by nie moga.

jest

wiadomo,

Sasi

r.

822 z rozkazu cesarza

Ludwika pobonego, wyparszy Sowian od ujcia Delbdy umocowali si tam przeciw Sowianom,***) ktrzy jednak pniej wy-

Walka o posiadanie tej okolicy pamitn bya dugo,

gdy jeszcze krl Henryk (r. 1062) nadajc saskiemu ksiciu grd
Racibrz, warowa, aby to nie byo powodem do naruszenia granicy Saksw, ktr wtedy sami Niemcy uwaali za nominaln.*')
Sasw.

parli

campionem Sclavonim interfecitae eutn, et lapis in eodem loco positus est

memoriam. Ab erdem igitur aqaa sursnm procnrrens terminus in stignum Colse
(podobno Ploner-see) vadit; sicqne ad orientalem campum venit Zuentifeld (Bornhowed)
isque in ipsum flumen Zuentinam (Schwentine*. per quem limes Siisoniae usqae in
contra

in

pelagus Scythicum (Bauckie m.) et

mar

quod vocant

orientale

delabitur.

(Adam

Strumie Mescenreisa oznacza Miedzjrzecze, lecz jakim sposobem midzyrzecze mogoby sie zwa rivulas?
Hilferding uwaa, e Adam omyliwszy sie miejscowo przez ktr przepywa strumie, przyj za nazw samego strumienia. Miejscowoci t musiaa by wyspa niej Lauenburga, otoczona Lab i Delbd wpadajc do aby dwoma korytami, co rzeczywicie miedzy-rzecze tworzyo. Eopba
CioBam. c HtMiiaMH. 49.
Helmold I, 47.
9)
'**)
An. 882. Sasones jussu imperatoris castellum qnoddara trans Albiam in
loco cui Delbende nomen aedificant, depulsis ex eo Sclavis, qui illum prius occupaverunt, praesidiumque Saxonum in eo positum contra incursiones illonim.
Wigger.
ir.

15)

Mecklenburg, Annalen
")

An. 1062.

ducis Ottonis

xonie limile
vel etiam

marchia

s.

I2.

Ottoni dnci
et in

qoem quidem

quoddam

castellum Razesburg dictum in ejosdera

pago Polabi situm.

ipsi

Saxones

nomine tenere videbantur.

saluo per omnia

et intacto

Sa-

tempore primi Ottonis unquam possessione

Wigger. Mecklenb. annal. 85

100.

Z tego wida,
na zachd od

W.

za Karola

Delbdy, a

r.

30

siedziby

za tern

Sowian sigay

pynca

niedaleko od niej

posady Sowian

podmywa.

jeszcze

Wysunicie

Bielina

musiaa

daleko

na zacid Faldery, jako pogranicznego punktu, rodzi

przekonanie,

pada

jeszcze

graniczna od Faldery na poudnie musiaa

linia

nie przy ujciu Bieliny, a dalej na zachd

gdzie okoo Ham-

Moebne jest wic przypuszczenie, e r. Styr z dopywem

byy granica midzy Sasami i Sowianami za czasw KaHamburg po sowiasku Bogbr, lea wtedy na granicy
rola W.
dla tego Karol W. wznosi warownie na
dwch narodowoci
Nordalbingw'^)
pniejszym za czasie,
granicy Sowian
burga.

Swale

kraina na zachd od

rozcigajca

powiemy szczegowo

Od

linii

ze

aby

od ujcia

a pod sam Hamburg

XII w. zwaa si Zadelbdzie, o czem

ksidze IV,

Faldera-Hamburg na zachd

owa Holzacyi: bya

siado Nord-ludw,
po granicy

r.

si, jeszcze

Delbady, prawie

to

VIII

IX

liczono:

Stormarsw

Holzatw, a na brzegu morza

dalej

do ujcia Egdory Titmarsw.

znajduj si nazwy sowiaskie osad

kraju

po-

wiekach Nordalbingia, po-

Saksonw, do ktrych

Sowianami,

mniejsza

zostaje

Ale
i

rzek,

tej

czci

co wskazuje

na zasiedlenie tego kraju przez Sowian wczeniej nim ich Sasi

Kiedy to by mogo? Wedug dziejopisw

sowiaska nad doln
moga posun si nie

koloniza-

wyparli.

cyja

jak

ab

ujcie

poowie VI

aby

poniewa

w., a

trzymali Saxoni, zostaje

drugiej

nia.

poowie VIII wieku

wic okoo

cia Sowian na ziemie Nordalbingw,

wczeniej

200 at dla naj-

zasiedlenia ich

opuszcze-

e Saxoni

Trudno jednak poj: jakimby si sposobem stao,

odzyskawszy opuszczone przez Sowian posady, utrzymali nazwy

'*)

Dokument

papieski

bus Slavorum, Danorum sive

22,

porw. Landau.

in confmir. 858 nazywa Hamburg

castellum"
Saxonum. Lappenberg. Hamb. UrUundenbuch s. 21,

Territorien

s,

283.

Wigera,

Mecklenb. Annal.

s.

18,

do-

858 przytoczony troch inaczej, Hamburg nie nazwany castellum" lecz

sedes Nordalbingorum Hammaburg dictam."

kument

z r.

31

sowiaskie, nawet na pobrzeach morskich, ^^) a nie wznowili

uj

Sowian

cyj

przez

nie

wiedz

pocz

co

utrzymuj

Hoizacyi,

sdzimy,

domnieman
od VI do VIII

Badacze uwiedieni

swoich dawniejszych?

Z^by w epoce
z nazwami sowiaskiemi

wiec,

koloniza-

wieku,

zachodniej

zachowali te nazwy. '*)

Sasi

obecna kwestyja objania si

My

bardzo prosty sposb.

Wedug

wiadomoci staroytnych Saxoni ju w I w. bytowali

nastpne wieki napyw
przy ujciu aby a do r. Egdory.
Saksonw ze Skandynawii na brzegi morza pnocnego zwikszy

w VI w.
aby

mnoyli si, a

si, Saxoni

manii

ju mocnym ludem w

byli

oba brzegi ujcia

By

trzymali.

Ger-

moe, Saxoni

pierwsze po Chrystusie wieki trzymali tylko pobrzene miej

scowoci
brzegi

Hoizacyi, ale widocznie,

morskie

z ich

najciem Sowianie

Nazwy wic miejscowe w

stracili.

Zachodniej

'*)
Pawiski (Ilo.ia. C.iac. 8
\2] wyliczana zachd odr. Swale w okrgu
Rendsburgskim: na pln. od Itzehohe. Peissen, do ktrego nalece pole zwao si

cz

Peissener-pool,

lasu Stresch, l'oding berghen, laka Mtt^en-brook, las kolo

Hen-

Bork holt. Draghe, Bucken, Gleusing, Machowe, rzeczka Bellerbach:

Na zachd od Hamburga: Lutes-horn wie w ktij jedna osada nosi nazw Wendlohe, inna Bell-horn. Doj lyw Alstery, wpadajcej do aby przy Hamburgu, Wanse
ma brzmienie sowiaskie. Okoo Itzehohoe, za czasw Karola W. wzmiankuje si
Welanao, napominajca Welan, Willan, Welana. Na pnoc od Itzehoe wie Wendsztedu zwie sie

Wend borne Do tego moemy doda: na zachd od Hamnazw sowiask: Alster = Halsztrow, Pinnau = Pienn, Pina nad
ktr miasto Pinneberg, Kriickau = Krukw do ujcia aby; Holstenau dopyw
z prawej strony do r. Stor (Styr
zapewno Olszawa, 01s7ann ? Nawet w kraju TitmaTsow niedaleko morza jest dotd wie Windbergen.
biittel,

na polud-zach.

burga rzeki

")

Pawiski, podobnie jak Hilferding

ab

inni zwolennicy hypotezy o przybyciu

mniema e Sasi przybyli z za morza do brzegw Hoizacyi, wypdzili ztamtd Sowian w VI

VII wiekach i dla potwierdzenia swego
przypuszczenia powouje si na wiadome podanie, zachowane u Widukinda i w zwier-

Sowian nad

w VI

w.,

ciadle Saskiem o przybyciu z za morza

CjiaB.

13,

"Wzgldem

17).

tego

Sasw do kraju Turyngw, Hadolau

zauwaa

nw do kraju Hadolaum, wedug uczonych

wyldowania Saxonw nie w Hoizacyi, a w
na pnoc od Bremen,

utrzymywa
do Hoizacyi

II w.

mieszkaj

cz

Pawiskim.,

w VI

twierdzi

w.,

Sasones

e
to

r.

krainie

(Ilo.ia.

podanie o przybyciu

niemieckich, powinno

nad morzem

kraju

Saxo-

si stosowa do

midzy r Wezer a Jahde, gdzie

dotd zwie si Hadeln. Jeliby

wzmiankowana legenda tyczy si przybycia Saxonw

co

zrobi wypadnie

za Chaukami,

do

musze,

od

Chalusy?

aby

wiadomoci

Ptolemeusa, ktry

na pnoc na pwyspie Kimbryjskim

Ob. Ptoleni. Gco^r.

1.

II

c.

2.

32

s pozostaoci dawnego pobytu tam SoVI wiekiem, kiedy jeszcze nazw niemieckici nie
byo. A gdy nakoniec Saxoni wyparszy Sowian, znaleli w Holzacyi gotowe nazwy sowiaskie, utrzymali je, troch tylko przekrciwszy. Tak byo wszdzie, gdzie Niemcy osiadali na ziemiach
Holzacyi sowiaskie,
wian,

przed

sowiaskich.

Zwracajc

uwag

przekonywamy si

aby

od

na pnoc,

stron

rzeki

Szlei

tam nazwy miejscowe mocno powiad-

czaj pobyt Sowianw.

cz Jutlandyi w staroytnoci zwaa si

Zachodnio-pnocna

Wandelsyssel, teraz Wendsysel

byy

si Wandelboer, u

zwali

miejscowoci

Winaebiorg

szerzy si

kraju pokryte

teraz

siedziba

j.

Wendw, w

pisarzy

do Jutlandyi,

s gbok

ktrej

Wandale.^*')

ale

sowiaski widocznie
pierwotne stosunki ludw w tym

ziem.

Obodryty.
w

YIII w.

dali

si pozna jako

swego zwizku drobne ssiedne

lud silny, bitny, liczcy do

ludy.

zapdzi si a do aby, dowiedziano

byli Obodryci, od
najprzedniejszym ludem nad doln

Kiedy Karol

W. w

r.

789

ab

dawna majcy swych ksit,

nieprzyjaciele

Saksonw,

zatwardziali

poganie, zapamitali

ktrymi od dawna prowadzili wojny,

take
Frankw Obodryci dokadnie

nieprzyjaciele pobratymczych Weletw.

*S)

tej

ywio

Podzia ludw

Obodryty, albo Obodryci

Oster - Wandel,

tajemnic.

a)

aciskich

miasta: Wester-Wandel,

Wendski grd.

j.

3.

si,

t.

osady: Waendlefolkhaert, Winaebierghaeret.^-^J a mieszlcacy

Waldemari

II liber census

byli

Jako przyjaciele

wiadomi zachodnim pisarzom,

Daniae 1231.

Langebek.

Script.

VII.

Saxo gram. czsto wspomina Wandalw, a w Petri-Olai Chro, znajdujemy: Slavorum seu Yandalorum." Langebek. I. p. 87. Wic Sowianie i Wandali,
wedug pisarzy duskich byli jednym i tyme ludem?
'*)

~~

33
ktrzy ich zwali po acinie:

Obodriti*j Obotriti,') a

Nazwy

Abodriti,-) Nortabtrezi,^)

Abotriti,^)

anglo-saksoskich pomnikach Apdrede.*)

te historycy polscy

od dawna

pisali

jednakowo: Obotryci.")

Szafarzyk znajdujc po Slowiaszczyznie nazwy miejscowe, powstae

z

bo dr,*)

pierwiastku

(vigil,

nazw acisk
sowiasku pisa Bodrici, a ma
nia Bodra, ktre z

dobao

Abotriti, Obodriti

zwaajc i nazwa
poczyna

pisarzy

mniema,
,

nie

Lelewel,

Obotriti przez wszystkich

dawnych

jednozgodnie

niezmiennie

od a

albo

o,

tych samogosek zaniedbywa nie wolno, tem bar-

o jest

Berlin

Laurissh. a 789, Annal. Moissiac a 804.

Anii.ii.

Eginhard. annal.

*J
a,

Annal. Fuld. a 795; Annal. Laurissh, a 795; Annal.

839.

Geograf bawarski dla odrnienia od wschodnich Obotrytw Osterabtrezi

')

zamieszkaych nad Dunajem przy ujciu

qua sunt

LUF, per duces suos

civitates

*)

Adam

6)

Helmold. Chro.

Brem,

1,

II

Cissy,

pisa: Jortabtrezi , ubi regio, in

10.

c.

I,

r.

partit,

2.

Krla Alfreda opis Germanii (871-901). Bielowski M. P. I. s,

Jedek Dominik Szulc pisa Bardzianie (o Pomorzu Zaodrzaskiem

)
'^

s,

bez orzeczenia,

samogosk spgoskow w sowiaskiej mowie

ma swe znaczenie przy bodry (dzielny).'")
gruncie nie ma

dziej
i

Abotriti,

sie

nie

na Szafarzykow.*)

przystaj

formy,

lepszej

nazwa pochodzi od imie-

ta

pisz: Bodrycy, Bodrycze, wszake

znajdujc

wypada po

y stao si ludu nazwiskiem. Posowiaskim i dotd niemal wszyscy

uczonym

to

sie

kocwk

przyszed

strenuus), dzielny, baczny,

do przekonania,

9, 21), lecz

gub.

w Pockiem,

Witebskiej,

Bedre

kraju

Bedrici

gubernii

e dwik

znaku zdaje
Abotriti,

sie

T,

istnia u

Sowian

baltycliich

1850

IIcT, Ea.iT,

C.iaB,

4.

Biedrzyce

wzmiankowane
nazwa upadego grodu

oraz

by moga

BTjjpuMa dla

niepewno wymawiana

objania przystawk samogoski przed

Apdrede,

Kaluskiej,

Beruskim w Czechach,

w dawnych dokumentach w Germanii: Bidrizi, Bidrici

Bodroku w Baczce. Star, Slow, 44, 7, s, 608.
*j
Hilferding mniema, e najprawdziwsza forma
tego,

r.

poparcia od nikogo nie znalaz.

Bodrica

*)

cztery osady

13.

tego

niemieckich formach

innem miejscu Lelewel powiada, e szuNarody VIII, 13 przyp. 21.

kajc dla nazwy Obotritw rzeki, nasuwa sie cale prosto Odra, Ob-odrici koo-odrzacy, (Narody VIII, 60, przyp, 64). Ale takie przypuszczenie jest nie moebne, albowiem Obodryci nigdy do Odry nie sigali, a wic Odrzacami by nie mogli. Lepiej
'O;

Tom

li.

T.

si o co spiera, bo nazwa Obotrytw w polskiej mowie

zmikczeniem nazwy Obodrytw, lub nawet Bodrytw.
stek

bodry posuy

widocznie

jej

jest tylko

Pierwia-

jako przymiotnik

ludowi,

si przezwa B-Ldrycy, Bodrycy, a w dziejach pod nazwa

Obodrytw zasyn^') Z biegiem czasu Bodry wywyszyli si
Ictry

nad ssiadw

stpne

naleay

stanli na czele zwizku, do ktrego

na-

ludy:

Wgry

wysunici na

najdalej

zaclid

fronte

in

totius

Trawny a do rde Egdory

Szlei.
Sawni
w bojacli z Danami
Normanami, od nadzwyczajnej odwagi
nazw Wgrw, t j. odwanyci pozyskali.^-; Jeszcze w XII
od

Sclaviae"

r.

wieku posady

Waldery

r.

ici

r.

Swantiny,

do m,

na pnoc do Kilu, a dawniej niewtpliwie

Swale,^^)

gb

sigay w

dociodziy na zacid od

Szlezwiku

Mieli grody: Starogrd niem. Olden-

burg nad morzem, Bukowiec, potem Lubicz, niem. Liibek nad

Bo

Trawn,

nad jeziorem Boskiem, Lutienburg, widocznie

grd Lutw, ^*) Utin,

Do

wie Bow.

naleaa ssiednia wyspa Jmbra,

nici

H. Leo, wedug litrego der Nahme bezeichnet

denn er kommt vom russischen obdirat: oder

sobie poradzi niemiecki historyk

sie (die

Obodriten)

obodrat,
1')

13)

tylko

d.

ais Grenzriiuber,

h. iiberall abreissen, pliindern."

w Monum.

Bielowski

(T.

I.

s.

wielka
ding.

dawna nazw Obotrytw

ma powodu zarzuca jej, jako dawno przyjtej w pimie polskiem. Mona

przywrci w rodku wyrazu gosk d zamiast / i pisa: Obodryci a prawi
nie

molda Yagiri, a
-

Ob. Wigger. Meckl. Annal. 105.

Polon, utrzyma

dowiej Obodryty.
12)
U Widukinda Vaaris.
o d

niem. Feimern,^''')

a g

a.

kraj

ich Yagria.

sanskryckim

zmian zachowao si w
IIcT.

13;

Ba.i.

a.

967;

Adama Brem.

Korze wag,
^ g a r a

chrobry,

pochodne
niem.

Vaigri,

Vagri; u Hel-

waga, po-waga,
a c

e r

narzeczu Kostromskiem: yrapij,

mny,

y^taJieiTL.

z nie-

Hilfer-

C.iaBbim). 52,

Helmold

s.

I,

47.

s: Lutke, Lutken, Lutkendorp, Lutkenbiittel wyranie naLutw przypominajce, jak w Pockiem Lutocin. Suchecki, Ziemie Tacytowych
Sowian w Bibl. War. r. i86l. T. IV. s. 518. Wypada jednak zai Strabonowych
uwaa, e z najciem Niemcw do krajw sowiaskich w Xn. w., kiedy Niemcy
wypdziwszy Sowian ze wsi, sami w niej osiedli, Sowianie budowali sobie takieje
nazwy wie z do .latkiem maln, czasem lutken. Ob. ks. IV, 74 2. c.
">)
Ad. Bremeski IV, 45.
1*)

Holsztynii

zw

t r

byo gwne

gdzie

Lubeki wpada

Swartaw^a, od ktrej

r.

Do

stanowisko piratw.

r.

Trawny

niedaleko

w. lud zwal sie Swar-

tawianie, u Tacyta Suardones, u Ptolemeusa Farodeni.

Obodrycy waciwi
morskim do

Warnawy,

r.

od

Trawny na wscid po brzegu

r.

a na poudnie do

wedug

Na/.ywano ich take Rarogami, co

dzi od grodu Rarogu, zburzonego

fryda

I r.

ludu,

ktry go

Mieli

jeszcze

przez krla

Pewniej jednak,

808.'")

r.

Jedlny (Elden).

Szafarzy ka

ma

pocho-

duskiego Got-

grd ten przybra

nazw

zbudowa, bo tak byo w obyczaju sowiaskim.

grody: Roztoki, Iw, Bukw, Wiszomir, Zwie-

rzyn, Weligrad

zwany Mikilenburgiem, Magnopolisem,

pniej

czego urosa nazwa teraniejszego Meklenburga, Warin, Dobin,

Worle.

Poabianie

Adama bremeskiego Polabi u poety Samieszkacy pobrzey aby od r. Jedlny (Elden) i granic Obodrytw a pod Hamburg. Niegdy osady ich
pomykay si do ujcia aby, lecz w poowie VIII w. Saksoni
trzymali brzegi

ksona Polabingi,

aby

prawdopodobnie do Hamburga. '")

Granica

ldowa od Hamburga na pnoc do Waldery niepewna, zmieniaa

si stosownie do powodzenia ora, bo tu wanie w rodku Holzacyi byo pole do rozprawiania si z nastpujcymi od ujcia aby
Saksonami. Na pnoc leay siedziby Wgrw. Gwnym grodem I^olabian by Racibrz (w r. 1154 Racesburg). Jest to ten
sam grd, ktry Ptolemeus pod nazwa Lacisburgium zapisa. Nie-

Smiowe

daleko od tego grodu

'^)

Go;lefridus.

Danorum Reric
fulco, buteo,

rarogi z

destructo emporio,

dicebatur.

Eginh. annal.

der Blaufuss wielkoci

bkitnym dziobem

quod

a.

808.

jastrzbia,

nogami uywane

bo porwane ptaki rozdzieraj.

pole

pamitne

in

Oceani

porak Sowian

litore constitutum,

Polskie Rarog, czes.

kolo biot

byy do

sie

lingua

Raroh ptak

Polsce
tuajcy.
Okrutne to ptaki,

polowania.

Linde, Sownik.

'";
Dawniej mylano, e granic zachodni Polabian stanowia r, Delbda,
ztd lasem postpujc w gr r. Trawny do jeziora Kolse, z ktrego Trawna bie-

rze

pocztek,

Bieliny,

lecz

Pawiski

Giesebrecht

posunli granic
powie Iziano wyej.

Hilferding

jeszcze dalej, jak

icTi

na

zachd do

3*

r.

-~
od Sasw

kraju od

Delbdy na

r.

nazywaa si Zadelbadzie (Sadelbandia).

Do Polabian liczy wypada dwa mae ludy:

zachd do

Bieliny

r.

Cz

1105.^^)

r,

36

Bytecw,

dzie ludw, lecz

lanie poznani

Smolanw
w

ktrym badacze wyznaczali osobne miejsce

w. pod

nazw

Posady

ografa bawarskiego Smeldingon.

midzy Domitz

czstk

gruncie byli oni tylko

w pocztku IX

Smo-

Poabian.

Smeldingi,'^) a u ge-

icli

Szafarzyk upatrywa

Boitzenburg nad ab,^*^)

rz-

waciwiej

lecz

ich

szuka w pobliu Dcmitz aby nad Jedln, gdzie wie Schmolen nazw Smolanw przypomina. ^^)
Grd ich zwa si Smeli

najprawdopodobniej

Connoburg,-"^)

dinc

osada

teraniejsza

na

pnoc od r. Jedlny (Elden), Konw, sowiaski Koniew, ktry

Niemcy na Konnoburg przekrcili. Mieli grd czany, teraz Lenzen nad

ab.

Co si

nazw

tycze

Bytecw, wiadomych

nazw

warskiego obok Smolanw pod

to

przyjwszy

ten badacze mylnie

lud

cznych stranikw, wspomnionych

skiego pod

nazw

Moryckiego
thenici

pocztku IX w. pod

Bethenici zapisanych,-*)
za Wietnikw,

przez Thietmara merseburg-

siedziby im wyznaczali koo

Mniemamy, e pod nazw Bethenzer, Be-

jeziora.^'')

ukrywa si miano sowiaskie Bytecy

Helmold.

18)

Eginhard. Annal.

34, in terram

I.

pograni-

Cukesburger,-^)

*8)

a.

Polaborum

in

campum

808, Annal. Fuld., Regino,

siedziby ich

qui dicitur Smilowe.

Ademar.

a.

808,

Slow. 44, 7 s. 610.

21)
Jak z nazwiska serbo - uyckiego Smolara Niemcy zrobili Schmaler, tak
nazw osady Smolany przekrcili na Schmlen. O pooeniu siedzib Smolan okoo
20)

Bethenzer, Bechelenzi, Betchelclereri,-^) a u geografa ba-

Star.

Laczan szczegowo

Wiggera.

22)

Annal. Moissiacen.

a,

809,

Domitz

23)
2'')

Ibid. an. 811.

Prope

illis

Wigger.

Med.

Meklenb. Annalen
Annal.

s,

s.

10.

10.

(Linones) resident, quos vocant Bethenici et Smeldingon.

Szafarzyk (Star. Sw. 44, 7, Lelewel (Narody VIir, 15) stre przedgrodw, u Thietmara wspomnieni pod nazw Kukesburger, Wcthenici nie

2f*}

mie

mogli osobnego
z

kraju

posiada

dla

tego

nimi
2**)

Paposki.

Mapa do Hclmolda,

Bytecw

nie

wypada bra

za

jedno


leay nad
81

ab

Z7

ssiedztwie Linianw,

W.

przeciw Karolowi

ktrymi razem

r.

Miasto Boitzenburg nad

walczyli.-'^

ab

przerobione ze sowiaskiego na Boitin, najprawdopodobniej

Byte, jak By ton, Bytom, By ten i inne na ziemiach polskich,
przypomina Bytecw, ktrzy z czasem zlawszy sie z ssiadami,
pod ogln nazw Poabian w XI w. zasynli.
Li ni anie u Eginharda pod r. 808 Linones, wzmiankuj si
z wojpodczas gdy krlewicz Karol przeprawia si przez
Smolan.-"*) Annaskiem, ktre wid do kraju Linw (Linones)

ab

li.ci

IX

w.

zowi

Lmaa, dodawszy

ich Lini, Linai, Linones,-) a geograf bawarski

mieli

siedem

biskupstwu Hawelbergskiemu

r.

W nadaniu Ottona

grodw,^*^")

946 wzmiankuje si prowincia

Linagga (Lina gau). Do tyche Linw Szafarzyk odnis wspomnionych

strony
i

annalist fuldeskiego pod

przez

Laby,

-a

take

nes,

e w

Glinianie.

e
e nazwa ta odpowiada

niemieckiej

Hluini, Lomatzi

wyej oznaczone nazwy wypada czyta

^'j

Lingones

Linoges,^-) a opierajc

w mowie

zwyczajnie odrzucano, nap. Liine

bardziej,

z lewej

.si

niektrych kodeksach Eginharda napisano Hilino-

Hilinonicum bellum

mniema,

795 Liuni

Adama bremeskiego

przez

przez Helmolda Linguones,*') Lini

na tem,

r.

Lecz

ju

Lelewel

w IX

w. h

Glomuzi,

Glini,

tem-

miejscowoci, na ktrej bytowali

zauwaa,

Liuni (Liineburg) nie

wypada bra za jedno z Lini, ktrzy mieli siedziby za ObotrytaSteknic.^*) Hilferding utrzymawszy Szafami, midzy Jedln
rzykow form Glinianie, siedziby ich posun dalej na wschd
od wskazanych przez Lelewela, mianowicie nad r. Warnaw.^^)
i

2")

Annal. Moissiac.

28)

Eginhard. Annal.

-*i

Poeta Saxo, Annal. Moiss., Fuld. Bertin.

**;

Linaa est populus, qui habet

3)

Helmold

'-)

Ibid.

I,

I,

2,

a.
a.

8ii.

808.

civitates

VII.

7.

37 (w niektrych Tvydaniach 38

l.inoges, lud spokojny,

ustroniu

Slow. 44,

3'l

Star.

*)

Narody VIII,

**)

BajiT. Cias. 4.

15.

7,

yjcy.

610.

Slavi

illi

dicti

sunt

Lini

sive

38

aba,

Przeciwnie Pawiski upatrzy ich nad

jak Lelewel, miedzy

Jedln i Steknic.^*^)
Dwie nazwy podobne do siebie oczywicie oznaczaj dwa
osobne ludy. Z nich Lini, Liuni, Linai, siedzieli z lewej strony

aby,

up

drudzy Lingones, Linones

Lina-gau, na poudnie

wsi Linw

Linum nazw

wedug

nianie,

aby

prawej strony

od Moryckiego

Helmolda, siedzia

dwie

jeziora, gdzie

Ludek

przypominaj..^")

ich

tworzyli

ten Li-

wrd okropnych bot, dwa dni

Naleeli wic do Hobo-

marszu wojskowego od Hawelberga.^^)

lanw

zwizku Obotrytw

bezzasadnie do

wic

Linianw

ich

a o Linach, Liunach

strony

z lewej

Warny wedug mowy

mowy serbskiej
lub Wrany do
kiego jeziora

nad
r.

ab,

niej.

Wrany wedug

bytowali od wierzchowin

Jedlny (Elden), a na wschd

Od

(Miiritz-see).

Warnawy

r.

dokoa Moryci Smoludami

Chya-

zachodu mieli Obodrytw

lanw, z innych stron byli otoczeni lutyckimi

W pomnikach

nami, Ratarami, Brzeanami.

Rynu,

rzeki

aby, powiemy

obodryckiej,

zostawimy

policzeni,

botach okoo m. Rynowa

XI

XII wieku

wzmiankuj si Warnabi, Warnebi, Warnavi, Wornove^^)

widocznie

co

Warny.
^*^)

myl, e

Wie

'")

po drodze

nazwa

Tame

IIoJiaSCKie CjiaB. 20.

sne, ale dla nich

nij

i gwna

wskazuje

Jedni

ta

forma

ich

powstaa od

na mapie

r.

Paposkiego

t,

d.

nazwy

bya

Warny,

czar-

umieszczeni Lingo-

ssiadw icli za aba przysuguje nadpis: Glinianie.

Linw po drodze z m. Wittstok do Reinsberg (Rynw),

Linum

Fherbellin do Berlina.

Kiedy Mciwoj, syn ksicia Henryka r. 1106 oblega Hawelberg, doniemu, e w pobliu mieszka jaki lud zamony we wszelkiego rodzaju dostatki,
mieszkacy s spokojni i o adn burzliwo nie podejrzani, gens uaedam
^^)

siono
ale

foret e vicino, fertilis

omnibus bonis, habitatoresue

Porro Slavi

et nullius turbulan-

ejus quieti,

Mciwoj

z 200 Sa300 Sowianami, po dwudniowej podry, przedzierajc sie przez gszcze lasw, trudne do przebycia wody i straszliwe bagna, napad na mieszkacw wcale
nie spodziewajcych sie napadu.
Helmold I, 37, a wedug edycyi 1580 r., c 38...

tiae suspecti.

sami

dicti

sive Linoges."

sunt Lini,

Tych Linogw Paposki

molda

s
^^)

Mox

illi

Ad. bremeskiego

habitant Chizzini.

Helmold

niepotrzebnie

przezwa Glinianami.

Ob.

przekad Hel-

93.

I.

c.

2.

lib.

II

H
c.

Szafarzyk, Star.

c.

10.

10.

Ultra

Polabingi

Sw.

44,

7.

quos Lingones

sunt

et

Warnabi.

item Lingones, Warnabi, Chizzni;

39

inni

czarnej, lecz

Wranowo (Wamw),

tyckiem zamieszkaym

powiadcza

to

w kocu V

w.

a mieli

ci

nius

siedzieli

Mieli grody:

ogle.

Malikowo, (Malchw), Krakw, Parchim.

Wami

Wrani,

ci

nie tylko od

od wrana, wrony,*') a od tego niedaleko do

Raroga, ktrym si mianowali Obodryci

nazw

sama rzeka moga otrzyma

nej,"**^)

barwy

byli

dawnym ludem na pomorzu

nazwiska swego staroytnym wiadomi,

pochd Herulw, kiedy

(okoo

Danw
Wamw,*^

nad Dunaju do

493) przechodzili przez kraj

r.

bal-

Warny posady w tem samem miejscu, gdzie ich Pliw. znajdywa. To nam wskazuje, e Wrani, Warni

na jednem miejscu od

do XII w.

zawsze byli ludem

sowiaskim.*^)

b)

y.

c y.

yk

i.

VIII i IX wiekach na zaodrzaskiem Pomorzu wystpuje

zwizek ludw pod ogln nazw Weletw, przez cudzoziemcw
Weletabi zwany eh J)
pierwszych rozprawach z Karolem W.
r.
dali
si
lud potny, zawsze nieprzyjazny
pozna
jako
789

Frankom, nadzwyczaj

^'^)

no w.

dokumentach Meklenburgskich

objanieniach Dr. Pful pisze:

zrwna wrona.

czarny,

*i)

Hilferding

*^

Prokop de

Czas.

W.

Eginhard zape-

XII w wzmiankaje si rzeka WarCzornica, korze wam = wran,

Wamowa

Tow. Mac. Serb. 1864

s.

229

Ba.rr. Cjob. 52.

Goth

bello

postea transcurrunt Danos

Badacze nie

15. IIos

II, c

(Herulw) cuncti Sclavenonim popali

Inde vastam solitudinem permensi, ad

per fines suos transmissere.

*')

Biograf Karola

bitny.

Vamos

veniunt,

mogc poj,

aby Powianie

siedzieli

na pomorza baltyckiem

Nieme .mi, uroili sobie, e Warni poznani przez Pliniusa i Prokopa w I. i V.

w. byli Niemcami i powdrowali pniej na zachd, a na ich miejscu osiedli Sowianie take Wami. (Lelewel, Narody IV. 24, 25, 27, 38.)
Nikt ze staroytnych
przed

Wamw

o opuszczenia przez

ojczyzny nie powiedzia.

Lelewel twierdzi,
Teu500 znaleli sie u dolnego Renu, gdzie mieli rozprawy z TeuIV, 20, Fredegar I, 15) Tymczasem komentator Fredegara, Gizot,
t Prokop

tony Warini
tonam-.

objani!

okoo

r.

Warni

pokona r. 595 mieszkali w Meklenburgu.

Badacze pomieszali dtva ludy. Childebert nigdy

ktrych Childebert

XV,

Ob

Chr. Fredegar

nie

wojowa w Meklenburgu,

181.

Wami

morzu.
1)

Eginhard.

Annal. an. 789.

jnitd

Renem

byli

rni od

Wamw

na Po-

wni,

40

Welety oddawna prowadzili wojny

ludem osiadym,

pewn

Frankami

Welety

mieli

grody warowne, miasta handlowe na brzegu morza, flot

wadali na morzu Baltyckiem,

ktrej nie tylko

ale

byli

waNastpne

przez ksicia Dragowita.

Sasami odkryy,

Obodrytami,

organizacy spoeczn, wojskow

dz najwysz, sprawowan
wojny

liczne

pomoc

nawet do Ho-

Anglii miao eglowali, a przytem posiadali wysoko

rozwinit cze bogom. Sowem ze wszystkich ludw nadbatyckich Welety byli najpotniejszymi i najstraszniejszymi Niemcom. Tymczasem wikszo uczonych, trzymajc si hypotezy
o przybyciu Sowan do Europy z Hunnami, czy nawet pniej
w VI w., dotd jeszcze utrzymuj jakoby Welety osiedlili si na
Pomorzu dopiero w VI w. po wypdzeniu ztamtd Niemcw.
Badacze nieprzyjli do uwagi, e w cigu ptora wieku przelandyi

siedlecy

w ludno
hypotezy

si
osiad, zagospodarowan. Niedorzeczno owej
Pawe Szafarzyk i opierajc si na wiadomoci

dalekich krajw nie mieliby czasu do rozrodzenia

liczn,

poj

Ptolemeusa o

Weetach zamieszkaych

przy zatoce Wenedzkiej,-)

mniema, e przesiedlenie si Weletw z Litwy za Odr mogo

nastpi dopiero po Ptolemeju w II w.-*^) Tu moemy przytoczy
zdanie Lelewela, e prawdziwym jest bdem w geografii Ptole-

wiee

meusa dostrzega jedynie

Astronom dzieo

wiadomoci.^)

Marinusa poprawia we wzgldzie matematycznym

cznym, a obliczenie ludw

tem

bardziej,

pisarze

Ptolemaei Geogr.

tw wyczyta
^)

nie

Star.

mglem;

Sw.

III.

Na

habitant Yeltae {OuiXrat).

II w.

w.

5.

nic

nie

nad

Wenedzk

zatok,

znali

tam tylko

wiedzieli.'^)

Szafarzyk,

Tacyt

Rursus Yenedici sinus re]iquum juxta oceanum

z gry Athos z XII. w. nazwy Welei

wypowiaa.

3.

*)

Narody IV,

^)

Ketrzyslii twierdzi,

s.

siedzieli

Plinius

Niema zatem pewno-

krajobrazie

moe bya

44,
39.

Weetach

Estiw (Prusw), a o

2)

astronomi-

nazw miejscowych znalaz gotowe

u Marinusa, ktry z innych pisarzy czerpa.

ci, aby Welety jeszcze

283.

Ptolemeus zrobi

omyk

sadowic Weletw na

41

znajdujc po caej Rossyi nazwy miejscowe przypominajce wo-

otw L j. ispolinw. olbrzymw, wieiikanw, upatruje w tem poparcie wiadomoci o bytnoci Weletw nad zatok Wenedzk.*)

Wedug

naszego zdania

innyci miejscacli

wskazuje to tylko,

mnogo

moga

szerzy

sie
sie

Rossyi, Czecliaci

Sowiaszczyzny nazw Wootw, Weletw,

e w Sowiaszczynie nazwa ta bya po-

wszechn, jako przymiotnik

ciach mogli

pozostaych

silnych, olbrzymich, gigantw;

ludzi

po caej okolicy i ztd w rnych miejscowoznale Wooty, Welety, jak si znajdywali

Dulby, Bodrycy, jedni od drugich daleko.") Identyczno nazwisk ludowych sowiaskich nie znaczy, aby lud jeden pochodzi
od drugiego

Mamy

samej nazwy.

tej

Dnieprem, nad Dunajem

dzimy jednych od drugich.

dnoczenie jedni nad Odr,

Wart, nad

Polanw nad

Rakusach, a przecie nie wyprowaPodobnie mogli

inni

by

Welety

je-

na wschd od Wisy, jak o tem

Ptolemeus sysza.^)

Zaodrzaskich Weletw Niemcy jeszcze

Vilzi,*)

VIII w.

skandynawskie czsto wspominay

a sagi

miasto Wilkinaborg, krla

Wilkinasaga.^")

Jest

wic

Wilkinus

sama saga

zwali

Wilkinland,

nazw

nosi

podstaw^a do przyjcia za

prawd,

obok nazwy Wolotw, Weletw istniaa inna nazwa ludu: Wilki,

jako przezwisko cechujce

udowodnienie

drapieno

wschd od Wisy, gdy lymczasem powinienby

Lygier

s.

wskaza

114

inapa>,

nie przez

ludu.

nazwach miejscowych

ale

omyk

ich

Nazwa

krainy

umieci

ta znajduje

Weletw.

Jest

na zachd od Odry (Die

Ptolemeus liczc Weletw do Sarmatw, tem samem

ich

umieci na wschd od Wisy

do Germanw

nie naleeli,
*)
')

Star.

Slow. 44, 3, 6.
na Woyniu, w Czechach

Dulby

nad

Draw; Bodr)cy

na Pomorzu

nad Dunajem przy ujciu Cisy.

^)

Zatem przypisywanie wielkiemu geografowi omyki, co najmniej

jest

przed-

wczesne.
*)

Eginhard.

sedcns super
catur.

litus

Take w

Annal.

a.

789 Natio quaedam Sclavenorum

Oceani, quae propria lingua Weletabi,

Vita Caroli Magni; Annal. Saxo pod

dicuntur.
^Oj

Szafarzyk, Star, Slow. 44,

3, s.

579.

r.

est

in

Germania,

francica autem Wiltzi vo-

952 Weletabi qui

et

Wilzi


wedug dokumentu

tam,

kw w
skiej

r.

dziewi

ziemi Szczeciskiej,

ssiednich markach

Wilczki,")

podbici

mowy.

uycach

dolnych

sowiascy wystpuj

nazw Wutschken,

pod

wedug wymawiania

ziemi Lubu-

takie nazwy przerobione

ziemianie

miejscowociach

niektrych

Wulkow w

wsi

A s

przez Niemcw, stosownie do swej

i

Wulkow. dwie wsi Wol-

Slawisch

70,

Podstpiskiej (Potsdam).

42

t,

Drewianw

zaabskich

j.

Wuczki.^2)
Jest jeszcze

skiego

nazwa, pod ktr Welety synli, mia-

trzecia

Lutycy.

nowicie:

Zjawia

pocztku XI

w.,

si najprzd u Titmara merzeburgpotem ju gona.^") Nazwa ta, po-

chodzca od pierwiastku lut

Weletw, Wilkw, jako

bya

(ferox, acer)

ludzi lutych

t.

j.

przymiotnikiem

drapienych, okrutnych.

W X w.

nazwa Lutykw guszy inne, z czasem staje si gwn

caego zwizku Weletw.
Posady Weletw leay nad brzegiem morza na zachd od

dla

Odry,

r.

do ujcia

r.

Warny, na poudnie

w gr

po Odrze,

do Lubusza, bot dolnej Sprewi, nizin uyckich, dochodzcych

do

aby w

miejscu gdzie Solawa do niej

po abie do

Kraina

liy od Obodrytw.

rzek

ay

ta

r.

podmoka, pena

bya ogromnymi
wiecem rozoone od

strumieni, pokryta

przylege wyspy,

Ztd w d

wpada.

Steknicy, ktra ich, rwnie jak

r.

Warna,

jezior,

lasami.

ujcia

dzie-

bagnisk,

Do niej naler. Warny do

ujcia Odry, mianowicie: Swanty Ostrw, Rana, teraz Riigen,

-

Riedel,

^^)

xonum
3,

1490:

z r,

Mark Brandenb, I, 225, w przypieku do rkopisu Speculum

Szafarzyk Star. Slow.
Wuczschken freye Leute von Zeol.
.

579-

Wolf, walizka,

12)

Sownik

XVII.

^^)

\vut/,ka ;fur

w., u Pfula.

Luticenses, Luticii, Leuticii.

(Bielowski.

M.

wolk, wokzek, wlk, wlczek).

Pomniki Polabian.

Czas. Mac. Serb.

Sa44,

Henningowy
r.

1863

s.

96.

Gallusa mylnie Selentia zamiast Leutitia

P. I, 394', u Nestora Lut"czi,

.loyniHH (Bielowski

tame

s.

553).

XCVIII. Szafarzyk mniema, e

si powinno czyta Leudizi, Leutici t. j. Lutycy, lecz ich ma za osobny lud od zaodrzaiiskich Lutykw i szuka na Rusi, gdzie peno nazwisk przypominajcych Luty-

geografa Bawarskiego Lendizi habent civitates

kw.

Star.

Slow.

Narody VIII,

29.

s.

28,

14.

690.

Lelewel tych Lendisi szuka

upanii Dioklejskiej.

43

Wkra

Uznoim, Wolin, Rzeki wpadajce do zatoki Odry:

z do-

pywem Randw a, Plena; do morza: Reknica (Rokitnica)

Dolenic z jeziora Doleskiego wyz dopywami: Trzebi
i

pywajc. Do aby:
z

czc
tak

wiele jezior

z wary

bot,

(Domnitz). Rzeki te

tworz

Tacyt

Hawelland.

tym kraju ludy

r.

by

mia

racyj,

byy

poprzedzielane

mocno podmoky

tak

Osiade

tworzyy nigdy jednego pastwa.

czyy

bezpieczestwa

poprzerzynanej

tej

sie

bot

massa strumieni

napeniony

ostro wiska, ktremi

mwic,

lasami

sie

Sucia

miejscowoci ludy nie

Ssiednie okolice

zwizki;

Na

sie znajduje,

zwa

dla tego

siedzce

botami.

dotd

Hoboli clio take wiele jezior

poudnie od
ale kraj nie

(Zauche).

wiele jezior

Domlic

H obol a czca

dopywem Rynem, Sprewj, Nut,

(Iile).
Take do aby: Rosa, Nuta,

Paw, Iow
Steknica,

r.

Dosz

pobocznemi:

silniejsze

potrzeby

ludy wystepy-

oddzielnie, szerzc sw nazw i na ssiadw.

Z biegiem
wiekw dawne nazwy przeistaczay si, a jednak jeszcze w X. do
XII. w. znajduj si niektre, ywo przypominajce te. ktre

way

Tacyt, Plinius, Ptolemeus zapisali.

Przegld ludw nalecycli niegdy do zwizku Weletw,

postpujc od pnocy, ku poudniowi.

rozpoczniemy,

Ranow

Rany

e albo

ktr

teraniejsi

wym

pruskim Riigen,

zapomniawszy,
jeszcze

jej

obywatele

e w

mieszkacy rozlegej wyspy Rany,

zowi Rujana,

XIII w. Polacy zwali

podrnik Aetikus (okoo

ujciu Odry, na wyspaci Viarce

dzieli

Rani,

cz ludu

czego uciuano polsk

silnego. ^^)

r.

500),**)

jzyku rzdo-

nazw

Wczeniej

Rana.

wiedzia,

Bridino (wierciy

Rugia,

brdy)

przy
sie-

Nie omyli si podrnik, albo-

wiem wyspa Rana rzeczywicie ma pasma

wzgrz,

wyyn

lesi-

'*)
Wedug Wutke, Aeticus miaby istnie okoo r. 300, ale Lelewel dowid,
by pniej, zapewno okoo r. 500, a moe utwr jemu przypisywany jest
dzieem VIII w. Epilogue de la geographie du moyen age.
**)
rekopimie omykowo N a n i
zamiast Rani... reliquis populis
fortiores. Cosmographia Aethici Istrici. ed. Wuttke. 1853. s. 20.


stych

porami

ktre ostremi przy-

Najwysze

podbitemi przyldkami spadaj, na morze.

zowi si

gry

ska kredowych,

grzebienie nagich

44

Stopnickie,

ich

brzegiem morza

urwisko nad

w rodku

Stopnica kamienna (Stuben kammer), a najwyszy punkt

wyspy ma 250

Wyspa Rana

nad poziom morza.

stp

celuje

nadzwyczajnem poamaniem rbka jej brzegw, zaleww, przyldkw, pwyspw, z ktrych gwniejsze: Mnichw, Jasmund,
Witw, Waw, Chem Zudar, oprcz dwudziestu wysp i ostrowi
i

drobnych,

wierchy

brdy,

by

samem nazwiskiem poznany by

X
w.

rany

dotd

w.,

nieco
na-

od

znaczenia jego nie do-

Najwaniejsza witynia Swantowita

ciek.-*^)

zmienionej

Niemcy prawidlowie

prawdziwego

nikt jeszcze

tu

ich kronikarze polscy wywodzili

Nazwisko

go Rani.^^)
^^)

w
w
XI
a

wiec

ktry pod tern

Rani,

lud

formie Rugiani, Ruani,^'^)

zwali

Byy

do tego ostrowiska nale, ^^)

ktre

rzeczywicie

bya w

grodzie

Orekundzie albo Arkonie,^^) na pwyspie Witowie, niedaleko

witynia

morza.

Lipca

118

r.

Ruj soce

zburzona przez Waldemara duskiego 15

ta

od

chwili,

tej

powiada poeta Pol zawiecio nad

Cheronei."

Obrazy

^^)

Pol.

")

^^)

U Adama

ycia

dypl, Ottona

T,

Brem.

Natury I, 128 i nastp.

946 Rugiani, pniej u Saxona Gram. Ruani.
Helmolda Rani, a Wibald Koibejski objani
i

r.

gio quae a Theutonicis Rujana, a slavis

^0)

Item Rani seu

Rana

Yociferare solebant rani! rani! id

Mon. Pol.

ir,

Rana

dicuntur ex
est

Re-

dicitur.

eo,

quia semper in conflictu hostium

vulnera, vulnera.

Boguchwa, u

Bielowsliiego

469.

e Rana jest slcrceniem Rujana. BaJiT. CjiaB. 2.

e Orekunda nazwa sowiaska, a Arkona niemiecka.
dowodzi, e jest sowiask. Rk w jzyku starosow. zna-

myla,

20)

Hilferding

21)

Szatarzyk mniema,

Tymczasem Granowski

rzeli, a od tego sowa pocliodz rzeczowniki: role, roki,

Zatem Rltona zawiera w sobie pojcie mwienia i przepoprzykrem jest
wiadania przyszoci. Zbieg wszake spgoskowycli dwikw r
dla tego Sowianie lub je przegradzaj dwikiem samodla ucha sowiaskiego
goskowym (reku, rzek, rzelcomo), lub te dodaj ten dwik na pocztku, jak

czy

mwi,

rzelc, rzek,

wy-rok, u-rok,

pro-rok.

/:

pieni Igora z XII w. a r k u c z

Paposkiego przekadu Helmolda

niec, dla tego niby,

wa, nie zasuguje na

y zamiast rkuczy
s.

341.

(mwicy\

dodatku

Etymologia niemiecka od Orny

II

do
ko-

Arkona staa na samym kocu urodzajnego pwyspu Wito-

uwag.

Wolin ia nie

45

lecej przeciw ujcia

Wolicy mieszkacy wyspy Wolina,

Rany latorol
Odry. Byli rwnie jak

Weletw, Wilkw

tego powodu

albo

946 nazwani Woltze."

dyplomacie Ottona

W tyme

--)

roku

prawie czasie Widukind

Wuloini. pniej Adam bremeski

Helmold Wili ni, a Saxo grammatyk Wulini.
Do nich naleaa
staego ldu z prawej strony aby nad r. Wolszic.-^) Na wyspie
Wolinie przy ujciu Odry lea grd Wolin w X ju wieku wiadomy jako handlowy zamony od dawna, pniej od Niemcw
przezwany Winet, a przez Skandynaww Julinem. Blizko Wolina Wikingi duscy zbudowali (r. 936 966) warownie Jomsburg
w niej siedzc w cigu caego XI w., szerzyli morskie rozboje
najazdy na ssiednie kraje. Jomsburg by powodem do wpltania Wolinian w wojn z Danami, ktrych krl Waldemar zburzy Wolin r. H77. Uchodzcy od pogromu Wolinianie przenieli si do Kamienia, a sawa zniszczonego miasta, przechodzc
z pokolenia do pokolenia, urosa w przesawn legend o pogr-

zwa

ich

cz

Wreszcie nowsze badania udo-

onej na dno morskie Winecie.

wodniy,

Wolin,

Julin,

Wmeta byy

trzy

nazwy jednego

Niemcw dawane
e
pltany z Wolinem Jomsburg- by niczem innem, jak warowni
pogaskich Wikingw, ktrzy tu sobie przytuek obrali wtedy,
Sowian, Skandynaww,

miasta, przez

ju w Danii chrzeciastwo wzrasta poczo.-*)

Rat ary przewodniczcy w zwizku Chyanw, Czrezpienianw
Dolecw, wiadomi byli w X w. pod nazw Riadri,
kiedy

^
nad

r,

--)

Raumer, Regesta not

-')

In provincia Volin villam

Wolszica

Priimers
-*)

r.

36.

s.

Drammine

r.

1268, Wolsiza, teraz Voelze.

tene kodeks

154,

II,

1216.

Ta osada Dramyn leaa

N.

171,

Najlepsza rozprawa profesora

mo-

Klempin, Mekl. UrkunJ.

I,

N. 862.

Winecie napisano mnstwo

dziel.

Przekad jej polski umieszczony w dodatku do Paploskiego przekadu Helmolda r. 1862. Take pikna rozprawa Sza-

skiewskiego uniwersytetu Granowskiego,

farzyka,

imieniu

poto/.eniu miasta Winety, inaczej

zbiorze dziel jego wydania

1865

r.

T, III,

s.

4,5,

Jumina, Julina, Jomsburga.

i
mapa okolicy Wolina.

gdzie

Redri, Redari.

Grd

-'"')

46

lea

Radogoszcz

ich

przy jeziorze Doleskiem, niedaleko wsi

najprawdopodobniej

Przybicy

(Prilwitz).^^)

Grd ten Niemcy przezwali Retr od nazwy Ratarw

tao dugo badaczy, ktrzy mniemali,

gwne

u Ratarw

Posady Ratarw rozcigay

grody.

= wojownik.

ratar

od

pochodzi

ich

wityni w

widocznie

naradzano

si wojny

sprawach

sie

rat'- wojna,

ziemskich,

pokoju, Lelewel

za mniema,

Radegast znaczy gociom radzi," zatem Retra

jest radzierz,

a szczeglnie tyczcych

Szafarzyk sdzi,

ktrej

Na-

Doszy.

ztd
nazwa Ratarw powstaa

wyrazu

od

byo dwa

od jeziora Dole-

sie

skiego na poudnie do wierzciowin rzek Hoboli

zwisko

pl-

to

rady miejsce, a Redary radzie rze. 2'^)

Ratarw waciwiej wywodzi od

My

utrzymujemy,

rat'- wojna

nazw

Ratarach upa-

trywa wojownikw, jakimi rzeczywicie synli, przewodniczc

wieki cae ssiadom w zapamitaych bojach z Niemcami,
Na pnoc od Ratarw do r. Pieny siedzieli D o e c y,
zapewno od jeziora Doleskiego przybrawszy sw nazw.
dyplomacie Ottona I r. 946 nazwani Tolenseni. Mieli grody: Dymin
Sup (Stolpe) oba nad r. Pien. Za t rzek a do morza i na
wschd do r. Reknicy siedzieli Czrezpienianie, o ktrych
1

najdawniejsza wzmianka u Annalisty Saxona pod

nazywano

Pniej
penia

^^) t.

Bolegoszcz
Triebus).
siedzieh

j.

(r.

Od

ich

Zircipani,

Zerezpani,

Circipania terra, kraina za

1

40 Wolgast)

wityni

r.

albo Kyszanie.

952 Circipani.

nawet Szyrszo-

Pien. -^;

Jarowita

Mieli grody:

Trzebo

(r.

70

Warny (Warnawy)
pomnikach XI XII w.

Czrezpienianw na zachd ^o

Chyanie,

r,

r.

dyplom. Ottona I. r. 936 Riadri

r.
937 Rederi, r. 965 Riedere,
973 Riedere fprovincia), u Widukinda Redarii (pod r. 930), u Thietmara Redari, Riedirierun (pagus), u Adama Brem. Rethari, u Helmolda Redarii.
25)

Ottona

II.

2)

r.

Lisch.

Jahrbiich. III.

Das Kloster Broda und das Land der Rhedarier.

Est urbs quaedam in pago Riedirierun Riedegost nomine.

-'1

-*)
-"j

Narody IX. 8, przyp. 13.

Pful. Pomniki Polabian w
Podobnie jak

Czas,

M.

Serb. 1864

Thietmar VI,

s,

c.

17.

226,

innych miejscach byli: Zadunajcy, Zachlumcy, Zaodrzanie,

a u .Serbw: Prekodrinac, Prekosawac, u

Sowecw

Czez-Socza.


zowi si

rdo

Chizzini, Kycini, Kissini.

ju

badacze dawno
zer

4/

rybak. "'^)

upatrywali

tej

nazwy niemieccy

Kietze, rybacka chaupa, Kiet-

sowiaskiej mowie wyraz cliya, rossyjskie

chiyna, serbo-uyckie chieka

dacza chieki, domku.

chaup, izb,

oznacza chat,

Czechw domkar, oznacza

ztad chiekar, podobnie jak u

w podmokej

Takie chieki

okolicy rzeki

day pocztek nazwie Chiekarw, Chyanw,

Pieny

czywicie bawili si rybowstwem.-^ )

Warn

Wostrw nad Niewel

Te

ich:

ktrzy rze-

Chye

nad

r.

(Nebola).

sw

majce

cztery ludy,

Grody

posia-

wspln wityni

Rado-

goszczu tworzyy zwizek, ktry pod nazw Wilkw, Lutykw,'-)

trwa dugo, ale wskutek nieporozumie Chyanie w r. 1066 poczyli si z Ranami, a od r. 1105 do 1126 z Obodrytami. Niej
wskaemy, e do tego zwizku pniej przystpili inne ssie-

dnie ludy.

wito

miejsca

wysokie uznanie

stawiy

na

ich

zwizku.

czele

zaatwiali sprawy pokoju

sw Tacyta, a jake

oddawan w
w

grodzie

gaj

wity

boga

w.

ich

wojny.

ywo cze

bogini

pooonym

wityni w Radogossiednich

oczach

ludw,

wityni kapani w XII w.

Tysic lat upyno od cza-

Radogosta przypomina

cze

chramu

tego

Nercie,

jake obraz

nad jeziorem Doleskiem, przypomina

na wyspie oceanu, gdzie

by

przybytek Nerty.

Ketzin vicum piscatorium denotat a voce wendice kize vel kyze

***)

Chronica Gotwicense

piscatoria.

*')

skich,

podnosiy Ratarw wysoko

szczu

XIir. w. znajdujemy

Riedela.

Mark Brand.
bawili

casa

350.

Marce Brandenbn: gskiej

ktrych mieszkacy Kietzer (Chiekary)

I,

duo

si owieniem

osad

sowia-

tyb.

Riedel,

chy

Mark Brand.
staropolskim chyz,
oznaczao w ogle dom, jak otad
u Serbw uyckich chiea
dom; w C2 echach jest miasto Chya, albo
C h y s z a przez Niemcw K i e s c h zwane. Perwolf. repManu3auia 87.
*-)
Adam Brem. III, 21, multi sunt Winulorum popali fortitudine celebres,
soli uatuor sunt qui ab illis Wilzi
a nobis dicuntur Leutici, inter quos de nobili-

tate

Hi sunt

potentiaue contenditur.

Panim

fluv

um, Tholosantes

zini et Circipani

cis

et

scilicet Chizzini et Circipani

Retheri qni ultra Panim degunt.

Panim, Tholensi

et

qai habitant citra

Hemold

Redari trans Panim habitant.

populi a fortitudine Wilzi sive Lutici appellantur.

I,

2,

Ky-

Hi quatuor

nam Tacyt pooenia

Nie oznaczy

do

ale
i

pozna w

przynoszonyclii

niej

od

Nerty pol<oju

wyrolcu

krwawych

jej

ofiaracli

ludzi,

aby

wyrokujcego o wojnie Radogosta, gniew ktrego

ludzi umierzali. ^^)
Tysic lat nie zdo-

kapani krwi zwierzt

ay

geograficznego cliramu Nerty,

o zalenoci

jego podania

wojny,

48

zatrze starego obyczaju: wszystko po dawnemu,

pfiary z ludzi zostay.

Czy

nie jest

to

wiadectwem,

nawet

Ratary

dawniej nim miano wojownikw zyskali, zwali si Radogoszczanie

samym

tym

byli

ludem,

ktry

zwa si

Tacyta

za

Reudigni?

Wk ranie
dziby

Wkrzanie midzy Ratarami

na zaclid do wierzciowin

rzeka Wiriawa

Hobolan

ich od

Sie-

szeregu

wpadajca do Odry pod Oderbergiem, dzieliy

Sprewjan, a na pnoc po rzecze Wkrze gra-

nice nie wiadome.

Vuveri, jako lud

ju w

Znani

Helmolda,

w. pod

nazw

Uchri, Ucrani,

dawniejsze

nalea, na co wskazuj sowa

Odra oddzielaa Pomorzan od Weletw,^*) do

Wkrzanw

do Lutykw nalecy.

silny,

czasy lewy brzeg Odry do nich

rych

r.

Odr.

Hoboli

ktre ich oddzielay od Ratarw, na poudnie brody, lasy

jezior,
i

albo

sigay

icli

liczono.

kt-

Pniej Pomorzanie opanowali lewy

Wkrzanw po nad Odr sigay

Winawy tylko do r. Wilsny (Welse). Mieli grody: Przemysaw (Prenzlau) Pozdiwolk (Pasewalk) oba nad r. Wkr.
Obok Wkranw badacze umieszczaj Rieczanw, ktrym rne posady obmylaj. Leutsch szuka ich w okolicy m.
Wrietzen nad Odr, w posiadociach dawnych parafii Berlina,

brzeg Odry, przez co siedziby

od

r.

Strasburga
dziby

33)

przeciwnie Ledebur wyznacza im

Fridlandu,

okolicy Chorizi

Thietmar VI,

17,

Szafarzyk

Plot.

myla,

byli

sie-

sie-

18.

Hilferding.
BuJlT CjiaB. s, 2, przyp, 8.
Helmold I, 2. Tak rozumi
Fidicin uwaa, e bota po nad r. Randowa stanowiy naturaln granic Wkrzanw
XI El. w, Wkrzanie ju do brzegw
Mark Brand, IV. s. VI.
od wschodu.
Odry nie sigali. Pomorzanie wadali lewym brzegiem tej rzeki a do rzek Ran3*)

dowy

Wilsny.

Mapa

u Fidicin.i,

]Mark. Brand. IV,

s.

X[T.

49

.Mosownie do tego Paposki Riewiern odnog Wkrzanw.

Wkrzanw, naznaczajc im obpnoc
od
umieci
na
czanw
kry z miastem Pozdiszern terr)'tor)-je od Odry do rzeki
wolk,^*) przez co terrytoryja Wkrzanw tak si uszczuplia, e
.

mniejsz wydaje

sie nieli

Z dziejw wiemy,
takiego, przezco
i

Rieczanie nigdy

innych sobie

973

maym

uwagi na si

podobnych,

o nich przechoway nadania Ottona

i

^^'

975-

czytamy,

dokonali

nic

zyskali.

Widocznie Rieczanie byli tak

mold.

nie

Milcz o nich annalici IX

XII w. Tietmar, Adam bremeski, Hel-

by rozgos

w XI

milcz

w.,

takowa Rieczanw.

nie

II

cibie

Pami

zwrcili.

Ottona

biskupstwu

nadaniu roku 946

ludem,

latach 949,

Hawelbergskiemu

biskupstwu temu cesarz oprcz wielu

woci

nadaje

jeszcze in provincia Chorizi'' miasto Plot,*") lecz z innego miejsca

C
koo
Tak si zwaa upa leca

tego nadania wida,

(Miiritz-See)

midzy

bo

ho

powinno

by

Zatem wniosek

Morizi.

wielkiego Moryckiego jeziora

ziemi Obodrytw, daleko na zachd

adnym

nw, ktra
nw.

zamiast

od Wkrza-

moga tworzy odnogi WkrzaMoryck up siedzieli Ratary.

sposobem nie

ostatnimi

Rieczanw

Ledebura o siedzibach

okolicy

szuka ich nad Odr. w krainie

rzek, od ktrych nazwa ludowa powstaa
Biorc pod rozwag wniosek Leutscha o Rieczanach w paFridlandu, musimy zauwarafiach Beriina, Strasburga, Bernau
a, e okolice Berlina leay w krainie Sprewjanw i e w tej
stronie Rieczanw szuka nie mona.
Z nada Ottonw I II,
w ktrych wzmiankuj si Riezani, take nic pewnego o ich
pooeniu wycign nie mona."*"^) To tylko pewno, e byli nie
Chorizi (Morycy) upada.

Zostaje

Star.

Mapa do przekadu Helmoda

^')

In pro\'incia Chorizi (Morice) Plot

*"*)

veri,

Slow. ^ 44,

**)
**)

nadaniu

r.

6, s.

603.

949 Moraciani,

Riactani, Zamcid, Dassia, Lusici.

nationibus,

videlicet Ucrani,

Codex Pomeraniae N. N.

Tom

II.

18

r.

2.

ci%-itatem.

Pooenie m.

Plot niewiadome.

Poni, Zpriauani, Heweldun, Vunadaniu r. q65 Subditis nobis Sclavorum

Cier\-isti,

Riezani, Riedere, Tolensane, Zerezepai.

i

8.

Raumei. Regesta N.

i6i^,

Hasselbach.

207.
I


wicej jak

up, czci

nia nie ma.

wniejszego, na tem

Wkrzanw, a gdzieby

Prawdopodobnie, jak

na pnoc od Wkrzanw, bliej

niem jednak,

50

mniema

ku morzu

zapewnie-

siedzili

Szafarzyk,

majc

nie

przypuszczeniu zatrzymujemy si,

terrytorii

siedzieli

nic pe-

orzecze-

Rieczanom zbyt obszernej wyznacza

nie wypada."^)

Stodoranie take Hobolanami

czy Hoboli

ludw,

up

ju w

Lutykw

w. do

porze-

si drobnych

Powstali ze skupienia

Sprewii.

doi.

mieszkacy

zwani,

Dwa nazwiska
w dawnych rdach
badaczom nie mao ko-

liczeni.

^*^j

jednego ludu, a przy tem pltanie do nich

innych nazw miejscowych, przyczyniy

potu

dociekaniu tego, ktre nazwisko

leay posady
o'd

Mylano,

ludu.

byo

prawdziwsze

gdzie

nazwa Stodoranw pochodzc

boga Stoda, bya narodow, a nazwa Hobolanw przez Niem-

Do

cw nadan.*')

ludw stodorskich zwyczajnie licz: Hobola-

nw, Nielityczw, Doszanw, Sprewianw, Moraczanw, Brzeanw. Zemczicw

z

Wemiemy

d.*'-)

t.

pod rozwag

kady

lud

osobna.

Hobolanie

w IX

u geografa bawarskiego

w, zapisani

^'')
ywociarz Ottona biskupa Bambergskiego rozpowiada, e ze Szczecina
podrowano do kraju Wkranw (Verani, Ucrani) morzem, lecz wiadomo, e Wkrani
nad morzem nie siedzieli. Jest wiec domys, e pod Wkranami ywociarz rozumia
nalecych do nich Rieczanw. Hilferding. Ba.!! Ciau. 146 przyp. 443.

Cosmas Chr. Boemonim I, 15. de durissima gente Luticensi..

ex pronomine Stodor,
bya Drahomira. Annal Ouedlinburg. a. 997. Stoderania
quae Haveldun vocant. Raumer. Regesta N. 338.
^")

*')

Od boga

witki

Stoda poszy

Studernheim, blizko Hawelberga.

Stodo, Stado zwane,

Szafarzyk.

Star.

Sw.

i;

podobny wywd nazwy ludu od

wie gdzieby byl wspomniany. Narody VIII, 16.

nia Szafarzykowi Lelewel

nie

vincia

*^)

Porwna:

Manne

t -

Germania;

dotd trwajce we wsi

44, 6.

s.

603.

boga Stoda,

Naruszewicza

Przygao ktrym

tlmaczenie Tacyta

Szafarzyk a. Star. Slow. 44. 6; L e 1 e w e a Narody VIII, 14, 15,

Giesebrecht. Geschichte Wendisch. Staaten; Szulca Dom. O Po21, 22;
morzu Zaodrzaskiem; Szulca Kaz. De origiue et sedibus veter. Illyriorum; Hilferding a. BaJT. C.ian. Ktrzyskiego. Die Lygier; P a w
e g o.
s k
IIo.iaCcKie CjiaBane; P a p o
s
ego. Mapa sowiaszczyzny Lechickij; PerGermanii;

wolfa. repMaHU3ania;

Ic i

g g e

r.

Mecklenburgische Annalen.

s.

120.

51

nazw Hebfeldi
u krla Alfreda Hafeldan,**) lepiej dali sie
pozna w X wieku, kiedy Niemcy najechawszy porzecze Hoboli,
poczli lece tam osady rozdawa kocioom. Hobolanie byli
wtedy ludem licznym, majcym mnstwo osad
grodw warownych na znacznej przestrzeni kraju z trzech stron rzek Hobol
pod

^'')

otoczonego,

dotd

pnoc sigajcego do

na

zwie si Haweliand,*"^)

Mieli

gwny

Kraj

Doszy.

r.

grd nad Hobol,

Dawna

ktry po zdobyciu Niemcy Brandenburgiem przezwali.^")

nazwa tego grodu niewiadoma,

zowiemy go Branibor,

ten

przez prawdopodobiestwo
tym bya rezydencya ksit

lecz

grodzie

witynia Trygawa, w nim te zaoono w roku 949

Inny grd: Podstp (Potsdam) na

Stoderanii,

biskupstwo Brandenburgskie.

wyspie Chocimyii.^')

Spre wianie w

nadaniu Ottona

ziemiach.

skiej

zwa si

Nieletycze
Hoboli ze

i')

VIII.

**)
*')

*)

Ju.Kta

przy ujciu Hoboli do

(Morizanos)

illos

M. P.

I.

sunt,

lo

s.

Bielowskiego M. P.

Riedel.

przed tem

Barnim-

osiedlili

Berlin,

Bralin.^**)

aby

Doszy do Ho-

r.

Bielowski,

Teltow-skiej

w 946 pod nazw Nieletizi. Mieli grd na wyspie

wityni Jarowita. Grd ten pierwotnie zwa si Ho-

poznani

boli,

949 nazwani Zpria-

r.

Niemcy

pniej

kraju

ich

ktry prawdopodobnie

doln Sprewj w

uani mieli siedziby nad

Mark Brand.

dyplomie Ottona

borg, Brennaburch;

vocantur Hebfeldi,

s.

13.

r.

qui liabent cisitates

Afeldan,
Lelewel. Narody VIII, 16.

306, 321, 322.

I,

I.

qui

wydrukowano Hehfeldi.

949

civitas

Boguchwaa w XIII w.

Brandenburg; u Widukinda BrennaZgorzelec wydaje

sie

by

prostem

tlmaczeniem nazwy niemieckiej.

Wiktor Jakobi (Ortsnamen urn Postdam) zauwaa, e nazwa Fotsdamu

stosownie do miejscowoci przez podstpiti, podstp do brzegu,
dokumencie r. 993 locus Poztupimi in insula Chotiemuizles."
gry, wyspy,
^")

objania

sie,

Wedug

uwagi Perwolfa rcpMaHliaaauia 83) jest to jedyny wypadek napisania nazwy

Podstpu, Podstupimu bez goski nosowej, a to dla tego,
dokument roku 993 byl

pisany

Merseburgu na terrytoryi Serbw, ktrzy

wyspie Chociemyl na

Potsdam
*^)

s.

r.

dwikw

Hoboli objanienie daje

W.

nosowych nie mieli.

Ortsnamen um

Jakobi.

18.

Pierwotna nazwa niewiadoma, a

Bralin, albo Barlin.

wedug domysu, moe pochodzi od

byy na Pomorzu.

Takich nazw osady wiadome

wsi

zaoone zostao

biskupstwo Hawelbergskie
.

Doszanie nad

r.

aba
Dosza w

Niw

Inny grd

Desseri, a

a u

pniej przez Niemcw przezwany Hawelbergiem,

bolin,

946.

52

nad

r.

Adama bremeskiego

946

r.

roku

nazw

wiadomi pod

u annalisty Saxona Doxeni,

Helmolda Doxani. Grd

teraz Nitzow.

pniej

949 Dassia,

ktrj^m

przez Ottona

Wysoka

ici:

teraz Wittstok.

Moraczanie
mie Ottona
nad

ab,

937 Mortsani

r.

jak

Hoboli

r.

Serbii

nad

kau,

Moraw

r.

dolina

mieli

r.

Nuty,

moraczy, podobnie

Krain

zwie si Moracz,

zwa Marsinerlande.
Zemczicy midzy r. Strumn,

dyplo-

Strumny,

r.

Temnicy, na poudnie do

od potoku wd,

ich pociodzi

Posady

949 Moraciani.

r.

pod Magdeburgiem, sigajc na pnoc do

na wsclid do

Nazwa

u geografa bawarskiego Morizeni

tego ludu Helmold

Nazw

pod Hawelbergiem.
v/asnego Semko,*^)

ab

ich Szafarzyk

Hobol w kcie,

wywodzi od

kowcy, Semkiecy, a nie Zemzici, jak si okazuje

r.

946

949,

Ziemczycy,

t. j.

dzi moemy.

nazw

dokumentw

ktrych tylko od ziemi wywo-

pooenia swego
odpowiadaj dawnym Zemnonom, Zemanom, ktrzy
Tacyta zjedali si ze stu powiatw swewskich

w witym

poow

Ci Zemczycy, Ziemcy

gaju,

WX

ktrego Otto

skiemu."''^)

*)

Star,

^)

Otto

Czy nie

Slow,
I

44,

ten

tej

miejscowoci

''")

zupenie

za czasw
dla

narad

las

Borki,

darowa biskupstwu Hawelberglas tym samym witym gajem,

607.

darowa roku 946

woci

by w

w.

w. 946

jest

6,

imienia

pochodne od tego imienia byoby Sem-

lecz

biskup.

Hawelbergskiemu

prowincji

Zemzici

Lab) mianowicie: Buni Orogawitz,

Drogowcy, teraz Bahne nad doln Hobol w okolicy Dragentz, co
t. j. Bani
Lab.
wskazuje, e Ziemczycy mieli posady midzy doln Hobol
^')
Do powyszej darowizny r. 946 Otto I doda pl lasu qui dicitur Po rei.
Badacze myl, e zamiast omykowego P o r c powinno by P o r e
albo P o r e j
(Riedel. Mark Brand. I, 233.) Dla tego wszyscy teraniejsi dziejopisowie Ziemczycw sadz w okolicy m. Porej nad Hobol. Ja sdzej inaczej. Wiadomo, e
Niemcy czsto przekrcaj o na. /> i na odwrt, wiadomo take e w aciskim c
dwie wsi we

Malinga (Malingen nad

ktrym

Ziemianie?

sie

zbierali

53

miejsce przy ujciu Hoboli

byo wanem, wskazuje na to zaoenie biskupstwa w Hawelbergu, synnym przez wieki ze swej wityni Jarowita
Leszycy w dyplomatacli Ottona I r. 937 Ligzice r, 946
Liezici, miedzy Ilobol
ab, koo Ziemczycw. Szafarzy k pisa
ici nazw Leksici, objaniwszy e istotnej nazwy odgadn nie
i

Pniejsi

moe.^'-)

czyta:

pisarze

Leszanie,'''^')

t.

mieszkacy

j.

wytmaczyli,

nazw t wypada

Mieli grd Kobylicy

lasw.

(Kobelitz).

Wzmiankowane wyej drobne

byy

Moraczanie, Ziemczycy, Leszanie,

ce

ludy:

niewicej jak upy, nale-

Hojno Ottona I w uposaeniu

potomnoci wiadomo o tych ludkaci, do

do zwizku Hobolanw.

kocioa podaa do
ktrych jeszcze

naley doda okolic,

poudnie od

Hoboli,

r.

midzy

up

Nut

r.

terra, provincia luterbok, od ktrj

si czstka

upy

macie Ottona

potem

nica)
j.

Sucha

Bre
zani

^^)

upy, mianowicie

tej

do serbskiej

t.

Doszanie,

Nieletycze,

r.

upa

Serbiszcze.

949

Ottona

II

do tego czasu zwie

e

Bon,

tak

zwan

na zachd wychylaa
na poudnie przytykaa

wzmiankowana w dyplo973, pod nazw Poni, (Bota

r.

zwaa si take

proyincia Boni,

997

an

Belzig

Bonie (Poni) na

si Sucha
w XII

zjawiaj si dopiero

Zaucha'*)

(Zauche).

w. pod

nazw

Bri-

nad Hobol. Lelewel upatrywa ich we wzmiankowanych

k.
Ot Niemiec, piszc dokument r. 946, napisa polowe lasu Po rei"'
Borki,-' co kady Sowianin pojmie. Ale niemieccy badacze znajdujc
teraz nad Hobol Po rej, myl e
w X w. taka sama nazwa istnie musiaa
i dla tego
Po rei poprawiaj na Po rei. Briickner Die Slawischen Ansiedelungen
Tymczasem przekonywam sie z map XVIII wieku, e osada ta zwala sie
s. 3.
wtedy Pory, oczywicie Bory i dopiero pniej przekrcono j na Po rej. Takim sposobem dochodzimy do zrozumienia wyrazu Porci t, j. Borki, ktre maj
logiczny zwizek z lasem o ktrym w dokumencie mowa.

zamienia

zamiast

bitant

Slow. 44, 6

^^)

Star.

s')

Hilferding. Ba.IT. C.iaB.

')

Pulcava.

5'')

Brizannorum

(Helmold

widowie pisa

I,

Chro.
et

Brizani

ob.

132.

Riedel

Mark Brand.

I,

238.

Stoderannorum populi, qui Havelberg

38).

607.

s.

Sowian Zalabskich

Brianie.

brig

brzeg.

Brandenburg haHelmold wiec pra-

et

54

przez geografe bawarskiego Prissani,'") ale Szafarzy-: niepodzie-

la tego

Pniejsi badacze zgadzaj

zdania.''')

sie

na

to,

Bre-

anami zwano mieszkacw pobrzea Laby, mianowicie

ujciu

ab

miedzy

Hoboli,

nazw miejscowych Nieletyczw, Doszanw

po brzegu

Niemcy

aby mia

i t.

d.,

nazw t

przy

oprcz

lud zamieszkay

inn nazw: Brzeanow,

jeszcze

przezwali Priegnitz

Widocznie,

Dosz.''^)

rozszerzyli

ktrycli

na cay

l<raj:

Prignitzmark.

Pomorzanie.

c)

Po

Tacycie

Ptolemeju nikt

mowa si

etnografij Pomorza

500) ledwo

dotkn

Widiwarii.
t.

j.

zauwaa

Jornandes zapewnia,

rnycli ludw

Prusy plemi

tam

e
i

obok

Wisy

nicli

Wisy leao

wic mieszay si

ujcia

dzi widzimy

Widiwarii

ci

nad morzem

byli

zlewkiem

siedzieli Esti"')

na pograniczu Sowian

byy

poj

t.

j.

Pto-

Litwinw,

przyj do

uwagi,

Skandynaww, a nawet

przez

mieszanin ludw, podobnie do

wielkici miastacli nadmorskici: Peters-

S6j

Narody VI II,

^^)

Star.

^*)

Hilferding. Ba.iT. Cian. 3;

no)

Wuttke.

Nar os,

mieszkali

si
Bojw, Cantivari, mieszkacy

obie narodowoci, a jeli

odwiedzane

Rzymian, wtedy atwo

tego, jak

Jornandes

Wisy

Rzeczywicie od czasw Tacyta

litewskie.

lemeusa ujcie

r.

ziemi Windskiej: Windiwarii, podobnie jal<

pisao Bojowarii mieszkacy ziemi

Kentu. '"^)

(okoo

Aeticus

Ranw.''")

przy ujciacli

zaj-

niemiecka forma nazwy Sowian, Windw,

to

Jest

mieszkacw

wiadomycli pisarzy, nie

batyckiego.

ujcia Odry

pocztku VI wieku zapisa,

21.

Slow. 44,

6,

604.

Cosmographia

Perwolf. repMamiaauia

Aethici

Istrici

1.

III,

34

7(i.

p.

20.

rkopisie

zamiast Ranos.

*")

Od

spotyka si

Vindvarr

mieszkaniec windskiej ziemi, pochodne Vindverkr, czsto

skandynawskich pomnikach

znaczy windski, sowiaski. Hilferding.

Ba.1T. Ciau. 40.

*'!)

Ad

littus

autem Oceani, uhi

buntur, Yidioarii resident,

Itemesli tenent, pacatum

ex diversis

tribus

faucibus fluenta Yistulae luminis ebi-

nationibus

aggregati, post quos ripam Oceani

hominum genus omnino. De Rebus Gest

c.

V.

Nowym

burgu, Kalkucie,

Po Jornandesie znowu

narodowoci.

niezliczone

Jorku, gd/ie kr/)'uja

dnych wiadomoci o Pomorzu nie znajdujemy.

VIII

kiedy

w.,

Wis

Eginiard,

e
i

okoo

na kraje Lutykw, o Po-

Ustro

panuje.

milczenie

wiata cywilizow-anego pooona,

jopisw.

lat dwiecie aNawet w kocu

gono mwi pocz,

morzu Zaodrzaskiem wiat

dzy Odra

W.

najciem Karola

^i w maksach

nie

guclia,

daleko od

wzbudzaa ciekawoci

800 ledwo zdoby

r.

o kranie mie-

sie

dzie-

na zapisanie,

cay poudniowy brzeg morza Batyckiego zajmowali Sowanie

Ale za to on pierwszy wymwi nazw Sowian na Po-

Esty.

morzu, kiedy tymczasem Skandynawi kraj ten po swojemu zwali

ju

Wisa

Weonodland od Witland t. j od biaej ziemi,*-) pod ktr Sambij rozumiano, e na Pomorzu obok Estw (Prusw) siedzieli Wenedy,
na poudnie od ktrych mieszkali Hobolanie."^) Takim sposobem
Pomorze a do r. 1000 u Skandynaww pod nazw Windland
Weonodland.

Wiedziano

wtedy,

dzielia

syno.
U ssiednich z Pomorzanami Lutykw Obodrytw byo
duo drobnych ludw, up, stanowicych zwizki ludowe. Podobnie u Serbw - uyczan
innych Sowian. Tak by musiao
i

na Pomorzu,

ale

nikt z

dziejopisw

nie

zanotowa etnogra-

ficznego podziau Pomorza, nikt nie zapisa nazwisk miejscowych

ludw.

Jakob

Do

rzadkich

Izraelita,

podobnie Polsk przed

zachd od

mi

tym wzgldzie pisarzy naley Ibrahim-ibn-

ktrzy zwiedziwszy Magdeburg, Czechy

pastwa

r.

965,

Mieszka,

zauwaa,

morzem,

12

prawdo-

mieszkajce na pnoc-

botnistych miejscowociach, ple-

sowiaskie, nazyw'a si

okrone

bramami

,.Awbaba'',

portem;

ma wielkie miasto,
ma doskonae urz-

dzenia portowe, wojuje z Mieszkiem, a sia jego znaczna, krla

osobie nie podlega, rzdzi si przez starszyzn.
Pod nazw Awbaba badacze rozumiej arabsk form nazwy

niema, jednej

-;
^^j

Ottera i Wulfstana przed

Krla Alfreda Opis Germanii (871

Periplus

r.

900. BielowSki.

901).

Bielowski.

Mon. Pol.
Mon. Pol.

I
I,

s.

u.

14.

Kaszubw,

domylajc

Gdask.***)

sie,

Gdask

56

istnia

ktrem

miasto,

mowa,

rde

o tern z innych

w.,

jest

wiadomo, a teraz od Ibrahima-ibn -Jakuba, dowiadujemy si,

by

Jeeli zatem przypomnimy,

miastem wielkiem, handlowem.

wedug wiadectw staroytnych, w I II wieku, przy ujciu

Wisy wiadomi byli Gotoni,'*'') ktry cli odnoga morska zwaa si
i

Godanus, wtedy nie wyda si niepodobnem doprawdy,

mie-

szkacy Gdaska, w VI w. Windiwarii, Sowianie, bytowali na

tem samem miejscu od czasw Clirystusa.
Nazwa Kaszubw, zjawiajca si w X w., nie od razu staa
si gon, musiaa ju dawno istnie, ale nim uzyskaa, jako
narodowe miano, przewag nad innemi miejscowemi nazwami,
ludy pomorskie zway si od swych siedlisk: Lebanie, Gdaszczanie, a

zapewno byo

podobnie jak

teraz

pod

wicj drobnych ludw miejscowych,

nazw

Kaszubw, s: Rebki, Leski,

Krczki, eczki, Kjdlny, Fetrki, Browjki, Ziawjanie, Kczewjoki. Grali, Polani (w

okrgu wieckim)

Krajniki (w okr.

Zotowskim i Bydgoszczskim).*'*') Miejscowe nazwy nie przeszkadzay im nosi ogln nazw Kaszubw, jak to nie przeszkadza
dotd szcztkom dawnych Lebanw, nad r.
zwa si So-

eb

wicami."')

Ludy kaszubskie zajmoway

od
r.

Wisy

do

r.

Parsanty

Drawy do Warty.

szka taki sam

Na

cz

wschodni

Pomorza

od brzegw morskich do Noteci

zach(')d

jak Kaszuby

lud,

ca
od
i

ujcia

Parsanty do Odry mie-

r.

Lutycy, dzieli si

staro-

ytnoci na drobne ludy miejscowe, bo to byo w obyczaju sowiaskim, ale rda do XI w. nie przechoway tych nazwisk.

"*)

Al-Bekri

HaBtCTia

A.i-Eeifpii

w pimie swem

o Pycii

przytoczy

ii

C.iaBanax'b.

Ibrahima ibn Jakuba.

^^)
Ze pod Gotonami wypada rozumie

wyej

T.
'*")
**')

1863.

s.

I,

8,

V,

Cenowa.
Hilferding.
I.

20.

5.

s.

Petersburg

wyej zacytowany wyjtek

nie

Gotw,

1879 s. 51. 75.

pism dawniejszego

Gdaszczan, wskazano

116.

Skarb. 89.

OciaTKH CJianawh

iia

io/KiiomT)

epery

Ba.iTiiicKaio

Mopji.


Dopiero

opisu ludw

ugach cigncych si od

higach,

do J-aby

dalej

do

staroytnych poznani
sie

WX

do

Ilmenawy,

r.

w. nazwisko ich

mach Ottona I r. 949

u Widukinda J.usiki,

w IX

e maj

Regino

r.

siedzc na

kach, ugach bra od

uyczan,

stosownie do miejscowej

myl, e

Historycy

Luhiow.

ugach

Jest to

wymys, niczem wiarogodnem

I
i

ktry

przybyli

sam

lud

czycanie nad
Odr ab, czanie za
i

byo

nad

nie poparty; od-

nazwach miejscowych prze-

w. nieprzerwanie siedzia na rzeczonych

ten

sowiaski,

Bzur

wstali

tych ludw

ludu,

jak
wie-

na miejsce opuszczone przez niemieckich Lygiw,

w.,

jeden

gr

nazw czan, czycan,

wymowy.
sowiascy uyczanie

rzucamy go stanowczo, czerpic

konanie,

nich

dyplo-

Widzimy wic

kw, ksztacia si pod pirem cudzoziemcw nazwa

ab w VI

miast

963 Lunsinzani,

w cigu omiu

do Lusici

Odr

ukazuj

w.

wzmiankuje si czsto:

u Tietmara Lusici."")

powoli od Lygii, Lugii,

w.

miejscach gdzie przez

dodatkiem,

Lusici. u

961.

koca XII

Warty przez

r.

byli Lygii, Lugii, Lingi,

u geografa bawarskiego Lunsici

30.'"*)

mamy,

uyczanie.

d)

Nu

w.,

wiadomy, szczegowszego jednak

cokolwiek

dziejw Pomorza nie

w kocu

opanowaniem Pomorza przez Polanw

ten staje sie

kraj

57

ab

lechicki,

kach,

ktrego po-

uyczanie

nad

r.

midzy
Jasn (Jetzel). Obok
biorcych nazwi-

wiele innych, od miejscowoci

ale e
ugw byo najwicej, ztd posady czan,
uyczan, czycan byy najobszerniejsze, a nazwy te, zyska-

ska,

wszy rozgos, stay si oglnemi

si wzmogli nadwartescy

czowaniem lasw, zwikszyy si

***;

Lunsizi, civitates

XXX.

****)

Formy nazwisk

Narody VIII,

23.

Szafarzy ka.

Z czasem, gdy

dla wielu krain.

Polanie,

gdy

pola,

Star.

upraw

posady

Sw.

55

czan

44.

9.

s.

wykar-

zmniejszyy

616.

Lelewel.


sie

sama

58

nazwa ustpihi pierwszestwo Polanom: eczy-

ich

do skadu pastwa Piastw,

canie weszli

innymi luda-

zleli sie z

mi polskimi, rozpatrzenie ktrych wychodzi po za obrb

Wemiemy wic

szego dziau.

Odra

ab zamieszkaych.

Majc
rodu,

niniej-

pod rozwag uyczanw, midzy

siedziby

uyczanie

obok Polanw
niczem

byli

nalec do

jednego

jak tylko jednym

innem,

nimi

tak

lechiclcich ludw. Gdzieby granice uyczan spotykay

si z granicami Polanw nie wiemy, jak rwnie niewiemy, gdzie
si koczyy ugi, a poczynay pola. Z czasem gdy Polanie wywyszywszy si nad ssiadw, zagarnli do swego zwizku po-

zwanych

rzecza Warty, Odry, Baryczy, Bobry, dla

midzy Odr
kryy,

e w

ab.

IX

w.

Najazdy Karola

uyczanie

nad Kwiazi, Nis, Sprewj, a

nywamy

si,

e uwaani

uyczan zostao miejsce

W. jego nastpcw od-

tworzyli
z

osobny zwizek ludw

geografa bawarskiego przeko-

byli za lud oddzielny

doszanw, arowianw, Milczanw, Serbw

wic uyczanie

jeszcze przed

od

lzanw,

Hobolanw.

DieByli

IX wiekiem ludem osobnym,

nie-

zwaymy, e ich ssiedzi zaabscy Serbowie

w pocztku Vn w. mieli ju osobnego ksicia Derwana, wtedy
z atwoci pojmiemy, e
uyczanie przed VII w. musieli mie
swych ksit, a jako lud zasiedziay na miejscu, sigali swym
podlegym, a

jeli

gbok

staroytno, gdy ich gi i ugi dobrze

byy wiadome Rzymianom i Grekom w I po Chrystusie wieku.
pocztkiem

yyczanie

mieli grody:

szcze,

"0)

duas nostris
Zlupisti,

Triebacz, ubacliw, Mroszna, Grodzi-

Lubusz, Szupice, Koswik,'") Dobryug,.

nadaniu

Gostevisii

buit in pago

Henryka

juris civitatei=, id est,

Lusici

cum

territoriis

II

klasztorowi

Triebus
suis ac

et

wiele innych.

Nienburgskiemu

r.

1004

czytamy:

Luibocheli, Mroscina, Erolhisti, Liubsi,

omne quicquid

Geronis comitatu situm.

Dielbert in

benecium

Porw. Worbs. Neue Arch.

s.

ha242,

und Nieder Lausitz s. 45. Wszystkie wyliczone grody

Lubusz nie ten co nad Odr, a Lebus niedaleko
aby w Hercbergskim okrgu. Grody te oznaczone s w dziele mojem: Rys
dziejw Serbo-Luyckich 1861 r. mapa.
Scheltz. Gcscliiclite der Ober-

le

na

zachd od

r.

Sprewii.

59

Mieszkacy ugw, uyczanie wediug

skiego, oprcz oglnego miana,

mieli

sowia-

oby-,iaju

nazwy miejscowe

jeszcze

drobnych ludw, up, najczciej od wasnoci miejscowych brane.

Takimi

byli:

Holesznianie,
ckimi ludami, nad

tam

Goleszin,

r.

wiadomo

szicw

le s z

do Sprewii, a

jest

Po-

1301 castrum Golzin.

przechowaa si nazwa

Golensizi.'')

wedug H. Ireczka stosuje sie do HoleOpawy morawskiej '-) w oczach dziej opisa,

Bawara,

okolicach

wyda

tym
uyckich Goleszicw.
przysuguje nam topografia. U Sowian nadbatyckich hon a oznaczaa miejsce goe, pustoche.
Nazwa rzek Golesie

razie

r.

luty-

tego ludu badacze opieraj na wzmiance geografa bawar-

skiego u ktrego jedynie

moe

pogranicy

wpadajc

grd Goleszin niem. Golschin

oenie
Ale

Goleszycy,

albo

sziny

stosown

nie

dla

''^)

grodu takiego imienia charakteryzuj miejscowo, ktra

leaa w

rzeczywicie

wskazwk

okolicy

podmokej,

pochodzenia nazwy

ludu,

Mamy

pustej.

ktry

bez

wiec

wiadectwa

geografa bawarskiego, pobyt swj zapewni wzniesieniem grodu,

pniej przez Niemcw na zamek (castrum) obrconego.'*)

Supianie

nad

wzmiankuj si czsto
Selpoli,

Selpuli.'*)

ich

Supy,
dokumentach
rzeki

kraju

wpadajcej

lea grd

Xl

do

Odry,

w. pod

nazw

Sulpicy pograniczny

z Polska.

Narody VIII. 24. Szafarzyk

Slowanske Prawo I 5. 57.

*)

Lelewel.

^)

Ireczek.

'')

Korze: holy, hol-in-a, niepodna kraina

hola. Pful. Pomniki
Cz. M. Serb. 1864 s. 224, 2:8.
polowie XII w. kasztelani albo burggrafy Wetiscy wywod2iIi swj

Polabian.
'*)

9,

616.

w doi. uycach i zwali si Burgrafami bald voa Golsen,

Knothe. Gesch. der Oberlausitzer Adels, 1879 s. 248.
dyplomatach Ottona I r. 948, 963, r. 967 Lusici et Selpoli
w za-

posiadoci Golsen

bJd

Wettin.

'*)

44,

t\iui z
V.

!;

twierdzenia

bisk.

Thietmara pod

iliszoskego przez papiea Jana

roku

968

Lazici

et

Selpoli,

990 Selpuli pagiis, r. 1007 I.uzici, Zara

et Selpuli.
Niektrzy badacze tych Selpuli szukali nad r. Bobra, mniemajc,
nazwa ich znaczy stary kraj
alte Land, wie es anch noch heisst, reichte osflsch an
den Bober. W^r'-. X-;-;r^ Ar.-h T ::* Pe^v!ii;-i ^r- h'.il- i!mrrv\v: ich nad r. SUinia.
j

r.

967 Lusici

Szafarzyk, ^

et Selpnli,

r.


Zaro
dzy

an

nazwa Zara

pniej

prowicia arowe.'')

przypominaj

wzmiankowani u

Bobra,

1007,'")

r.

mieszkacy arowa (Sorau) mi-

okoliczni

Nis

rzekami

zwaa si

6o

pod

w dokumencie 1301 ziemia ich

Wedug Lelewela nazw tego ludu
r.

wzmiankowani

Seravici

Tietmara

geografa

bawar-

kronikarza

Kozm,

przez

skiego."**)

Drebo wianie

wzmiankowani

obok Horwatw, Slzanw

przez

Kraina

Bobrzanw.''-')

Nis ICwiazi, w okolicy m. Trzebi (Triebel)

lskiem Milczanami. Lelewel wysun ici za
i

Niciti (pagus)

r.

ici

Czesi

midzy

r.

szturmowali

Pola-

ggo.

upiglaa,-

up

r.

Sprewj
upie prawdopodobnie lea

Nis, w ktrym

r.

upogawcy,
nad

Supianami.

grd Niemcza nad

nw

dokumencie roku 965 jako

u Tietmara Nice (provncia),

Nis pod

r.

daleko na po-

Zgorzelca.***')

Nizowcy wzmiankuj si w
i

prawdo-

po granicy ze

udnie

icli

leaa na poudnie od Zarowianw, midzy rzekami

podobnie

upianie

czyli

objanieniem,

wpadajc

do

bawarskiego

geografa

mieli trzydzieci grodw.**^) Siedzieli

r.

Nisy.*^-)

w inupogowa, upogawa

Szafarzyk znajdujc

Sowiaszczyzny nazw,y
mniewa, e nazwa ta znaczy tyle co ilawa t. j. wierzcliowina
rzeki, jak Upoblawy na r. Upie w Czechach, Pribinaglawa u Sermiejscacli

nycli

bw

czenia

d.,

t.

Po

nazwy.**"')

tej

Luzici, Zara et Selpuli.

'')

Szafarzyk 44, 9, 618.

Narody VIII, 22.

''^)

r.

Thietmar VI,

akcie fundacyi biskup. Praskiego

ane, Boborane.

IV

mono

Przywilej

zgin,

1086, przytoczonym u

^^)

Narody

*')

upiglaa,

*2)

Lelewel

8)

Star.

ale

XXX.

Narody

24.

Slow. 44, 9, 6t8.

ju

nie

wspo-

24.

(r.

973) Chrouati, Zlasane, Trebouw nadaniu Hen-

odgos jego przechowa si

Komy.

mapa.

civitates

mytologicznego zna-

geografie bawarskim nikt

'*)

->)

ryka

dopuszczajc przytem

Chr. Boem.

II,

37.


min

upogawach. nazwa

6i
ich

widocznie

znika;

znaczenia

sobie nie zdobyli. Wszystkie te drobne ludy, jak powiedzielimy

noszc nazwy miejscowe, naleay do wikszego

zwa uyczanami.

Na

uyczanami

wyej ujcia Warty by jeszcze jeden lud:

grodem I-ubuszem nad Odr. O tych Lubu-

szanach wspomnieli

Adam bremeski

Helmold, jako o jednym

Odr

ab.''*)

midzy

ludw, zamieszkaych

wd badaczom do
ludw.

ktry sie

cokolwiek

Lubuszanie
z

Polanami

pograniczu miedzy Lutykam.i,

Odr

nad

ludu,

zaliczania

To podao

po-

Lubuszanw do grupy utyckich

Szafarzyk zalicza ich do uyczanw.^''j

My zauwaa

winnimy: i) Lubuszanw nad Odr nie wypada miesza z mieszkacami grodu Lubusza (Lebus) niedaleko aby w okrgu
Hercbergskim, o ktrym wspomina Tietmar podczas wojen Bolesawa Chr. z Henrykiem II; 2) Ujarzmiwszy uyczanw r. 963.
Niemcy Lubusza nad Odr nie tknli i do kogo on nalea, niewiadomo, pniej grd ten okaza si w rekach Bolesawa Chr.,
ale eby Chrobry zdoby go od Niemcw, dzieje o tem nie mwi. Widocznie, e Polanie jeszcze od Mieszka I grd ten posiadaR bez przerwy:

po odpadniciu

3)

uyc

od Polski

mowy

musiaa tak

meski

by

ludw nad

na

tej

potrafili

podstawie Lubuszanw

si tyczy

zjednoczenia politycznego,

aby Lubuszanie wystpo-

co

wali kiedy wsplnie

mona

Lubuszanw

nie

Hobolanami, Lutykami.
liczy do Lutykw.

ciem od Polan do uyczan,

^)
Heueldi,
rani

bre-

dziejach nie znajdujemy ladw,

zaliczy do Hobolan.

maa, i niepodobna uwierzy, aby Adam

Helmold, opierajc si na odcieniach mowy,

rozgatunkowa ludy sowiaskie

to

X XI
4)
Wart, Odr, Sprewi, Hobol

Lubusz pozosta przy Polsce jeszcze dwa wieki;

w. rnica

1032

r.

Sunt
qui

et alii

juxta

cum

multis

^j

Star.

Sclavorum populi, qai

Habolam

aliis.

a do ktrych

Adam

fluvium,

Brem.

Slow. 44, 9

s.

II,

617.

et

inter

Byli oni

przej-

by si bardziej

Albiam

et

zbli-

Oddaram degunt,

Leubuzzi,
Leubuzi, Wilini.

Doxani,

i8.

Z tego wypada,

Wilini

Helmold

sicut

Stode-

et
I

2.

ali

By moe a

nie wiemy.

Mieszka

do najcia Niemcw za czasw

spokojnie

bytowali

62

naclodrzaskiej

uyczan,

ludek nie nalecy, ani do

aba

wtedy gdy szturmy niemieckie nad

i

Ottona

pobudziy

krainie,

ani do Polanw
za

Henryka Ptasznika

uyczanw szuka zwizku

oni ulegli koniecznoci

przyj

Polanami

Moemy

zwierzchnictwo polskie.

wiec Lubuszanw zarwno liczy jak do Polanw tak

czanw, bo

jako

dopiero

uy-

do

gruncie wszyscy byli dziemi jednej matki. Z wej-

ciem jednak do skadu Polski za Bolesawa Chr. ubuszanie

zyskuj, wicej wyrane pooenie: posiadoci ziemi lubuskiej
z lewej strony Odry sigaj do r. Slupy, a z prawej strony Odr}'-

do ujcia Noteci do Warty. Biskupstwo lubuskie ufundowane

w XI

w.

dopenio

zlanie

si Lubuszanw

w*

jedno ciao

z reszt;

ludw polskich.

e)

e r

y.

gbokiej staroytnoci miano Serbw przysugiwao na

ogromnych przestrzeniach ludnoci, nim si wzmogo drugie narodowe miano Sowian, o czem pisarz VI w. Prokop szeroko

rozpo wiedzia.

IX

w. geograf

Serbw wedug wasnego

scy Sowianie

bawarski upewnia

ich zeznania

z niej wyszli.^")

My

bya

tak wielka,

bierzemy pod

kraina

e wszy-

rozwag w tem
wzmiank

miejscu tylko Serbw nadabskich, o ktrych pierwszy

uczyni Vibius Seuester, zapisawszy

lia

Sweww

od Serbw.^')

ab

Sowian nad

w VI

badacze zawyrokowali,

Vibiusa,

przenieli

si na lew

Sweww

niemieckich

Zeriuani,

***)

dopiero

exortae sint et

quod

originem,

jej

stron

w.

Germanii

dzie-

opierajc si na zapisku

Serby

w VI

est

regnum,

ut

sicut affirmant, ducunt.

prawej strony

Ale

t;x

eo

aby

wywdrowaniu

wieku, po

na zachd, "^^j

dalej

tantum

e aba w

Zudzeni hypotez o osiedleniu si

Vibius nie po-

cunctae

gentes

Sclauorum

Te wyrazy Bawara stosuj

sie

do

Serbw naddunajskicli.
*)

flumin,,
**)

Albis Germaniae

fon. lac.

Suevos

a Cervcciis dividit,

Lelewel, Narody VIII, 57, 60.

mcrgitur in

Oceanum.

De


wiedzia, aby Serby

mogo by

Laby:

siedzieli z prawej,

staroytni pojmowali

lkiem

zrozumieniu rzeczy

wspomnimy,

jeli

ww

Serby

Swe wy

strony

lewej

wyda

na odwrt. Ostatnie przypuszczenie nie

si nieprawdopodobnem,

znaczenie:

63

Swaww
sowa

pod nazwa Swe-

Saww, Sowian.

ta-

Yibiusa przybieraj wiarogodne

strony Laby, a z prawej

siedzieli z lewej

So-

wianie, miejscowego nazwiska ktrych Yibius nie wymieni.

Wskazane wiadectwo Yibiusa o Serbach nad Lab, wedug badaczy ma by stosowane do Serbw z prawej strony
aby dla tego jeszcze, e i teraz bytujca nad r. Sprewj so-

wiaska ludno zwie

sie

My t spraw

Serbami,

Z pisarzy od VI do

inaczej,

w,

nikt

pojmujemy

uyczanw

nie

na-

zywa Serbami, gdy tymczasem nazwa Serbw czsto si wzmianSolaw,"*") a nawet

kowaa dla oznaczenia ludw midzy

ab

dalej

Turyngii, bo Durzy cy byli

Sowianie

od gr czeskich

take Serbami

Wtawy

nad Menu,

pod Magdeburg

(Fuldy)

"")

Wirawy

do uyckich

ugw

Laby,
two-

osobn grup ludw od ssiednich Lutykw, uyczan,

rn nieco z wymowy, a wicej z politycznych zwibojach przeciw Frankom i Niemcom w IX i X w.
zkw,
Milczanie, ktrych sierazem z zaabskimi Serbami wystpuj
dziby leay na wschodnim brzegu aby, gdy tymczasem ssiedzi
ich uyczanie trzymali si w stronie, a w X w. weszli w zwizek z Polanami, Niema wic powodu w epoce od YI do X w.
zalicza uyczanw do Serbw. Dzi po upywie lat tysica,
rzyli

SIzanw,

Sowianie

nad wierzchowin Sprewi,

miast ugaslej nazwy Milczanw,

i

na ugach

bracia

"*')

Moissiac.

u Fredegara r, 630 Surbi;

Siurbi; w Annal, Fuklen
illos

okolicy Budyszyna, za-

si Serbami, a ich ssiedzi

wyrzekajc si wszake

nie

Surbi, Sorabi; w Annal,

Sorabi; u Reginona Surbi;
regio quae vocalur Surbi, in qua

u Eginharua

u geogr, Bawarsk,: Justa

zw

uyczanami,

Bertinen.

(Hebfeldi) est

r p e, Surfe;
Bielowski, Mon.

regione plures sunt, quae habent civitates L.; u anglo-saxon. pisarzy S u

u Mierzwy

Sarbia

quae nunc (1050

1058)

Pol. II, 164.

9">)

Dowody

na to

wyej

T.

I.

|<

8,

7.

Sasonia

dicitur,

nazwy Serbw, chocia dawniej tak si

oglnej

Niemcy opanowawszy
szkae tam ludy oglnie

Milczanw

ziemie

szk rozpowszechniy

64

uyckch

do

zwali

dno

szcztkw ludnoci

zamie-

wpyw rzdu

Serben -Wenden,

nazwy, a

te

zespolenia

nie nazywali.

uyczanw,

patriotw serbo-

sowiaskiej

nad

Sprewj, podniosa nazw Serbw jako narodowe miano

potomkw Milczanw, lecz i dla uyczanw.

nie

tylko dla

Do

ludw Serbskich naleeli:

Milcz anie take Milcy zamieszkali na pochyoci gr

jezior stanowicych granice doi. uyc; na
Czeskich do bot
i

wschd posady

aby.

do

chd

cigny

ich

si do

Najdawniejsz

skiego,

wzmiank

nich

i 1

ane

'^)

za-

znajdujemy
i

potwier-

biskupstwa Miszo-

968) fundacyi

kocu X w. zjawia si ziemia Mi Iza,

pastwem Mieszka I.""') Pniej, w czasie

Milczsane."-)

jako pograniczna

(r.

Kwiazi (Queise), a na

nazw M

u geografa bawarskiego, pod

dzeniu przez papiea Jana

r.

wojen Bolesawa Chr.

Henrykiem

staje si goNazwa Milczanw

lud

II,

nym,**) a kraina jego zwie si Milsko.

ten

'^'')

mniema, e niegdy, przed

rozejciem si ludw sowiaskich, bytowa midzy Tatrami mo-

dotd

nie

Szafarzyk

objaniona.

rzem baltyckiem
z

silny szczep

Litw, ktrego

latorole

Milzane, civitates

"2)

Hoffmann.

*')

W dokumence:

tiquitates

Italicae

et

medii

a fine Milzae."

P. I,

T. V.

s.

Wycig
831

I.

Dacyi

"^)

5.

996) wzmiandokumentu u Muratori

An(powodu omykowej paginacyi

stolicy apostolskiej ^985

bis z

148.

Milzavia, Milzania, Milzina, Milsa (pagus).

Milzeni, Milceni, Milcini, Milzieni.

Szafarzyk, Star, Slow. 44,

619; Lelewel, Narody VIII, 24.

^^)

Wzmiankowanych u

za Milczan;

czanie

darowizna Gniezna

'j
s.

szy,

w uycach

Milczanie

*)

Thietmara

pograniczu Polski

XXX,

aevi.

take u Bielowskiego M.

10,

Scriptores rerum Lusaticarum,

kuje si pterra Milzae,

na

Milczanw,

Zkad
?

geografa bawarskiego

o x

Szafarzyk przyjmuje

Lelewel rozpatrujc zapisek geografa bawarskiego, tych Miloxi nie

pewno,

Miloxi nie Milos/.e lub podobnie, a koniecznie Milci

ru-

Mil-

'

'^o

Milecy w

razy: milinis, milinos,

majce dotd

otewskiej:

jce dawne ssiedztwo ludw

midzy

zwizek

Bogaryi

jest

ich

Peloponezie

prostym domysem,

tylko

zupe-

nie

Milczanami

moemy przyj
bya

iden-

Wolimy szuka rda

Obrzynami, Wielikanami.

je-

lud

Milecami

Gdy

nimi boje."*)

zdania znakomitego badacza, jakoby nazwa Milczanw

tyczn

za

mia pochodzi od drugiego

wdrwka od granic Litwy Mil-

dowodzi, aby jeden

takiego samego nazwiska, a

czanw

uwaa

Szafarzyk

w Sowiaszczyznie

dnak identyczno nazwisk ludowych

nie

milze virs,

milzis, milzenia,

znaczenie Obra, Wielikana,

wy-

litewskiej

od narodowego nazwiska Milczanw, przypomina-

nierozdzielne

nie

w mowie

Istniejce

Peloponezie."^)

jej

w nazwach miejscowych. Ot znajdujemy: Mlczany (Miilsen)

wie g. uycka,"") Milicz nad Barycz kilka innych osad tego
i

nazwiska

lsku,'"")

take

jest

Milkow po granicy Modawii

Waachij,

frankoskiej, Milda

Z tego widzimy,

dopyw

kryjcych si

z greckich pisarzy wiadomo,

"')

lengi
(Star.

{MtAr^YY"')

Slow.

31

5,
11

e w

Hilferding

244.)

Eo.irapx

Slow.

s.

r.

18595.

815

17).

Zaraski, Imiona geograficzne.

*oi)

Saxonii).

Sowia-

nie docieczono

Peloponezie bytowali

sowiascy

4j

44,

10,

s.

Dorfer-Yerzeichn.

Milnow

Milanie.

(IIliCMa o6l)

Lelewel zostawi Milengi. (T

'

'.*T[r,

Star.

wach: Milyn

dotd

nazw t wykada:

*"*)

Knie.

(w

skutek przy-

innych oglnych przy-

Lecz gdy

^^)

ob. Ksel,

Sali

Jeziercy. Pierwszych Szafarzyk przyjmuje za Milecw, Milczan

skazwka abecadlowa

^'^^;

30,

s^

CepoBi.

iiCTopiii

aby

nie

nazw
rzeki:

dopyw

nazwach miejscowych, szeroko po

rozpowszechnionych.

szczyznie

Milica

gr Czeskich do

nazwa Milczanw posza

Czechach."")

miotw jednemu ludowi waciwych, a

czyn,

podobnych

wiele

w Kujawach, pod Karpatami

619.

von Schlesien.

obw. Olawsk., Milzig

w ob, Racibor,
w Gogowskim.

Milicz

Milsko

Czechach wsi: Milczin, Milczowie, Milczowice, Milczice.

Milicz

Kuja-

Milynek. Pod Karpatami: Milczyce w Przem., Milkow. w lk.,

Milkowa w Scz., Milik tame, Milnica. Milno w Zlocz., Mika albo Milcz w Sanock.
Skorowidz miejscowo.ci w Galicyi i Lodomeryi 1855.
Tom U.
i

66

moemy

od jakiego by pierwiastku poszy nazwy rzeczone, nie

byy

powiedzie, czy

topograficzne, czy rodowe. ^'^-)

Nazwa Milczanw przysugujc ludowi nad wierzciowinami

Kwiazi, Nisy, Sprewi, Halsztrowa. dla odrnienia od s-

rzek:

bya

siadw,

gona w

tak

IX,

ta

XI

w.,

lud ten nie inaczej

Pie

zgasa, a zostaa jedynie nazwa Serbw.

wiejskiego

Czy

nazw

Od

dotd w pamici

e nazwa Milczanw

scow ni rodow? Gwnym grodem

do granicy czeskiej leaa

kilkakro nazwana Niseni, Nisani, a

Najwczeniejsze

(proyincia).^"^)

aktu Ottona

ludu

bya prdzej

r.

miej-

by Budy szyn.

Milczanw

Hal.sztrowa na zaclid po obu stronaci

Drezno,

XI wieku

Serbw, a o Milczanach lud dawno zapomnia.

dowodem,

nie jest to

przechowaa

zdobyczy"

o serbskiej

Z ujarzmieniem jednak ludu nazwa

jak tylko Milczanami zwano.

aby,

gdzie teraz

upa Nizin u Tietmara po

w XI XII wieku Nisane
i

niej

wiadomoci czerpiemy

968 fundacyi biskupstwa Miszoskiego, ktry

pooenie kraju (regionu) Nizen, Nisin po granicy

Nazwa tego kraju, czy upy oznacza nizin
z
i innego tmaczenia nie
wymaga. ^^^) Od miejscowoci lud zwa
si N a n e.

jasno oznacza

Czechami. ^^^)

Od wzmiankowanej upy

z wyej przytoczonych nazw

'<>-)

nica,

Milno, Milcz, Milczawie

Nizin

na zachd po granicy cze-

osad, jedne jak Milicz,

nosz cechy nazw

Milsk, Milik

miejscowych, podobnie jak

Mil-

rzeki:

Milkow, Milica, Milda; inne jak Milkow, Milczyn, Milczany, Milczowice, Milczyce
monaby uzna za osobowe, jeliby byo wiadomo od jakiego imienia pochodz.

W takim

Milczyn byy dwofarai t.

razie monaby byo wnie, e Milkow
snoci indywidualn, a Milczany, Milczowice, Milczyce wasnoci rodow.

"W dyplomie Henryka

103^
r.

1091 Nisani, 1140

11.^4

II

r,

1013 Nisani, pniej

Njsan provncia.

Gersdorf.

r.

1071

Codex

j.

wa-

provincia Nisa,

dipl.

Saxoniae N.

32, 38, 47, 48.

Od rde Odry do rde aby, potem

i*'*)

na zachd, gdzie zetknicie si

dwch regionw

Be hem

jak rwnie

konfirmacyi fundacyi biskupstwa Miszoskiego przez

(r.

968),

et

Nisenen

ibidem ultra Albeam.

Z dyplomu r. 968
papiea Jana

mona uwaa, e granic ziemi Nisen, Nisin na zachd od aby, by

rde rzeki Mildy Wschodniej. Hoffmann. Scrip. Rer. Lu.nat,

granicy czeskiej do
^^^)

Nisze,

Szafarzyk mniema,

nicmieck. Nossen,

jak

nazwa Nizin powstaa od

Nise miasto

Nisza rzeka

las
.s.

od

4. 5.

rzeczki, albo miasta Nisy,

Serbii ^ 44.

10

s.

624.


skiej

u wierzchowin

Byli

to

upa Szkudycy,

Mildy leaa

r.

mamy

Chutycy, o ktrej wiadectwa

Szkudycy wschodni,

midzy Kamienica

czeskich

67

dopiero

koca

czy
w.**^")

poudniowi na podgrzach

czyli

ab,'"'; od ktrych odrnia

up

(gau) Szkudycw zachodnich w okolicy Lipska,

wypada
majcych zamek Medebure (Miodobr),'"^) teraz Magdeborn nad
inne osady."*")
r. Ret, take grd Szkudycy
i

Gomacy
ycw

na pnoc

wojnach

con w

Delemenci

okolicy miasta Miszna

do

bytowali

Kamie-

r.

Nianw na poudnie, Szkudycw na Zachd,

wschd Dali si pozna w pocztku IX

mieli

nicy;

po niemiecku Daleminci

aby w

strony

z lewej

Karolem W. jako

lud

silny

nazw

pismach aciskich ich

bitny."")

Niw.,

Przekr-

pierwszy Tietmar napi.sa

prawidowo Glomaci, objaniwszy, e nazwa ta posza od rda

Gomacz, ktre mieszkacy czci nadzwyczajn otaczali.'") Sama
wskazwka Tietmara o pochodzeniu nazwy Gomaczw od nazwy
rda, zapewnia, e nazw^a ta bya topograficzna, objanienia
ktrej wypada szuka w znaczeniu nazwy Gomacz.
staropolskiej mowie wyraz glom oznacza pyn, ciecz, co odpowiada

IW)

dypl. Cltona II ^74

u Thietmara pod
*<>')

r.

Wissepuig iWisseburg)

wedug dokumentu

ktrzy

Kt skama:
*''')

997 Chulii, ale

r.

Lostatawa quae ad Gutici orientalem

et

dokument

Medeburu

96S graniczyli

r.

pertinet,

Zatem wazili na NiaCzechami od Mildy do aby.

Thietmar III,

ac fluviis Caminici Albique distinguitur.

nw,

Ottona III

Chutizi pagus.

981 Scudic (urbs).

r.

9.

968, cy Thietmar?

r.

mel prohibe.

interpretatur autem h^c:

Thietmar

II,

23.

Arcybiskup Gizilcr zastrzega sobie: Scudici (Schkeudizl, Cotug, Wurzin,

(Wurciny, Bigni
Biechen (Puchen), Ilburg (Eilenburg\ Dibni (Diiben", Pauc
109^

(Boech, Pouch), Liubanici (Lobenitz''

W innych

pomnikach wzmiankuje

Sosali (Sus1y\

Jest wiele

u Szkudycw,
nia

Chutycw.

annal. Moiss.

Gezerisca (Gerschitz, Gcrschlitz), Thietmar III,

miejsca,

wa.

9.

Yurcine in pago Chutici, ale Ilburg in pago

wyliczeniu po

woci,

gau,

rnych dokumentach

plcz si

miejsc

wedle wspomnie-

Lelewel. Narody VIII, 16.

805 Demelchion; annal. Fuld

r.

856

880 Dalmatae,

Alfreda Dalamensena, u geografa bawarskiego Talaminzi

Dalmatii, u krla

doda-

Widukinda Dalmantia, Dalmanci, w dyplomach Ottona

Dalminze pagus, u Thietmara Deleminci, take Glomaci, u Ann. Sasona Glumici.
"') Frovincia, quam nos teutonice Deleminci vocamus, Scl ivi autem Glomaci

tkiem,
II

pltaniny

Te

dyplomw, jedne na drugie

^'")

sie:

appcll.mt.

maj

r.

miast 14, u

d;dj

Glomuzi

est fons dib.

I.

313.

68

rda Gomacz, ktre, wedug objarozlewao si w bagnisl-coj^-) U Gomaczw

zupenie znaczeniu nazwy

nienia Tietmara,

byy

Gomacz

grody:

Strela, Boruz,

(Lommatscli),

(Dbeln).

Cyryn,

Miszno (Meissen), Mochow, Mogilino, GIupp (Leiben),

nad wszystkie znakomitszy

lecz

Doblin

by gwny

grd Grona

(Janina),

po dwutygodniowyci szturmacli zburzony przez Henryka Ptasznika

r.

929.

y c y nad

ab

niej od

Gomaczw,

ze

wschodu czarny

uyczanw, a na zacid posady ici

Byli wic mieszkacami nizin nad
ab, stanowic jedn, a jak niektrzy domylaj si dwie
upyJ'-^) Nazwa icli wzrniankuje si w dyplomacti Ottona I,

Halsztrow dzieli

sigay do

r.

968

icli

od

porzecza Mildy.

formie

Niszi

niej czsto si powtarza

Mieli osady:

Beogora

papiea Jana
bardziej

(Belgern),

968 Nizizi,'^*) p-

r.

poprzekrcanych

formach.^''*)

Treskowo (Treskau), Sremsnica

(Schirmnitz), Domicz, Pretim.

aby w

Serbiszcze upa na prawym brzegu

okolicy

pnoc

teraniejszego m. Zerbst (Serbiszcze), graniczya na

nad-

i Bonianami, na zachd z rzek

Nut, na wschd z uyczanami. Wzmiankuje si w nadaniu
Ottona I r. 949 kocioowi Brandenburgskiemu Ciervisti,"''') p-

hobolskimi ludami Moraczanami

zauwaywszy zwizek staropolskiego glom z nazw Glomacz,

wypada pochodzenie nazwy Glomacz porwnywa z wyrazem glom,
czy z cyrylskiem g I u m t s a (exerceri, jocari), gumnik, glumec (joculator). ros,
Glumil imi m., Glumilewo wie czeska. Sdz e wyrazy te oprcz uudy brzmienia, adnego innego zwizku z nazw rda Glomacz nie maj.
Szafarzyk

^*^)

Waha si

czy

*'^)

Jak sdzi Leutsch.

"W fundacyi biskupstwa Miszoskiego

1"^)

u Lelewela
intrat in

mt.

ii4j

papiea Jana

razy

r.

968.

Hoffmann.

Thietmara pod

Szafarzyk 44. 10

Narody VIII,

r.

s.
i

Ser. Rer. Lusat. 4.

621.

Itonfirmacyi

tej

fundacyi

przez

5.

1018 Nicici, inne przyldady u Szafarzyka 44, 10;

przytoczone z nadania r. 968 dum Mulda

17, gdzie

waciwe.
dokumencie nie Mulda, a Mil da, dwa
dwa razy; przyjcie jednej nazwy za drug sprawia zawypada odrnia od Nianw, ktrzy po granicy Czech

Albin", jest nie

konfirmacyi take

Tych Niycw

bytowali.
""')

N.

160.

Hassclbach.

Codcx Pomeraniac X.

7.

Raumer.

Regesta.

Brandc-nburg.


niej

1003

r.

Zerbiste.*''

69

->"az\va

upy

tej

posza od mieszka-

cw Serbw.

yrmuny.

wzmiankuj

a Mild,

gos

regen.

wie w

znajduj od-

na wschd od

inne osady

podobnj nazwy oznaczaj obfito yta.

ich Zurbici (Zrbig),

baczno w
Siusli

dziejach jako

Frankom

lud

na

r.

sowiaski.

zapisa annalista fuldeski.

r.

869, zwrcili

Sclavi

Odtd nazwa

qui

Mild,
na

sie

vocantur

ich powtarza

si

sowiask. Krl Alfred zauwawschd od Hobolan by kraj Winedw zwany Sysyle,

dziejach,'-") a kraina

ytycw nad

albo Suselcy na poudnie od

wystpiwszy czynnie przeciw

a,

w.*'"*)

Litwie.

yrmuntw nad ab, midzy

Wzmiankuj si w dokumentach X
nazwa ich znajduje odgos w osadach: ytna wie
Opolskiej. ytomirz na Woyniu
w Czechach, ytyce

Susy

dokumentach

pow. ytomirskim. Jak yto-mir o.nacza krain, okolic

yta, tak

Grd

zagiciem Laby.

w.,"")

sie

nazwach miejscowych: irmunty na

?!ytycy

Mild

yrmunty nad Lab, miedzy Solaw

albo

synie

o czem wiedziano dugo, gdy jeszcze

roku 985 pamitano,

ssiedniej z Susami ziemi

bya terra Slavinica Siuseli.^-')
Niycw istnia grd Susy albo Suselcy teraz Zulsdorf.'--) Wedug Thietmara las midzy Solaw a Mild oddziela Susw od

*'")

Raumer.

"*)

Cay

rode,

1-*^)

lan

I.

214

Gern-

W
U

Thietnnara
^^)

r.

080.

wzmiankuj si dwa razy: na wschd od HoboMon. Pol. I, 13.

dokumencie Ottona III r. 985. Raumer. Regesta Brand. X. 296.
Siusli III, i. YIH, 10.

krla Alfreda Sysele

na zachd pd Serbw.
>2i)

Riedel Mark. Brand.

fundowanemu r. 946. Hoffmann Ser. Rer. Lus. T. IV s. i5r.

dokum. Ottona I s. 961. Zitici, Ottona II r. 973, Cicftze
i t. d. Raumer. Regesta Brand. N.
186, 250, 282.

'*
Scitici

Regesta Brandeburg. N. 3576.

region Zyrmonty, Sermunt, Margraf Gero nadal klasztorowi

Bielowski.

Szafarzyk znajdujc na Rusi

liczne

nazwy Suslw przypominajce: roku

1059 Ssoty, jak mniema Szafarzyk Suselci, potomki Suslw,

Susy kolo

Zwiahla,

Mohylew, gub., Suslowo w Orowskiej, Susalowa i Suslowa w Pskw.

Susulow i Susulowka we wschd a Seselow w zachodniej Galicyi, take latorol
Suslow w Styryi, nawet w Wagryi na brzegu morza okolica Susie, w ktrej po wypdzeniu Sowian r. 1139 Fryzy osiedleni, widzi w tem staroytno i wielkie rozSustowka


Plisnw,^-^^)

zachd od

Nudycy maa upa

nazw

tw,^-*)

w IX

zaclid

do

Nudyczami, yrmuntami

Halsztrowa.

r.

wedug domysu

w.,^-^)

Koryn, Tarnw.

Solaw na

nad

na

od

yrmun-

Susami,

upatruj we wsi Neutz.

jej

Koledycy midzy
mieli siedziby

czci

posady .Susw leay

Mieli osady:

Mildy.

r.

czego wida,

yo

Nazwisko ich wiadome ju

Szafarzy ka

ma pochodzi

od po-

gaskiego boka Koldy, podobnie jak Stadicy i Stoderanie

wzili nazwy od boga Stada albo StodoJ^**) Mieli pamitny kl-

sk

ich

dug

r.

839 grd Kesigesburg, albo Kozinesburg, ktry we-

ma

Leutscha

by

Quetz, a

wedug

innych Kothen

'-")

Ko-

ledicy (Kolza).^2s^

Nel etycy nad Solaw

rni

wa,

Nazwa

Neletycw

od

si

ich zjawia

Wedug

przy ujciu do

niej

r.

Halsztro-

osiadych przy ujciu rzeki Hoboli.

w.^"^).

badaczy niemieckich

Mieli grd

teraniejsza

Dobrohor

osada

przypomnieniem dawniejszej nazwy Neletycw.

Kraina na porzeczu Solawy,

(Halle).

Negelitz

jest

^^'')

nosia

do granicy czeskiej

niegdy Suslw po Slowiaszczynie | 28, 6, 36, i. 44, 10). Wia^

po caej Rosyi susy i susliki zwierztka podziemne w rodzaju kreta,
niszczce posiewy szczeglnie w poudniowych stepowych stronach. Nazwa suslw

szerzenie

dome

sa

moga przej

lekko

na ludzi, jako przezwisko, podobnie jak przeszy przezwiska

niedwied, baian i t. d. ztd wszelkie osady Susly, Sustwki t.

ale eby takie nazwy jak Susulw, Susalowka miay take zwizek z Susami
wtpi. Prdzej jest to zmikczenie nazw: Zozulw, Zozulwka.
wille,

N.

zajc,

J23)

Thietmar

121)

III,

YIII,

i;

dyplom. Ottona

p.

10.

r.

961 Nudzici

(pagusi,

965

r.

Raumer.

Nudhici.

201.

i8<-,

Ann. Bert,

125)

cantur.

dyplom,

1'rud. Trecent.

cont.
r.

948

pagus Coledizi,

an 839 cOntra Sorabos, qui Colodici vou Thietmara r. 1015

r. 975 Colodiki,

Colidici (locus).
i-*)

Star.

1-")

Jencz.

serbsku

r,

zwa si

Sw.

Uwaga Lelewela o Stodzie. YIIF, 16.

44, 10, 622.
Serb. Kral. Cz. M. Serb. 184950. I, 35-

Moe

Powje wo

po

Kozigrd, Kozin.

Narody VIII, 16,

dokum, roku 961 Neletici, take Neletice, r. 973 Neletiki
973 Neletiki. Raumer, Regesta Brand, N, 186, 187, 250.
128)

Lelewel.

129)

i''0;

Szafarzyk Star.

Sw,

44, 10, 625.

Neletizi

nazw Saro we, okoo

Serbsko,'^')

roku 800 zapisan.''^)

Serbw, skadajca si

kraina

PI i sn a na poudnie od Lipska, nad

Zwenkowa,
Solaw, gdzie w XI w.
Halstrowa

mi.***)

tej

Plisn,

r.

Zwykowa

czyli

wpadajc

do

r.

wasnemi prawanoszce nazwy sowia-

teraz

drobnych up:

(Zwickau),^") Olrla nad

Sowianie rzdzili

upie leay osady

waciwe

Jest to

sie

skie: Triptis, Pollnitz, Daumitscli, Quasciwitz,

Meilitz.'=^'^)

Veta

Veda (Weitagau),''^") Gera, (Gra), Tucherin. Strupeupa Brizw.

nica, Dobenawa, Brisin-gau**")
albo

t.

Na
byli

j.

zacid od Solawy Durzycy, jak wspomnielimy wyej,

take Serbami,

ju poczynay si

Ory, gdzie

osady na pnoc

ktrycli

siedziby

zblionyci wicej do Obodrytw

Drewianw

Lutykw.

sigay

do

mowy

Starej

r.

swej

Marce

miasto Arendse leao: in parte orientalis Saxoniae, quae Sora-

borum

finibus contigua est.***j

f

Wrd

z e c

li i.

powszeclinego zamieszania

pastwa rzymskiego

(r.

kiedy rnoplemienne

476),

Boemiam Sar o we nuncupatam, albo: Provinquidam comes de Boemenia, nomine Thacholf contulit. Erben.

90.

W dokum.
626; W
1124
1S2)

r.

Biganensis.

r.

1040 Zurba w.

provincia

Hoffmanna.

Ser.

qaae

r.

30 Swurbelant. Szafar^yk. St. SI. 44.

dicitur.
De fundatione coenobii.

Sworbia

Rer. Lus.

IV

s.

124.

An. 997 forestum Zwengowa. Raumer. Reg. Brand. X. 344.

***)
Secundum legem et ritum gentis illius r. 1057 w nadaniu krlowej polRyksy arcybiskupowi koloskiemu. Schultes. Gesch. d. Fiirstenthums Sachsen*")

skiej

sobie wo-

Provinciolara sita juxta

Sarowe dicta
Regesta NX. 30
cia

s.

tumy upie-

obwoyway

nikw na zgliszczaci miast rzymskich

**')

Europie po upadku

Thietmar

II, 24.

Koburg-Saalfeld 1820

s.

6.

^"')

Landau.

"*;

Wediug domysu badaczy

Territorien 277.

moe

pochodzi od

r.

Wietawy, wpadajcj do

Solawy pod Naumburgiem.

*')

znajdywa

Wzmiankowanych u geografa bawarskiego

Febra nad Sprewj blisko Peitz (Picz,

(Narody VIII, 24). Szafarzyk nie zgadzajc

Star. Slow. 44, lo.
"*)

Yerizane, civitates

Briickner.

sie

na

Die slavischen Ansiedelungen

s.

X, Lelewel

albo Werre niedaleko Lubina

to,

7.

upatruje ich

Brisingau.

72

dzw, sposobi,c si do nowych grabiey, ziemia czeska,

cie

czworoboku

okrona

kszta-

wysokiemi grami, zostawaa

spo-

Ogromne lasy nieprzerwanem pasmem pokrywajce gry,

koju.
dopeniay obron kraju. Las graniczny hwozdem ^) zwiany, tworzy z Czeci jedn wielk warowni, do ktrj kilka tylko ciederbie prowadziy.^) Zawdziczajc takiemu
ek przez gry
i

pooeniu geograficznemu,

dugo zostawaa w

ziemia czeska

stro-

od szlakw, po ktrycli tocz)'y si najazdy coraz nowycti

nie

upienikw: Gotw, Longobardw, Saksonw, Awarw.

rnoplemienna

Renem para si
si nad

na

r,

poudnia po nad Dunajem,

do

Unstrut

Italii

nawet

czeska ominiona przez

Ziemia

Smerczin.

wszystkich upienikw,

wspczesnych,

pnocy po nad

Saksoni rozpierajc

Mohanem, wstrzymali swe zapdy u pod-

gr Serbskich

Franki

Galii.

Dzicz

ywia w

cichoci ludy niepoznane przez

niewiadome po

nazwisku.

gdy si

poowy VI w. uspokoio w Europie, Jornandes

zwiastowa wiatu, e od rde Dunaju jeziora Mieowego a
cokolwiek okoo

do

Wisy

Dniestru

bytowa

Winidw, podzielony

wielki nard

na mnstwo drobnych ludw, majcych swe osobne nazwy,

ogle

Sowianami nazywajcych si.

w VI w. nikt wzmianki

ziemi czeskiej

lecz

mieszkacacli jednak

nie zostawi.

Vn

w.

uciskali,

Samona
nazwa go krlem

ktrym ten bohatyr

kronikarz Fredegar, rozpowiedziawszy o pogromie przez

Awarw

627), ktrzy

(r.

Winidw

Winidw,

nie oznaczywszy wreszcie kraju

panowa.

Dopiero

w kocu

opisujc nadabskie strony,

Bajas.'^)

')

w
a

znowu

Prastara

nazwach

osad

Berdyczowem

sto

nazwa hwozd
w Czechach

jest

lat

VII w. geograf raweski

milcz

wysza
i

innych

wie Gwozdawka w

dzieje,

uycia,
krajach.

stronie

ale

pami

Midzy
dotd

O ciekach

')

Item ad partem quasi meridianam quo spaciosissima

czeskie najdokadniej

koca

jej

krain

Viii

w..

przechowuje si

miasteczkiem

Kodni

lesistej.

2)

przez gry

do

690)

(r.

okron

wymieni grami

Ireczek. Slow.

Prawo

dicitur terra,

I,

23.

est patria

que dicitur Albis, ungeni montuosa per longum que ad orientem multum estenditur,
cujas aliqua pars Bajas dicitur.

Geogr. Raven. ed. 1696

c.

18.


kiedy wojska

cay

dome wiatu
Bell e

w.,

odtd mieszkacw

ludy,

Beu -Yinides,*) Beu-Vinitia

W jzyku sowiaskim
w

czeskiej,

legendaci

w.

w. o

Cyrylu*")

kumentach polsko - aciskicli XI

stora

pocztku XII w. qexH

pocztku

C i i u C i c h i.
si najwczeniej w pie-

zamiast

ta zjawia

utrzymuj, pocliodzcej

jak

nazwa

')

Be me

890)

(r.

po raz pierwszy znajdujemy

rocznikacli Tilliaskich

nazw C rn u ,*) omykowo

zapisan

ni

ziemi czeskiej nazywano:

Belieimare, Beiemos

805),

(r.

a take:

900),'*)

IX

powra-

791,

r.

Odtd oywione orem Frankw

w rodkowej Europie, wywoyway z ukrycia niewia-

przez ,,Behaimos".*)

stosunki

(r.

po pogromie Awarw

W.

Karola

73

IX

wieku,')

potem

w. Wacawie,") w dow latopisie Ne-

w.,**) nareszcie

"*)

iaxii.

'*)

Dla dokadnego zrozumienia wzmiankowanyci nazw, krzy-

ujcycti si

pomnikacti IX,

osiedlenie ziemi czeskiej

Wedug
Frankw
i

*)

Wiadomo

*)

Cytaty

")

Chr. Moissiac

r.

805; ale

w nowszem

wydania Pertza, czytamy Cihu-

307.

W
W

'-)

legendzie

Take

^^)

pleky

pisanej

wyej

Czechowymi.

Sd

filliani

Lubuszy,

nadaniu

pod

r.

805. Pertz

wedug wydania Hanki

kirilic

znajdujemy 4exil",

Wedug

'*)

W niektrych

Bielowskiego.

Szafarzyk. Star. 'Slow. 40,

Mogiln-^-

wydania Bielowskiego: leCH, "lesu. M. P. I, 5

kodeksach wzmiankowanych u Szafarzyka.

Ireczek pisze Cjachy.

Bielowski.

Mon.

Mon.

4, 6 cyt 71. 73.

Bolesawa miaego klasztorowi

Bielowski Mon. Pol. I. 360.

')

II.

kirilic pisanej: BT. 16X3X1., HecCKBUi.

Czechonow, Czechre.

i'^j

846,

r.

1.

90, porw,

457.

cyt.

pod
I,

I.

Jenie pride

^)

na

w.

In terram Sclavorum qui vocantar Cinu. Annal.

I,

podzieleni

ks. I 8. III, 2

Aunales Xantes pod

')

900) na wschd od

(Horiti),'*)

*)

roku 185

I.

w IX

(r.

')

Mon. Gerra.

na

wschd od Morawanw

a na pnoc

zapisa Eginhard

te

uwag

zwracamy

w.,

krla Alfreda

Be my,

Windones. Mon. Germ.

I.

XI

wschd od Gomaczw Hrwaty

na

Pol.

tyci wiekaci.

wiadomoci

siedzieli

Pol. I,

Sw. Prawo
13.

s.

_>.

'

'^5,

osadv:

093, 748. 830.

Star.

Slow. 40,

6.

and be edstan Dalamensena sindon Horiti,

dwie upy: jedna

74

lsko-morawskimj^)

biskupstwa Praskiego przez papiea Benedykta

I r.

wzmiankuj si jako osobne

973,

Pszw anie

udzielne ksistwo,

Dec za nie

stronie Czecli,

druga

okolicy gr Kerkonoszskich,

dnic wiej ku granicom

Lem uzi

nad

pou-

akcie fundacyi
cesarza Ottona

uczanie,

niegdy
Hrwatw w pnocnej

ludy:

ssiedzi

ab po granicy

margrafstwem

midzy Deczanami,
Hrwatami, Lutomirzyczanie nad Lab midzy Decza-

Miszoskiem,
a

nami

Pszowanami

po granicy

Sedliczanie w

Serbami

stronie Czech,

u wierzchowin

plemiona

Ludy

ckich.^'')

te

ktrej dzieliy ich

r.

e w

si,

Wtawy

siedzieli

w. zostaway

w IX

pod

Smer-

poudniowej

Dudleby,^^)
Oba
c
et o

N
wadz ksit

po stokach Szumaww

a od nich na zachd
ostatnie

zacliodnij stronie kraju,

Frankonij od

rde dowiadujemy

Z innyci

cziny.^'j

na wscid od Laby

1 i

i.

Libi-

wieku tworzyy jeszcze osobne dziay,

ksit i nie yczyy pj pod wsadz

midzy ksitami, ksicia Bohemw. Owszem,
ucki Watisaw
czsto prowadzi wojn przeciw Bohe-

miay swych

udzielnych

najpotniejszego

ksi
a

2**)

akcie fundacyi biskup, praskiego: ad auilonalem hii sunt termini (episcopatus

pragensis) Psovane,

w.

monasterowi

Cronuati

Jerzego

et altera

Ale

Chrouati.

Pradze wymienia: Mocropsi

ich miejscu bulla papiezka

et

alia

Mocropsi.

Lelewel

od gry Magury na Spiu Horwaci osiadJszy w Kerkonoszach, zatr/^ymali ojczyst nazw Mogropcy, I^Iokropsi. Narody. VIII. i8, 666.
1*5)
Podejrzanej pewnoci akt zaoenia biskupstwa Praskiego r. 973 zagin,
ale odgos jego przechowa sie w nadaniu Henryka IV r. 1086 przytoczonym
dopuszcza,

kronice
1')
18)

Kozmy, z ktrego wyjtek Bielowski umieci w Mon. Pol. I s. 145 148.

Z Kozmy wedug wydania Bielowskiego, jak wyej.
Wedug Kozmy, Sawnik ojciec w. Wojciecha: plagam ad australem

(contra Theutonicos oricntales) has urbes habuit terminal es: Chynov, Dudlebi, Netolici

usque

(ii 15)

558,

ad

Yltl,

572.

18.

O Dulbach

na

Woyniu, rozpo wiedzia Nestor

Obrzynw. Bielowski Mon. Pol. I s. 557,

nazwy Jlo\Jlh6u do Dudlebi omielio dziejopisw do

mniemania,
do Czech

mediam syKam.

po-wodu ciemienia ich

przez

Podobiestwo
e ustpujc przed naciskiem Awarw Dulby
nawet czas tego

Dowodw

zdarzenia

okoo

r.

Woynia powdrowali

580 naznaczyli.

I^elewel.

Narody

jednak na to niema adnych.

'^j

Porw. Ireczek. Slow. Prawo

-0)

Vlastislau8

I,

56.

dux Lucensis condidit urbem, quam appellavit nomine

confinuim duarum provinciaruro,

Belina

et

Lutomirici,

et

suo, in

posuit in ea viros iniquo5


ksi

wodu Neklan,
praski,

pomoc

ca

podbi

mom*', zamierzajc

75

Bohemsk."

ziemie

w cisem

bohemski,

plemion Lutymirzyczanw

Z tego po-

wadzca

znaczeniu

Beliny pobi nie-

opanowa jego ziemie uck.-') Jeszcze wyraniej

odrbno Boiemw od innycli ludw okazuje sie z opisu przez
Kozme pastwa Sawnika (Dulby i Netolicy) ktre na zacid
graniczyo z Boiemi".-^ Niema wic wtpliwoci, e wszystko
co podanie mwi o najdawniejszyci dziejacli czeskici tyczy si
wycznie jednego ludu Bohemw nad Wtaw
osiadego
i nie tyczy si bynajmniej
innycli ludw w IX
X w. w ziemi
przyjaciela

ab

bytujcyci.

czeskiej

Jeszcze

suy mieszkacom

miano Bohemi

legendzie

w. o

Niemcy napadajc na ziemi czesk,

boju z nimi stawali nie tylko Boliemi, lecz

Sowianami

oglnie

IX

Winidami

Ludmile

ksistwa praskiego, a innym

ludom czeskim udzielona oglna nazwa Sowian.--^)

Franki

w.

zwali.

'

Tymczasem

wiedzieli,

do

inne ludy,-*) ktre

Z tego powodu u

roczni-

si podwjna nazwa Beu -Yinides widocznie

Beme, czy Beiemi -Yinides,-') dla oznaczenia gonych oddawna Boiemw i niewiadomycli z nazwiska sprzymiekarzy

w. zjawia

skrcona

rzonyci

nimi ludw.

Boiemw

praskicli nazwa
skicli dla

ob

rzyk

frequenter

wadzy

w. ze wzrostem

qaia hi adjavabant

sosceperat bellom

-')

Bohemi intranUs terram

")

Ad

*'J

Bohemi

Star.

ksit

rozpowszeclinia sie u pisarzy

aci-

oznaczenia wszystkicli ludw ziemi czeskiej, ale jedno-

insidias atria.sqae populi,

Bohemos

illam

d.

Sclavi

Slow. 40. 2

. .

contra

Cosma.

ucko. Cosma.

occidentalem plagam contra Boheraiam

et

Bohemorum

partes

sub arcutro

positi

. ,

Cosma.

cnltibas idolatriae dediti.

cyt. 28.

Wyprawa Frankw r. 805 signa do Kanburga, Komornihradek w ziemi

uckiej, (wedug Szafarzyka Kadne*, dokd naczelnicy diveTsaram gentiam
zbiegali si dla cznego bojo.
Chr. Moissia. Pertz. Mon. Genn. I s. 307.
**)

-*)

postat z

Chro.

pod

Moissiacen.

wojskiem _a d

B e u -W

r.

czyta sic: Cihu-\Vini!ones (Mon. Germ. I

oznacza
czeskich.

lud

jednej

miejscowoci:

s.

Bemw,

307).

ciy

Karol

W.

s)'na

swego

wedug nowszego wydania

Pertza,

805 zapisano,

n d o n es", ale

kadym

Cze:':

razie pierwsza

reszt

nazwa
ludw

czenie podnosio si

wie mniemaj,

pomnikach

Odtd

Czechy.

znaczenie nazwy

nazwy krzyuj si

te

y6

XI XII

w.

dwie

Dziejopiso-

nazwy Czechy kronikarze wiekw rednich uywali aciskiej nazwy Bohem i, ktra ma
pochodzi od nazwy Bojohemu t. j. ziemi Bojw, jak niby
dla oznaczenia

Mylno

niegdy czesk ziemi nazywano.

nazwy Czech

Czechw wskazalimy wyej, 2") a

Bohemy

objanienie wzajemnego stosunku nazw

Nazwy Bohemy
i

ale

bya miejscow,

skich autorw, a

kw

dodamy

tu

Czechy.

pomnikach sowiaskich

objani

stanie

a nie od

wskazwki.^')

liczne

to

nie znajdujemy

jestemy

dla tego nie

podobnego wykadu

formy

jej

znaczenia,

Bojohemu wzit, powiadczaj

wiekw rednich

Pisarze

wiadomoci dostarczonych

nie z

rzym-

przez wojska Fran-

Niemcw zapisywali nazwy ludw orem cesarskim doPodrujc z Magdeburga przez Prag do Krakowa

tknitych.
przed
a od

965 Ibrahim syn Jakoba zapewno nie od staroytnych,

r.

mieszkacw Pragi mg si dowiedzie,

zwa si Bwima.^*^)
tym.e

do Krakowa
Goriona,

zwa
mi,

kraj

od Pragi
Jzef syn

czasie

jewrejskiem obliczaniu ludw sowiaskich,

Utrzymywanie cige

Bomim.-**)

Czechy

do XII w. nazwy Boe-

Bohemi, pomimo wzrastajcej nazwy Czechy, wskazuje

nazwa bya nowsz

ostatnia
z

moga

nie

odrazu

wyrugowa

Zkde

uycia dawniejszej nazwy Bojemw Bojmanw.-'")

wzia

si

nazwa Czechw?

Od

czasu kronikarza

Kozmy

(-j-

1125)

nazw Czechw wy-

prowadzano od praojca Czecha, ktry jakoby lud swj

gry Rzip

osadzi.''^)

2')

Ksiga
Tame,

28)

Kunik.

20)

Lelewel.

2)

I.

8,

III.

n3B'fecTia

okolicy

Bajka o Czechu znajdywaa zwolennikw,

2.

Ajb-BeKpii o CjiaBimax'b.

Narody YIII,

lO.

Boemanios; an 906 Sclavi... qui de Rugis vel de Baemanis

mercandi causa exeunt; an. 1012 comes de Boemania nomine Thacliolf. Erben. Regesta, NN. 28, 58, 90. Do najstarszych osad w Czechach nale: Bojmane, Bojmici
">)

An. 855

in

(Boemani) Ireczek, Slow. Prawo

31)

Cosma

in Pertz

I,

63.

Mon. Ger. XI,

39.

aciskim tekcie

gra Rip, lecz

"

ktrzy

'

/ /

XIII w. dowiedzieli

sie,

w XVI

Lech, a chocia Jan Kochanowski

by

rodzonym jego bratem

rozsdnymi dowo-

w.

dami zbija mniemania o pochodzeniu Polakw od Lecha, a od

Czecha Czechw,^-) nie

pomogo

to

koca XVIII

do

wieku,

kiedy poczto rne konjektury dla objanienia nazwy Czechw

Gdy jednak

obmyla.^-')

w tym

czynione

wzgldzie domysy

znajdyway naleytego udowodnienia, Szafarzy k wyzna

nie

mylnym wykadem zaciemnia spraw.^*) 'Od tego

anieli

nia,

pradawne narodowe miano Czechw zostawi bez objanie-

lepiej

upywa ju p

czasu

sowiaskim

wypadaoby

nie

chocia pisarzom

badacze milcz,

wieku,

tak

wanej

kwestyi, jak objanienie

nazwy Czechw, zbywa milczeniem tem bardziej, e o pochodzeimi tej

nazwy Czechw Niemcy dziwy rozpowiadaj."''')

niu

przedstawiamy nasz konjektur, jeli nie dla rozstrzygnie-

idei

nia kwestyi, to. przynajmniej

wprowadzenia

nadziei

jej

na

inn

drog poszukiwa.
Mnstwo nazw osad w
waczyznie,

kronikarze

Litwie

*-)

pisali

1864

542

s.

546.

nazw

Czech%v

mniemajc

(incipere) cznu, czati, czai,

wdrwki Sowian
Porw. Linde Sownik
*')

Szafarzyk jak

S5)

Wedug

wywodzi od sowa czeti, cziti, pocziti

wyej

40

S5

459.

t.

Cead, Ceud

Slavischen cze,

Macht, Wissenschaft, Yerstandniss und

ist

cza-

460.

objanienia Obermullera

dem

iw

pochd, jak Slzacy poledni (po-sleze)

Szafarzyk Star. Stw.

Yorsteher, gleich

Formen

Czechowie dla tego tak nazwani,

pierwsi rozpoczli

sie

Fiirst,

od-

Hajek.

Dobrowski

"')

nazwy pochodzce

J.
r.

Rusi wskazuj,

na Morawie, So-

zrzip.
Tuto mamy jeden welky /.rzip, po sTowanskem
Kronika r. 1541 list. I.
Kochanowski. O Czechu
Lechu historya naganiona. Wydanie War-

czescy

jazyku wrch."

szawskie

Polsce, Czechach,

ceuchd

toighe, aufmerksam, toic,

keltisch

ist

czeti, czati;
der

ist

der Erste,

ceacht

Yerwandt mit diesen

Pflug.

gewaltig, reich

weiter

toisg,

passend, zur rech-

Yolksname der Toisgen oder Tusk en, der

Zeug" - schmiede.
Damach sind die Czechen gleich den Tusken ais ein VoIk,
zu erkliiren, welches bei seiner Einwanderung in Bohmen
allerhand Kunst-

ten

Zeit,

und endlich der

.

italische

fertigkeiten

Hansem und

sowohl

mitbrachte,

Burgen.

jalio po zburzeniu Troi

mL

in

Bearbeitung

by

ogle Czechi maja

skada

jeden lud

Zur Abstammung des Slaven. 1871.

s.

19

der Metalle und

wychocizcami

in-

Errichtung von

Frygii, czy Lydii

Tuskami, Etruskami, nawet Cygana-

24.

-pierwiastku

^^)

pomnikach

XI

XII

saw,

a ch

hcki,

jak

iax'L,

ii

Czesto,

Rozwaajc
wniosku,

,^')

wiekw,-^^) jak

Czasto

"-'j

sie

acisko-polskich dokumentach

imionach wasnych: Czasaw

Czal<:

Cze-

Czek.

dwie postaci jednej nazwy przychodzimy do

te

obie

dwch postaciach C z e podobnie jak w dawnych cyrylskich

(czech) zjawiaj

'icx

7S

formy,

jednej

zmian goski

ze

e,^^)

Pod Karpatami w Galicyi: Czechy w Zloczowsldm obw., Czechaw w Kolomyjskim C z e c h w w Stanistawowskim; Czechany przysiek
w Stanisl., C z e c h w k a w Bochesk., C z e c h n e podobno w Przemyl.
w Poznaskiem: Czechel w Pleszew., Czechw ko w Gniezn., Czechowo
^'')

Czechy

tame,

Czechceno

tame; na Pomorzu Kaszubskiem:

Czeche

w okrgu Wejerowskim, Czech lewe (Czachlau w Starogr., C z e c h e m

w Kartuz Czechlewe w Czlochowsk. w Krl. Polsk.: Czech, Czechw, Czecharzewice, Czechowice, Czechowi z na, Czechwka, Czechy, Czeszki; w Czechach: Czech, Czechw, Czechtice,
Czechnice, Czechowice; na Morawie: Czech, Czechowice, Czechwek, Cz^chomez, Czechtin; na Slowaczynie Czechnice, Czech o we e.
j i

W Galacyi: Czahorszczyzna przysiek

z a h o
w w Stryjs w Poznask.: Czachorowo w Krobsk,,
Czachry w Odalonow., Czachorki w Srods.; w Krl. Polsk.: C z a c h w,
Czachowo, Czachwka, Czachorowo, Czachulec, Podczachy;
w Czechach: Czachowice, Czasaw ice, Czachnw, Czachotin,
Czachrw; na Slowaczynie: Czachy, Czachtice, Czachowce; w gr.
W

'')

Sczskim,

Bukowinie: C

Luycach osada C

3s^

r y.

Bodouin jak wyej

a z

1224,

r.

miaego

a u s

r.

1252,

widtoAyo zmieniaj si pierwsze dwie

semo

cyryl.

Czach

bog. trewo

jemy

nie

'r{;X'L,.

wotnym wyrazie

lecz

ta,

czekati

trawa
veX'L

t.

=
d.

Hax'L,

w rnych
ostatnia w

staropol. samo, cyryl. JifcTO

czasza,

rana,

Chazlaus

Bodouin de Cour-

h w.

Regesta. Index.

C;;ech

sa

narzeczech
e

naprz.:

= pol. lato
=

dwie formy Szafa-

sowiaskich pranieg :=: starosow

na odwrt: staroczes.

Czasaw: staropol. rena

Czesaw
Ale poniewa w cyrylskich pomnikach znajduw pimie za slowiaskiem i, w adnym pierczakati,

nie przyjmuje po sobie

goski

e,

przeto Szafarzyk do wyrozumienia

przyj jedn form czach z odmian czech.

gubernii Archangelskiej dotd mwi: MOLMy 'iaxil

etymologicznego
1.

458.

M. P. I,
take Ceslaus-

Bielowski.

1285, a

48.

cyryl.

z a c

(Czasaw) biskup krakowski.

Czaslao

Dla usunicia mniemania jakoby

rzyk objani,
cyrylskie fc, a nasze ^ i a

cziesze

T173

Inne u Erbena.

ii3tiKb 48.

*")

nah,

Czechonw, Czechw

roku 1065

dokumencie

IIojckomi.

loi

Chazlaw

-60), a

I,

iipeClieMT,

Roku

'")

376.

ho

a c

r.

nadaniu Bolesawa

(Bielowski M. P.
tenay.

z a c

Star.
II

Stw. 40.
znaczy tak

jlflXH,


podobnie jak

samogoska

cinione

do twardego

by

musi

czach w
ha

czach

suchych, lecz nigdy

wklso

Oba

bocie.

wyrazy czahy

te

krzakami

siak, ni to ni

srjed a

e,

50

1849

s.

jeli

.oznacza

lacunae

t.

XV

j.

na ksztat

w. objaniajc,

jamy,

doy

t.

d.**)

TciKOBUtt CjoBapb BeJiiKoprccicai) aauKa, pod W7ra-

Dal.

indo-europeJ5kich samogoski

a,

Jakb Buk, Zynki nasze

o.

i\

u,

ryczje.

gwne. Srjed

w. C. T. M.

S.

aa;
za rok

164.

Ca eh

*')

czahary,

na ksztat kotowiny, zyszczemy wskazwk,

u pak

z.

r,

Haxo.rb n HexoJT,.

W jzykach

*')

lezi

owo.

Tame

zem laTB.

porosy.

pod wyrazem czach, pojmowano dawniej

czachy

ha

podobnego pochodzenia wyraz czasza,

kotowiny, co potwierdza glossa polska

wyraz

cza

grniczy,

nazwach miejscowych, wyej przyto-

oznaczaj

przyjmiemy do uwagi,
oznacza

zarola po stokach wzgrz na miejscach

licznych

wsplnie

dwik czach

czech.

mowie sowiaskiej znajduje odpowiednie:

= krzaki,

^^)

mowie sowiaskiej

fonetyce sowiaskiej

mnog. czachy*-) ^=

liczbie

znajduj odgos
czonych

zatem

Lech.

przejciem od otwartej samogoski a

jest

wczeniejszym od

Wyraz
c za

nazwie Lach

/',*')

79

Olkuszu znaczyo

Czach, czacht, wedug

1569) chodniki, zwano je

(r.

Lindego szacht

grniczy, szyb.

take czacha.

abcki. Sownik

r. 1868 s. 25. 40.

Rossyjskim raaXTa
szyb, u Czechw szach ta,
pawunk; u Sowicw sza eh ta, jama, bane. Linde. Sownik pod wyrazem szyb. Sowianie za czasw Chrystusa wyrabiali elazo w grach Noriku: w grach Hartzu take wczeniej od Saksonw wyrabiali metale i nawet pod panowaniem

grniczy
zrajsk,

niemieckiem rot)otnicy sowiascy pracowali

Niemcy

przyswoili

zamiast

czach, mwi szacht,

wyrazy

sobie

kopalniach,

sowiaskie, a nie
podobnie

jak

zatem

nic

dziwnego,

mogc wymwi dwiku

wymawiaj

Czesi

e
cz,

Rossyanie,

Sowicy.
*')
Rykaczewski. Sownik jzyka polskiego; u Lindego wyrazu tego nie ma.
Wyraz czahary w poudniowej Polsce
na Rusi poudniowiej od Woyskiego
polesia, dobrze wiadomy
jednakowo przez Polakw i Rusinw wymawiany. Pod
c/.ahatami szczeglnie pojmuj mode dbowe krzaki karowato rosnce na suchych
miejscach, ale wyrazu tego nie stosuj nigdy do miejscowoci podmokych, porosych
i

nza
^

'.

wier/.b, osik, sosn,

Pol.
**)

Obrazy

ycia

rkopimie

tece Uniworsyt(.ta

jod. O

czaharach na uktaiskich stepach wzmiankuje

natury T.

I.

XV

s.

263.

w. klasztoru Trzemeszeskiego,

Gre fswaldskiego, znajduj si, ogoszone

zachowanym

biblio-

przez Dr. Collitz, pol-


Wedug
dla

objanienia nazw

wynik

jej

zgadza si

do

bada, etymologia

przyjtej przez nas metody

suy
wic

8o

poznania

charakterem

okolicy

wtedy

miejscowych

kiedy

tylko,

miejscowoci.

Zwracamy

Czechw zamie-

przez

pierwotnie

moe

szkaej.

Wedug

najdawniejszych poda, przewdzca ludu Czech za-

trzyma si u wzgrza

Pod

(Rzip),

na urodzajnej ziemi, porosej lasem.

wzgrzem Czech zbudowa sobie dwr nazwany Klece,

tern

niby od imienia syna jego Kle.

bili

lasy,

wyorali

Gijcha

Damaslaw

rud elazn,

znaleli

ogromnej

nidze,
i

ku

trze-

Nieco

wodzie.

Chobol synowie Bory-

znajdywali

inni

Roh-

yy

zota

srebra

Metalw byo po dostatek: poczto bi

iloci.

elazem wozy, wyrabia rne narzdzia

pie-

rolnicze

Ale zota znajdywano coraz wicej, tak

gospodarskie.

da wiar

srebro,

Czecha

a dwaj synowie

odkryli piasek zoty

pniej za panowania Libuszy, Druhan

sawa,

czeladzi

Za panowania nastpcy Czecha Kroka,

pola.

brat ostatniego Botak znalaz

sawa

Ludzie

jeli

udao si znale samo-

podaniu, jednemu biedakowi

rodek zota gruboci rki, a wysokoci czowieka.

znowu mno-

si

dzy Czechowie opuciwszy dziedziczne

role,

ach", wydobywali zoto

ksita za gromadzili
si w r. 948 gd, ktry

ogromne skarby.

siedlili

,.po

do-

wzbogacali si,

nare.szcie

zdarzy

ksi

Bolesaw przypisywa dopuszczeniu boemu, ale lopotowie

z wadykw, zebrani na Wyszehradzie owiadczyli, e
i starsi
ksicia, a nie sprawie Boej przypisa wypada,
akomstwu
gd
albowiem

zosta

przesiedlony

ksi,

ksicy,

na rozkaz

,,w

aby rudokopy

srebrne

opuciwszy dziedziny

lud
i

zote

doy"

rolne

Rozkaza wic

ryowniki, wszyscy hornii a

doowe

dilniki", zaprzestawszy swego zajcia, wrciliby do puga. ,.Od

skie glossy, mianowicie,

Do

tego Collitz

wenig

daje

gebriiuchlicher

Grunde.

1880 T.

Lacunas

IV

?.

86,

ist

87.

fol.

170:

objanienie:

Wort,

lacunas czachy sacerdotio respexit.

ist ein in dem heutigen Polnisch
Stamm Ortsnamen wie Czachurk zu

czachy lacunae

indess

richtig gelesen.

liegt

der

Jagicz.

Archiv

fiir

Slavische Philologie. roku

pocza

tego czasu ziemia czeska

se chlebem

piewy

sititi".*^)

dawnych wiekw take rozpowiadaj o obfitoci

kach zota srebra, o czem wiemy nawet z dokumentw.
czeskie z

W ogle

wieku kupczenie drogimi metalami

zwyczajne,

rze-

wedug

adunki srebra

Nestora,

byo

Czechach

tak

Czech przewo-

ono ju w

r. 969 do Bgaryi nad dolnym Dunajem.*")

Niema wic powodu niewierzy podaniu narodowemu, e
przed X. w. dawno ju w Czechach trudniono sie w obszernych
rozmiarach wydobywaniem metal(nv, dla czego osady zakadane
byy, wedug kronikarzy ,.w doach", ktre, jak objanilimy wy-

zway si

ej,

sowiaskim,

chami,

nach

suc

czachy. Ludzie zamieszkali

horach

czachach, zwyczajem

Le-

si Czachami, podobnie jak na lchach

zwali

Horcami,

uach

Niycami, na

pierw^otnie jednej

norach

Norcami, na

uycami

tylko ziemi czeskiej,

graficzn, zupenie tak jak

t.

Nazwa

d.

bya nazw

nazwa ssiednich

nizi-

ta

topo-

Czachami

u-

ki pochodzca. Z biegiem czasu, gdy obfito

cigna mass ludnoci do osad w czachach, gdy

czanw, od uki,

zota

srebra

metale

day ksitom praskim rodki do

wyniesienia

innych

ksit,

potdze rozszed si

a rozgos o ich bogactwie

po wiecie, nazwa Czechw staa si ogln

si nad
ludw

dla wszystkich

kotowinie czeskiej zamieszkaych. Czech zyska synonim gr-

si

nika ryjcego

Czech

norach

dla

tego

wiecie mwiono:

Nore.^')

Z nazwy topograficznej czachy wytworzya si nazwa oso-

*^)

Hajek

**)

Bielowski.

Liboczan.

Mon.

Kronika Czeska wyd. 1541

Pol.

I,

list

79.

609

*')
dawne czasy lubiono przezywa ludy nazwiskami zwierzt, stosownie
wyobraenia o charakterze ludu. Podobny zapisek z XII w., znajdujcy sie
w bibliotece metropolitalnej w Karowicach pod tytuem: Okrui narodw a jazykow" kirilic pisany, wylicza: Frg jest' law, Alamanin orel, Sarakinin wepr', Tour-

do

czin zmia...

ry,

Niem

XXVI

Rusin wydra, Litwin

tur,

swraka, H^eX'L HOpeUb

Blgarin byk,

itd. ...

Wach

kotka, Srbbin wlk,

Szafarzyka, Star. Slow.

s. 733.
mustela lutreola, nornik, gatunek lisa.
IIopeUB
pod wyrazem Nura.
Rossyi zwierztko to zwie sie Chorjok.

Tom

IL

Wgrin

II Przilohy

Linde.

Sownik,

82

imi Czasaw

bowa: Czach

nazwy

Czacho w, Czechw, Czachowo. Czechowo, Czacho-

osad:

Czech, a z niej powstay:

wice, Czechowice

nazwy rodowe: Czachowskich

d.,

t.

Czechowiczw

skich, Czechowskich,

ficzne,

Mniemamy wic,

doy

swej nazwy nie tylko osadom, ale

Ale takie nazwy osad

d.

Ludno sowiaska
synca

rzymskich

pooeniu
i Hwozdu

czeskiego,

poowe V

pod

czachy

udzieliy

ludziom w nich zamieszkaym.

na porzeczach Morawy

nazw

midzy

ziemi

swej

grnicze,

Morawianie.

g)

Ustro

Czachr-

wzite wprost od miejscowoci odpowiadajcej znaczeniu

czach. *^)

giej

t.

Czesaw,

Czahry oczywicie sa topogra-

Czahor,

jak Czachulec, Czechel,

Dyi za czasw

Markomanw,')

zawdziczajc

Karpatw,

grzbietami

Sudetw

unika przebiegu rnych upienikw,

pocztku VI

w. uwijajcych

dru-

si po nad Dunajem.

otoczona odwiecznymi lasami od pnocy, wschodu

po-

udnia-wschodu, dozwalaa mieszkacom zwrci wszystkie siy

na obron otwartej od zachodu granicy po nad rzekami Dyja

i

Majc

doln Moraw.

czeskie

na pnoc

wschd pobratymcze ludy

lzkie, na poudnie wschd,

kw, Morawianie musieli

mie si

Sowa-

za Jaworzynami,

na bacznoci od poudnia, ze

pastwa rzymRozprawy orne

strony Dunaju, nad brzegami ktrego od upadku

skiego (476)

w kocu V
Awarw

wasay
w VI w.

nie

dzieje o nich

si upienicze tumy.

Herulw, Gotw, Longobardw, Gepidw,

dotkny Morawianw

W VII wieku

milcz.

zapewno

nazwa

ich

tego

powodu

wzmiankuje si

w kronice aleksandryjskiej okoo 628 w zepsutej formie Marcom a li",-) potem u geografa raweskiego (r. 690) Marc a
r.

Wedug

*'*)

Dala (CjOBapi.) Czachnica Linoryis

znajduje si ta rolina?

dolach czeskich (czachach)

villosa,

Moe

pioun stepowy. Czy

zechce sprawdzi

kto

na miejscu.
1)

Szczegowo

Chr. Paschale

comali,

2)

Yarduli,

3)

ks.
I

8.

I.

s.

60.

Quadri,

4)

III.

Germanorum
Vcridi,

5)

nationes et coloniae

Hermoeli.

sunt.

I)

Mar-

na tem koniec.

^^3

jednak nie

wtpliwoci,

ulega

Sowian pod wodz Sama

utwierdziwszy sie w poowie \ i wieku

podczas oglnego powstania

Awarom, ktrzy

przeciw

nad Dunajem, Sowian

uciskali,

Morawianie wsplnie

pobratymcami do boju

stawali.

trwajcym

boju

innymi

kilka,

lat

u Czecliw na krla wyniesiony zosta Sarao, ktry zapewno

i

krlem Morawianw, ale dzieje o tem milcz

rawianami stao, po rozpadnieciu

(662

r,),

coby si

by
Mo-

pastwa Sama

wielkiego

sie

wzmianki nie znajdujemy. Tylko

dziejach

poda

dobiegaj wieci o ksitach, ktrzy nieprzerwanym cigiem na

Morawie panowali.

Podania przypominaj,

panowa Maroth

nad Morawami

stpca Swatosz, napastowany

po mierci Sama

(Moimir?),*J a jego na-

Pannonii przez Awarw, prze-

nis stolic na pnoc do Welihradu, nad

Moraw.

r.

Po nim

cay szereg ksi^t, ktrzy mnie bronic ojczyzn od wzdzierstw

Awarw, nie pozwolili tym upienikom przekroczy ich stanowisk, wzkim pasem po lewym brzegu Dunaju cigncych si.')

Po
rola

W.

(r.

791

si posterunki

803),

ssiedztwie Morawianw

niemieckie,

Ann.;:

')

Awarw w Rakusach

u idUiCLwa

zniszczeniu

ktrych

:ytata

wyej

Jeszcze ^^uyjkowii^; j, i5'?6) prawi,

*)

13.

Ka-

utwierdziy

wyrosa marka

powoli

8.

przez

-.

Morawcy od Morawy

rzeki,

albo

od Morata kstecia sa nazwaai.

Wedug poda

*)

Kronika wyd. r. 1S44. T. I s. 11 1.

Swatosz panowa do r. 740, po nim Samorair modszy syn

Buraka Korutaskiego, waleczny w bojach z A warami, za co na stolec wyniesiony

zostat.
On odebra Awarom Powa i odtd ksiztwo Nitraskie do bera morawskiego naleao. Samomir zamierza orem zmusi Polanw do poczenia
rzesz morawsk,

mier

zamiarom. Po nim syn jego

broni ojczyzn przeciw Awarom,
a porozumiawszy sie z Karolem W., dozwoli j^o wojskom przez ziemie morawskie
przechodzi pod .wodz Teodorika i Meginfrieda, ktrzy na pnocnym brzegu Dunaju przeciw Awarom dziaali. Po Samoslawie nastpi Hormidor, a po nim Moiz

Samosaw

mir
163,

lecz

odziedziczy

wadze

od ktrego poczynaj si

I,

powoujc si

Slavae.

na:

^r.

przeszkodzia jego
787J,

dzieje.

mnie

Sasinek. Dejiny driewnych narodw. 162 do

Pluskal'a. Velehrad. Brunn. 1858

Quinqne Ecclesiae

1780.

Papanka.

Radzibymy bardzo wszystko

..icclw.

do

puJa

Hist.

to

odnosimy.
6"

Gent.

przyj

za

wschodnia,

nic

tej

Czechom

przeciw

Oriens,

marki

84

Morawianom.")

Gra-

Moraww moemy okreli w nastpny

od

sposb.

W X w, nad Dyja

stay warowne grody morawskie Betw,

Wranow, Znoim, Hradek,

majce przeprawy

claw,
z

Strachotin, Podiwin

przez

rzeki,

przedgrodami za rzek,') co wskazuje,

od

Dyi,

r.

si

e granica sza na poudnie

w tym

znajdujca si

wierzchowin

w rku

margrafw wscho-

grodzie wielka kaplica,

ktr

aposto Metody pod wezwaniem .w. Klemensa, ^^) zdaje

przemawia za tem, e grd Rakusy, za czasw

nalea do ksit morawskich, a nie do

dostatecznie

Metodego

(863

885)

margrafw.

Dalsze szczegy o poudniowej

wyoymy w

ustpach o Sowakach

ymy,

sza na pnoc od

dziejopisw,

grodu Rakusw, ktry niby zostawa

zaoy

nad Morawa Brze-

do lasu Muore,*) teraz Mailberk.

Dyi granica morawska, wedug

dnich,^) ale

a przy nich komory celne,

midzy Czechami

granicy

Rakusach, a

Moraww
tu

Morawami granica sza po

zauwawierz-

Slzanw za dzieliy Morawian rzeki Pszczyna

wpadajca do Odry.
Cige czuwanie nad obron granic przeciw Awarom w cigu
dwch wiekw z gr, wczenie zniewolio ludno nad Moraw
i Dyja
do zlania si pod wadz dziedzicznych ksit w jeden
Z tej
lud, puszczajc w niepami dawne plemienne podziay.
przyczyny, zapisujc wypadki w kraju o ktrym mwimy, dziej opisowie wzmiankowali jeden tylko lud, ktry w IX w. zwali Mochokach
i

gr, od

Ostro wica

^)

Terminum regni Bojoariorum

Ann. Fuld. an. 884.

in oriente a rege

concessum contra Marava-

nos tenuerunt.
")

Ireczek.

8)

Prawo

Slov.

I,

23.

akcie fundacyi biskupstwa praskiego

r.

973 ,.deinde

ad mediam silvam, cui nomen

qua Bavaria
0)
1)

limitatur.

Ireczek S. P.

Szembera.

I.

est

Muore

13

mapa do

quae

et

T.

II.

Koxmy.

Zap. Slov. przilohy.

in ea parte,

nomen est Vag et

ejusdem montis eadem parochia tcndit,

nieridiem respicit, addita regione Moraviae usque ad fluvium, cui

85

W po-

rwi,'i) Morahenses,'^) Marayna,'^) Marharii,'^) MaroaroJ"*)

mnikach sowiaskich

MopaBa, MopaB.iaiie/") u Grekw Morawia, Wielka Morawia,'^ ale Niemcy jeszcze

w XI wieku przekrcali t nazw na Marierun,^**; Morahi,^")
w.

a nawet Marcomanni.-")

gdy

jednak Morawianie

byo

na osobne plemiona, jak

wiadcza

to

wzmiankowana

sie nie-

dzielili

Sowian, po-

innych

witopeka koupa omuniecka,-')

nadaniu ksicia

cioowi w. Piotra w Oomucu r. 885 889

a take zapisek geografa bawarskiego (okoo r. 8go) o istnieniu
u Morawianw jedynastu grodw.--) Pniejsze rda dostarczaj wiadomoci o Holasowicach w okolicy Opawy, a zatem
w czci Morawy lecej za grami Jesienickiemi gdzie dotd
,

istnieje grodziszcze

waticach nad
')

Erben.
'2)

r.

nad

Dyja

Opaw

r.

(niem. Kreutzendorf )

o Lo-

Eginhard. annales. an. 822; Bulla Eugeniusza

II

r.

824827 Moraviae."

Regesta. N. 21.

Ann. Fuld.

an. 871,

'"i)

Bulla Jana VIII

'^)

Geograf bawarski

'"^j

872.

879.

r.

Erben N.

krla Alfreda I

okoo
okoo r.

r.

41.

890,

900.

ywocie Konstantyna filozofa. Bielowski M. P. I,

Metodego, tame s. 100, 101. Mopanw, a na s. 106 MopaB.iaiK'.
"*)

-'')

doln Moraw.-^)

'")

M/d/.Tj MopajSea u Konstantego Porfiro,

'^)

Thietmar Merseburg.

borzski Tietmar,

mow

6.

VI.

Bielowski M. P.

sowiask,

Marierun,
pisali

to

ab

dziwnego,

Marcomani."

wiec

Jeeli

60.

c.

doskonale znajcy kraj sowiaski nad

przekrca nazw Morawy

obeznani z

Chr.

90.

21.

I,

biskup

raowe

ywocie

miedzy-

sowiask,

staroytni wcale nietymczasem niektrzy dziejo-

si jedynie na wzmiankowanej nazwie, dotd utrzymuj,

mani byli ludem niemieckim pogranicznymi strami."
'0)
Adam. Brem. Hist. Eccles. c. 66,

pisowie opierajc

Marko-

-*')
nadaniu kocioowi Nitraskiemu r, 1006 krl Stefan w. przypomina,
tameczni kanonicy et dictae ecclesiae ac populo, usque ex partibus Marcomanno-

rum

illuc confluenti, inservieb?nt.

2')

Boczek.

Codex

Erben. Regesta I N. 86

Moraviae

dipl.

I,

N.

70.

p.

37.

Supa Olmutice."

e grd byt centrem upy, ztd wnosi

up, plemion, ludw.
2*)
dokumentach XII XIII w. provincia Golazici, Golassicensis, Golesisco,
Holasiz, districtus Holaszicensis. ..
Ireczek Slov. Prawo I, 57.
Niedaleko Oomuca dotd jest miasto Holeszow w dokumentach wzmiankowany od roku 1275.
Brandl. Kniha 314.
22)

Marharii habent civitates XI, a

mona, i Morawa

dzielia

si na

-*^)

1 1

Lowaticw,

moe

Lowenticw

by

grd,

ktry

Niemcy w XI wieku

86

Z grodw morawskich najznakomitszym

r.

Moraw, w ktrym wedug

by

ksi

podania

Welihrad nad

Swatosz

pier-

poowie VIII w. stolic ustanowi. Wszake w staroytnych pomnikach nazwa Welihradu nie wzmiankuje si. Dopiero
w^szej

pniejszym

czasie

pomnikach pisanych po sowiasku,

wia si nazwa Welihradu.

sol

oku Niemcom

ci

ladu

podczas najazdw ktrych zburzonym

"

zosta,-") tak

zja-

w dziejach IX
grobem w. Metodego

ten grd

arcybiskupstwa sowiaskiego

w., stolica

by

Sawny

^^)

nie zostao

miejsce jego pooenia.

nawet niewiadome

pewno-

Wreszcie badacze utrzymuj,

lea na ostrowiu r. Morawy, niedaleko teraniejszego

Welihradu.-'^) Do staroytnych grodw jeszcze naleay: De win

grd ten

na pograniczu od poudnia, wiadoma warownia

Frankw

zbiegu rzek Swratki

by

w IX

Niemcw

centrem

upy

(r.

upy

czasie najazdu

prawdopodobnie lea przy

Olomuc (pol. Omuniec) w IX w.

-^) Brno wzmiankuje si w domiasto (civitas),-^^) ale e oddawna by

Dyja;

Omunieckiej

kumentach XI w. jako

grodem

w.,-^)

Brneskiej

to nie ulega

Mocne poo-

wtpliwoci.

chocia grd ten za Brzetyslawa I, Bracislaw,

si Brzecslaw, po niem. Lundenburg. Ireczek SI. Pr. I, 57.
legendzie czeskiej o w. Wacawie z XIII w. pochodzcej, wzmian-

1056) nazywali Lauentenburg,

Brzeclaw, teraz zowie

"'^)

kuje si,

e ksi

jeto Yelehrad

Borzywoj

slowe,

tu

bogobojna knezna

jego

jeto

moravskeho

w. Ludmia

arcibiskupstwi

stolec

v tpm mestf'
a

slkva

biese,

blaeneho arcibiskupa Methodia, oba svaty krest jsta prijaa."

Z tej legendy, jak domylaj si, Dalimil poczerpnl wiadomo o Welihradzie,
gdy piewa (r. 314) o ochrzczeniu Borzywoja ot Methodeje arcibiskupa velehradsKronika Dalimila wyd. r. 1853 s. 54. Reszta ob. Brandla Kniha 135.
keho."
28)
An. 809 Baioarii terminos Marauorum iterato ntrantes, Zuendibaldum pueV kostele

s.

Vita, od

rum, filium antiui ducis Zwentobolchi,

inclusi morabantur, eripuerunt,

suumue populum

de ergastulo

Ireczek.

-*)

Civitas

an. 864.

Prawo

Slov,

I,

62 doladniej.

quae lingua gentis

Magdeburg nad

Lab

in qiso

Ann. Fuld.

atque in finem patriae suae pro misericordia secum abduxerunt.

2')

civitatis,

ipsamque civitatemigni succederunt,

illius

Dovina

Brandl.
i.

e.

Kniha

puella

132.

dicitur.

Ann. Fuld.

Slowanw zwal si take Dewinem. Na Morawach

Maidburg, teraniejsze Device przypomina staroytny Dewin. Brandl. Kniha 136,

29)
3*')

raviae

Anno
Anno

Bruna.

889

Supa Olomutice. Boczek Codex

marcam et 2 boves.
1052 Brno solvat

885

I,

N.

28.

70.

Anno 1086

Civitas

Mo-

eni

87

tego grodu nad zbiegiem rzek Swratki

Switawy wczenie

podnioso go na stopie warowni. Prawdopodobnie,

e pod Brnem

mona

rozumie wzmiankowany przez Ptolemeusa

Wranow,

Inne grody wzmiankowane wyej: Betw,

Eburunum.

w. grd

II

Znoim, Hradek, Strachotin jako pograniczne warownie od Awa-

Niemcw sigaj swym pocztkiem bardzo odlegych czaw pomnikaci IX i X w. nazw icli nie znajdupniejsze wiadomoci pojemy, samo pooenie strategiczne
wiadczaj, e grody te naleay do najdawniejszyci osad.
We wzgldzie narodowoci Morawianw zwyczajnie zaliczano
do czecho- sowackiego dziau Sowiaszczyzny pnocno - zacliorw

sw, a ciocia

w biecym

dniej, ale

wieku rzucono podejrzenie na pocliodzenie

teraniejszej ludnoci morawskiej od dawnycli

ajc,

najdawniejsze ksigi

SS. Cyryla

Metodego

wicej ma zwizku

ze staro

sowiaskie tmaczone byy

bgarskim, albo

skim (ciorutaskim) jzykiem, anieli

sk,"'') badacze

siaa

by rn

na domys,

mniemali,

Morawianw,

dla

przez

jzyk tyci ksig

ze staro - sowia-

mow

czesko

sowe-

mowa dawnyci Morawianw mu-

od teraniejszej morawskiej.

ludno sowiasko

dawniej

Morawianw. Zwa-

Niektrzy wpadli

(choruta-

illyryjska

ska, sowiska) nie ograniczaa si Pannoni, lecz sigaa na

pnoc od Dunaju, e Morawianie we wzgldzie plemiennym
naleeli do dziau Sowian pannoskicli (Sowicw)
e z tego
powodu tmaczone dla Morawianw w IX w. ksigi religijne
i

") 3adanie dawnych pomnikw sowiaskich

we wzgldzie lingwistycznym
rozpoczo si w biecym wieku, szczeglnie po wydaniu przez Kaajdowicza
w Moskwie r. 1824 pomnikw cyrylskich pod tytuem: IoanHT> EKCapXT. Bo.irapcKifi.

Uczeni, a

ich liczbie Szafarzyk utrzymywali,

witego

tlmaczenie pisma

przez

Metodego dokonane zostao w jzyku staro-bogarskim (Rozkwet slow.

liter, w Bulharsku," take Rozbor Staroslowanskeho przekadu pisma w." w dziele:
Rozprawy.... r. i?65), ale uczony Sowiniec Kopytar (niem. Kopitar) dowodzi, e

Cyryla

wzmianliowane tlmaczenie

IX,

spisane byo w jzyku chorutaskim

XXXIII, sequ. take: w Prolegomena

(Glagolisa Clozianus

p.

wydaniu

Ewangelii

Rejmskiej

twierdzi,

Formenlehre

innych

pracach\

t.

j.

sowiiiskim

historica,

przy

Pniej Miklosicz podobnie

ksigi sowiaskie- w paimoskiej mowie spisane zostay. Altslovenische

in

Paradigmen.

Wien

1874.

w jeyku

spisane zostay

pannoskim.''-) Dla objanienia

moga

sposobem dawna mowa morawska

za jakim

przerodzi si

rna od poprzedniej, badacze twierdzili,

pastwa Wielkiej Morawy przez Madiarw (r.

niejsza wcale
zburzeniu

uprowadzeniu
zmniejszya
kraj

do

kobiet

niewoli

na opuszczonych miejscach

sie,

czechizowa si mocniej po granicy

granicy wgierskiej,

nikw

Hypoteza

na podniesienie

siedlili

si Czechowie,

Sowicami

ze

etnograficzna: teraniejsi

jednak nie znalaza zwolen-

ta

do jakiegobad

jej

go6),

Czechami, sabiej ku

Czechw

a ze zmieszania

wytworzya si powoli osobna grupa

Sloweny (Sowaki).

po

ludno morawska

dzieci,

tera-

znaczenia

nauce

niema widokw.
Inni dziej opiso wie,

mowy w Morawach,

mniemali,

od wschodu

wackiej,

tmaczyli

na istniejc

to

Chrobacyi
czeskiej

Czech,
z

Cze-

kraju

so-

lady za takiego napywu ludnoci badacze upatruj

disztskim

okrgu. ^^)

okolicy Prerowa,

Hra-

si do myli,
byy ludem sowackim i

znowu skaniaj

Inni

Morawy w staroytnoci zasiedlone

po zburzeniu pastwa morawskiego

Jedni

granicy

mowy, a we wschodniej czci

we Wlachach, Lachach bytujcych w

si

rozmaity sposb.

ludno po

dla tego

rnic

obecnie

pierwotne osiedlenie kraju szo od pnocy

uywa

chami

zwaajc

(r.

906),

e
e

Czechowie siedlc

opuszczonym kraju, czechizowali Morawy, dawna

ztd

sowacka przybieraa charakter plemienny czeski,

czeska rozszerzya si mocniej w Morawach, sabiej

ludno
mowa

w Sowa-

czynie."*)

"2)

Diimler.

Excurs iiber die Nationalitat der Alten Miihren, in Archiv fur

Kunde Oster-Gesch. Quellen

B.

Slavenapostel Kyrill und Method.

bin namlich jezt der ansicht,

XIII 1854
s.

dass der

rechten, sondern auch auf

dem

menlehre

Einleitung

in

Paradigmen.

153 not.

Dudik.

"*)

Grot Konst.

Ginzel. Geschichte der

Nareszcie Miklosicz twierdzi: Ich

Yolksstamm nicht nur auf dem

Donau wohnte. Altslovenische For-

III.

Miihrens Allgemeine Geschichte

'*)

169178;

slovenische

linken ufer der

s.

s.

4.

Mopauia h Ma^Bapti.

s.

r.

1860. T,

104.

I,

s.

87.

89

Dla objanienia sprawy, o ktrej rzecz

wypadki

idzie,

przytaczamy

dziejowe.

Przodkowie teraniejszych Morawianw

Sowakw

sta-

Kwady, we wszystkich potrzebach przeciw Rzymianom wystpy wali razem. Dzieje II, III i IV wieku
napenione sa wiadomociami o wielokrotnych wyprawach Rzymianw przeciw Markomanom i Kwadom, ktrzy chocia mieli
osobnych wodzw (krlikw), cae wieki jednak trzymali sie
V w. nazwa K wadw
razem
wsplnie ojczyzn bronili.
znika, a na ich ziemiach okazali si Gepidy, ktrzy razem z Mo-

roytnych Markomani

rawianami

stali

pod chorgwiami

jakembd

adnej wzmianki o

Atyli, dzieje

Awarami

wsplnie

(r.

Wag (Powa)

im krain

razem jak bracia,

Tymczasem

Gepidy

stawili

Morawianie pod wodza Sama

567),

innymi Sowianami

si po

Pniej, po rozbiciu Gepidw przez Longobar-

nieprzyjacielsku:

dw

midzy Ge-

wzgldem innoplemie-

Awarw Morawianie

nedostarczaj

nieprzyjaznem zajciu

pidami a Morawianami, gdy tymczasem

cw Longobardw

za

Czesi,

bili

odtd

Awarw,

Sowakami

ze

627)

(r.

VIII w. wydarli
trzymali

do upadku pastwa morawskiego

(r.

si

906).

trzymajc si oddzielnie od Morawianw, wcho-

dzili

przeciw nim

byli

na kilkanacie

stosunki

Niemcami, a chocia zniewoleni

przyczy si

lat

do zwizku morawskiego,

witopeka, wnet od zwizku odpadli

za pastwa morawskiego Cjesi opanoposiadoci morawskich. Wreszcie los Moraww i So-

po mierci jednak ksicia

(r.

Po

895).

cz

wali

zburzeniu

wakw niepewny w
Bolesawa Chr.

przez

dziejach
r,

do przyczenia ich do Polski

999."'^)

Przytoczone wiadomoci wskazuj,

tysic

lat

trzymajc si razem,

byli

we wzgldzie plemiennym od Czechw

wian, ale
dniej,

a nie

Morawianie

Sowacy

jednym ludem, rnym nieco

i

innych ssiednich So-

Sowiaszczyzny pnocno-zachodo dziau Sowiaszczyzny poudniowo -zachodniej.

naleeli do dziau

Lelewel.

Pol.

W.

Sr. 11,

YII,

7.


powiadczaj

cechy

to

Morawianie

Sowacy rniU

podczas apostolstwa

mw

jzyk ksig

redakcyj

mow
e

mw

W obecnym
dzieli

nale Hora ci
naki na

na:

osiedli

we

spisanych, zmieni pod

sw

posta

i"

wschodniej
z

Lachw mieszkacw

do ktrych

HaMoraw; 2^

czci

kraju,

pojmie,

nie

stanowicych pocze-

Czecho-So wianami;

3''

Wlachw,
mowa

grzystego porzecza Beczwy,

ktrych zachowaa mnstwo staro - sowiaskich wyrazw

zarczy,

dla

mowy

odcieni

Czecho-Sowenw

stanowic przejcie od czecho- soweskiej do

Kt

moemy.

na podgrzach czesko-morawskich

Sowakw wgierskich

albo

ulega wtpli-

nie

Hany, midzy rzekami Dyja a

porzeczu

Sowakw
nie

si

Sowicw,

mowy bya wtedy

Sowianom zachodnim

ludno morawska wedug

czasie

ile

apostoowie sowiascy nauczali Mora-

ktrej

wianw, nic pewnego powiedzie nie

obyczaju,

rnica

pniejszych wiekw pierwotn

ludzi

tego o mowie,

od Czech(')w

witych, jak rwnie

przez tych

ustrj

Metodego, niepodobno dzi od-

nie przeszkadzaa wszystkim

rozumie nauk
woci,

sie

Cyryla

przedewszystkiem

wschodnim Sowianom.

wtpliwoci,

ale nie ulega

ma

bardzo

mowy,

znany poudniowym

lechicki, nie

gadn,

ich

90

tak samo

byo

ubodzy pasterze Wlachi

w IX

form,

polskiej

mowy.^")

wieku?

Kt

nie

grach swych mniej do-

wpywowi cywilizacyi czeskiej, mocniej dochowali dawniejsze cechy, ni mieszkacy podgrzy morawo-czeskich? Czas, wypadki polityczne, wpyw kocioa, wreszcie otoczenie wyrniy
Sowakw od Czechw Polakw, ukonsolidoway ich w osobn
grup etnograficzn, granica ktrej signa do rodka Moraww
podzielia ludno morawsk na dwa gwne odcienia mowy,
stpni

ale to

wszystko nie daje najmniejszego powodu do zaprzeczenia,

pochodzenia teraniejszej ludnoci morawskiej od sawnych Mora wianw

3)

IX

Brandl.

wieku!

Kniha

s.

5456.

QI

S o

h)

wa k

i.

Sowakw zamieszkaych, w staroytnoci wiadome byy ludy: Orawianie (Avarini) nad r.

Oraw, Boranie (Buri) w ssiedztwie Ora wiano w, niedaleko
rde Wisy. Wagi, albo Po-wa-ci (Ouadi) nad r. WaXa

ziemiach obecnie przez

'

wynurzaj

giem.

dniowych

znaj teraniejszych Sotakw

pidy,

ktrych krl

ywszy
po

wedug

Gepidy,

rozbiciu ich przez

r.

454.

na pou-

ktrych badacze po-

Zemneskiej, a take Ge-

stolicy

(r.

451)

zwyci-

wadztwo swe znakomicie

roz-

badaczy, naleeli do ludw niemieckich

Longobardw

po wiecie, a na

sie

.szyli

Ardaryk, po zgonie Atyli

wszystkich przeciwnikw,

szerzy.
i

na wiat okoo

sie

Karpatw Satagi,^

>tokctch

Awarw

(1. 567),

ich miejsce osiedli Sowianie,

rozpro-

przybyli

hord Hunnw, w czci za napynli z pnocnych krajw sowiaskich. Wszake przy gbszem zastanowieniu poj
niby

nie

moemy

momentalnego zniknicia ze wiata licznego ludu

ani

Gepidw, ani przybycia

hord

husk

wiaskiego, iby obszerny kraj od

mg

od razu

przekonywa

ornych

sta

nas,

czysto

sie

e lud

pod

rde

Cisy

sowiaskim.

massy ludu so-

do Biela ww

Bieg wypadkw

nazw Gepidw syncy,

jego zastpw, nie zapad

miejscu; tylko

takiej

nazwa jego stracia

po

rozbiciu

pod ziemi, a pozosta na

wzito.

Wyrozumiewajc nazw Gepidw przekonywamy si, e

ta jest zepsut form innej nazwy, o czem staroytni wie-

nazwa

-)

WiaiiaDk o Sacagach znajdujemy jedynie u Jomandesa, ktry raz ich

mwic, e po mierci Atyli Sciri, Satagarii i inni z Alanw

miesza z Alanami,

w malej Scytyi (de Ortg. Goth. c. 50), w innem miejscu pod r. 469 ci Sawzmiankuj sie ju w grnej Pannonii (interiora Pannouia), gdzie ich zamierzali
podbi Got}% lecz sami przez Honnw napadnici, zaniechali zamiara (de Orig. c.
Badacze mniemaj, e pod nazw Pannonii Jomandes cze Dacyi od Dunaju
53).

osiedli
tagi

do Cisy zagarn
znajdujemy.

Satagowie

Szafarzyk.

Star.

siedzieli

Slow.

wtedy pod Karpatami, gdzie ich obecnie

lo s. 287: Sasicek. Dejiny driewnych

11.

narodw na uzerai terajsieho Uhorska r. 1878 s. 157. Siedziby Sotakw w stolic)Zemeski^j lea midzy Stropkowem, Sninau a Humennym (na wschd od PreszowaV Sza! Ar7.vk "sl,-)van-kv Narodopi^ iSio ;. n- oS
i

a zatem

dzieli,^)

mamy

nie

wierno

grzach

nazwa bya

ta

Miejsce pierwotnych siedlisk ludu zwanego Gepi-

rzeczywista.

nieprzyja

podstawy do powtarzania zepsutej

prawa upewnia wiat,

nazwy, a tembardziej

dami,

92

jego Atyli

walce

ludami niemieckimi, zacita

Longobardami wskazuj,

karpackich

lud ten siedzc na pod-

Spiu, wedug obyczaju

od miejsca pobytu przybrg

nazw Spiakw,

sowiaskiego,

znaczenie ktrych

zwyciztwa Ardaryka^ podniosy wysoko, przez co

nazwa

ich

zyskaa rozgos. Gdy jednak po zwyciztwie Longobardw, sprzymierzecy ich A wary zajli kraje, ktre przed tem zostaway

wadz

pod

nia nad

Spiakw, nazwa

Marosz, Cis

krain

w okolicy,
t zowi Z p s z

zmian

pisowni

Gipedi, Gepidi.*)

Juliusa Honoriusa (412

417)

p e d

u Sidoniusa Apollinarisa (456)

Gypaeos, Gippidos, u Prokopa (55o)

Gepides,
z zastrzeeniem, e lingua eorum
(550)
Orig. Goth. c. 17). Zatem w zepsutj nazwie, oznaczaj-

Gep d
u Aeticusa (okoo
Gy-piides, u Jornandesa
i ,

pigra, gepanta dicitur.

tych stronach, pozo-

czego

')

ktr dotd zowiemy Spiem. Niemcy

niedaleko do C p e d i a przez

stawszy jedynie

ostatnich nie znajdujc podtrzyma-

Dunajem, znika

(De

500

r.)

cj leniwcw, nie mona upatrywa prawdziwego miana ludu. Dziejopis Longobardw Pawe Diakon (Warnefridus) w r. 770 dowiedzia si, e Gepidy jednej z Wandalami, Gotami i Hypergotami uywali mowy.
To posuyo badaczom do poznania
w Gepidach Niemcw, tem bardziej e i imiona krlw Ardarika, Turismunda, Kunimunda wyday sie by niemieckiemi.
Zauwaymy, e wiadectwo Warnefrida
o tem co

byo

na 200

lat

przed nim, jako niepotwierdzone przez nikogo,

nie zasu-

Imiona krlw gepidskich bynajmnij nie sa niemieckie, Ardarik

jest spieszczeniem imienia Ardar, podobnie jak w Slowiaszczyznie mamy mnstwo
innych imion i nazw spieszczonych, z zakoczeniem na ik, rik: Mina-rik (gra
guje na wiar.

Bielawach), Szafa -rik

sta;

podobnie

wiadomy badacz, Kowal -ik,

od Smolara,

Kolara,

Motnara,

zamiast

Kowar -ik, nazwa cz-

Sweara, Tesznara,

bd

spieszczone

Nie ma

wic

mwi

Smola-rik, Kola-rk, Mona-rik, Swea-rik, Teszna-rik

itd.

niemieckoci nazw zakoczonych na r i k. A

Kunimunda, to kademu wiadome, e na Litwie
Alimund, Dowmund, Skirmund, Jawmund i dalej
u Niemcw. Zatem wyraenie niemieckich pisarzy

si tyczy imion Turismunda

co

co

od najdawniejszych czasw
bez

koca, zapewno

,.Kunimund, dessen

byli.

liczniej

Name

ni

qua-

s. 84^ nie ma adnej podstawy.

nazwa
Gepidach przodkw Sowakw, mniema,
Gepidw posza od keltyckiego giubh
sosna, giubhsach == sosnowy las, giubh(lae
Die Zieps und
ludzie leni, Gepidy, od ktrych posza nazwa kraju Zips,

disch klingt." (Obermiiller. Sacken u Sachsen III heft

*)

Obermiiller, upatrujc

93

Obszerne rwniny nad

Cis

suyy

czasw

Na

stanowiskiem

Dunajem od niepamitnych

koczujcycli od wschodu.

dla liord

wiekw Jazygi przesuwali si

tych rwninach kilka

dami koni, pniej Hunny, a po nich Awary

miejscowy sowiaski ustpy wa w
koczownikw nie moga dosign.
dywa ten, przy kim byy sawa

Hunnw

Awarw

suyy

A e
i

kraj

rozgos

wiecie

panowanie, przez

znaj-

nazwy

to

dziejopisom dla oznaczenia mieszka-

ten

nie

zasugiwa na

VIII w. na ob-

Hunnw Awarw,

szernem porzeczu Cisy znajdywali tylko

obozami: rd

stali

gry, gdzie go jazda dzikich

cw kraju, a rd tuziemcw jako podwadny

wzmiank. Z tego powodu dziejopisowie VII
pominajc czasem,

ze sta-

przy-

zwa si niegdy Dacij

Gepi-

Wszake nie ulega wtpliwoci, e podczas pobytu Hunkraju po

nw Awarw nad Cis (395 803), grzysta
stokach Karpatw a do Dunaju zasiedlona bya przez ludy,
ktre obok swych nazw miejscowych, oglne miano Sowenw
dij.')

cz

nosiy. Jornandes o tem dokadnie rozpowiedzia.") Pniej

gry rozgospodarowawszy si na ziemiach

w XI

przypominali
nie

we wasnej

przodkowie ich przyjli chrzeciastwo

ojczynie, lecz na cudzej ziemi, ktra

skiem zowie")

sk

w.

Nestor krain przez

W-

Sowenw (Sowakw),

Sowe-

si

Wgrw zajt

sowie-

ziemi" nazywa.**)

Sowacy

nazywaj Slowasko" i nie

ulega wtpliwoci i nazwa ta jest miejscow od rzymskich czasw, jako miano caego kraju Sowakw,") ale we wzgldzie
Obecnie

die alten

Gepiden

s.

swj

kraj

Nie juto polska nazwa Spi ma

2.

by

przerbka niemieckij

Czy nie na odwrt??

Zieps.
^)

Sunt patriae spaciosissiroae, quae dicitur Dacia prima

Gepidia appellatur, ubi modo Uni qui

et

Cytata

'<)

Quos (Ungaros) Jesus

Christus,

qui

est

Deus omnipotens, non

regione, (sed) in aliena, quae Sclavonia nominantur.

*)

lowski.
*)

Kronika wgiersko-polska.

est.

Ho
M.

CbMT.

P.

quae

secunda,
r.

690.

et
.

wyej.

dignatus

et

Avari inhabitant. Geogr. rawes.

I.

Introrsus

npiuoma A^rpc

ad fidem catholicam

Bielowski M. P.

6I;jiiih,

I,

in propria
.

vocare

495,

iiaciiiiiuA 3eM.ii/A cMOBbiibCK/J\.

Bie-

557.
illi

(Scythiae) Dacia

est,

ad coronac speciem arduis alpibus emu-


geograficznym

nazwa Slowaska zmieniaa

administracyjnym

by

Najdawniejsz zdaje si

sie.

94

nazwa krainy

Wagu w mowie

Po- wazie, stolic ktrego by grd Nitra, ztd kraj

zwa si take Nitraskiem. Wedug podania morawski
ksi Samomir (r. 740) odebra od Awarw Powaie '") od

miejscowej
ten

nalea do pastwa
W. Morawy, a do upadku onego (r. go6), potem pod wadz,
ksit niewiadomego rodu^^) nosi dawn nazw krainy Wagu,"
u cudzoziemcw Wagi- war ia.^-)
poowie X w. granic
ksistwo,

jako osobne

tego czasu kraj ten,

krainy

Wagu

moe

do

od

Wgrw

za leaa Biaa
Powaa naleaa.^'']

nocy

uorum

nita, juxta

stanowia

a V

usue

nus,

a Civitatae

nova

911)

indicat.

Tactica

in

Tum

penetrat.

Teophanes ad

*^)

in

n.

Priscus...

79.

Romanorum

Priscus...

585.

qui appellatur Musia-

interioris

Tissum amnem

Nam

SclavinoniiTi

transire

multi periere.

a v

partes

ingressum Romanis

ad Istrum

r.xercitu restaurato

et

Lew Mdry

habitant.

partes transiens,

cum quibus etiam Sclavini

vergit et

et

hostium

ten-

ubi bar-

venit:

Teophanes

ad.

an.

itd.

')

stwa

a.

et lacu

quando trans Istrum...

Chaganus autem

iussit.

bari victi sunt:...

593

XVIII

c.

Rumunensis,

cz

natio populosa consedit....

(Jornandes de Orig. Goth. V.).

liberi),

et

Gepes...

vero

toria explorare

et Sclavino

itd.

quoque olim erant ,pagani

(886

Aquilonem

sinistrum latus (zachodniej strony), quod in

ad Danastrum

do Hronu,

take grzysta

Cirobacyja, do ktrej

ab ortu Yistulae fluminis per immensa spatia Yinidarum

Sc

Dunaj

r.

do Cisy granica niepewna, od p-

Ipoli/^) a dalej

r.

W, Morawy

Wgry

(r.

wwczas

grzyst
12)

wyj w u.stpie: Morawy.

e Wgrzy wadali Powaem wnet
906), pewniej jednak, e kraina ta dostaa si

.Samomirze

Niektrzy mniemaj,

cz

koczowali

jeszcze

Pannonii

nad

doln Cis,

po upadku

pa-

Biaochrobatom,
nie

zagldajc

Soweska.

Konst.

Porph.

Bayi,iapeia

t.

j.

Wagi-waria,

podobnie jak

Bojovarii,

w staroniemieckim oznaczao mieszkacw pewnej miejscowoci.

Mwic o przesiedleniu Wgrw z kraju Etel Kuzu na nowe stanowiska

Vindo-warii, co
1*)

nad Dunajem, Konstantyn Purpurorodny oznacza je piciu rzekami: Timezes, i_Temesz), Tutes (Begu, alt Bega), Morezes (.Marosz), Krizos (Kors) i Titza (Cisa), de
w
w. Madiary zajmywali tylko polowe teraniejszego
Adm. c. 40. Wiadomo,

ich

pastwa.
'^)

Wedug

Konst.

Purp.

Chrobaci

mieszkali

Tym

tamtej

strony

Wagiwarii,

sposobem Konstantyn wskaza,

e Biaa t. j. \\ ielka Chrobacya leaa na pnoc od Powaa t. j. w grach i po
Karpatw.
stokach Bieskidu

gdzie teraz

(r.

950;

Biao-Chrobaci

c.

30.

95

Kto rzdzi w So>vaczynie po upadku pastwa moraw(r. yo6) niewiadomo,

ale wedug Kozmy,' ziemie morawskie poszy w podzia miedzy Wgrami, Niemcami i Polakami,'^}
z czego wnie wypada, e Sowaczyzna musiaa wtedy poczy
skiego

Kozma Polakami zowie. Gdy jednak

wedug zapewnienia naocznego wiadka Ibraiima - ben - Jakba,
okoo r. 960 Krakw nalea do Czecli, ktryci granica sigaa
Sowaczyzna naleaa wtedy do ksido Wgier, moe by e
czeskici.'") Pniej Bolesaw II czeski wojowa z Mieszkiem
I w roku 989 990 w celu opanowania lska, lecz dopiero po
mierci Mieszka roku 992, kiedy w Polsce wszczy si zatargi
midzy Bolesawem Cirobrym, a stronnictwem Ody, jej dzieci
krewnyci, udao si Bolesawowi II opanowa lsk. Wszake
si

z Cirobatami,*")

ktryci

t
1

Bolesaw
i

Krakw

posiadociami

do Dunaju

"')

r.

999,

lsk

poczem Pro-

wuja wgierskiego krla Stefana, naznaczy wielkorzdc

kuja,

i'i

minus

umierzywszy zaburzenie, wnet odzyska

Chr.

;.ma

feliciter

an. 894.

Cujus ('Zuatopluci) regnum

ejus

filii

pauco tempore sed

tenuerunt, partim Ungaris illud diripientibus, partim Teutonicis orien-

talibus, partim Poloniensibus

Konst. Purp.

solotenus hostiliter depopulantibus.

po-

zaburzenie pomidzy
gdy po mierci witopeka wszczy si niezgoda
synami jego, Turcy (Wgry) wpadli, ze szcztem ich wyniszczyli zabrali im ziemi
w ktrj dotychczas mieszkaj (r. 939), a ci co pozostali z ludu rozpierzchli sie,
uciekajc do ssiednich narodw: Bgarw, Turkw, Chrobatw i innych narodw.
wiada,

De Admin^strando
1**)

Wedug

c.

41.

wem miao zaj midzy

r.

panowania Bolesawa

za

Czechw lska z KrakoCze. I. Tomek mniema,

oznaczajc rolcu. Dzieje Czesk. Roep-

czeskich dziejopisw opanowanie

pel oznacza czas tego

955 a 967.
II (967

Palacki.

997),

wypadku od aktu

r.

nie

przez

Dzieje

973 erekcyi biskupstwa praskiego, w ktdo rzek Bugu i Styru. Dzieje Polski

rym granice tego biskupstwa posunite s

rozd. III, ale akt ten pniej zmylony nie moe suy dla oznaczenia roku.
1')
Ibrahim syn Jakoba, przejedajcy midzy r. 960 965 z Magdeburga
przez Prag do Krakowa, zapisa e Bwisaw (Bolesaw I) krl Pragi, Bwimy
od Pragi do
(Czech) i Krakwa (Krakowa), a Mszka (Mieszko) krl pnocy.
Krakowa trzy tygodnie drogi... i e ziemia Bwisawa graniczy wzdu z krajem
Turkw (Wgrw). Kunik. A.lb6eKpu s. 47, 49.
'*)
Za panowania Bolesawa III w Czechach (999 1002), wedug Kozmy.
dux poloniensis mox urbem Crakov abstulit dolo, omnibus. quos ibi invenit, Bo. .

hemiis, estinctis gladio.

Boleslaus...

eorum

u.sque

Hungaros freuentius

Danubium suo dominio

in

certamine

mancipavii.

superavit,

Gallus

1.

I.

totamrpie

Wojna

terram

Wgra-


Soweska ^")

96

na wezwanie krla Stefana,

rozmwienia si,

dla

tame

zebrawszy swewojsko przyby pod Ostryhom, rozbi

namioty na granicacli Polski

rozcigay si

Wgier, albowiem

na rozgraniczu Wgier, Rusi

(Erlau)

Clir,

rzdem

starszego syna Clirobrego Ottona

wedug
I

tam

krlestwo polskie, Sowaczyzna zostawaa pod

mu

przez

za

ojca,

powsta

tem Otton

zapewno jako udzia

odsunicie

od

przeciw

Nie

tronu. ^^)

wpad

bratu,

zgin

objanienia przytoczonego przez Bielowskiego, miaa

(r.

zaj

do

1032).

roku 995?

400.

s.

Wiadomoci

10)

Galis

si,-^)

sprawi zaburzenie, wrd ktrego sam

Polski,

M. P.

Cisy przypieray,

zamku

1025) syn jego Mie-

(-j-

II

mi,

r.

koczyy

Polski

Kiedy po mierci Bolesawa

obj

a do
a do

Topi

r.

czysaw

zadowolniony

granice Polski

do brzegw Dunaju pod miastem Ostryhomiem,

ztamtd szy do miasta Jager

wykrcay si potem po nad

wyznaczony

swoje

o Prokuju znajdujemy jedynie u Thietmara Chr, YIII, 3; Ob-

W.

janienie tych wiadomoci najlepsze Lelewela. Pol.

Sr. II,

VII, 7

s.

145.

Opowiadajc ten wypadek kronika Wgiersko - Polska stosuje go do ksicia Mieszka I w te sowa: Stephanus tribus post coronationis suae mensibus elapsis,
accedens ad ipsum Lambertus praesul civitatis Cracoviae licentiam petiit atue de
corroboratione pacis et amicitiae ad memoriam reduxit; cum quo sine mora praesulem Strigoniae, Astricum, et principem militiae, Albam nomine, ad avunculum suum
Mescionem ducem Poloniae transmisit, rogans ipsum, ut cum magnatibus suis in ter^*>)

minis Poloniae

et

Ungariae conveniret. Qui congregato omni exercitu suo, ad regem

ant Slrigonium venit, ibique in terminis Poloniae et Ungariae tentoria sua fixit;
nam termini Polonorum ad litus Danubii ad Civitatem Strigoniensem terminabantur,
dein in Agriensem civitatem ibant,

demum

in fluvium qiii Tizia nominantur, cedens,

regyrabant juxta fluvium, qui Cepla nuncupatur, usque ad castrum Galis, ibique inter

Ungaros,

Ruthenos

et

Polonos

finem

zmar

Bielowski Mon. Pol.

dabant.

Stefan I urodzony z Adelaidy siostry Mieszka I

okoo roku 969

wic

I.

czy 975

504

505.

wstpi

na

zdy

pod Ostryhom jui po koronacyi Stefana r. lOCO. O tych granicach Boguchwa mwi: Rex
Boleslaus cum metas Poloniae in Kijw, quod est Russiae metropolis, et Czyssawa
tron

997, a Mieszko I

r.

r.

992;

niemgl

Mieszko

ac Danubio, fluviis Hungariae ac Corinthiae et Zolawa, fluvio versus partes Duringiae

ac

mar
2*)

regis

septentrionale, statuisset.

Wippo powiada,

(Conradi

imperatoris)

a dalej powtarza:
in

Ruziam.

T. IV.

XIK,

Pertz.

Missico

Chr. Bielowski

Mieszko II

partibus

dum

r.

favebat,

fratrem

1025
in

P. II, 483.

fratrem

suum Ottonem quoniam

Ruhhiam provinciam

suum Ottonem

M. G. XIII, Vita Chuonradi

27. s. 522.

M.

s.

a.

persequeretur,
103(1,

pepulit,

expulerat

Lelewel. Pol.

W.

eum
Sr.


obj rzdy

Syn jego Roman

zwaa ^krain Wagu,~

czas

97

nad Sowaczyzn,--) ktra

Powaem,")

czyli

utrzymanie granic polskich,

lonych po Dunaj
miay-'')

Sowaczyzn od

Porwnywajc

granice

cz

brzegiem Dunaju

na wschd, tak

le

Cissa

r.

Obecnie

jego

po jego ustpieniu

Bolesaw

z kraju

(r.

1080)

Sowaczyzny XI w.

z etnograficznym

narodowo So-

ju

wzdu

swej terrytorii Madiarom,

wicej

jeszcze

po nad

kierunku od ujcia

r.

Hronu

pograniczne niegdy miasto Jager, jak rwnie

daleko poza

obrbem Sowakw.-*)

Sowaczyznie znajduje si okoo 83,000 Pola-

kw, po stokach Tatrw

do Bielaww zamieszkaych.

Naj-

wiksza wie pclska Turzo wka pod Bieskidem, na zachd od

Orawy,

liczy

II

Polski odpada.

stanem teraniejszych Wgier, dostrzegamy

wacka ustpia

niekiedy Ruhii.-*)

Bolesawa Chr. zakre-

dba prawnuk

Ciss,

nie wczeniej,

przez

ww-

sie

Do

9377 mieszkacw.

jakiego by czasu osiedlenie

mowy polskiej
odnie wypadao nie

Sowaczyznie ludnoci, uywajcej

rnicej si od sowackiej,

r.

R a k u s y.
Dunaju rzek Kub

wiele

nie

wiemy.-')

i)

Nad wpadajc do

wiadomi

byli

II

wieku po Chr. Kubanie, a od nich na pnoc, midzy rzekami

Wedug Boguchwaa

--)

Russiae

Odonis.

filii

Roman

syn 3tt

wyej

523.

s.

duxit uxorern.

isieciem

Ruzii,

Chr.

Perlz.

M. P.

poprawniej Ruhhii.

w pocztku XII w. Kozma powtarza

Mon. Germ. IX, 92.

Obszerniejsze objanienie o Ruhhii niej:

-*)

liam Roraani

Bielowski.

Jeszcze

-*)
est.

ICazimirz

nomine D.>bronegam.

II,

principis

Ten

485.

Ob. Lelewela, jak

,.Frovincia cni

Wag nomen

Rakussy.

Po wyprawie kijowskij Bolesaw miay Hungariam adiit, volens metas

Poloniae in Danubio, Czyssawa et Morawa flusis habere. Boguchwa. Chro.

**)

regni

Mon.

Bielowski.
-*)

Pol. II, 486.

Szafarzy k.

Slowensky Zemevid

r.

1852.

Zasuga odkrycia pomidzy Sowakami ludnoci polskiej naley . p. profcs=orowi wideskiemu Aloizemu Wojciechowi Szembcrze, ktry pilnie zbadawszy
-')

Slowaczyzne, oblicza

ile

Tom

II.

Polakw. Spradwutygodniku -Niwa" za rok 1879 s. 413 424,

jakiej mianowicie osadzie znajduje sie

wozdanie Szembery znajduje si

98

a Dyja Rakaty (Rakusy),^) ale w V w. po nad Kub

Dunajem bytowali Rugi, ktrych orne zastpy razem z Gepidami (Sowakami) szy pod chorgwiami Atyli na wypraw do
Gallii.-) Po zgonie Atyli {r. 453), wrd zaburzenia nad Duna-

Kuba
i

Rugi stanli po

jem,

Gotom,

gow

lecz

stronie

yw

pobili

rabia ozdobne rzeczy

(-|-

na przeciwlegym

482),

do Bisamberku

zota

ze

Pannonii,

Cokolwiek pniej, kiedy

456).^)

si rolnictwem
i

po Dunaju

kupczyli

Goty na

(r.

Kremy

r.

ludzie spokojni, trudnili

targi,

Boli

r.

Widnia

okolicach

brzegu Dunaju, od

na

przeciw

zaszym nad

boju

sprzymierzecw

w. Seweryn

ludw sprzymierzonych

Rugi,

mieszkali

rzemiosami, umieli wy-

si w grodach
powodu w. Seweryn

srebra, gromadzili
i

tego

zwa bogosawion. Rugi mieli wasnych ksit,

z ktrych jeden Wawa, czy Welet by onaty z Giz, rodem
Gotk, wyznania ariaskiego, ale to nie pogodzio Rugw z Gokrain

ich

ktrzy

tami,

bdc

wda si w wojn
gnwszy

on

Korzystajc
akra

(r.

')

wadzc raweskim

uprowadzi

Italii

Italii

488),

Giz

Odoakrem, ktry wtar-

*)

(r.

ks.

I,

wygna

kraju

mnstwo

ludzi

487).

w ziemi Rugw upadku Odowasajcy si po wiecie, z Pannonii

zamieszania

Longobardy,

Szczegy

synem Frydrykiem,

Ten Welet

przepuci.

wojskiem do Rugilandu zabi, czy

ksicia razem

do

nieprzyjacimi Rugw, ksicia ich Weleta

swe posiadoci do

niechcieli przez

8.

Apollinarius w poczcie ludw stuacycli Atyli wypugnacem Rugum, comitante Golono, Gepida tnix sequitur, Scyrum BurgunLelewel. Narody VII, 23 s. 552.
cogit. itd. paneg. in Avitum VII. 319.
-)

Wspczesny Sidonius

'')

Jest to o

liczy:
dio

Orig. Goth.
'')

Sewerin

ksita

c.

ile

wiem najwczeniejsza wzmianka

Rugach.

Jornandes. de

54.

Vita

S.

1853,

Severini ab Eugippio

Szembery Zap. Slow.

Flaccitheus

Feletheus,

pomnikw longobardskich

ksi

abbate
27.

scripta

Ritter.

Wedug

ktrych ostatni zosta

ten

z kraju

zwal si Theuuan, czy

Spicilegium e Veteribus Longobardorum edicti codicibus.

dorum, a take Chro. Gothanum. Pertz. Mon. Ger.

IV

Leben des heiligen

Eugippiusa u

Rugw byli
wedug

wygnany, a

Fewan

zosta zabity.

Origo gentis Longobar-

Icges p.

642, 643.

~
wtargnli do Rugilandu okoo
najem

493

r.

obozem

przez

Herulw nad Du-

pobili

491,^)

r.

tym na polu morawskiem

kraju

a po otrzymaniu pozwolenia od imperatora Justy-

stali, '^)

wiele

lat

99

zajli (r. 549).^ C si stao

Rugami? Dzieje o tem milcz, tylko Prokop (r. 550) uczyni
wzmiank, e Rugi byli ludem gotskim. To posuyo badaczom
powodem do zaliczenia Rugw do Niemcw wydao si podobniejszem do prawdy tem bardziej, e
nazwa ksicia Fryderyka

niana,

Pannonii

stanowiska

Gdy jednak w tym czasie,

byo ju nad Dunajem, trudno
wodu Prokop Rugw do Gotw przyczepi,
niemieck.

jest

Gotw

nie

Gotw

gami

Longobardami, ktrzy

(491

549).

czysto

nazwy ksicia Fryderyka,

niemieckiej

dowodzi, albowiem

uyway

mamy

przykady,

rodziny imiona

Wedug

cliyba,

niemieckie,

Mannerta

r.

487,

pomiesza
nad Ru-

rzdzili

innymi narodami

rodu.")

nazwa

to

Rugi

ci

co

si

tyczy

ta niczego nie

panujce u So-

rodziny

wpywem

atwo moga wprowadzi do

Giza arianka,

swej

albowiem wczesna rodzina ksicia

Welet prawdopodobnie bya ju

*)

jakiego po-

imion cudzoziemskici,'") szczeglnie pod

cirzeciastwa.

18.

czasie panowali

maestw

unikajc

(Longobardami),' zachowywali

?j

tym

poj

Ale sam Prokop wiadczy,

si wasnemi prawami

wian

kiedy pisa Prokop,

"*)

clirzeciask.'^)

wedug

innych

401.

r.

Szafarzyk. Star. Slow.

463.

s.

Tunc exierunt Longobardi de Pannonia cl vcncruiit

*)
Rugilanda annos aliuantos, et ad suam dogmam perduxerunt.
gent, Longob. i Chr. Gothanum 642, 643.

ci

habitaverunt in

Jak wyej: Origo

^ An. 549 Justinianus urbem Noricum ac Pannoniae munitiones alique loca

Longobardis donayit. Procop de bel. Goth. w Strittera Dacica 21. Rok osiedlenia

w Pannonii nie pewny.

Goty ostatecznie pocignli do Italii

Longobardw
*)

zaoyli nowe pastwo.

Rugi autem, gens Gothica,
*)
lierum alienarum

connubiis,

consenarunt. Muratori
'*')

ego

ktry
r.

303.

I.

Tak u Durzycw.

")
nia,

nationis

suis

488

wnet zwaliwszy Odoakra sami

olim vivebant legibus.

suae

Wedug

r.

nomen pura

sobolis

Vitatis

tamen mu-

successione apud se

Szembery. Zap. Slov. 28.

Hermanfrid.

Przypomnijmy sobie ksicia Markomannw (Morawian) niewiadomego imiez ona swa Fritigil podrowa
do Mediolanu za czasw w. Ambro-

397.

Ob.

k>.

ij

1:!.

2.

lOO

pocztku

drugiej

bywszy nad Dunaj

w. horda

zaprzyjaniwszy si

wczgami Longobardami,

poowy VI

Awarw

przy-

podobnymi sobie

szerzya swe napady

do Turyngji

inn drog jak po nad Dunajem,

przez ziemi Rugw. By moe wtedy ju Awarowie utwierdzili
si w tej ziemi, a cliocia powstanie Sowian pod wodz Sama
(r. 627) wstrzymao
dalsze najazdy Awarw na ziemie Czeciw
Morawian, nie przeszkodzio to jednak Awarom w pniejszym
r.

563

567 zapewno nie

swe stanowiska

czasie utwierdzi

byo wic

Nie

warowny nad

obz

mwi

potrzeby dziejopisom

Kub.

r.

wiat

o Rugach.

napeniony rozgosem grabiey awarskich, zajte przez nich

zie-

zwa Hunni." Tak si cigno a do wywrcenia przez

Karola W. potgi awarskiej (791 803), zburzenia ich warowni
mie

Kub

nad

osadzenia

zdobytej

krainie

zaogi niemieckiej,

w Lorch. Wspczeni,
dawnego przyzwyczajenia, krain od Awarw zdobyt zwali

zostajcej pod rozkazami grafa osiadego

z

jeszcze

Hunni,

ale powoli

Oriens," oznaczajca

przeciw Czechom

poczynaa wchodzi

posiado wschodni,

uycie nazwa:

pogranicze wojskowe

Morawianom, ktre po brzegu pnocnym

Dunaju ziajmywao wazki pas od granicy Bawaryi do ujcia

pewnoci nie
Kuby po Dunaju

Kuby, a jakby daleko na pnoc sigao

domo.^-)
kraju

na wschd od ujcia

Dalej

Rugw naleaa do Moraww

trzeby dziejopisom

^''j

wspomina Rugw.

dla

r.

wia-

cz

tego nie "byo po-

Gdy jednak

dla

uregu-

granica mirki wschodniej w IX w, sigaa do

Rakusy znajdywa si w mocy margrafw, ale s
powody do mniemania,
grd ten za czasw ksit Rocislawa i witopeka nalea do Moraww e z tego powodu granica marki wschodniej nie dochodzia
wtedy do Dyi rakuskiej. Ob. wyej w biecym . Morawy.
1^)
Morawskie pole w staroytnoci sigao na poudnie od lasu Mury (Mailbcrk) i Mohilna (Gross-Mugl) a do Dunaju, naprzeciw chelmw wideskich (WienerWald); do niego naleay miasta Lawa, Stoec i Sztokerawa z okolic. Jeszcze w r.
1476 w jednym dokumencie zamek i pastwo Gundersdorfskie na drodze ZnojemSzemskiej, midzy Holabrunnem a Jeclsdorfem, liczyy si na polu morawskiem.
Z tego wida, e granica Moraww sigaa niegdy
bera. Zap. Slow. s. 43 przyp.
1"-)

H. Ireczek dowodzi,

wierzchowin

r.

Dyi

do samego Dunaju.

e
e

grd

lOI

ca

lowania

Bawarami

stosunkw handlowych po Dunaju, przyszio inieuzy

Morawianami do zawarcia umowy,

spisanym

RafFelsztetten

r.

dokumencie

(904 czy 905), okazao sie konie-

cznem uczyni wzmiank o Sowianach przybywajcych do Bawaryi po Dunaju

po trzech

dzc

wyj

jak

Rugw

gr
z

Czechw.'*)

Zkde

si wzili Rugi

wiekach zupenego milczenia o nich ?

Nie wie-

podobnego zatrudnienia, dziejopisowie

puszczali

si na domysy. Jedni mniemali, e wyraenie dokumentu ^Slavn

de Rugis" wypada f>ojmowa, jako przypomnienie dawnych Rugw ludu niemieckiego, ktry przyb3'wszy z wyspy Rugii (Rany)
nad Dunaj, zostawi na miejscu pami swego pobytu, a sam
rozsypa si po wiecie. Inni twierdzili e, ^de Rugis** jest terminem geograficznym, oznaczajcym Morawy, w ktrych niegdy
niemieccy Rugi.

siedzieli

morskich Rugw,

tyczy mniemania,

niedorzecznoci sprowadzania po-

nad Dunaj objanilimy wyej,''*) a co si

pod wyrazem

Rugw" wypada pojmowa

Morawy,"* to takie tmaczenie nieprawdopodobne, albowiem

raffelsztedskira

si

dokumencie oddzielnie od

o Morawianach.'";

Rugw wzmiankuje

Niemoebno przyjcia powyszych hypuci si na bardziej jeszcze

potez pobudzia niektr\'ch badaczy

niefortunny
z

domys

Russw,"^') nie

patach,

w IX

bya im obc,

pod wyraeniem de Rugis" podrozumiewa

zwaajc

w. wcale do

monoci za

Dunaju od ujcia jego

wiem

nie pozwolili

-';

i^y-ia*!

i|ui

na

by na

to,

e Sowianie wschodni w Kar-

Russw

to Madiary.

r.

unniTi

mowy by

nie

tym

ktrzy

dc Rugis Vel Baemaais mercandi

Erben. Regesta

naerint

nazwa

ta

przybywania kupcw ruskich po

do Bawaryi

ripam DaDubii. vel ubicanue in Rotallariis vel

pod

nie naleeli

dipl. sub. an.

<.au-a t:\cuiu.

moe,
czasie

albo-

wi-

uuicunque jusu

in Reodariis loca mercandi opti-

go6; Boczek. Codes dipl.

N.

97.

tame

906.

'5)

Ks.

'*)

Si

')

Ireczek. SI. Pr. I, 83;

I. 8
Rakaty.
autem transire Yoluerint ad mercatum Moravorara...
denarium et licenter transe.r

godin, Bestuew- Rjumin

itd.

exsolvat solidum

Uc^.c. o.c=ebrecht, Dummler, WaiU, Riezler, PoPorw. Grota. Mopacia n Majtapu. 391.

102

ksz cze Dunaju w

Bawary

racyi

mocy

swej

w ukady

wchodzili

wreszcie

trzymali,

jakiej

by

Morawianami o sprawach

naddnieprowskich Russw ?

Wszystko

bdn

jak

to

drog

zmuszeni

na fakty, dla tego tylko,

rdach

wstpywa

Rugw

uprzedzenia o przynalenoci

kich

da

rozpowiedzielimy, aby

te nie

powodu

zwaajc

do Niemcw, nie

s zapisane w aciskich

Takim

dziejowych.

do poznania na

badacze

faktem

jest

grec-

nazwa

ludu

sowiaskiego Rakusw, od ktrej posza nazwa pastwa Rakuskiego, dokadnie wiadoma w pismach wiekw rednich.^*)
ywociarz w. Seweryna Eugippius, wspomniawszy o chorym czowieku, uzdrowionym przez tego witego, powiada
q u

m R u g u s,"

wielce zbliona.

wiaskiej formy:

Do

czem sowiaska nazwa

liczbie mnogiej,

by: Rugusi,

powinno

gus

liczbie

jakiego

mnogiej

sowiaskie, za przykad

wedug prawidowej

jest

odmiany,

co jeszcze bardziej podobne do so-

Racusi,

stopnia

Rakus

acisko-niemieccy pisarze

ale

Rugi

zrobili

tern

Ru-

spraw.

zapltali

wiekach rednich przekrcano nazwy

posuy moe

nazwa grodu Rakusy

nad Dyja. Grd ten u Kozmy syn castrum Rakouz,'' pniej

Ragetz, Ragitz (r. 1147), Rax (1156), Ratgotz (1179), Rakez
(i 181), Rageze (1204) Ragitze, Rogaz, Rachs (1306), a w XVII
w. Raps, Rabs, Raabs.^^) Na Spiu niedaleko Kasmarku jest
lud
wie Rakus, po niemiecku RaK.-*^) C dziwnego, e
i

Rakusy przezwano Rugami?

Ziemia rakuska, pomimo mocnego wynarodowienia

tysica

lat

mas

i*>)

-<>)

s.

sowiaskich nazw miejscowych,

18)

Dic

napywu massy ludnoci

Saksonii, zachowaa dotd tak

panowania niemieckiego

niemieckiej z Bawaryi, Szwabii

Ks. I 8. Rakaty.
Szembera. Zap. Slow.

152, 226.

Jahrbiicher

fiir

e wpatrzywszy si

dobrze

26.

Podarowana m. Kaksmarkowi

Zieps;

w cigu

Slav.

przez

Lilter.

krla
J.

Macieja Korwina.

E. Schmaler (Sraoler)

Zeischncr.

1855 1856,

I03

mapach waciwej Austryi, nietrudno pozna do

napisy na

naleao pierwotne osiedlenie kraju.-') Najwyraniej

tym wzgldzie przekonywaj rzeki. I tak: pod lasem

jakiego ludu

jednak

Jawornickim
do czeskiej

Ptolemensa Gabrita

(u

Wita wy, Lunice

r.

bior pocztek: Jawornica

do

Dyi wpadaj

biorca pocztek

Skrzemlic;

ze

Jesenica

tego miejsca

wpadajce do Dy

wpadaj Trnawka

jeszcze

ktrej

pynce

znajdujemy,

silva)

w Rakusach

rakuskiej,

Do poczonej

Slatinka.
'--)

Bystrica pod m.

Rakusy (Raabs), Tuberzica z Pijawic, Jaworka, Kreszlica, Blatnica z eletaw pod Bytowem, Fugnica z Oleszna, Blatnica pod
Kijowem, Hradnica pod Znoimem Pulkawa. Do Dunaju wpai

daj:

liza

przeciw Passowa (Passau),

pograniczna Rakus

nca

Rana (Ranabach),

Oster

Bawarami, Michla maa, Michla wielka py-

od granic czeskich, Rotala m. pod Otensheimem, Rotala

Kuna, Morawa^*^)

Aista

wypywajca pod Ciahowem

w.,

niedaleko

granicy Czech, Narda biorca pocztek na granicy teraniejszej dolnej Austryi,

Dbnica (Dimbach), abnica (Sarming) pod SarmingKuba biorca pocztek na

przeciw Kolmizberg (Chlumce\

stein

granicy grnej Austryi,

pynie pod m. Swietla przez

brawu pod Krumlowem, koo starych Polan

Rakusek

(Fernic)

Stra

Lua,

Raabs)

Mojirze (Maiers), Ranickiego myna, Borownicy

gr

pod

(ki.

Du-

koo Garsu

do Starego - grodu (Altenberg), ztd na poudnie

(Grodziszcze), wsi

las

Luna, Sztiwnicy

miasteczek:

Szitar,

Dluha

wpada pod Grafenwrthem. Do Kuby wpamaa Kuba (ki. Kamp), Swietla, Hrodnica, DuJegnica, Borowa i Dluha Lue przeciw m. Stray.

(Strass),

daj: Kubica

czyli

brawka, Slatinka,

Na poudnie od
Jawornickim,

r, Kuby r. Krema, biorca pocztek pod lasem

dopywem Olszaw, wpada do Dunaju. Od Kuby

Najwiksz zasug w odgrzebywaniu pamitelv sowiaskiego osiedlenia

pooy , p. Aloizy Wojcieci Szembera w dzieach: Zapadni
Slowane r. 1868
Uber die Lag der Wolinstatten des lieil. Sewerin. Wien 1871.
--)
Od poczenia Dyi morawskiej z Dyja rakusk, poczona Dyja pynie po
-')

krainy

Rakusw

ziemi

morawskiej.
'-')

Tacyta: Marus

Cusus.

Annal.

II.

63;

teraz

March

Gusen,


ku wschodowi wpadaj

dalej

Morawa,

a dalej gry

I04
z

pnocy do Dunaju

maego Beskidu

Rakusw od Sowakw.-^)
Nazwa Rugw, wzmiankowana

(Bielawy,

Swidawa

Jaworzyny)

dzieliy

r.

905,

904

posza

dokumencie raffelsztedskim

zapomnienie, tymczasem

pomnikacli historycznych zjawiy

sie

pniej szycli

prowincya Ruhhia, Russia,

dux Ruizorum, objanienie ktrych przyczynio badaczom nie

mao kopotu. Mniemano, e pod nazw Ruhhia, Russia wypada

Ru wargsk, ale ksicia Rusw Romana, o ktrym

wzmiankowa Boguchwa,-'^) adnym sposobem nie udao si
znale w rodzinie panujcej nad Rusi w IX w. Pilniejsze rozrozumie

rde

patrzenie

historycznych przekonao nareszcie badaczy,

nazwa Ruhhii, Ruzii bya odgosem miana dawnych Rugw,

ich

raczej

kraju Rugilandu

Ruhii, Ruzii a nie

tej

szuka wypada? Bielowski upatrywa

za grami Karpackiemi

wy .przypominamy,

stali

Longobardy

w.,

wada wanie

dux Ruizorum

Rusi wargskiej.

Gdzie

tej

j w Morawach,-*')

Ruhhii
Lelewel

krainie Wag.-') Dla objanienia spra-

wkroczywszy do kraju Rakusw,

w kocu

obozem na polu morawskiem, Rugilan-

midzy rzekami Kub Moraw.

XI
tem wic miejscu wypadao by upatrywa Ruhhij X
wieku, ale Ruhhia w XI w. bya w posiadaniu polskiem, pod
rzdem Prokuja, Ottona, Romana, ktrzy jak wiadomo byli
wielkorzdcami krainy Wag, rozcigajcej si na zachd do maych Karpatw (Bielawo w), a pole morawskie, Rugiland, leao
Czyby pod Ruhhia
jeszcze dalej na zachd, a za r. Moraw.
take krain Wag zwan, wypadao rozumie nie tylko
dzie,

na poudnie od

r.

Dy

i,

Sowaczyzny od

2^)

Wyliczyem

wtaciwem
-")

27)

Hronu do Bielaww,

rzeki tylko z

dopywy Dunaju nosz

wszystkie

25)

r.

ale

take

cz

cz

Mora-

pnocy do Dunaju wpadajce, ale od poudnia

sowiaskie nazwy, o ktrych powiem we

czysto

miejscu.

Wyej w biecym , Stowaki, cytata 22.

Wstp krytyczny do Dziejw Polski
511.
Polska W. Sr. T. IV, XIX, 27
521.
s.

s.


ma.
i

sigay

naje.Ti

Rulilii,

r.

wysunit granic

Najdalej

Kuby? Czyby granice polskie nad Dudo ujcia Kuby? Odpowiedzi na to dotd nie

od Bielaww do

\vo\v

I05

historycy

w X

Po

strasznej

mark

szczywszy
(Ens),

a chocia

graf Leopold

d mark

tej

XI

klsce zadanej Niemcom

r.

niczem

tak

dla

r.

907 Madjary, zni-

984 ustpili do

r.

do

r.

Eny

Innu, lecz dopiero mar-

994) odparszy ich do Kalenberga, wznowi upaodtd poczyna swj byt Oesterreich. Gdzie granice
(-j-

udowodni si
1

my

na wypadki zasze

pograniczn, opanowali Dunaj

wczajc

wiekach.

w. posiadoci margrafw

temu.

uwag

Niektrzy badacze mniemaj,

marki?

wieku

oznaczaj pasmem Bielaww,-'*) a

rozpoznania biecej sprawy, zwracamy

nad Dunajem

w XI

Polski

sigay

nie daje.-")

ju w pocztku XI

na pnoc do
Inne

r.

Kuby,

ale to

za wiadomoci przecz

wspczesny biskup midzy borski Tietmar powiada,

l^oloman w podry do Palestyny zatrzymany na granicy

Ba wary
Morawo w, jako podejrzany o szpiegowstwo, przez
mieszkacw zamordowany zosta '') (r. 1012). Stao si to w Stokerawie nad r. Kub,") zatem granica margrafw sigaa od
Dunaju tylko do Kuby, a dalej na pnoc od Kuby
na wschd
po Dunaju byy ju posiadoci morawskie. Ale od pocztku Xt
w. Morawy naleay do pastwa Bolesawa Chr., z czego wypada, e granica wczesnych posiadoci polskich nad Dunajem
i

-*)

Narody, krajobraz: Slavonia

Lelewel.

seculi

X, takie Pol.

W.

Sr.

T. II

Bolesawa W. 992 1025.

^) Cesarz Henryk II w. r. 1002 nadal margrafowi Henrykowi I, 20 wk
ziemi kolo r. Kuby, bez oznaczenia dokadnego tej posiadoci, jak mniemaj midzy
7. Kuba i Moraw,
ale Meiller w Regesten der Babenberger N. 5 s. 3 i 193 zauwaa, e blisze oznaczenie pooenia nadanj posiadoci jest niepodobne. Dudik.
Gesch. Mahrens II s. 122.
'*)
In Bavariorum confinio atque Moravensium quidam peregrinus, nomine
Coloraanus, ab incolis, quasi speculator esset, capitur et ad professionem culpae, quam
non meruit, diris castigationibus compellitur. Thietmar. Chro. VII, 54. Ten Kolonian by rodem Irrlandczyk, zwoki jego pochowano w klasztorze Melk w. d. Austryi,

krajobraz: Polska za

gdzie

pami
^')

tego

witego obchodz

Dudik, jak wyej

str.

123.

13 Padziernika.

io6

pomykaa sie na zachd od Bielaww r. Morawy a do ujcia

r. Kuby do Dunaju ^-)
tym sposobem obejmywaa kraj zwany
Rubhi, leca na polu morawskiem, ktre od pnocy rozcigao
i

do Dunaju

sie

Dopki

Kuby.^^)

Bolesaw Chr. imperator Konrad II nie przedsibra krokw nieprzyjacielskich przeciw Polsce, a nalece do
pastwa Bolesawa Chr. Morawy zachoway swe posiadoci nad
Dunajem i Kub, a do mierci jego w r. 1025. Ale w tyme
r.
1025, Konrad II nada grafowi Arnoldowi von Lambach 50
wk miedzy Dunajem a Moraw, co wskazuje, e od tego czasu
margrafowie Wschodni poczli wdziera si do posiadoci morawskich, mianowicie na pole morawskie, zwane Ruhhi. Pniej
syn Oldrzyka ksicia czeskiego Braczysaw, korzystajc
dnienia Mieszka II podczas wojny jego

opanowa Morawy,^^)

i02q,

umocowali si

Konradem

Konradem

czysaw prowadzi mu posiki przeciw

Wgrom

Ostryhomia (Granu) doszed zwycizko

^')

ska Ruhhii,

ww

ktra

odtd

r.

II

Wadajcy w

ale

roku

Bra-

do miasta

1030, lecz nie

nie tylko dla Polski,

na zawsze stracon zostaa.

tymczasem

a margrafowie wschodni

Zwizawszy si

Ruhhii.

II

z zatru-

odzy-

Mora-

dla

Sowaczyznie po

mierci Ottona (roku 1032) syn jego Roman, zwany ksiciem

Na mapach historycznych granice pastwa Bolesawa Chr. z wczeniem

Moraw, oddzielone s od Dunaju przestrzeni, podobnie jak przypada teraniejsza
Wypada to poprawi, posuwajc granice polsk do
granica Austryi od Moraww.
''^)

r,

Kuby

Dunaju.

Wyej

33^

przypisek

13.

Rok tego wypadku nie zapisany

pewnoci wiadomy. Palapki oznaczy r.
^^)

to

nie

ma dowodw.

padkw

dziejopisowie

Kozmy
ale

1028,

I rozd.

VI

przychodz do przekonania,

Dzieje

Polski

(ks.

praskiego, dotd nie jest

ju Roeppel zauway i na
s.

163).

Po zrwnaniu wy-

opanowanie Moraww przez

Brzetysawa przypada na r. 1029. Dudik. Miihrens Gesch. II, ks. V, r. I, str. 165.
Brzetyslaw, potwierdzajc r, 1031 kocioowi Omunieckiemu donacyje w Dubcu,
Boczek. Codex N. 129.
pisa: possesiones uasdam in terminis Polonorum.
'")

Ungaros

IX,

64.

Kozma pod
et

tcrram

r.

1030.

Hoc anno dux

eorum usque

Bracislaus

ad urbem Strigoniam

magna caede

devastavit.

prostravit

Pertz.

M.

G.


Ruzii (dux Ruizorum)

ju bya opanowan

ta

W
smach,

rzeczywistoci

wada

nie

Ruliliia,

bo

pi-

przez Niemcw.

nazwa Ruihii

pniejszym

czasie

Niemcy

znajdywali

nie

loy

nie zjawia

sie

potrzeby, albowiem po-

tern

wstae na ziemiach Ruhhii pogranicze zwano Osterreich, a Sowianie po

dawnemu

kraj ten

k)

zwali. ^'*)

Biaochrobaty.

Imperator Konstanty

wiadomoci,

Rakusami

Chrobaci

Purpurorodny

(A'(0w/?aT0f)

batw niechrzconych,

biaymi

Turkami (Madjarami),

(945

illyryjscy

zwanych,

959)

poda do

pochodz od Chromieszkaj

ktrzy

za

pobliu Francy i (Niemiec), graniczc

Sowianami niechrzconymi Serbami.^) Z Chrobatw niechrzcomajcych siedliska za Bagibaryj, piciu braci: Klukas,

ze

nych,

Lobel,
z

Kozenc, ^luchlo, Chrobat

dwie

Tuga

siostry:

Buga

ludem swym, na wezwanie imperatora Herakliusa (okoo roku

630) przybyli do Dalmacyi,

ktrej

Awarowie wadali.

kuletnich bojach Chrobatowie przemogli

posiedli

Wedug

Konstantego Wielka Chrobacya"

maj

Biaochrobaty'

przyjani si

'"*)

od tego czasu

take
Mieszkacy

zwana

do jego czasu zostawaa nieochrzcon.

osobnego ksicia,

nowi wielkiemu krlowi Francyi

stanty

kil-

zdobyt krain,-)

Bia",
jej

Awarw

Po

doda,

Marka

terrytoryi daleko

powinowac si

podlegaj Otto-

lecz

Niemiec, zostaj
z

Turkami.-^)

pogastwie,

Przy tem Kon-

Chrobacya ustawicznie ngabana

bya

przez

wschodnia, Oestcrreich oprcz kraju Rakusw, liczya do swej

wiksza przestrze na poudnie od Dunaju pooona. Nazwa Ra-

kusw waciwa tylko czci marki Wschodniej, z czasem rozszerzya sie na ca

mark, tak e i rd w niej panujcy zwano rakuskim.
*)
Chrovati, qui Dalraatiae partes nunc inhabitant, a Chrovatis baptismi experlibu^, qui et albi appellantur, originem ducunt; qui san ultra Turciam prope Franciam incolunt,
imperii cap.
-)
')

et Sclavis

contermini sunt non

XXXI.

Ibid.

cap.

Ibid. cap.

XXX.
XXXI.

baptizalis

Serbiis.

De

administrando


Frankw, Turkw

io8

Pieczyniegw, oddalona

za

na 30 dni drogi

od morza zwanego: Ciemne."*)

Takie okrelenie posad Biaochrobatw podao powd do

objanie

rozmaitych

Od XVII

mowa

domysw.

w. utrzymywano,

Babiegry

')

pod Bagibaryj wypada poj-

na pnoc od tych gr,

gdy

jedni nie przestawali twierdzi,

bacya leaa na pnocnych stokach Karpatw,

za

Bawaryj

Czechach

v\^

abscy Serbowie

Polsce

leaa

Pniej pod Bagibaryj poczto upatrywa

Biaochrobacya.*')
Bawaryje.'') I

przylegych krajach,

wanie

wedug Konstantego

tymi

sdzc,

samymi Serbami,

graniczyli Chrobaci

Biaa Chro-

inni szukali

jej

nad-

ktrymi

Czechy podlegajc

ze

zwierzchnictwu cesarzw niemieckich od czasw Henryka Ptasz-

mogy by t krain w

nika,

majcych swego

chrobatw,

Ale jake

z tern

ktrej

Konstanty upatrywa Biao-

ksicia, lecz podlegajcych Niemcom.

pogodzi podanie Konstantego o napadach

czyniegw na Biaochrobatw, jeliby

tak daleko

Pie-

na zachd

posunitej krainie mieszkali? Tymczasem niektrzy badacze mnie-

mali,

^)

pod Bagibaryj wypada pojmowa ]<rain Wagu,

XXXr.

Ibid, cap.

Ten znakomity
et Croatiae lib I. c. XI.
si uczicz, umar r. 1697 w Rzymie i tam
w kociele w, Hieronima pochowany. Banduri, w uwagach do dziea Konstantego
O Zarzdzie Pastwa," wyraz Bagibareia zmieni na /ia,Jsca opsia, twierdzc e
'')

uczony

De regno Dalmatiae

Lucius.

Sowianin

znaczy Babie-gry.
")

cz

Polski

Yenetiis.

Dalmacyi

zwal

1751

Pierwotne Dzieje Polski

Maciejowski.'

XVIII w. Daiel
midzy Karpatami,

1753

Litwy 114.

utrzymywa, e Chrobaci zamieszkiwali t

ktra si ku poudniowi cignie. Illyricum Sacrum.
Farlatus

tomw dwa.

Idc

za

Farlatem

archimandryta Raicz

pisa:

KpaaTomj laKo, jiKOiKe 11 npoinxx CiiaBam. Capjiauia 6bMa,

KapnaicKHMii wh in.iiitmHeii IIojoHiH, KOTopaa naawnajiaca Sfejaa

;ipei5Haa oHTajiHuia

ropajiH

3a
II

ue.iHkaa Kpoauia. Raicz. Hciopia pa3iiB]X7> CjiaBencKHx'i. Hapo,ioin,.

1794

cz
")

s.

Magna

33

Chorvatia

liegt

liber

Bagibaria

Bajuvaria (Bawaria) in Riicksicht der Donau,

von Serwien und Bosnien x8oi,

wat.

Bi.

BicHut

160.

Pierwotne Dzieje 114.

III,

159;

lBavaria)

aber

wo?

Freilich iiber

aber viel stlicher. Engel. Geschichte

Maciejowski take Bawaryje podrozumie-

I09

Rozpatrujc wzmiankowane hypotezy

Wagi-waryj.^)

vSzafarzyk*

wyzna, e pod Bagibaryj wypada pojmowa nie Babie gry

nie krain Wagu, a Bawaryj i e wielka Chrobacyja, wedug

pooona

Konstantego

Bawaryj, na pnoc od Turkw (Ma-

za

djarw), szerzya sie po Galicy i, Morawacli

Dla dokadniejszego zrozumienia

z

tej

Czecliacli.*)

sprawy wydobywamy

dziejw nastpne wzmianki.

Przeciw Biaocirobatom,

wyprawy ksita
take Symeon bgarski r.
sibrali

dali

na

nicli

Rusi

Z innyci

wschd od Gomaczw, a wic

bytowali

Hor-iti"

'^)

Wodimir 993,
wedug Konstantego napa-

Oleg

r.

goj

Z tego widzimy,

niedaleko

Karpatw.

stokacli

zapewnienia Nestora, przed-

94','^) a

Pieczyniegi.

leay

clirobatow

wedug

ruscy:

siedziby Biao-

Bgarw, po wschodnicti

rde dowiadujemy
z

prawej strony

pooenie

(Horicy, Horcy),

si,

aby, w IX
ktrycli

na
w.

okrela

wzmiankujc dwa plemiona Cirwatw: jedno

ku granicy morawskiej.^-) Jest jeszcze w legendzie o vv. Wacawie wzmianka
o ucieczce krlowej Draiomiry do Cliorwatw, '^j ale do jakicli
by mianowicie nie wiadomo. Po caem wic pamie gr, cidokument

1086,

r.

okolicy gry Jeszczed, drugie poudniowiej

')

Sasinek.
*)

wali

Mikozi.

Otiorum Croaliae

liber

unus

p.

Star.

Bawaryj:

w Kniewniku

r.

10)

Bielowski.

>')

And

'-)

Mon.

Pol.

I,

23.

za

1864

51; Roessler. Zeitpunkt der slavischen Ansiedelung an

s.

k. akad.

d.

Wiss. 1873. Porw. Grot Konstanty.

BtCTia KoiiCTaHTiiiia Barpanopojnaio o Cep6axT.

9CX).

Bielowski

Slow. 31 s. 261.
Zgodnie z Szafarzykiem pod Bagibaryj pojmoZeuss.
Die Deutschen 367 368; Raczki. Ocjena StaryihizYora,

der unteren Donau. Sitzgsbr.

r.

73;

Dejiny na iizemi Uhorska 154.

M. P.

I.

11

Kopnataii* 1880

572, 587, 668.

be eastan Dalaraensena sindon Horili. Hormesta krla Alfreda

M.

Bielowski.

An.

P.

I,

okoo

13.

Crouati

10S6.

II3-

63.

s.

et

altera Chrouati,

Zlasane,

Trebouane,

Dcdosesi usque ad mediam syham, qua Milcianorum occurunt termini.

Boborane,

Erben. Re-

innym rkopisie Grwati. Bielowski I, :/\'j. Dokument ten staN. 167.

nowi potwierdzenie przez Henryka IV r. 1086 granic biskupstwa praskiego, ustanowionych w
w.; o czem pami przechowaa si w kronice Kozmy.

gesta

'*)

Ubojawszi

Slow. 40.

2.

s.

462.

sja

mati jego smerti,

bie w

Chorwaty.

Szafarzyk. Star.

lio

gncych si od aby po granicy Czech

Moraw do Beskidu,
a ztd na wschd a na porzecza Dniestru
Prutu nie brakowao
Chorwatw, ojczyzn ktrych bya Biaa Chrobacya, graniczca
i

na poudnie
zachd
lecz

Madjarami

krain

Niemcami, nietylko

Wagu

marce

(Bagibaryj),^^) a na

Wschodniej (Austryi),

Od pnocy granice Biaej

zwaajc na kontury geograficzne,

margrafstwie Miszoskiem.

Chrobacyi nie okrelone,

ale

tudzie na wskazwki historyczne, wypada wnioskowa,

Switokrzyzkie

ay. Tym

Miechowskie take do Biaej Chrobacyi

cz

sposobem caa grzysta

nale-

Sowiaszczyzny p-

t sam Wielk Chrobacya

bya

nocno - zachodniej

gry

ktra

wedug

Konstantego na 30 dni drogi leaa od morza zwanego Ciemnem,

jak

zwano

w.

nie Czarne, ale

Batyckie morze. ^*^)

ju w XVIII

Dla objanienia nazwy Chrobatw

Z nich najwiksz

konjektury obmylano. ^"^j

wgierskiego

hypoteza

horb,

horbw

karpackich

^^)

skie

dziej opisa

Saskiego,

bine wywodzi nazw

hri,

wzito
ktry

w.

rne

uzyskaa

od wyrazu

w okolicach
Odtd nazw Chorwa-

zamieszkaego

ludu Horbatw.^')

Za czasw Szafarzyka mniemano, e Madjary zburzywszy pastwo moraww., opanowali lewy brzeg Dunaju
do Tatrw i Beskidu.

pocztku

obec takiego pojmowania

rzeczy

dziejopisowie szukali Bagibaryi

Babich g-

Gdy jednak pniej wyrozumiano, e kraj z lewej strony

Dunaju, tak zwane Nitrasko, w X w. nie nalea do Madjarw, znika przeszkoda
do upatrywania Bagibaryi w krainie Wagu, o ktrej jeszcze Kozma powtarza
proYJncia cui Wag nomen est." Pooenie tj krainy doskonale odpowiada pozycyi
zakrelonej przez imp. Konstantego. Porw, co wyej powiedziano w biecym h,
rach,

albo

Bawaryi.

Sowaki, przyp.

1 1

12.

mniemaj, e pod nazw morza Ciemnego Konstanty

rozumia morze Czarne (Bielowski M. P. I, 30), ale morze Czarne Konstanty nazwa
by Pontem, a nie Ciemnem, pod ktrem pojmowano mara lenebrosum, innavigabile.
^^,

Niektrzy badacze

Wyej

Batyckie.
piam;

14.

Rattakayus ab luctando, Timon

^*')

Corvino

Messala nonnulli

Crobato Bulgarorum duce, aut

Chrobatorum

nomen

repetunt.

alio

quo-

Mikoczi. Otio-

rum. 57.
'")

Na

zapytanie archymandryty Raicza

batw, dziejopis Saski odpowiedzia,

BaJiT.,

MTO

oiin

HaHMenoBanin.

npcHBa.iii

oko.io

Raicz. IIcTopia

II,

od

ropoBi.
s.

40.

r.

1757 o pochodzenia nazwy Chro-

ropCa,

rpi> 611110... a

KapnaTCKi(xi.

11

on.

liiiiiy

tI.x'i,

Ty no.ia-

Top^araMii

I T I

tw przyjmowano za indentyczn

(gry) pochodzc,^'')

w nastpny

wypowiedzia swe zdanie

styje,

nazw

Mieszkacy wschodnich Tatrw, na

nw,'-*')

j.

sabym

wypuszczonego

Odtd w

nazw

w korzeniu

sowem

okolic

b e t,

mieszkacw
zwizku

Chorwatach upatrywano

hrbw, horbw, hrbetw,

ich z

Markian Herokleota

mnogiej Chr'wate pniej Chrwate

liczbie

powstaym

l,

chrebet.-^)

Nazwa gr posza od wyrazu chrib, chrbb,

a od tej nazwy imi ludowe w liczbie poje-

werch, hora,-^)

nazwy

kwe-

kilka przed Chrystusem

ktrych lud ten mieszka Ptolemeus

dynczej Chr'\vatin,
ze

te

pod

byli

zwali Karpatami, --J

t.

rozwaajc
sposb.

nazw Karpidw,"*) pniej KarpiaKarpw gonych w bojach z Rzymianami w III w.-')

wiekw, wiadomi

Gry

Horakw, od hory

nareszcie Szafarzyk,

grskich,

a o

staroytnych Karpatw nietroszczono si.

wykadowi powsta przed pidziesieciu

laty uczony sowiniec Kopy tar, twierdzc, e nazwa Chrobatw
adnego zwizku nie ma z wyrazem xpLi.n., hr'b't, ani z grami
Karpatskiemi.-'^) Ostatniemi czasy lingwici sowiascy Gitler
Daniczyc w inny sposb prbuj objani nazw Chorwatw,
wywodzc j od pierwiastku c h a r w, sar w (tueri protegere.
Przeciw podobnemu

'*)
A montibus, uibus inhaerebant, Hoiouathos aut Horakos, id est montanos,
quemadmodum Polacos a Poiie, seu regione campestri appellatos quidam volunt.

Otiorum 57.
Primos justa Istrum esse Carpidas

Mikoczi.

")

-*')

Aap~iaji.

-1)

1.

Ptolemeus

Yopiscus

Zosimus IV.

vcr. 43;

in

s.

^)

Star.

Slow. 22

Star.

Slow. 34

sit

LXXI,

Ptolemeus

s.
s.

tame

s.

Orbis dc-

Aureli Yictor.

De

Caesaribus.

c.

39,

III.

5;

Mar.

Heracleota. Periplus, in Geogr.

532.

323.

a veteribus graecis et
sive

a dalej Kopitar

deorsum,

Chii.

231.

5.

XXX;

-^)
Yocabulum Hrovat nil habere
imo neque cum montibus Carpathiis, nisi

quam XroBatorum

p.

558.

2*)

teratum

I,

38.

Aa//7ranj? po^.

--)

Graeci minores

III.

Aureliano

Ephorus. Scymni

dixit

840, in Geographi Graeci rainores

scriptio, vers.

85.

natio

mwi:

latinis,

negotii
si

cum NpbubTlj, hr'b't i. e. deorsum

montium ipsorum vocabulum adul-

uibus Carpathium

sive montes.

xpoiJ

forte

mor

farailiarius fuerit,

Kopitar. Glagolita Clozianus 1836, pag.

radis obscura nominis Croatorum; \])b6bTh

szarvtas

112

porwnywa imi x

Geitler

defendere).-")

(gewafFnet, geriistet)

Chrwat znaczy armatus, ornik, obroca

wystpuj w
ze

strony

Hypoteza

zdobyli.-')

dziejach

Chrwaty

drog

kraj swj nie

pokoju,

spotkaa ju mocny zarzut

ta

lepsz od Szafarzy ko wej, nie

jest

jednak

traf ja

przekonania.'-'')

Zostawujc lingwistom
stych,

samo jak

tak

Alfreda

krla

przez

horcami, grlami, co powiadcza zapisana

mieszkacw

nazwa"

gr^ Kierkono.szskich

ku Sanokowi, mianuj si Hirnikami (od hora

czci

Stryjskiego

Werchowencami

e w

Przyjws y do uwagi,

2^)
7a,

stronach grzy-

Spiu a
m. hiri), w Sam-

Teraz nawet mieszkacy gr, poczwszy od

Horiti.-^)

borskim

mieszkajc

by

przeszkadzao im

mie w kadej okolicy osobn nazw- pleteraz w Karpatach si dzieje, ale to nie

Chorwaci mogli

mienn,

nazwy

dalsze dochodzenie etymologii

Chorwatw, winnimy zauwaa,

wiadomego lingwisty Boduena de Kurtene, wedug

ktrego chocia

do

wojskowym, a

ustroju

orem

litew.

ii ii !>

e to odpowiada istocie

albowiem od pocztku okazania si

rzeczy,

lecz

p l b a t

przychodzi do wniosku,

(od Werch),

dru-

mowie sowiaskiej
nigdy nie przechodzi
moe wiadczy, aby wyraz xpo by
l>

cudzoziemska nazwa ApuifiaTni nie

ani o tem, aby ^3 przeszo w w, Geitler twierdzi,

wywd nazwy Horwatw od xpb8bT'b, NpiiobTTj nie jest moebny.
Aby Sowianie Tatry zwali chrby dowodw bezporednich na to nie ma: nazwa

pierwiastkiem nazwy Hrwatow,

-e Szafarzykowy

rusiska

horb

korzenia

X'LpB.

g) tego nie dowodzi, albowiem

(//

Lawoslaw

Akademije 1876.

moe

biti

hrbar

nije

sar uyati,

211, a dalej:

kod

Rad.

^*)

Aby

s.

obiaju,

braniti,

iii
a

od kogo

113.

ibid

je

litewskie

Daniczica

BUnyCifL

(Archiv. IV.
^^)

s.

174)

sz

Osnove

srb.

iii.

hrv. jezika
/'

s.

izporedi

114.

odpowiadao sowiaskiemu x (ch^, to

Boduin de Courtenay, Ob.
Przeciw

44.

s.

J. Polivka.

Zamiast tych Horiti

dwa plemiona Chorwatw.

si, jako miano ludowe?

maj

Hrwat pochodzi

113.

1879

I.

Jugoslavenske

cuvati, braniti, s determ.

wodnione jak si Geitlerowi wydao.

aailHCKii,

zupenie

innego

Rad

postaa nastavkom va od kor:

biti

hrana.

moe biti sar,

Rad. XXXIV,

370.

s.

XXXIV,

Wedug

koja ce

srb dodaj: kor

Hrvat,

2-)

XXXIV

Knjiga

od ,.osnove, koja sama

od

pochodzi

Etimologia imena Hrrvat.

Geitler.

r.

wywodom

Wszak

Horiti tylko od hor

to

III.

aby w XI

Z jakiego powodu nazwy

od inne<jo pierwiastku pochodzi? Jak

<I>iuo.ioi'ii'i0CKia

Geitlera owiadczyli

(Slovansky Sbornik. Rocznik

900, na wschd od

nie jest tak udo-

Horiti

Jagi

w. wzmiankuj
i

s^ie

Chrovati zbiegaj

wywodzi mona,

pogodzi?

sie:

157).

a Chrovati


g^iej

czci

nin,

gral). ^")

Stryjskiego

113

Stanisawowskim Horjenami (od hore-

Podobnie mieszkacy okolic Budy szyna ssiadw

podgrzy czeskich Horjanami zowia,"^) a

przed tysicem laty rczy

ktrej od

si

tak

samo nazywali

mowa serbo-uycka,

tem

rozwj

w. wstrzymany zosta.

Nazwa Chorwatw w pomnikach kirylic pisanych zjawia

uyciem na pocztku wyrazu goski A': w legendzie o w.

Wacawie

pisanej

XpBaTC,

w. XopBnTi>i kraj, u Xestora

XopBaTii, XpoBaTii, XpoBaTo I. .iiiii. w najdawniejszych

serbskich rkopismach XpbBarii. w starym rkopisie bg-arskim XpLBaTiiin,;

'-)

greckiem pimie take

.Yoojc.ini.

.\.

w aciskiem Ch, czasem

Rnica pisowni daje si objani
e w cyrylskim alfabecie niema goski odpowiadajcej aciskiemu h, poredniemu midzy
ch.
Nie mona wic byo
pisa r.pBaTti. bo wypadaoby w^y mawia Grwaty
dla tego
//'")

tem,

{/

uy

okazao si koniecznem zamiast twardego T

Jake wypada pisa po polsku? U Horwatw

zmikczone
illyryjskich

X.

od

dawna pisano Harvati, Hervatsko a teraz pisz: Hr'wati

Horwati.^^) Tak form nazwy i nam przyj wypada, rozumi
si z uwzgldnieniem fonetyki polskiej, wedug ktrej
na po//

cztku wyrazu wymawia si jak

Chor waty.

zatem

ch,

Z wyej przytoczonych wadomoci okazuje si,

ojczyzna

Biaochorwatw, szerzc si po stokach gr od wierzchowin

i

od ujcia

Buga

r.

Morawy do Dunaju daleko na wschd a do rde

zajmywaa sam rodek Sowiaszczyzny.

porzecza Zbruczy,

Mieszkajce

niej

utonli

Horjan

^-)

Szafarzyk.

'')

Star.

Slow.

kronice Dalmackiej

St.

Biaych,
Czerwonych. Pierwsi
z

czasem na

Pierwotne Dzieje. 6o2

Gebirgsbewohner, Pful. Luzisko-Serbski Sownik.

Maciejowski.

3^)

'*)

na

nazwach Sowakw^ Morawian, Czechw, Wilanw

^'')

Szafarzyk.

si

ludy podzieliy

Wielkich Chorwatw

czyli

i^

34,

s.

Harua

322.
t i

podobnie

u kilku

innych pisarzy.

Slow. 34. 322.

Madjarw Horvat

liczbie

mnogiej

Horv;itok,

Niemcw Kroaten,

Krobaten, od lacis. Croatia, Chrobacia.

Tom

U.

aby

114

grup ludw

(pniej Maopolanw), stanowicych

dziau Wielkiej Chorwacy

z
i

grodami Haliczem

nazw,

Czerwieska
sw odrbno

Czerwieskiem,^'^) utrzymujc

Wodimira

podbici przez

dnimi Sowianami,

drudzy mieszkacy

Zachodniego

g8i

r.

si

zlewali

''''')

Wscho-

ze

nazw

przybylcw Rusw,

ktrzy od

Rusi

przyjli.

1)

Na

porzeczu grnej Odry

w kocu IX

ktre dopiero

Si z anie

e.

bytoway drobne

ludy sowiaskie,

w. poznane zostay.

pochodzeniu

an

badacze dziwy rozpo-

ktrych

we wzmiankowa-

wiedziawszy,^) znaleli im nareszcie przodkw

nych przez Ptolemeusa

wiwszy nad

Odr

nich ziemie

nad

nazw

lz

Sowianie, przyswoiwszy sobie

zajli

Niedorzeczno podobnego wykadu

zauwaywszy Naruszewicz, utrzymywa,

Silesia

gach tak mocno do umysu badaczy przylgna,

Czerwiesk

^^)

Chemu

okrela

cMy

a 3aCTaua

CKiiXi>,

jak

mylao

wie

gdzie

Silin-

nawet Szafa-

a mil na poudnie od
Pooenie Czerwieska

wielu,

Czerniejw.

Karamzyn.

6uJia bTj 7x3113X1,."

IIcT. Focy^l. PocciiicK.

do

Tomu

uwaga 431.
Ilje

^'j

M. P.

lowski.
*)

ostatni,

inne

.(I/ftxaMT.

c/Att,

(r.

981)

jo cero

ii

11

jbiie

saiA
no,];!.

rpa,T;bi

11x7,,

624.

I.

jakoby Zlazaki albo Schodnie (Kromer, Bielski). Slezacy

Czechy za przedni, pierwsi itd. Linde Slow. 596. Wreszcie za wzr

napakowana erudycy rozprawa Hankii, De Silesiorum norainibus

")

kodeksach
I

geografii Ptolemeusa co

Silingi,

s.

136,

innych
137,

Ilingi,

a tu

waeniem

moe

antiqui-

W jednych

tm

szczegowo

Lingi.

Rozpowiedzialem o
utrzymywanie

dotd,

lzr.nw od niemieckich

przez

niektrych

Silingw, jest lekce-

krytyki historycznej.

tylni,

do nazwy Silingw panuje zamt.

dodaj,

dziejopisw, hypotezy o pochodzeniu

3)

ITptMbirajib,

Nestor. Bie-

Poyciii/ft.

1702.

r.

ks.

rpaj.bi,

Slezacy,

posuy
tates

BojiojHMep'b Kx

H HHH

^IpBetlb

Huczw

nad

Slesia,

Woyski: KoHjpaTOBH CTaBUlio, rjt HblHfc rpa^lt XoJMl> ctohtIi,

kt. ^lepnny BoeBaTu," a dalej 6niuacb y BopoTT) HepBCH-

latopisiec

ttocjtaBoiK)

I.

nie

na porzeczu Bugu,

raczej

Ale dawniejsza hypoteza o

Zlesia oznacza kraj zaleny.^)

m.

zaba-

ci Silingi

do Hiszpanii pocignli,-) a opuszczone przez

r.

Slzanie.

Silenzi,

Wedug badaczy

Silingach.

uwagach do tlmaczenia Tacyta Germanii,

rozd.

XLIII

s.

67.


usiowa od nazwy

rzyk

niem goski

Lelewel,

gami,
leg, z

kania
czom,

Siling

SI e nz ani

115

wywie

Silenzanin, a z opuszcze-

Przeciw temu

Slenzak.*)

n,

wedug samego

zauwaa

Szafarzy ka przed wandalskimi Silin-

koo Slezy siedzieli Sowianie ktrzy obierajc sobie lee,

lgu swego rzece da, sobie dobra nazw mogli, bez uciesi o nie do cudzoziemcw," ^) Nie podobao si to badaposzli za hypotez Szafarzyka
dotd powtarzaj o pocioi

dzeniu nazwy

lska

My uwaajc

od niemieckich Silingw.

ubliajc prawdzie, popodobn iypotez za nie rozmyln

staramy si da waciwsze objanienie.
Slezanie wedug geografa bawarskiego majcy miast 15,")
wystpuj w pocztku XI w. w zapisanej przez Thietmara nazwie
i

pagus Silensi,') potem

dokumencie

Zlasane,^)

1086

r,

u Gallusa region Zlesie,") u mistrza Wincentego Silencii,"^)

dokumentaci XIII w. Slesia, Zlesia.")

by

pagus Silensi

ta

zwany od nader wysokiej

Thietmara

przestronnej

mieszkacw bdcej, poniewa na

w
odbyway si niegdy obmierze pogaskie obrzdy."'^) Gra

gry,
niej

Wedug

czci u

niepospolitej

nosia

tus)J*)

nazw

1351 Zlesie,'"^)

r.

Okoo

(Zobtenberg).

dwie rzeki Wielka

cawia.

Od

tej

tych rzek

Narody YIII, 23

*)

Sleenzane civitates

0)

s.

s.

1376 Sobota (mons Czoboi

utrzymaa si dotd

niedaleko miasta Niemczy

pyn

wpadajce do Odry niej Wro-

gra otrzymaa

Slow. 38, 6

star.

5)

*)

gry,

r.

pospolitsz

Maa lza,

-)

')

bya

Ostatnia nazwa

nazw

Slesia

t.

j.

lza.

423,

6-6.

XV.

Chro. YII, 44.

Wedug Kozmy. Erben. Regesta N. 167.
Chro. III, ;o. Bielowski. M, P. I, 459.
Chro. I, 9. Bielowski. M. P. II, 260.

") Stenzel. Urkundenbuch zur Gesch. d. bisth. Breslau; Biisching.

Urkupden des Klosters Leubus; Erben, Regesta Bohemiae et Moraviae.
12)

1")

Chro, YII,
In oppido

rer. silesicarum I,
*)

Ibid.

p.

Dic

44.

Czobotha prope montem

935.
936,

Zlesie

an.

1351.

Sommcrsberg

Ser.


Ale nie o

gr nam

ii6

chodzi.

jeszcze

Jest

z prawej strony Odry w ksistwie

kowe nazwy wskazuj, e powstay

scowej

Pierwiastek

przyczyny.

w zwizku

nazw

Olenickiem.'"^)

lza

nazwy

roliny slz,'*^)

lza

rzeka

Trzy jedna-

przypadkowo, a

nie

miej-

oczywicie

jest

ktra udzielia rzekom swe

miano, podobnie jak inne porosa udzieliy

w Sowiaszzynie.

trzecia

rne nazwy rzekom

Siedzcy nad trzema lzami

si lzanami, tak samo jak ssiedzi

ich

ludzie zwali

nad Bobra zwali si

Supj Supjanami, nad Sprewj Sprewjad.

nami, nad Moraw Morawjanami
Jak by szeroko osady lzanw sigay wiadomoci nie
mamy, ale moemy je sobie wyobrazi rozpoznawszy wprzd
Bobrzanami, nad

t.

osady innych ssiednich ludw, ktre

w nastpnym porzdku

wyliczymy.

Diedoszanie

u Ptolemeusa Lugi-Diduni,''^) u geo-

w IX w. Dadosesani, majcy 20 grou Thietmara D e d e s ,^^) w dyplomie Henryka IV roku

dw
1086 D edosesi,-'') po sowiasku Diedosze w znaczeniu
okolicy, a Diedoszanie w znaczeniu ludu, podobnie jak
bawarskiego

grafa

^^)

Mazowsze

Z krainy Milczanw przez Ilw

Mazowszanie.-^)

si do Diedoszw, aby si do Krosna douyc r. II wa a

sta, ^^j Siedziby ich ograniczay od Milska
do ujcia do Bobry, potem sama Bobra do niewiadomego punktu,
(Halbau) wchodzio

Sw. 38 s. 423 przyp. 70.

t (Miklosicz. Ortsnamen aus Appellat.'' teraniejsze pol.
malwa wyej czowieka rosnca, z kwiatami wielkimi, do ry

^^)

Szafarzyk. Star.

'"j

Staroslow, S

laz,

rodzaj roliny,

podobnymi (Linde Sw.), czes. Sle, serbo-uyc. S

Porw.
Stejacy Slez ^= Malva Alcea (,Pful, Slow. 647).
s.

I,

124 przyp. 16;

Slavonico

sle, szlaz

malva,

e z =^ Malva Sylvestris;
niniejszego

dziea

nazw lska wywodzi

Durich

ks.

215. Linde. Slow. 596.

^-<)

Wyj

*^)

Dadosesani

^^)

Pagus Diedesi, Diedesisi,

20)

Wedug

ks.

8.

VI

civitates

s.

XX,

147.

Lelewel,

Narody

Kozmy. Erben, Regesta N,

^^)

Szafarzyk.

22)

Lelewel.

Star.

Slow. 38

Narody 677.

s,

677.

Diadesisi. Chr, sub a.

s.

424.

167,

lOOO, loii, 1015,

117

na wschd porzecze Odry, od pnocy granica niewiadoma, a od

Kocia

(Katzbach).--^)

u geografa

bawarslciego

poudnia prawdopodobnie

Bezunczanie
majce

r.

Bezunzane

Prawdopodobnie wzmiankowany przez

grody.-^)

mara grd Busink, do ktrego

cign w

Tliiet-

1015 Oldrzyk czeski,

r.

upiecym

krain Diedoszw,
poczenia
jest wanie tym samym grodem, ktrego mieszkacy przez Bawara Bezunczanami nazwani. Ale gdzie Busink? Szafarzyk mniema e z prawej strony Odry,-"^) takie jednak pooenie nie odniemieckich, ktre walczyy
powiada ruchom wojsk czeskich
dla

Henrykiem

sie z

II,

przeciw Polakom

upatrujcego Busink

takim

domys

Prawdopodobniejszy

10 15.

r.

Bunzlau,

t.

j.

Bolesawie nad Bobra.-")

przysugiwaaby ludowi nazwa

razie

Nim jednak nazwa

Lelewela,

Bolesawianie.

pooenie grodu Busink nie zostan

wyjanione,- wypada nazw Bezunczanw utrzyma

cznie

ostate-

for-

mie przez geografa bawarskiego podanej.

B
r.

ob ran

1086 pod

wystpuj

raz tylko

dyplomie Henryka IV

to

oczywicie mieszkacy

nazw Boborane.-')

doln osady Diedsw leay. Boby moe

lesaw nad Bobra zapewno do Bobranw nalea
geograf bawarski, wzmiankowawszy Bolesawianw (Bezunczaporzecza grnej Bobry, bo nad

nw), nie widzia potrzeby

Opolanie
byo

jeszcze o Bobrzanach.

u geografa bawarskiego

Opo

1 i

i ,

u ktrych

20 grodw,-*) obywatele nie innego zapewno jak nad

Odr
z

mwi

Opola, ktre

pierwotnych czasach musiao

najznakomitszych grodw, gdy

*')

Porw.

Szafarzyk

Star.

Sw.

roku

38,

1 1

63

caa

by

jednym

cz

Maciejowski.

434.

rzek
grna

Pierwotne

Dzieje 364.
-*)

Besunzane

civitates II.

Slow. 38, 6
Rys dziejw Serbo-luyckich
-')

-*)

2")
-*)
s.

424.

Star.

s.

s.

Lelew^el.

424.

Narody

s,

677.

Zdanie innych autorw przytoczyem

Zdobycze Bolesawa W. Polska Wiek. Sred. T. II, 199; Narody

Przytoczony w kronice Kozmy. Erben, Regesta N. 167.
Opolini civitates

XX.

dziele:

74.

Lelewel. Narody 678;

s.

677.

Szafarzyk Star. Slow. 38

zwaa

Odry

porzecza

ii8

sie:

terra

OppoUensis

gwnego

od

miasta.^^)

sie,

Porwnywajc pooenie wzmiankowanych ludw, okazuje

Slzanie okreni od pnocy przez Diedoszanw, od za-

chodu przez Bobrzanw, od poudnia przez Opolanw, posiadali

Ma

wielk terrytoryj po nad rzekami Wielk i

kierunku od widnicy do Wrocawia, a zapewno

nie

strony Odry, gdzie

z

r.

lza

ich przypomina.

jednym

Byli zatem

nadodrzaskich ludw, nazwy ktrych powoli wyszy

ustpujc przed rozpowszechnieniem nazwy lzanw.

prawej

rwnowa

terra OppoUensis

cze

Odry od Beskidw

lska,
dla

si,^^)

ale

Slezija

XIII w. cae porze-

do ujcia Bobry nosio ju

uycia,

W XII w.

na porzeczu Odry dwie ziemie, jakby osobne dziay: terra

i

lz,

nazw

synli Polakami,
odrnienia jednak od innych dziaw narodowych zwali si
mieszkance, ktrego, chocia

lzanami, lzakami,"'^) u Czechw

Morawianw lzakami.^-)

Polanie, Kujawianie,

m)

ogle

czycanie.

samym rodku Sowiaszczyzny Pnocno -Zacliodniej,

na porzeczach Warty i Wisy rozwija si w staroytnoci nard,
ktry od poowy VI w. wiadomy zosta pod nazw Winidw
zgieku
SowianJ) Ustro gucha, w oddaleniu od morza
i
ornych tumw, rzadko przez cudzoziemskich kupw zwiedzana,
i

tak

mao wiat

pisarze VII

niec

IX

-")

An.

o mieszkajcych

163.

Boleslaus

filius

Wladislai,

szeregu ludw

cum

^^)
^1)

niej

ludach

Lelewel. Pol.

W.

Sr. II,

Porwnaj powysza cytat.

laki, lsk. Konstytucya

r.

X, 63

1550

s.

sowiaskich

suo Mescone

fratre

ievocantur de Theutonia, et terra Slezije (\Vratislaviensis)

ad possessionem.

VIII w. nawet nie wzmiankowali. Dopiero pod kogeograf bawarski

w.

interesowaa,

et

ad paterna

terra Oppoliensis datur

470.

Vol. Leg.

II,

7.

8.

nazwa Szlzakw, jako pochodzca z wymowy niemieckiej, nie

powinna mie uycia w mowie polskiej.
Jornandes. De Gethorum Origine cap. 5. Wisa wypywa z kraju Wini1)
''-)

dw.

Pos[>olita

Peiiplus Otera

Wulfstana

okoo

r.

900.

zapisa: Wilanie,'-) a krl Alfred

Moraww ley

119

jakby daleko

kraj Wislan, lecz

zauwaa,

na wschd od

cigny

posady

sie

gwnie upatrywa wypada: nad grn,

czy nad doln Wis, wiadomoci o tern nie znajdujemy.^)
Wprawdzie w pomnikach sowiaskich wzmiankuje si o pogaWislanw

gdzie ich

w Wisach

skim ksiciu, ktry siedzia

nazw mamy

pod

884),^) ale co

(r.

rozumie: grd Wilic, czy kraj

nie

Wilan

rozstrzygnito.

W X

niemiecki zgruchotawszy Serbw nadab-

w. najazd

pomyka si ku Odrze

skich,

Licikawikw"

kiem krlem

na

porzeczu star

jej

(963'!

Odtd

'^).

si

zjawia

ludowa, pod ktr jedni podrozumiewaj Lechitw,"

czytujc

W
o

dalszych zajciach

nazw

ludu

omykow, mniemaj,

za

oznacza

Mieszkiem Niemcy nie

ktrym on rzdzi:

kraju,

Miesz-

si nazwa
")

inni po-

czycanw.')
troszczyli si

dla nich dostatecznem

byo wiedzie, e ksi nazywa si Mieszko. Nawet przejedajcy przez Krakw przed r. 965 Izraelita Ibrahim-ibn-Jakb, rozpowiedziawszy szczegy o Mieszku krlu pnocy," nazwy jego
ludu

kraju nie zauwaa.^)

Yuislane, geograf bawarski.

2)

Be

'')

tha

the

easten

vaeron

ju

Maroaro lande

Bielowski.
is

M. P.

Visle land,

Krla Alfreda

Gottan.

cigno

tak

si

do

koca

ii.

I,

and be eastan tham bidh Datia,

Hormesta.

Czyby pod Wislanami wypadao rozumie mieszkacw

Bielowski.

M,

P.

I,

13.

grnj Wisy,
jak myl niektrzy, trzymajc si cile wyraenia krla Alfreda, e na wschd od
Morawy ley kraj Wislan.
takim razie chyba by krl Alfred zapomnia o nadwarteskim ludzie, dla oznaczenia ktrego nie poda w swym opisie osobnej nazwy.
tylko z nad

Zdaje sie,
pod Wislanami wypada rozumie cae porzecze Wisy od wierzchowin
do Pomorza, ktre u anglosaksoskich podrnikw syno Witlandyj, t. j. Bia
Ziemi.
noraiibciTL

*)

Metodego.

in>n/ft3S

Bielowski.

Gero

M.

P.

I,

ciUbHX Be.ibMH,
ic.

cj/ft

b-l

inicjitxi,.

ywot w.

Misacan regem, cuius potestales erant Slavi qui diWidukind Res gestae Sasonicae c. 66.
Wydawcy Widukinda niemieccy, Bielowski. M. P. I, 140, Kunik Il3ctCTia
^)
Aj-EeKpii. 98.
^)

igitur

comes...

cuntur Licicaviki, duabus vicibus superavit.

')

II,

Lelewel poprawia

Licicaniki

objania

125.
*)

Kunik. HsBtcTia A.i-BeKpH,

47, 50.

p;:zez

eczyczanw

P.

W.

S.

I20

Polonia^")

wtedy powstay, kiedy

niej

dla ustalenia

byy

potrzebne

wieki.

poniewa nazwy Polanw i Polanii

wypada pocztek sformowania si

looo,

r.

gb

cofn w

po acinie zapisano, a daleko wcze-

je

rozpowszechnienia nazwy caego narodu

wiadome zostay przed

tych nazw

nazw

dziejach

potem
nazw kraju Polania, Polenia,
Wszake kady zrozumi, e nazwy kraju ludu

Polanw,**) wkrtce

nie

po raz pierwszy spotykamy zapisan

W., kiedy

staroytnoci na

moe

kilka,

kilkanacie

wiekw.

kraju Polania

w X, XI

zwanym

dostrzegamy jeszcze Kujawianw

XII

w. obok Polanw,

czycanw.

Ludy

we-

te

miemy pod rozwag.

Polanie.

BovXavc,

kuje

(Gdaszczanami)

'')

pisany

r.

w.

Bielowski.

M. P,

Brunvilerskiego

II,

Pertz.

M. G.

2,

1027.

95);

Wojciecha

siedem razy

Polani

Poloni w

HoJliaHe

(Bie-

ywot
Poloni

u Brunona.

104, 213, 217);

I,

(Bielowski I, 346);

Regesta N.

ywot w.

Thietmara

u Nestora

dokumencie

pocztku

114I u Ortliha. (BieBoloniorum princeps

3); Boleslaus Sclavigena dux Bolanorum (Vippo in vita Chuonradi.
XI, 264); Dux Bohemiae auxilio Bolanorum (Continuatio Clau-

w. Bielowski

lowski

(Erben.

T029

r.

pocztku XI w. (Bielowski
r.

Gy tonami

niektrych kode-

duce, Kanaparius.

Poleni

179;

261, 271, 275, 284, 299, 310, 317I;

s.

Wojciecha, napisany

morawskim

XII

Polaniorum

Bolizlavo

Wisy. ^^)

prawej strony

999.

u mnicha

szeregu sarmackich ludw wzmian-

ktrych on oznaczy pod

siedziby
z

Cum

lowski M. P. I

Ptolemeus

r.

553, 558);

I,

Kozmy w XIII w. Pertz. M. G. IX, '^31)Polania w mczestwie w. Wojcieclia przez nieznajomego autora
w pierwszych latach XI w. (Bielowski I, 154); Polenia u Thietmara pi razy
(Bielowski I, 268, 275, 277, 302, 316); Bole mi a w nadaniu Henryka III, 1051
1078 (Erben. Regesta
(Bielowski I, 350); Polonia w dokumencie morawskim
N. 160); Polonia w brewe Benedykta IX r. 1046 (Bielowski I, 359); Polonia
Gallusa; B o u n a h u Edrisiego w XII w. (Bielowski I,
u kronikarzy Kozmy
strobergensis kroniki
lOj

r.

wiadectwa znajdujemy na monetach polskich z X w.,

tak, wedug Sew. Tymienieckiego, z wykopaliska w Majkowie pod Kaliszem doi
konanego w r. 1866, okaza sie denar srebrny, z napisem (princeps) Polonii;
Przegld Biblijograficzno -Archeolodenar ten ma pochodzi z czasw Mieszka I.
81).

Najdawniejsze

giczny

r,

1881

s.

141

ceps polonie.
")

jednak

2.

Na

solidach

polskich

Stroczyski Kaz. Przegld

w. znajdujemy

Bibl.

r.

1881

s.

napis:

prin-

429.

Minores autem gente^ tenent Sarmatiam, penes Yistulam uidem flu... sub
sunt. Post Phinni, post Bulanes. Sub quibus Phrugundiones. Post

Yenedis Gythones

Avarini juxta caput Yistulae amnis

1.

III

c.

5.

121

ksach Ptolemeusa czytano Sulanes,*^) ale badacze oddawna

przyznali,

wypada czyta Bulanes,'-^)

nazwa

ta

ju

dosza do

Ptolemeusa zapewno od Gotw, ktrzy, podobnie innym ludom

teutoskim,
i

nazwach sowiaskich zamiast p

pod

dla tego

nazw

Bulanes skrywa

Rozwaajc dawne

Polanes, PolanieJ*)

ludu:

uywali

prawdziwe miano

sie

pomniki dostrze-

Niemcy nazw Polanw nietylko przekrcali w Pulanes, Bolani, Boloni a krla Bolesawa Chr. zwali Pul sl a u s,^"')
ale nawet r. 1465 w dokumentach pisali ,,rex B ol lo n ie." '*)
Moe by wiec, e do Ptolemeusa nazwa Polanw dosza w zegamy,

nieogldno

moga by
z

formie Bulanes,

psutej

niektrych kodeksach zapewno przez

A e

kopiistw, zapisana Sulanes.

wiadom,

Ptolemeusowi

nazwa Polanw

wydaje si

nie

przesadnem

to

nastpnych powodw.

e w

Wiadomo,

sy do

aby

II

gw

byy

zway si w

ogle

bya

czanami.

przez ludy,

Ale

wianami, Djedoszanami, Lipanami, Olesznianami

t.

inni

d.,

'-)

(Sudenoi)

tTHs-^in

nazwa
z

kodeksie

gry

Sulanes

itd.

s,

Sarmacyi,

na krajobrazie

wskazuj

to

zostaa

mona w

przez

Ptolemeusa

czytam

<T/avc,

nazwy podobnie pisane:

inne

Langlois. Geographie de Ptolemee

umieszczona

tekstem jego geografii, nie

wpadajcej
tylko

Athos,

pierwsza litera oznacza

tu

od

A e

otwartych przestrzeni Bonianami, Kujawianami, Polanami.

wrd

mieszkacy ktrych, wedug obyczaju sowiasi: jedni od gatunkw lasu Borowianami, Buko-

pola,

skiego, zwali

Wi-

w. po Chr. obszerna rwnina od

morza Pnocnego zamieszka

ktre od
lasy

fol.

nad

LXXVI. Gdy
sama

Wis,

jednak
zgodnie

Sulanach upatrywa mieszkacw z nad Suly,

do Dniepru, jak niektrzy badacze myleli.

Zostaje zatem

wtpliwo

co do pierwszej litery nazwy.

u dawnych niemieckich
Jeszcze w XVII w. Hartknoch zauwaywszy,
nazwa Polakw zjawia si w formie Bolanes jak n. p. u Wippona, nie
waha sie w Ptolemeusowych Bulanach nad
uzna Polanw. Respublica
Polonica 1678 s. 15. Pniej pod Bulanami pojmowali Polanw: Uckert. Geographie d. Griech. und Romer; Forbiger. Alte Geogr.; Maciejowski. Roczniki 30;
1*)

pisarzy

Wis

Szembera. Zap. Slow. 95.

Sw.

^*)

Szafarzyk. Star.

1*)

Passio S. Adalberti martiris z pocztku

^^)

Raumer.

Cod.

dipl,

10, 10, 237.

Brandenb.

I,

237.

XI

w. Bielowski M. P.

I,

156.


byy ju

Wtedy

122

uprawne wskazuj

pola

przez Ptolemeusa nazwa ludu nad

ale

posiewy zboa na Pomorzu

tylko zapisana

nie

to

Dunajem Rakusy

Polach,"

^'^

przed Chrystusowe czasy. ^^)

Gdzie siano zboe, tam musiano wprzd uprawi rol, a upra-

wiona

zwaa si

rola

ktrych

polem.

Sowiaszczyznie nigdy

meusa wiemy o Polanach nad

byy

Gdzie

Zaodrzaskiem Pomorzu

ab, a

wet za

roz-

w dawne

bar-

wspominaj

pobliu Jutlandyi

Polanach na

Na-

YIII w.-^)

do brzegw morskich znajdywano Poloni, ^^)

powodu, jak

nie z innego
szkali

Ptole-

Rakusach, Nestor

powiedzia o Polanach rozsiadych nad Dnieprem

dzo czasy, ^'*) a pomniki niemieckie

Polanie,

Od

brakowao.

nie

Wis

tam

pola,

dla tego,

e w

otwartych polach mie-

nazwa ktrych pochodzi od bule, pule, pole,

Ostfali,

ztd falach, wedug badaczy niemieckich, znaczy to samo, co

sowiaski polan, polanin,--) Jeeli wic nazwa mieszkacw
pl, polanw szerzya si na ogromnej przestrzeni od Wezery do
Dniepru

!)
ks. I 8,

od Dunaju do morza Batyckiego, o

Iidfx7:otc

Paxdrai,

85.

Rakaty,

s,

Geogr. de Ptolemee

Langlois.

ile

fol,

rda dziejowe
XXIV,

Ob. wyej

podry Pyteasa do brzegw batyckich (r. 320 przed Chr.)

siali yto, zboe mcono w stodoach (Strabo.
(Pomp. Mela
I w. po Chr. tame ludzie ywili sie owsem.
Geogr. IV, V, 5).
IV c. VI), a pszenica ozima wiadom bya w plnucnych stronach Sowiaszczyzny
18)

ludzie na

czasie

Pomorzu ywili si prosem,

Hist. Nat.

(Plinius

Wedug

"*)

XVIII.

\2\.

tem niej

Nestora przesiedlenie Sowian

nastpio po najciu Rzymian,

kadym razie nie
dawnij?

24.
z

nad Dunaju nad Dniepr

Trajana

kiedy, czy za

ale

w VI

ani

w V

po Chr.,

w.

Wis

pocztku II w. czy
jak si niektrym

historykom wydaje.

Podanie

20)

krainie

walkach

wouje si na dzieo: Boewulf

Halle

Jarlungalandu

krla

Pulinaland zwanj w
das

(kraju

VIII w. Maciejowski
alteste

deutsche

pobliu

f Pier,

Jutlandyi)

Dzieje

Heldengedicht von

32)

po-

H. Leo.

1839.

Arcybiskup bremeski pisa do Dytmarsw

21)

Hamborg

sulum

in

maris

orientalis

ac

civitatum infra Visseram

jacentium,

similiter

et

et

r.

1306:

terram

grandis uerela

Po 1

o n

a e

circa

conlitus

Maciejowski.

mercatorum ad nos pervenit.

Pierwot. Dzieje 32.

22)

czniki

Szczegowe objanienie u Maciejowskiego:

Kroniki 45.

Pier.

Dzieje

30,

take Ro-


IX

dojrze pozwalaj przed

niu

Wis

nad

II w.

123
w., nie

mamy powodu wtpi

istnie-

Polanw, nazwa ktrych wczenie pod-

niosa si do godnoci miana caego narodu.

do wyrozumienia:

Zostaje

Polanw

Ptoleraeus

ujcie

geografii,'^'^) znali tylko

wem,^^) a nie

wiedzc o

wyobraali

za granice

Z tego powodu poszo

prawj

wedug wiadomoci
wzgldem
rzeki,

biegu

biegu

ukiem ku

Wisy

zniewolia Pto-

midzy Germanami

Wisy

strony

Sarma-

midzy

Polanw,-"^)

ktrzy

bdw,

innyci

wiele

wsclio-

prostopadym kierunku

Niedokadno wiadomoci

Wisy

badacze dawno

umieszczenie Polanw

ju zauwaali

midzy Wart

Ptolemeusa

prawej strony

dla tego

Ukert na kraj-

obrazie staroytnej Germanii oznaczy tylko ujcie

lanw umieci

pod Krako-

dostarczony cli aleksandryjskiemu geografowi,

do Sarmatw naleeli.

tej

pynie

wiadomo

jej

Wisy

wierzcliowiny

e rzeka

sobie,

nimi umieszczenie

kreliciele krajobrazw do jego

wielkiem wygiciu

jej

Niedokadna

lemeusa do przyjcia
tami.

tym wzgldzie
Wisy?
niedokadna znajomo staroytnycli geografw

kierunku Wisy.

do morza.

Ptolemeus umieci

prawej, a nie z lewej strony

uderza najprzd

dowi

czego

dla

Wisy,

a Bu-

Gopem,**) podobnie jak Lelewel

-')
Mapy do dziea Ptolemeusa dopiero w lat trzysta po nim, t. j. w
po Chr., dorobi Agathodaemon mechanik aleksandryjski. Maciejowski. Roczniki

-*)

Na

wedug kodeksw wideskiego

kiajobrazach,

pynca

gry Atbos,

w.

s.

22.

Wisa

pocztek jej
posunity ku zachodowi, a ujcie ku wschodowi. Porw, mapy Germanii, kodeksw
Wideskiego u Wislicenusa, Elbgermanen i athoskiego w Langlois, Gogr. de Pto-

oznaczona jalcoby

lemee

fol.

pocztek

okolic

Kalisza

LXIX, tudzie map Sarmacyi. Langlois. fol. LXXVI. Na ostatnij

Wisy wedug Ptolemeusa, przypadajcy pod 44 dug. i 52^ 30' szer,,

oznaczony na zachd od Krakowa, raczej od

padle do

wprost do morza, tak

morza.

Sadowski, wskazawszy

zaomu pod Chybami

bd

ztd

Ptolemeusa co do pocztku

prosto-

Wisy

pod Chybami (a nie od Baraniej gry), nie przyj do uwagi wskazanego przez
mapy Ptolemeusa prostopadego biegu rzeki i nada jej kierunek podobny do rzeczywistego.
(Drogi handlowe greckie i rzymskie s. 23
mapa). Dwa
kodeksy Ptolemeusa mianowicie z gry Athos i Wideski przecz temu.^
i

-'')

Pocignwszy na mapie

Wis

wedug

Ptolemeusa, jezioro

Gopo

prawej strony rzeki.

*")

Geographie der Griechen und Romer.

Mapa wedug

najstarsze

Ptolemeusa.

zostanie

W.

A. Maciejowski.

124

usiowa

Ostatni

bd

Ptolemeusa, wzgl-

objani okreleniem z lewej strony Wisy

midzy Sarmatami a Germanami, mniemajc e granica
sza ldem od pocztku Wisy a za Toru ku Cliemnu.-'')

dem

siedzib Polanw,

granicy
ta

Obecnie podobne mniemanie usuwa si, albowiem mylne wykre-

Wisy w

lenie na mapach Ptolemeusa

prostym kierunku od

pocztku do ujcia, rozstrzyga kwestj o granicach Sarmatw,

tudzie o siedzibach staroytnych Polanw.^^)

Od czasw
zwano
z

ludzi

Nestora latopisca

mieszkajcych

Tilbury (okoo

(polskiej)

r.

12 11)

1116) rozumiano,

(-{-

polach, ^^)

pisa,

Polonia

znaczy niby campania,'^^)

t.

j.

e Polanami

XIII w. Gerwazy

mowie miejscowej

paszczyzna otwarta,

pl, co dobitniej objani Dugosz, zowic Polan apena

ciskim wyrazem campestres," ^') t. j. mieszkacy pl. Nie
brakowao jednak rnych domysw, poczwszy od XIII w. kiedy,
jak upewnia kronikarz Boguchwa, mniemano, e nazwa Polanw
i

pochodzi od bieguna pnocnego

Polan, na granicy
pisarze

2')

nie

Pomorza pooonego.^-)
twierdzi,

przestawali

Roczniki

polo arctico),

(a

Kroniki 27,

albo

od grodu

chocia rozwaniejsi

nazwa Polakw od pola

28.

Gdyby Maciejowskiemu wiadome byy kodeksy Ptolemeusa: z gry Athos

wydany r. 1867 i Wideiiski wydany r. 1868, nie miaby potrzeby mozoli si nad
objanieniem bdw Ptolemeusa, bo mapa wskazaaby odrazu w czem si
gwnie zawiera.
-)
Chorywie w Kijowie noMaiua ,;pb''KaTJl po;n. HX'i)
Po braciach Szczeku
a bt, /I,epeB..iiax' CBoe, a /^p-roBiwe CBoie." (BieKTiB/ft-zKenie Bt n o Ji i a X -L
Wyraenie Bt noJliilX'L zamiast u Polan, wskazuje od
low.ski. M. P. I, 556).
innem miejscu Nestor
czego pochodzca nazw Polanw rozumiano w XII w.
powiada: Sowianie przyszedszy siedli nad Dnieprem i nazwali si Polanami, a dru28)

bd

e siedzieli w lasach. (Bielowski M. P. I, 553^- Przyczyny

Sowianie przezwali si Polanami Nestor nie tmaczy zapewno dla tego,
za jego czasu dokadnie j pojmowano.
^^)
Inter Alpes, Huniae et oceanum cst Polonia, sic dicta in eorum idiomate

dzy Drewlanami przeto,

dla czego

quasi campania.

Gerwasius

Leibnitza. Ser. rer. Bruns II, 765.

21)

Pttlianie id est campestres vocati sunt

"2)

Lechitarum,

a castro Polan,

M. P.

II 467.

quod

I,

22.

qui nunc Poloni a polo arctico

in

finibus

Pomoraniae situm

est,

nominantur,

et

denominabantur.

alias

Polani

Bielowski.

bowa nazw Polanw wywie

PP. PerwolfF

od wyrazu polana,

staros.

dolina, ^^) ale przeciw jego zdaniu

owiad-

W.

utrzymujc dawniejsze prze-

Jagicz,

konanie o pochodzeniu nazwy Polanw od wyrazu

Kuj wianie,
w

pierwszy raz

papiea Innocentego

bulli

r.

oznacza kraj

s.

wzmiankuje

a,

II

potem

iis,"^";

r.

sie,

u Gerwazego

dokumencie

1224,*")

r.

Nazwa Kujawy
bezleny, obszary po wytrzebionych lasach. ^'^) Pod

kronice, Hartknoch

*')

Jan Kochanowski

"^l

pole.^**)

1173,^*)

r.

nastpnie

1211,'^*)

u mistrza Wincentego

C ujav

kraina ktrych

dyplomie Kazimierza Sprawiedliwego

Tilburieskiego

w.

Ostatniemi czasy profesor Nehring pr-

polena, pole, niwa

czyli sie

a do XIX.

innym powtarza

pochodzi, ^^) nie przeszkadzao to

dziwaczne pomysy. ^^j

125

u Boguchwaa/'-)

naganionej

historyi

dziele:

o Czechu

Respublica Polonica duobus

Gwagnin

Lechu."

libris

illustrata

tego,

1678

14-

nazw Polanw od

Jedni wywodzili

^*)

kowie

polem si

nasi

polowania dla

myliwstwem bawi,

pospolicie ludzie szlacheccy

inni

bijali,

od Lecha,

od pola dla tego,

inni

jakoby

polechy,

sic

od Spalow

inni

nas

przodPli-

polania chrzestn wod. Szczegy u Karowicza,

O imieniu Polakw Polski, w Pamitniku Fizyjograficznym r. 1881 T. I s. 411.
'*)
Uber die Namen fiir Polen und Lechen, w Jagicza, Archiv iir Slavische
niusowych, albo nareszcie od
i

Philologie T. III

r,

1880

s.

63

463479.

1878,

Tame

73.

na

Bulla u. Lelewela.

^8)

Rzy.szczewski Leon.

39)

Leibnitz,

N.

Wenden,

Polen, Ljachen,

3^

**>)

dipl.

r.

Perwolf.

w Archw

W.

Sr.

T. III

s.

T.

IV

125.

Cod, diplom. Poloniae.

Bruns;

Conradus

Philol.

slav.

f.

74 dodatek profesora V. Jagicza.

Pol.

Ser. rer.

An. 1222

str.

I,

dux

790.

Mazoviae

11.

Maciejowski Pier, Dz. 62.

et

Quiavie.

Rzyszczewski.

Codes

14.

*)

Kronika.

*^)

Kronika

Bielowski M. P.
ibid

s.

II,

389, 399, 443.

503, 518, 525.

Kujawa, Kujawy, Kujawiszcze: obszary wieo wytrzebione, albo pagrki

piasczyste, wrd lasw.
Pol, Obrazy z ycia i Natury II, 257;
Wojciechowski. Chrobacya. 281.
mowie ludu ruskiego Kujawa znaczy kraj
stepowy, pustynie. Maopolanie nazywaj zawieruch Kujaw, niby dla tego, e
ona zasypujc kurzem, lub zalewajc ziemi deszczem, pustyni z kraju zamieszka*';

W
W

bezdrzewne,

ego

czyni.

Maciejowski,

Roczniki

Kroniki.

= liederliches Mensch (Schimpfwort)

K y a B a = HeonpHTiiufi, pacipena,
Kujawa

pa3rii.iB;tau,

HyMiriKa. Dal. C.ioBapb. 233.

207

Pful

208. W

Sawnik

Serbo

1080,

uyckim
rossyjskim

iicyMUBKa, rpasnyiuKa, KOCMaiuff,


Kujawami, o

pniejszych wiadomoci daje si dostrzedz,

ile

120

rozumiano kraj skadajcy dwa wojewtzwa: Brzesko-Kujawskie

i

Zatem

Inowrocawskie.**)

leay w rodku Kujawskiej

Gopo

jezioro

do

ziemi,

nad niem Kruwica

ktrej przez to

przywizane

najdawniejsze podania polskie.

Naprzeciw Kujaw,

Dobrzyska, do
tak

prawj

Wisy, leaa

strony

ludno kujawska napywaa od dawna,

Wisy odnie wypada do

ktrej

prawego brzegu

osiedlenie

Po tym brzegu od

przedliistorycznych czasw.

wscliodu,

odwieczne lasy posuway si osady Mazowszanw

micy o

Chemica staa si

r.

dyecezyami

Pock

tylko

nie

miami powiatw Dobrzyskiego

c z a

czycanami

nych przez Widukinda

przewodniczy

upatruj

boju

Tym

na

We

zwani.

zie-

pomidzy
dwch osoi

porzeczach

wzmiankowa-

w. Lickawikach, ktrym Mieszko

Niemcami

r.

czycanw.

miano

mieszkacy obszernych

ale

Kujawsk,*"') ustanowionemi dla

Warty, pniej

Cie-

r.

granic pomidzy

Wocawskiego,

bnych plemion lechickiego szczepu.

Bzury

do

przez

werstw poniej Dobrzynia wpadajcej do Wisy.

lo

sposobem

ziemia

gs,*'')

niektrzy badacze

kronice Gallusa wzmiankuje

Granica Kujaw, poczynajc od osady Czolownica (niedaleko ujcia Skrwy)

**)

Wisy na zacid cigna sie kolo Torunia, obok m. Fordon- do

zkd zwraca si na zachd w ksztacie rozwartego kta, przecinajc

korytem
szeek,

KoBrd,

wsi
r.

rzek Spolinlc do borw Spolifiskich. Od r. Spolinki granica spusi na poudnie, idzie obok majtku Orle i m. Nakla. Dalej granic stanowi
r. Note, jezioro Trlg, nastpnie cignie si
kolo Kwieciszewa i przez jez. Budzisawskie dochodzi do dbr Lisewa
Note
Lubstowa w powiecie Supeckim.

dochodzi
szcza

Dalj poudniowym

dystansie wiorst

granicz
Borucki.
^^)

tece

czci

okoo

ziemi

Wyej

Od

55.

r.

1882

s.

1861 T, III

cytata

5.

s.

s.

420.

powiatu Kutnowskiego,

ziemi Gostysk,

blisko

r.

Kujawy

Skrwy. Maks.

historyczne niewiadomego

autora

Biblio-

253, 254.

Licikaviki.

pod t nazw Lczanw upatrywali.

kawikami wypada Lechitw rozumie.

do granicy

29.

Dobrzyskij badanie
r.

wschodu, poczwszy, od Woli Piotrowj

powiatu Kutnowskiego

Ziemia Kujawska

Warszawskiej
^^)

szlakiem ku wschodowi

Lelewel

Maciejowski

Pier. Dz. 376.

Szafarzyli.

Inni

Star.

czytali

mniemaj,

Slow.

38,

e
5.

Licikaniki

pod

Lici-

przyp.

58

127

si grd Lucie, w ktrym Bolesaw Krzywousty umocowywa

stary zamek przeciw Mazowszanom r. 1107.*') Jest to teraniejsza czyca nad Bzur, zwana r. 1(41 La n t s z a,*"') w XIII
i

wieku L a n

We XIV

a.*")

w. wzmiankuje

si

La n -

terra

w XVI w. Palatinus La n c ic e n s
l^a zachd od czanw na porzeczach grnej Warty, Prosny, Pilicy leaa ziemia Siradzka, w ktrej zamek Sirad wzmiankuje si w XII w.''^) W czasie podziaw Lechii w XIII wieku
Siradzka ziemia (Siradzia) stanowia osobn dzielnic, w ktrej
ci ciesi,^*)

s.*^')

panujcy przybiera tytu ksicia siradzkiego."*") Nazwy Siradzianvc w pomnikach X XIII w. nie znajdujemy i dla tego

niema podstawy do upatrywania

Od grodu

nia.^*)

si

zwali

mieszkacy

By moe

zwali

si Polanami,

wczeniej

zwa

a tylko

mieszkacw

Przez

w pord

do zmikczania samogosek

^-)

Najwczeniej

gnienieskiej

r.

113''

Raczyski

p.

akcie fundacyi

129 infra

Z er

circa

5;

Cystersw

Syraz

et

Wedug

jawiaj.

Pol.

*'')

acuK-

39.

W.

Sr,

Staroslow.

T.

r.

W.

145

S.

I.

r a z.

T.

infra

Muczkowski T.

An. 1233. Boleslaus dux Z y

chodz,

3.

III

Codex majoris Polo121

Potem
127.

Syras
N.

s.

et

Wladislaviara."

Lelewel P.

W.

S.

T.

Wladislaw."

")

Lelewela,

Pol.

Lendzie

castellum

a z,

Lelewel.

*')

za Polan, osobno

XIII w. pisaa si

zatwierdzeniu Innocentego II papiea nadania archidyece-

Cod. dipl. Poloniae Rzyszczewski

s.

Sirad'^^)

^^)

niae.

III

polskiej

M. P. I, 453.
Chro. Bielowski M. P. II, 4.
Boguchwa. Chr. Bielowski M. P. II, 552.
Jan z Czarnkowa. Bielowski M. P. II, 626.
Pawiski. rdla Dziejowe. Wielkopolska t.
Oitlieb.

**)

do godnoci ksistwa

znaczeniu nie ludu osobnego,

wyrazw, dawna nazwa

Bielowski.

ziemi Siradzkiej.

skonno mowy

*')

zyi

si Siradzianami,

*")

nazw
w dawne wieki.
lub czanami
nie-

jej

podniesieniem ich ziemi

poczli

plemie-

ludu,

przylega okolica otrzymaa

Siradzia

Siradzkiej, a jakby

nie wiemy.

nich osobnego

w XII

raczej
II.

Cupaa>Ub

wasne

X. 52

r r a z

e.

Cod. dipl. Rzyszczewski

w. Sieradzanie

s.

polityczne

N. 23.

Leczycanie nie poczytujc

zwizki

sobie

sie

utworzone ob-

447.

S'iradz.

Bo

louin de Courtenay.

jpeB.

no.iC.


niekiedy

Sieradz,'''^)

XVI

128

powszechnie

ale

wieku pisano Sirad,

u kronikarzy

dopiero od czasw Zygmunta Augusta

dujemy

prawnych

pomnikach
Siradskie/'''^)

Siradzkie

konstytucyach znaj-

Sieradzkie.'''*)

przedchrzeciaskie czasy Polanie, Kujawianie

cza-

zwizek ludw, ktremu przewodniczya fodzina

knziw panujca w Kujawach. Siedo kniece w Kruwicy
miao zosta stolic zwizkowych ludw, atoli stao sie inaczej.
Rodzina Piastw w Polanach, stanwszy na czele ludw, zaoya
tworzyli

nie

stolic
i

Knieznie,

potem

Poznaniu.

Z nad

dolnej

Wisy

zwizku przeniosa si nad V/art,

poczonych ludw, midzy ktrymi

granic Pomorza organizacya

sam rodek terrytoryi

pierwszestwo trzymali. Ztd nazwa Polanw, biorc
gr, zyskaa rozgos, wiat j za miano caego narodu poczyta.
Polanie

czanie, zachowujc swe nazwy plemienne, PolaPolanij trzymali cile. Nieprzyja Pomorzanw i Mazowszanw wstrzymaa szerzenie si nadwarteskiego
zwizku na pnoc wschd, zabory Czechw przeszkadzay mu

Kujawianie

nami

nie byli, ale z

sign

od

Slzanie,

Pilicy

na poudnie

Lubuszanie

wartesk braci

tylko od zachodu

uyczanie

szukali

nadodrzascy

w poczeniu

nad-

bezpieczestwa od najazdu Niemcw, posuwa-

obronie zwizkowych ludw spieszy

aby.''^)
Odr, wstrzymywa Niemcw wdzierajcych si do
Luyc. Przemoony w boju przez margrafa Gerona, nie mg
zapobiedz oderwaniu od zwizku uyczanw (963). Syn jego
Bolesaw Chr., pamitajc strat, uyczanw do jednoci naro-

jcych si od
Mieszko

I za

dowj przywrci

(1002),

wieczysto granicy

Halsztrowa traktatem budyszyskim

s*!)

Roku

1242 Sieradz, 1252 take,

take Bodouin de Courtenay,

jak

Kronika

'')

Stryjkowski.

5)

Konstytucya

^'^)

Z dziejw dostrzegamy,

czanie z Polanarr.i.

r.

1565.

Polanii do Czarnego

warowa

1244 Sierac.

10

(r.

18).

Niedola

Cod. dip. Rzyszczewski

I,

wyej.
I,

340, 341.

Vol. Leg. wyd.

e w X

Obszerniej o tern

r.

1859 T. II

s,

46.

w. Lutycy trzymali z Czechami, a

powiem

ks. III,

48

52.

uy-

-^

129

wtrcia uyczanw w moc niemieck (1032),

Polania odzyska ich nie zdoaa. Odtd zwizek pokrewiestwa
Polanw z uyczanami szed w niepami, jedno narodowa
rozerwana gdy cywilizacya chrzeciaska czya swobodne ludy
kraju za Mieszka

II

jeden wielki nard polski, jarzmo cudzoziemskie stargao roz-

uyczanw:

wj

woju

obyczaj ici marnia,

skamieniaa,

si osobna grupa

*'')

ju bya do uyckiej.

XIII w,

mowa wstrzymana w rozmowa polska niepodobn

Z odamku wielkiego narodu wytworzya

uycka.

etnograficzna,

Mazowszan

11)

e.

Najdawniejsze wzmianki o Mazowszu

dujemy:

M azo V

u Gallusa
1

Bolesawa

przywileju
i

mentach:

122

r.

1,

statutach

znaj-

Mazovia,')

dokumencie roku

Masoviorum

MaaoB m aiiti,'') w dokudux MazoYie,") 1229 Mazouse,')

1222

Godysawa Paska

u mistrza Wincentego

provincia,*) u Nestora
u

1065

r.

M a z o vie n s es,^)

Maso Yiensis,^)

155

Mazowszanach

miaego

(y iii)

Mazov

konstytucyach

i.

a e **) u

Boguchwaa

XV XVI

w.

Mazov

a e ,")

Mazovia,'*') roku

wyz tego powodu teraniejsza mo.va uycka zachowaa dawne formy

sowiaskie, wygase w mowie innych Sowian. Dla zrozumienia za wielu
niepojtych dzi rzeczy, udajemy sie do mowy uyckiej, lodobnie yik Niemcy, dla
objanienia ich staroytnoci, udaj sie do mowy gotskiej.
'^f')

razy

pod

1)

Bielowski. M. P. T.

2)

Ultra fluvium

360.

I,

Wysla

in

Codex diplomaticus Poloniae.

*)

Bielowski.

M. P.

'')

raz tylko

Nestora

Bielowski. M. P.

Mazoviam.

'')

Rzyszczewski

c.Tam> lue

lowski.

iia

MaaoBbinama u

M. P.

";

Cod.

")

Kod.

I,

MasoBUiaiie,

dypl.

Bielowski
Ibid.

i/ft

dw.i
ki,

r.zy

T.

MasOBbluail!,

.iojiiiflX'L"

u Ki.H/i\3i>i

522.

Rzyszczewski

Ksistwa Mazowieckiego.

II,

pod

oyun

iiX7j

3.

u.i..;.... ,^,v.

ruoiic.iaBa."

N.

13,

14

Lubomirski

15.
3.

505, 588.

T.

I.

1047 Upo-

5G4.

Yolumina Legum.
II.

nofitjii

dipl. Poloniae.

"^)

416, 418.

553, 702, 703.

")

Tom

I,

Muczkowski.

285.

II.

1043 lue HpociaBij na MasoBLinaiiu

r.

pod

r.

1424, 1436.

Bie-


151

M a z o w s z e,'')

M a z o w s z e,^^)

1562

Mazowieckie,'-^)

130

u pisarzy polskich

od

XVI

r.

1550 ksistwo

Mazow

w.

s z y,

Mazowsze, Mazu rowie, Mazury.'*)

Od XVI w. nazw Mazowszanw wywodzono od Massagetw,^"') a w XVIII w. upewniano, e Sowianie, podbiwszy nad

Wis

Massagetw, imi ici dawne

pomieszanie

przez

mienio."

usiowania

Pniejsze

^^)

nazwy Mazowszanw

czyli

badaczy

do

trafiaj

nie

si potem
Mazurw prze-

ktre

zostawili,

jzykw w Massagetw,

ku

wyrozumieniu

przekonania,'')

wielu

zkd

ludw polskich jedni Mazowszanie zostaj bez wiadomoci

ich nazwa wzia pocztek.'^) Wreszcie przed dziesiciu laty

W. Ktrzyski wyrazi nmiemanie, e nazwa Mazur pochodzi
od wzrostu redniego bo w litewskim jzyku mazur as oznacza

by

p.

czowieka nie wielkiego wzrostu, krpego, zsiadego."

nego jednak zdania nauka nie

innoplemiecw.

nie od

cznych wyrazw
wodzi,
jest

jeli

jeszcze

^')

przyj, najprzd

sowiaskie przybieray nazwy plemienne

ludy

mowy,

moe

Maciejowski.

w mowie

maj

12)

Vol. Leg.

13)

Vol. Leg.

1*)

Stryjkowski. Kronika

II,

Rycerstwa Polskiego
^)

Stryjkowski.

16)

Naruszewicz.

Wedug

wyraz mazuras,

litewskiej

Anny knieny

II,

r.

wasnej

jednodwi-

zbieg

nie do-

jednakowego znaczenia.

na

Czersku

Prawod. Slow. T. VI

Hist.

dla tego,

jzykach rnoplemiennych niczego

wyrazy nie

statucie

Powtre,

I^odob-

'^)

151

r.

Ma

s c

h o

czy

to

wy-

s c

a."

215.

s.

20.
15,

20

1584

dalej.

I,

wyd

Kronika

I,

52,
r.

53, 69,

1858

s.

53; Linde

Hist. Nar. Pol.

105,

108,

137,

141.

Paprocki. Herby

20.

Sownik

T. I ks. III

III 63.

s.

282.

m,

moe

mu,
pochodzi od
Narody VII, 39. P. Kazimirz Szulc upatruje Mazowszanw w Massaeos
przez Ptolemeusa wzmiankowanych.
(De Orgine et sedibus Veterum Illyriorum
Ale ci Massaeos byli mieszkacami Scytyi intra montem Iniaum situs, gdzie
s. 65}.
daleko na wschodzie (Ptolemcus VIc. 14), podobieiistwo ich nazwy z Mazowsza'''')

Lelewela nazwa Mazowszanw

me.

nami nie znajduje poparcia

w pooeniu

siedlisk, a

zatem znika nadzieja odszukania

Mazeach przodkw Mazowszan.

1*)
Puwod a wyznam jmena toho, <Ue wi podobnosti
42'.
Szafarzyk
jest.
St Sw. 38, 5 s. 420
1**)
Ktrzyski Wojciech. O Mazurach r. 1872 s. 7.

prastareho,

we

skryte


maga udowodnienia.
z

XT, XII

Po

131

trzecie:

najdawniejszych pomnikach

XIII w. pisano Mazovia, Mazovienses, Mazovitae,

MaaoBLmaiiM, pniej

stwo Mazowieckie

tylko u pisarzy z

ustawach

konstytucyach Mazowsze, ksi-

koca XVI

nazwy: Mazurowie, Mazury, a zatem widocznie

Mazowsze

pierwotnej nazwy

rzenia

suy

nie

mazu ras, a inny sowiaski. Po czwarte:

Polanie, Kuj wianie, czycanie przybierali swe

w. spotykamy
dla

wyraz

lechickie

ludy:

nazwy od

scowoci, podobnie jak Slzanie, Diedoszanie, Opolanie

Czyby nazwa Mazowszanw

wytwo-

litewski

miej-

inni.

innego powodu pow^staa? Sdzimy,

e ludy jednego szczepu trzymay sie jednakowego obyczaju

e dla tego nazwa Mazowszanw take od miejscowoci posza.
Wyej wskazalimy, e nazwa Mazowsza w najdawniejszych
pomnikach XI XII w. zapisana po acinie M a z o v a a jakby
i

si wtedy po polsku wymawiaa, nie wiemy, ale w pocztku

XII w. Nestor piszc: MasoRLUianu da do pojcia, e nazwa
ta pochodzi od wyrazu mazowi,.
XIII w. jak wiadomo,

pgoska

>

w mowe

polskiej znika, zamiast MazowL-sze, pisano

Wyraz mazwL powsta z pierwiastku

ma z, ktry w polskim,-*') ruskim-') serbouyckim jzykach--)
ma jednakowego znaczenia pochodne wyrazy: maza, ma, mazewo, mazuch, mazura, w przenonem znaczeniu: maza si, kala
Mazow-sze, Mazow-szanie.

si, brudzi

si.--^)

Mazowieckiej

Wedug

-0)

rzeczka

zura

polaka,

Be.iiiKopyc.
--)

zastosowaniu

zrobi

Sw.

MaseBO

= nierjacha,

ma'c.

dawne czasy

czy od Ma3y.n>
aauKa wyd. r. 1880.

serbouyckim: maz

Sownik

II,

istnia

63.

koloma, Ma3Hima, Masna, MasanKa

griaznuszka,

zamaraszka?

lepianka,

czumiczka, mazul; MasypuiCB, czy od ma-

Schmiere,

Dal.

To.lKOBHii

CjlOBapt

/KiiBa

maza, mazado, mazak, mazany

Schmutzbartel, Schiiuziger Mensch.

355.

Wbieawszy do miejsca
Linde. Sownik III, 63.

^)

e w

pojcia do ziemi

Lindego: maza, mazanek, mazanina, mazidlo, maznica, Maznik

brudny, mazar =; Sclimierer, maznica, mazuch

Pful.

takiego

uwag,

Kijowskiem, wpadajca do Olszanki.

Masypa

chata.

monaby

W rossyjskim:

21)

kalnego

umaal si; zy ptak swe

9*

gniazdo

132

osobny wyraz dla oznaczenia miejscowoci brudnych, pokrytych

kaem, muem, uem, jakich na Mazowszu peno. -^) Wyraz

ten mg pocztkowo wymawia si m a z o w y, podobnie jak
dotd na Mazowszu w uyciu s wyrazy: kujawy, uawy, a od
nich Kujawianie, uawianie. Z biegiem czasu, przy skonnoci
wielkopolskich ludw do skrce w mowie, wyraz mazow,*
w liczbie mnogiej mazowy, skrci sie w maz, mazy, a z tego
powstaa inna forma nazwy ludowej: Mazur, Mazury,

-'')

Plemi Mazowszanw, osiadszy w staroytnoci nad rodkow Wis, Narewi Bugiem, wczenie opanowao puszcze
Dobrzyskie do r. Skrwy, zkd rozpywajc si dalej na zachd
spotkao si nad r. Chemic z posuwajcemi si od zachodu na
i

wschd osadami Kujawianw.

biskupstw: Kujawskiego

wysunit

najdalej

Na

-*)

skrzypi
sosienka,

oboli

bielami

Ru

Pockiego

mog by

Icp karowatego jaowcu

trzsawisk, ktre

wrzosu;

te

dwch

za

roz-

bywaj kpami
i

bajrakowata

bagna odkryte nazywaj

Weniste, biae pcze nasion tej roliny, ktr cale

cae trzsawiska w pewnym czasie i ztd nazwa

od roliny biel.
bagna,

pynce

uwaane

porose, po ktrych si przerzuca karowata brzoza

porastaj

takie

Chemic

na zachd granic Mazowszanw.-")

porzeczu Narewi mnstwo bagnisk

osoki

Rzeki

tworzyy niegdy granice

przeciwnych kierunkach,

zabielaj

Trawy s tu dla byda niezdatne

biele nale do rodzaju dzikich
bot niezwaonycli, podobnie jak rojsty na Litwie. Bagniska te bota s miejscami
zasuguj przy opisie krainy Puszczaliw na osobn uwag
bardzo znaczne
Spotykamy te si tutaj z dwoma pojciami: kujawa
uazua Ktijmo nazywaj
tu bczdrzewne, piasczyste, zgooborzone pagrki, lub zwoje piaskw, wrd lasw
pooone. Zulaio nazywaj z lenego ulu powsta namulist, yzn
dolin,

bielw.

a nawet poletki, jeeli z takiego gruntu powstaj.

k,

pojciu natury

jest

to miej-

scowa nazwa za biegiem wd nastpnie przeniesion na cale krainy Kujaw i uaw,

ktre wiadcz o ich pochodzeniu i znaczeniu...
Na gniazdowem Mazowszu pod

wzgldem

natury

zasuguj na uwag pojcia objaniajce nazwy natury miejscowej:

(jodowy las"*. Glina, Grabownica, Laskowizna, Trzcianka,

Jaglejowiec, Jeglin

Biel.

Grdy, Guty

Zalesie,

Kujawy,

czka,

Biaobloto, Biaobrzegi, Borki, Olszaki, K^aczyniec, Piskorzyniec, Myszeniec,

Przyborowie,

Kiepieniec, Poplawy
s,

t.

d.

Stok,

Pol.

Obrazy

ycia

pnie,

(nieu/.yte

Serya

Natury.

kody),
II,

Gry,

roku 1870

256258.
^f"')

Wedug

2")

wyj

Miklosicza

mazurB.

ziemi Dobrzyskiej

powiedziano

w biecym

Bibl.
.

Slavischen Ortsnamen

Warsz.

r.

1861 T. III,

s.

s.

59.

264.

Porwnaj co

pywie ku pnocy rody mazowieckie, przedzierajc si

puszcze, dotary

sawiska

gb

ogromne

do Warmii

pojezierza pruskiego,

nie

jeziora

Bartenii ziem

wstrzymay

gdzie bagna, trz-

szerzenia

Prusw litewskiego

pywie ku wschodowi na

Kurpiami,

sam

roz-

dopyww,

jej

Skwa-

osobny lud leny przez postronnych

si

przez

szczepu.-")

porzeczach Xarewi

zoyy

ici

sie

rody mazowieckie kupami osiadszy puszcze Myszenieck,

sk. Nowogrodzk

przez

Puszczakami dotd

zwany.

Tych samych rodw ludzie posunwszy si jeszcze dalej na

wschd przed tysicem laty gsto osiedli na urodzajnych rwninach ziem Wizkiej, omyskiej i Nurskiej, mieszkacy ktrych

dotd zowi si Starymi

Mazuram

i.-*)

Ztd Mazowsza-

ku pnocy wschodowi klinem miedzy Prusami

Jasi o Litwinw otarli. Przewaga nad Jawiei (Jawingami) w XI i XII wieku pozwolia
Mazowszanom posun swe siedziby w okolice Biaostoku, Bielnie parli

wie w

okolice

Suwak,

gdzie

ska, Drohiczyna. Mielnika, Podlasiem zwane,*^)

do ktrego

ci-

si pomidzy Mazurami na
ziemiach zniszczonych Jawiahw. Poudniowe granice dawnych
wojewdztw Podlaskiego i Mazowieckiego nie okrelaj rozpywu
plemienia mazowieckiego dalej ku poudniowi w Lubelskie, gdzie
si mieszay odcienia mowy mazurskiej z maopolsk a do niepewnych granic Ruzi midzy Wieprzem a Bugiem. Na zachd
od Wisy dawne wojewdztwo Rawskie i
Mazowieckiego
gajce si kupy Rusinw

siedliy

cz

*';

Porw,

map w

dziele D. Szulca.

znaczeniu Prus dawnych.

Tu lei staro\tne osady tr.iasta, nap. oma w ktrej r. locD byl ju

wzniesiony koci w. Wawrzyca na wyspie Narwi; Wizna bdca w posiadania
ksit Mazowieckich r. 1180 wedle latopiscw ruskich. Do staroytnych osad
rale: Zambrw, Szczuczyn, Luboty, Wysokie Mazowieckie, Czyewo, Nur i inne.
Dowodem starego osiedlenia tej okolicy s alniki pogaskie Mazurw, znajdujce
-')

sie

przy siedzibach starych,

odwieczne okopy

na tem jwgraniczu Tadwingw.

Pol.

Obrazy
"-*>

II,

Przed

c^-^^ie

sie

grdki rozmiarw olbrzymich^ sypane

nigdzie

znale

popielnicy

nie zdarzyo.

248, 249.

rozbiorem

Bugu, przechodzc
growu.

r.

malej tylko

^ewdztwo Podlaskie

czci na lewy

leao

brzeg Bogu,

ku

prawej itronv

Siedlce:


nale

do Mazowszanw, rozpyw ktrych na zachd wstrzymay

zorganizowane osady

dawniej
r.

134

Skrwy, wpadajcej
Za Mieszka

skadu monarchii
plemienna,

absolutnych

Bolesawa

Piastw,

swej

poczucie

aczycanw

Kujawianw do

poudnia do Wisy. ^^)

Mazowszanie naleeli do

Chr.

Polakami nie

ale

wreszcie

siy,

rzdw zaprowadzanych nad

byli.

Odrbno

niech przyjmowania
Wart, podniecay Ma-

zowszanw do podtrzymania dawnej niezalenoci.

gdy Polanie

w zwizku z Kujawianami, czycanami Siradzanami zleli si

w jeden nard Wielkopolskim zwany, Mazowszanie, podtrzymujc
i

stare obyczaje, organizowali osobne ksistwo, bronili

od napadw Prusakw, Litwinw,

charakter wojowniczy,

skonno

wschd, gdzie puszcze

ryczne wzmianki, ale o

rda

walkach Mazowszanw

w XI
zajciach w X

wschodnimi ssiadami

dziejowe

stron najazdy

osiadej

to,

sobie

Mazowszanie

swobody
z

XII w. posiadamy
i

dawniejszych

wiadomoci.

oddawna istnie musiay,

rwnie

ci, jak

dostarczaj

nie

wyrabiali

do posuwania swych osad na

ziemie niezaludnione udzielay

przestrzeni dla osiedlenia.

cnymi

Jawey,

swe posady

pnohisto-

wiekach

jednak

obu

to

niepodlega wtpliwo-

potomkami ludnoci

przed Chrystusowe wieki.

Badajc posady Mazowszanw w przedhistoryczne czasy,

uwag na wiadomoci przez Ptolemeusa podane. Wedug niego nad brzegiem morza Sowiaskiego (Wenedicum)
bytowali Wenedy, pod nimi Gdaszczanie, potem Finni, potem
Polanie. ^^)
Na wschd od tych ludw pod Wenedami Galindy
Pniej Galindy wzmiankuj si obok Wandalw,
i
Sudeni.'^-)
zwracamy

">)

Do Wisy dwie

rzeki

Skrwy wpadaj przeciw

ciebie,

jedna

pnocy,

druga z poudnia.
^')

Yenedae per totum Yenedicura sinum. Minores autem gentes tenent Sarflu. Sub Yenedi.s Gythones sunt. Post Pliinni. Post

matiam, penes Yistulam quidem

Geogr. III

Bulanes.
^-)

Jis

Et Sudeni.

c.

5-

omnibus magis orientales sunt sub Yenedis quidem iterum Galindae.

Geogr. III

c.

5.


Wenedw

wieku

350),

(332

Finnw

liczbie

wzmiankuj

dw

poznali/^*)

o Galindach pod

XIII

walkach

Rzymianami

253>'*)

r.

IV

ludw przez Ermanrika gotskiego ujarzmionych

kuj

jc

^35

sie

Nareszcie po

Goltes,

dugiem

ktrych badacze Galin-

milczeniu

wzmian-

dzieje

1058,'*) Gelide w XII

nazw Goled'
Galandia 1254, Galenz terra 1255,=^') stosu-

w.,

r.

nazwy do krainy pooonej u wierzchowin rzek Orzyca,

Omulewa, Skrwy, w
pojerzezia pruskiego, do Warmii
te

gb

Bartenii

Wzgldem narodowoci
gnienia

tej

kwesty i, zostawiali

bez odpowiedzi.

Galindw do Gotw, przez co usiowali

Wis

tnoci na Pomorzu miedzy

dowie,

a Niemnem

Ale- ju Szafarzyk objani,

bytoway.-^")

podzieliy

Jedni nie znajdujc podstawy do rozstrzy-

zdania badaczy.

sie

staroytnych Galindw

Inni zaliczali

ew

staroy-

niemieckie

Goty

II

ludy
w.

III

opucili Pomorze, a Galindy jako lud pruski litewskiego szczepu

od

"

dokadnie

-'^

'^-''

N. pienidzu
Yandalico

Prlohy YI

II.

M-

ig, przyp.

Roku

Yolusiana

Imperator;

54

De

502.

s.

powoujc

origine

zwyciy!

sie

Getar

ta Golad'

suy

r.

Porotwy.

smoleskiej

Nestor u Bielowskiego M. P.

Fo-lAJU..

I,

na Nikonowski kodeks ruskich latopisw, wzmianr.

IIcTopia rocyjapcTBa

krainy

-..ir.

edycyi Nisard'.

kuje o wyprawie wiatoslawa Olgowicza, ktry

u wierzchowin

Auguoio. S<ufarzyk

686.

1058 Izslaw

Karamz\-n,

711.

s.

Golles u Jomandesa

**)

<!

imper.

Galindico Yendico Yolusiauo

Finnico

moemy

Z naszej strony

pozna.-**")

nic

wsplnego nie

147 zdoby grd Goladb (Fojaj)

Foce. T. II. przyp. 1 10.
Ale

majc

Galindami,

moe

tylko

nazwa Golend' nie jest obc Sowianom.

*>
r
pismach aciskich XII i XIII w. Gelide, r. 1254 Galar'
12^1
Galenz lerra. Dom. Szulc. O znaczeniu Prus dawnych. 136 140.
'^ Wziwszy pod rozwag Galindw Yoigt przyzna, e Mannen
JK.cichard
nie wiedzieli do jakiejby narodowoci Galindw zaliczy wypadao: do stjw czy
do Sarmatw, a jednak znalazszy w krainie Galindw nazwy miejscowe, zakoczone
na itten, ehnen, ikken, iennen auch die germanische Endsilbe owe,
a w e oder a u , utrzymywa
to .na dowody niemieckiego zasiedlenia kraju.
za dowd,

Prawda,

(Geschichte Preussens T.

I,

atwo pojmie do

r.

1827, ale

czytelnik

s.

74).

a priori hypotezy.
'*)

Star.

Slow.

19, 5,

503.

naczelny dziejopis pruski Yoigt pisa

jakiego urojenia

doprowadzaj powzite


doda,

136

Ptolemeus zapisywa

zebrane wiadomoci, a Goty, jak utrzymuj

przez Marinusa

161) dawniej

(r.

dziej opiso wie, przy-

poowie II w., zatem pniej ni

Ptolemeus zapisa Galindw. Oczywicie czenie Galindw z Gotami nie ma adnej naukowej podstawy. Wreszcie wskazalimy
niejednokrotnie, e pobyt Gotw na Pomorzu midzy Wis
Skandynawii

byli ze

drugiej

Niemnem niczem nie udowodniony."^^)

Wracajc do narodowoci Galindw zauwaymy

wedug

sowiaskich, lud ten nalea do

celniejszych badaczy

Prusw litewskiego szczepu, a

pomieszany
narwni

Pomorzanami

czasy liistoryczne

przez co kronikarz

Lechitami,-^*^)

najprzd,

by mocno

Gallus

Prusw

Lutykami za braci Polakw poczyta.*^)

Tymczasem Dominik Szulc twierdzi, e ziemia Goidzka odwiecznie do Mazowszanw naleaa."*-)

Nie majc historycznych
wiadectw o narodowoci Galindw przed XI w., nie moemy
z pewnoci powiedzie, do' jakiego by szczepu naleao dawniejAle od czasu bliszego poznania

sze osiedlenie ziemi Goldzkiej.

Wis

Niemnem, mieszkacy ziemi Goldzkiej

okazuj si takimi samymi Sowianami jak i Mazowszanie, ksita ktrycli panowali nad Goldzianami w XI, XII XIII w.
krainy miedzy

By moe

Sowianie

rozpywie ku pnocy wyparli dawniejsz

ludno litewskiego szczepu z pojezierza pruskiego, ale jeli to

byo kiedykolwiek, to niezawodnie w bardzo odlegej staroytnoci, albowiem w czasy historyczne ziemia Goled^^ka nie przedstawia cecli litewskiego osiedlenia. Ludno w niej bya mazowiecka,

s.

nazwy miejscowe czysto

39)

Wyej

*0)

Szafarzyk

8,

Star.

5,

s.

117 przyp.

Slow.

38,

mazowieckie,"*'^)

mocno

6.
s.

4,

420;

Lelewel.

Narody IV,

39,

40

285, 287.

*i)
Ad mara septemtrionale vel anphitrionale Polonia tres habet afnes barbarorum gentilium ferocissimas nationcs: Selenciam, Pomeranam et Pruziam. Chro,
w Bielowskiego M. P. I, 394.

^")

**)

Jeziora:

znaczeniu Prus dawnych

Sniardowy

s.

133

(Spirding),

Niegocin, (Loventin), Pies, Stronik, Wielkie,

140.
na

niem

stawny Czartowy Ostrw,"

Konik, Warsiowo,

cztery jeziora Gro-

przemawiaj zatem,

Warmii

Bartenii

137

osiedlenie ziemi Goledzkiej

do granic

niepamitne czasy przez Mazowszanw do-

konane zostao.

W
do

r.

tak

ki

wpadajcej do

od Goldzia

Narwi, Biebrz

do

Msty,

r.

jej

mowskie, IIow. Rzeki: Piesia w^lin

Wicej

Prus. 135).

wylicza

XII

XIII w. po aci-

W kon-

Podlasie,*") u kro-

Podlasz e.'^'>)

terra,*)

pod Janowa,

aj.n.a z

byy w

w.

w mowie Mazurw

lena, Polesie,

Wszystkie te nazwy zapisane

w XVI

Podlasiae

Podlasse,*^)

to kraina

kraina

mieszkacy Pollexiani.**)

stytucyach po polsku pisanych

nikarzy

Starego Mazowsza, nad rzekami

k. leaa

zwana Po Ile xi a, a

Bya

Biebrzy,**) niekiedy

r.

si

powiat Rajgrodzki do Goldzia nalea.*^)

Na wschd
nie

cigna

kierunku na wschd ziemia Goldzka

XV

.i

Podlasie.'')

j.i ,.>,.;ca

do Narewi.

poprzednich wiekach ^Szalc.

Znacz.

W. Ktrzyski, mniemajc e kolonizacya mazurska

(O ludnoci polskiej w Prusiech. Lww 1882). Ale

powstaa ledwo w XIV w.

wiadome w XIV w. polskie nazwy
w puszczach Goledzi dawnij istniay.

jezior

rzek

wskazuj,

osady

mazurskie

**)
ugodzie Ziemowita ksiccia na Wiznie z Ludwikiem Konigem wielkfm mistrzem zakonu braci szpitalnych, zawartej r, 1343, granice ziemi Goledzkiej
od Mazowsza wytknite w ten sposb: Zgierz u r Orzyca do lasu Radnki, zkd do
r. Wincenty i miejsca w ktreni w^pada do Piesi, potem tai Wincent do ]t] rda,
ujcia tj rzeki do
a od tego do pocztku r. Choiny, dalej do brodu r.
Bitbrzy, ktra shuy za miedze, dzielca Gold od Mazowsza, Biebrz za idzie si

ki

wstecznie pod Grodno,

w^

Szulc.

dawnych

przypisku: do

granic

znaczeniu Prus 134, Voigt. Gesch. Preuss. I

suy

foliant

s.

496

sekretnem archiwum krle wieckiem.

Privilegien der Stiftssammlung z dodatkiem p. 229; haec sunt antiquae graniciae sive

gades inter terram Galindiam

**)

Szulc.

et

Ma30viam.

znaczeniu Prus. 135.

**)
U mistrza Wincentego pod r. 1192 PoUesiani, u Boguchwaa Pollexiani.
Bielowski M. P. II 421, 537.
bulli Inocentego IV r. 1253 Polexia; w dokum.
1255. Pollexia. Danilowicz. Skarbiec diplomatw. N. 130 i 152.

*')
^*>
*")

r. 1569
O ziemi Podlaskiej. Vol. Leg. wyd. 1859,
Kromer. De Origine Polonorum edit. Basileae 1582 s. 78.
Ale. Gyagnini. Sarmatiae Europeae descriptio 1582, 32.

Konstytucya

77.

^)
pisowni XVI w. Stryjkowskiego, Januszewskiego, Grnickiego, Kochanowskiego miekczono spgoski przydaniem ; do goski twardej. Zatem Podlasze

w XVI
5)

w.

wymawiao si

Podlasie.

Stryjkowski pisa:

przylegloci lasw

przyleg Rusacy

zowi,

krain (Jawingw) dzi Polesie, albo Podlasze od

te Podlasze, jakoby pod Lachami, Polakom krain
Kronika I, 1S4. Wczeniej jeszcze Kromer pisa: Lu-

albo

przezwali.

Mieszkajcy na Podlasiu

syn

138
lud

zwany Polesianami

(PoIlexiani)

inn jeszcze nazw: u Nestora w pocztku

XII w. Jatwegy, Ja t w zi,''^-) u Bogucliwaa Jaczwanszytas,'^^) w dokumentacli: r. 124! Jacz wi n go w ie,'"'^) 1259 Jecwezin,^'^) w buUacli Aleksandra IV r. 1255 Jentuisones, r.
1256 Jentuosi, r 1257 Jacintiones, drugi raz Gzet w ezi '")
od dawna pod

XV

XVI w. Jacz wi n gi/'^'^) Jawin g

Jatwiee^^) u Rusinw Jatwiahi. Ziemi ich
zwano: Getuezia (Jetwezia)
1268,'"^)
Jacow 1262, take
Jascowo,**^) po polsku w XVI w. ziemia Ja wi ez ka."-)
O narodowoci Jadwingw pewnych wiadomoci nie pou

kronikarzy polskich

i, '^^j

r.

Nestor, rozpowiadajc o

siadamy.
przeciw

Jadwingom. da do pojcia,

ludem.

Kronikarze polscy XII

Prusw litewskiego szczepu

finitum.

a S3'lvis ita

De

Orig. l'ol. 78.

oznacza pod-lasze

pisz

Dotd

Od poowy XII

quod

quam Podlasse

dictum verius

a Lithuanis

s.

do

w. nazwa

detractum non

dialecto Rusica,

jeszcze rossyjscy pisarze

IIoj.iacflHe =; no,i..iaxii.

CKie onepKii I^apcTBa no.ibCKaio 1863

rnym od Rusi

byli

zwali ich Polesianami

zaliczali.''^)

blinensis Satrapiae pars est Polesse reliquum

utiumue

ruskich

XIII w. poczytujc Jadwingw

rny od Polakw, pocztkowo

za lud

ksit

wyprawach

Poloniae

Podlasie

rozumiej

reorpa^JUHecKie

fuit,

quasi
,

CTaTiiCTiPie-

11

59.

R. 983. lUe Bo.io;iHMepT) na Hn^BAru 11 notjii HTtB/JNrM: Bsi/ft 3eM.11;^^ iix1j; r. 1038 HpociaBT. jue Ha flTB/ftru; r. 1112 HpociaBi) xo^n na Htb/Ash.
Nestor w Bielowskiego. M. P. I, 624, 701, 831.
^")

1228.

53)

Chro, pod

5^)

W nadaniu przez. ksicia Konrada Mazowieckiego Gotardowi

Suewa
55J

za

1227

r.

Bielowski M. P.

II,

556.

komesowi wsi
odpdzenie Jaczwingw. Danilowicz. Skarbiec N, 86.
nadaniu lirla Mendoga zalionowi ^Miecznikw Iwoskicb. Danilowicz

Skarbiec N. 181.
5"*)

Danilowicz. Skarbiec N. 151, 160, 162, 167.

^'')

Mateusz

5S)

z Miechowa. Chro. Polonorum

Kromer. De Orig, Pol. 452.

^"j

Stryjkowski. Kronika

'^^)

Dwie

**)

bulle

I,

ed.

1582

31.

168, 301.

papiea Klemensa IV. Danilowicz. Skarbiec. N.

A. 1262. Semovitus Mazoviensis a Litwanis occiditur

Rocznik Traski,

s.

wedug

roczn.

Kron.

Sdziwoja

in

et

216, 218.

comburitur in Jascow.

Yascowo." Bielowski M. P.

II,

839, 878.

2)

Stryjkowski.

*''')

Sunt autem PoIlexiani Getarum seu Prussorum genus, gens atrocissima.

Mistrz Wincenty pod

lowski.

M. P.

II,

r.

1192.

421, 537.

I,

183.

takiche samych wyrazach pisa

Boguchwa

Bie-


Jawingw

gr nad

bierze

Polesianami, a po zwycieztwach nad

nimi Bolesawa Wstydliwego

gdy

139

1264)

(r.

Leszka Czarnego

(1282),

Jawingw zburzone zostay, nazwa ich sza w niepar wiekw pnij

narodowy rozwizywa si.

siedliska

pami,

byt

Dugosz

e Jadwingi religij

dawnycli dziejw wyczyta,

mudzi Prusw,
Jadwingw koo Drohiczyna,

czajami podobni byli do Litwy,

zapewnia,

e Litwini

jzykiem mwicych

nie

oby-

a Mieciowita

swoim
mniema, e

jeszcze

Kromer

rozumieli.^*)

Jadwingi oddzieliwszy si od staroytnych Jazygw nad Cis

uywali rnej od Sowian
bytujcych, przenieli si na pnoc
i

kowski upewnia,
tinw

w tyme samym

utrzymywa,

obyczajami

prawie czasie Stryj-

wspczeni uwaali Jadwingw

jednorodzcw litewskich."

szewicz
i

Ale

Litwinw mowy."'')

*"*)

Jadwingi

nowsze czasy Naru-

osobnym ludem,

byli

ssiednimi Litwinami pomieszani

za pobra-

mow

przed XII

w. nierwnie obszerniejsze jak Podlasie zajmywali osady."')

lewel

'*^)

Szafarzy k

tylko I)ominik Szulc

Jadwingw do Sarmatw zaliczyli. Jeden

usiowa dowie, e Jadwingowie do ple-

mienia Mazurw naleeli."") Z przytoczonych wiadomoci

wysnu nastpny
***)

linguagia,

valde

paucis

in

proprium linguagium

item et Samagitae

moemy

wniosek.

Quatuor gentes: Pruteni, Jaczwingi, Lithuani cum Samagitis

habent propria

Le-

"**)

et

consonantia et, convenientia

fortiti

sunt,

aliud

Jaczwingis.

Lotihali

Lithuani

Mateusz

Miechowa. Chro. Polon. ed. 1582 s. 31.

*')
Fuerunt Jazvingi cum Jazygibus Metenastis, quorum extant adhuc reliquiae
quaedam ad Tibiscum fluvicum in Ungaria... feruntur adhuc tenues quedam eorum
z

(Jazvingorum) reliquiae superesse in Lithuania

s.

452.

tuanis

innej edycyi

(r.

et

Russia.

Cromer

ed. Basileae

1582

1568) Szafarzyk wypisa: diversa prorsus a Slavis et Li-

lingua utentes (Stai. Slow.

16.

s.

386).

Tego

edycyi

bazylejskiej

r.

1582 nie znalazem.

)

Kronika

I,

184.

e Nowogrdek
Jadwingi siedzieli w ziemi Chemskiej, w wojewdztwach: Brzeskiem, Woyskiem, Nowogrodzkiem i czci Miskiego. Hist. Nar.
*')

Powoujc si

na Stryjkowskiego Naruszewicz mniema,

by dawn osad Jadwingw,

Pol. III, ks. I

s.

8)

Narody

Star,

''^)

65.
II,

Sw.

18

s.

16,

98.
7.

s.

384.

znaczeniu Prus dawnych 146

151.


Midzy Polsk, Litw
do Bugu

pruskiego,

ogromne puszcze
Puszcze

ludw.

Rusi

ubogie

te

trzech

rno
dug

ze

ich obyczajw

rolniczych

zapdzonych

Jakby dawno

osiedli

o tem

daje

dzieje

si dostrzedz

od Polakw, Litwinw, Rusinw,'-) a we-

mowy.

ludem osobnego szczepu, ktry

jest

to,

Jadwingi do

posady ich stanowi granice So-

naleeli, a zatem

wiaszczyzny pnocno- zachodniej

dowi rozwoju. Niepewne

wic Jadwingowie

Byli

czasem da si zapewno wyro-

wane

Dla nas tymczasem

nie

si

kryy w swych

losem

kolei

wskazwek dziejowych

zapewnienia kronikarzy

Sowian

rozpyw

do jakiego by szczepu naleeli,

Wszake

zumie.'^)

pojezierza

cigny

wschd

ssiednich narodw,

niedostpne miejscowoci.

stronie,

tej

milcz.'^)

zwane Polesiem, Podlasiem, stanowic natu-

ostpach Jadzwingw, niewiadomych

w
w

Niemna

od

na poudnie

dalej

trzsawiska, wstrzymujce

te

rozgranicz

ralne

140

najdalszym

ku wscho-

jej

granice znaczyy bagna, nieprzebyte

te

puszcze, wreszcie obronne stanowiska ssiednich ludw.

W
'1)

X
w

w, Jadwingi wadali

rodkowym

Polesiem nad

332

350)

Szafarzyka

omy-

ludw przez Ermanrika gotskiego ujarzmionych

liczbie

Jornandes wzmiankuje

Inaunxes

(De

orig, Get.

c.

23),

wedug

Bu-

(r.

pobratymcw Jazygw naddunajskich gonych w bojach z Rzymianami.

Ci Jazygi, Jacvinxes z nad Dunaju wyparci za Karpaty,
przecigali po yznych ziemiach Podola,
losem zdarze na Polesie zapdzeni

kowo

zamiast

Jacuinxes,

zostali.

czytamy:
'2)

Kronika
"')

Szafarzyk.

T h u d
i

Chro,
I,

184.

mistrza Wincentego.

Bielowski. M. P.

Naruszewicz, H. N. P.

Badanie

edyc. paryzkiej Nisard'a r. 1851

Slow. 16. 7. 3 ''4.
in A u n x i s." Czy z tego mona wykroi Jacvinxes?

Star.

narodw

nie

pisma nie wchodzi; Jadzwingw

III, ks.

sowiaskiego

wziem

I,

II,

422

pochodzenia

pod ro

24;

Stryjkowski,

64.

wag

tylko

zakres
dla

niniejszego

dokadniejszego

Wiele ju o nich rozprawiano, ale dla grunnarodowoci, wypada na miejscu lady ich pobytu
podaniach ludu, tudzie w nazwach miejscowych.
zbada w mowie, obyczajach
wedug Wincentego Pola na Starem Mazowszu peno alnikw
Zauwaa wypada,
grodkw rozmiarw olbrzymich na pograniczu
pogaskich, odwiecznych okopw
Jadzwingw sypanych, gdy tymczasem w siedzibach Jadzwingw nigdzie popielnicy
znale nie zdarzyo si. Obrazy z ycia i natury. T. II, s. 249. Szczegowo
oznaczenia osad

towniejszego

Sowian Zachodnich.

rozpoznania

ich

Jadwingach Andreas

Sjgren.

Jatwagen. 1858. Petersburg,

Ueber

die

Wohnsitze und

die Yerhiiltnisse der

Ul

wzmagajca si potga ksit ruskich para ich ku

pnocy. Wodzimirz I r. 983, Jarosaw I r. 1038, Jarosaw syn
witopeka r. 1112'^) zwyciywszy Jadwingw, zabrane po
nich ziemie napenili ruskiemi osadami, Ru posuwaa si z bieDrohiczynie dawnej stolicy Jadwingw "^) zagiem Bugu.

giem, ale

ksi

siad

ktremu

ruski,

w XII

w. okoliczni Jadwingi podle-

dalej

ku pnocy, a gwnie midzy

Ale od Drohiczyna

gali.'^")

Niemnem Jadwingi w nieprzystpnych botach ukryPolsk jeszcze w drugiej poowie

ci,") upieyli ssiedni Ru
XIII w. Wwczas wadanie ich szerzyo si do r. Nurca,'**) po
obu stronach Narwi,"") do bagien na porzeczu Biebrzy, ztd do
^") i dalej do jezior Rajgrodzkich ^') w okolice Suwaek,
r.

Narwi

ki

gdzie

si poczynay

"*)

Cytaty

"')

Dwa

Nestora wyej.

Drohiczyny nad Bugiem: jeden podlaski, drugi

sa

Mistrz Wincenty

siedziby Litwinw.

opisujc

wypraw

Polesianom (Jadwingom) powiada,

qu3e sui caput
tu

mowa

quam Drohiczyn
chemskim, okronym

mirz przedziera si musia,

3.

s.

byl ich

1192

^urbs

stolic

przeciw

squidem

Naruszewicz mniema,

vocant."

lasami

biotami,

przez ktre Kazi-

ma

ich wcale.

podlaskim, twierdzi Naruszewicz, Opizo legat

koronowa Daniela ksicia Kijowskiego

Pol. lir, przyp.

grze chemski.

gdy tymczasem Drohiczyn podlaski nie

tym Drohiczynie ruskim, a nie

papiezki

Drohiczyn

est principatus,

o Drohiczynie

Kazimirza Sprawiedliwego roku

Drohickiego

(r.

1253).

Hist.

N.

67.

Zbliywszy si do Drohiczyna Kazimirz Sprawiedliwy (roku 1 192) dowiee lam rzdzi latrunculus uidam Ruthenorum, Drohicinensis princeps.
Chr. u Bielowskiego M. P. II, 42 r.
"^)
U latopisc%v ruskich czytamy pod r. 1256: 11 oucTb paib Be.IllKa HKO
'**)

dzia si,

Go.ioia

iiano.iiiimi

JIiBii/KCKafl.

IlayrpicH^e npiexauia Jlibaaii."

"*)

Toc

R. 1250 Konrad mazowiecki

cia

;Ke iiomii

Karamzyn IV

przyp.

wzywa

iia

o.ioTtKT.

btj

ocrpoBtKij.

102.

ksicia Wasilija na

wypraw

prze-

powodu wypadego niegu i ronu ksita

nie mogli
i wrcili z nad
Nuru
Karamzyn IV, przyp. 43.
")
Roku 279 podczas godu u Jacwiey, Wodzimirz Woyski posya im
yto z Brzecia po Bugu w odziach, ktre weszy do Narwi, lecz pod Pulusliiem,
w nocy, odzie byy napadnite, ludzie pobici, a yto zabrane. K;iramzyn IV,

ciw

Jadwingom.

Latopis powiada,

przyp. 175.
**')

wi

Wedug

latopisu

Woyskiego:

r.

125

ksi

Daniel rozbiwszy nad Nar-

Jadwingw, w pogoni za nimi doszed do rzeki Lki (wlyKbS za ktt spotka

Prusw. Karamzyn IV, przyp. 102.
*')
Wedug lego latopisu: r. 1253 ksi Daniel wojujc Jadwingw, prze-

14:5

Zwyciztwa Bolesawa Wstydliwego 1264 Leszka Czarnego

1282 nad Jadzwingami zapewniy Polakom posiado miedzy
Liwcem a Bugiem, ale Podlasie przy Litwie zostao a do roku
Wszake panowanie litewskie nie przeszkadzao Polakom
1569.
i

siedli

sie

opuszczonych przez JadvYingw miejscowociaci,

do ktry cli pniej napywali

Doszlimy nakoniec do
kresw Sowian Zacliodnici.

pado kresy

Rusini.*^-)

dalej

wsclid

losu

Polakom wy-

na wscid.

Podlasie sta-

Zrzdzeniem

orem posun

te

wysunietyci na

najdalej

nowi jedyny przyczynek do terrytoryi Sowiaszczyzny Ponocno-

obcym

Zaciodniej, na

Sowianie Zaabscy.

4.

Na porzeczu Ilmenawy w Luneburgu,

a)

Z
i

ludzie zdobytej.

strony

lewej

Ilmenaw

dolnej

mieszkali od

rych szcztki przetrway

i

aby

Jasn

rzekami

a
e

ab

moe.')

powiedzie

nic

za oglnie przez

wtarzaj,
a

ckiej,

nie

o czasie osiedlenia

si

jeziora,

ncff npelKe,

nMeHe>n>

w kocu IX

**-)

ostatki

jest,

przyza

Karamzyn IV,

dotd

po-

kolonistami na ziemi niemie-

w.,

nad brzegiem ktrego ujrza

Paii.

tej

Pniejsi badacze sowiascy,

kiedy Sowianie wsplnie

Normanami, zadawszy Sasom straszn

chodzi kolo

si Sowian

Niemcw przyjt hypotez,

Sowianie Zaabscy

osiedlili

Zkdby

do l<oca XVIII wieku.

jakim czasie przybyli nigdzie tego nie zapisano.

idc

(Jetzel)

niepamitnyci czasw Sowianie, kt-

czyny Szafarzy k wyzna,

nad

klsk

kran gr

nad doln

h rpajT)

ab

GfclBiuiii

Iia

przyp. 102.

XVI
ich

w. Stryjkowski pisa: dzi imi Jatwiew nie bardzo znajome

Bolesaw (Wstydliwy) mieczem do wiary chrzeciaskij przymusi,

bo ktry si chrzci wzbrania, kadego cito. A iby tak pusta ich kraina nie
Polakami, z ktrymi si potem Rusacy, dla przylegoci pomiezostaa, Mazurami
Jadwingw wysiedlano w
Podksze osadzi. Kronika I, s. 302.
szali
Samborskim
Polski, wskazuj to trzy wsi z nazw Jadwigi w Przemylskim,
Brzeaskim obwodach w Galicyi. Skorowidz miejscowoci Galicyi i Lodomeryi
i

r.

1855,
)

s.

69.

Star.

Sw.

44, 7

s.

613.

gb

r.

tumami

880, rzucili sie

jako spokojni rolnicy

Czy Sowianom

siedlili

szuka

bod

mg

aby

prawego brzegu

si

jeszcze

tak kuczno stao

ziemi przytuku

Sowianin

musieli,

si

w
w

pocztku
domu,

dosy na wasno,

tam

wieku.-)

na cudzej

czy miujcy nad wszystko swo-

i dobrowolnie

na kolonist do Niemcw,

uprawia cudze ziemi, znosi ulego, kiedy

ziemi

na lewy

bez wszelkicli

ojcz^'nie

mia

zobowiza? Tylko

oso-

wiaa erudycyja moe przj^zwoli na utworzenie liypotezy o koWreszcie udnmv si do rde: niech
lonistaci sowiaskich

nam wytmacz
Kraj

byo w istoci
strony aby, wedug

jak

z lewej

najdawniejszych pomni-

kw pokryty by massa nazw miejscowych sowiaskich,

nazwy osad
I

tak:

mogy si

Jetzel

Netze =: Note,

Jasna,')

Eow

ale

zmienia, ograniczymy si nazwami rzek.

Ilmenawa,*)

Wipperau

Wieprawa,

uhe = uga
aby niej Ham-

prawej strony Ilmenawy;

=: opawa, wypadajca do
uga, Rodau = Rodawa, Gerdau == Gardw
z poboczn Schwinau = wini, Hardau = Hardow, wszystkie
do Ilmenawy z lewej strony; Jemel = Jemielna dopyw r. Jasny,
Katiminer Bach ^=r Chotomin, strumie wpadajcy do aby, bezwtpienia nie mogy by nazwane przez kolonistw sowiaskich
IX X w., 30 kraj ten nalec do Niemiec od Karola W. (811),
musia mie nazwy rzek ukonsolidowane, a skoroby tam byy
z

poboczn Lopau

burga; Luhe

nazwy rzek niemieckie,

a

ojczyste,

to

jakime sposobem Niemcy

przyjwszy cudze, zachowali

je

porzuciliby

do dzisiejszego

czasu ?

Podczas najazdw Karola

nad

Lab w kocu

YIII

w.,

CT, HtMnaMii XI, 90; Pawiski.

Ilo.iaociric
Perwolf. repMaHiisaui.i 35. I u dziejopisw polskich weszo
zwyczaj powtarza o kolonistach sowiaskich w glebi Niemiec.

Hilferding.

laBaiiP

')

=
*'

Bopfca C.iaBSin>

169;

SI. wianie
Jct/.e

168

s.

dawnych pomnikach Jesne, Gisna, Jetze.

XVII i XVIII wieku
sowniku Henninga z XVII wieku
j po prostu: rzeka.
Wiltia rka, klein Jetze
Mata rka.
X;i 'iwnych mapach Tln-Ani-.n- t,.nT Tl,-!^^-^-!nazywali

144

day si pozna Barden-gau

miastem Bardewik

lud

Liuni/')

Wyrozumiewajc te nazwy badacze myleli, e Bardengau Bardewik s pozostaoci po Longobardach, ktrzy niby nad
i

ab

gdy niedorzeczno takiego wykadu dostrzeg

stanowczo
Wersebe, a pobyt niemieckich Longobardw nad

mieli siedziby, lecz

ab

uwag

odrzuci Wiktor Jakobi, zwrcono

zwane Borde

wywodzi nazw

od nich poczto

ab

na wzgrza nad

ludu Bardw,

ktrzy niby do Saxonw naleeli.*') Co si tyczy nazwy Linni,

L i u n i to takow Szafarzyk przyjwszy za skrcenie nazwy
HI lun i, upatrywa w niej nazw ludu Glinianie, ktrych za
,

przyj

jedno

Linianami prawego brzegu aby.'')

Identyczno

nazwy Glinianw

nie przyj.^)

ludw zaprzeczy Lelewel

tych

Wikszo

do szeregu ludw Glinianw, jako

prawego brzegu

stych ziemiach. **)

aby

W.

leay posady iunw

nazwa Glinianw

Wrd

na lewy, gdzie mieli

Lecz gdy poszukiwania

ziemie na ktrej

ste,^*')

jednak baddczy sowiaskich, idc za Szafarzy kiem,

wprowadzili
z

dziejowych o Bardach

iunach,

osi

na

glinia-

Jakobi dowiody,

wcale nie

glinia-

podstaw.

traci

pltaniny

takiej

przesiedlecw

obec
zostaje

wiadectw
nam uda si do toponiedostatku

mowy yjcego tam ludu.

Po nad r. Sew wpadajc do aby niej Harburga dalej
w gr po nad
do Boitzenburga, cign si pasma kamienistych, ostrych spadw wzgrza: Borde, nazw ktrych Niemcy
grafii kraju

ab

*;

Eginhard,

Annal.

an.

808 Annal. Fuld.

789;

an.

705.

Liuni,

gdzie

Witzan Obotrycki zabity by przez Sasw. Komentatorowie francuzcy Eginliarda

nie mieszaj ich z Linonami, ktrzy
wiedz,
ci Liuni byli z lewej strony aby
obok Smeldingw (Smolan) siedzieli z prawej strony tej rzeki. Alek. Tculet. Oeuvre

d'Eginhard.

r.

s.

120.

'j

Slow. 44, 610.

Narody VIII, 15, s. 659.

8)

aby

1856

Szczegy wyej,

")

wna

Pary

^)

ks. I 8.

Lankobardi.

Star.

Paploski, Pawiski, Perwolf; Hilferding myla, e Glinianie nazw daz sob i niepotrzebowali jej zmienia tem bardziej, e z lewej strony

przynieli

znaleli ziemi gliniast.

lOj

Bopba

Slawen und Teutschtum

s.

15.

C.iau.

C7j

III.Mlt.

96.

wywodz

mowie sowiaskiej podobne wzgrza nazywaj si brdy, berdy. Na poudnie od wzmiankowanych

brdw, ley ogromny las Gorde, a koo niego rozlega okolica
od bord, brzf

Drawein w

sz granic
wzgrz,

miasta: Klence, Wustrow, Luchow, Dan-

Na wschd od Drawehn

nenberg.

rej

ktrej

;^.

Starej marki,

kraina nizka,

Nie obszerna

zwizku

okolica dawniej

ta

I.ehm (glin), a gdy

nazwa

ta

czc na

wzgrza.'-) chlumy,

gliny

zwaa si Leme-gau,
Ostatnia nazwa nie

w tej okolicy

pod

nazw

niema, widocznie

Mowa

bya

objaniaj

Hluimi, zmienionej

to

wzmiankowani

w mowie
z

nazwy Drewianw

dokumencie Henryka

Lczan.

Pierwsi

loo; Claniki

(Ko-

r.

wiadomi kronikarzom polskim

wi'sn nazw,'*)

uszli

niemie-

czego badacze

logicznym wynikiem topografii miejscowoci,

ssiednie

Lini,'**)

sko) in Drewani,

"i

niemiecka

Ze nazwa Chlumcw odpowiadaa natu-

zrobili Hlini, Glinianie

ma

chemy mniemamy, e ludek na nich

zwa si Chlumi, Chemianie,

na Hluini, potem Liuni, Luni,

kraju

kt-

odrnienie od ssiadw,

da si pozna

doi

udajemy si wic do sowiaskiej, a ba-

osiady,

rze

Lemgau.")

innego pierwiastku powstaa.

nie daje tu objanienia,

posiada kilka

posady ludu Liuni, Hluini, przezwanych Glinia-

I.emigau, teraz skrcona

ckiej

podmoka

chelmw nadajcych charakterystyk miejscowoci,

wanie byy

nami.

Jasny po nad teraniej-

r.

XIII w. pod

bacznoci niemieckich pisarzy, ktrzy ich

teraniejszym Wendlandzie, gdzie

Przedzia, Krimitz

Krzemice, Prezier

wsi: Welzendorf

= Przyzor,

= Wilki, Pro= W-osiecze,

Wiszcesze

Smarzewo, Schletau =^ Sotno, Siraander, Schweskau, TraTrzebie, Puttbal

Podwal.
'-)
Wedug Jakobi kolo wsi Wiszceszu (W-o-^ie./.e. Wysokie?) Simander.
Slawen und Teutsch. 15.
'*)
Niemcy odrzucaj.i na pocztku imiuu uia;;;\cli G \
n^ to mamy
dowody: Lomatscb zamiast Glomacz, Radewitz
Gradowice, Elster
Halsztrow,
Lupitz
Hlupecze, Labnay
Hlawniow, Hludovicus
Ludovicu5 i t. d., a
zmieniaj lu na n s take przykady: Lww w roku 1150 wiadomy byl pod nazwa
Lowenberg, potem Lewenberg, Lemberg, Lamberg. Ob. Jakobi. Ortsnamen um
Potsdara s. 10, II
Podobnie i z nazw Hliuni. Gleina unmoglich aus hllr.u ent-

Bockleben, Schmarsau
butin

standen sein,
1^)

Tom

Sunt
U.

tame

et alii

s.

15.

Slavi

idem,

qui

Drewii\.iii>

,.

s.antur:

hos

ThcL..
I

\.6
do Ostfalw

Sasw

liczyli,

pod ogln nazw Wendw

w, w miejscach pobytu tego
Drewianami. Nazwa ta dobrze wiaalbo

wspominali, ale

XVn XVni

ludu wiedziano,

zwali sie

doma w Slowiaszczyznie, od najdawniejszych wiekw przysuguje ludom po lasach, derbjach

Drewiane nad Prypeci

wianie)

w uycach,

byli

^')

zamieszkaym.

Dnieprem,

za

do

Sowianie

Trebowianie (Drebo-

byli

ab a

Byli

r.

Ilmenawy, zajmujc

niegdy daleko obszerniejsze siedziby ni teraniejsza okolica

Drawehn zajmuje. Mieli grody: Wostrow, Luchow, Wydzierz
Grsko

(Dannenberg),

Gardw

(Hitzaker),

len

krain

(Bergen),

(Gardau).

Kosko

oznaczajce: Bresenlenz

Luczkow

(Clentze),

take osady

Mieli

Briezia,

nazwiska

brzozowa

ka,

= Brzesciany, Grabw, Witzetze = Wosiecze, Klenow =

Klenowo, Tarmitz = Ternice, pol. Tarnowice, Bresse = Brzezie.
Breustian

Obok

lesistych

uczie, uczsko od ug.

z

lucie

bo

t.

j.

ka

Nazwa

Obie formy

u Polakw obok wyrazw

Siedzca na tych ugach,

czanami.
Troch

gny

dalej

ab

Drewianw nad

okolic

obszerne niziny, ktre lud miejscowy

dotd

by moe

ta

rozlegay si

zwie die

t.

j.

przeistoczeniem

s moebne u Sowian zaabskich,

g, ka, jest take ug, ua.

kach ludno zwaa

si uanami,

ku pnocy nad doln Ilmenaw

si, jak wskazalimy

ucie

wyej

ab

ci-

brdy, berdy, na ktrych miesz-

kajca ludno zwala si Brdanami, przez Niemcw na Bardw

Znajdujemy u nich osady: Uelzen (UUesheim)

przerobionych.

nad Ilmenaw,'") Rassau, Grosliedern, Ratzlingen, Stocken, Polau,

Nateln,

Goddenstedt,

Undeloh

dalej

czysto

formy: Radegast, Gartze, Bretze, Tosterglop.^')

czste
pit,

apellant.

.'.

Haec autem gentes

nam Drewnyanye

sowiaskiej

a densitate silvarum seu lignorum

a lignis nuncupantur.

Boguchwa

i^j

Derb'

'")

Ueltzen, Bohlburg, Suderburg. Artelnburg

jeszcze na

nomen

u Bielowskiego. M. P.

acce-

II,

470.

puszcza.

wystpuj w dawne

czasy jako

warownie, prawdopodobnie ze sowiaskich grodw przerobione.

''1
Landau nie waha si wszystkie te nazwy
sowiaskie, chocia dokumentw na to nie znajduje.

cay

kraj

Territ.

s.

Bardw przyzna
232^283.

za

147

zachd od Ilmenawy nazwy wskazujce na spotkanie sie

Niemcami: Winstedt, Taetendorf, Sasendorf,

Wendska wie, Teutendorf =

Sowian

Wendstadt

wie, Sachsendorf =

niemiecka

musz by

saska wie, ale nazwy te

t. j.

gdy ju nastpia

pniejsze,

mieszanina ludnoci J**)

Takim sposobem

ab znajdujemy mae ludy sowiaskie:

za

czan. Dwa

Drewianw, Clilumian, Brdanw,

si na

tycli

samyci miejscaci, na ktryci Strabo

upatrywali Lakkobardw,

czan

miejscu jednego

nazw

wiekw, a

lud ten

nazw miejscowyci, zabudo-

na porzeczu Ory w Altmark.

Xa poudnie od Drewianw

czanw leay

upy

za czasw

Rzdy

przyczonych do Niemiec

do

to oprcz

wian podzielonyci na ziemie,

1

ktryci Icryy si miana

podzia pl wcale rne od niemieckici.

b)

Ptolemeus

wskazwk cigego pobytu na

wiec

tego ludu od

by sowiaski, dowodz
wania wsi

pod

Mamy

Brdanw.

okazuj

ostatnie

siedziby

Karola

Frankw,

So-

W.

r.

pniej

Niemcw, tworzc koo Magdeburga pogranicze wojskowe, wcze-

nie przycisny w tej miejscowoci ywio sowiaski, poprzerabiay nazwy miejscowe na wasn mow, pocieray lady dawnych podziaw kraju, zlewajc wszystko w jedno pogranicze,

nazw Starej marki, Altmark.

rde a do ujcia pyna po

granicy

aba

wschodu

ktro z czasem przybrao

Rzeka Ora od

jej

Starej marki od zachodu

poudnia,

dzielia

od Sowian lutyckich, a pasmo bot, bagnisk

przedzia
Starej

od pnocy.

marki wyskakiway za

brzegw, lecz to nie

ma

pod rozwag terrytoryj

ic

Or, w

ze

lasw^

stanowio

miejscowociach granice
innych nie

dosigay

jej

znaczenia,

albowiem bierzemy

Starej marki, jako

podzia geograficzny,

dla nas

nazwy te sa wiadectwem pogranicza dwch naroHtMUaMll s. 103). Sadz, e oznaczaj tylko sieJlenie
hiej obok drugiej ludnoci, podobnie jak byo i na wschd od r. Ilmeaawy,
Wendisch Evern obok Deutsch Evern.

''".

Hilferding

dowoci (BopbCa
sic

niektrych

myilal.

C.iaBaHTj c-h


dokadniejszego

dla

148

okrelenia miejscowoci,

poczynamy

ktrej

badania etnograficzne.

Po granicy
do
i

sze

Li pan i

osad

t.

j.

okolica

czanami

Osterwaldi

Kolo Salzwedel

Salzwedel.

marka

Drewianami

leaa gau

Jasny,

r.

956 zjawia si

Lipany

nazwiskami sowiaskiemi

miejscowoci od

r.

Jasny do

sowiaskich: Salzwedel

r.

'

na zachd

miastami Seehausen, Arendsee

z
r.

abino, Dolcy, Krywicy.'")

zina,

aby

od

niej
:

dokumentach

na zachd od

Jasny

r.

Lubino, Kliniczowo, Ra-

teraniejszymi czasie

teje

Ory znajdujemy mass nazwisk

Chutlitz

Losdzij,

Brietze

Kotlice,

Brze, Cheine = Chojno, Wibelitz =_ Obelica, Tilsen =: Tylno,

Dambeck = Dbki, Gieseritz = Jezierce, Gischau = Jeewo, Da-

reskau

Dzierzkow, Drewenstedt

Donin, Jiibar

schau

Jawor, Melin

Wierchw, Reppin

==

Drewiany, Donitz

Melno, Nesenitz

Rzepin

Donica,

Nieenica, Fer-

wiele innych. ^^)

Od Osterwaldi na poudnie-wschd leaa obszerniejsza kraina

ab, nazywana po acinie Beza, Beleseim,
midzy r. Biesa
i

Balsamia

regio

w dokumencie okoo
znajdyway si
Centonie

t.

Suentonie

j.

kraju

980, jako o ziemi

r.

zaginione

wedug domysu

winful,-'j

Balsamorum

pniej

osady:

tym w^zmiankuje si

sowiaskiej,

S want, po polsku wietno

badaczy, Suerowingul

t.

ktrej

= Klenowo,

Clenobie

Suero-

sie wierny

j.

wgie.

XII w. Helmold, mwic o

zasiedleniu przez

Holendrw

aby, nazywa krain

Porwnywajc nazwy

ziem botnistych od Salzwedel do

semerland

^P)

Marscinerland.--)

In marca Lipani, hoc sunt

ville

VI

sic

Bal-

Belseim,

nominatae Liubene, Klinizua, Se-

Kazina, Kribici. Erath. Codex dipl. Quedlinburg.

bene. Tuki,

od r. Jasny jeszcze wicej; kady atwo moe rozpozna.

papiea Benedykta VII pisanym okoo r. 980 wzmiankuje sic
kraju sowiaskim, ktry nalea do m. Arneburga we woci Belxa: civitatis Ar-^)

Na wschd

-')

neburcli et
prietatis

cupatis.

..

--)

licie

totius

10 cis

Slavoniae,

Riedel. Mark. Brand.

Helmold

dimidia parte, et

praedii ad ipsam respicientis

suae iure in

I,

88.

Sed

et

I,

addito

totius

pro-

Clenobie, Centonie, Seuerowinful nun-

135.

australe littus Albiae ipso tempore coepcrunt inco-

~
Balsemerland

przychodzimy do wniosku,

d.

t.

nazwy

tmaczeniem

149

sowiaskiej

innyci miejscach byy: Biaa-Serbia, Biaa-Ru,

leca

Biaej-Ziemi kraina

Obie

Mosvidi.--')

prowincii, gau,

te

t.

upy,

byy

d.

zwana Marscinerland
w. pod

tej

t.

j.

nazw

Mosvidi nieoznaczaj

lecz

ab midzy Werben

podmokej krainy nad

burgiem,-^)

ab,

nazwy Marscinerland

te

jakiejbd osobnej

nad

wiadoma bya w pocztku IX

okolica b'otnista,

nazwy

podobnie jak

Biaa-Ziemia,

po prostu

(Wierzbno)

teraniejszym czasie nazywanej

nazw
Arnes c

e.

poudniow cze Biaej Ziemi

w pocztku XI wieku wedug Titmara lea

Kraina Mosidi zajmowaa po abie

do ujcia Ory, gdzie

majcy dwie nazwy: niemieck Walmerstidi

sowiask U s t u r e = Ujcie Ory.--^) Od Mosidi na pnoc w d
po Labie leaa kraina ^I n t g a, stanowica wschodnio pnocn
cze Biaej ziemi
tej ziemi byy (937973) osady: Mosan,
grd

Dudicy, Wyszebory, Zelatowicy

Pelinizi,

Na zachd

d.-*)

t.

poudnie od Ory ziemie sowiaskie opanowane

zostay jeszcze przed Karolem W., zapewno

w VI

w. Sprbujemy

wiec okreli granice miedzy dziaem Sowiaszczyzny podbitym

Saksonw

przez

W.,

t.

j.

do

koca

w.

dziaem niepodlegym

do Karola

VIII w.

Sowian

Granice

5.

w VI

Sasw

VI

VIII

wiekach.

Patrzc na Sowian zaabskich jako na kolonistw

i

wiekw, badacze mniemali,

iere Hollandienses advenae,

pestrem

terram

quae

napywem

ab urbe Soltueilele

dicitur

Balsemerlande

et

omnem

IX

prawego brzegu

terram palustrem atque cam-

Marscinerlande,

civitates et

oppida

multa valde usque ad saltum Bojemicum possederunt Hollandri.

-')
-^)

niej.
i

An. 826

853 pagus Mosvidi. Raumer. N. 75.

Niemieckie marsch, anglosaskie merse, takie

Moor, w

znaczeniu

bioto,

posuyy rdem

M.au:iicin.

mus,

icra-

do utworzenia Marscinerland.

Mosvidi.

)
-*)

Thietmar VI, 33.

An. 937

Pelinizi, Dudizi,

u. 973 ex aquilonari parte Horaha fluminis in locis:

Witzobore, Zelitzi i t, d. Raumer Regesta N. 130, 249.

Mosan


aby

I50

na lewy, Sowianie osiadali na ziemiach saskich, jako spo-

kojni rolnicy, przybierajc nazwiska od miejscowoci:

Drewianw,

uczanw, Glinianw^ (Chlumcw). Wedug pojcia badaczy, napyw Sowian szed w kierunku na pnoc doszed do Schlauen
Lohnfeld, co znaczy Sowiaskie pole najemne, w Bardengau,
i

niedaleko ujcia Ilmenawy

za

z lewej

ponad

strony, badacze

jej

nazwy

kich,

ta

rzeka

prawej

strony,

upatruj wicej nazwisk niemiec-

Winstadt, Taetendorf, Sasendorf

takie jak:

t.

j.

wendska wie, 'niemiecka wie, saska wie, uwaaj za punkt

zetknicia si granic dwch narodowoci. Takiego zdania trzy-

ma

si

sza na zachd od

rde

do

mniemajc

Hilferding,

r.

Ilmenawy przez lesist

r.

si poczynaa granica

gdzie

Ory,^)

Przyzwalajc na zdanie Hilferdinga,

za

ab

okoo

Pawiski szuka

900,

r.

Sowian od Sasw
miejscowo Gurde

granica

Sowianie

Marki.

Starej

przesiedlili

ich granic dalej

si

od wska-

zanych przez Hilferdinga, a wyliczywszy szereg nazwisk sowia-

a do Hanoweru,

skich

ab

od Harburga nad

burga stanowia
dobnie
z

Perwolf

za od Brunwiku do Magde-

napyw Sowian

Zaabskich.

Po-

-)

Zaabskich Sowianach dopatrywa kolonistw

Dawniej

\v.^)

linia

poudniow granic Sowian

wycignita

do Brunwiku stanowia granic poab-

Sowian od zachodu,

skich

e linia

przyszed do wniosku,

inaczej

odnosili

mylano.

Gebhardi, V/iger

Jencz

do czasw Karola W., ktry niby do-

Sowianom zaj kraje z lewej strony aby.^) Riedel

mniema, e Sowianie zbrojn rk opanowali zaabskie kraje
w IV w., podczas kiedy Sasi siedzc u ujcia aby poczli par
Chaukw
ongobardw, siedzcych w okolicy Magdeburga/"')
zwoli

wyzna, i

Szafarzy k otwarcie

M.

1)

Bopi.6a Cnan.

cij

llfeM.

-)

Ilo.ia. C.iaB.

166

168.

96

nie wie kiedy

^)

ropMaiiiisauia 34.

Meklenb. Annal. 102. Jencz. Stawizny Serb.

5j

1849

50,

s.

70.

Mark Brandenb.

T.

II,

7.

osiedli

103.

^)

Ser.

by Sowianie

ryczje

narodnoscie

Cz.


aba.")

za

mniema

Podobnie

Sowian do Sasw

stosunki

Dalecy
kolonistw

bdc

151
i

dawne

zagadkowe.")

od poczytania Sowian nad

to jeszcze z

Haxtausen, dodawszy,

r.

llmenaw

sd

wieku, przedstawiamy na

za

czy-

telnikw nastpne konjektury.

Pawiski, wyliczywszy 34 nazwy sowiaskie na zachd

od Ilmenawy, przeoczone przez Hilferdinga, wzmiankuje jeszcze

w Brunwikskiem

Wendenbriike, Wendeburg, Broitzen, Lesse,

koo Hanoweru Dolgen

przysiki

Oprcz tego uwaa,

Bo-Wenden.

werstw na zachd od Harburga

sowiaskiego:

e
s

nazw miejscowych,
tego?

wojen

a ludzi

Buxtehude o 20

nazwami brzmienia

pola z

Mo-

niewtpliwie sowiaskich

aby Sowianie,

bojach polego.

w.

wrd

ojczynie

ale

zacitych

na ich ziemiach osiada

moczarach, kiedy

ju duo w

w pocztku

dopiero

rzeki

do samego morza sigajcych,")

Czy moemy dopuci,

Niemcami w IX w., szli

morskich wydmach

dosy,

Weenden,

Gettingen:

Spretzens-lo, Wales-dorpe, Redelmes-dorp.*)

glibymy doda do tego daleko wicej

z

koo
koo

byo

nad-

miejsca

Zkde pewno, e

powstay nazwy sowiaskie

tych

byo? Zwolennicy hypotezy o przybyciu Sowian nad

w VI wieku, nie widzc najmniejszych
faktw, wskazujcych na przesiedlenie si Sowian z prawego
stronach

ich dawniej nie

ab

na lewy brzeg

tej

puszczaj na wiatr domysy,

rzeki,

lo

si

mogo sta w

czasie osabienia wadzy Karolingw w kocu IX

Gdy jednak faktw podobnych w dziejach nie ma,
a nazwy miejscowe powiadczaj pobyt Sowian a do ujcia
i

w.

Wezery, widocznie wic,

te

kraje

')

Star.

Slow.

ij

44.

7.

czas kiedy

Sowianie dziereli

Wiedzieli o tern dokadnie kronikarze

mocy.

swej

e by

s.

613.

Ueber den Ursprung und die Grundlage des Yerfassung

Slawiscben Landein Deutschlands 1842, 78.
')

*)

no-ia6. CiaB.

s.

in

den

ehemals

168.

Kolo Cuxhaven nad morzem: Groden, Belum, Balie; troch dalej od

brzegu: Ritkau, Oppeln, Balk, Steinau, Krempel, Midlum, Spieka, Siewern, Lehe,
Spaden. Od Bremeu na pnoc: Grambke.
")


polscy jeszcze

w Xin

152

wieku, powtarzajc,

ab

za

siedziby

Sowian sigay niegdy, a do morza pnocnego, e Hamburg

Bremen byy gwnymi grodami ich, e Saxoni rzuciwszy dawne ojczyste siedliska, najechali rdzenne ziemie sowiaskie opai

nowali je na wieczne czasy J*^)

jomoci

rzeczy powtarzali,

zupen
aba bya rzek sowiask,
Kronikarze polscy

chocia Saxoni opanowali ju wtedy (w XTII

wiaskie,

ale etnograficznie ziemie te

nocnego naleay do Sowiaszczyzny.

dectwa kronikarzy polskich nie

dowd
nie

poda samych Niemcw,

ich

na ziemiach Turyngw

^^)

nocy

osiedleniu

godno

si

kronikarzy

ostatecznie

przekonywaj o

pobrzey morskich.

w VI

aby tak byo

so-

m.orza

p-

jako ostateczny

to

Dowody

odrzuca go

te

czerpiemy

Saxonw
midzy Wezer

o przybyciu

kraju Hadeln,

p-

ab,

czem dopeniamy wiaro-

(Sowian),

Oprcz

polskich.

ziemie

jako wiadectwo wy-

je

magajce poparcia innymi dowodami.

najprzd

zna-

wanego wia-

Jeeli tak

moemy przyj

Przyjmujemy wic

prawa.

w.)

do Bremy

rozstrzygnienia niniejszej kwestyi,

dla

mamy

nazwy miejscowe

tego

si niegdy Sowian a do
zapewno nie zechce utrzymywa,

szerzeniu

Ale nikt

wieku, kiedy Saxoni

ju mocno

siedzieli

ab. Gdzie byy granice posiadoci Sowian

Niemcw w VI VIII wiekach? Etnograficzne wskazwki nie
daj na to odpowiedzi, bo widocznie przechodz poza obrb po-

midzy Wezer

siadoci sowiaskich, adne pisane pomniki granic tych nie

opisay, zostaje

wysnu

wic uda si

do faktw historycznych

kiemu, Grifo

Circa

regiones, inter

usque ad

mar

przeciw

nich

r.

Pepinowi Krt-

Oker

Orheimie

hos autem Ires lluvios (Wisy, Odry, aby) ultimos medias quoque
eosdem obtinentes ac adhaerentes eisdem, olira possederant et adfiuc
septentrionale possidere cenmntur regione,

ad

ferentes perpetuas sedes sibi posuerunt in eisdem.

")

bratu

Saxonami obozowa nad

strictissimas et rura suae nationis reliuentis,

Pol. II,

objanienie rzuconej kwestyi.

Podczas rokoszu Grifona

^"j

470471.

Wspomnielimy wyej

ij

9 przyp.

12.

licet

Saxones, terras suas

amplum solum Slavorum

Boguchwa

se

trans-

u Bielowskiego Mon.


r.

ryngii

dc

a Pepin

748,

wojskiem przeciw niemu, szed

zatrzyma si nad

r.

w Brunwikskiem

nngen

przybycie

'55

Missaha

Tu-

(teraz Meissau) przy

Sch-

niedaleko Starej Marki, oczekujc na

wodzw sJowiaskich

stotysiecznem

ze

wojskiem

'-)

W. wojujc z Saxonami, updza si za nimi nad

rzekami Wezer
Oker. zdoby Schoningen r. 784, dochodzi do
Sasw
Bardengau w latach 785
795, sdzi sprawy Sowian
r. 798 w Bardenwik, do ktrego cigna
si Saxonia, a dalej
poczynaa si Sowiaszczyzna '^)
r. 804 Karol W. zajwszy
Pniej Karol

Wigmodie,") wysiedla

ma

wzmianki, aby wojna

nawy.

Sasw do Francy

z niej

Sasami dochodzia do porzecza Ilme-

uwaa

Z przytoczonych zdarze

ujcie

aby

swig

by w

posiadaniu z

krain

e w

mona,

by moe a

posiadali Saxoni,
ich

ale nigdzie nie

i,

YIII

Brun-

do Harburga

kilka mil na

w.

wschd

do

Zatem jeli pocigniemy linj od Harburga do

Schoningen.

Schoningen, granica wypadnie przez sam rodek Luneburgskiej

puszczy, tak

porzecza Ilmeniwy

Ory zostan w posiadoposunwszy granic cesar-

W. w r. 811
da tem przewag Sasom nad Sowianam
wschd, ale w kocu IX w. Sowianie wzmgszy

ciach Sowian.
stwa

Karol

do aby,

si na
si na siach, znowu odpierali Sasw na zachd. Wojny Niemcw z Bolesawem Chrobrym w pocztku XI w. oywiy Sowian,
parli

e biskup Halbersztadski Berriward, dla obrony swych posiadoci, musia zbudowa w r. 10 13 warowni Munden przy ujciu
r. Oker do Ailer i drug dalej na pnoc Werenhcltz, albo Werinholtz nad r. Ise.
Ostatnia warownia ley na linii Harburgtak

''*)

Schningen.

Znaczna

odlego

tej

warowni od

aby

wskazuje,

e bya przeznaczon przeciw miejscowym Sowianom-Drewianom,

bardziej

ni

przeciw napadom
Annal

Sowian prawego brzegu

Z^by.'^)

'-)

Eginhard.

(Karolus) perresit in Sasonia usque in Partanwich inde in finem YinidU.

Annal. Guelferbytyani

a.

747, 748.

798.

'*)

Kraina midzy Bremen

^^)

Jakobi.

'";

Vita

ab.

Slaven und Teutschtum 12.

Bernwardi. ap. Leibnitz

I,

444.

Cum

ejusmodi

irruptiones

sedari


W.

t.

koca

do

j.

wyej wskazwki zdaj si zapewnia,

Przytoczone

Karola

^54

do

Sowianami

VIII w, granica miedzy

Sasami sza, jak wskazalimy, od I^Iarburga pasmem wzgrz

kamienistych nad

ryczny cli,

potem przez bota

lasy

do

rde

Ory.

nach, pniejszego osiedlenia

dowiedzie.

Dopuszcza za posiado Sasw w VIII

do aby nie wypada, bo tam, wedug wiadectw histosiedzieli Hliuni (Chlumcy), niemwic ju o Drewia-

rzek Ise, Aller

wieku

Sew,

r.

ktoby chcia

ktrych

nad

Imenaw

r.

nikt nie

dowie, musi wprzd przekona,

to

wszystko co powiedzia Jakobi o staroytnoci wsi zamkni-

tych na porzeczu Ilmenawy, jest faszem.

Co si tyczy osad
zachd od

linii

nazwiskami sowiaskiemi, lecych na

granicznej Harburg-Schningen, to takowe

do bardziej oddalonej epoki, przed VI wiekiem

powiemy osobno
mieckiem

nale

dla tego o ^ich

Sowianach pod panowaniem

dziale o

epoce VI

nie-

wiekw.

Sowiaszczyzna pod panowaniem Frankw, Saksonw, Bawarw, w epoce VI X w.

1.

Przegld

Rozpyw Teutonw

topograficzny.

od dolnego Renu

ujcia Wezery ku

poudniowi, szerzy si po ziemiach zaludnionych, majcych usta-

lon nomenklatur

rzek,

uroczysk, osad

gr.

grodw.

Nikt

wzgldem narodowoci
wytworzy nazwy miejscowe. Niedopuszczajc moebnoci pobytu Sowian w Germanii, midzy Renem
temu

ludu,

nie przeczy: zachodzi tylko pytanie

geniusz

ab,

ktrego

za czasw rzymskich

podstawy do pod-

nie znajdujc

trzymywania dawniejszej hypotezy o zasiedleniu poudniowej Germanii przez ludy teutoskie

nullo

modo

possent,

uippe cum

staroytnoci, dziejopisowie no-

barbari, qui

sua ditione tenebant, navali evectione per

utrumue

litus

omnem Saxoniam

Albiae

et

naves omnes

facillime se infunderent.

Gdy jednak

wszych czasw jli si do szukania Keltw.

o po-

w rodkowej Europie, podczas napywu Teutonw

VI w. rda dziejowe milcz, badacze unikajc kwe-

bycie Keltw

IV,

mianowicie ludy podbijali Teutoni,

styi o tern jakie

noci

na nazwy miejscowe,

uderzyli

ktrych dalej nawet,

do Wisy.

nich

ab,

wedug

tym

posuywszy do

ktra

usil-

dowd
nie

podjte ogromne

celu

prace, szczeglnie przez Niemcw,') zrodziy tak

keltyck,

ca

midzy Renem

pobytu niegdy Keltw

upatrujc

zwan

teoryj

rozwoju nauki o staroytno-

osigna podanych
Rzucajca si w oczy rnica

ciach keltyckich na zachodzie Europy, nie

wzgldem

rezultatw

Keltw

Gallii

Germanii.-)

od ludw za czasw rzymskich zamieszkaych

Germanii, pobudzia badaczy do uznania

innych pomysw.

nia

staroytnych geografw
mali

uwag

usiowa

w
<-

na Keltach

Italami,

iyc>i;iiichle

Gratz 1846;

Gallw

tym wzgldzie zasuguj

von

Bay^rn.

szuka-,

przez

mniemajc znale ratunek

Najnowszym wyrazem tych

Gallach,

zjawia si hypoteza zaliczajca

z

rnicy

historykw zapisane, badacze zatrzy-

odrnieniu jednych od drugich.

szczepu

tej

Przerzucajc rne nazwy ludw

Miinchen

Keltw

Germanami,

na
i8io;

uwag: Palhausen

Mucha

r.

do jednego

Tym

=^j

Gesch-chte

sposobem

Garibald
v.

oder

Steiermarck,

Mon.

Urgcschichte des Badischen Landes. Karlsruhe 1848, jego:

Die gallische Sprache und ihre Brauchbarkeit fiir die Geschichte. Karlsruhe 185 1,

take: Celtische Forschungen zur Geschichte Mitteleuropas. Freiburg 1857; Dief en bach, Celtica Stuttgard 1839
40, take: Origines Europae. Frankfurt 1861;

Conzen.

1853; Koch. Ueber die Alteste BeYolkerung Oesterreichs und Bayerns. Leipzig 1856.
Forstmann, Altdeutsches
Namenbuch 1856 59; Z e u s s. Die Deutschen und die Nachbarstamme. Miinchen
1837, take: Grammatica Celtica, nowsza edycya Berlin 1871. Roth kleine Bei-

Geschichte

v.

Bayern. Miinchen

trage zur deutschen Sprach- Geschichte

Obermiiller.
zig

1868

Deutsch

kilka innych

gen Deutscher Stamme.

-)

Do

innych, nie

und Orlsforschangen. Miinchen 1850

tego

autora pism.

Marburg.

Arnold.

1875.

wspomni rnice pogldw w

mwic

obozie

o takich badaczach jak Landau

keltystw:

Obermiillera od

Wiktor Jakobi, ktrzy wbrew

pierwotne

szczegy

usiowa

wszelkim patryotycznym usiowaniom niemieckich badaczy, utrzymuj,

osiedlenie i zagospodarowanie Germanii Sowianom przypisa wypada.
')

Zakres

1870;

Worterbuch. LeipAnsiedelungen u Wanderun-

kellisches geschichtlich-geographisches

niniejszej

pracy

nie

dozwala

wdawa

sie

uczeni

pokrewn im ludno

manii

podczas

zuje

VII

wynale w poudniowej

niemieccy spodziewaj si

za czasw rzymskich

przypisa osiedlenie kraju

156

takim stopniu,

napywu Saksonw, Frankw

to

tej

Ger-

ludnoci

jakim si on oka-

Szwabvv

VI,

VIII w.

uwodzc si

Nie
manii

za

w VI

w.,

czasw

rzymskich

wemiemy

wtpienia

najlepiej

zamieszkaa

adn

naprzd

pniej

o osiedleniu Ger-

Niemcw

do rozpywu

pod rozwag nazwy miejscowe, ktre bez

nam

wska

poudniowej

jakiej

mowy uywaa ludno,

wschodniej Germanii przed VI w.

Badania rozpoczniemy od rzek

nazw osad, pewniejsze,

starsze od

hypotez

.teryzujce pojcia ludu, ktry

gr,

trwalsze, a przy tern charak-

nadawa

te

Dla uatwie-

nazwy.

za wykadu z szeregujemy nazwy wedug suffiksw,

wiem takowe mniej ni same nazwy ulegay zepsuciu.

nia

Nazwy rzek zakoczone:

a)

albowiem nazwy ich

albo-

na aha.

Jutraha 627 r.*) dopyw Nekaru w Odenwald, Vultaha 751-^) (Fulda), Gozaha") 782 dopyw Fuldy pod
Hersfeldem, Stein aha 773') dopyw Kinzich w Odenwald, Schwarzaha 767^) tame, Bi ber aha 747''; do-

pyw

Kinzich,

Bramaha

badaczy niemieckich do wynalezienia

rzuci

Holzman

(-J-

Alterthiimer

1873,

kaj wyjcia

8ig

sobie

Mosaha

przodkw

Gallach.

^)

I,

p.

Pierw.sz

Porw. Beckera. Yersuch einer Losung

Diplomata,

chartae,

epistolae.

leges...

Karlsruhe
ad

res

Dronke. Cod.

^')

Arnold.

dipl.

fuld.

N.

4.

Ansiedelnng. 109.

')

Codex... traditionum monasterii Laueresheimensis T.

I, p.

'*)

Ibid N. 242, 244 inter iluvios Yiscoz (Weschnitz)

Syarzaha.

^)

Dronke.

Traditiones et antiuitates fuldenses

Codex, trd. Laureshei. N. 21.

3.

et

der

1883.

gallofrancicas

229.

^)

J'')

myl

dzieach

zaczarowanego kola.

Pardes.sus.

na za-

Keten uud Germannen 1855, Germanische

Deutsche Mythologie 1874. Inni przeduaj, modyfikuj, szu1870)

Celtenfrage durch Unterscheidung der Celten und der Gallier.

spectantia T.

819^^')

15.

0/

Hasalaha

dopyEitraha 783 w Buchonii,") Sval-

chd od Wirzburga,

wem Rataha

783

Soraha 783

783,

Hunaha nSo "^

manaha
Mosaha*^) 822
take w Bucbonii, Lutra ha 826,'*) Hora ha w IX
812,'-)

Grabfeld S a z a h a w IX w. dopy w
Smalenaha 927 936 strumie u dolWirraha 786 (Werra),-") Wisaraha 811
Rosaha 933,-')
dopywami Sweinaha

asah a

Sali frankoskiej,'*)

FuldyJ")

nej

(Wezera)

Kazaha w IX w. Hulstraha 10 6 dopywy Werry,--)

Vraha 1007 -*) pniej Aurach dopyw Radnicy, Rodaha w VIII w. pniej Rotawa 1070 w okolicy Passowa,-^)
Biel aha w pocztku IX w. dopyw Dunaju w gr. Austryi,-'') Missaha 747-") teraz Meissau w Brunwikskiem.
Wedug badaczy aha w mowie kelty cki ej oznacza to samo
i

co aqua
ckie.-')

wodar a zatem nazwy zakoczone na

aJia

kelty-

My, rozwaajc przytoczone nazwy, do innych nieco wy-

nikw przychodzimy.

ludw pierwotnie osiadych nazwy rzek zachowuj swe

formy niezmiennie

udniowej

w cigu

Germanii nazwy rzek od pocztku

wschodniej

Tymczasem

dugich wiekw.

")

Roth. Kleine Beitriige

>2)

Ibid, iri,

II,

f,

pozja-

142.

7981.

")

Ibid.

Ibid.

I,

19.

15)

Ibid.

I,

16.

194, 195.

**)

Arnold Ansiedel. no.

^')

Dronke.

1*)

Forstmann. Ortsnamen.

i)

Roth. Kleine Beitr.

Tradit. 58.

I,

2 18.

27.

Codex Pomeraniae X.

**)

Hasselbach.

-')

Landau.

--)

Arnold. Aiisicd. 112, 113.

i.

Territor, 200.

Archiw

"')

Holle,

'-*)

Forstmann.

fur Gesciichte d.

Akenhum.r

v.

ijHerir.uiKcn 1042

5.

12.

Ortsnamen 1146.

-"^j

-In Avaria ubi Bielaha tluvius Danubinin ingreditur." Boczek Codex X. 12.

-*)

Eginhard.

-)

Oberraiiller.

Arr.old. Atisied.

107.

Annales.

Deutsch - Kellische? Wortenbuch.

Forstmann.

Ortsnamen

18.

wienia

sie

ich

Huna

Euter;

747

Hunaha

789,

Lutraha 850

Lutere, Luitra,

pomnikach VII w. jakby szukay form

wyla si miay.

rych ostatecznie

kt-

Jutraha 627, Jutra 831, teraz

pniej Hune; Liutire 741,

pniej Lauterbuch; Vulta 750,
980,

r.

Rosaha 933 pniej Rosbach. A sa nazwy

i takie, ktre jednoczenie w jednym i tyme dokumencie pisay
si w rnych formach: Svalmana 812 i Svalnamaha 812, Musa
Yulhaha

751, Fulda;

Mosaha 822

822

by

koniecznym

pewnoci

Eginhard znalaz rzek Missahe

w'trzy,

w^

zwyczaju

VII

nikt

aha nie

suifiks

we wschodniej GerVIII w. nie byo,

wicej nazwy

poj,

wtedy nie trudno bdzie

wedug wasnego

wspomnimy,

jeli

manii, gdzie Keltw z

Znaczy,

Buchonii.-^)

tej

nie po-

frankoscy

pisarze,

dodawali suffiks aha dowolnie, nie

prawdziw form nazwy.

troszczc si o

Oprcz wzmiankowanych rzek znajdujemy jeszcze na poDunaju:

rzeczu

Baw'aryi

Knezacha

Litaha

823

Swidaha 877

891

r.

Pannonii,

doi.

dopyw Drawy.

arcy-sowiaskim zowi si dotd:

Knezawa (czasem Kania). Czy

Bielaha

w.

Rakusach dopywy Dunaju,

Rzeki

te

pynce w

Litawa, Bielawa,
nie

wypada

kraju

Swidawa,

przypuci,

w pomnikach z zakoczeniem
mowie miejscowej nosiy nazwy zakoczone na a w a?
mogo by w istocie, lady tego znajdujemy Wnazwach

Germanii nazwy rzek zapisane

na aha,

tak

niektrych rzek zapisanych

a

w a,

niemleckiemi

dokumentach

zakoczeniem na

zamiast aha.-")
Jeli rzekome
:

nazwy

keltyckie

porwnamy

ze

Jutraha, Jutrawa, Euter; Vultaha,

sowiaskiemi

Wtawa,

Fulda;

Svarzaha, Swartawa, Meerbach;'^*^) Bieberaha, Bobrawa, Bieber;

Lutraha, Lutra wa, Liider; Horaha, Horawa, l^oras; Virraha,

2S)

Wi-

Roth. Kleine Beitriige III, 79-81, 194, 195,

Rzeka Biberaha 747 w dokumencie XI w. zapisana Biberowa." Roth.
Kleine Beitriige I, 130. Rzeka Rotaha w VIII wieku w okolicy Passau, zapisana
-*)

r,

1076 ,,Rotawa." Forstmann. Ortsn. 1157.

30^

Landau.

Territ.

132.

--

159

rawa, Werra; Hulstraha. Halstrawa, Ulster; Vraha, Owraha; Au-

bdzie przekona

rach, nie trudno

byy Sowianom

pokrewne

tyckie

na

ile

rzekome nazwy

kel-

wcale obce Niemcom.

azva.

oziia,

gu nazw miejscowych

i.

.>,.v

sie

Germanii, zakoczo-

nych na owa, awa,'^') znajdujemy nazwy rzek:

Swalawa

dawnych

793 teraz Schwalbe, po granicy

w pobliu krlestwa Wirtembergskiego, H u w e n o w a w poc/tku IX w. w Buchonii,^^) Zenuwa w XI w. strumie w Grabfeld,

zwany
pniej Genewa, Sniwa **) teraz Schnei, Bi bero wa w Xl
w. tame,"'') Strowa w IX w. dopyw Sali frankoskiej,^*)
gau Riess

Jeowa

Swalafeldun,*^-;

w okrgu

1072

Saalfeldskim u wierzchowin So-

la wy.''")

Z przytoczonych nazw widocznie Strowa

pocztek od wyrazu
jest

zdrj,

Zdrova wzia

Jeowa od wyrazu je, Biberowa

niemieckim przekadem nazwy Bobrowa, Bobrawa.

Pocho-

dzenie innych nazw zostaje do wyrozumienia, ale czyta je pra-

wdopodobnie wypada:

Zwalawa, Howniowa,

dopyw Dunaju pod

neburgskiem

^"j

t.

byo

O
''-;

osad zakoczonych na
powiemy we wlaciwem

nich
In

pago

p-

nazw rzek zakoczonych na owa, axva

Niemcy poprzekrcali je n. p. Leitha za-

Nazw

^'^

d.

daleko wiece], ale

stwo.

jeszcze

sie

Ulmem,^^)

Rzecz pojta,

Cenowa.

B a w a niem. Blau
Ilmenawa dopyw aby w Lu-

niejszym czasie wzmiankuj

nominato

Forstmann wylicza

Germanii mn-

miejscu.

Svalafelda,

super

fluvio

Suualauua.

Roth.

Kleine

B.itrage 226.
"3}

Das Wort

'"y

Ibid.

'*;

Forstmann.

*>

Schultes.

*)

Szembera.

*")

lamie

Ibid. 225.

*^)

ist

wohl wendischen Ursprunges.

Ortsn.

Gesch.

d.

Roth. 131.

1321.
Fiirst.

Sachsen-Coburg-Saalfeld.

11.

K.

2,

Zapad. Slow. 113.

Teraz Ilmenau, ale

inne ob. Blaeuw.

w XVII

w. jeszcze

No.'us Atlas 1635.

Ilmenow, podobnie jak GardoW

60

miast Litawa, Erlauf, zamiast Orlawa, Schmida zamiast Swidawa,

Sala zamiast Solawa

na

aba
780

d.

t.

ga,

ba, da, ca,

ma, na,

la,

ra, sa, ta.

u Rzymian Albis, u Niemcw Albia, Elba,

Naba

Heiliba,

Kam ba

Komy

765

pod

r.

wpadajcej do Dunaju pod Regensburgiem,

Winda

(pniej Unstrut)

r.

dopyw Dunaju z pnocy,

1040 = Kuba dopyw Rzeny,

*")

dopyw

-)

Solawy,

Boda

784")

Nida w

VIII

dopyw Mohanu, Mim ida w VIII w.'^-^) potem Minden

dopyw Wezery, Solanza 900, dawniej Swalanza w Sulzgau/^j Eisga w X w.^-^) dopyw Radnicy, teraz Aisch,
Sala 784/'^) Solawa, Sala frankoska 777'*') dopyw Mohanu, Rocotula 777^^) (Rotala, Rokitna) dopyw Dunaju,
Stahla 1072 (Staa) w okrgu Saalfeld, dopyw Solawy,^^)
Hassela 1074 tame u wierzcliowin Solawy,
Hursilla
^-)
dopyw Solawy,
979 w mark. Eupnitz,''^) lima 821
Holzemne
pniej
dopyw
Body,'''-^) Hisna
Hltemna 814
w.

''*')

*^)
An. 765 super fluvium Naba. Dronke. Cod. N. 26; an. 863 Nabawinida.
Erben. Reg. N. 31; u geografa Bawaiskiego Bac.
niektrych kodeksach omykowo Rota.
*M Raumer. Regesta N. 29.
:

Vinda, qui postea Unstrutum dicta

*-)
talis.

*^)

Forstmann. Ortsn. Nida

**)

An.

Wedug
a nie
s.

QOO

in

pago

s.

Eckhard.

De

rebus Franciae Orien-

s.

1028.

fluviolum,

iuxta

nazwy Swalafelda.

Rotli.

Solanza.

vocatur

qui

wczenij zwala si Swalanza od nazwy

ta

mona uwaa

co

Mimida

1078,

Solanzgouue

komentatora rzeczka

Swalawa,

r.

KI. Beitr.

Swala,

XVIII

113.

112,
'5)

Trd.

est.

25.

I,

In

loco Hohenstadt,

qui sita

est

ju.xta

ripam

fluminis

Eisga.

Dronke,

22.
*8)
*')

Raumer. N. 30.
An. 777 Hamalumburec super

'*")

Szembera.

lOj

Inde

Saalfeld. II,

N.

in

Stahla

et

per

descensum

2.

*2)

jak wyej N. 3.
Codex N. 720.
Forstmann 830.

5)

Ibid.

^)

Schultes,

61)

Dronke.

fluvio Sala.

Dronke. Cod. N. 57.

Zap. Slow. 20.

793.

in

Sala.

Schultes.

Gesch.

Koburg-

..lv

men

U r sen a

(BewerX

Lerna

W limme

iieburcfskiem.
^

;.

Wizena 780 (Wiee;,

Helmana w X w.''') pniej
Rzena,-^"') Druna w VII w.

786 (Oertze),

786 (niewiadoma)/^'*)

Regana
w VIII w.'*)

Heime,

Lab\

).

r.

882

(Trawna) dopyw Dunaju. Sin na 800

w Buchonii,*^**) Goztima
Werna
"^aalfeld/"')
Ovacra 747/'-) pniej Oker, Ora 7S0' dopyw aby,
Dubra w VIII w."*) potem Tauber dopyw Mohanu z poudnia, Labara r. 731*'^) dopyw Dunaju pod Regensbur-

Truona

geni, teraz Laber,

Weimarem
kry,

Wimeri

Scuntera8i4''";

Wippera w

teraz Schunter

dopywu- Laby;

trzeci

A lara

'*)

')

804'*)

''")

ilitha

Iisselbach.
Codex. Pomeraniae dipl. X. i.
Raumer. N. 424.
Rzeki pod r. 786 wszystkie w Hasselbachi.

rzymsk nazw
<*>)

CoJex

i.

opanowawszy
rzeki Reginura.

J;

brzegi

8.

II.

^_...

,.

Dunaju okoo

.....

......

KI. Beitr.

III.

r.

...

508,

wyej.

Scbultes, jak

')

'^)
"*'}

"*)

')

geografa

Raveskiego Dubra (IV,

24^;

Tubera

1060,

25,

pniej

339
\v

ni

Frstmann 439.
Lapara 731, Labara 829, Frstmann 884.
Frstmann 1538.

lennie Tauber.

Raumer X. 61.
Frstmann 1551.

Raumer X.

398.

potem Allera 1013.

-- --'':.
Gera, Geraha ~
niej 17. 2.
iiid. 43,

-i

...:^

sobie

22S.

Ovacra 747, Obacra 748, Ovacra 775, 997. Raumer X. 22. 23,
Ora 780, Hora 968, Ara 1009. Raumer. N. 26, 28, 2 '2, 398.

**)

.. .

Frstmann 430.
Dronke. Codex N. i5g.

**')

::-kiej

przywaszczyli

"-)

"')

patrz

teraz

Thietmar.

r i wary,

"*")

Chro. II, 14.

w. Reganum. Wyej

Tongera
A ller, Gera

do Sola wy,***)

999 pniej Hiera (Jara ?) pod Erfurtem

"'')

dopyw Owa-

dopywy: jeden do

w. (Wiepra) trzy

Renu, drugi do Unstruty,

loog****)

potem Wimera pod

769'"')

E"

Raumer X.
"c---*-

r-

-laL^emu

nn/:%vy _H;jr.i

102

Krema dopyw

teraz

w. pod

Goslarem

Slidesa w

O sta

albo

'')

Dunaju

(Hoa),

N ersa

Rakusach,

teraz Schlitz,

w.,'"')

786"") teraz Oste

Gosa w VIII
w Hessenie,

'*)

863

dopyw

Ho sta

Fuldy,

Hanowerskiem, wpada przy

aby, lisa 995'") (Ia?) dopyw Owakry, Suita

(ta?) dopyw aby, Agasta 859''') (Aista) dopyw Dunaju w. gr. Rakusacli, Wisinta 1072**" w Saal-

ujciu

1136^**)

feldskim u wierzchowin Solawy.

Do

kategoryi

tej

nale: Tulba dopyw

skiej,

Mil da w Altmark,

Brenz

dopywy Dunaju

\y

Altmona

franko-

Sali

Brenta

pniej

Riesgau.

na ua,

icha.

Ratenza 796, Radentia 810 *^) = Radnica dopyw

Mohanu, Baginza 912 ^-j = Bagnica dopyw Radnicy,
Itisa w XI w.^'^) :=Itica teraz Itz dopyw Mohanu z pnocy, Yarinza w IX w.*^*) = Warnica dopyw Dunaju,
stanowicy granic midzy Bawarami, a Szwabami, lisica

= Iy ca dopyw Dunaju pod Passowem, Sabini= abnica, Dambinich 1049 ^") = Dambica,
cha
Timnich 1141 = Temnica,^^) Bystrica 830, Bresni1

01 o

^^)

998*^'*)

'

^'*)

'^)

Goslar a perlabente fluminis Gosa. Corberus. Goslariae.

Codex traditionum Laurisheimensis T.

fluvium Neisa usque in Nerschinam."
'*')
Forstmann 1276. Slitysa r, 1012.
"<*)
Hasselbach. Codex N. i,
llsineburg 995. Forstmann 831.
"*)

I,

71,

in

hist.

pago

1675

Hatluaria

16,

super

''>)

**')

Codex s. a, 1108,
Codex Moraviae N. 35.
Gesch. Sachsen-KoburgSchultes.

81)

Forstmann 1146.

82)

Paginza

83)

Idasa,

')

Erath.

")

Boczek.

trage I,
8^)
*s)

86^
8")

r.

Saalfeld II,

2.

912, ibid. 11 17.

Itasa,

Itisa,

Ytysa

w XI

w.

pod

Koburgiem. Roth. Kleine Bei-

131.

Teraz Wernitz. Bakmeister. Allem. Wanderung 154.

Forstmann 831.
87j 88^
Szembera, Zapad. Slow. 19

An. 830

20.

a fonte rivuli. qui vocatur Mystrica (Bystrica)." Erben.

N.

24.

cha

852**)

dopyw Dunaju

Breznica

Ilica, a

Krema, Sirnicha

dopyw

Dunaju,

821

r.

786

1035

sonego

Herbie

Smerbizi^*) 1060 dopyw

Yisscoz

Ciinzictia*'^)

nu,"')

sku,

'*-)

w IX

alo wica

:i=

jeziora

Oerze,

r.

Bawaryi

^^'

Wald-

Sali frankoskiej,

Mansfeldskiem*^)

a.'*)

dopyw Hemy,

wpadajcej do Allary,

dopyw ReCiyica dopyw Moianu

czasie

wzmiankuj si we Fran-

Wesciniz

W pniejszym

pnocy.

konii

teraz

767,

pnocy miedzy

= Milica dopyw

*')

Salica ze

niedaleko Seeburga,

j;;'-")^ irnica

r.

Slevize

Milzisa

sassen;

Salca

163

w.

Odenwald,

Trebnica Trostenica (Teustritz w WunsidelLubnie a, Olesznie a, druga Oesznica, Poczi

nica

Wa

Pulsclinitz),

:)

Mucliowica

mitz),

m
agnica

c a (Formitz),

(^Musciwitzj,

C li e

c a (Kul-

(Zegnitz),

Lokwica (Louitz), Porsznica, Lopanica, Regnica, Kremnica, Swescinitz, Lamitz

wszystkie w Waldsassen,**) tame Mutnica (Mitewitz)
Teuscliinrtz,

'**'^)

Kubica, Bystrica, Hrabica dopywy

Nordgau:

Kuby, a

r.

dalej

ku granicy rakuskiej mnstwo potokw

grskich z nazwami:
i

za

r.

tym podobne.^"')

O)

Boczek.

Codex N.

35.

')

Erben.

Regesta N.

9.

*)

Holle.

1842

")

Blanica, Bystrica, Jawornica

s.

Die Slaven in Oberfrankea,

Arch.

fur Gesch. v.

Oberfranken,

20.

Frstmann 1028.

*)

Ibid.

*)

Ibid

II,

Thietmar. Cbr.

2 18;

II, c.

14.

C7\ nie "Walerowica?

1!

Salsam mar.
Porw. Walerowa

"

XT'

'v.

pra-

wej strony Laby.

Forstmanu ^oo.
*^ In pago Rinensi in monasteii qiiod vocatur Laaresham Super flaviam Yisscoz.
Codex tradit. Laurisheimensis II, N. 204, i w wielo innych miejscach. Z Wisscoz
powstaa Weschnitz, po sowiaska wypadaoby nazwa Wysznica.
*)

*)

*")
'")

Dronke. Codex N. 340.

loUe, jak wyej, w Arch.

fur Gesch. v, Oberfrank. i,,:.

Triibes Wasser. Bakmeister Allem.

Wander.

156.

.;.

164.

na

R
w

772

tna.

h i n a 766 (Reczyna)

Wingartheiba,

Nerschina

O u es ti na

863

'''')

"-

-)

vina

747 dopyw Fuldy,'""*)

Bibervina (Bobrowina),
dopywy Mohanu wGrab-

Fliedina

Hessyi,"'"')

(Chwastina)

Moing"avio,

w.

w. w ol<olicy Szweinfurtu,^*^*')
mina w
Nardina 853 dopyw Dunaju w g, Rakusaci,'"*^) TreII

feld,^"")

bina

VIII

863

Do

772,^^*)

i"2)

10-*)

Dronke. Trd.

105)

In pago Hattuaria

Nerca

usque

Wilina

sie

ad

fluvio

Neckare

inter

Gaminesbach

3.

Nersam.

fluvium Nersa

super

Cod. trd.

risue

Lauresheim

Per fluvium Biberwine

in l^orbach, et

per transversum in Biberowa iuvium,

deorsum

in fluvium

Radaha,

et

a.

in

Nerschinam

863, p. 71.

Ner-

Byy wic

rzeki

et

rivum

et per

per rivum ejus sursuni in Biberbach

usque in Stcinacha,

deorsum

ejus

deorsum per rivum ejus usque in fluvium Questina.

Byty wiec rzeki: Bobrowa, Bobrowina
T. I, 130.

iO'y

jest

bacli

Nerczyna.

100^
sic

Dronke. Co.lex N. 28.

An. 772 in pago Wingartheiba super

Ulwina. Codex trd. Laurisheim. N. 2893.
'"^)

schina

Nelcaru.

Gam ines

Je mina.

et

wtpienia wczeniej zway

bez

ktre

Cocliina

dopyw

''')

nale: Wilin-bacli

dopyw

1014

108 "-) blizl<o Halbersztadu,

VIII w. pniej Kocier

kategoryi

tej

(Byczy na") teraz

786

Wiimme,''") Prisatina

r.

aby,^'^) Ilisina
czy Cocina

Bici na

Nordo^au J*^^)

Wieste dopyw^

to

keltische

dokum.

nazwa r. lim
Wortformen.

los^

r.
i

Dok.
i

in

XI

et

per jrivum cjus in

flumen Moin,
w. Rotlid.

et

sic

KI. Beitr.

strumie Bbr.

777 wzmiankuje si rzeka Elm. Wedug obja.nienia Rotha

od niej Ilmina. Ilmina oder lima sind also keineswegs

(Roth KI.

Beitr.

85) ale

nic niemieckie,

wic

jakie?

Frstmann. Ortsnamen 1071.

Codex X.

109)

Boczek.

"O)

Hasselbach.

1")

Versus Yerden, ubi Prisatine fluvius

"-)

Erath.

41.

Codex

Codex sub

i.

intluit

Albiac;

Raumer N.

4''4.

1108.

^'''^
An. 795 Cochana, Chochina, Cochingowe; 1024 Chochcn-gow, w IX w,
Kocheren juxta Chocharam fluvium,
powoli wyszo: Kocher. Bakmeister. Allem.

Wand.

103.

1'*)

Codex Tradit. Laurisheim. jak

wyj.

i65

Zakoczenia mezkiego

rodzaju.

Oprcz wyej przytoczonych nazw eskiego rodzaju zakoczonych na

nych

</,

znajdujemy jeszcze kilkanacie nazw rzek zapisa-

pomnikach

zakoczeniami mezkiego

nijakiego rodzaju.

Istros (u Herodota) 444 r. przed Nar. Chr., Ister r.

u
Jornandesa, po sw. Istra "') nazwa Dunaju, u GreS50

kw Da nu vi u s, u Rzymian Danubius. Po Jornandesie

od poowy VI w. nazwa Istry znika, zostaa nazwa Dunaju,
ktr Niemcy przyswoiU sobie w formie Donau.^'")
Cusus Marus u Tacyta w kocu I w., u Niemcw
Marbach, a po sowiasku zapewno: Kuzna MoGuzen
i

rawa dopywy Dunaju

gin

u Polakw

Nawy

"')

nazwa

tej

e
jest

rzymskiej Moenus, u Niem-

nazwa czeska Mohan

w sowiaskiej
takiej

Mogan, MaMohan,

1157"") u Czechw

r.

Istry

rzeki

Rakusach.'^')

g.

M ogonowa
Men z dawnej nazwy

cw Main.

796,^'"*)

jest

rzeczywist

formie nie znajdujemy u staroytnych.

samj formy

jak

Bystra,

jak

Istra

po-

Sd/e,
Mo-

jjubernii

skiewskiej.

wywodzi nazw Dunaju od keltyckiego pierwiastku dun

fortis,
kocwki u b i. Inni take w keltyckiem rdle szukali ratunku.
i
Miklosicz nazw Dunaju za obc Sowianom ogosili.
Szafarzyk
Tymczasem
w Slowiaszczyznie peno podobnych nazw. Dunajec dopyw Wisy, powstajcy
"")

/uiiss

intrepidus, audax
i

Dunajcw, Dunaj dt)py w

Wiby w miecie Witebsku
Zadunawie; w Warszawie Dunaj ulica nad Wis; osady,
Dunajw w Brzeaskim obw. w Galicyi, Dunajec Biay Czarny w obw.
Sczskim, Dunice, Dunajowice, Dunawce w Czechach. Staw pod Brnem
w Morawie niegdy zwa si Dunawa, a teraz mwi si na Dunawaci";
Dunajw w Sowaczynie Dun a wice w Styryi iDunewitz); rozlew wd
Do na wica w Banacie serbskim; Dunawce w Banacie niemieckim. W Czechach piewaj: ,.stoi hruszka w szirem poli, pod tej hruszku dunaj bee, w tom
dunai troje ryby." W okolicy ytomirza dotd piewaj: oj dunaj, dunaj
wszdzie po Slowiaszczyznie mnstwo pieni w ktrych dunaj
po doyni dunaj"
oznacza wod Cob Szembery Zapad. Slow.
Nie ma wic powodu udzi sie
14).
keltyckim dun, kiedy w rodzinnym sowiaskim rdle znajdujemy ten pierwiastek
z

biaego

nad nim

czarnego

r.

ulica

rozpowszechniony w mowie.
"") Tacit Annales 62, 63.

moga pj nazwa

Czechach.
"^)

"")

rzeki

Kuzny,

Wedug
z czeni

Szembery od kuzu, drobnego krzemienia

do porwnania Kuzuwa
Kuzy osady
i

Zapad. Slow. 118.

Dronke. Codex, Frstmann 887; Moin 779, Rolh. KI.

Boehmer. Codex Menofrancofurtaniis s. 15.

Beitr. T.

III,

38.


na nazwa

ujciu

rzeki

tej

po

786,

niemiecku

Bese

786

Rethratanze
dopyw Radnicy, Alend

przekrcili J-)

Rezat'^')

dopyw

'2-)

Laby.

Teraz pierwsza

Huy w X

zwie si Aland, ostatnia Biese. '-^)

Holzemme na pnoc od
niej Nette

pyncy w

strumie do Dunaju

nici

dopyw

w.

Net ggy,^-'^)
Boi-bacli 830

^-^)

oczywicie

Rakusacli,

g.

p-

Bohana,^-") do czego Niemcy

pochodzeniu nazwy Renu wiele mwiono,

dodali bach.

Halbersztadtu,^-"*)

Note, pod Hildestieimem

nazywa si Boh,

to

Mogonowa, a
pooonej: Mogunciacum, Mohucz,

roku 1157

ktr Niemcy na Maintz

z

wyej przytoczotake nazwa osady

nazwy Mohanawa, wskazuje

chodzi od

przy

i66

albo

(pols. run),
dotd nie rozstrzygniono.^-*)
kadym razie za prawidow form tej rzeki, wypada
uwaa Ryn, jak mwi Czesi, a nie Ren. Ponmiki do-

pochodzi od starosowiaskiego rynuti

ale czy

od

czy

innego pierwiastku

Mogin ex

'-''}

Rezat

'21)

Wand.
po

'--)

tej

Alend, inde
1-^)

Radnicy

Karol
in

Wedug

Nomen ab

infuso

137.

Retratz.

Bacmeister Alem,

nazwa z dwch czci zoona: ostatnia jest

sowiaskiej nazwy Radnica, a dodatelc Retli uyty dla
od gwnej rzeld Radnicy.

retyjsltiej

W. okreli

Sowiaskie nazwy
III

r.

l:)iskupstwa Werdeskiego..
Roduwe. Raumer N. 33.

granice
in

tych

rzeki Precekiny,

'-'*)
An. 997 Otto
(Raumer N. 339).

Slo\?.

widocznie

rivum Bese, inde

sowiask nazw
etc.

Umstellung aus Retratanz,

vielleicht

tlmaczeniem

prostu

est."

Forstmann. 1038; Szembera. Zap.

154. Reth-ratanze

odrnienia

fama sonat, Mogontia dicta

ut

qiio,

Moguntia Mogo.

recipit

rzek

niewiadome.

Niemcy

Niektrzy

inde

rivum

in

domylaj

si,

przerobili na Aland.

nadal

biskupowi

1048

wzmiankuje

halbersztadskiemu lasy Hacul,

si

cvitas

Huysburg

Huy

Harzgau.

Wort Hui ist noch unerklart (Forstmann Ortsn. 791). I zasi z mowy niemieckiej lub keltyckiej objani, albowiem nazwa ta
czysto sowiaska. Pod ytomirzem do Teterowa wpada r. Hujwa. Sdz, e i Hu]
pod Halbersztadem jest skrceniem nazwy pierwotnej Hujwa.

pewno

badaczy das

nie da

Erath.

Erben. Regesta N. 24.

'-')

III.
128^

r.

997.

tradycyach klasztoru Altahaskiego

si wie Bogana,

Tom

Codex pod

'-')

i2)

19, 23.

Szembera.

nad

Dunajem czsto wzmiankuje

Torw. I-lotb. KI. Beitr.

tem miejscu gdzie strumie Bohbach.

Zapad. Slow. 213.

16/

choway nazwy dwch wysp na

Rynouwa, ktr w
Nazwa

tej

Ryn,

maj

Ren
w

jeszcze

Rozwaajc
eskiego

r.

1250 zwano take Siei nre werth.'**")

wyspy wskazuje,
nie

kryy si

jeszcze

nad

rodzaju,

rzek formy sowiaskie

prawidowo zakoczone na
czysto

d.

eskiego
byy eskiego
Pniej

niedbao

pisarzy,

ledwo kilka

rodzaju:

dla tego wszystkie

Bobra wa

Dubra-

odpadniciem kocwki zostay:

wymawianiu

zjawiy si: Bbr, Dubr, Wiepr, a przez

zmiknienie WieprzJ^') Podobnie

nazwy rzek majce obecnie

zakoczenia mzkiego rodzaju, pierwotnie musiay

Dunaj, Huj, Mohan,

rodzaju:

nazw

kocwek.
rodzaju

Bobra, Dubra. Wiepra, na koniec przez lenistwo

i

170

Dunaj, Huj, Boh, Mohan,

rzeka jest

ich pierwotnie

wa, Wieprawa

sowiaskie brzmienia, dawno

zepsuciu przez odpadnicie

U Sowian

XIII w. mwiono

przytoczone nazwy rzek widzimy,

inne zakoczenia; mianowicie:

ju ulegy

nazwach miejscowych.

Note, ktre zachowawszy

nazwy

ku poudniowi

1073 niedaleko Moguncyi,'-**) druga wicej

Maro w a

Renie: jedna

Bog

dawniej

by eskiego

wymawiay si Du-

si tych nazw
w formach skrconych wskazuje na wczesne bardzo psucie si
nazw miejscowych, ale porwnawszy nieliczne wyjtki z massa 170
nazw, musimy przyzna, e a do XIII w. w mowie sowiaskiej
przestrzegano dawny obyczaj, dajc rzekom nazwy prawidowe

nawa, Hujwa, Moganawa, Bogawa.

eskiego

128;

feldensis.
>>)

Zjawienie

rodzaju.

Prope Mogontiam
Annal.

s.

a.

in insula

1073. Pertz

Reni, quae

M. G. V,

dicitur

Marowa.

Lambert

hers-

205.

Landau. Territ. 122.

Niedbao poznania ojczystej mowy daje si czu obecnie nie tylko

w rozmowie, ale w pimie, czego lady znajdujemy w skracaniu nazw rzek pisaniu ich nazw w rodzaju mzkim.
Odwieczna nazw Wisoka niektrzy ju zepsuli
piszc Wisok, podobnie jak przez nieogledno wprowadzono w uycie Bbr, Nur,
'^')

Narew, zamiast Bobra, Nura, Narewa.


Prawidowo

t68

zakoczenia

szedziesiciu kilku

nazw
sowiaskiego brzmienia, uderzajcym sposobem
wiadczy, e nie Kelty, a Sowianie pierwotnie osiedlili kraje
miedzy grnym Renem a
e nadajc nazwy rzekom So-

na

obok

a,

stu

ich

ab

samym zmysem oglnym sowiaslcim,

wianie kierowali si tym

aby

<try na wschd od

Trcy

poudnie do

Italii

same nazwy

rzek, jakie

na przestrzeniach

i,

wytwarza

znalelimy

do Oki, a na

ogromnej iloci takie

w poudniowej

wschodniej

Germanii.

Nazwy

b)

Bukowina.

wzmiankuj si

gr.

pamitnikach

J.

Cezara o wojnie galskiej

Germanii gry zwane Bakenis

Cheruskw od Sweww jakby mur naturalny

grach

Swewy

si

gromadzili

dla

silva,

litre

W tych

dzieliy.'^-)

odporu Rzymianw, postpu-

wodz J. Cezara od Kolonii nad Renem.

epoce
XVI w. wzmiankowane gry syny pod nazw: Bu-

jcych pod
od VI do

albo po prostu

conia silva, ^'^'')

ich liczya

si

do

Buconia, Buchonia,

rozlego

ktr w. Bo-

Vultahi (Wtawy),^^'^) nad

r.

zbudowa klasztor fuldeski. Usiowania badaczy wyprowadzi nazw tych gr z mowy keltyckiej, nie s wstanie zami
nifacy

dawniejszego

w XVI

w.

pojcia

Zygmunt

Puchowa pisa:

wnem miastem Fuld,

bukw,

krainie

Bukowinie,

pokryta lasami bukowymi

Fliedena),

do jMohanu

Horlof (Hornufa)

t.

i''^)

De

''''')

Gregor. Turon.

'''*)

Juxta

Cod. N. 2;
751.

(]ui

dopywami

40.

g-

pyn

rzeki

(Lutrawa), Fliede
:

Nidder,

Nitorne,

dopywami:

Salz-

lo.

Fredegar

dicitiu

Vulta

c.

87.
silva

Bochonia.

an.

750.

Dronke.

nionaster in loco, qui vocatur Boconia, erga ripam fluminis Yullaha. an.

Dronke. Cod. N. 4;

Dronke. Cod. X.
135^

uder

Kinzig (Chinzicha)

bello Galiico VI,

ihivio,

Nida

d.

II,

fSzlirefa),

ktrej
z

dbowymi. ''^^)

Z gr Bukowiskich, obecnie Vogelsberg zwanych,

wpadajce do Fuldy: SzUc

Buchonia, kr-aina

in

soliludine Boconia.

juKta

Hiuiuni Yuldalia. an. 7S-.

5.

Kosmografii Czeskiej 1554

r.

S.iembera. Zapad. Slow.

131.

169

bach (Salzaha), Steinau (Steinaha), Bracht (Brahtaha), Orb (Orbaha), Bieber***)

III

w. Alemanni zniszczywszy

ska na poudniowych stokach gr Bukowiskich,

Pniej Franki

osiedli.'*')

w V

wadz rzymsami w nich

w. rozcigTiwszy swe pano-

wanie nad Alemannami, opanowali Bukowiny, ktre

zostay

do rozpadnicia monarchii Karola

wschodnio -poudniowe podgrza Bukowiny

sposot)em

w
na

mocv

ic^

V,

przesyy

Lasy bukowe powoli zniky,

powstay urodzaje niwy, nazwa Bukowiny

posiadanie rodu teutoskiego.

karczowiskach

wysza

uycia, tylko

przypominr.

pynce

niegdy

gr

wody nazwami swemi

lud innego plemienia

podnosi

kraj

ze stanu natury:

Saltus Sla. -1
nazwa pasma gr cigncych
Wirawy ku poudniowi, z rozgazieniami w rne
^.

sie

;i.

dolnej

od

stron

do Smerczin. -Pasmo tych gr, dzielc kraj Durzyc-

dwie czci, stanowio rodek skupienia

schronienie

sie

ludnoci sowiaskiej,

podczas najazdw nieprzyjaci,

jej

jeszcze

XII w.

syno

krain sowiask, zwan od dawna przez Niemcw

'*'*) zapewno omykowo
zamiast SloYia. '^*)
^ilva Hartiza, Harz niemieckie przezwisko gr po so-

L o V

a,-

wiasku zwanych prawdopodobnie Smoliny. Po podbiciu Durzycw w r. 531, ludno sowiaska, skupiwszy si w grach
^..'*'*' Pniej,
Harzu, dugo jf^-^^^- <", niepodlego zach

'"}

Landau

**\)

Mnich bninMi;_r>k:

'i
70-79) pisa: Irut in Sallu Sclavorum, qui ob
k-nsiutem nemoris innbrosaoi juita lingua eorum Levia dicitor.
rocznikach Kweilinbargskich odnonie do dawniejszego czasa j,Laovia='. Bielowski. Mon. Pol

**)
.vie

Der Xame lovia konunt von luib, loib. La ab, Laabai .,

Der Yolksstamme SIaven wird wohl

der Thuringerwald auch genannt wurde.

am

einfachsten ais Waldlente von diesem 1 n i.b mit vorgeziscfatem s erkl.lrt werden.
wodurch das Lovia und Slavenland gleich hedeutend werden. Oherml!er. W''^rt'-r-

''-

V.

ki<.i/_

axonibu& concesisse

TheoJoru

omaem Thuringorum

vlvae concludant- F.ckhjrd. De

lerram, escepla
rchu< Kr^n,-; ,f- iri--- '. T
t

quam Loabia
^.

70

pod rzdem Saxonw,

ludno sowiaska pracujc

byciem

ywia sw narodowo

td

gr metalw,

jeszcze

peno

trzymajcej

boskiej,

We

grach ladw Sowiaszczyzny.

Windenhausen przeciowuje
matki

nad wydo-

do XIII w.

do-

wsi

dotd drewniane wyobraenie

sie

na onie martwe ciao

Miejscowa ludno, zniemczona, nazywa

Zbawiciela.

posta Pomaj-bok"

(Pomagaj -bg).

tem miejscu gdzie obecnie gry Harzu, Ptolemeus ka-

gry

dzie

Mylibokon."

sowia.skiemu

Brzmienie

^^\)

tej

nazwy

odpowiada

mily-boh.

Waltsazzi w

okrg

VIII w. (Waldsassen) zwano

grzysty

Mohanu granicy Czech J*"^) Sosny, te^az

Fichtelberg, przytykay na pnoc do wyyn gr Sowiaskich
w Durzysku, a na poudnie ze Smerczinami stanowiy pocztek Szumaww, cigncych si dugim pasmem ku Dunajowi.
N ortwald,'*'^) Silva nortica, Saltus Boemorum, take Silva
Bohemica zwano w wieki rednie hwozd czeski, poczynajcy si
Ohry. Hwozd
blizko Kronachu od Smerczin, u rde Mohanu
Sosny, u wierzchowin

zwany take Szumawy, stanowi granic Czech od Frankw,

ten,

po opanowaniu przez

nich

Burzyska

r.

531,

pniej od Ba-

warw.

poudniowej czci Szumaww, przy zaomie ku wscho-

dowi, wzmiankuje

si

r.

830 mons

Aho r ni c,^'*^) w

miejscu, gdzie Ptolemeus oznaczy gry Gabrita."

tem

wanie

Wedug

wy-

kadu badaczy Gabrita" jest przerbk nazwy Jawornice.^^'"')

Nazwa niemiecka Ahornic, po sowdasku znaczy take Jaw^ornice.

Tym

sposobem nazwa grzbietu Jawornice trwa niezmiennie od

Ptolemeusa

1")

do naszych czasw.

i1/5j/fpzwv opo^.

Geog^r. II

c.

u,

7.

An. 779 in pago Waltsaze. Dronke. Cod. N. 68.

1^^)
De nemore secus Kranach, quod vulgariter dicitur Nortwalt. an. 1194.
Erben. Regesta N. 422; inne wiadomoci Ireczek. Slovaske Prawo I, s. 5.
'*i)
An. 830... in ripam Danubii usque in Bohbach, et ultra Bohbach sursum
'12)

usque

in verticem montis, qui

'*'')

Szembera.

nuncupatur Ahornic. Erben. Reg. N. 24.

Zapad. Slow. 131.

kolei,

od VI do

gdy jednak

wskaza
leni

I/I

poznania stanu osiedlenia Germanii

dla

epoce

wypadaoby wzi pod rozwag nazwy osad,

dokadnego wykadu rzeczy, koniecznem jest
geograficznego pooenia kadej osady, zniewo-

w.,

dla

miejsce

jestemy przedstawi najprzd podziay

Podziay

2.

rde

Brak

tworzy podziay

terrytorialne.

terrytorialne.

dziejowyci,

na mocy ktrych moglibymy od-

terrytorialne

Sowiaszczyzny

podbitej

r.

531,

pod rozwag pniejszycli podziaw nie-

zniewala do przyjcia

Zdobywcy, znalazszy Sowiaszczyzn podzielona na

mieckich.

plemiona

upy, powstae

naturalnego

kw, nie mieli potrzeby, zapewno

podziaw

terry torialnych

rozwoju

monoci,

w cigu

stanowienia

ktre wy-

a korzystali z gotowych,

wie-

nowych

starczajc potrzebom ludu sowiaskiego, bezwtpienia przydatne

byy

dla

administracyi

cudzoziemskiej, ograniczajcej

wnie wybieraniem podatkw

rekwizytw wojskowych.

si g-

VIII

poczy si zaradza podziay administracyi kocielnej, ale

takowe dopiero w kocu VIII w. wystpuj porzdniej, mianowicie od czasu ustanowienia przez Karola W. biskupstw w Gerwieku

manii.

Z pomnikw VII

Viii w. dowiadujemy si,

e w

krajach

sowiaskich, podpadych pod rzdy Frankw, Saksonw

terrytoryi

niemiecku

by

niektrych

Marki

na

wzgldach sowiaskim opolom, obczinom. gminom.

ju w VII

pasmem

podzielony

Ba-

zwa si pagus, po
marki, odpowiadajce

warw obrb administracyjny

a u

lasw,

miay

w.

zaciosami

granice, zwykle biegiem rzek, czsto

na drzewach, a niekiedy

pooeniem

osad oznaczane

jakich

by miejscowociach spotykay si kresy gra-

niczne sowiaskiej

ci

Jornandesa,

niemieckiej

narodowoci

VI

w. z pewno-

Wszake zwaajc na wspczesnego wiadka

mniemamy, e ludno sowiaska sigaa wtedy

nie wiemy.


do gr Czarnego

jeszcze

dobnie

By moe
i

przed

sowiaskie osady pomykay

Alpach

ale

wnia,^***

do

r.

ludy

u wierzchowin Dunaju do

Jornandes upe-

jak

panoway ju

stronach

Renu

jeszcze na porzecze

do jeziora Lemaskiego,
tych

Szwaby w Alpach
ich dzielia

w okolice gr Bukowiskich,
w cigu trzech wiekw siedzieli.

llessy

531

r.

do rzeki Wltawy, a prawdopo-

lasu,

na zachd

nieco

dalej

ju

gdzie

172

r.

niemieckie:

Warnicy, ktra

od Bawarw, szerzcych si na porzeczu Dunaju

Innu; Alemanni nad

Renem

dolnym Mohanem, a od nich

na pnoc Hessy, Franki, Saksoni, granice ktrych od Durzycw giny w lesistych okolicach porzecza Wtawy a do poczenia si jej z Wiraw^^') (Werr.) Ztd nie pewnymi manovvcami kresy Sowiaszczyzny posuway si na wschodnie porzecze

Wezery, gdzie okoliwszy od

zachodu

biegy na porzecze Owakry,

tym

przez

lasy

kamieniste

od Ilmenawy zmierzay ku abie.

wzgrza na zachd
granice kraju

ztd

pnocy gry Harzu,

w poowie VI

czasie zacinionej

w.

Scytyj zwanego, a

nad dolnym Renem

to

o Germanii

Wezer, ledwo

gdziekolwiek wzmiankowano.^^'')

Stosownie do wskazanej
szczyzny

dziaw

w poowie VI
terrytorialnych

w.,

granicy Scytyi,

si okazuj w VII
Bawarw.

jakie

panowaniem Frankw, .Saxonw

U
midzy

wierzchowin
rzekami

^''")

Szczegowo wyej

1*')

ks.

dyplomie Karola

Frankw czytamy:

I,

W.

ujciem Alemunis

nice

811

gosi:

villam

Yisara siiam.
^'^)

cujus

terrytoryi

rozgraniczeniu

.silva

est

Dronke.

et

quae vccatur Bocchonia. Rotb. KI.

do ujcia Wezery,

vocabulum Salzhunga

Godex

537.

terry-

wida

to

Saksw od

N. ad Kassel) quaiu

Tunc pergens ad locum

Yualbisbecchi (Waldau S. ad Kassel) inter Wiseraa

Durzycw sigay

rzymskich,

(iMtmiihl),

venil ad villam... Vulvisanger (Wolfsanger

partem (juendam de

VII[ w. pod

4.

r.

tunc temporis Franci et Saxoiies inhabitare videbantur.

(licitur

po-

jej

na ziemiach niegdy

Dunaju,

Warnic

Sowia-

raczej

przystpimy do rozpoznania

Fuldaa
Beitr.

I,

dokumentu

in (iinibus T.huringiae

qui

proprisit

sibi

J^c

gra-

174.
r.

841,

ktry

super lluyium

Salzungen ley po lewej stronie dolnej Werry.

Jornandes. de Orig, Getarum

c.

5.

zwaa si Rhaetia transdanubiana, w odrnienie

od waciwej Recyi, na poudnie od Dunaju pooonej. Nazwa

toryja

Retiii

w mowie

niemieckiej

przelcsztacila

Do

cz^o powstaa nazwa Riessgau.''i

Brenz,

sze olcolice:

d u n,

Sw

albo

w mowie

niemieckiej

okolica

rowny

Rub

nad

znenia si

gau Sciwafeld.
lo c u

Wzmiankowane

Riess

naleay

mniej-

Swalafel-

r.

Swalaw,'**) ktra pniej

Sciwalbe, a

Centrem tych okolic

leca nad

by zamek

Niemcw przezwany

przez

Niemcy

okolice

m<|j

Rieze,

Albek-gau, take gau

Flinz,

a fe 1 d a

sie

zdobyli na

w pocztku VI

nia

wa-

Eicistadt

Rzymianach w kocu

Posuwajc si ku pliocy po dawnej granicy rzymskiej spotykamy dwie rzeczki:

Kochin, czy Kocin (teraz Kocher) wpadajc do Nekaru i Dubraw, teraz Tauber, wpadajc do Mohanu. nad ktremi okolice
\

r.oe nawet

VIII

sieCochergau

zwajr

w.

pooone na dawnej
midzy

przechodzia

na

Dubraw

r.

-a

leaa

ivuc!U'rga.u

miastem Windheim, przez ktre

dzielca

granica

wsch6\.i

okolic od gau

An. 762 pagus Rezi, 841 Retiense, 866

;rits

>

granicy rzymskiej.

Na pnoc od Riesgau

Ran gau

w.'*-)

Volkfeld.''^)

pago Rehtsa, 868 Reda, 898

in

Nordilinga tNrdlingen) in p. Rettensi, :oo7 in p. Riezzin, io'6 Rhetia, 1030

n p. Rieze.

1188 Riez, 1429 Riess, Recia provincia Svevjae." Bacmeister. Aleman.

Wander. X. 67; Rhetia

est

pagns Nottgowiae

modura. inter fluvics Brentam, Agiram

et

ducatus Baioarire, ac Sueviae post

Wernizam, usque ad Altmonam

et Danubium estensns. Czertkow. (Ile.iasro OpaidiiCKUi ILieJieHa, IIpuM^Hame s. 35^.

Z Heyberger'a. Ichonographia Chronici Babenbergensis diplomatica. Bamberg 1774.
^'^-)

et

pago nominato Swalafelda

la

!uper

omniUach: Swalafeldun 793, Swalaw

K!. Beitrli-e T. I. 226. T. IV, 227.
\

'^-j

Wedug

ubilocus

qaod

favio

Swalawa

an. 793.

u Terr.

Eistetc

Rolha Hawan- opanow\.li

jk-ilcc

innych

Rolh.

Svaleveldc

2'jO.

R.jtnsh

Beit.

T. III. 228,
'**)

Chochina

An
i'c

795 ubi Oorana tluvius (Oehringen. induit in Cochane; an.

Chocliina;

VIII

v,

in

1024 in

pago Cochen, Cochingowe 1024. Chochen.

Dabragawe, 889 Thuhargowe. Bacmeister 110.

'"y

Vinc!^iii

TerriL 269.

_.;i

iinibiij

p.gonim Yolkfeld

et

Rangew

positnm*

Landan.

Rangau

ale

okolice Iphigau

dla oznaczenia jednej

teje

Po nad Radnica leay

z

Radanzgau,

prawej

Golachgau stanowiy osobne dziay,

nazwy

niektry ci razaci

174

Rangu

uyway

Ipliigau

si

okolicy.^'''')

strony gau

z lewej

tak

Vo k f e
1

d,'-^')

miasto Babin zabudowane po

obu stronaci Radnicy, naleao po poowie do dwci wzmianko w anyci

gau,^''^)

Na wschd od Radanzgau do
kraina zwana

Norgau

Nordgau,^''") szerzya

burga,
Dalej

zwyczajnie

granicy

Czecli

obszerna

pismaci przekrcana na

si porzeczem Naby

do okolicy Regens-

gdzie nad r. Altmiihl spotykaa si z K e s ga u.'"")

ku wsciodowi po obu brzegach Dunaju, od Regensburga
I

cigna

si Do na gau, teraz, jak w okolicy

mwi, Tunka.^**^) Do Donagau
Norgau wczenie napynli
z porzecza Dunaju Bawary, ktrzy powoli rozszerzyli si w Radenzgau do r. Radnicy, Tymczasem napywajcy od zachodu
do ujcia

Izary,

Alemanni

Szwabi, Ost-Frankami zwani,

>50)

Ibid.

'^")

In Folkfeldero marcu an. 791.

siedlili sie

w Yl,

VIII

270.

wywodz od

Dronke.

Cod. N, 100.

Nazw

Yolkfeld

wasnego Folko i Feld

pole.
Roth. KI. Beltr.
T, II. s, 238, Ale ta gau cakiem zasiedlona bya przez Sowian, ktrzy pewno
podobnym sposobem swej upy nie nazywali. Czy nie waciwsze przypuszczenie

niektrzy

innych,

imienia

nazwa Yolkfeld

jest

przetlmaczeniem sowiaskiej nazwy: Wilcze -pole?

An. 1008 locum Bamberg..

'^*)

autem

cum

pago, qui Redenzegewi dicitur.,. Alte-

quo prefatus locus situs est. Landau.

Bamb. Cod., ktrego znale nie mogem.
podziale cesarstwa miedzy synami Ludwika Pobonego roku 839,
159J
w lic/bie prowincyi, wzmiankuje si: 10 Norogowi, Z tego badacze wnosz,
powinno si pisa Norgau, a nie Nordgau, sondern wie bei Noricum, die Gebirgsbewohner der Oberpfalz. Obermiiller. Saken u. Sachsen XV, 5,
160^
Obermiiller. Deutsch-Keltisches Wrterbuch, pod Kelsgau.
'^')
Od Neustad iiber Regensburg bis Deggendorf und an der Isar aufwarts
bis Landshuth und von da westlich bis zum Hallerberge, am nrdlichsten Donauufer, bis zum Bayerwalde. Obermiiller. Wrterbuch, An. 792 in pago Danubii; in
rius

pagi, qui Yolgfeld nominatur, in

Territ. 270.

Z Ussermanna.

Epis.

Danubii

pago.

Tronagowe,
(Austryi)

v.

w X

Roth.

Kleine

Beitriige

Tom

III.

s.

106,

112;

an.

1008

in

pago

Donahgowe... secies amne Danubio, Granice Bawarw od Marki

wieku stanowia rzeczka Ostra (Oster), wpadajca do Dunaju na

wschd od Passowa.

wieku

w Rangau
Tym

Radnic.

Ycrfkfeld,

spotykajc

sie

Bawarami nad

sposobem Radnica staa si granic dwch

toskich narodowoci: Bawarw

teu-

Ost-Frankw.

Na pnoc od Norgau leaa grzysta kraina Sosny, ktr

Niemcy ju w VIII w. przezwali Yaldsassen.^*'-) Poudniowa
cze tej krainy, midzy r. Rosa, wpadajc do Ohry Nab
zwaa si Wunsidelsko, u Niemcw Wunsidel. Pasma wyyn,
zwanych Smercziny, przeszkodziwszy Bawarom posuwa si dalej
i

na pnoc, zapewniy ludnoci miejscowej niepodlego

poowy IX

w
,

kierunku poudniowo

W zachodnim

dziale,

grzbietem od dolnej

Wirawy

wschodnim do wierzchowin

poudniow Turyngij

przerzynay

Gry Sowia-

od Mohanu.

cignce si

skie (Saltus Slavorum),

Mohanu

do

w.

Teraz przejdziemy na pnoc

(Werry )

na

dwa

dziay.

znajdujemy najbardziej wysunita na zachd

G r ab f eld,'*-^)
nazw Buc ho ni i,

ktr

gau

ju w

ale

VIII w. podcigano
r.

pod ogln

744 Karloman krl, nadawszy

Buchoni (Bukowin) klasztorowi Fuldeskiemu, zakreli jej granice od wschodu rzek Wtaw, ktra dzielia Buchonij od gau
Grabfeld,'^*) a razem suya granic dwch biskupstw: MogunNiemcw,

ckiego ustanowionego dla

skiego,

zaoonego

przez

w,

pniejszego Wircburg-

Bonifacego dla krajw sowiaskich.

Sam klasztor Fulda nalea do biskupstwa Wircburgskiego, ale

okrg jego po lewej stronie r. Fuldy (Wtawy) nalea do Buchonii

(gau

Vogelsberg),

Wettereiba.
Do Grabfeld

ktra

stanowia

cz

heskiej

gau

'-^)

przytykaa od poudnia S a a g a u na poI

rzeczu Sali frankoskiej,'*"*) a od niej na poudnie,

po nad Mo-

'*')

Codex N. 68, in pago \' ^11.^^1^. .-lu. 77^ m p:.

Badenahgouano. Roth. KI. Beitr. III 3. 40.
An. 756 in pago Grabfeld super fluvium FuMa. Dronke Co

*)

Dronke. Tradit.

"''^)

Landau. Beschreib.

>^'-)

Dronke.

Yocato, et in finibus

""J

Salegeue

v.

3.

Salegau

d.

Ganes Wettereiba 139

pagum

dalej.

situm fuisse ad Salara Franconico

Meno inflaentein.

176

hanem kolo Wircburga leaa gau G

od

Wtawa

miedzy

Grabfeld,

oz

Na pnoc

d.'*'*')

grami Sowiaskiemi

leaa.

g a u w odrnienie od Oster-gau o ktrej zaraz powiemy, a tymczasem zauwaymy, e w liczbie l<ilku okolic wchoe

s t

e r

skadu

do

dzacycli

marca,

niekiedy Lupinzgau,

Lupence

si

znajdywaa

Westergau,

prawej strony Werry, na gra-

ludnoci przewanie sowiask.

Na wschd od gr Sowiaskich, take lascm durzyskim
zwanych, kraina a do r. Solawy, a na pnoc do r. Unstruty,
zwaa si Turyngj, czasem poudniow Turyngj, w odrnienie
od lecej na pnoc od Unstruty Nordturyngii.
Turyngii
znajdujemy kilka dawnych up sowiaskich, z ktrych powstay

nicy Ostergau pooona,^*"*) z

niemieckie pagi, mianowicie:

Husitin, po

upa, centrem

obszerna

gau,'*'")

by

ktrej

wiaski, pniej Erfurtem przezwany.

niemiecku Oster-

staroytny grd so-

poudniowej czci

upy wystpuj: Orlagau z grodem Saalfeld nad r.

od niej na zachd Langwizza gau.'"')
burgward
i

Eckhard de

Fra. Orient

reb,

I,

Codex N.

Dronke.

Sala.

fluvio

i8; an. 777

Hamalumburec

801

an.

57;

pago

in

Suuanafeldun. Dronke. Codex N.

villa

an.

Solaw,''**)

Suiza'"-)

pago Sa]egavio super

Salegaue

Dronke. Codex N. 170.

^^')
An. 779 in pago Gozfcld. Dronke Codcs N. 68;
in

in

tej

796

villa

in

Chizzichc.

pago Gozfeld

24.

'*'*)
Anno 979 ^^ fluvio cjuodam Ilursilla vocato, qui lluit in Lupinzgowe.
Dronke. Codex N. 720. An. 1012 de Lupence marca. Dronke CodexN. 731.
tym

dyplomie opisane

granice marki Lupnitz.

i**'*!
Anno 912 in pago Hussitin. Dronke. Codex X. 648; Roku 957 Otto I
zamieni dobra Wurmerstat, Ottunpuch, Gozorstat, und Haliolestat in pago Usiti.

Codex T.

Gcrken.

*"'^|

I.

nadaniu

p.

23.

krlowej

polskiej

Ryxy arcybiskupowi koloskiemu

r.

aalfeldskiej krainy, czytamy: Sualaveldon castellum et quidquid ipsa (regina

proprietatis habere visa est, a

legem
s.

et

8.

upa

Orla
J'')

niae

ritum
r.

leaa

'"'-)

Po obu

Regiae

ringa.

gentis

illius.

1071 pisano:

take:

facta

Schultes.

terra Orla

hac

est

Gesch.

r.

Fiirst.

in

1057
Orla

Salaveldon, secundum

Sachsen

Koburg

Saafekl

adhuc semipagana. Schultes. 2 Abtheilung N.

prawej strony Solawy nad

stronach

d.

traditio

in

r.

Orl. Ob. wyej

limy. Schultes. Gesch.

12;

J^

1.

15.

Posse. Codex. dipl. Saxo-

mapa.

A. 104 burchward Suiza; an 1064

Posse. Codex. dip. Sax. Reg. N. 107

in loco...

126.

Suiza

dieto

in

pago Tu-

Grzysta okolice u wierzchowin rzeki Sa-

na porzeczu Solawy.

na pograniczu

licy

Bangau,

Pongau,

Badenahgowe,

zwano

Waldsassen,

Na pnoc od gau
niewielka okolica zwaa

Husitin

Pinzgau,^'-')

po prawym brzegu Unstruty

sie

gau

zao-

Engli,^"*) Engelin albo Angelat, a troch na pnoc

mie

r.

td

Hemy, gau

Unstruty przeciw ujcia rzeki

po acinie,

co

Yigsezi,''^)

nie objanionej.

Posuwajc

sie

rzek Unstrute na

za

opanowane przez Saksonw

w samym

r.

kcie miedzy Solaw

od

Querfurt, Szraplow, a

Helman,

Unstrut, gdzie Merzeburg,

na zachd Friesenfeld do rzeki

niej

Heim gau,

na pnoc

niej

leaa

okolicach Smolin (Harzu)

Od

Winidun.^""')

Hassegau

Ztd na

Heime, niewielka okolica zwaa

teraz

gowe,^'") od

a dalej

zachd nad

Nabel-

sie

grzystych

upa sowiaska, gau

Altgowe gau Eichs-

obszerna

na poudnie

niej

durzyskie,

ziemie

znajdujemy:

531,

Helmany, gdzie Altsztadt, Kukenburg.*'")

r.

Vi che,

v.

przerbka nazwy sowiaskiej do-

jest

feld u wierzchowin rzek Unstruty

Leiny pod

Getyng

mia-

byo centrem tej okoOd Getyngi poczynaa sie terry toria saskiej L e n g a u
obejmujca ujcie r. Werry z miastem Minden nad Wezer.'***')
stem Eschwege, ktre prawdopodobnie

licy.

'

^)

^'3)

KI. Beitr.

An. 779
XI,

p.

Pongau, Bergau,
*'*)

^5)

Landesg.
''*)

Grossler.

alt

An. 779
An. 998
II,

in
40.

pago Yaltsazzi vocato,

Der

Bangau, pniej Pinzgau.

in

in finibus

Vuihi

Badanahgouono.

Roth.

des Saaltzathales im Obten heist

Oberraiiller.

Worterbuch

s.

476.

Dronke. Codex N. 68.

pago Engli.

civitas

et

raehr gebirgige Theil

in provincia Yigsezi in Turingia.

Wenck.

Hessi.

38.

Gdzie

si schodziy

granice Friesenfeld

Hassegau dotd nie wyjaniono,

Die Bedeutung des Hersfelder Zelintverzeichnisses,

Zeitschrift des

Harz-

Yereins 1874, s. 114

118.
1") A. 922. Istat in pago Nabelgowe. Posse. Cod. Sax. Reg.
^'^)

Yindogowe pagus mihi

nominatus esse videtur.

^'*)

Aiksfeld;

Eckhard.

Vinda

De

rebus

A. 961. Locum Biscopestat

an.

1022

villa

in

qu

fluvio,

Fra.

I.

s.

68.

postea Unstrutum dicta

Orient.

I,

pago Altgewi; an. 950 Hoianusini in pago

Landau
Cod. I. 63;

Geislaha in pago EichesYclt. Posse.

Terr. 278.
^'''')

Tom

II.

Obermiiller.

Woiterbuch pod Leinagau.

est,

25.

i-j

178

aby na pnoc
Schwabengau w

Zwracajc na porzecza Solawy

Nordswawij

znajdujemy

gau,

Quedlinburga

ringen gau
si.'^-)

a do
a pod

Dalej

r.

Darlingau,^^^) nazwa

w,

widocznie od botnistej miejscowoci

jeszcze der

Od

okolicach

Body,^^^) a od niej na pnoc NordtuMagdeburg i do ujcia r. Ory rozcigajc

ku pnocy miedzy rzekami Or Utern (Okker)

w IX

znajdujemy

od Hasse-

ktrej

powstaa

grn Or, dzi

po nad

Dromling" zwanej. ^^^)

Nordturyngii na zacid

graci Harzu znajdujemy

pocztku IX w. Harzgau,^^^) ktra na poudnie sigaa do

Body,^**"j tam stykaa si z wyej wzmiankowan
Wind-

up

r.

miaa pagus Yentsgoi t. j. Wendengau,

z burgwardem Daleiem.'**') Pooenie Wendengau plcze si
zAmbargau by moe niemieccy badacze ten Wendski pagau, a na zacid

w Ambargau, w

gus wczenie zamienili

ju w

ktrej

roku 974

Au. 937 in pago Svevia (Raurr.er N. l32^an. 941 944 in pago Svevon
144, N. 146. Siidlich von der Bod, zwischen Wettin, Oschersleben,
Quedlinburg und Harzgerode. Obermiiller. Worterbuch s. 388 pod Nordschwabengau.
'8')

Raumer. N,

'82j

in

An. 854

877

pago Nordturinga
i83j

in

in loco

w dyplomie

pago Thuringia (Nord)

Wanzleva.

in villa

Raumer, N. 87

Honeslewe; an 888

8q6

loi.

Ludwika Pobonego kocioowi halbersztadskiemu, bez oznasi w liczbie innych pagus Darlingowe. Hermannus. Historia

czenia roku, wzmiankuje

Halberstadensis Episcopos
isi)

uorum

1675

vel hodie agreftes

An

sive

Derlingis populis,

1545 datum. Sed quinam

qui in Dromlingos abiere? Celebres nempe sunt

meminit Rudolfi episcopi Halberstadensis diploma

sint Derlingi, quis docuerit?

illi

6.

p.

Darlingow procul dubio nomen accepit a Darlingis

Dromlingenses, sylvam

et palustria

a.

Dromlingana incolentes.

p.

10.

Worterbuch 377;

in

pago Derlingen. Raumer N, 184.

miiller.

>*')

an. 961

przytoczonym wyej dyplomie Ludwika Pobonego, wzmiankuje si

pagus Hartingowe.

Hermannus, jak wyej.

An. 936
Raumer N, 125,,

in

i**"*)

187^

in

dyplomie

pago Hardago

koca

in loco

Westergroningen,

w. czytamy: in

villa

Luterun

Burgvardio quoque Dalehem in comitatu Herialdi comitis.

nad
i

r.

znajdujemy

Nette

Lutter nad

Her-

Derlingau bedeutet Waldwiesengau. Ober-

mannus. Hist. Halber. Epis. 1675

Hustafala, sive

Dalehum
Ten Dahlum w

nie tylko

Barembergiem.

Ambergau" zwano. Landau.

z
r.

burgwardem,
looi

Territ.

281.

ju.\ta

in

W
lecz

castellum

fluvium

Bod.

pago Yentsgoi.

..

hildesheimskiein

w pobliu take
Dalehem in pago

^
wystpuje, jako

civitas,

Schusaburg, teraz miasto Seesen na za-

chd od Goslaru. '^*)

179

teje miejscowoci wzmiankuje

sie kilka

okolic: Salzgau, Dersigau, Lerapooenie przypada na Ambargau. Rozgranitych podziaw

stosunek ich pomidzy sob dotd zo-

drobnych

gau/*^)
czenie

pagw, czy

ktr}'ch

Ztd cokolwiek na wschd, na porzeczu

midzy rzekami Alar Or znajdujemy Wittingau przez
niektrych Heilangau zwan.'^') Terrytoria tej gau sigaa od
staj niewyjanione.

''*'")

Isy

ujcia Isy

Dotd

do Ory.'"-)

rozpatrywalimy podziay krajw opanowanych przez

Niemcw do czasw Karola W.

dziay

rozpatrzenia

ab,

pierwotnego

kraje dawniej

do

midzy rzekami Or, Ilmenaw

sw a do koca VIII

kraju

utrzymawszy niepodlego
cechy

Zostaj

osiedlenia

po-

ktry

zachowa
sowiaskiego wyraniej, anieli
w.,

podpade pod panowanie cudzoziemcw.

Gdy

je-

dnak o podziaach Sowiaszczyzny podbitej za czasw Karola

W. powiedzielimy ju v 15, przeto dla uatwienia czytelnikom zrozumienia oglnego stanu osiedlenia w epoce od VI do
XI w., wzmiankujemy w tem miejscu gwniejsze tylko podziay
kraju nad r. Or, Ilmenaw
Lab. I tak: na porzeczu Ory
w IX w. wzmiankuje si okolica Belkesheim r. 814, pagus
Belxa r, 932,'**^) Bel-seim r. 980983 (Biaa - Ziemia) nad
i

18SJ

Landau. 282.

*89j

Lerigau

der landstrut

zwischen der Okker und der Fuse, von Harz bis

Name kommt von Ilyry Bach, woher auch A ller

Leragau leay: Doren, Weihre, Weddingen, Wittungen, Beddingen.

Meinersen ostlich von Goslar. Der

und

nier.

Obermiiller.

Worterbuch

>0)

Landau.

191J

Wedug
Von

246.

Wersebe Wittingau, wedug Leutscha Heilangau. Jakobi Slawen

dypl. r. 959 in pago Helinge.
Raumer N. 179

und Deutschtum 32;

'''"-)

II,

Territ. 282.

der

Miindung der Ise... aufwarts

bis

zur

Miindung der kleinen

Aller in die grosse, ferner durch der ersteren Lauf bis zur Quelle, westlich bei

Flecken

Brohme an der Ohre, und von da an von diesem Flusse

Quelle umschlossen.
"^';

Jakobi 32

Raumer. N.

60.

34.

121.

bis

zu

dem

dessen


ab

Or,^'-'*)

pagus

i8o

Mosvidi

826

ab

nad

853^'*'')

na

pnoc od Biaej-Ziemir M arca ipani r. gso^'""') (ipany) na

porzeczu Gry po granicy z Derlingau i Nordturyngij. Marka
ta

prawdopodobnie

Ziemi

bya

Drew ani

zwanej.

r.

ku pnocy po nad

Dalej

W.

czasw Karola
wih,^-'^)

si na drobne
pniejszym

1004

^")

na zachd od

Ilmenaw

r.

tej

gau,

okolice,

syn

kraj

nazw Bardengau

a na wsclid od

kraj dzieli

dopiero

pod

Bia-

tylko okolic obszerniejszej krainy

midzy

Jasny.

r.

jeszcze od

miastem Barden-

Jasn

rzekami

dajce si pozna

ab

dziejaci

czasie.^"'')

Wyliczylimy okoo 50 podziaw terry tonalnych, wzmiankowanych w pomnikach do XI w. pod nazwami pagus i gau.
Granice ich nie zawsze okrelone

Chizichi (Kissingen) niekiedy liczya

do Salgau,-^')

Uczyy si

po obu stronach

wielu

pewnoci.

nich

-"-)

Tak marka

Grabfeld,-^'')

powodu czego znajdujce si

Rozwaajc nazwy
rze u

si do

tej

niekiedy

marce saliny

granicy.

przytoczonych podziaw nie trudno doj-

sowiaskie pochodzenie.

tak:

Buchonia

Bukowina, kraina bukw, Grabfeld =: Graby od nazwy drzewa

grabu, habru; Waldsassen

Sosny; Yolkfeld

Wilczepole;-^-'')

An. 980983 Arnaburch

in ripa fluminis Albie in pago Beleseim. RauHelmolda ,.palustri Balsamorum."

'"'')
An. 826 853 in pago Mosreddi, an. 854 877 in pago Moswidi; an.
932 pagos Norththuringi et Mosidi; an. 959 in pago qui vocatur Helinge et Mosde.
Raumer. 75. 88, 121, 179. Pagus Mosvedi u Helmolda Marscinerland zdaje si byt
'"*)

mer. N. 279.

tylko okolica Biaej -Ziemi.

Raumer. N. 176.
An. 1004. Claniki in Drevani. Raumer. N. 384.
'*")
An. 780 Bardon gau; an. 795 in pagum Bardengoi... et justa locum qui
Bardenwih vocatur... Wigger, Meklenburgische Annalen s. i, 4.
^'>)
Szczegowo wyej 15, 4.
200)
Dronke. Codex N. 401, 404.
201)
Ibid. N. 412, 531, 592.
202)
Ibid. N. 404, 410, 412.
203)
Zamiast urojonego wywodu tej nazwy od imienia wasnego Folko, (wyj
Wolkfcld. Wedug
cytata 157) waciwszy bezwtpienia wykad jej Wilcze -pole
Heybergera uroczysko, na ktrem zbudowany teraniejszy Bamberg, nazywao si
'""*)

1**')

Radanz-gau

Sali,

r.

przerbk

ostatniej

Bia

wprowadzone
:

dla oznaczenia terrytoryi

nazwy

nie

na pnoc od Harzu,

Ziemia,

tej

jest

gau Heilanga, we-

przez

Ciemw.
Niemcw

-"'^)

zamiast da-

Ostergau zamiast Husitin, Westergau

na zaclid od Ostergau lecej, ktrej

wiemy; Ambargau zamiast Wenden-gau

ale

gau Winedun na poudniowyci stokach

sw nazw a

Harzu utrzymywana

Sowia-

caej

powstaa od nazwy drzewa, iiy, jody,

sowiaskici

wzia nazw

= Biaa

Ziemi, oczywicie

Lipany, Bardengau od Brdw,

pierwotnej

ubnica, Darlingau

peno po

Inna nazwa

nazwy.

Jakobi,

Inne nazwy
wniejszycli

trzesido, trzsawisko,-**^) Belseim

Drewianie. Drewlanie jakich

dug wykadu

AVunsidelsko,

Wittingau, ssiednia

szczyznie.

Lipani

Solawy frankoskiej, Lupentia

od Dromling

Drewani

= Orla, Suiza = SalTraungaiu = Trawna, Salgau =

Radnicka upa, Orla-gau

cawa, Wunsidel

od

i8i

gau Eichsfeld

XI

do

w.

Z jakiego powodu

pomnikach wzmianki

nie znajdu-

miejscowo poros dDby, Dbsko, podobnie jak Bukowina, Graby, SoSmoliny, bo wedug obyczaju sowiaskiego okolice

jemy, ale oczywicie nazwa ta oznacza

bami, zatem
sny, Lipany,

najczciej przybieray miana od gatunku drzew

topograficznych

przyczyn.

Nazwy Hassegau, Szwabengau,

Friesenfeld

powiadczaj

napyw rnoplemiennych ludw na ziemie sowiaskie,

nadana wschodniej czci Durzyska nazwa ..Francia Orienta-

wczesny
a

lis''

wskazuje,

ten

kraj

od ktrych posza

zostawa pod panowaniem Frankw,

nazwa gr Frankenwald, zamiast dawnej

Saltus Slavorum.

Wolkfeld

cigno

diplomatica.

po nad Radnic.

sie

Bambergae

1774

ars

I.

Ichonographia Chronici Babenbergensis

Wypisy

Czertkow

ne.ia:5ro

r)paKiiicKia

n.icMcna npiiMfcH. 61.

-Oi)

Trzsawisko

drblina,

na

drblica,

lsku
-*'5)

chojno

czego

ros.

Tpacima, jpalllia,

pozostaoci mona

.ipH.lblii,

uwaa

wici

wic

jpalllia

~ pol.

Drblik w obw. Olaws.

(Knie Uebers, Dorfer 105.)

Jakobi.

lank

Saw.

= laka.

u.

Theut, 32. Ale

nazw t monaby wywodzi

od hein

l82

Powyszy wykad podziaw terrytorialnyci bezwatpienia

wymaga gbszego opracowania, jakiego oczekujemy od uczonyci Niemcw, ktrzy sami zeznaj,

Germanii

rialne

wieki rednie nie

wane, dopty mnstwo

wypadkw

dopki podziay terryto-

bd

opraco-

dostatecznie

dziejowycli zostanie bez obja-

nienia. -*'^)

Osady sowiaskie.

3.

W
i

wsciodniej Germanii mnstwo osad

Niektre

nici zeszpecone przez

wyday si badaczom

cliowane

jego

nastpcw

ze

Germanii,

wykadu

szego

pisarzy,

Keltaci, inne,

niewol, podczas walki Karola

doosa-

W.

Sowianami, osiadymi na wschid od aby.

zkd
wemiemy

Dla wyrozumienia

nazwami sowiaskiemi.

pisowni frankoskicli

pozostao po

jako

poudniowej

sowiaskici formach, badacze przypisuj

czysto

dnictwu Sowian ujtycli

i

VI do XI wieku znajdujemy

epoce od

kiedy zjawiy si osady sowiaskie

pod rozwag nazwy

zszeregujemy

nazwy

te

icli,

a dla atwiej-

wedug

pociodzenia,

stosownie do obyczaju sowiaskiego.

a)

U Sowian

nazwy osobowe.

nazwy, pociodzce od imion osobowych, przy-

bieray formy stosownie do prawa posiadoci. Jeeli osada

wasnoci
czenie na

bya

indywidualn, imi posiadacza, przybrawszy zakoozao,

awa, ow, albo na

ino,

ina,

in

stawao si

nazw

bya wasnoci rodu, wtedy do imienia pierwszego zaoyciela jej przyrastaa kocwka icy, ice. Obie formy

osady, a jeli osada

nazw bezwatpienia

bardzo dawne, ale wprzd musiay

nazwy oznaczajce posiado indywidualn, a

pniej

-"*)

nich

powsta
dopiero

wytwarzay si nazwy oznaczajce posiado wspln.

Alle Geschichte des Mittelalters

Begriffe in unzahligen

ist

Fallen unvermeidlich,

bcschreibung voraussetzt. Grossler

schwankend
sobald

Zeitschrift d.

man

uiul

nicht

die

Yerwirrung der

eine

Harz-Vereins 1874

richtige
s.

128.

Gau-

Wprzd nim nastaa nazwa Gogo-

tak zwane ^patrony miczne".

by

lewicy musiaa

i^^3

osada stanowica

posiado Gogola

zwa

Gogolewo, a dopiero pniej spadkobiercy Gogola zwali si

sie

Odtd nazwa

Gogolewicy.

rodu stawaa

nazw

sie

jego zamie-

szlcania.

na

(Tcuo,

owa, aw,

iw, ina,

in.

Osady stanowice posiado indywidualn

nazywano

dwr.

uycie: wie,-*") sadyba,-'**)

odpowiada na

pytanie:

Germanii miedzy

chowane

czyja,

czyje,

ab a

prastare czasy

wchodzio

Icubo,**"*) pniej

sido,-**')

ogle:

Nazwy

czyj?

Wtaw

musiay

ich

samo byo

tak

(Fuld) wskazuj

to do-

pomnikach nazwy

Kobukowo

r 899,*") Milcowo 899-'*) w HasseKliniczowo

956 w Lipanach,-'^) Kle owo
937,-'^) Lukw 937,-'**)
980 w Biaej-Ziemi-'*) Bukw
Cycw 974-^") w N. Turyngii, Muzykw 961 w Derlingau,-'*') Guzowa
Czartw a 899 w Hassegau,-")

gau,

r.

r.

r.

Sedliszczo

-*^'')

s.

l.

111.

628.

alte Baustelle, Besitzung;

W pieni

pochodzi od dawnego:

Sedlak

= Besitzer.

pniej

siedlo,

Sownik

selo, sioo.

Kublo, kubleszko
Gut, Besitzthum, Bauergat; Kubler
dotd u Serbw-luyckich. Pful, Sownik, s. 297.
-*'^)

^^**)

Pful.

o sdzie Lubuszy sidle". Teraniejszy wyraz siedlisko"

W starosowiaskim ve =

Gutbesitzer

mieszkanie, dom.

rossyj. ycaj6a w maoros. sadyba.

Cloboco 899, Cloboco 1015, Clobike 1400. pniej Globigau. Zeitschrift
des Harz-Vereins 1874.
-'")

Dotd

u Polakw siedziba,

-)

*'-)

Milisa 899, pniej Milzau. ibid.

Codex pod

*'*)

Klinizua. Erath

"*)

In pago Beleseim... in locis slavonice Clenobie, teutonice Severowinkil.

r.

956.

Raumer. N. 279.
-''^^

Buchow

937, Buchuvi 041.

Buchow

073.

Raumer. X. 131,

143, 240.

Landau. Ter. 280.

-')

Raumer. N. 253, 303, Zizowi 974, Zizowi 987.

-'*)

Musichi 961, pniej Mosigkau. Raumer. N. 184.

-'^)

Hussuwa, Gusuwa, 975 Gusau

in

pago Hassaga, 1017 Gusne, 1320 Gupniej Schortau. Zeit-

zowe, pniej Geusau; Zirduwa, Zeriduwe, 1292 Schurtowe,

schrift des

Harz-Vereins 1874.

i84

Kazenowa 798,--'') Grabanowa 786--^) w Hessenie, H u r n o w a 874 w Nidgau,---) L a w d a n o w o 1012

na poud. od dolnego Mohanu,--^) Ma len owa w VIII w.
r.

Hajn w

nad Renem. --^)

resin w

Pithin

w,,--*')

Babin w IX

w.

VIII w.

pniej

Westergau,-^-^)

938-^')

r.

Bamberg,--^)

Turphilin
Malakin w
Durnin 1004-^-) Du r

N.

Go-

Turyngii,

y n 889

in

Slavis nad Mohanem,--")

824 in regione Sla-

Yorum

nad Mohanem,--^")

w.

Zigultin

h n
1007 roku
w XI w.,--^'^
na porzeczu Wrahi (Aurach),
w Nordgau, M e n d e n
Berezin 782 w Hessenie,^^'^) Ko ci na
956 w Lipanacb,-''") Blesina, Dusi na, Ludina, Szczerbina,
Swidina, Werbina, Wodina
899 w Hassegau.-^")
i

^^=^)

-'^)

1 i

r.

r,

220)
221)
222)

imienia,

An. 773 ad petram in Kasenowa. Landau. Ter. 124.

Wenck. Hessische Landes Gescliichte. N. lo.
Teraz Hornau. Bochmer. Cod. dipl. Maenofrancofurtanus. 3; od jakiego
czy moe z innych powodw nazwa ta powstaa, z pewnoci niewiadomo.

An. 1012 Laudenau w mark. Heppenheim. Landau. Ter. 126.

pratum in pago Lobodonens' ... in der
An. III regni Karolis regis
Malenowa. Cod. Trd. Lauresh. N. 441.
225)
Ad Ilagen Sclavi 120. Dronke. Trd. 117.
228)
Goresin u Thietmara. Chro. IV, 49, teraz Gorschen pod Magdeburgiem.
223)
221)

22")
--^)

220)

Raumer. N. 288. Pithin" sowiaska forma niewiadoma.

An. 973 civitas Papinberc. Forstmann. Ortsnamen 151.
Erben. Regesta N. 47 Lousin" zapewno nie od uy,'

a od

imienia

osobowego.
2^0)

Juxta ripam fluminis Moin in regione Sclavorum. Dronke. Codex N. 430.

Nie znajc sowiaskiej formy, zostawiamy zapisan w kodeksie,

231)
Wzmiankuj sie w nadaniach Henryka, II; Malaliin w pocztku
2''2)

Durninum

233)

Forstmann. 450.
nadaniu Ottona II

2^iJ
2->5)

Inne

721, Durnina

An. 782

Urkund. N.
a

XI

w.,

1014 1024.

Zigultin

8.

in

Kozina

Blesina pod

in

mogy powsta

nazw

iy

marca

2^'*)
2'''j

VIII w. Forstmann 1388.

r. 975
lisiciu bawarskiemu,
pago Loganense in villa quae vocatur Bereziezun.

Sdz e

Sowian mogo

te

nie inaczej jak Berezin, Brezin

imi osobowe
I^ipani.

od

naley,

Codex. an. 956.

jaliiego

by imienia posza nie wiadomo.

od imion: Duszan, Ludyn, Szczerba,

Duszina, Deusne pniej

Wenck.

Bereza, Breza, to wiadome.

Eratli.

J^Ierseburgiem

wykada

Deutschentha jeszcze

r.

1200

Werba, Wodan.
pacia dziesicin so-

Swida,

ledwo kilka znajdujemy na

Ze wzmiankowanych osad

chd od gr durzyskich

wpyw

Radnicy, gdzie

ju w VII

Grnego Mohanu

zdoa do XI

VIII w. zamieniono nazwami niemieckiemi,

wyej

rych niej powiemy, na wschodzie za, oprcz

tylko

Z dokumen-

dokumentach o nich wzmianki nie znajdujemy.

XI

o kt-

przytoczo-

byo mnstwo podobnych,

nych nazw sowiaskich,

w. przeo-

dokona w miejscowociach nad

Tam nazwy sowiaskie osobowe

jak to

Wtawa.

za-

wschodniej Germanii

Unstruty, Solawy,

niemiecki nie

brazi nazw miejscowych,

dolnym Mohanem

leay we

inne

aby,

na porzeczach Ory,

iS5

mona si przekona

pniejszych wiekw

mnstwo osad

nazwami czysto sowiaskiemi pokrywao wtedy

jeszcze okolice

we

wschodniej Germanii pooone. -^^)

b)

Patronymicznena

tw jednak

icy,

icc.

dokumentach od VIII do XI w. nazwy sowiaskie

acisko

patronymiczne tak mocno sa zeszpecone przez pisowni

niemieck,

tre nazwy.
dug prawopisu

zawsze

nie

jestemy zrozumie form

stanie

Dla uprzytomnienia tego

Kissingen
bowicy,

i 1 i

wjask, co powiadcza,

byy

w.

1874

s.

ce

bya
57;

1 i

Cunb

przez Sowian.

zasiedlona
r.

801-**')

Chyycy,

Dalewicy,

=.

Gostylice,

Werbina

Zielicc pod Bambergiem,

ubi

moe

sc

Lu-

Zeitschrift

poniewa grody

sowiaskie, mamy wic jeszcze jeden dowd,

Porw. Zeitschrift des Harz-Vereins r. 1874. s. 96.

An. 1072

teraz

Kunowicy

Schmit.

979, Wirbineburg, a

tylko

Sowian naleaa.
2'*)

Da

Salgau,

Gost

Harz-Vereins

podajemy nazwy we-

dokumentw:

Scheheslize w IX w.-='^) =
Chizzichi r. S04, Chizziche

des

jakie

Orlagau: Scanowe, Scosowe, An. 1074 tame:

ta

osada do

Grabin Inur-

dawini, Godawini (Judawin), Lestini, Sobin, Glinowa et aliud Glinowa, Huttin, Lstin
(Leszczyn?),

Henryk
gowa;

r.

II

Blissen.

Schultes. Gesch.

Sachs3n

nada kocioowi bambergskiemu

1014

1024.

Kokolew, Logonaha

")

Dronke. Tradit.

'-^^)

Dronke.

fuld.

Cod. N.

17^0,

18.

233.

Coburg

Saalfeld.

r.

1009 locum

d.

dzia

Lintowa

in

2.

X.

2,

3.

pago Xort-


wszystkie
955

i*-

r.

Sgg

i86

Hub ici

Hassegau,-^-)

ebrowicy

Hubowicy,

Drogo-

br o wi ci

Hassegau,-'") Si

lici =r Dragole wicy, F r e s c moe Werszowicy, R i e u dovizi Radowicy, Siabudisci = Zabudowie}'', Walbisci=: Walwicy wszystkie r. 993 w Szwabengau,'^*"^) Voronovizi = Woronowicy r. 993 w N, Turyngii, 2**) Dui

moe Bylinowice, Zelitzi moe

Trumpsi ce = Trbowicy, Predalitze, Pizzanice wszystkie
Chotiro937 w N. Turyngii,
dizi = Chotierodowicy 971 w N. Turyngii,
Kribici =
Krywicy, Tu lei moe Dulawicy
956 w Lipanach,-*')
Burgewitz = Borkowicy, Cumelitz (?), Padelitz=^Padalicy 961 w okolicach Harzu, ^^^) Cholebize w IX w.
dizi

Dudicy, Pelinizi

elitowicy,

^*'^)

r.

'^^^)

r.

Anhaltskiem,-^")

Przytoczone

S cep lice

1022

nazwy prawdopodobnie

imion osobowych, ale znajduj si nazwy

nymicznem na

icy,

Strosnitz

wszystkie poszy
z

pochodzce od imion

ice

Stranicy,

Hanowerskiem.^'^^)

zakoczeniem
pospolitych:

Hassegau pod Bernburgiem,'-^-) Mili ze

r.

r.

Harcu, ^'')

okolicy

od

patro-

Zerchewitz Cerkwicy
Tr eb enezi

961

obie

Trebnicy 979
800-^^) = na

porzeczu Milicy.

W pniejszych dokumentach
Zeitschrift des

-'*")

Erath.

213)

Ibid.

2**)

Raumer. N. 324.

2s)

Gerken. Codex. T. VII

218)

Raumer. N. 243.
Ibid. N. 176.

248^

219)

250)

Codex pod

r.

na-

955.

s.

fundacyi Gerorodensis

5.

r.

961. Hoffmann. Ser. rer. Lus. IV. 150.

1036 Colbig. in Hardego. Forstmann. Ortsnamen. 376.

Teraz Schepelse pod Eicklingen S. O. od Celle w hanowerskiem. Forst-

mann. Ortsnamen. 1238.

2'^<)

Hoffmann. Ser.

252)

Raumer. N. 276.
Dronke. Codex N.

2-")

Harz-Vereins 1874.

-^1)

247)

znajdujemy wicej osad

rer,

Lus. IV, 150.

157.

Mnogie

zwami patrony micznemi.-**)

nich zastpione

zostay

nazwy niemieckie, a jednak dotd po caej poudniowej

przez
i

i87

wschodniej Germanii znajduje si nie

L nada Henryka

-*')

lice, Lubrodice
An. 1035. Sile

zdaje

wiz

mao.-'^"*)

II

kocioowi bambergskiemu (1014 1024)

si

Grabfeld,

Hormunzi

Chubitz

An. 1271

SelbiU;

(Zalowice) teraz

Hiuze-

pago Ratenzgowa.

in

..

Kiips

teraz

Bayrutu. Holle. w Arch. fur Gesch. v. Oberfranken

Dobravicz, Bastimiz; An. 1074 Remschize,
Ungewizi, Sulvizi, Schweinizi, Longowizzi, Chotizi, Growizi, Breternizi u wierzchowin Solawy. Schultes. Gesch. Sachsen-CoburgAn. 1123 War wiz villa Slavonica w Harzgau.
Saalfeld. Dzia 2. N. 2
3.

Mohanu kolo

u wierzchowin
1842

An.

20.

s.

1072

Erath. Cod.

Ch

Oberwitze. Raumer. X.

80; A. 1135 juxta Hallam

s,

podarowane kocioowi Bambergskiemu poloienie

c e

876. A. 1144

Rau-

wiadome.

nie

Stor ca wice, in Slavis duas silvas, gdzie

kolo Halbersztadu. Raumer, N. i ICK). An. 1152. Stordiveze, Zeulize kolo
Sehusen podarowane klaszt. Gernrode, Raumer. N. 1180. An. 1160 Slautiz in
Balsamia. Raumer. N. 1282. An.
184 in Amsee villam teutonicam Kaulitz et

mer. N. 1038.

An.

147 predia in

Slavicas

Anno

Raumer. N. 1526.
Raumer. Nf 1605.

villas.

Altmark.

Arneburga

m.

kolo

Polkritz

1194

B u c h w z,
witz, Dewitz, Dollnitz, Gie-

Altmark

znajdujemy:

1375

r,

i t

Carwitz, Gudelitz, De mc
s e r
Hiisselitz, Kauwelitz Kaulitz), K e m t z (Meseritz\ Gravenitz,
tz, Kritze, Luderitz, Molvitz, Poritz,Scepelitz (Schoplifz)
:5iegelitz, Turitz, Uebbesitz, Valvitz, "Wiebelitz. Landbuch d.

Biilitz,
i

Mark.

vel Semirdevitz,

We

255)

schnitz

IV.

1856

Fidicin

edit.

Mohanem

obecnie

znajduj

okolicy Kulmbach,

Kremnitz,

Fleisnitz,

Politz,

Diirschnitz

sie:

Briideritz

Gorschnitz,

Bayreutskij,

okolicy

Kemmeritz, Kdnitz, Flschnitz,

Unitz,

An. 1227

1734.

s,

Altenburgskiem. Jakobi. Slaven und Deutsch. 105.

Seulbitz

Zeltlitz,

okolicy Weidenbergu,

Wehelitz

Frankonii nad grnym

(daw. Thiirsinitz),

Kaiser Karls

Brandenburg,

Schmirga

Chemritz,

Zetlitz,

Lubnitz, Zedlitz, Oel-

okolicy Berneck; Dlnitz, Treunitz, Pegnitz, Prebitz, Seidwitz, Oelschnitz

okolicy Schnabelwaid;

Posterlitz,

Seiblitz,

Teustritz, Trebnitz, Losnitz, Modlilz,

Redwitz, Oschwitz,

Pulschnitz,

Oelschnitz,

Frmitz,

Gundlitz,

Jesnitz

okolicy

Miinchberg, Reckntz, Zedwitz, Doberlitz, Kodiz, Lamitz, Laimitz, Ulitz, Weinglitz,

Quellitz, Tauperlitz, Grnitz

mitz

okolicy Naila,

wigstadt
Bielitz,

Tauschwitz,

Lamitz,

Lamitz, Gremitz, Kirchenlamitz,

(Smulunce)

Ebermanstadt;
Moritz

okolicy Hof, Kulmitz, Selbitz, (Silewize 1035), Thie-

Reuss; Kiischwitz,

Hollfeld; Zeltlitz
litz

Teuschnitz,

Lblitz,

okolicy Stadtsteinach ;

okolicy Kronach;

Dormitz, Schosseritz,

okolicy Pottnstein;

Kremnitz,

Wurlitz,

okolicy Weissmoin (biaego Mohanu);

Holle.

Die Slawen

franken 1842.

s,

19

in

Oberfranken,

21.

okolicy I,ud-

Rehau;
okolicy

okolicy

okolicy Grafenberg;

Adlitz,

okolicy

Seslach;

okolicy Schesslitz;

Thelitz, Trebitz, Zeltlitz, Zeublitz, Redewitz, Graitz

okolicy

Meuschlitz, Shoschlitz

Gorwitz, Adlitz

Nemschlitz, Fiischnitz, Thiemlitz, Schmo-

Modlitz

Scheslitz

Sorbitz

Porschnitz

Piichnitz

Arch.

Sigritz

Gosmitz,

Schwiirbitz,

w okolicy Lichtenfels; Wadnitz

w okolicy Banz; Mitwitz
d.

fur Gesch.

t.

und Alterth. von Ober-


W ogle
w

osady

i88

nazwami patronymicznemi dostrzegamy

wikszej iloci na wschd od gr durzyskich,

sie

na zachd

daleko

Mohanu wskazuj

za

Wtaw

r.

dotd

to istniejce

szerzyy

na porzecze dolnego

Garitz

ale

Karnice na za-

Radowice w Hessenie pod

Niederaula,^^') Segnitz pod Wircburgiem.-'^^) Badacze mniemaj,
e osady te powstay z jecw sowiaskich zabranych w IX
chd od Kissingen,-^^') Riidelwitz

ab

w. nad

przekonanie.

My wydobywamy

Niewolnicy

na

osiedleni

dziejw innego rodzaju

cudzych

ziemiach,

nie

nada swej osadzie nazwy oznaczajcej posiado rodow,

przyj tak, jak udzieli waciciel Niemiec. Badacze

mogli

a musieli

zapominaj,

osady

tylko na ziemiach

Gdzie si

rodu.

nazwami patronymicznemi

mogy powsta

stanowicych wspln posiado caej osady,

wic

dnictwo powstawao

zjawiaj nazwy patrony miczne, tam osa-

rozpywu ludnoci sowia-

naturalnego

gbokiej staroytnoci, kiedy ziemia bdc jeszcze niczyj, stawaa si wasnoci tego, kto pierwszy j podnis ze

skiej

stanu natury,

przyjaci

napeni

zaoy

zabudowa osad,

mogo wytpi

ludzi

siedo rodu.

zamieszkaych

ludmi innego pochodzenia,

ale

pamitaj

kiedy mianowicie

Najcie

osiedlenia.

Rado zaoy osad w

Dzieje

Hessenie,

pozostaa jednak nazwa ,.Rudelwitz" wiecznie przypomina

dzie,

wprzd nim Hessy opanowali okolice

wadajc

kowie Rada,

c)

Mwic
limy,

aha

nie-

osadzie rodowej,

pozostaa nazwa osady

przypomina etnograficzne cechy pierwotnego

nie

tej

b-

osady, potom-

wsplnie osad, zwali si Radowicy.

pospolite na

aha, owa.

o nazwach rzek zakoczonycli na aha, wspomnie-

podobne nazwy nale, do najdawniejszych

suffiks

pisowni frankoskiej to samo znaczy, co sowiaskie azua.

Westermanna.

256)

Peez.

25^)

Arnold. Ansiedelungen

25**)

Ibid. 220.

Jahrbiiclier
5.

r.

1859;

Szembery. Zap. Slow. 297.

wemiemy pod rozwag

Teraz

--

i89

osady, z nazwami

zakoczonemi

na aha, zamieszkae niegdy przez Sowian:

Biberaha, Geisacha, Sulaha, Salzaha, WeiWarg aha r. 781 w Grabfeld ,-''" Gotaha w VIII
zaha 8(^9,-*'*') ^luchilaha 899,-*") obie w Hassegau,
Culmnaha 96 w Windegau ,-"-) Su Iz aha r. 899 nad
r. lim w poudniowej Turyngii, pniej burgward Suiza -^)
Nazwy te w mowie sowiaskiej prawdopodobnie brzmiay:
Bobrawa, Hoawa, uawa, Salcawa, Widawa, Wargaawa,
Hoawa, Mogia wa, Chem nawa, Salcawa. Zapewno podoi

bnie brzmiay

Smalanaha w

In

-^'')

daha
Esginaha w IX

Fuldy,*^" ')

16

899

Biberaha

Sclavi 36,

Yeitaha Sclavi

35,

takieje

w.

910-"'')

Turyn-

przy ujciu Eichenbach do

Linaha
Svabaha w IX

pod Szmalkalden ,-"*')

w Tub rgau,

Geisalia

Sclavi

Yargelaha Sclavi

13,

Cunnaha

Geraha r.
Linaha w IX w. w

933
w.

formy nazwy:

Hassegau,-*'^)

Gotaha

Turyngii,

gii,-*^")

inne,

Wipparacha

Sclavi

55,

13.

-'''")

Sulaha

Sclavi

Dronke. Trd.

et

28,

Salzaha

antiq.

fuld.

122.

2*>)
Gozacha civitas 899; Gozeburg 1041 (Zetschrift des Harz-Vtreins 1874),
wiec dawny sowiaski grd.

Muchilacha 899, Muchunlewaburg 979,

Harz-Vereins 1874 s. 93.

-<*)

Crumpe.

Mucheln 1127,

Muchel

in scde

Zeitschrift des

2-)
Pagus Culm cum villa Culmnaha an. 966, teraz Keula, w ksistwie
Swarcburg-Sondershausen. Sami niemieccy badacze przyznaj, e licznie rozrzucone
w Germanii nazwy Culm" znacz to samo, co w Polsce Chemno, w Czechach

Culmvald, Maria Culm itd.

von Oberfranken 1842 s.

t.

j.

18.

pochodz od Chem". HoUe. w Arch. fur Gesch.

Wreszcie Culmnaha leaa w okolicy napenionej

Sowianami i dla tego Windgau zwanej.

^^^)
An. 1046 in Suiza et de tota terra, quae pertinet ad Suiza. Anno 1495
Suiza in sede Utenbich. Sulca, zamiast Saka od Salin. Zeitschrift des Harz-Vereins
Ze bya sowiaska wskazuje to burgward, bo u Niemcw burgwardw
1874, 121.
nie byo.
Landau. Territ. 276.
Harz-Vereins 1874.

-*^)

Zeitsch. des

-85)

Dronke. Cod. N. 654.

Wenck. Hess. Landesgesch. N.

26GJ

Beitriige
"^')

-)

12.

Smalenaha 927 936, Smalanaha loii,

^*')

I,

26.

Arnold. Ansiedelung. 109.

Dronke. Tradit. 17, 18.

teraz

Schmalnau.

Roth.

Kleine


wieku

Rangau,-'^'^)

Alt aha

788

r.

190

Lintaha w

YIII w.

Wolkfeld,-'^)

Donaugau,-'-) a czem dalej na zachd,

nazw zakoczonych na aha wicej.

tern

Formy tych nazw

biegiem czasu zmieniay si.

nie-

ktrych suffiks aJia utrzyma si do*XIII w., w innych odpada,

ustpujc miejsce zakoczeniom na a, e, aii, bach.'^''^) Pniej te
kocwki w niektrych nazwach odpady, w innych utrzymay
pisowni podobnych nazw, ciga zmiana
si dotd. Chwiej
ich zakocze, przyrastanie, lub odpadnienie suffiksu aha,'^''^)
i

no

zmiana jego nietylko na bach,

e Niemcy

znalazszy

osad przez

ale

poudniowej

na
i

burg,-"''^)

jasno wskazuj,

wschodniej Germanii nazwy

inn narodowo wytworzone,

sowem niemczyli, ale e

naginali je powoli do

wasnej mowy,

to,

co

si wytworzyo

nie atwo ustpuje, przesi

od VI do XVI w. na
rbka wic cudzych nazw cigna
olep, a nareszcie pod wpywem administracyi nazwy osad ukonsolidoway si w tak dziwny sposb, e ich sami Niemcy ani
wyrozumie, ani objani naleycie nie zdoali.'^") Tymczasem

drog

naturalnego rozwoju ludzkoci,

w mowie

sowiaskiej nazwy zapisane

niem na aha,

pomnikach

daj si wyrozumie bez

szczeglnej

zakoczetrudnoci.

"Wypada tylko uwzgldni niedokadno pisowni w rdach

zamiast niemieckiego wymawiania aha przywrci sowiai

skie dwa.

2'0)

Dronke. Tradit.

2")

Na poudnie

-"'-)

Roth.

Keine

20.

od Szwejnfurta.
Beitrage Heft

Forstmann. 924.

s.

217.

R, 899 Wipparacha, 1145 Wipfere, 1400 Wippera; Sulzaha, 1046 Suiza

tak dotd zostao; 899 Muchilaha, 979 Muchunlewaburg, 1400 Mucliel, teraz Miicheln; 1023 Eberaha urbs w Yolkfeld, teraz Burgebrach. Landau. Territ. 272.
2'^)
R. 781 Fargala i Fargalaha. Dronke. Codex N. 75.
-''")
R. 899 Gozaha civitas, 979 Gozeburg, 1041 Gozka, 1400 Gozeka, 899
Muchilaha, 979 Muchanlewaburg, 1127 Mucheln.
2"'')
Za dowd moe posuy naginanie nazw osad do mowy keltickij, upa2'^)

trywanie

ladw

Brunswiku
starczaj.

nad

tej

mowy w nazwach

Solaw,

osad

gdzie o Keltach

takich

dzieje

miejscowociach, jak

najmniejszej

okoo

wzmianki nie

do-


Na

191

an, ani.

nada kocioowi Magdeburgskiemu,

osad M o s a n na pnoc
od r. Ory.-") Tego roku Otto I nada kocioowi Kwedlinburgskiemu osad S m e a n w Hassegau z 2 rodzinami sowia-

roku 937 Otto

sowiaskicli

osad

kilku

liczbie

skiemi

po

ziemi przez

ale

wiemy,

Duduion

nazwy jak

takie

Hornun

899

r.

mowie

jest

nie znajdujemy,

Nord Turyngii-'")

prawdopodobnie przetwo-

na

kocwk

pisowni przybray

941

r.

Hassegau,-**")

rzone zostay z nazw zakoczonyci

kadno

waciwy

an

ale suffiks

Wicej nazw zakoczonycli na an

sowiaskiej.

posiadan.-"^) Jakby te nazwy brzmiay

nicli

sowiasku nie

ati

tylko

^.-*')

przez niedo-

tem przekona-

niu utwierdza nas jeszcze ta okoliczno,

e wzmiankowane

byy sowiaskie, a zakoczenie nazw

waciwe mowie sewiaskiej.

miejscowycti na on nie-

Od nazw zakoczonycli na
zakoczone na
dla zbiorowego

szkayci:

Pierwsze

ani.

oznaczenia

Cedlisciani

sowiasku brzmiaa:

Lani

zaliczy

podobno

r.

dla oznaczenia osad, drugie

993'*-)

podobno

Do

Siedliszczanie.

899

Szwabengau.

miejscowoci zamie-

pewnej

okolicy Harzu.-^^')

K o bo

a n

tej

Szwabengau po

Hu siani
w.

mona

kategoryi

993,-^*)

r.

koo Merseburga

Hassegau.-'*^)

2'")

Ex

-'*)

An. 937

in loci

quas

possident,

territoriis,

hon

r.

wypada odrnia nazwy

an,

su

ludzi

osady

curtis
-"')
2so^

**)

auilonari parte Horaha fluminis in locis Mosan.

quae Smeon

Suffiks

Pisano: Havellon

on
i

uywany

dicitur,

130.

I2 familias Sclavorura

Erath. Cod. 4.

byl

przez niemieckich pisarzy bez pewnej podstawy.

Haveldun iRaumer. N.

130, 283).

Nie dziw wiec,

zamiast Dudulan znajdujemy.

282)

Raumer. N.

cum
R. 899 Smean, 937 Smeon, 964 Smain pago Hassega.
Zeitschrift des Harz -Yereins. 1874, 95.
In pago Nordturinga Duduion. Raumer. N. 143.
Zeitschrift des Harz -Yereins 1874.
ipsi

marca,

Erath.

Codex

-**'')

Zeitschrift des

281)

Erath.

2*"')

Forstmanu.

Codex

23.

Harz -Yereins 1874.

23.

Or.snamen 1221. take niej cytata 287.

Duduion

Monaby

jeszcze

ig2

doda

kilka

nazw zakoczonych na

Dla nas dostatecznie wie-

ale to niczegoby nie naucz^^o.

ani,-'^^)

dzie,

aby

znajdyway

skiej

zakoczeniami na

pod panowaniem niemieckiem

Niemcy wczenie

nazwy osad

sie

ani

an,

zamienili

w. na zachd od

waciwemi mowie sowia-

an, oh,

formy nazwy

podobnej

innmi nazwami: Spirige, S

a v o-

nice autem Kobolani nuncupatum, in pago Mersiburch, mwiono w r. 1066.-^^)

na

en,

cne.

W dokumentach X w, znajdujemy osady sowiaskie,

nazwy

zakoczone na en, cne: Crusene zamek w Waldw X w., Liubene Sebene r. 956 w Lipanach,-^'-';
Greusen w Windgau Heyten w Eichsfeld osiedlone przez
Sowian w IX w.,-**^) Gnezendorf
961 podobno w Szwabengau.-'-*^) Nazwy te w mowie sowiaskiej brzmiay: Kruszno,
ktrych

"^^)

sassen

r.

sowiaskiemu

w uycach,

Gruno, Gniezno.

Lubno, abno,

po czesku Kruszne,

wypadaoby,

zakoczenie niemieckie na
no,

jak

Meissen

Ale jeli zwaymy,

Miszno,

Dissen

Pozna

Z tego

odpowiaday

enc,

eii,

Deszno

Gniezno nazwy

Niemcw przeobrazi)'^ sie w Posen

i Gnezen, tedy tracimy podstaw do ustanowienia pewnych prawide, dla wyrozumienia nazw w mowie niemieckiej zakoczonych na en, cne, jak Heyten, ktrej nazwa sowiaska niekoniedwch rnych form,

koczy

cznie

-^'')

N.

144,

in

in

moga

na

pago Sveon, in

no.

villis

Dla porwnania przytaczamy

2*')

Posse. Cod. dipl. Sax. reg. N.

W' kronice Thietmara wzmiankuje si pod

1 1

25

Raumer.

Henryk

r.

w ywocie

1003

castellum

Crusni

Henryka krla, Crusina;

nadal pfalzgrafowi Ottonowi: predium in Chrusenare Forst, sive

Holle,

w Arch

-*")

Erath. Codex pod

290)

Landau. Territ. 278.

nadaniu Gerona r. 961,

131.

Annal. Saxo Crunzi, u Adelboda,

nemore Ctusene.

-O')

R. 064 Egolon,

Osteregulon.

197; R. 961 Wester Egeln. Hoffmann. Ser. Rer. Lus. IV, 150.

288j

(IV. 21.)

R.

R. 941

sie

ustach

r.

fiir

Gesch. von Oberfranken 1842, 30.

95 '^.

Hoffmann.

Ser.

R. Lus. IV,

150,


wystpujce na

niej nazwy

nicy po

wiele

od en

Rad-

e n

we

nden

suffiksy

ingen, ungen, hagen,

jak

en,

d.,

t.

ale

mi stanowi osobne kategoryje, ktre

Mohanu

majcych

nazw miejscowych,

kocowemi goskami

porzeczach grnego

wieku.'-"-)

jeszcze

Jest

--

193

nazwy

takimi suffiksa-

wemiemy pod rozwag

dalszym cigu niniejszego badania.

Na

cde, idc, idi.

Nazwy zakoczone na

idi,

idc,

wedug

niemieckich badaczy,

dostrzegaj si od bardzo dawnych czasw na ziemiach Hessw,

Fryzw, Saksonw

Turyngw, pochodz widocznie od

rzeczo-

wyrozumie to wanie
wedug badaczy ma powiadcza staroytno podobnych nazw.-""')
Nazw z zakoczeniem na idi, idc w Germanii badacze naliczaj
76.-"*)
My wemiemy pod rozwag tylko nazwy tych osad,
wedug wskazwek
ktre leay na ziemiach sowiaskich
zamieszkae przez
przynajmniej
byy
zaoone,
a
historycznych
Sowian w VIII IX w.
Dungide, Tungide, Tungede w VIII w^-"'*J i Remi di
wnikw, lecz znaczenie ich nie daje sie

VIII w.-"") obie

pod Gota,

Tungidi

788,

Tungide

r.

Collide r. 802 w Engelingau,-"'']

Helpide, Michulidi 899 w Hassegau ,-"")

800 pod Wircburgiem,-"')

Bablide,

Borizen, Guben, Gosen

-^-)

Schlumen. Knodcn, Kroglitzen, Peesten, Raccs"

pen, Koseine, Seusen, Jessen, Lesten, Eggaten, Tijpen, Trogen, Schlopen

Loitzen, Leesten, Schleflen, Kosten.
203j

Dass

sie

ihrer Erklarung.
-"*)

zum

Theil von

HoUc.

hohem

Arch. jak

Alter sind

wyej

zeigt

s.

19

(Supno

:).

21.

schon die Schwierigkeit

Arnold. Ansied. 304.

Frstmann.

Ortsnamen 1366.

Dungede et Svabeshusen hubas 12 et Sclavi habitant ibi. Breviarium

S. Luli. Wcnck. Hess. Landesg. N. 12. Inne formy nazwy Dungede u Forstmanna.
i9Bj
Remidi et Rudolfstat hub 7 et Sclavi manent in illis. Wenck, jak
wyij.
-o)

-')

Dronke.

Codex. N. 53, 104, 1G6, 421: 'fraditiones. 52, 64.

eos)

AYenck.

Hess. Landesg. N.

-O")

Zeitschrift des

Tom

II.

13.

Harz -Yereins 1874.

13


Palithi

g2g,-'*^^)

r.

gau; Tullide

Palidi, Palathi 975"^^^)

Svebede

w/^****)

Sumer di
i

^''**)

uit

899 w*Hassegau

Korbetha.-^"'-*)

Rozwaajc

nazwy

przytoczone

e w

nie

trudno

zastpi dawniejszy ada

cdc

ide,

wnosimy,

porzeczu

Erfurtu;

omykowo zamiast
kategoryi odnie wypada Curuwadi

podobno
pniej

na

w.^"^)

w IX w.'^*'")
Sachredi w IX w.,
Dachreda
w Eichsfeld. Do

;='*')

tej

w. po-

Swebada w IX
Eschwege

pod

w Wind-

w XI

Helmgau; Sulithi

Werry
Sumerda w VIII
teraz Sommerda na pnoc od

suffiks

Hildesheimem;-'^'^)

Svevede

pniej

pniej

974"^*^-)

tem Sohlde pod

194

dokumentach zapisane

dostrzedz,
eda,

czego

nazwy stosownie do

wyobrae acisko - niemieckich pisarzy, lecz nie tak, jak sie

wymawiay na miejscu. Pniej, gdy Niemcy dokadniej oznajomili

si

nazwami miejscowemi,
zjawio

miejsce

jego

sie

suifiks idi,

zakoczenie:

da^ de, tak,

dawnych Tungide, Remidi, CoUide, Helpide,

Sulithi, Sumeridi,

Dachredi, obecnie istniej:

KoUeda, Helfta, Plde,

KoUeda
lady,

Tilleda, Solde,

Sowianie, Pelda

(Palithi)

ju w

Tiingeda,

Remda,

Z tych nazw,
bstwa Kow. mieszkali

929 wystpuje jako

''0

Erath. Codex.

*oi)

302)

Raumer. N.
Ibid N. 253,

'03)

Arnold.

30*)

Breviar. S. Luli.

305)
306)

Forstmann 1349, Arnold. 306.

In Sumerde Sclavi 13. Dronkc. Trd. 117.

307j

Forstmann.

zamiast
Tullide,

sowiask nazw
Sumerdzie w VIII
r.

Palidi,

Sommerda.

brzmienia przypomina

Tungedzie, Remdzie

znik, a na

ide

civitas,^*'')

2.

262, teraz Plde,

teraz Tilleda.

Ansied. 307.

Wenck,

jak

wyej N.

1 2.

1366.

R. 897 cesarz Arnulf ustpi opactwu fuldeskiemu beneficiUm in villa

Dachreda in pago Eichesfelden. Grssler, w Zeitschrift des Haiz-Vereins 1874, 125.
309)
R. 1014 Curevate, 1108 Chrovati, 1279 Chorvet, 1282 Corvethe, 1320
309)

Corvete, pniej Corbetha (Zeitschrift des Harz-Vereins 1874); u Thietmara Cliruvati

kolo Halli.
310^

Chro.
Eralh.

III, 8.

Codex

p.

2.


niezawodnie

zatem

t95

bya grodem sowiaskim.^'*)

przedtem

innych osadach wiadomoci nie mamy, ale poO Sowianaci

oenie tych osad w okolicach gsto osiedlonych Sowianami a
zeznanie samych Niemcw, e nazwy
do XII w., formy nazw
i

osad nie

tych

sa

niemieckie,

pozwalaj nam wnioskowa,

wszystkie wzmiankowane osady zawdziczaj, swj pocztek

sowiaska wymawiay

dujce si pod Jena Lobeda

Swoboda, podobnie jak

sie

So-

Svebeda bez wtpie-

Wreszcie nazwa Sveboda, teraz

wianom.
nia po

Gospeda, dawniej

znaj-

wymawiay si

Lolx)da, Hospoda.-'*-)

mniema, aby nazwy zakoczone w pomnikach na idi; ide., ede, a teraz na da^ wszystkie pocztkowo
miay podobn kocwk. Wiadoma jest zdolno Niemcw do
skuprzerabiania mikkich dwikw sowiaskich na twarde.
jeeli
tek tego suffiksy nazw sowiaskich ulegay przeobraeniu
Niemcy uyckie miasto Hodzij mogli przerobi na Gda,^*'')
Nie wypada jednak

W
i

to widocznie obyczaj nie

przeszkadza im nazwy

zakoczeniem

wprowadza zamiast dawniejszych sowiaskicli

nazw, w ktrych goski d wcale nie byo. Zostawujc dalsze
na da,

idc

dc,

sprawy lingwistom, zaznaczamy,

dochodzenie

tej

nazwy osad

przez

brzmienia,

dawne

samych Niemcw uznane

przytoczone

obce im

za

formy

uywanym w Sowiaszczynie,
sowiaskie tych osad, w zwizku z nazwami

odpowiadaj nazwom

zaludnienie

rozstrzyga kwesty do jakiej grupy etnografinaleay w poudniowej i wschodniej Germanii osady, ktre

ich, dostatecznie

cznej

dokumentach wystpuj

ede,

a teraz na da,

nazwami zakoczonemi na

Na

Do

bardzo dawnych

eskiego

rodzaju,

Pful.

")

Landau.

Po serbo-Iuycku Hospoda

Territ.

ica.

Germanii

zakoczonemi na

"2)

Po polsku gospeda

idi^ idc,

de.

nale

osady

nazwami

ica:

278.

stancya,

= Herberge,

gociniec,

ober/.a,

karczma.

karczma,

Loboda

Pful.

Sownik.
*>^)

Bogusawski. Rys dziejw Serbo - uyckich 342

Sownik.

Melde, Artiplex.

mapa.
13"


Berescica w

196

Lubo wica

VIII w. na porzeczu Renu;'"^)

Drewnica w Wirtembergskiem barw IX w. podobno w Hessenier''')

w Grabfeld pod Knigshofen;"'*) Os n ica

VIII w. tame;^^'')

dzo dawna;-'^*') Stu di ca

S a lic a w IX

w.

D akii ca

Stronica 964 na poudnie od Alsleben ^-'). Do tej kategoryi

naley Lupentza w VIII w."'--), zamieszkaa przez Sowian
899

Hassegau;^^")

899

Hassegau;-"^-*^)

Westergau, teraz Lupnitz.

byo duo,

Podobnycli nazw bez wtpienia

nych dosy

ale

przytoczo-

rozpoznania etnograficznego pocliodzenia osad

dla

Nazwy te z formy i znaczenia odpowiadaj zuw

penie nazwom rzek zakoczonym na ica. Jedne i drugie bray
pocztek od przyczyn miejscowyci, s eskiego rodzaju
jednakowym prawidom przypadkowania podlegaj. Jak nazwy
Germanii.

rzek przybieray najczciej nazwy od

wypyway,

innych

lub z

osad stosoway

sie

rodzaju

lasw

powodw miejscowych,

do rodzaju lasw

tak

miejscowoci

In pago Wormatiense... Beresciza. Breviaiium S. Luli.

31*)

ktry cli
i

nazwy

ktrych

w Wencka.

Hess.

Landesg. N. 12.

marki Heppenheim r. 795 Loubwisa".

Codex Trd.
Landau. Ter. 124.
Dawna forma nazwy: Dormitz, Diirmitz, teraz Drrmenz w_Oberamt Gera-

315)

Laurish.

Tom

3i)

opisie

granic

I pag.

17.

bronn.

Bacmeister

by dawn,

musi
^^')

in

te

nazw

Drewnica

uznaje

za

sowiask.

lad jej dotd pozosta na kiacach dawnj SowiaBacmeister. Alem. Wander. 158.
Staudiza IX wieku. Statz im Yiertel unter dem Maunhardsberge. Forst-

szczyzny.

mann.

tlmaczy
jeeli

1309.

^is)

Salza.

'"*)

R. 899 Osniza, 1120 Osneze, 1136 Osniz, 1400 Tutzental

sede

ibid.

Ilulleben.

1217.

Teraz Osnitz bei Deutschenthal.

Zeitschrift

alias

Oszenitz

des Harz-Vereins

1874, 108.

lecz

"-0)
R. 899 Dachiza, 1334 Teckelitz, 1400 Teglitz, 1524 Teglitz, spustoszona
1720 odbudowana, teraniejsza Doklitz. Zeitschrift, jak wyej. 100.
3-1)
Forstmann 1321.
Slronitz 964 warscheinlich Slavisch. Strenz - Naundorf.

nadaniu Gerona

r.

961

Strenz

vel Strosnitz.

Forma nazwy

nie

pewna,

moe

patronymiczna?
322)

Lupentia

Breviarium

Insuper 28 Sclavi kozzos

(star.

S, Luli.

In Lupenzo Sclavi 50

koza) reddunt.

cum suo

Dronke. Tradit. 117.

debito.


^/diy.

Od

wnica, od salin

od ubu

powstaa Berescica, od drewo

beresty, brzosty
-

od studni

Salica,

od strony

Studica,

Dre-

Stronica,

ubnica.

Xa

isti.

W dokumentach

IX

czone na

asti, csti,

iki

-*)

gau,-'

w. znajdujemy nazwy osad

zako-

Hasse-

ici:

isti

Wa

bi

Osutiscie

s c

993

993

r.

e w

Widocznie,

sko.

*o^<?,

*\>tc.

G u min isti

Bridasti. Gro de st i,

197

899

r.

w Sz wabengau 1 1 a m e r b
w okolicach Kwedinburga.
.

^-*)

sc

nazwach tych rozmaite zakoczenia sa

zmian kocwki ici, ktra prawdopodobnie odpowiadaa

sowiaskiemu iszczc, isko. Stosownie do tego wzmiankowane
tylko

mogy brzmie

sowiasku: Brodisce, Grodisce,

daj sie wyrozumie dla braku
rde do porwnania formy prawopisu dwch ostatnich nazw,
nazwy

Gumnisce.

po

nazwy

Insze

nie

'-'^)

a Walbisci zjawia

Co

sie

sie

formie Yalbiki

tyczy nazw

1004

to takowe,

Harzgau,-'-*)

(ioo4),^-**')

Kos

ko."^'')

podobne zakoczenie na
*-')

Zeitschrift des

rwnie jak

Mniemamy,

Claniki

inne

nazwy miay

ie

byy nadane kocioowi Kwed-

niego

leay.

Porw. Erath. Cod.

23.

Osntiscie raz tylko znajdujemy pod

^-^)

Hamerbisci

^-*)

Raumer. N. 272.
Ibid N. 384.

r.

Harz-Vereins 1874.

s.

Ro-

Drubiki

sko.

Pooenie tych osad niewiadome, ale

linburgskiemu
ztd wnosimy, e niedaleko od
Ouedl.

Heilangau,'-')
r.,*-'*)

niemieck przerbk dawnych

^-*)

dipl.

Saia-

Z tych nazw Klaniki po sowiasku

nazw sowiaskich.
brzmiaa

1013

Drewnianach

899).

takiemi zakoczeniami, jak:

bechi 979,^**) Kokerbiki

Druchterbiki
tanbiki
877

(r.

r.

993. Erath, jak wyej.

Raamer. X. \2j.

'-*)

In Scuntere. inde Ovekare.

'-")

Drubiki bei Ilsenburg. Frstmann 436; Drubicke 1058.

"'^)

Claniki in Drewani

^*>)

pomnikach

r.

1004.

Haumer. X.

;";.

Raumer. N. 384.

mowy Poabian

XVII

w.,

nazw

osady Clenze

pisano

~
e
jedno

mog by

nazwy zakoczone na isi nie

nawami patronymicznemi na

wskazwki.

bya

198

Walbisci

osada

to

przyjmowane za

objaniaj

ici,

nastpne

to

dokumencie zwie si curtis, a zatem

indiwidualna,

dla

czego

moga mie nazwy

nie

patronymicznej Guminisci po niemiecku przezwano Kumnisch"',^^^)

a nie Kumnitz, jak wypadaoby,

nazw

gdyby osada nosia

pa-

tronymiczna.

Na

dukumentacli pod

Sclilopp)

Nazwa

Sowian.

przez

brzmiaa Supce

mnogiej

liczbie

Slopece (teraz
w XI w. po wi-

1022 znajdujemy

Radenzgau,^"'^) zasiedlonej

czci

kszej

r.

ce.

jeszcze

sowiasku

osady po

tej

podobnie jak

innych

Sowiaszczyzny nazwy pochodzce od wyrazu slup,

zjawiaj si w liczbie mnogiej. ^^*) A e nazwy podobnej formy
czciej powtarzay si za ab, powiadczaj Witzetze^^ Wostronach

Pretzecze =

siece,

Bretie

Prysiece

Na
Osady

VIII

w.:

ju w

Drewianach

ra, re,

ri.

nazwami zakoczonemi na

Lutera, Rora, Westera,

Clonzka
pisa
jest

Bretsch =

Altmark.-^^-'')

(Pful.

Pomniki Poabian

Czas.

ra, re^ ri^

albo

wystpuj

Wescera

Mac. Ser. 1864

r.

s.

182).

Grab-

Hilferding

to
take: Kloska. Bopba CiaBflHTj et HfcMuaMll 1861 s. 95. Sdz,
zepsuta pod wpywem niemczyzny forma, zamiast pierwotnej: Kosko.
s'')
Aus Guministi ward durch Yerschiebung des Anlauts, welche bei der an

der ausersten Wcstgrenze des Slawenthums vorgenommenen Umdeutschung des

mens

nicht

befremden kann,

recht machten

ausdauernder zeigte,
Forstman.

ais

slavischen

Na-

Namen mundge-

Hieraus entstand im Laufe der Zeit durch Abwerund beschleunigte Ausprache Kunisch," indem das n sich

Kumnisch."

fung des auslautenden

3)

da Deutsche sich diesen

'

das

tu.

w
HoUe w

Grossler,

Ortsn. 1278;

Zeitschr. d. Hars-Vereins

Arch.

f.

Gesch.

v.

1874

s.

103.

Oberfr. 20.

^'^)
Stolbce w gub. Miskiej przysta nad Niemnem, od ktrej poczyna
si spaw; Slupy w Szubiskim: Slupie w Tarnowskim; Supce na pnoc od r.
Warty i na zachd od Konina.
")
Hilferding.
Copb6a CiaBflHl, 98, 100, no.

miay ludno sowiask w

feid"),

bura Qi2 dwr

czy w
Gera

199

IX

W es tera

w IX

Big era

w.,

Dri-

w.;-"")

Segara 899 w
Dobrogora 973 teraz

Husitin;^^''')

Hassegau; *''")
999,"'^')

YIII

Frisenfeld,
Halle;**")

937

Vi-

t z obor
973 w N. Turyngii;''*-) Ubethere albo Hubetheri IX w. w. Hassegau;^*^') Zebechuri 889, w Hasse-

Wimeri

gau;=^**)

769, Weimar.'*'*)

Rozwaajc nazwy

rzek,

wskazalimy,

wiaskie zakoczone na

aiva,

pod

kocwk

naprzd

wa, potem

powstay

przytoczonycti nazw

wpywem

dawne nazwy soniemieckim traciy

Tak samo niektre z wyej

skrcenia dawnyci nazw so-

a.

ze

Staroytna Lutra wa ju

wiaskici.

w IX

w. zmienia sie

Lu-

w teraz Tribur, Zebecliuri

Wimeri teraz Zobigker Weimar; Yitzebore jest niemieck
przerbk nazwy Wyszebory, Dobrogora dugo utrzymywaa

dera,

teraz

Liider,

Dribura
i

sowiask form,

w X

Gera
I

przyznaj,

dit.

odgadn

Roth.

In Ludera Sclavi 15,

118

Kleine Beitrage

124. W
w

innych egzemplarzach liczba

Dronke. Cod. X. 658.

''^')

Badacze mniemaj,

"")

"2)

zes. J.

r.

I.

79.

Jarej,

ustach

Unstruty.

Niemcw

niemieckie, a

R.

^^'^)

pier-

my

do-

81.

moe

e by moe

wiksza.

zamiast

Ztschr. d. Harz-Vereins

Zostaje do poprawienia.

Segara

1874, iio.

wypada czyta Steigra*

Czy nie Zagora?

Frstmann 574.

"") R. 899 Ubethera, !02i Hubetheri, 1400 Bedere in sedc Crumpe.

Harz-Ver. 1874. 96.
"**)

zmie-

Wreszcie sami Niemcy

Raumer. N. 2,1.
R. 076 Geraha, 999 Gera, 910 Geraha marca.
Raumer. N. 74, 130, 249.

1400.

Ztschr. d, Harz-Ver.

r.

a zatem osada

sa tak zepsute,

nie

Halle,

wziwszy nazw od

moemy.

nazwy

Rora Sclavi 75, Westera Sclav 5. Dronke. Trakodeksie liczba Sowian w Westera zatarta; oznaczyem jak si

"''j

pobliu

nie

przytoczone

'"')

^*")

1.

icli

nim

Reszta nazw

''"^)

zdawao,

w. zamienia sie

jeszcze Geralia,

Jarawa, Jara,

Hiera, Gera.

wotnej formy

po sowiasku prawdopodobnie

zwaa si zapewno

upywem

w, pisaa sie

ery, Hiery,

nia si

ale

Czebicker
1874. 113.

Forstraann 1538.

in

sede

Crumpe,

teraz

Zobigker pod

Ztschr.

Miicheln.

200

damy,

sowiaskich wyranie zdobicych

niektre

podstaw

keltyckie pochodzenie ich traci

nazwy,

te

tern

obec cech

bardziej,

noszcych wzmiankowane nazwy, miay ludno

osad,

sowiask, a inne leay w

wian w VIII, IX
X w.

zaludnionych przez

okolicach

So-

Na

W dokumentach
w

sowiaskie,

dwik
skami

to,

/,

el,

1.

od pocztku VIII w. dostrzegamy nazwy

zakoczeniu ktrych goska

jednogoskowego wyrazu, albo

tworzy

, ^, o,

Hamulo
sowiasku

716 castrum,"^^**) a wiec grd

r.

Homole,'^*')

Sowian, ^^^)

zjawia sie jako

z

samogo-

suffiks.

Spanela

gau,'^^**)

w poczeniu

Biergila w

VIII

Saalgau, po

w.

Ran-

w Grabfeld zamieszkae przez

Langula w Westergau zabudo-

VIII w.

teraz Spala,

wana przez Sowian, ^^^) Verla 938 pod Goslarem,-^^^) zapewno W- orla, Schezla r. 805 w Luneburgskiem na

Probel
zapewno Preble, Hol

zachd od
rode,-^-^")

pewne

wicej,

r.

bery.

899

okolicy Gern-

Hassegau,^-^*) za-

i^e)

Landau.

pniejsze wieki znajduje

s poprzekrcane, e

mocno

ale wszystkie tak

^^')

in

podobnemi nazwami

pierwo-

Ter. 273.

Homolanach',

Oberfranken.

Sowianach, dotd zachowujcych

zniemczonych

jako

charakter entnograficzny, sprawozdanie

meln

961

r.

Hola,'^''^) las.

Nazw
sie

Ilmenawy,-"^'^-)

poda

Sztorch:

czasopimie Gartcnlaube

r.

Die ^/istelgauer vulgo

Hum-

Szem-

1858

s.

Wipisy

260.

Zapad. Slow. 294.

Trd.

")

Dronke,

^^^)

In Spanelo Sclavi 76.

lO)

Landau.

''^)

Raumer N.

'52)

Capitular.

dzony byt

r.

805

20.

Trd.

Dronke.

120.

Terr. 277.

135; Thielmar IV,

Caroli

M.

a.

2.

Pertz

805:

wielkorzdzca Madalgaud.

M. G.

Pooenie

III.
tej

133.

osady

dnie wiadome.'
353^

Fundatio Gerorodensis.

'5^)

Ztsch. d. IIarz-Ver.

'''''')

hola

heide, wald.

1874.

Hoffmann,
s,

Pful

Ser.

125.

Sownik.

R. Lus. IV,

150.

nie

Schezla osajest

doka

20I
tne ich formy chyba przypadkiem udaje sie

deskiem wie Possemugel Niemcy tmacz

mokli".

Tak

odkry.

Ba-

czeskiego Pod-

Inne nazwy zostaj do wyrozumienia.""^")

^'^*')

leve^ leben.

Na
mcnawy

Mohanu na pnoc a do IIJutlandye a do wysp duskich

ziemiach sowiaskich od
dalej przez

Szlezwig

byy na
poczy sie zmienia na leben.^^^)
Geurichesleiba r. 779'^^") w gau Engelin; Honeslewa, Waldeslef 823 827, Wanzewa, Rodensleva 888 896, Fridumaresleba, Ottersleba, Wantesleba, Merslevo, Walislevo, Germersleva,
Wolmersleve, Wilmarsleve 937, Dorngeleve,
Haldesleve_ 966, Frekenleba, Elesleba 973, Si-

znajdujemy mnstwo osad, nazwy ktrych zakoczone

w XII

nim

leua^ levo,

gerslevo

w.

Fermerseben

993, ^"")

wszystkie

N.

Tu

Albundehleba, Islevo, Franchenleba,

Hun eba (Hunlevaburg 973) Ludesleba, Rostenleba, Wenzesleba, Alimleba wszystkie 899 w Hassegau;^''^) Otliuua 979 w Harzgau; Grasleben, Offleven, Ingeleven, Gevensleben, Samleben,
Amzleben, Banzeben, Langeleben, Vetzleben wszystkie w Derlingau Herbsleben, Hassie b e n
koo Goty Witzleben, Moschleben, '^-)
ryngii;

356)

bery.

Wunderbiittel

Westcrmanna Jahrbuch.

Harzgau
''''*)

Bodenbostel

ibid.

Wypisy w Szem-

Braunsch. 1859, 64.

midzy

sie

^5")

Dronke.

''^)

Rauraer.

361)

na

11:

laiba,

Owakr.

Landau.

(moe Berwald?)
Ter.

Lelm

282.

lava

fryz.

Forstmann.

st,

saks.

le.ua, levo;

Ortsnamen

od

r.

IIOO

915.

Cod. N. 68.

Reg. N.

Thietmara:

Landau.

st.

leben.

74 10 1,

72,

Miminlevo

Hersvelder Zehntverzeichnisse.
^'''-)

Or

281.

Staro-niem.

forma pochylia

Peez.

Zapad. Slow. 296.

"') Wiswedel, Widersahl, Mase, Kaunenwinkel, Barwedel

Ter. 277, 28

(1.

Ztschr.
[.

130, 217, 252. Erath.

I.

d.

c.

10)

zamiast

Cod. 523.
Reszta

Mimleba.

Harz-Ver. 1874. 85

130.

nazw

202

Magolfeslebo

Buricheslebo w

Turyngii ;-^^'')

A-

dolfesleiba 866 (pniej Alschleben), Bottleben, Esleben, Unstleben, Dingsleben, (Tingesleia) wszystkie w Grabfeld;^*^*) Ettileba,
Egisleiba, Isinlieba 799 w Gozfeld
koo Szweinfurtu. Pniej wzmiankuje si jeszcze Giitersleben na pnoc od Wircburga,
"''^)

a dalej na zachd podobnych nazw zupenie

niema.-^*'*^)

Za

to

na

wschd od Wezery znajdujemy mnstwo osad, nazwy ktrych

koricz%

si na

leben,

rozrzuconych daleko na pnoc od Hano-

w ziemi Drewjanw,

weru, a na wschd

dajcych si dostrzedz

we wsiach sowiaskich Zargleben

Bockleben.-^"^

Przytoczylimy 54 nazw osad wczeniej wystpujcych w dziejach, ale Forstmann znajduje w Germanii podobnych nazw 150,

zapewniajc,

wszystkie

Zkde

dawne. '''^)

si wziy?

tym wzgldzie zdania badaczy s rne. Jedni powoujc si

niewiadomo
jzyka turyngskiego, wyrozumienie znaczenia
na
wyrazu leben uznaj niemoebnem, mniemaj wreszcie, e wyraz ten moe oznacza: haus, mieszkanie, albo spucizn po
przodkach

ba

albo nakoniec zamieszkanie spadkobier-

nach ko m men scha f t.'^^^)

potomstwa:

cw,

Inni

nie

zado-

wolniajc si takiem tomaczeniem, upatruj wpyw Sowian,

ktrzy niby wpadszy w pocztku VII w. do Turyngii, rugowali

Turyngw (w rozumieniu

mow

ludu teutoskiego)

swym ywioem

a zalawszy kraj

miejscow, czego lad

pozosta.-^'**)

J
'8*)

Inni

12.

Cod. N. 68,

Dronke.

Trd.

^'')

Arncld.

Ansied. 220.

''87)

Jacobi.

^'*)

Forstmann.

369)

Ibid.

"O)

Arnold.

18,

Ortsnamen

um Potsdam

Ortsn. 917.

915.

Ansiedel.

220, 221,

ojczystych osad,

nazwach zakoczonych na

Ter. 274.

es)

do Wircburga, przeobrazili

znowu szukaj ratunku

Wenck, Hes, Land. N.

Landau.

2 2.

leben

keltyckiem rdle


ew

twierdzc,

koniecznoci

Germanii

w zdrobniaem
rozumowania wypywaj

mowie leben oznacza

Takie

znaczeniu ^'^)
z

tej

203

tym podobne

miejsce

podtrzymania hypotezy o napywie Sowian

VII czy VIII w.

S jednak nieuprzedzeni badacze,

ktrzy wyznaj,

w sowiaskiem

rdle szuka wypada. Zakoczenie

wytmaczenia nazw zakoczonych na leben

pnocy przechodzio
Czechach wyraao si a u, take

lavia,*^'') ktre na

lsku

do

u Thietmara merzeburgskiego

Meminlero

Wrocaw

o u a" albo

w Iow, w Saksonii,
Iowo ebo. Tak
i

zwie sie

Wortislawa,

d., zatem suffiks levo przysugiwa

nazwom sowiaskim, w dokumentach jednak wystpuje jako
p-sowiaski p-niemiecki.-^'-^)
Rozwaajc obecn kwestyje przypominamy najprzd, e
rzeu Sowian nazwy osad pochodzce od imion osobowych
zwyczajnie przybieraj
czownikw, koczcych si na /
/,
suffiks lew, lewo, w, owo, co udowodniaj istniejce
zniemczone za
dotd nazwy polskie na porzeczu Warty ^'*)

Memleben,

t.

ab

Luneburgskiem

podobnych nazw

nazwy

^'*)

te

/iul>,

pod

iiob,

ksiztwie.^'"')

Nie dostrzegamy jednak

w Turyngii. Gdzie si podziay? Nie wtpimy,

wpywem saksoskim, tak samo jak mnstwo

leb.

Statte, winkelort, dniinutiv

Uuhan oder

Icban.

Obermiiller.

Deutsch-Kellisches Wrterbuch, pod wyrazem Alsleben.

U mnicha Brunyilerskiego turyngski las zwie sie levia, albo loiba,

nazwa ta ma zwizek z leya, levo
nie docieczono.
3'')
Landau. Ter. 289.
'"*)
Bendlewo, Bengelewo, Bielewo. Chlewo, Chraplewo dwa razy, Deble wo,
Galewo, Gogolewo dwa razy, Grolewo, Gramblewo, Grylewo, Karolewo, Kebowo,
Kkolewo, Kowalewo, Kunkolewo, Michaowo, Motylewo, Niegolewo, Orowo, Pacholewo, Pucolowo, Radiowo, Smielewo, Sraiowo, Sokoowo trzy razy, Strzelewo,
^'-)

ale czy

Szydowo, Wrbewo, Wymysowo, Zmysowo, ychlewo i t. d., Ellerholz, Handbuch des Grundbesitzes in Deutschen Reiche. Die Provinz-Posen i88r.
Czechach take znajdujemy nazwy zakoczone na levo: Lelewo (1248). Erben. Reg.
N. 1228, Podobnie ruskie Jaroslawlewo przez skrcenie Jaroslawl.

Schmolau= Smolewo, Polau = Polewo, Khlau=r Koowo w Bardengau,

Jeggeleben
Jeglewo, Schmlau =: Smolewo w Altmark, wedug
wykadu Hilferdinga. BoptJa ClOBam. cTj HtMuaMii 1861, 107 115. Zapewno:
Belau, Gielau podobnie wymawiay sie Bielewo, Gieowo, albo Gilewo.
^^'^)

Jeggel

= Jeglewo,

204
innych

przeobraziy

suy

jedna

po sowiasku zwaa
si ju Ottenleve,-^'')
z tern

dam

sie

dokument

r.

ta

r.

zwaa

11 12

Ale jake pogodzi

a pniej .Ottleben.

orzeczeniem dokument

po-

979 powiada,

r.

Osada

sie Otliwa".'^'^)

moe

Za przykad

niemieckie.

osada, o ktrej

978 in castello Sclavorum quon-

Budizco, nunc autem tlieotonice Grimmersleyo."^"*^)

na mocy tego dokumentu wypadaoby przyzna,

Wszake
nazwy

takie

Niemcw jako wasne,

Tak jednak nie jest, a odpo-

jak Grimmerslevo sa wprowadzone przez

zamiast dawniejszycli sowiaskici?
wiedzi na to szukamy

Wiadomo,
(lassi)

mowy

r.

531,

serbskiej

w nastpnem

objanieniu.

Saksoni wymordowawszy durzyskicli panw

zabrali

zway

ich

posiadoci ziemskie, ktre wedug

kuba, albo

sie

siedla, Siedliszcza,'^"")

raniejszej mowie, siedliska. Stosownie do obyczaju

kuba przybieray nazwy od

w te-

sowiaskiego

imion swych posiadaczy,

zako-

w rodzaju nijakiem na owo, w niektrych razach na

w o, Iowo. Opanowawszy kuba Durzycw, Saksoni prze-

czeniem
o

krcali ich nazwy, zniewoleni jednak

bdc

czaju miejscowego, zachowali suffiks

Iowo

przyczem sowiaskie

wystpyway w

ze

zmian na lew o,

ustach niemieckich zmienio

Z biegiem czasu nazwy naginane coraz

ksztatw,

stosowa si do zwy-

bardziej

si

/.

do niemieckich

formie imion osobowych niemieckich,

lewo, lewa, pniej e b e n. Grd Budysz

(Budizco), stawszy si posiadoci sask i wedug zwyczaju
owych wiekw przybrawszy nazw od imienia nowego pana z zakoczeniem na levo, zasyn pod nazw^Grimmerslevo pod t
zachowujc

suffiks

nazw mg

przechodzi

w posiado

innych osb, bo u Niem-

cw nazwy miejscowe wczenie konsolidoway si. A e to

nastpio przed XI w., powiadcza Thietmar merzeburgski m-

''''*)

"''')
^'*')

Budizco.
^''^)

Partem beneficii..., quam dicunt Slavonice Otliuua, Raumer. N. 277,

Raumer, N. 731.
Raumer. N 267, An. 980 jam olim castellum Grimmerslevo, slavonice
Raumer N. 280.

O kubach

siedlach

wyej

cytaty:

207, 208.


wic:

205

in raea curte Rotemerslevo/'

"''")

Nazwa

ta nie koniecznie

wyej

pochodzi od imienia Rotemera, podobnie jak

przytoczona

Tak

nazwa Ottleben, ktra wcale nie od imienia Otto powstaa.

samo nazwa
i

naprzd

Eisleben:

formie kilkaset

tej

si

wieki zamienia

sie

bd

wskazuj
domo.ci.

zostay

przyodziay

Osady
pienia

desleva

nowsze

w cigu

tysica

sie

inne

nazwy

teraniejsz szat niemieck.

dawne, a

e v

o,

zaoone byy

oprcz przytoczonych wzmianek

to,

Podo-

nazwami zakoczoriemi na

bardzo

dopiero

Islevo

imienia pana niemieckiego.

v e bezwt-

przez

Sowian,

jeszcze inne wia-

Tak w r. 937 rodziny sowiaskie w Oterslewe oddane

kocioowi magdeburgskiemu;-"^-J w Fridumarsleben r.

939 mieszkay 56 rodzin sowiaskich."'^'')

leben

"'^')

jako

sie

Eisleben, nie zyskawszy przez to zaszczytu

bnym sposobem przeobraay

nim

zjawia

przetrwawszy,

lat

pochodzenia od jakiego

lat,

994

r.

r.

973 take

W Frankenleben

mieszkali Sio wianie, ^^*)

wystpuj w

Eles-

Hoel-

burgwardy, co wskazuje na

968 jako

r.

Wanzleva

sowiaskie pochodzenie.'^^')
Marsleve r. 1031 dobra zway
si Prdy," '^'*) a w Sertisleve jeszcze w r. 1106 obok niemieckich chopw siedzieli sowiascy poddani Smerdy i swobodni

ich

ludzie slavonici milites." ^^')

e zakoczenie
Durzycw,

lewe

na

^80)

Chro.

I.

'"")

R. 994

Islevo,

'**")

/.

1045

Gisleva, in pago Hassegove, Ii2i Hislebo

Otto rex ad

Isleve.

ecclesiam Magdeburch

Cod. VII.

3')

Gerken.

'**)

Raumer. N. 252.
Parochiam omneni, quae

^'^^)

Ztschr. d.

fatnilias

H. V. 1874,

Hisle-

91.

Sclavorum in Otersleve...

p.

jacet inter fliivios

Albeam

scilicet

Salam,

Horam

et

cum omni-

quas Burgwart vocant. Landau. Ter. 280.

An. 1031 bonis

324.

^^')

5.

ea loca, ubi castra Unnesburg, \Vanzleva, Hoeldesleva,

pertinetiis et villis,
3***)

Cod.

Bannus

Raumer. N. 131

Bodam, usque ad
bus

szczeglnym

Saksonw, a oglnym sowiaskim, wskazuj

ani

von, 1195 Ysleve, 1196 Isleve 1400

dat.

byo wytworem

nie

Raumer. N. 692.

in

Marslcue quae Prunde vulgariter nuncupantur. Erath.

206

nazwy osad w takich miejscowociach,

to

rzycw, ani Saksonw nigdy

ben, Tinglef, Kliplef

byo,

nie

d.,

Szlezwiku: Hadersle-

HorsIev, Strellev,

Jutlandyi:

take

Vindelev, a

Ierlev,

slev,

Fionii

t.

ktrych ani Du-

znacznej

liczbie

Hog-

na wyspach

Selandyi.^'^'^)

gast, gost.

Germanii na przestrzeni od

w IX

znajdujemy

w.

jedn

tylko

osad

gast, mianowicie Rodegast w

Ale, e podobne nazwy szerzyy sie

(Fuldy) do Solawy

nazw zakoczon

Buchonii^"^")

na

pod Fuld.'"^*)

dawne wieki po rnych

Sowiaszczyzny, wskazuj osady:

pnocno-zachodniej

stronach

Wtawy

Widogost q8o w Zyrmuntach nad Solaw,^^') Radegast

w Bardengau nad ab, przypominajca ksztatem swego zabuPogaste w okolicy
dowania, e j niegdy Sowianie zaoyli,
r.

^^-)

Raceburga, teraz

osada

ga s t,""'*)

Pniej podobne nazwy

do bardzo dawnych.

okolicach arcysowiaskich nad

szczeglnie

dwa

razy

Mo gast

czci

nazwy podobnego

wikszej

Tischenreut:

Lubegast, Trebgast
e

ga s

rodzaju

my

badacze, a

wystpuj

licznie

grnym Mohanem

okrgu

teraniejszym

obok

ku poudniowi

w Badeskiem zjawia si
ktr w kadym razie wypada odnie
nawet

Pogecz,'^**'^)

,"^"'^)

Radnic,

Schorgast
a troch

dalej

t.^"^)

sowiaskie, uznaj

dodamy,

to

innych stro-

nach obszernych ziem sowiaskich, znajduj si take nazwy

zakoczone

gast,

pomnikach niemiecko-aciskich na gast:

s^s)

Landau. Ter. 285.

^^'>)

Mansum unum

in villa

Rodegastes.

potem Rodges. Landau, Beschr.

300j

391^
39-)

393^
3"^)

d.

Dronke. Trd. 54;

Gau Wettereiba.

199.

Ansied.
Arnold
426.
Widogasti in pago Sirmunti. Raumer. N. 280.
Jakobi, Slawen u. Teut. 82.
Pogaste ','2 m. od Raceburga. Jakobi, Saw: 51.
Bacmeister. Alemann. Wander. 155.

30'i)

Ibid.

39)

Holle,

155.

Arch.

f.

Gesch.

v.

Oberfr. 21.

I<.

Wo

1-

1326 Rode-


ga

przy

s t

2o;

Zachodzi tylko pytanie o znaczeniu

ujciu Odry.

wyrazu gast?

mowie starosowiaskiej gsti., gst,gozd, gwozdb,

hwozd oznaczay gszcz ,**') las. Prawdopohost,
take

dobnie wiec,

miotw

lasu

zakadane

miejscowoci przybieray nazwy: Czarnogozd,^*')

Lubogozd, Radogozd, Trebgozd

s t

(na trzebiey),

Pod-

Pniej przez zmikczenie, zamiast gozd. wy-

hozd (pod lasem).

mawiano g o

do przy-

lasaci osady, stosownie

u Niemcw

gast Forma g o s c z,

jest

nowsza.

Dawniej zwano Bydgost, teraz Bydgoszcz nad Noteci; dawniej

Podiozd, teraz Pohost**>

Od dawnego

zwom miejscowym,

mowie

ale

okolic

ktrycli

suguje nie tylko na-

^..._^

Wedug

imionom osobowym.

wybrani dla spisania Ustawy

Wisogast, Bodogast, Sologast

nazw

ga>

czasu sufiks

Salickiej

podania

(Leges Salicae)

Windogast przybrali imiona od

pochodzili,

dodatkiem wyrazu gast,

wedug komentatorw, oznacza w ogle -m ieszkaca"*

a nie imi osobowe.^"**; Widocznie wic, e zjawiajcy si w pomnikach suffiks gast ma jedno znaczenie w nazwach miejscoktry

wych, a inne
chodzi

imionach osox)wych.

on od gst-las

drugim od h o

pierwszym
t',

razie po-

go. By moe

prawieki wyraz host' przyrasta do imion ludzi z innej oko-

licy

pochodzcych, nim wszed

w uycie

jako suffiks

imionach

osobowych oglnie sowiaskich.

Nazwa sowiaskiego boka Radogost przybraa suffiks nie

i
to widocznie z samj treci
od g a s t-las a od host',

go

'***)

Orsnamen ans Appellatiweo, 20, 2g,

Niemcw przekrcona na Schorgast Bacmeister. 155.
Pohosty znajduj sie na RosL

*)

Sunt autem

**";
'-';

Miklosicz, Slavischen

30.

electi

de pluribus

viris

quatuor:

Wisogast. Bodogast, Salo-

uibus nomen Salaghewe, Bodoghewe et Windoghewe...

denolare incolam provinciae, hic patet Salegast non es!>e nomen proprium riii,

gast et Windogast, in locis,

-as/

sed saltem denotare incolam pagi Salagewe.

I. p.

24, 25.

EUrkbard,

Oe

rebus Franciae Orientalis

208

nazwy Rad-gociom.*^^) Podobne znaczenie przybiera wyraz host\

go

staja si prefiksem

Tym

mysl.^*^-)

gozd

go

maja znaczenie

t,

imionach: Goscirad, Hostiwit, Gosto-

wymawianie sprowadzone do

przez

host'

sposobem zyskujemy zapewnienie,

suffiksy

formy

jednej

imionach osobowych wcale rne

ni

nazwach miejscowych.
Badacze mniemaj

nazwy zakoczone na g o

s t

pocho-

dz od imion osobowych, naprzykad, nazwa osady w uycach

Luboho niemieckie Lubegast ma pochodzi od imienia Lub,

Biorc pod rozwag podobne

u Sowdan w nazwach osad,
pochodzcych od imion osobowych, suffiks wyraa prawny stosunek osady do pierwszego zaoyciela. C w tym wzgldzie
po niemiecku

host,

GasteUeb.*'^'')

mniemanie, wypada

wyraa

zauway,

suffiks host?

Nic

musia, aeby wyrazi,

posiadoci?

drugim Lubohostw.

zwa

ta nie

W jakieje formie

osada

W pierwszym

wyraa adnego

razie

nie

na-

gst

Lubogst, a nowszej formy

j
z

wypada

pomnikach do

IX

nazwy

nie

majc

z suffiksami, przez co

**")

w.

sa

1867

Lubhost,
t.

j.

popsute.

znajdujemy

suffiksw,

duo nazw sowia-

nie tylko

suffiksy,

rozmaitych postaciach.

ale

Nie-

wystpuj w dokumentach

wyrozumienie pierwotnych form nazw

Dla porwnania przypominam jeszcze imiona: Dobrogusl

nazw

staje

bawogost.

mowie niemieckiej gast oznacza go, pierwotnie hosl'. Czy wyrazy

wsplne Sowianom i Niemcom, czy ostatni od pierwszych przyswoili?
^O'')
E. Smcler. Wo sowiaskich mestnych mjenach w Hornej uicy
I.
402^

te

jest tylko

I>ubogost.

same pierwiastki zjawiaj si

ktre

oczywiste

dodatkiem przymiotnika luby,

skich niejednostajnie zapisanych, tak

i

nie od imienia

Nazwy bez suffiksw

by

Gdy jednak nazwa osady Lubohost

od imienia osobowego pochodzi, a

a od wyrazu gszcz,

by

suffiks ten

rodow, albo indywidualn

nazwa byaby Lubohostowicy,

jest

stosunku osady do zaoyciela

Zatem wywodzi

pospolit.

s.

u.

1i

Tak osada sowiaska w N. Turyngii nazywana

- a.
,46 Frosa, q6i i 973 Fruosa,*"^)

trudnein.

sie

Vraso. .:i V r
potem F r o h s e nosia
037

r.

r.

Nazwa

znaczy Lacze,
nad

961

r.

ki.

allx)

bez suffiksu

jak miaa form:

Lunze w

Nazwa

r.

N.

zapewno

Ezericko

961 Jeser,**") 983

N. Turyngii,*'*") nie wiadomo

Jeziorzysko?

nazw

widocznie

Wres, Wrzos.*"') Nazwa

209

Jezioro czy

moe

Turyngii,***)

C a v e w N. Turyngii
zmian ostatniej goski na a
885

Mild, pniej wystpuje ze

Pierwiastek tej nazwy widocznie ka, ale pochodna forma
wiadoma, moe Kalawa? Nazwa r. 961 Barbogi, 987 Bar.

o.^^^}

nie

r bo

i,

r.

932

Barabogi"") wystpuje r. 961 take w

Borburg*") nie daje sie objani.

999

Barbie,

nawet

gau Heilangau*'^

take

Hassegau,*'')

Szmalkalden
96 1

we

Sco

Frisenfeld

Widonis 932
Smaiacata

r.

,*'*)

Stren

(Winica),

na porzeczu Unstruty, podobno

w.,

j6

r.

nsc

Aeci

li i

Drosege
899, V u n z a

Wangen

Hassegau,*'")

looi

874 pniej

r.

(Strcz),

w Ambargau

*'"*)

^''^}

Raumer

enca vxilgaris. Miklosicz. Saw. Ortsn. aas AppeL

Vresi
Hoffmann Ser. Rer. Lus. IV. 150.
Raumer X. 288.
Hoffioaann, jak wyej.

*)
**)
***)

1S3, 266).

R. 885

Wedug

155.

191,

197,

Raumer X.

*")

Ad

u Bo-

117,

2S.

\c,o,

129,

183, 303, 349.

civitatem Barbie,... Barburgeri burgowarde.

W wypisach Szembery.

Locum

249.

Calve, 937 Calvo, 961 Calvo, 977 Caha (Raumer X.

Gerkena: 961 Calua
Calbe. Codei. VJI. s. 8.

*'0)

Thuringen:

-j.

899

Daleliem

105^

*'^

in

Dalehem

Castrum

w okolicy Harzu.

urbs podobno

nie wnadome.

Turyngii

e 961

formie

Rad

Landan.

Der Bauerhof

Zap. Slow. 301.

Radi, in pago Heilanga. Raumer, X. 121.

**^
*)

Ibid.

*")

Arnold. Ansied. iio.

*'*)

Fundatio Gerorodensis: Hoffmann. Ser. Rer. Lus. IV. 150.

R. 932 Vuntza in pago Frisonoreld; 1400. Sedes Vinitz. Zeitschr.

*")

N. 121.

d.

Har2-Ver. 1874.
**')
'495. Alich in sede nversgchofen, podobno teraniejszy Alach na zachd
od Erfurtu. Zeitsch. d. Hartz-Verein- 1874. s. 124.
*'*) Castrum Dalehem,.. in pago Ilustafala sive Ambargau. Landau
Terr, 28


guchwaa w XIII

w.,

210

Daley/^^) pniej Dahlem;

castrum

Yinediscunsalebizi r. 1036 w
Salpke nad Boda, podobno obek
sowiaski; Nidarum Vinida
t.

j.

dome'*-')

Turyngii/-")

N.
z

dodatkiem vinediscun

1030

w Ba wary

nie wia-

mnstwo innych nazw wymagaj wyrozumienia

wotnych ich form sowiaskich, wiadczc przy tem o

rozmaitoci nazw sowiaskich

pniej

powyszym

ma

cze

pier-

wielkiej

Germanii.

przegldzie nazw sowiaskich

Germanii

wzilimy pod rozwag, a jednak nazwy

kilkuset osad wymownie wiadcz o pier170 rzek, kilku gr
nastpnym 17
wotnem zaludnieniu Germanii przez Sowian.
wemiemy pod rozwag nazwy powstae w skutek osiedlenia
Niemcw na ziemiach sowiaskich w epoce od VI do XI w.
ledwie

ich
i

wtedy dopiero uprzytomnimy sobie wxzesny stan etniczny

Germanii.

Tymczasem obejrzymy ludno sowiask wedug

miejscowego

podziau na drobne plemiona

jej

4.

ludw

Durzycy,

ale

Plemiona

sowiaskich

ludy.

ludy.

Germanii najsawniejszymi byli

po rozszarpaniu ich ojczyzny

r.

531,

nazwa Du-

dawne znaczenie. Na ich ziemiach, na pnoc od

Unstruty, szerzya si Saksonia, a na poudnie od tej rzeki, osiadajcy Teutoni przywaszczali sobie powoli nazw Turyngw,
tak samo jak Szwaby, osiadszy na ziemiach Bojw, przywa-

rzycw

traci

szczyli sobie

nazw

Prusw razem

*i9)

Bojowarw,

nowsze

ziemi przywaszczyli

Castrum Daley

dictum,

za

czasy ujarzmiciele

sobie miano

quod Daleyborg Theutonici

*-"j

M. Pol. II, 480.

Raumer. N. 504.

*2^

Forstmann. Ortsnam. 1082.

Bielowski.

Prusakw.

appellant.

Chro.

2 11

t*oadnio\va

cze

kraju

do Gr Czarnego lasu, otrzymaa

(Francia Orientalis).

Frankw, nie
i

Durzycw po nad Mohanem,

kolonistami,

tej

nazw

Francyi lud dzielono na

zwaajc na to, e Franki byli

a gwna masse ludnoci skadali

boju

wynikay nowe

zwy

terrytorialne,

stosunki etnograficzne,

dawniejsze

szy

od Czech

Francyi Wschodniej

West

Ost

tylko garnizonem

Sowianie. Z pod-

nowe podziay

zapomnienie,

na-

lecz

dla

owiecenia wypadkw, wspczeni musieli niekiedy uwzgldnia

nazwy ludnoci miejscowej. Z tych wzmianajczciej nawiasem wspomnianych, czerpiemy wiadomoci

rzeczywiste podziay
nek,

urywkowe o ludach sowiaskich

Germanii, wiadomych

wsp*

czesnym pod nastepnemi nazwami.

Wirawanie

a)

przez kronikarza Fredegara

Warnami *-^)

Niemcw syncy pod nazwa Werinw, dla ktrych

wsplnie z Anglami spisano ustaw pod tytuem Lex Angliorum et Werinorum, hoc est Thuringorum." Tych Werinw zwyczajnie liczono do Niemcw, ale ju przed 50 laty Gaupp zau-

zwani

a u

way,

Werini

nalec do Turyngw,

byli wcale

rnym

od

Niemcw ludem, co powiadczaj staroytne prawa Turyngw.

Wedug Gauppa Werini bytowali nad r. Werr, gdzie znajduj
sie nazwy miejscowe przypominajce ich, mianowicie: Ouerfurt
(Werinfurt), z rzeczk Werne, osady: Ober i Unter-Warinschtet,
Warenrode niedaleko Eisenachu Grosberingen Wolfsberingen,
Osterberingen, Wehrnek nad r. Wehre, Wernfels, Wernhausen,
Wemstein, Wernighausen *-') i t. d. Z nowszych badaczy Wil,

*22)

Fredegar.

Chro.

cap.

XV.

1834 s. 88^90. Przytaczam

Gauppa nie podzielajc wszake tego zdania,
takie nazwy jak Wernfels, Wernhausen, Wernstein pochodz wprost od
imienia Wema, a Wernighausen od Werniga, Warenrode za naley do pniejszego czasu kiedy ze wzrostem ludnoci niemieckiej nad rodkowa Werra poczto
karczowa (roden) lasy i od imienia posiadacza nadawa nazwy osadom zaoonym
na karczowisku. O innych nazwach powiem niej.
*-3)

nazwy
albowiem
te

Gaupp. Das Alte Gesetz der Thiiringcr.

dla uprzytomnienia zdania

212

hem

Obermiiller

czci

gara Warni byli

Frankom,

przeciw

koo

pochodzi

wyej

^-'^)

r.

595

podbici

dawnych posadach Warinw

ludno bardziej hessk, ni

za, wedug Obermiillera, od Keltw

do Niemcw nie naleeli.

Turyngi

turyngsk.^-^)

Spraw

Childeberta krla Burgundyi

Gerstungen znajdujemy teraz

maj

wzmiankowani przez Frede-

Turyngw, ktrzy powstawszy

przez

wyniszczeni zostali, dla czego

take mniema,

o sowiaskiej narodowoci

a tu dodamy,

nalecy do

Gverini, Gvarini)/^^) powstaniem

Durzycw wyoylimy

ich rodu

Werini (Warini,

595 zapewnili rnice pocho-

r.

dzenia swego od Frankw, ktrzy ich ojczyzn wsplnie z Sa-

w 531. Posady Warinw koo

Gerstungen nad
Werr wskazuj, e miano ich
Wirawy,^-') po niemiecku na Werr przekrconej.

ksonami rozszarpali

r.

Eisenachu

r.

r.

nazw

cajc

wanami

t.

VIII

Przywra-

ludu tego do pierwotnej formy, zowiemy go Wira-

mieszkacami

j.

IX

poszo od

nad

r.

Witawy, po brzegach

w. znajdujemy licznie

ktrej

osiad ludno sowiask.

rodkowym bieSalzungen liczono Sowian

Dla porwnania przytoczymy tylko osady nad

giem
24,

pooone,

rzeki

tej

Heringen

burg

5,

bach

30.

feld^-^)

50,

Lubnicy

78,

W innych

tak:

Suhl

38,

Hainie

Gerstungen

120,

miejscowoci Osterbehringen

budowania przypominaj,

Obermiiller.

Wyej

426)

Z Gauppa.

^-')

Objanienie nazwy

przez

okolicy

Ile

Sowian zaoone

zo-

21.

s.

88.

w biecym

wyej

cyt.

Wiadomo wyjta z Dronke. Trd. fuld.

pamita, e w dobrach klasztoru fuldeskiego

domw.

tej

teje

8.

wic

ii6

131.

Przy porwnaniu

liczono tych tylko

Sowian,

podatku obowizani byli, a zatem tylko gospodaA ile

gdzie zapisano Sowian, tyle rodzin liczy wypada.

ktrzy do skadania dziesiciny

rzy

kilka innych wsi z ksztatw za-

niegdy

428)

13,

oznaczenia iloci.

Saken und Sachsen XVI,

^-*)

425)

wypada

Sontra

w Kreutzw Reichen-

osadach, jak Dungeda, Breitenbach, Stat-

wzmiankuj si Sowianie, bez

150,

mieszkao Sowian na ziemiach wasnych

rnych panw?


Mamy

stay.^'-^)

wiec zapewnienie,

Sowianie,

zaludniali

213

zwaajc

nie

okolic Wirawanw gsto

klski

na

napr

cudzo-

ziemcw.

Poradniczanie wzmiankowani w VIII w. pod nazw Paratanw, ludu nie wierzcego w Boga.^'^*^) Dawniej
liczono ich do Saksonw, ale ju w pocztku biecego wieku
Mannert wskaza, e lud ten upatrywa wypada w Bawaryi, koo
b)

Nastpni badacze powzili przekonanie, e zamiast

Parathani wypada czyta Paradantani, t. j. PoradniczaBayreuthu.

Z dokumentw za, poczynajc od VIII w. przekony-

nie.*"'')

wamy

si,

kraje po obu stronach

r.

Radnicy

t,

j.

gau Volk-

i
Radanzgau w IX, X i XI w. przewanie byy przez
Sowian zamieszkae. Oprcz tego o Sowianach zamieszkaych
nad r. Radnic wzmiankuje si w dokumencie imperatora Lu-

feld

dwika

pod

846,

r.

nazw

Ratanzwinidi,*^'-)

t.

Sowianie

j.

nad

Radnnicy, Radniczanie, albo Poradniczanie.

Pomohan

c)

846 wzmiankowani pod

z

nad Mohanu

Pomohanie.

upa

kt(')rych

w dokumencie imperatora
nazw M o n v n d
i

wedug

t.

Ludwika roku
j.

Sowianie

obyczaju narodowego, zowiemy

Poniewa u wierzchowin

tej

rzeki

leaa

obszerna

Waldsassen, a przy ujciu Radnicy Wilcze-pole (Volkfeld),

wic Pomohanw przypaday

posady

nad

tam gdzie Szweinfurt, Wircburg,

INIohanu,

rodkowym

biegiem

do granic Worms-

Landau
Ter 277.
Aribo biskup freisingiski (764 783), piszc ywot . Emmerama, ktry
mieszka na dworze ksit bawarskich 'w Regensburgu, opowiada jak pewien pobony czowiek, podrujc do grobu w. Emmerama, schwytany pr^ez rozbjnikw,
sprzedanym zosta Frankom, ktrzy go odsprzedali w pnocnej czci Turyngii na
^-^)

*'<>)

granicy Paratanw, ludu nie wierzcego

Oberfr. 1842
**i)

103

Boga. Rudhard,

Arch.

fluvios, qui

byli

An.

Gesch.

v.

Sw. 44, 11 s. 629. Nie zwaajc na oczywisto faParatanw zrobi Brukterw saskich, ale Rudhard dokadnie
Sowianami. Rudhard
jak wyej.
846 in terra Sclavorum, qui sedent inter Moinum et Radantiam

usiowa

*'-)

f.

113.

Szafarzyk, Star.

ktu Zeuss

wskaza,

s.

vocantur Moinuuinidi

et

Ratanzuuinidi. Erben. Reg. N. 26.

214

gau, a przynajmniej do ujcia

Sali frankoskiej.

r.

Granice te

zaznaczamy tylko we wzgldzie podziaw terrytoryalnych, bo

etnograficznie

siedziby

w gb

Hessw

siedzib

Naban

d)

b a

r.

do Dunaju, blizko

sie

YIII w,

Alemanw.

Raz

e.

d a pod

Pomohanw pomykay
i

tylko

nazw

spotykamy

N a-

osady

zwaajc, e r. Naba, wpadajca

Regensburga, wiadoma bya ju w VII w.
863, '*'^^) ale

wasn nazw, ^^*) e

po obu jej stronacli licznie wystpuj

w VIII IX w. nazwy sowiaskie e wreszcie okolica ta do
napywu Bawarw zacliowywaa cliarakter sowiaski, nie waiamy sie lud nad t rzek siedzcy nazywa Nabanami.
e) Wunsidelczanie.
U wierzciowin Moianu Naby
leaa kraina Wunsidelsko, okrona od zacliodu grzbietem gr
Smercziny, a z pooenia swego stanowica przeduenie na
zaclid ziemi czeskiej.
Jeszcze w pocztku IX w. Wunsidelsko

pod

naleao do Czeciw, ktrzy

siadoci frankskie nad

Koo

rola

W.

Z tego

Milicy

zakonnice

z klasztoru

Milickiego ucieky

pooony

Konigsliofen

(849

ckiego

tej

od czasw Ka-

stanowi pograniczn warowni przeciw

wida,

Tal<:ulf

j.

najazdy na po-

Sali frankoskiej.

873)

dla tego

czci

Czecliom.'*^*')

posiadoci czeskie wysuway si wwczas

Prawdopodobnie,

za Smercziny na zachd.

t.

robili

dopywem

Milic,^^'^)

r.

W skutek tyci napadw

do Fuldy.

krainy

z tej

dopiero margraf

przyczy Wunsidelsko do cesarstvya

rzdzc t krain, zwa si de Boemia
,

Niemie-

comes"

ktr opanowa.

Boliemii,

szkacy Wunsidelska

o tem

Jak si zwali miepomnikaci wzmianki nie znaj-

^''^)
An. 863 villam, quae vocatur Nabawinida juxta rivulum Trebinam. Erben,
Reg. N. 31; Boczek. Codex N. 41,
3*)
Per quam Thuringorum patriam transeunt plurima lluniina, inter cetera
qui dicitur Bac (Nab) et Reganum, que in Danubio mergitur, Geogr, Rawen. IV. 25.

An. 800. Milize.... ab incursu paganorum Sclauorum

Boemiae sepius irruptionera facere, et homines abducere

**-^5j

gione

videlicet, qui e

solebant.

re-

Dronke.

Cod. N. 157, 158.

*3)
V.

Kunigshouen quod

Obcifran.

1842

s.

28; lakt-

est

in

Uionke

montanis contra Boemiam.

Traditioncs.

18.

Arch,

f.

Gesch,

215

dujemy, nie ulega jednak wtpliwoci,

w lsku

czanie,

lzanie, tak

jak

Milsku byli Mil-

Wunsidelsku

ludzie zwali sie:

Wunsidelczanie.

W
sie

grzystej miejscowoci Wunsidelska

e jeszcze w

mocno, tak

Sowianie trzymali

pocztku XI w. Krana

Kruszno

na zachd od Smerczin stanowiy zamki prefekta pogranicza

przeciw Sowianom^-'")

dugo potem ludno w

cznie prawie sowiask

Jakie

tej

stronie

wy-

bya.*^^)

nazwy miejscowe nosia ludno sowiaska

polu-

dniowo-zachodniej Germanii, adnej wzmianki o tem nie znajdu-

Byo

jemy.

do

XI

Taubergau nad

r.

niemao Sowian

w,

Dubraw,

Wolkfeld nad

r.

Aisch,

nazw z FranSowian bytujcych w Buchonii

pod jedn

ale ich

kami podcigano, tak samo jak

podcigano pod nazw Messw, a na pnoc od Unstruty pod

nazw

_Gdy

Ost-falw,

powinnoci

lub inne

naoy,

Sowian oglnem mianem

Winidi.

Jeeli

wiec

wypadao podatki, dziesicin,

w-tedy dla dokadnoci nazywano

wreszcie

Sclavi, Slavi,

dzieje

czasem pagani, niekiedy

nam zwiastnj,

e w

IX

VIII,

lub

wyprawy przeciw niepodlegym Sowianom szli OstBawary, Turj^ngi, powinnimy pomni, e pod
temi nazwami ruszay si tumy rnoplemiennego motochu,
w ktrym ludzie sowiaskiego pochodzenia znaczny kontyngens
w. na

franki, Ostfali,

stanowili.

Jaki

by

stosunek

ludnoci sowiaskiej

do niemieckiej

w epoce YIII X wiekw- K

: wemiemy
pod rozwag w nastpnym 17, rozwaywszy wprzd osiedlenie
Niemcw na ziemiach sowiaskich
wpyw ich na zmiany
w

Germanii

etniczne.

*')

lem

granicza.

Holle,

okolicy

mama

Krany

Hezzilo erat

*'S)

Arch.

An.

wojowa z Henrykiem
byy warowniami margrafa, prefekta

1003 margraf Hezzilo von Schweiafurt

r.

f.

limiti

Gesch.

1058.

Kruszna. ktre
v.

Francorum adversas Slavos

Oberfr. 1842

Erat enim

parte slavomca. Holle, jak

plebs

wyej

s.

Yita

po-

Henrici.

31.

hujus
s.

praefectus.

kr-

16).

episcopi

(Bambergersis)

utpote

ex

2l6

17.

Rozwj narodowoci niemieckiej na ziemiach

sowiaskich, w epoce VI X w.

Osiedlenie Niemcw.
od pocztku VI w. Szwaby rozszerzywszy
1.

Ju

miach, przedtem nalecych do

oba brzegi Dunaju od jego

innych ludw teutoskich

si powoli

osiadszy

sowem

potnymi wadzcami
si w Regensburgu
,

siedlisk

dawnych

nazw

Bojw

nie tylko sposb ycia, ale

cywilizowaa si.

napierali

w poczeniu
dozwoliy ksitom

przez nich,

Bawarw

instytustali

si

na ludy durzyskie od poudnia.

Frankw

dokonany

zabr

Saksonami, ziem durzyskich

bawarskim

posun

Ledwo wazki pas

naju ku pnocy.

Ksita

poudniowej Germanii, a umocowawszy

Szybki jednak wzrost monarchii

nie

Z Szwabw

Bawary przybierajcy.

Nory ku, upodobaa sobie

cye rzymskie,

rzymskiego, opanowali

do Passowa.

Dzie teutobogatych miastach rzymskich nad Dunajem

Bojari, Bojowari, nakoniec

ska,

zie-

na ziemiach rzymskich wytwarza

od

osobny,

lud

pastwa

rde

na

sie

ziemi

r.

531,

swe zabory od Duz

pnocnej strony

Warnicy do m. Passowa, nalea do Bawarw,

a dalej ku pnocy wadali Franki a do r. Unstruty, nad ktr
przypaday granice Saksonw, rozpierajcych si od pnocy ku
poudniowi. T3^m sposobem poudniowa i wschodnia Germania
Dunaju, od

ju w VI

r.

w. staa otworem dla

napywu Saksonw

pnocy,

Frankw i pokrewnych im Hessw z Alemannami od zacliodu,

Bawarw od poudnia.
Z nowych wadzcw na ziemiach sowiaskich w VI w.
rozpierajcych si, bezwtpienia najpotniejszymi byli krlowie

Frankw,

ale ci

krlowie ledwo co

Gallii, nie mieli

zupenie siy dla obsadzenia swoim

zdobytych sowiaskich

niem

zaog

zaoywszy panowanie swe

krajw.

niektrych grodw

ywioem

si wic obsadzeustanowieniem zarzdu swego

Zadowolnili

ktrym posiadoci nadawali.

grafw,

przez

217

Uradowani

Saksonami.

okolic Smolin, porzeczy

ze

piknych
Sola wy, Laby

zdobycia

Unstruty,

Unstrut

r.

czywszy si

Saksw

przez

onami

nadziei

dziemi swe

do

nad

ziemiacli

Na

pocignli.

Italii

Unstrut,

r.

Sigberta osiedleni zostali Szwaby.^)

opu-

rozkazu

Tymczasem

Saksy nie upodobawszy sobie praw szwabo-longobardskich

ktremi obowizani byli

W tym

do ojczyzny.

ich

powdrowali do Pannonii, gdzie po-

Longobardami

krlw Klotara

liczbie 20,000 z

by

wielki

568 Saksy na wezwanie Longobardw

r.

zdobycia upw, opucili

szczonych

Ory, Saksoni

si ca massa do osad sowiaskich, a jak

napyw, wskazuje to nastpny wypadek.

siedziby nad

urodzajnych

cisnli

Okoo

dziao si

Tnaczj

wie ywot w

celu

Saksy

r.

570

pod

wrci

postanowili

Italii,

ruszyli

w drog

przez

Mummulusa pod Awinionem,

Gallij, lecz zbici przez patryciusza

po wschodnich drogach przedzierali si do pnocnej Turyngii.

!\aprno Szwaby ustpywali powracajcym

yczyli rozstrzygn spr

ony

a ich

dzieci

orem,

lecz

poow

ziemi.

Saksy

boju wszyscy polegli,

Od

dostay si Szwabom.'^)

tego zapewno

poczyna swj byt, pniej w dokumentach wystpujca

Szwabengau (Xordsvavia) na porzeczu Solawy i poudniowej
stronie r. Body.
Z czasem na poudnie od Szwabw znaleli si
Hessy, w kcie midzy Unstrut i Solaw, a od nich na zachd

czasu

nad

r.

may

Wipraw

Od

Fryzy.

nazwy Hassegau

')

Tym sposobem na ziemiacli

wpywy rnych z obyczaju mowy

Frisenfeld.

sowiaskich krzyoway si
plemion teutoskich

tych przesiedlecw okolice otrzy-

napierajcych szczeglnie na porzecze So-

Alboin ad Italiam, cum Longobardis

Saxonibus ausilium
usoribus simul

et

petit,

parvulis venerunt

Francorum, Svavos aliasue gentes in

suerunt. Gregor.

Turon.,

profecturus

ad quera Saxones plus quam

Hoc
locis

Greg. Turon. V.

15;

cum

de quibus iidera Sasones exierant, po-

take Paul Warnefridus

c.

vetulis,

milia virorum,

audientes Chlotarius et Sigibertus reges

s.

Diaccnus.

bard. II, 6.

ab amicis suis

viginti

Paul Diacon.

III,

7.

De

gestis

Longo-

granic niepodlegej Sowiaszczyzny.

lawy, ktra stanowia

z

2I8

Ale

po za wzmianko wanemi okolicami Szwabw, Hessw

tyu,

dokoa ich, ludno sowiaska,

dugo jeszcze bronia swej
niepodlegoci.^) Z tego powodu grzyste okolice Smolin Niemcy
nazywali Sowiaszczyzna i w niej dopatrzyli dwie sowiaskie
upy Windgau na poudniowycli i Wendengau na zaciodnici
i

Fryzw,

Smolinaci (Harzu)

pod ocliron

grzystej miejscowoci,

stokach Smolin.'*)

"Na poudnie od

Unstruty ziemie durzyskie od

r.

r,

531

naleay do wschodniej czci monarchii Merowingw, wiadomej

pod nazwa Austrazyi.

Ustanowieni

tym kraju

przez krlw

Frankw, grafy posiadali ziemie na prawie feodalnem,

wizkiem suby wojskowej

ludnoci

bitej

Franki

wybierania

si

siedlili

tumw

w dawnych

napywu

czniejszego

utrzymania

z niej

do VIII w.

Dubrawy
nie

ale

zna-

przesiedlenia

Bukowiny napywali na porzecze

Wszake ludno sowiaska

swym

pod-

bardziej

tern

Hessy, a od Czarnego lasu na porzecze

manni.

w posuszestwie

grodach sowiaskich,

kolonistw,

okolicach

obo-

podatkw. Pod opieka grafw,

teutoskich nie dostrzegamy tu

od zachodu

Tylko

Wtawy

(Tauber) Ale-

moga pogodzi si

gdy Saksonii przeciw Frankom powstali (r. 555),

Durzy cy, stanwszy po stronie swych zapamitaych wrogw,

losem

wsplnie z nimi przeciw

stoszyli

Durzysko.

Frankom

walczyli

za co Franki spu-

Nieco pniej Sowianie i nad

(Werry), przez kronikarza Fredegara

r.

Warnami zwani

Wirawy
powstali

przeciw Frankom r. 595, ale przez Childeberta syna krla Sigiberta pokonani i zniszczeni zostali. Ci Warny prawdopodobnie
mieszkali

hesska

dziej

okolicach Gerstungen, gdzie teraz

ni

turyngska.**)

ludno durzyska

')

Ustpujc

uchodzia

Patrz niej cytata

gry

6,

*)

Szczegowo niej

^)

Oberniiiller

Saken

u.

Sachsen,

biecym. 3.
XVI.

21.

ludno

jest bar-

przed prze',moca Frankw

i

tam

niedostpnych


kryjwkach

tymcy

ywia

219

swa niepodlego, podobnie jak

pobra-

jej

graci Harzu bronili swej niepodlegoci od Saksonw")

Pasmo gr durzyskici zasyno u cudzoziemcw kraina sowiaska jeszcze w XII w. nosio nazw Saltus Slavorum.
Kilkokrotne najazdy Awarw na Turyngij w VI w.,
potem poczenie sie Sowian pod wodz Sama (okoo r, 630)
i zwyciezkie jego wyprawy do Turyngii, wstrzymyway rozpyw
cudzoziemskiego ywiou nad grnym Molianem, Radnic i w
kraju na wscid od gr durzyskici pooonym. Ba wary niecaz
stuczeni przez Awarw take nie mieli posuwa si ani na
wsclid od r, Innu, ani na pnoc od Dunaju. Z ludw tentoskici jedni Saksy gsto osiadali w zdobytej przez nicli czci
Sowiaszczyzny a do Solawy sw narodowo szerzyli. Wreszcie cae porzecze Renu wwczas jeszcze pokryte ogromnymi lai

wymagao

sami,

dla podniesienia kultury liczniejszycli osadnikw.

mogy wic

Nie

ludy,

pod

rzdem Frankw

tumw

ludnoci dla zasiedlenia ziem sowiaskici

VII w.

Dopiero

pocztku VIII w.

kocioa, pierwszego

cie

nieco

klasztoru

Fudzie

(r.

nie wielka

nalecej,

klasztoru

walka Karola

icli

niew^ol

W.

Saksw^

do niego nalecych.

czy

r.

Bonifacy

Fryzw^

wy-

zuytkowania ziemi do

uywa

Sowian.

Dugoletnia

Saksonami dostarczya mnstwo ujty cli

ktrych

W. osadza w

Karol

krajach

Takich przesiedlecw najwicej dostar-

8p4, kiedy po rozbiciu Nordalbingw,

zwoli Obodrytom

Ertur-

ziemiacli iesskici, a dla

porzeczu Fuldy

w.

Franki czciej osiada po-

750,),

nika na

liczba

lasw na

trzebienia

koca

zaoeniem pniej

czli na ziemiaci sowiaskici, sprowadzali kolonistw

ale

do

ze wzniesieniem

Durzycw

kraju

wysya

zostajce,

zaj~prawy brzeg

meczn ludno saksosk

przesiedli

aby a

Karol

W.

do morza, a

pota-

inne strony.*) Skuteczniej

kronice Ouedlinburgskiej zapisano: Teodoricum regem Saxonibus eonoranem Thuringorum terram, excepta quam Loubia et Haerz sylvae concludant. Eckhard, De rebus Fra. Orient. I p. 60.
*)

cessisse

')

Au.

804.

Imperator (CarolusJ

acstale in

Sasoniam ducto

exercilu omnes.

W.

wpyway zaoone

na osiedlenie Geinraiui

jeszcze

biskupstwa

klasztory,

20

przez Karola

byo

zadaniem ktrycli

wsplnie

cirzeciastwem szerzy i kultur zaciodni. Klasztory fuldeski i liersfeldski, posiadajc po kilkaset osad, niezmordowanie
z

pracoway nad podniesieniem swycli dochodw z ziemi, dla uprawy

ktrej sprowadzay zkd tylko mona byo kolonistw.
Ze spityci klasztorw dowiadujemy si, e ju
IX w. mnstwo osad w poudniowej wscliodniej
Germanii miay ludno mieszan z rnyci narodowoci, midzy

sw dbr

dziesicin

przy scliyku

Ictremi

Sowianie najmuj niepolednie

miejsce.

W prawdzie na

Mohanem na porzeczu
przewaa ju ywio so-

zachd od gr durzyskich, nad dolnym

Dubrawy,
wiaski,

ywio
ale

teutoski

w IX

w.

na wschd od wzmiankowanych gr, nad grnym

Mohanem, Radnic, Solaw ludno teutoska stanowia jeszcze

mniejszo, a w niektrych okolicach, jak nad Radnic, u wierzchowin Mohanu i Solawy oprcz Sowian innych ludzi nie byo,
za

wyjtkiem chyba garnizonw frankskich

Ze zniszczeniem

rola

w kocu

VIII w. potgi

W., otworzya si Bawarom

wschd.

Powoli

zrczno

wzrastaa potga

ksit

Regensburga napeniay si Niemcami,

czy osady ne porzeczu Dunaju

rach czeskicli,

ale

sa

osad klasztornych.

Awarw

przez

Ka-

do posuwania si na
bawarskich,

klasztor

okolice

Altaheski niem-

mnichw na pustynie

w g-

do zniemczenia okolic na porzeczach Naby,

Rzeny, Kuby byo jeszcze bardzo daleko. Tylko stanowiska wojskowe nad Dunajem gdzie niegdzie osada szwabska zwiastoway o posuwaniu si ywiou niemieckiego na porzeczu Dunaju
i

w IX

w.

Wreszcie straszne napady Madiarw

odrzuciwszy stanowiska

Bawarw

do

r.

w pocztku X w.

Innu, zniszczyy cao-

wielcow robot niemieck w tej stronie i na lat sto wstrzymay

dalszy rozpyw ku wschodowi niemieckiego ywiou.

qui

trans

Albiam habitabant Saxones,

Abodritis ddit. Eginhard, Annaleg.

transtulit

in

Franciam

et

pagos transalbinos

wpywem

Zmiany pod

2.

Kiedy

221

osiedlenia niemieckiego.
Hessy,

Saksy,

Franki,

ludy teutoskie:

Szwaby, Fryzy napywali na ziemie sowiaskie

i

wschodniej Germanii,

zwy.

Przybysze zniewoleni byli stosowa

kraju osiedlonym

sit nazw rzek

sie

cin

ic/in, ica,

ina z

ju

zna-

Sto siedemdzie-

eskim, prawidowo, wedug

rodzaju

sowiaskiego, zakoczonych na
ra^ sa^ ta^

utrwalone na-

do tego, co

sie

zagospodarowanym.

poudniowej

rzeki, gry, je-

w.,

miay ju

brody, osady

leli

epoce od VI do

wszelkie uroczyska

ziora,

Alemanni

obyczaju

azua^ ozva, ba^ da^ ca,ga^ la, ina^ mi^

brzemieniem

dotd po caej Sowiaszczyznie,

osad, wymownie wiadcz do

znaczeniem powtarzajacem

a obok nich nazwy gr

jakij

se-

narodowoci naleao

pierwotne osiedlenie kraju.

Zniewoleni do

mawiali

je

uywania nazw miejscowych, Teutoni wy-

Dwiki

swego jzyka.

stosownie do

sowe, wyrazy ze zbiegiem kilku spgosek, czsto

syczce

no-

uywane w mo-

wie sowiaskiej, a dla Teutonw trudne do wymawiania, ulegy

przeobraeniu do niepoznania

wiaskiej

no
nie

przydech,

prefiksy,

odpaday, twarde

wyraajce w mowie so/

zniko odrazu, chwiej

pisowni niemiecko-aciskiej mocno szpecia nietylko korze-

nazw,

Suffiksy

ale

na niemiecko-frankoski

t kocwk w

ktre wreszcie staej

suffiksy,

sowiaskie awa,

si utrzymyway.

w VII, VIII IX w. wystpuj

sposb w formie aha, pniej zmieniaj
ozua,

nazwach nietylko

rzek, ale

osad, na bach.

Na-

zwy sowiaskie zakoczone na a w IX w. jeszcze utrzymuj t

gosk, pniej w niektrych miejscowociach na pnocy trac
j, w innych utrzymuj z przyrostkiem przydechu ach, szczeglnie czsto powtarzajcym si nad grnym Mohanem we Frankonii, gdzie wanie najduej i najgciej trzymay si osady sowiaskie.^) Nazwy zakoczone na ica podobnie przybieray nie-

*)

Dornach,

Crana u Thietmaia,
Schroppach,

pniej Kronacli,

Lempach,

Leppach,

take:

Steppach,

Heslach, Dobrach, Kainach,

Ewach,

Putlach,

Trebach,


kiedy

przyrostek

zmiay

bez jakiej

ow^ owa^

ina

in,

nazwy patronymiczne zakoczone na

ktrych miejscowociach wyranie,

w XI

przechodz

ici, ichi,

itz,

albo

prawidowoci na rne goski. ^^)

pochodzce od imion osobowycli, zachowuj

Nazwy osad,
sowiaskie na

na

^,^)

bd

suffiksy
i

kocwk

czciej traciy

ale

\ch,^)

111

w
i

icy,

do
ice^

innych

XI w. Podobnie
wystpuj w nieniewielk zmian

dalsze wieki

nim osada

nie

znika, albo nie zyskaa innej nazwy od pana niemieckiego.

Wogle nazwy miejscowe sowiaskie zachowyway swe charakterystyczne cechy a do XI w,, a cho w ustach Niemcw
mocno poprzekrcane zostay, tak e prawdziwej ich formy czsto odgadn niepodobno, rnica wszake ich od nazw niemieckich dostrzega si atwo.
Znikanie i przeistoczenie nazw sowiaskich poczo si od

zachodu

pnocy,

zkd

najmocniej napierali Teutoni.

stem ludnoci niemieckiej,

wynarodowieniem

przewag bray nazwy

skich,

wzmaga

niemieckiego

si, a

niemieckie,

okolic

Ze wzro-

sowia-

charakter osiedlenia

sowiaski upad. We trzy wieki

(r. 531) zewntrzny charakter

po dokonaniu podboju Durzycw

wydawa si by

kraju

osiedlenia

nieuwzgldni go
cielna

niemieckim,

sowiaskiego dawa si

mogy

nie

ale

jeszcze

gruncie charakter

czu

tak mocno,

wczesne wadze, adm.inistracyja ko-

towarzyskie stosunki.

wzmaganie si niemieckiego

W cigu

tych trzech wiekw

ywiou postpowao

zwolna, cha-

sowiaskiego osiedlenia trzyma si uporczywie, przebija

si we wszystkich stosunkach ludnoci i wadzy, a nim poud-

rakter

Krassach, Horbach przerobione

1842

h
s.

")

'0)

nazw zakoczonych przedtem na a, podobnie jak

Porw. HoUe, w Arch f. gesch. v. Oberfran

przekrcone na Aurach.

1921.
Dambinich, Timnich.

Warinza

w IX

w.,

pniej Wornitz;

miz, zamiast Trostenica, Plcznica,

")
ber

Owakra

Eisga

VIII

IX

w. potem Aisch

w.,
;

podobnie Teustriz, Pulschniz, For-

Warmica.
pniej Oker; Dubra w VIII w. pniej Tauw VIII w. potem Oertze.

Ursena


niowa

223

wschodnia Germania

mieck, musiaa przej

ze zlewku

Niemcw

ze

fieize

moga sta

sie

jakokolwiek nie-

W3rtwarzania sie nowej narodowoci

Sowianami.

Najdokadniejszy obraz

ta-

wyraaj nazwy miejscowe pod wpywem niemiecosiedlenia powstae. Na nie wic zwracamy uwag.

kiego zlewku
kiego

W dawne

czasy,

tak samo jak dzi jeszcze

wielu miej-

scach Sowiaszczyzny, przeprawy przez rzeki wybierano tam,

gdzie
szo,

mona byo obej si

konno

lub

bez mostu

przebywa rzek

pie-

Znalazszy mnstwo takich brodw

brd.

na ziemiach sowiaskich, Niemcy nazywali

je:

rnienia midzy sob brodw, wyraz furt

dodawali do innych

furt, a dla od-

nazw miejscowych, jako suffiks. Z tego powodu w poudniowej

i wschodniej Germanii powstao mnstwo nazw zakoczonych na

wikszo

sowiaskiego pochoZ podobnych brodw najwikszy rozgos pozyska Erdzenia.

ju niegdy by
w. Bonifacy pisa r.
ktrym
furt, o
miastem pog^nw, rlnikwJ-) Nazwa tego grodu pochodzi od
furt, ktrych

bezwtpienia

jest

brodu na rzece Jarej (Hiera). a zatem grd nad

wotnie

zwa si

Jarobrd,

go Hiera furt,
grd ten
Frankw
rzdem
przezwali

syn

wczenie, bo

kocioem

w.

alh>o

Erphes-furt,

by

rzek, pier-

po prostu Brd, nim Niemcy

Pod

nareszcie Er-furt.'=^

rezydencyj wielkorzdcy Turyngii,

ju w pocztku YDI

Piotra, najstarszym

we

w.

zbudowanym

nim

wschodniej Germanii, a daw-

by gwnym grodem upy Husitin. Staroytnym jest take

Swino-brd, kiedy ju w roku 1003 syn jako Sv'inovordi
castellum,") a w roku 791 wystpuje pod nazw Svinofurtero
niej

Locas qai dicitar Erphesfort .... fuit jam olim urbs paganonun nisticoEpistoa S. Bonifacii do papiea Zachariasza. Landau. Ter. 275 i Szembera.

'-)

nim.

Zap. Sio. 16.

')

Populissma Thuringiae Metropolis ad vaduin

Hierae fluminis,

unde

et

nomen habet Werdenhagen. Dc rebus hanseat. (Weltman. Ilaio-repMaHM 137.) Rzeka

pod Erfurtem Gera na dawnych mapach Ora, Hiera, dolina jej Gorgenthal widocznie jest przekrceniem nazwy sowiaskiej Jara, f)odobnie jak nazwa boka w Hawelbergn Hierovitus, jest przekrceniem nazwy Jarowita.
") Thietmar. Chro. V. 23.

224

marca 'V^) pniej Schweinfurt nad Mohanem.

innych brodw na

cech
stanowi nazwy zakoczone na bach.
Niemniej

Byo

jeszcze wiele

furt przerobionych.^*^)

osiedlenia niemieckiego

charakterystyczna

cisem

znaczeniu po-

dobne nazwy sa charakterystyka nazw frankoskich nad rodko-

wym Renem

i
na ziemiach hesskich, u Alemannw za nad
Nekarem i grnym. Renem kocwka bach zmienia sie na
ach. Na ziemiach sowiaskich nazwy zakoczone na b a c li

dostrzegamy

do Solawy

na pnoc od

cy

do

kierunku od dolnego IMohanu

plemienia

bach w

r.

Unstruty

Wtawy

na wschd

Hassegau, gdzie nale-

Frankw Hessy, wprowadzeniem kocwki

nazyach miejscowych, pobyt swj

W.
bach

Dalej

zaznaczyli.''')

na pnoc, gdzie do Karola

panowanie Frankw nie sigao,

nazw zakoczonych

wcale

wpyw

stronie

na

nie

e wpyw

ej powiemy, a tymczasem zauwaymy,

osiedlenie kraju daje sie

od

tej

rzeki,

czu

tej

ni-

Frankw na

znajdujemy nazwy zakoczone na bach.^*^)

gdzie

do nazw rzek

strumieni,

suffiks

lecz

bach dodawano

nie

do nazw osad, chocia

aby osada nad potokiem

taki dodatek niekoniecznie oznacza,

do Dunaju, a nawet na poudnie

Stosownie do obyczaju teutoskiego

tylko

znajdujemy.

saksoski wytworzy inne nazwy, o ktrych

le-

bach dawne nazwy rzek Wieaa.

Galina
Jamina ju w VIII w. zmieniy sie w Wilinbach
minesbach,^'^) a nazwy wielu osad odziay sie w szat niemieck,
skutek dodatku suffiksu

15)

Dronke. Cod. N. loo; an 806 Suuabriocl

in

pago Salageuve. Dronke. Cod.

N. 238, 239.

o k e sStarasfurtr. 784 nad Boda, czy Ora (Raumer N. 29, 30),

Francof urd 791 nad Mohanem
786 na porzeczu Ory (Raumer N. 33
(Bochmer. Cod)., Wegefurt 852 pod Fulda (Dronke Trd. 66;Curnfurt
18)

ford

899 pniej

Querfurt w

Harz-Ver. 1874),
1')

Odesf urt 899 nad Unstrut (Ztschr. d.

N. Turyngii. Raumer N. 180.
Leimbach, Rurbach, Seobach, wszystkie S99 roku

Hassegau,

Rodunfuordi w

Brunbacli,

Ofenbach,

Hassegau. Ztschr. d. Harz-Ver. 1874.

18)

'")

Roku

742.

Zidizbach

dokumencie

r.

na porzeczu Isary. Erben. Reg. N.

Lidizbach

772 patrz

wyej

rzeki

zakoczone na

ina.

5.

chocia

225

BreitenRichenbach w Westergau, Esgenbach i Lutych osadach mieszkali Sowianie.

Osady:

bach
terenbachw Grabfeld, Steinbach w Saalgau, M e d b a c h.
Sambach Stetebach w Wolkfeld, G o d b a c h w TuIX w., miay ludno sowiaska;-**)
ryngii koo Goty w VIII
i

Livpilinsbach, Sihbach, S u
r.

nazwa

Ostatnia
z

a c h wzmiankuj sie
pnocnym brzegu Dunaju,-^)

jako osady sowiaskie na

777

zi sb

przekrceniem nazwy sowiaskiej Saliny,

jest

By moe

dodatkiem bach.--)

niektre osady, z

nazwami

za-

koczonemi na bach, Niemcy sami osiedlili, ale e mnstwo osad

sowiaskich przeniemczone zostay dopiero po napywie Niemcw, to

W
w

wtpliwoci.

nie ulega

ju w

otrzymaa

VI do

epoce od

ogle

gospodarstwo

Osada nad Dunajem

drug nazw: E

VIII w.

uprawa

w.

1 i

Bogana

rs bach.-")

roli,

wiejskie stanowiy

hodowla byda

najwaniejsz

gae

Posiado ziemska, a szczeglnie uprawna

najpodasz byy zdobycz. Podobna zdobycz w So-

przymysu
rola

ludzkiego.

wiaszczyznie tem bardziej Frankw, Saksw

i Bawarw ncia,
posug mona byo zdoby niewolnikw,
albo swot)odnych Sowian w poddanych obrci. Wiadomo, e
Saksoni wymordowawszy durzyskich panw (lassi), ziemie ich za-

dla

uprawy

roli

brali,

a prosty lud (ludinw)

nili.

Ze strony Frankw podobnego rozboju nie dostrzegamy,

poddanych

robotnikw zamie-

Frankw na mocy sucych im praw zdobywcw,

rozrzdzali ziemi sowiask wedug swego upodobania. Sugi

ale

krlowie

^)
30. in

de

In Breitenbach

Esgenbach dno

Sclavis

Sclari,

in

pach cum inhabitantibus

Scla\-i?,

rura regione villas has:

Sampach

dit.

et

antig.

Dronke. Tradit

batis

fuld.

116

131.

ibidem commorantibns; in Richenbach Sclavi

Luterenbach Sclavi 21, Steinbach Sclavi 33, Sam\fedbach XI raansi de Sclavis. In eadem Sclavoet

5. Dronke TraSampach simul cum inhabitantibus Sclavis.

Stetebach; in Goldbach Sclavi

Iterum

22.

2)

Erben. Reg. X.

-^

Tradimus quoque

-*)

Ipsas Yjneas pertinent ad Elirsbach, sive ad Bogana. Breviarius Urolfi ab-

788814.

9.

et Salinam,

Roth. Kleine Beitrage

quae ad Sulzibach

XI

p. 23.

est.

X.

9.

Erben. Ref.

220

nazw

pod

krlewscy,

grafw,

dzenia ludzi, gotowycli do osiedlenia

niec klasztory, dla

sie

ziemska,

innyci teutoskiego poclio-

Sowiaszczyznie, nako-

wycignienia dochodu

im nadanych, musiay trudni

posiado

otrzymywali

aska krlewska obdarzaa ziemi

ogromnych obszarw

upraw

Wdrowne

roli.

teu-

toskie plemi pod kierunkiem Frankw, cywilizacyi rzymskiej,

a pniej administracyi duchownej, powoli przyzwyczajao si do

ycia osiadego,

Ale kto chcia sta si rolnikiem

rolniczego.

musia wprzd wybudowa sobie dom, zaj obszar ziemi pod

wypasy, karczunek, uprawi pole. Z osiedlenia wic przybyszw
tworzya si w Sowiaszczyznie nowa nomenklatura nazw miejscowych. Dwory paskie zway si h o f,-*) dwory panujcego
zjawiaj si
w czenie, mianowicie: Kunigsh ouen przed

do

r.

800

Milicy

Waldsassen

^*'')

wiele innych

W krajach
osad

^^),

Kunigeshouen na porzeczu
dworw w poudniowej Germanii.-')
inny

opanowanych przez Saksonw

nazwami zakoczonemi na h o

cech
koczonemi na

f.

Za

to

charakterystyczn

saksoskiego stanowi osady

osiedlenia

nie dostrzegamy

znazwami

za-

Nazwy te oznaczaj zbiorow osiado

ludzi w odrnienie od hofi haus, zamieszkania jednego posiadacza osady. Nazwy zakoczone na dorf nader licznie wystpuj w kraju na pnoc od r. Unstruty pooonym, na poudnie
za od tej rzeki znajduj si w niewielkiej liczbie w Turyngii

-*)

dorf.'^)

f
c u r t i s, dwr, czsto w formie h o v a, h o f a,
oznaczao osiado, podobnie jak u Saksonw bur
Szwabw mnogie nazwy koczyy sie na li o f, a u Hessw

Alemannw h

ioYun, hofun, hofen

i

wig.

Bawarw

nahovenikoven.
25)

Arnold-Ansied. 366.

Kunigeshouen quod

26)

Chunigeshofe,

2")

Gollahofa

et

est in

montis contra

Boemiam. Dronke.

Tradit. 18.

item Cliunigesliofe. an. 889. Erben. Reg. N. 47.

Sundrunhofa

Gozfeld,

Rudeshof

w Wokfeld

889 (Erben

N. 47), Gerolteshoue na polud. od Szweinfurtu (Dronke. Trd. 16). Albertisiouen

Dubrawy (Taui Madelhouen na polud.-zacli. od Wircburga, oraz inne na porzeczu
ber). Porw. Arnold. Ansied. 219.
28)
aciskie t u r b a, got. h a u r p, ang, saks. d h o r p e:=;skand, t h o r p,
gor-niem, dorf, dol-niem. dorp, drop, torp oznacza domicilium. Pictet. Les
1

origines

Indo-Europennes

11,

291

Arnold-Ansied. 371.

227

-*

wpyw

nad Mohanem, sabo przypominajc

IX

stronie przed

tej

od imion osobowych niemieckich

sa

ale

albo

pochodzce od imion

dodatkiem kocwki d o r

f,

nazw pospolitych sowiaskich,-*)

od niemieckiego przezwiska Sowian: Wind, Wenden, jak

Windtorp

939,^")

mieszkaa
milcz,

za

Wendeschendorp

wyjtkiem

okolicy

Erfurtu,

Milubesdorf

N. Turyngii,

Win-

ludno sowiask,
Radisdorf

973''^)

Windodorf 899 w Hassegau.^-) Jaka by ludno

osadach z nazwami zakoczonemi na dorf, rda

dilendorf 899

osiedlania saskiego

Najwicej podobnych nazw powstao

w.

kilku osad

mianowicie:

'''*)

o ktrych zapisano,

Tunecdorf

Yuitrichesdorf

r.

Hochdorf

939

N.

miay
r,

706

Turyngii,"*)

Grabfeld, Rundunesdorf, Rimuchesdorf, Lizichesdorf,

Drummawersdorf

take miay ludno

VIII w.

w Turyngii z formy zabudowania

przypomina, e pizez Sowian zaoon zostaa.^") Osady te byy
posiadoci panw niemieckich, osady za z nazw Wend posowiask,"'') Schoppendorf

czone,

nale

do pniejszy doby, kiedy panowie niemieccy na

siedlili Sowian jako poddanych i robotnikw.

Wspomnielimy, e u Saksonw h a u s mia takie znaczejak u Frankw h o f t. j. zamieszkanie posiadacza osady.
nazwach miejscowych h a u s wystpuje jako suffiks obok

swych ziemiach
nie

Zidimuslesdorf,

-*'j

Zliusendorf 899

Hassegau.

Gnezendorp,

Puldorp gGt

Szwabengau.
Gcrken. Codex. VII,

'O)

5.

Raumer. N. 249.
32j
^v pomnikach zapisano: Widilendorf, ale e
ment r. 1320, w ktrym osada ta zwie si "Wendelstorp.
')

**)

lesie

nadaniu

Hirsbrulis.

Hoffmann.

..

Dagoberta
villas

Ser, rer. lus.

dectwo jego nieprzestaje

^)
^^)

An. 939
In

krla

a Sclavis

IV. 130.

to

omyka, wskazuje doku-

Ztschr. d.

kocioowi Erfutskiemu
factas

r.

Tunecdorpf,

scilicet

Jeeli ten dokument

Harz-Vcr 1874.
706 wzmiankuj

Hochdorff

etc.

pniej podrobiony, wia-

by wanem.

in Vuitrihesdorpe familias

Radisdorf 20 Sclavorum. Dronke.

Sclavorum

Trd,

23.

115;

Gerken. Codex. VII.

5,

In Rundunesdorf hub 2

In Rimuchesdorf hub. 4, Lizichesdorf hub. 3, Milubesdorf,

Drummaversdorf wszdzie de Sclavis manentibus. Wenck. Hess. Landesgesch. Breviarium S. Luli. N. 12.
"*)
Landau Terr. 277,

de Sclavis manentibus;

15*


imienia wasnego, obok

oznacza

osiado

ludzi

228

nazwy pospoitej
ze

wskazaniem

w poczeniu

niemi

take

ich pociodzenia,

zamieszkanie posiadacza, albo zaoyciela osady.

W szeregu nazw

zakoczonyci na iaus, znajdujemy przynalene osadom sowia-

Swabeshusen w

Nitliardeshusen
Otriclieshusenw Grabfeld^^) zamieszkae w IX w. przez
Sowian, Windiscliholziausen koo Goty w IX w.^^)
Winetlialiusen 937 r. w Harzgau^*'), oczywicie zamieszkae
przez Sowian, a lece w Grabfeld; Bornsliausen, Mendiausen, Urnsliausen z ksztatw zabudowania przypomiskim

Turyngii,^'')

naj,

je

Sowianie zaoyli. ^^)

Kiedy Teutoni
nocne, noclegi

icli

byli jeszcze

ludem koczowiczym, stanowiska

zway si ieim,

przytuek, zamieszkanie ludzi

pniej wyraz ten oznacza

miejscu nie zabudowanem.*^) Z roz-

pywem Frankw Alemannw po ziemiacli sowiaskich, wyraz

heim szerzy si, powoli przyrastajc do nazw miejscowych:
Orheim r. 747 na porzeczu Owakry^") wyranie pochodzi od
nazwy r. Ory z dodatkiem heim; Berhtheim r. 779 w Gozfeld
i

miaa ludno sowiask,"**)

Westergau zabudowane

805

wian,***)

jako

byy

na pograniczu Wolkfeld

r.

Hobesheim w

urbs,*^)

*")

Wangenheim
Sowian"**"'); Yindheim

Hochheim
przez
z

Rangau, oznacza siedzib So-

Derlingau

wzmiankuje

Slatheim w Windgau w

Svabeshusen hubae 12

et

Slavi habitant

ibi.

r.

975

Brewiarium

S.

si r. 938
take jako

Luli.

Wenck.

Hess. Landesg, N. 12,

*^)

123,

Trd.

In Nithardeshausen Sclavi 5; in Otricheshausen Sclavi u. Dronke.

124.
39)

Landau Terr. 277.

*<*)

Raumer N.

*i)

Landau Terr. 275,

129.

Les Origines

290; Forstmann. Orstnamen 628,

dictur Orheim. Eginhard. Ann.

*-)

Pictet.

**)

Super fluvium Ovacra

**)

Dronke. Cod, N, 68.

*^)
*^)

Landau. Terr. 277.

Yinetum in finibus pagorum Yolkfeld

*')

Raumer. N. 135,

II.

in loco, qui

et

Rangew

positum.

a.

747.

Landau Terr. 269.

229
wskazuje,

co

civitas,**)

byy

obie te osady

dawniej

skimi grodami. Ztad przycliodzimy do wniosku,

sowiaskie Niemcy przezywali dodajc

dacza, albo do innej
cie

li

dawne osady

do imienia posia-

A e

nazwy przekrconej.

sowia-

tak

byo w

isto-

to nazwa Belkesheim, r. 814/") ktr Niemcy

nazwy Biaa-Ziemia, okolica sowiaska nad r. Ora,

powiadcza

wytworzyli

chocia

wiaskiej Satno

miejscowi

ludzie

Czy

krainy

tej

tak samo do nazwy so-

nie

przyroso niemieckie heim

A e heim

heim?''**)

wtpliwoci,

ulega

nie

Belkesheimem nie nazywali.

ztd S a t e n1

przyrastao podobnym sposobem

do

innych nazw na to dowodw nie braknie.^')

Tak samo wyraz feld, pierwotnie oznaczajcy miejsce nie

przyrasta do innej nazwy
w poczeniu z ni
tworzy nazw zamieszkania ludzkiego."'-) Nazwy zakoczone na
feld zjawiaj sie ju w VIII w. maj brzmienie czysto niezamieszkae,

mieckie,

ale

wskazuj
lifeld

*^)

pod temi nazwami istniay osady sowiaskie,

nastpne przykady

Hun

w IX

Westergau

Dronke. Codex. N. 718.

Diplom imperatora Ludwika

''')

nie lada

to

w Grabfeld S t emiay ludno sowiask,^-^)

w.

r.

fe

814 pisany

Aaisgranie, gdzie widocz-

podobiestwo chwytano dla nadania nazwom miejscowym form frankoskich

dla tego

nazw sowiask

zamiast Belseim,

krcono na Belckesheim. (Raumer. N.

jak

innych miejscach pisano, prze-

60).

^) Slotwa, Slotwina Avyraz dobrze wiadomy w Polsce i na Rusi. Osady

podobnemi nazwami koniecznie lee musz nad botem, wod stojc, porolami
wodnemi, sotwin. Wie Solotwia blizko Kodni, w powiecie ytomirskim,
wanie w takiej miejscowoci pooona. Inaczej by nie moe, bo u Sowian w dawne
czasy, przy zakadaniu osad, uwzgldniono charakter miejscowoci dla nadania nazwy
z

osadzie.
^')

villa
tej

R. 928 Henryk Ptasznik odstpi swe prawa

Costene"

kocioowi

Mongucyi.

osady curtem in Custem," ale

Das Salgut

Landau.

nia si

^")

r.

1862

s.

60.

r.

r.

,.id

1000 Otto

1224 znajdujemy

est

III

ju

Takim sposobem nazwa

predium nostrum

predium in Costheim.'*
Costene, Kostno zmie-

Kostenheim.

Felt, feld,

v e

1 1,

veld

pierwotnie oznaczao campus, planities, pole

pustkowie. Arnold Ansied. 351.

5')

in

rozporzdza dworem

Ad

Hunifelt Sclavi 35, in Stetlfelt Sclavi

7.

Dronke Trd.

122. 119.


Mansfeld

973

r.

230

Szwabengau liczy si osad

sowiask,''^'')

S a a f e d zbudowany obok staroytnego grodu serbskiego nad

Solaw, ju w XI w. by zamkiem (castellum) i centrem ludno1

ci sowiaskiej, ktra rzdzia si wasnym obyczajem

gastwie trwaa,'^'^) Botfelden i Sippenfelden

leay w

Harzgau,'^*"')

osad

okolicy napenionej Sowianami.

licaci przez

Sowian

nale

byy nowo zaoone,

W ogle

wystpuj w

czciej

saskich, przybierajc formy; s

miejsca, locus,

oko-

dawniej pod

czy

maowane

znacze-

prawdopodobnie zniemczony rzymski

Alemannw nazw poczonych

wiele,

nie znajdujemy.

niemieckiego nie

rozwoju osiedlenia

miaa nazwa stad,

wiadomoci

wyraz statio, stanowisko, obozowisko.

nia

937

do panw niemieckich.

innemi nazwami istniay,

nie

r.

spotykamy najczciej wystpuj

osiedlonych

Ale czy podobne osady

po-

nazwami zakoczonemi na feld do XI w. znajdujemy

nie wiele,^') a te ktre

nie

lecz

'^^)

Na

wyrazem

Turyngii

ziemiach Hessw

s t
i

ad

znajdujemy

posiadociach

ad, stadt, stett, dla oznacze-

wcale nie

znaczeniu miasta, urbs,

wasnych nie byo a do XII w.

U Sowian kade uroczysko miao sw nazw, ztd w kadej
okolicy znajdowao si mnstwo miejsc chocia nie osiedlonych,
nazwy, ktre si wytwarzay wiekami
lecz majcych pewne
albowiem u Niemcw miast

przez podanie z pokolenia do pokolenia przechodziy.

dla

tego

5^)

Raumer.
(

dbr

55)
jej

Czy

nie

powodu nazwy zakoczone na stadt rozmnoyy si

A. 973 Mannesfeld..

et

aliis

villis,

quas Slavonice

familie

inhabitant

252.

"W nadaniu krlowej

Saalfeldzie

cundum legem
Coburg.-Saalfeld.

et
s.

polskiej

okolicy,

ritum gentis

Ryksy arcybiskupowi koloskiemu

czytamy:

illius.

facta est

Schultes.

r.

1057

hac traditio in Salaveldon,

se-

Gesch. des Fiirstenthums Sachsen-

6.

Raumer. N. 129.
^')
Prawdobodobnie sowiaskie: Bleichfeld i Ronefeld 779 w Gozfeld. (Dronke.
Cod. N. 68), Reotfeld i Roumfeld 889 w Rangau (Erben. Reg. N. 47.), Blaihfeld
889 w Radenzgau (Erben. N. 47.), Huntdesfeld i Bullisfeld 899 w Ilassegau (Ztschr.
S. Harz-Ver. 1874.); Tangmaresfeld 970 w N. Turyngii. (Raumer. N. 242).
^'^)

58)

Arnold. Ansied. 347.

2^1

sowiaskich, opanowanych przez Niem-

szczeglnie na ziemiach

Nie podobiestwem

cw?

koczone na
tylko

ad

s t

nazw,

byoby wylicza

ograniczymy

sie przez to

wzmianka takich

osadom sowiaskim.

przynaleay

ktre

wszystkie nazwy za-

tak:

Hohenstad, Tutenstete, Lonerstatw VIII w. na poAisch, liczyy sie w kraju sowiarzeczach Mohanu
skim."*") Hals ta t r. 889 pod Bambergiem, lea in sclaOmuntesstat r. 889 w Wolkfeld,*') gdzie w IX w.
vis,
przewaaa ludno sowiaska, Hamphestat Engelmarstet w Grabfeld, z ludnoci sowiaska w IX w.,**-) TraunTustet 796 w Gozfeld, take sowiaski,*^) Tutelstet
gebrachtestet 706 w grach durzyskich osidy sowiaskie,**) Balgestat w VIII w. koo Goty osada sowiaska,*'*)
Sconerstete (Schonstadt) w VIII w,,"*) G un tes t a t koo
Dungedy,*^ Rechstadt
Ermstat w Turyngii w IX w.
miay ludno sowiaska,'*) a Eberstat w Westergau, Deli

"'**)

steti Solnstetw Turyngii z ksztatw zabudowania przypominaj, e zaoone byy przez Sowian,"") Widerstet 948

Szwabengau Sowianie zamieszkiwali

**)

Hohenstat... juxta ripara fluminis Eisga.

regione villas has: Tutenstete, Lonerstat

**)

An, 889

t.

d.

...

jeszcze
a dalej: in

XII w.

"")

eadem Sclavorum

Dronke. Trd. 23.

Hal.izesstat in Ratenzgovue, Erben.

N.

47.

Erben. N. 47. Inna podobnej nazwy osada wzmiankuje si w dokumencie

776, Autmundistat ^n pago Moingaugio super fluvio Ricchina. Dronke Cod. N. 28.
^]
In Hamphestat Sclavi 31, in Engelmarstet Sclavi 9. Dronke. Trd. 122, 124.
*i)

r.

*')

In Sclavis

Heidu

in

et

in Truoonasteti

in

pago Gozfeld. Dronke.

Co-

dex N. 124.
84)

III

Yillas a

kocioowi

Scla\-is

Hoffmann,

In Sconerstete Sclavi 13. Dronke.

In Guntestatt

et,

**)

W,

jeszcze

Rechstadt
r.

1227,

Nadanie Dagoberta

IV, 150.

de Sclavis manentibus. Wenck. Hess. Landesg. X.

In Balgestatt hub.

**)

3.

(Hirsbrulis) factas.

ser. rer. lus.

**)

Dungede

Wenck. Hess. Landesg. N.

stadt

eadem silwa

in

erfurtskiemu.

et

Trd.

118.

Svabeshusen hubae

12, et Sclavi habitant ibi.

12.

Sowianie mieszkali jeszcze

rustici

Slavis,

w kocu XII

w., a

Erm-

mieszkali razem z niemieckimi chopami. Lan*

dau. Terr. 277.

)

Ibid. 277.

~'^)

Jeszcze

r,

1123

Widerstedt mieszkajcy Sowianie pacili dziesicin

biskupowi halberstadskiemu. Erath. Codex.

dipl.

s.

80.


Duderstat w Windgau
sowiaska. O Sowianach w

929

r.

na

czonemi

232

civitas,'')

wic

innych osadach

wzmianki nie znajdujemy,

stadt,

dobne osady leay

Hassegau,

dawniej osada

nazwami zako-

poniewa

ale

Nordturyngii

po-

przylegych

gsto zasiedlonych przez Sowian a do XI w., moemy dopuci, e i w tych osadach mieszkali Sowianie.
Niektre nazwy poszy od imion osobowych niemieckich, ale
okolicach

^'^)

wikszo
czy

ich

od

nie

zapewne

wran-wrona,
pierwiastki

nemi nazwami,

dao

Os t er wi
mieckiej

si,

pltali

tego

dla

c,'^'^)

Liodenstat

maj.

nie

widocznie

Zastanawiajc si nad wyliczo-

bdc

powtarzali

pewni jak osad nazywa wypa782

r.

Saleghestede nunc

albo dla dokadniejszego zrozumienia

dodawali obok

Napywajc

niej

nazwy

tak e jeszcze w poWalmerstedi slavonice

sowiask,

uprawn rol

dla

moniejsi po ujarzmieniu

zabrali

Co byo do
Durzycw, inni

osiedlenia.

^1)

Eratb. Codex.

'2)

Alberestat, Altstedi (777). Banuungestat, Bernstat, Brenistat, Cochstat, Dorn-

p.

2.

Ehstat, Farnistat, Holdesteti, Liodenstat, Lochstat, Lunstedi, Niustat,

stat,

nie-

na ziemie sowiaskie Teutoni nie zawsze mogli

zdoby gotowy dom

to

Wranstat

Lunstat

Hal-stat,

e wyprowadzajc zasowiaskich nowe, zakoczone na stad,

cztku XI w. Thietmar pisa

Ustiure t, j. ujcie Ory.'*)

wzicia,

innych powodw.

nabieramy przekonania,

miast dawnych nazw

Niemcy

Duder-stat czy nie od Dudar?

hola-las,

od

sowiaskie

wytworzone zostay

Yulchistedin, Balgestat, Gebunstat, Biscofestat wszystkie

segau

(Ztschr, d.

Harz-Ver

wzmiankuj si

r,

Scabstedi,

899

w Has-

Tu(Raumer. N. 28, 162, 187,252); Quenstedi i Yranstedi

Kroppensted 961. (Hoffmann. Ser. rer. Lus. IV, 150) wszy1874); Halverstede

782, Helmonstedi 952 klasztor,

nunsteti 961, Scekenstedi 973

995 (Erath. Cod.

23),

N. Turyngii; Nachterstede, Ercstede, Reinstede

(Hoffmann jak wyj).

stkie

''^)

781

r.

Annal.

Saxo

prawi:

in

loco

r.

961

na porzeczu Body

Saligenstide vulgo Astervic

zaoone byo

biskupstwo, pniej przeniesione do Halberstadu. Raumer, N. 28,

'+)

Eo quod Ora

et

Albis

fluvii hic

convcniunt.

Chro, VI.

^i.

-zmuszeni

wia
r

t i

lasy

dokumentach zwano poprostu praca*'

stirpum,

a miejsce

novale

miejsce wykarczowane zwano

ludniowej

wyraenia

uyway

e u

t,

riet, r

si

a chocia czsto

dworu,

jednak dworu paskiego

dobne nazwy

W., ktry

na surowym korzeniu upra-

u m, '*) wreszcie

niekiedy

pa

karczowa

Karczunek

role.

(labor),
s t

zostali

233

uprawne

elaboratu m,

runcale.

Niemcw

pnocnej Germanii rd,

e d niekiedy r

i,

pO'

niurti,'**) Takie

do XIII w. jako synonimy osady, lub

czyy

sie

nazw osobow,

nie oznaczay.''

poczy zjawia si w
pomoc duchowiestwa

nigdy

W dokumentach

pO'

VIII w. od czasw Karola

chrzeciaskiego, przyzwy-

Niemcw do prowadzenia ywota osiadego, pracowitego

czaja

uprawie

przy

roli.

Od

tego

wic

dopiero

czasu

Germanii

mnoyy
si

si karczowiska, a nich osady, nazwy ktrych czyy

wyrazem rode. Do najdawniejszych osad z nazw za-

koczon

na rode wypada zaliczy

Neukenrodet.

j.

nowe

osad sowiask w grach turyngskich, nadan

kocioowi erfurtskiemu r. jo.'"*) Pnij zjawiaj si na karczowiskach osady,- przybierajce nazwy od imion osobowych niemieckich,'") co wszake nie jest wskazwk, aby w podobnych
osadach sami Niemcy mieszkali. Przeciwnie, s takiche nazw
karczowisko,

osady zamieszkae przez Sowian. Tak mieszkajcy

w A bbetes-

Westergau, Sowianie pacili podatek klasztorowi fuldeskiemu w VIII i IX w.*") AYachenrode w VIII w. osada

o d

e,

'5)

Najdawniejsz wzmiank znajdujemy

et ircolam

quae

appellatur stirpaco."

cicas spectantia. I p.

nadaniu

r.

Pardessus. Diplomata

615 opactwu Lorsch

etc.

ad res gallo-fran-

209.

Jeszcze w XIII w. mwiono: novale sive ein rod (Grimm. Weisth. III,
1240 de novalibus, que vulgariter Rodere appellantur; r. 1241 cum novalibus, quod vulgo dicitur Gereuti (Mon. Boica VIII p. 147) Landau. Terr. 160.
'")
Arnold. Ansied. 446.

")

6I9^;

r.

'*;
Jeli dokument r. 706 i pniej zmylony, w kadym
bardzo dawnych, a zatem poucza o stosunkach odlegych wiekw.

Land.

II,

Hunegesrot 782, Dictwinesrod

12. 15),

Acenrode

VIII w,

r.

786

razie

naley do

Humbererot r. 834 |Wenck. Hess.

nie wiadoma (Dronke. Trd,

pooenia

234

w sowiaskiej okolicy" nad r. Aisch leca.'^') Nawet na ziemiach dawno opanowanych przez Niemcw nad Renem, znajdujemy w obwodzie Wormuskim osad sowiaska Rodestein,
mieszkacy ktrej pacili podatek klasztorowi fuldeskiemu w YIII
IX w.^-) Na porzeczu grnego Mohanu rode zjawia si w formie r e u t daleko pniej, mianowicie gdy z rozwijaniem si rolnictwa w XI
tedy zjaXII w. mnoyy si karczowiska.
wiy si Bayreut, Windischgailreut, Schlappeni

(alt

Slawenreuth)

osady na miejscach praca so-

inne

wiaska wykarczowanych nad grnym Mohanem ^'^) i we

wschodniej Germanii. Do tej kategoryi osad odnie wypada

Eigenriden

pod Eschwege

gau

ksztatw

Eichsfeld, z

za-

budowania sowiaska.^*)

Z pomnikw historycznych przekonywamy si,

posia-

doci wikszych obszarw ju w XVII wieku, oznaczano nad

Renem granicami do pewnych miejscowoci: rzek, gr, lasw,
osad,

ale mniejsze

posiadoci, szczeglnie osady niszej klasy

ludnoci, porozrzucane po lasach,

Niemcy

niej,

tymi

W. mao si

do Karola

wpywem

pod

z Italii

granic

nie

miay.

rolnictwem bawiU

klasztorw, napenionych

uczy si

Francyi, poczli

II 6);

Hardaregesrod,

Ver.

1874), Bernecingrod,

Hildiburgorod

Hoenrod 899

Eckbelingrod,

nie wcze-

ludmi pracowiAtoli przy-

rolnictwa.

wczgi, najazdw na ssiadw

zwyczajenie do

nie dziw!

dla

zdobycia

Hassegau. (Ztschr.

d.

Tederzingrod, Abenrod wszystkie

Harzr.

961

IV. 150), Herlicarod, Rothirarod, Thensciararod, Cuningarod, Yuihemannrod, Isacanrod, Ki'eftesrod nadane r.
w. w okolicy
993 kocioowi Kwedlinburgskiemu. (Erath. Cod. 23); Reduherod w

nadane klasztorowi Geronrade (Hoffmann,

Ser.

r.

lus.

m. Stolberg (Thietmar, Chr.

*)

12).

In Abbetesrode Sclavi 23

cum

lino et avena res dentes. Insuper sunt Sclavi

Dronke. Trd. 123.

30.

etc.
V.

II,

Juxta fluminis Eisga in eadem Sclavorum regione

Oberfranken 1842.
82)

Luli.

In pago

s.

Arch.

has: Waclienrode

w Arch.

f.

Gesch.

15.

Wormatiense

Wenck. Land. N.

villas

Die Slawen in Oberfranken

Dronke. Trd. 22. Porw. Holle.

. .

in

Rodestein Slavi raanent

12.

8')

Holle

N)

Landau. Terr. 278.

f.

Gesch.

v.

Oberfr. 1842

s.

21.

ibi.

Breviarium

S.

upw, dugo

tamowao

jeszcze

gospodarstwa rolnego

rozwj

w Germanii. Ograniczenie posiadoci znakami

czo wcliodzi w uycie dopiero przy scliyku
nalecych do

ziemiach

Monahu, Nekaru

W dokumentach
n dag

ogrodzonej, zamknitej,

obowizani
i

o,

sie

YIII w. osada

po acinie pisanych

Na

ziemiach

w tradycyach klasztoru fuldeHagen, z ktrej 120 Sowian

klasztoru

Osada

"")

Sowianie, za prawo korzystania

skadali klasztorowi

cenn

ta

nalecem

stergau na karczowisku do klasztoru

niej

hagen

prawo przysugujce posiadoci

do corocznej dziesiciny wieprzami, baranami

byli

pokrywadami na korzy

takie miejsce jest ogro-

zwano jus indaginis.

wzmiankuje

do miejsc powstaych na

sie

tmaczono przez

koca

na

oznaczaa,

dzone, zamknite. ""')

skiego, z

to

w posiadociach
w uycie ogrodzenie miejscohagen hagin, niekiedy h a n.*'^)

stosowaa

szczeglnie

karczowiskach, nowaliach

sowiaskich

wchodzio

woci, po niemiecku zwane

ta

VIII w.

klasztorw na porzeczach Fuldy, dolnego

grnego Dunaju. Obok tego

mniejszych obszarw

Nazwa

miedzowemi po-

dziesicin.

leaa w Wea mieszkajcy

uporzdkowanej

Hagen

Inny

roli,

wzmian-

si r. Q20 w Grabfeld.'^^)
ogle hageny na ziemiach sowiaskich do XI w. byy rzadkoci. Niemcy mieli duo roboty

kuje

dla

osiedlenia

kraju

nad

Renem

a bardziej

drugiej

poowie XII

dawn ludno sowiask

**)

Star.

pocztkowo
ogrodzenia,

niem.

hac, hag, hagan,

Hagan

Ad H

stanie

Dopiero

wysya

w XI

ju Niemcy

w.,

strawili

nad Fuld, dolnym Mohanem, "Wezera

glossariach

Landau. Terr. i6i. Arnold. Ansied. 461;

^) Novale hagenen rot," pisano w
*")

w. kiedy

red.

wiek

znaczeniu cierniowiska (sentis, dornstrauch)

potu.

nie byli

wikszej iloci kolonistw na wschd.

wykada

sie

hak, hag, hagen

wizao si ze znaczeniem
przez circumsepire;
,

Forstmann. 626.

IX w. Tradit, Lauresheim. 297 310.

gen Sclayi 120 primo anno decem porcos et 8 lodicos, in secundo

et 8 porcos, et totidem arietes in mens maio.

Dronke. Tradit.
Lodis znaczy okrycie, koldre zapewno wenian. Sowianie oddawna tkali
z weny sukno ktre mogo si przyda i dla okrycia mnichw, zamiast kodry. Zdaje
si jednak, e nazwa tej osady bya Hajn, przez Niemcw na Hagen przerobiona,
-^)
In finibus Haginiu in provincia Grapfeld. Arnold. Ansied. 464,

anno 10 lodicos
s.

117.

236

Werra, motoch zniemczony razem

Fryzami

Saksami, pro-

wadzony przez Szulcw

w
ex

i
hagenmeistrw na wschd, zakada
Slowiaszczynie mnogie iageny, obdarzone licznemi prawami

jur

cia

indaginis wypywajcemi.^") Wtedy nazwy niez wyrazem i a g e n poczy wyciska z uy-

poczone

mieckie

dawne nazwy sowiaskie

ciacli

strony

olim

r.

o czem przy pewnycli okoliczno-

dokumentach powtarzano.

Ilmenawy osadzie

r.

Tak

niemiecki obyczaj

pod

szerzy

sowiaskie przybieray formy

wzgldzie

wybitne

bd

ludnoci,

mowie

ktrego nazwy

W tym

niemieckie.

zajmuj nazwy zakoczone na

stanowisko

ingen, ungen.

na ziemiach

sie

wpywem

miejscowe

czenia

prawej

slavica et Boyteldorp vocabatu r.^^)

vii la

Ze wzrostem kultury niemieckiej

sowiaskich

o lecej

Gronehagen, que

1324 mwiono:

dla zbiorowego ozna-

niemieckiej

bd

wsplnego pochodzenia,

jednej

miejscowoci zamieszkaej, nazwy pochodzce nie tylko od imion

osobowych,

lecz

od nazw miejscowych: gr,

nawet drzew, przybieray

suffiks

n g.

wytworzone podobnym sposobem,

mieszkacw

plemion, ludw,

lingen

ingen

suffiks

miotnikw,

nie

lecz

jest

obecnym

czasie

Ale znalaz si

sw wytwarza
wysze

^)

Jacobi.

indaginach

Slawen

hagenach
u.

w XII

pochodne od nich

ing.^-)

Wedug

g,

ba-

ksidze IV.

angen,

in

Schwaben

dann in Oberitalien e n g o, in Frankreich

Deutchkeltisches Worterbuch, pod wyrazem Bewerungen.
i

turyngskich,

Nouvelles lecons sur la science du langage 1867. 20

Max

Diese Endung lautet in Lotliringen

Bayern,

suffiks

ingen, ungen maj

w. szczegowo

92)

Muller.

przy-

jeszcze

Teutschtura 84,

')

jnuller.

Tym

uycia, pozostae jednak

Bawarw na

daczy wszystkie nazwy zakoczone na

***>)

na ziemiach heskich

zmieniajc si u Alemannw

in

rodzin,

naprzykad Har-

do nazw

przyrostkiem

do sw.

nazwach miejscowych

ingen,

mnogiej nazwy,

dla oznaczenia

miast, krajw, jak

ktry przyrastujc do

rzeczowniki,

suyy

rzek, dolin, jezior,

liczbie

Hollandyi oznacza miejsce pobytu Harlingw."')

sposobem

ungen,

21.

engen,
i

g n

y.

oder

Ober-

znajdywa rdo w mowie niemieckiej, albo keltyckiej, a noszce podobne nazwy osady maj by niemieckiego pochodzeStosownie do tego wszystkie osady

nia.^"')

nazwami zakoczo-

ingen, ungen, wzmiankujce si w poudniowej

wsciodniej Germanii, byyby niemieckiego pociodzenia. Ale
jake 7 tern pogodzi wiadectwa liistoryczne wedug ktrycli
wiksza cze podobnycli osad nie tylko miay ludno sowianemi na
i

sk

ale

ksztatw zabudowania dotd przypominaj

je

Biorc pod rozwag nazwy zakoczone na

ingen, przekonywamy si, e wprzd nim si w niemieck szat
odziay, inn posta miay. Tak nazwa Sciidingen, wytwozaoyli Sowianie?

w VIII w., dawniej nie miaa kocwki ingen;***) G rongen w N. Turyngii w X w. jeszcze pisaa si Groninge,
Groninche
pod ktr pole w
936 zwano Wenethen
(sowiaskie); M o r u n g a r. 899, dopiero pniej Moringen
r.
1400; Rav'ininge 991, dopiero w kilka wiekw pniej
zmienia si w Rebiningi**) itd. Sowem szereg nazw osad*')
rzona

ni

,"'')

"'')

r.

pochodzeniu nazw zakoczonych na ingen, ungen badacze dziwy rozpo-

wiadaj. Wedtug nich pochodz: Gerstungen od gersta, horJeum (jczmie); Heringen albo Geringen od gor, fimus (gnj"; Milsungen nie od r. Milicy, a pewniej od
nazwy osobowej Miliz; Scheidungen od rozdziau granicy: sceit divisio finis. Arnold.
Ansied. 294

ingen,

sowiaskich najdawniejsz nazw

ziemiach

dostrzegamy S c

ksonami
r.

297.

Na

**)

ng

Scheidingen (Ztschr.

Durzycw,

Durzycw

rozbili

776, S k

r.

Harz

n g

grd nad

Nazwa

530.

r.

ta

Scidenburg

874,

r.

d.

Ver.

a zatem nie ulega

1874).

wtpliwoci,

Unstruta

osady,

zakoczon

pod ktrym Franki

na

z Sa-

wystpuje w formach: Scidinge

pniej Schidingen, teraz

979,

Grd ten lea w samym rodku kraju

nazwa jego jest tylko przekrceniem

nazwy slowiaskidj. Zmiana za zakoczenia ingen na burg wskado nazwy S c i d i n dodawano czasem ingen, czasem burg, nim osta-

dawniejszej
zuje

tecznie ustalio

hiningi

r.

si zakoczenie na

ingen.

Drug podobn form

znajdujemy

Ska-

747; Scahiningi 784. Super fluvium Missaha in loco, qui vocalur Scahiningi.

Eginbard, Annaes. Sub. an. 747. Pniej grd ten zwano Schoningen.
'*)
Groninga curtis 934, Groninche 936, Gruoningi 952. Raumer N. 123,
126, 191.
**)

Obie

Harz

*")

osady

te

1029 Reminingin

leay w

Hassegau. Rebiningi pisao si

r.

991 Ravininge,

1134 Ravinigni, 1254 Rewenighe, 1280 Rebeningen. Ztschr.

Ver. 1874, 93, 94.

Wittingen, Glusingea

dawuiej

Wiltinge,

GasLnge

d.

Witingau;


w cigu

rozpatrywany

niemieckiego suffiksu

na

--

238

powiadcza zastosowanie

kilku wiekw,

zakocze nazw sowiaskich

n g e n do

inka, inki, icy,

moe

innych, albowiem naginajc

nazwy sowiaskie do wasnego ucha, Niemcy zadowalniali si

podobizn dwikw, nie pytajc o logiczne wzgldy. Z nazw lu-

dw sowiaskich,
znajdujemy

VIII

mowie

IX

niemieckiej

w. nad

zakoczonych

ab

na

Polabingi,

ng

i,

po so-

wiasku Poabianie, Poabinki, Poabicy, przez skrcenie Poabcy, S m e d n g po sowiasku Smolanie Smolinki, Smo1

Podobnie

licy.

mieszkacy

nad

Body

r.

po sowiasku zwali si Bodanie, Bodynki,

Szweinfurtem

auringen awranie

de sonych Salzungen
nie

mogy koczy si

osad.

Dla osad

tronymiczn

ta

wic

nazw

nad

r.

awrynki

Solanie, Solinki,

awr
z

pod

nad r-

Ale nazwy osad

na anie, poniewa podobne zakoczenie

oznacza ludzi pochodzcych

Kocwka

Bodungen,

pewnej miejscowoci,

zakoczenie inki,

zostaje

nc

y,

sam

ince.

nazw osobow, tworzy paw poczeniu za z nazw pospolit

poczeniu
osady,

lecz nie

zdrobnia (diminutiva) nazw. Stosownie do tego

osady sowiaskie w Drewianach: Gdingen, Glussingen, Medingen, a pod Bambergiem, Bratingen po sowiasku brzmiay za-

jest

tylko

pewno: Godynki, Gluszynki

Ratzlingen

Britlingen

na

porzeczu

Ilmenawy,

Ellringen, Goddingen, Ricklingen miedzy

Medynki,**^) Bratynki.

r.

Pobobnie

Britlingi) koo Luneburga,

Lab, Medingen nad Ilmenawa

(965

Netze a

Schpingen pod Wustrowem, (Jakobi. Slawen und Teutsch, 82 88); Wennige r. 776,
pni] Wennungcn, Enzinge 899 w Hassegau (Ztsch. d. Hartz
Vcr. 1873), Mu-

Adinga 961 w Nordturyngii (Raumer. N 129, 187),

Uplingi 941 w Harzgau, Trimmening 938 w Derlingau (Raumer. N. 145, 135), TuBratinge 779 w Turyngii i Fotingen 779 w Waldsassem (Dronke. Cod. N. 68
tingen 806 pod Bambergiem i auringen nad r. Lauer pod Szweinfurtem (Arnold.
Ansied. 297), Osterberingen w Westergau (Landau, Ter. 277), Salzungen, Gerstungen, Sualuntungen i Wassungen 874 pod Szmalkanden (Landau. Ter. 278), Westungen w Turyngii, Fladungen w Grabfeld, Bodungen pod Nordhausen nad Bod
(Arnold. Ansied 297, 298), Melsungen w VIII w., r. 1105 Milsungen nad doln
linga 937,

pniej Melingen

Rehungen w Eichsfeld. Landau. Ter. 298).

Osady te dokadnie wiadome jako zaoone przez Sowian
przez nich
mieszkae a do nowych wielcw. Jakobi. Slawen u. Teutsch. 82 88.

Fuld

(Arnold. 295),

"*)

za-

osad

Nad brzegami

w.

u wierzchowin

jej

znajdujemy

Sowianami, Gerstungen

pierwsze osady musiay

wnioskowa mona
Westergau

Sowianami, Heringen

24

ze 150 Sowianami,"") a

dwie

Grabfeld, Osterbehringen

Eichsfeld z ksztatw zabudowania

zaoone.'*')

przez

Nakoniec znajdujemy

Bezzingen, w

skiego dla karczowania lasw, nazwa

za

ci

przez

ktrej

liczono Sowian 28.'"') Badacze tmacz,

osiedlonych
z jecw ujtych w niewole

niemieck a

siebie

mie ludno sowiask w VIII IX w.

pooenia wrd okolicy napenionej

pod Homburgiem osad

jest

YIII

z ich

Rehungen w
Sowian

byy

Werr w

r.

odlegoci od

niedalekiej

Sowianami. Oprcz nich Fladungen

widocznie

sowia-

poczynajc od Meinungen

rzeki,

tej

Wassungen, Breitungen, Salzungen

z 50

innych nazw

podobnemi nazwami, szczeglnie nad

IX

zakoczone

przekonywa gste osiedlenie przez Sowian

skich, o tern jeszcze

e nazwy

rde Salzungen Salinki.

ungen byy niemiecka przerbk

od sonych

na igen,

-*

239

Sowianie

byli

opata fulde-

osady Bezzingen nie

Nie znajdujc

tylko zniemczon.'"-)

VIII w.

dziejach

adnej wskazwki zkdby si wzili Sowianie na ziemiach hesskich, zaznaczamy tylko

stronie,*"^)

tej

osada Besinga

fakt,

do innych osad sowiaskich

doda wypada
Bawaryi

r.

Bezzingen

886 zamieszkan

podobnej nazwy

bya

przez

wian swobodnych.'***) Od nazw zakoczonych na ingen,

So-

ungen

wypada odrni zakoczone na i n g, i n g a dla ktrych stosowne zakoczenie sowiaskie powinnoby by ink, inka,

In Salzungen Sclavi 24, in

***)

Henngen

Insuper 95 Sclavi. Dronke Tradit. fuld.

116

Sclavi 50,

in

Gerstungen Sclavi 55,

119.

>0)

Landau. Terr. 275-278.

'*>')

In Bezzingen Sclavi 28. Dronke.

*-)

Ort nicht deutsch sondern nur verdeulscht .... in Fuldener Lande.

siedelte

die

Abtei

Trd.

117.

Fulda slavische kriegsgcfangene

ais

Hier

Holzaker an. Obermiillet.

Wrterbuch pod Bezzingen.

zwala

lojj

Wyej

lO)

Besinga

sie

Beznik.

cytata 82 o

Slowianaeh

villa ubi Slavi

Kegesta N. 52

liberi.
i

Indes.

w Rodestein.
Wedug Erbena

osada ta po s!o%viasku

ik.^"^)

Ale jeli

Kotzing

240

pooone nad Dunajem w

Strubiny, Koczin, a gry Jauerling

wtedy Tutinga

r.

burga, Walchinga

779
r.

Turyngii, Pferinga

1002

mog

Nordgau

zaleny od prawidowego zakoczenia.

zadziwi nas

skoro wspomnimy,

pisywano nazwy

mowy

fleksye

Jawornice,'^")

787 koo Regensznale wykad nie

Podobne perturbacye

nie

dawnych pomnikach

za-

posyszano,

tak, jak je

zastosowaniem brzmie-

mg

zawsze

nie

poczu

sowiaskiej,

szeregu nazw^ miejscowych

wskazwk

czonych na burg
tylko nazwami

Frstmann

My

z^fZ.^*^^)

liczy

oznaczajca a

x.

Germanii nazw zako-

ograniczajc poszukiwania takiemi

ktre zjawiaj sie

Germanii, najwaniejsz

burg,

etnograficzn stanowi

zamek, warownie. ^*^")

w pomnikach

do

XI

w.

to

rozwag

da-

mniejsz ilo podobnych nazw, dostateczn wszake

dla

wycznie na
leko

wysnucia

ziemiach sowiaskich, bierzemy pod

nastpnych wynikw.

z niej

Teutoni, jako lud

mieli

e w

suchu niemieckiego, ktry

do

nia

Bawaryi: Straubing",

koczowniczy, synli

ku pastwa rzymskiego,

z tego,

miast wcale nie

Gdy wreszcie podczas upadudao si Niemcom opanowa zamone

Dunajem, od tego dopiero
nad Renem

tem si od ssiadw

Jeszcze za czasw Tacyta

rnili. ^*'^)

uporzdkowane miasta
czasu Niemcy zamieszkali w zdobytych miastach. Niektre z nich,
szczeglnie warowne, Niemcy przezwali burgami: Duisburg, Bidi

burg, Lobodenburg, Strasburg, Horburg, Buraburg

w.

Bonifacy

zamierza

r.

742

zaoy

lsku;

Ossling

biskupstwo

= Lenik;
=

Wlsnik; Lessing

ktrem
kilka

Zreszt tylko legowiska

innych po dawnej granicy rzymskiej.

105^

Fchring

::=

Bienik

Drblik. Knie, Ubersicht dorfer

Czelnik; Dretnling
Dubring =^ Dubrynk Zolling
Gebolin. Jakobi. Ort^nam. urn Potsdam 40.
okolicy Potsdamu: Diblink
etc,
;

dem

'*'^)

Szembera. Zapad, Slow.

10')

Frstmann, Ortsnamen 326.

io)

Ibid.

i09|

NuUas Germanorum

17,

populis

23.

urbes habitari satis, notiim

inter se junctas sedes, colunt discreti ac diversi, uf fons, ut

placuit,

Germ. cap.

16.

est,

ne pati qui-

campus,

ut

nemus

po gooborzach
a

Wezer

obozy

ksit

zdobiy Saksonij miedzy

wczesn ojczyzn Niemcw.

Karlowingw przemy sow^cy

oywia przemys

zakada miasta,
panowie niemieccy budowa

kupiectwo, a

do wznoszenia

lecz

alodach burgw przystpili nie wczeniyj,

w Xn

Renem
rzdem

Francyi poczli

dwory na sposb rzymski,

sobie

Dopiero pod

a w XI

w swych

w., a bardziej

Tymczasem na ziemiach sowiaskich, opanowanych

przez Niemcw, znajdujemy od VIII w, mnstwo burgw, bezwtpienia daleko starszych, ni nazwy ich w dokumentach zapisane zostay. Do takich burgw nale: Yirteburch r. 686
w.

castellum

by

hanu,

pniej Marienburg
nie tylko

turyngskich"");
!

777;*'^)

Hamulo

Salce

w Waldsassen

warowni,

741,

castrum

z lewej strony

co wicej

lecz

r.

stolic

Mo-

ksit

pniej Hamalumburg

716,

pniej Salzburg na porzeczu Sali fran-

Wifzburg z prawej strony Mohanu w Gozfeld,

w. Bonifacy zaoy biskupstwo
741;"') Wilzesburg

koskiej;"-)
gdzie
782

r.

r.

Kasselskim obwodzie;"*)

henburg
i

788 dwie warownie na porzeczu

Waldsassen

;"'*)

porzeczu Milicy

Milize r.
w Grabfeld;

Westergau " )
;

nia

Landau.

")
*")

Dronke. Codes N. 57.

Landau. Territ. 273.

"*)

Zamierzajc ustanowi biskupstwo

i

Mohanu w
r.

Ho-

Gozfeld

980 na

VIII w. (Kreutzburg)

805 ;"*)

Hohbucki

*'0)

Karlomana

718

800,"*) pniej Milseburg

Cruciburc

Magad obu rg

(Hamburg);"*)

civitas

Karleburg

Hammaburg

834

Sio castelum,'-**) p<>nij

Territ. 273.

Germanii,

Pipina, pisa do Zahariasza papiea:

w.

Unam

Bonifacy, za paiowa*

esse

sedem episcopatus

decrevimus in castello quod dicitor Yirziburg, et alteram in oppido quod nominantur Buraburg, tertiam in loco qui dicidnr Erphesfurt Eckhart, De reb. Fra.
OrienL I. 37.
) Wenck. Hess. Landesg. X. 9.
*'*)

Landau.

")
**')

Dronke. Codes. N. 158.

Dronke. Tradit. 119.

Teritt. 273.

")

Capitular. Coroli

*")

Hasselbach. Codes. N.

'^)

Eginhard. Annal.

Tom

11.

M.

a.

805.
2.

jg


Hochburg nad ab.,

242

Semeldinc Connoburg

809 ^^ ') nad

ab, Luneburg

904^--) i mnstwo innych.^"^) Burgi te powstay z dawnych grodw sowiaskich, a e tali byo w istocie,
powiadczaj to nazwy niemieclcie, przerobione ze sowiaskich:

dodaniem kocwki b u

a)

Magdeburg

skiej:

burg

Homole,

burg

Kon w,

Scidinburg

Salzburg

Gozesburg

Scidingi,

'-')

Chro.

'--)

Jakobi. Slawen

g do

midzy

nazwy sowiaMeybr, Homel-

przerobionej

Merseburg

Salce, Milseburg

Hoa wa,

Milice, Konno Mohilawa,

Muchleburg

Wirbineburg Werbina, Luidenburg

Moissiacens: Pertz, Mon. Ger.

Hochseeburg,

*-'')

rem Seesen,

Dziewin,

-^)

309.

I.

Teutsch. 29.

u.

podobno blizko teraniejszego Seebiirga nad

748,

Eisleben

Halle

(Grosler

Zeitschrift

d.

jezio-

Harz-Ver. i874>,

Hunlevaburg, Gozzeburg, (Gozacha civitas), Mersiburc civitas, M uchunlevaburg (Muchilacha 979', Scidinburg (528 Scidingi), Yirtinaburch (Wiirtemburg), Wirbineburg, Wizenburg wszystkie roku 899
w Hassegau (Zeitschrift d. Harz-Vcr. 1874), Altstediburc (777 Altsted),
Brunstediburc, Cucunburc, Curnefurdeburg (Curnfurt) G e rb u r g o b u r c, H e p d e b u r c (Helpida), Horaburg, Luidenburg, Niun,

b u

r g,

c r o

V ab u

g (Scrobanloh, potem Scropelowo,

r.

1400 Schraplow),

Seoburg, Swemeburch wszystkie r. 899 w Friesenfeld (Ztschr. d. Harz-Ver.

1874). Quitilingaburg 929, Kwedlinburg nad Boda (Erath. Codex N. 2\

Unnesburg

Svanoburg
i
937 (Raumer N. 130),
(Raumer.
VII.
Stiedereburg
urbs
Cod.
(Gerken.
5>,
938
135), T o rn939
burg w
w. na lewym brzegu Laby palc Ottona I, po zmianie koryta pod

Winidiscunburg

Barbe znalaz si na prawym brzegu

tej

rzeki

(Thietmar.

Chro.

II,

2), wszystkie

980 w Bialej-Ziemi (Raumer. N 279), Darni937 nad Holtcmn, teraz Dornburg (Erath. Cod. 4), naley do najdawniejszych sowiaskich warowni w tej okolicy (Landau. Terr. 281); pisano Darniburch,
Tarneburch r, 945 (Forstmann. Ortsnam. 411); Huysburg 1048 civitas,- 1 1 s e*
burg, 1003 civitas Elisenaburg; Stadterlingburg 1108 civhas, wszystkie

w N.
burg

Turyngii;

Arnaburch

w Harzgau (Landau. Terr. 281), Alaburg 984 u Thietmara Oelsburch (Chr, IV 2);
Horneburg, Supplingenburg wszystkie w Derlingau (Landau. Terr. 281),
Sehusaburg r. 974 civitas w Ambargau (Landau. Terr. 282); Wigmanesburg
(Jacobi.

z nalecemi do niego 20 wsiami sowi.askiemi.

Saw. u Teut. 10; Sutherburg 1004, pniej Suderburg, '/ mili od

Ueltzen,

r.

965

tes.

na zachd od llmenawy,

Gesch.

Drewianach (Jakobi.
d. Fiirst.

Sachsen

87);

Choburg

Coburg

r.

1074, pniej Koburg. (Schul-

Saalfeld. II.

3).

sowiaskich mnstwo nazw pochodzcych od mogiy. Takie

nazwy u Niemcw ^rzmi: Mijgcln, Mucheln i t. d.
i-*j

Na

ziemiach

-43
Ludina, Huysburg

burg

Luneburg

Huy,^'-''J

ki,

Liuni,

Ham-

Bohbr, albo b) zamieniajc dawne nazwy sowiaskie

nowszemi niemieckiemi,

bd od

imienia posiadacza przybranemi:

Amoburg, Karlburg, Wisenburg, Swanburg, Kurnefurdeburg,

z innych powodw: Seoburg, Niunburg,
Wigmanesburg,
z niewiadomych nam przyczyn:
Kukenburg,'-*) Kreutzburg,

bd

bd

Wirzburg, Choburg, Ouitilingaburch

burg. Inne nazwy

Stadterlingburg

sowiaskiego pochodzenia

nionych Sowianami, ale o Sowianach

kuje sie

poniewa w

cowita.'-**)

jeli

w IX

w. oblicza na seciny grody

wtedy atwo pojmiemy,

Wtaw

miedzy

mwic:

tylko

ab,

co okolica, to

cze

rych

miastami

ludno

pra-

(civitas, urbs)'-*),

Francyi.

przypomnimy sobie geografa bawarskiego, ktry

legej,
skiej,

doka-

burgach nie wzmian-

tylko zaoga, a nie

byy

sie

okolicach nape-

wczenie poczli osiada przemysowcy

ktrych

Zatem

bya

nich

Niektre burgi razem

daj

nie

leay w

dnie wyrozumie,'-") Przytoczone burgi

Helpide-

grd.

w^

Sowiaszczynie, niepod-

na klasycznej ziemi

by

musiao

Ztd

sowia-

tak samo.

niezliczona

wystpiy pod nazw burgw,

ilo

Inaczej

grodw, kt-

reszta

pod innemi

nazwami stanowi podwaliny sawnych miast

niemieckiemi

te-

raniejszej Germanii.

Z suffiksem b u

czsto plcze

zawsze wiadomo jaki mianowicie

sie

e r

tak

nie

suffiks

przysuguje nazwie.""*)

powiecie ytotnirskim Hujw.i

-^)
Rzeka Huy wpadajca do Holteniny.
dopyw Teterowa pod ytomirzem. Osada nad

r.

moga zwa si Huj

Haj

albo

Hujwa.

*-**)

nicy

bram

Dar

czy

Thietmara merzeburgskiego wzmiankuj

przedmie.
Pod Magdeburgiem nad

'-')

1-*)

t.

ab

grd Darniburg, czy Tarneburg,

Za wyjtkiem jednego Kreutzburga, o ktrym w VIII w.

5.

zalcai.

pisano:

in

Dronke. Tradit. 119.

^-"^I^i^uedlinburg civitas 929,

Huysburg
i

Kukesburger,

Tam?

Cruciburc Sclavi

984

sie

miejskich,

civitas

1048, Ilsebur<:

berg, mons,

Dombuig

civitas

civitas

937, Stiedereburg urbs 938

1003, Gozacha

civitas

899,

Asaburg urbs

d.

iwj

r g,

mitunter in den

Namcn

derselbe rtern mit b u

i6'

r g,

244

Tak niepewno w zakoczeniu nazw miejscowych znajdujemy

ju w dokumentach VIII w. Wtedy pisano: Wilzesburg 782,^^^)
Wilzesberg

786,

pniej Wildesberg.^^^)

Dwa

zakoczenia

burg,

zwyczajnego

zamiast

Podobnie Hornberc

Klettenberg.^^'^)

burc 1197, pniej Hornburg

VIII w.
973,

rze,

Woldenberg

r,

w.

niektre z tych nazw

r.

Stolberg

961 nadana

Sowianie mieszkali

805/^*^)

899,

Papinberc

Hassegau

klasztorowi

ci-

pod
Gern-

Ambargau.^^^) Nie trudno doj-

niemieck przerbk nazw so-

Kletna, Papinberg

w Helmgau

pisano

Hornpergi 932, Horn-

ktrej

Bamberg; Spilberc

wiaskich: Klettenberg
z

Breemberga

Grabfeld;^^^)

pniej

Ekartsbergiem;^^^ Balberge
rode;^^^)

899,

burgi

Frisenfeld, poludniowiej od Ejs-

Inne osady: Ugesberg,

leben.^^*)

vitas

na

Babina, Balberg

Biaej gry. Inne nazwy Niemcy wprowadzili

wasnej

mowy

Tak osada Petersberg w Grabale w IX w. miaa ludno

wypadkw byo wicej, wiadczy

zamiast dawniejszych sowiaskich.

chocia nosia

feld

nazw

A e

sowiask.^*")

niemieck,

takich

o tem dokument z r. 955, w ktrym

berg alio nomine Sibrovici

wtpliwoci

wiec

uyway

czytamy: villa Spili-

dicitur.^*^)

nazwy niemieckie zakoczone na b

sie nie tyle dla

oznaczenia gr

burgw,

Zu beachten ist, dass es in Ortsnamen auch

Stamm derselben Form gibt. Forstmann. Ortsnam. 232.
181)
Wenck, Hess. Landesg. N 9.

a r X wechselnd.

tschen

i32j

Wedug

badaczy zamiast Wilzesburg powinno

oder einem Personennamen

silva vildi silvaticus,

Wildenberg zjawia sie dopiero

Wilkw, Wilcowgrd?
j.
*'^)
Landau. Terr. 279.

r.

12 14.

by

ile

Ztschr. d.

In Ugesberge Sclavi 9. Dronke. Tradit. 123.

Boczek.

Ztschr. d. Harz-Ver. 1874.

138^

Pooenie

i8)

Landau.

1*0)

"1)

8.

nie wiadome. Hoffmann. Ser. rer. lus. IV, 150.

Territ. 282.

Ibid.

Erath, Cod. p.

7.

e r g,

zamiany

einen undeu-

Wildenberg,

Harz-Ver. 1874.

13*)

!')

ma

wald,

Arnold. Ansied, 334. Ale nazwa

Czy nie jest przerbka z Wilces-burg
?

136)

188)

dla

sicher

t.

Cod.

Nie

245

rnych nazw osad sowiaskich, nawet wsplne wadny eh, jak

Podobna dowolno w nadawaniu nazw, bez jakiej-

ebrowicy.

b^d prawidowoci,

na olep,

jest

oczywistym skutkiem podboju.

Zdobywcy, nierozumiejc znaczenia nazw sowiaskich

sie

jedynie o przezwanie ich po swojemu,

gr oznaczali takie miejsca

zakoczenia na b u

gdy

ciskiem niemieckiego
z

odwiecznych

mnoenie

sie

osad zwanych

nemi nazwami.
z

trzech

Wymownie

siedzib.

nd e

jecw sowiaskich

duchownych

dopiero pniej,

wiekw pod na-

ywiou, poruszyy masy ludnoci sowia-

n,

Wedug

goletniej walki ze

w cigu

sie

-poudniowj

sie

konceptach szuka pomocy.

Zmiany dokonywajce
skiej

rozmnoyy

nie wiele:

nazw sowiaskich, przy braku innych spo-

dla zniemczenia

sobw, zostawao

wiedzc gdzie wypadao uywa

na b e r g Wreszcie podobnych

nie

a gdzie

nazw do IX w. byo

logik, mianem

gdzie gr wcale nie byo, pltali sie

wymawianiu nazw, sami

tracili

troszczc

o tem wiadczy roz-

wschodniej Germanii, mnstwa

w poczeniu

czsto

e n d e n,

z in-

niemieckich badaczy, osady te powstay

uprowadzonych

Sowianami

wieckich

aby

nad

podczas du-

osiedlonych na ziemiach

panw

takich miejscowociach, gdzie przed-

tem Sowian nie znano."-) Ci Sowianie byli niewolnikami, a poniewa u Niemcw ludzi wszelkich narodowoci ujtych na wojnie obracano w niewolnikw
zwano s k a v e, ztd jeniec
Sowianin by take sclave.'*^) Nie ma wtpliwoci, e podczas najazdw na Sowiaszczyzn od koca VIII a do XIII w.,
uprowadzonych tumami Sowian panowie niemieccy siedlili na
swych ziemiach jako poddanych i robotnikw. Powiadczaj to nai

zwy

osad,

**-)

1*')

des k
bct,

ist

pochodzce od imion zaoycieli,

dodatkiem

nde

n,

Arnold. Ansied. 536.

Der Sclave ist der kriegsgefangene und verkaufte Slave. Die Einschiebnng
entweder eine gelehrte Erinnerung an die byzantynische Benennung Scla. .

oder einfach eine lautliche Erleichtchterung,

sich die

Griechen

erlauben,

indem

Alemannische Wandeningen, 153.

sie

Sklaboi

^ielleicht

stat

genau dieselbe, welche

Slaboi sprachen.

Bacmeister.

wende
wiele;

246

Ale podobnych nazw

n.^**)

rozmnoyy si

dopiero

w IX

byo

w.

nie

pniejsze wieki.'*')

Daleko wicej istniao nazw,

wind

tworzc prefiks czy si z wyrazami

heim, haus, loh, dorf, rode,
burg, berg itd.'*") Osady z pobodnemi nazwami, wzmiakuj
si w dokumentach z powodu nadania w nich przez cesarzw
ktrych

kocioom

rnych panw klasztorom

rozmaitych dochodw. Ale dla czego takie osady nosiy nazwy

dziesicin,

anw, lasw

powodw? Wszak
w owe
wyraaa prawny stosunek jej do
zaoyciela? Tymczasem z przytoczonych nazw domyla si
tylko moemy,
byy czem ronem, od osad nazwy ktrycli
od imion osobowych powstay.
tym wzgldzie nastrcza si

nie

od imion posiadaczy ich, a

innych

wieki nazwa osady

'")
Svini.svinidun r. 899 w Hassegau (Ztschr. d. Har/,-Ver. 1874). Ernestwiniden
na por/.cczu Aisch, Adelliarteswiniden r. 905 kolo Hochstadu tiad Mohanem (Haas.

Gesch.

Siaven an der Aiscli

J.

Grabfeld, Eitenwiiiiden 958

26),

\Valahramesvinida

Salgau (Fortsmann.

\Volfersviuidon

908,

Ortsn.

079

1544; Bacmeister 153^.

Rodhardeswiniden 1034, Regenhardeswinideti 1057 w Grabfeld (BacmeiI53\ DiekerBwinden 1182 na porzeczu Aisch, Attenwinden i Ottenwinden 11^2
i-*-'')

ster

Koburgskiem (Haas, Gescb.

d.

a\v.

an der Aisch

88),

Ruofrideswiniden. 1183.

Ottwinden, Elmuthenwinden Gundelswind, Herbartswind, Oberwind, Ruckerswind,

Hartschwinden, Alberswinden, Riidenschwinden, Bischwind, Ditterswind, Geroldswind'
Reinhardswind, Appenwinden (1308), Rodelwcswindeu (1341), Wolfrichswiiuleii (1303I,
Hermanswinden (1321), Langenwinden (1436!, Hetmorswiiiden (1325^ Meerswin-

den (1436) w Grabfeld, Dalwenden (1055) w Eichsfeld, Wolfschwende, Herrenschwende w Gau Winidun. (Landau. Terr. 274 278); Boneswende 1307 pod Sontra
w Westergau, Erzschwinden pod Szmalkanden w XVI w., Sickenwinden pod Hersfeld i pod Szmalkanden.
(Arnold. Ansied. 489); Gerhartswinidin
5
i
Kotzenwinden 1225 w Windgau (Bacmeister, 153), Wischwenden 1152 kolo Halberstudu.

(Raumer.

1189.

Windenheim VIII w. nad Aisch (Dronke. Trd. 16 Winitohus w IX w.,

Thale w Ilarzgau i Windloh VIII w. las. N. O od Celle w Hauowers. (Frstiitij

teraz

mann, 1545,
Ver. 1874':

1546);

Winidorf

Wentilesheim

841,

Windilendorf obie 899 w Hassegau (Ztschr.

z pooenia nie wiadome. ^Dronke.
Cod.

d.

Harz-

534);

N. Turyng. (Raumer. N 126, 2491,

Winatsazen 958 w Salgau (Bacmeister, 153); Windorp 961 w okolicy Harzu (Hoffmann. Ser. rer. lus. IV, 150
Winderode 1018 pod Wineburg N. U od Goslaru,

Wenethen 936

Wendeschendorp

r.

973

Einberg (Imberg)
.Saalfeld, 4).

w Hanowers. (FiJrstmann; 1546 47); Windischen

pod Saalfeld nad Solawa (Schultes. Gesch. Sach - Koburg
Mnstwo innych pniej zjawia sie; przytoczymy je niej.

Wendilenrot 1090'

S.

O. od Celle

1071


nastpna uwaga.

ju w

niemieccy
z

Fryzyi

mao

Dla

Ale

VIII w. kraje nad

miach hesskich, a na

dowa

klasztor

Sowian

w.

ssiednich

Renem byy

Wtawy

lasy

jeszcze

kraj

Wtawa

zbu-

klasztornycli

przestrzeniach

Panowie niemieccy

okolic.

zie-

nieprzebyte

Bonifacy zamyli nad

musia na

fuldeski,

panowie

niewielkiej liczbie osiadali na

porzeczu

pokryway. Kiedy wic

lasw,

o sprowadzenie kolonistw

starali sie

zaludnione, kolonici

siedli

dochodu

wyciagnienia

VIII w.

Belgii.

247

nie znaj-

dujc kolonistw wasnego rodu chtnie oddawali swe lasy Sowianom na karczunek. Powstae w lasach sowiaskie osady
otrzymyway nazwy Windheim, Wendorf, niekiedy Wendrode,
,

tj.

karczunek sowiaski.

wnych

osad wypierano

skach osady

do XIII w.

rzeczu grnego ^lohanu stanowia jeszcze

nie z

wic,

widocznie

kraju, '^')

powstaway

da-

karczowi-

Hanowerskiem, Windischgajlreut, Windischlitten,

ludno sowiaska

ludnienie

okolicy Goty, Winderode.

Schlappenreut (Slawenreuth) na porzeczu ^loianu.

ryngii

gdy

czasu, szczeglnie

ju Sowian, mnoyy si na

Windischholzhausen

Wendilinrod

Z biegiem

bya

A e w

Tu-

liczn, a na po-

wyczne

prawie za-

podobnych nazw osady

jecw sowiaskich, a z miejscowej sowiaskiej

wda we Frankonii, w ktrej dotd prze-

ludnoci. Najwyraniej to

trwao mnstwo osad

nazwami

dischenliaig, Windischengrijn

ludnoci miejscow
niemiecku, ale

Wind, Windischenlaibach, Win-

gsto osiad

dotd

tak

Mieszkacy tych osad byli

a chocia poduczyli si po

inne.^'^)

mwi,

rodowity Niemiec ich nie

Mnstwo osad z podobnemi nazwami szerz si w d

po Mohanie i nad Radnic, licznie wystpuj w okolicach Ansdalej cignc si na zachd
bachu,^''") przekraczaj r. Tauber
rozumi.'*'')

'^'')

J^)

HoUe, w Arch.
1921.

f.

Gesch. u. Altertums.

v.

Oberfranken 1842,

15.

Ibid

wiadczy

przez Schmellera: Bayerisches Wrtcrhuch,

Mundaiten Bayerns. Miinchen 1821.
15"/
Im Ansbachischen W iiiden, Winn Brodswinden Razenwindem, Windelsbach, Windsberg, Windstettcn, Windshofen, Windsbach, Reinhardswind, Stadt
***)

Stutgard 1827

tern

37. Take

ulo/.ony

jego: Die
:

przekonywaj,

gb

kowiny,

Gau Wettereiba,

ale

innemi nazwami 10
blizko

razy,'-"^^)

granicy

ztd signwszy na

dalej

Wenden

zwyczajnej formie Winden,

Mergentheim,

Dalej

ku zachodowi

podobnemi nazwami nie tylko

posuway

granice osiadloci sowiaskiej

krlestwa Wirtembergskiego.

dujemy osady

248

sie

znaj-

okolicach Bu-

na ziemiach hesskich,

om razy,

poczeniu

w Badeskiem

na poudnie od

wirtembergskiej

Windischbuch,

Renu w Breisgau znajdujemy

porzecze

Windenreute.^^-) Doszlimy nakoniec do Renu, porzeczem ktrego posuwajc sie w gore, spotykamy w Szwajcaryi miasto
Windisch, u Rzymian Yindonisa zwane, ale tu zatrzymamy sie,

albowiem badanie dalszych okolic wychodzi po za obrb

szej

pracy.

By moe

Niemcy

siedlili

nad

tym podobne. Ale jake wytmaczy pozostao w tej stronie

sowiaskich?
obwodzie Wormuskim, obok

wielu innych osad

Owlahi,
z

Renem jecw sowiaskich,

na karczowiskach zakadali Windenreut, Windischbuch

ktrzy
i

niniej-

Lazahi,

Brezicy

ludnoci sowiask

^^^)

YIII w.
i

istniaa

inne z nazwami

ktrych sami Niemcy zaliczaj

osada

Rodestein

sowiaskiemi

do

wie Possemuggel, mniemajc,

A jeliby kto zechcia

po sowiasku zwaa si Podmokli.
utrzymywa, e wszystkie sowiaskie osady na porzeczu Renu
powstay z jecw sowiaskich, winienby wprzd rozstrzygn:
jalcim sposobem w Hessenie mogy powstawa osady sowiaskie rodowe, jak Radowice? ^^^) Nazwa wskazuje, e osada bya
^^*)

Windheim. .. so kommt mann unwillklirlicli auf den Gedanken, die Slaweu seyen ein
Hauptstamm der ganzcn Ansiedelung Frakens, sie hahcn sich weiter ver>reilcl ais
tnan gewohnlich gianbt. Haas. Gesch. d. Slawen Landes an der Aisch und den Ebrach
158.
Fliisschen. 1819 s. 10. Niektre jeszcze u Bacmeistra. Alem. Wander. r56
,

i'^i)

Arnold. Ansied. 489.

1S-)

Bacmeister. 156, 158.

153)

In pago Wormatienfe Ovlaho, Lazaho, Beresciza,

manent

ibi.

151)

155)

Wenck

Hess. Landesg.

In Rodestein Slavi

12.

Peez. w. Westermanna. Jahrbuch 1859, 64; Szembera. Zap. Slow. 296.

Teraz Rudelwitz bei Niederaula, Arnold. Ansied. 5.


wasnoci
szkacy

rodowa, czegoby

jej

byli

do mniemania,
sie

249

osiedleni

nad

nie

mogo

sie

zdarzy, gdyby mie-

na cudzej ziemi.

Renem

Jest wiec

osadnictwo sowiaskie

podstawa

odbywao

niezalenie od przesiedlenia niewolnikw ujtych na wojnie,

a zatem

moebne

discibach

to,

takie osady jak Windiscireuti

Rodestein powstay ze Sowian miejscowycli

szonych okolicznociami karczowa cudze lasy

nych

wasn prac
Z

rozwojem

Win-

zmu-

na uprawio-

karczowiskach.

chrzeciastwa

Germanii

za

w.

czas<jw

w poowie VIII w., poczto zakada mieszkania

mnichw, szczeglnie w okolicach Fuldy, po acinie zwane cella.
Zgromadzeni w takich cellach mnichy bawili si nie tylko proBonifacego,

pagand religijn, ale

rolnictwem, dla czego obok swych
domw osadzali rolnikw, Z tego powodu powstae liczne osady,
ktrych nazwy poczone s z wyrazem cella.
szeregu takich
osad dostrzegamy: Agacella w VIII w. w Grabfeld zaludniona Sowianami; ^^'') Premestescella, pniej Promcella,^ '')
i

prawdopodobnie otrzymaa nazw od mnicha sowiaskiego (Przemysawa?), pniej zniemczona na Bronnzell pod Fuld. ''^) Podobne nazwy powstaway take od miejscowoci i rnych po-

zdobic Germanij rozmaitoci nowych nazw, zamiast

gasncych powoli sowiaskich.
wodw,'^'*

wpywie osiedlenia niemieckiego

wypadaoby wzi pod rozwag jeszcze

Dla uzupenienia pojcia o

na zmiany

Germanii,

nazwy niemieckie zakoczone na: born,

brunn, bruch,

briicke, fels,kamp, loh, mar, w eg, wiese itd. ale

nazwy z podobnemi zakoczeniami wystpuj rzadziej, ni nazwy
rozpatrzone przez nas wyej mnoyy sie w pniejszym czasie
i
mniej przedstawiaj interesu we wzgldzie etnograficznym,
,

'"''')

In Agacella Sclavi 37. Dronke.

>5-)

Ibid 66, 131.

^*)

Arnold. Ansied. 487.

'^"i

Eichenzell pod

Fuld,

Glaserzell

od przystaniska pielgrzymw. Arnold. 487.

Trd.

119.

tame od wyrobu

szkl, Pilgerzel

tame

a tymczasem rozpatrywanie ich

tecznymi szczegami.

trzone

16

Opuszczamy wiec

uprzytomnienia rozwijania

na ziemiach sowiaskich

3.

obciyoby

sie

badanie nasze zby-

je

tysic nazw rzek, gr

17

250

sdzc e

osad wystarcz dla

ywiou w
XI w. ^"^)

niemieckiego

epoce

Ludno sowiaska w

VI

Germanii

rozpa-

Germanii,

stosunek

jej

do Niemcw.

Wrd

powszechnej

Germanii ciemnoty

VII

Vni

w.,

umiejtno pisania wiadom bya tylko w kilku klasztoRenem grnym Dunajem, kiedy w pogastwie yjcy
Niemcy bawili sie wicej rozbojem upieem ssiadw, a nieli
kiedy

rach nad

rolnictwem

la

gospodarstwem wiejskiem, nikt pewno

wedug

o spisie ludnoci

nograficznym

Dopiero

podziale.

jej

z ich

rolnictwo
stracyje

ci

pomoc pocz

rozwija

z Italii

nauk

et-

poowie

Francyi mni-

pisania,

zaprowadza

swych obszernych posiadociach, ulepsza admini-

majtkw

dochodw, dla czego sporzdza spisy ludno-

dobrach klasztornych zamieszkaej.

dopiero

wzniesiony

VIII w. klasztor fuldeski, zgromadziwszy

chw,

my-

nie

zamieszkania, a tem bardziej o

przybywaj nam

liczby,

Od koca

wiec VIII w,

dajce cokolwiek pozna

vvczesnego zaludnienia okolic Fuldy.

tyme

czasie,

stan

miedzy

uwaa

'''O)
Dokonany w 16 i 17 przegld na^.w miejscowych wypada
jako pierwsz, ze stanowiska sowiaskiego, prb badania etniczego stanu Germanii,

epoce

napywu Niemcw.

prac}-, ktra dla

starczy.

lingwistw

nie wprzd,

obraz osiedlenia Germanii

Dla uzupenienia

po dokonaniu

tej

kwestyi zostaje jeszcze ogrom

etnografw sowiaskich,

epoce od

tej

by moe

na wiek cay wy-

ogromnej pracy, wywietli

VI do XI

w.

prawdziwy

sie

Wtedy zapewno

zniknie zu-

ab

tym podobne
i
kolonizacyi sowiaskiej, o Iveltach nad Mcjhanem,
wstrzymujce postp nauki. Przyszych badaczy zwracam uwag na wyraz
1 o h
uywajcy sie w poczeniu z rnemi nazwami w Germanii albo osol^no,
dotd w poudniowej Germanii oznaczajc s u m p f t. j. lioto, ugowisko. Porw.
Haas. Geschichte des Slawenlandes an der Aisch und den Ebrach Fliisschen.
dzenie o
urojenia,

Pamberg. 18 19.

s,

13,

2^1
klasztorami
ki

zaoonymi

ony w

79

r.

domw,

lasw,

Hersfeldu

obojga pci

ludzi

by

szczodry,

lowie

IX

w., klasztor hersfeldzki

nadania

dwiecie kilkadziesit

kocioom,

ale

rnych dochodw,

byy

liczne,

osad,'"-) nie liczc

o nadaniu ludzi, niekiedy pod

Spisy ludnoci

kryte,

liczb

ludnoci

ziemi,

cesarz nie-

drugiej po-

posiadoci

Frie-

in-

nazw

Sowian,

dokumentach

liczby ich nieozna-

dobrach klasztoru hersfeldzkiego nie od-

innych klasztorach take nie

kiedy

ju w Hassegau

posiada

na nieszczcie, wzmiankujc

czali.

Poboni

kociow

rzecz

Nastpcy Karola W. pomnaali nada-

nych stronach Germanii.

nia

klasztor hersfeld-

150 mnichw.'"*)

ofiar na

mniej

senfeld

W., celowa

przez arcybiskupa Lulusa zao-

(Fuld),

wtedy ju liczcy

do Fuldy

spieszyli

za Karola

Wtawa

nad dolna

byo

osadach, przynajmniej

zwyczaju zapisywa

takie

spisy

nam

nie

wiadome; jeden tylko klasztor fuldeski zachowa nieoceniony

zabytek
tiat :h

w swych

tradycyach,'"-') bez ktrych niczego o

okolicy Fuldy nie

wiedzielibymy.

Sowia-

Z nadejciem

w.

dokumenty cesarskie porzdniej pisane poczynaj wzmiankowa

liczb osad

rodzin

sowiaskich podarowanych rnym kociowschodniej Germanii. Wszake wiadomoci

om, szczeglnie w
te tycz si pniejszych czasw, mianowicie od koca VIII w

XI w., a dla epoki dawniejszej do poowy VIII w. zostaj

nam krtkie wzmianki kronikarzy kocielnych pisarzy. Z tych
rde dolatuj wieci o cigych walkach ksit, najazdach, zado

borach, gwatach, surowych obyczajach, nierzdzie.

byo

skutkiem

przeciw

ciemnoty,

"*')

Numerus

Ztschr. d. Harz-Ver.

fratrum est 150. Breviar. S. Luli.

klasztoru

od

pobone

S. Bonifacego,

Codex diplomaticus

fuldensis

r.

Francyi

12.

1850.

z karlul

t. j.

niewielkich

dusze czyniy zapisy na korzy. patrona

wydane

przez

Jako dopenienie tych tradycyi

1844.

granic

Wenck. Hess. Landesg. X.

Tradycye klasztoru fuldeskiego, skadajce si

fuldeskiego

to

1874.

kartek pargaminowycli, na ktrych

tiquilates fuldcnscs

Wszystko

pogaskich namitnoci

chrzeciastwu, posuwajcemu si

>-)
1'^'')

wzburzenia

Dronke Traditioncs et ansuy wydany przez Dronke,

;

252

Tymczasem stolica apostolska, bolejc nad wczesnym

stanem rodkowej Europy, wzywaa ksit do szerzenia owiaty

Italii.

pomoc

oyli

w.

chrzeciaustwa^"^)

sowa boego

dania

pobudzaa missionarzy do opowia-

Missionarze

we

Erfurcie, najdawniejszy

wedug

Piotra,

Jeden

podania

r.

ju w pocztku VII

w. za-

koci

wschodniej Germanii

706.'^'*)

pierwszych missionarzy Germanii Sturmi, jada po

drodze kupieckiej

Turyngii do Mogucyi

stwo Sowian kapicych

sie

7 3 6,

spotka mn-

boy, zadra

wzbudza odraz

a smrd od tych ludzi

r.

(Fuldzie),

miejscu

obec takiego mnstwa na-

mw

na ktrym siedzia

ludzi, osio,

Wtawie

r,

gdzie droga przecinaa te rzek.

gich

ci

ze strachu,

Poganie

missionarzu.

sugi paskiego, zamierzali nawet bi go, ale moc

boa wstrzymaa ich. Jeden bdcy u nich tmaczem, zapyta
witego: dokd by jecha? Na co mu ten odpowiedzia e jedzie
drwili sobie z

na puszcze.

tak pojecha dalej."

^*'*)

Mamy

wiec

prbk

manii, ale

waniejszem

wedug ywociarza

kilka

lat

pniej,

siedli

Sowian

miec,

jest dla

S.

740 nad

r.

741

dbajc o

Wtaw, w

zaoy,

woci, gdzie zamierza klasztor

wircburgskim

najznakomitszy

r.

Ger-

tych Sowian,

byo mnstwo" nad

S. Bonifacy,
r.

nas wiadectwo,

Sturmi

wcze-

nie zapisan o zapatrywaniu si sug boych na Sowian

Wtaw.

aposto Nie-

lesistej

miejsco-

a zostawszy biskupem

zaludnienie lesistych miejscowoci

do klasztoru nalecych, wyjedna u Karlomana krla Austrazyi

pozwolenie siedli

Sowian na karczowiskach, jako rolnikw

'fi^)
An. 739 Gregorius III papa universos optimates
Thuringos et Hessos, Bortharos, Nistresos,
Germaniae,
rum

Sudusos
gali

et

''^)

lus.

Grabfeldos vel omnes in orientali plaga

Bonifacemu do wywracania pogastwa

IV),

ktrym

jam olim
lee)

t.

d.

et

populum

wreszcie

Bonifacy zamierza

zaoy

urbs paganorum rusticorum.

Vita S. Sturmi. Pertz,

M.

G. II 369.

kia-

provincia-

Wedrawos et Lognaos,
constitutos wzywa, aby poma-

Erben, Regesta. N.

4.

Dokument Dagoberta III r. 706 podobno zmylony. (Hoffmann

w kadym razie wiadczy o wczesnem bardzo zaoeniu kocioa w
fuit

biskupstwo dla tego,

Ser. rer.

Erfurcie,

Erfurt:

sztornych czynszownikw

midzy

mniej o rozszerzenie

nie troszczc sie bynaj-

(bargildi),^**')

nimi chrzeciastwa.

W.

Sowianie

zo-

uwag, rozkaza biskupowi wircburgskiemu Bernwolfowi zbudowa dla nich

stawali

14

pogastwie, na co Karol

Przypominajc rozkaz ten Ludwik

kociow.

aby budowanie kociow

nie rozkaza,

midzy Mohanem
R atanz w in id
i

celu, cesarz

Arnulf

te

889,

r.

rozkazy nie

W.

Karol

roi.kaza,

Radnic bimia mono

kadego kocioa
i

grafami zbudowali 14 kociow, aby lud ten

przyjmowania chrztu

suchania nauki,

Ludwik wyznaczy po dwa any

cesarz

nich

osigny

licie do biskupa wirc-

jeszcze

aby dla Sowian mieszkajcych midzy Mohanem

skup

846 powtr-

dla

gdy

przypomina,

burgskiego Arnta,

r.

Sowian siedzcycli
Radnic, ktrzy si zowi ,.M o in wi nidi"
i,"
odbywao si przy pomocy grafw nad

Sowianami ustanowionych Z'^'^)

zamierzonego

zwrciwszy

Sowianami na wieczne czasy

Wszystkie

te

w.,

powinno

zosta.'"*)

Sopogastwie a

rozkazy cesarskie do niczego nie doprowadziy.

wianie nad grnym

do XII

siedzcymi na

ziemi, z

tak

dla

Mohanem

Radnic

trwali

o czem niej powiemy, a tymczasem

zwracamy

uwag

na wzmiankowane rozkazy cesarkie, jako na wiadectwo o gestem zasiedleniu Sowian nad Mohanem i Radnic w YIII w.

Wzmiankowane

dych
teraz

wiadectwom

!')
*"*)

Sowianach

Wtawa.

tudzie

hersfeldskiego,

De

rebus. Franc. Orient.

I,

393,

tej

Moinum

et

Radai.tiam

una cum comitibus, qui super eosdem Sclavos

Regesta N. 26.
Dypl. a 889. u Eckharta.

De

rab.

constituti

Fra.

wysunitych,

W tym wzgl-

tradycyach klaszto-

niektrych doku-

miejscowoci. Z nich

ut in terra Sclavorum,

vocantur Moinwinidi

fluvios, qui

osia-

507, 802.

An. 846. Karolus imperator.... praecepisset,

sedent inter

i9;

pocztku IX w. dotyczcych

Eckhart.

Sowian

Przypatrzmy si

bardziej na zachd

wiadomoci znajdujemy

nieocenione

rw iuldeskiego
mentach

rodkowym Mohanem

mianowicie nad
dzie

rozkazy cesarskie tyczyy si

Radanzgau, Waldsassen.

Wolkfeld,

erant

et

qu

Ratanzwinidi,

procurasseat Erben

Orient. II, S94.


do\riadujemy

sie,

ju w kocu

siada mnstwo osad,

klasztorowi

YIII w. klasztor fuldeski po-

ktrych

wicej

kilkadziesit, niekiedy

254

siedzcy Sowianie po

stu rodzin,

obowizani

podatek pienidzmi/ '**) sianem,

byli

kilka,

skada
ykami,

grzybami,

we-

lnem, miodem, kurami, wieprzami, owcami, baranami, nawet

tkaninami,

nianemi

Wedug

inni

za spenia rne

wykazu sporzdzonego

ckiego Lulusa, a

wic w kocu

roboty

posugi.

za czasw arcybiskupa

mogun-

w nalecyci

do kla-

VIII w.,

sztoru fuldeskiego 38 osadach,

mieszkao 2261 Sowian zobowi-

zanych do podatkw, posug

roboty,^"')

zamieszkaych przez Sowian,

podatki

by

A e

wykazanej'-)

przyjmowane tylko przez

a nie przez ich

e w

dzin, wypada,

okoo 9044
osad

ony

innych osadach,

zobowizania do podatkw
ludzi dojrzaych,

mogy

gospodarzy domw,

liczc po 4 osoby na ro-

dzieci, dla tego

liczba ludzi nie oznaczona, a tylko

dobrach klasztornych mieszkao co najmniej

osb, opodatkowanej

sowiaskiej ludnoci, oprcz

mieszkacw

ktrych liczba

nie oznaczona.

wyka-

zach dbr klasztoru hersfeldskiego, take za arcybiskupstwa Lul-

w kocu VIII

lusa

kowane
Sowianie

w. sporzdzonych, osady

bez oznaczezia liczby

posiadali, z

795 anw,^"'^)

ale

s wzmian-

zwaajc,

obowizkiem pacenia podatku,

w owym

Quae secundum illorum

1"")

sowiaskie

mieszkacw,

czasie

ci

1050 hut

posiada an, albo huf upra-

lingvani steora vel ostarstuopha vocatur. an 889.

Erben. Regesta N. 47.

Sowian

'"')

liczono

osadach:

Radisdorf

20,

Engelmarestet

4,

Sulaha 28,

Geysalia 55, Salzungen 24, Lupenza 78, Hagen 120, Sumerde 13, Bezzingen 28, Wargelaha 13, Sconerstete 13, Salzaha 13, Sulaha 45, Westcra 3 (w kodeksie zatarta li zba), Cruciburc 5. Gerslmigen 150, Heringen 73, Ste-

Esginbach

Sulzaha

3?,

tifeld

Agecella 37, Steinbach 33, Luterenbach

7,

2,

21,

Spanelo 76, Biberaha 36, Nuen-

Hunifelt 35, Nitharteshusen 5, Gold4, Weitaha 13, Rora 75, Hamphestat 31.
bach 5, Richenbach 30, Abbetesrode 3, Yestberge 9, Ludera 15, Engelmarestat 9,
Sulaha 38, Otricheshausen 11, w ogle 2261. Dronke. Tradit. 115124.
^''-)
Breitenbach de Sclavis ibidem commorantibu 9 libr lini et totidcm modi

burc

aveni.

In

debentes,

Ugesberge...
exceptis

tribus

sunt

alii

Decem

Sclavi
viri

coloni,

singuli

singulos porcos,

singulas

situlas

singulas

mellis

oves

dcbent,

et

duo 30 denarios etc...,

^'^)
Z nadania Karola W. in Thuringiam villam quae dicitur Gebise, villam
Wehemare, Yillam Biscofeshusen et sunt ibi hub 30 et maneat '^r'avi, villa Millnga,


wnej

2^:,

niezrwnanie wicej znaczyo

roli

ni

prawdopodobnie,

teraz,

na oznaczonych ziemiach bytowao najmniej 2000 gospoda-

rzy,^'*)

okoo 8000 opodatkowanej ludnoci sowiaskiej. Tym

t. j.

sposobem na ziemiach klasztorw fuldeskiego

Gosfeld, Grabfeld

wem

porzeczu

Westergau

Wltawy

bytowao w

le-

VIII

w., naj-

ludno

ktrych

jednak, bezwtpienia,

ludno-

Turyngii,

Wicej

wykazach.

hersfeldskiego

przylegemi okolicami na

mniej 17,000 sowiaskiej ludnoci, oprcz osad,

nie zapisana

ci sowiaskiej mieszkao na ziemiach cesarskich

panw

nie-

mieckich.

Z pomnikw VIII

nalecych do

klasztorw

sucych

im praw

t.

j.

panujcego
z

osadach

poudniowo-zachodniej

mieszkacw rnych wedug

skadali klass

do odbywania

i,

liber

i,

wyzwolecw
roboty

coloni

mniej, lub

suby

naleeli do ludnoci swo)odnej,

inni

narodowoci. Czsto spotykamy osady

rych mieszkali razem:

zanych

w. dowiadujemy si,

ludno skadaa si

Germanii,

lidi

IX

slavi.

w kt-

Pierwsi

wicej zobowi-

za posiadanie ziemi,^'*)

paccej podatek wacicie-

et Remedi et Rudolfestat hub ", et Sclavi ma*

Dungede et Suabeshusen hubas i: et Sclavi habitant
ibi. In Rodestein hub 14 et Sclavi manent ibi. In Wennige hub. 30 et ibi Sclavi
manent. In Balgestett hub 3 de Sclavis manentibus. In Rundunesdorf hub. 4 Liziches.lorf hub 3, in Milubesdorf, Drummaversdorf, in Umisa,... wszdzie Sclavi maContinentur enira in summa hub 1050 et mansus 795. Wenck. Hess,
nentibus.
Landesg. Urkundenbuch 1797. Breviar. S. Lulli. X. 12.
1"*)
dokumentach poczynajc od VII w. zjawiaj sie dwa wyraenia obok
Mansus pochodzi od sowa: manere mieszka oznasiebie -M.msos et Hobas,"
cza miejsce zamieszkae (Hausstatte) z polami, lasami i t. d.; Hoba, Huffe oznacza
V.

Lupentia,

nent

in

v.

illis,

Erphoi.

Melhusen

In Guntestat

ziemie

nie

et

zamieszkae.

Zbiegiem czasu niansits

huia zlay

sie

jedno pojecie,

XII w. mwiono: mansum unum, id est hobara; unum mansum, qui theutonice
dictur Hove
t, d. (Landau, Terr.
Huffy miay rna rozlego od 30 do 60
10).
morgw. Xa jednej huffiie mogo siedzie kilku gospodarzy: unum arialem cum duobus mansis id est cum duabus casis (Dronke. Cod. X. 94), chocia- bywao i tak e
i

jeden gospodarz posiada kilka huf.

zatem

bya

'*)

laha.

daleko mniejsz

o.l

Sowiaska

hufa (an) liczya tylko 15 morgw,

niemieckiej.

pomnikach VIII w. czytamy: In Radisdorf, Folkmaresdorf

In his tribus terram

esercere et arnre debent 23

lidi

et

Hase-

pleni. Li Ji vero dimidii

owi

ziemi na ktrej mieszkali, ale podzia na liberi

zuje,

pod pierwsz

nazw

teutoskiego rodu, Frankw,

za nazwa

bw, druga

nw

Hessw, Alemannw, Szwa-

czyli

Fryzw, szczeglnie za Karola W., jako kolonistw, od

by

bd

stay,

suebnych

bd

gramem biskupem

opodatkowanych (cum suo de-

(servientes)J''*')

taki

to zawarta

r.

815

umowa miedzy Wolf-

Retgarem opatem fuldeskim o dziesicin

Buchonii, z domw, kociow, terrytoryi,

ze wszystkich miejsc

suebnych
triduanis, liberis, colonis, Slavis
dochodw osb duchownych

modi

est''')

wiejska

ludnoci
rodu

et

Bukowinie nad

bya mieszan

w.

a take

de

di

quidquid hujus

Wtaw

dawnej

ludno

ujarzmionej

swobodnych Frankw, kolonistw teutoskiego

litw,

W jakimby

Sowian.

IX

ew

Jasno wic,

VIII

podzia ludnoci

odrniano Sowian jako staych

od kolonistw

mieszkacw, wskazuje

coloni \Vska-

wskazuje na nowo przesiedlonych Sakso-

ktrych odrniano Sowian

bito),

rozumiano dawnych osiedlecw

liczebnie

stosunku Sowianie byli

wzgldem innej ludnoci w VIII i IX w. midzy Wtaw, Wiraw (Werr) nad dolnym Mohanem, trudno powiedzie, ale
zwaajc na urywkowe wiadomoci, zdaje si, e liczebnie Soi

wianie nie ustpowali jeszcze ludziom innych narodowoci."^)

ludnoci mieszan byy jeszcze osady przez

samych Sowian osiedlone. Takie osady powstay e Sowian
Oprcz osad

alii

uorum

23,

unusquisque similiter in anno

20 Sclavorum unusquisque
lidi

pleni 2, triduani
''<*;

debito.

7,

40 liberorum,

tridiis horis

28 agras arant triduani.

quisque 20 meldatorum. In En^elmarstat

Sclavi 4, liberi 7. Dronke.

Tradit.

115116.

In Sulaia servientes Sclavi 35, villicus i; in Esgenbach 2 Sclavi cum suo

55, exquibus 43 cum lino, 12 librarum aut cum phalta
Insuper 28 Sclavi Kozzos redunt.
In Lupenzo Sclavi 50 cum suo debito.

In Geysaha Sc]avi

reddunt.

Dronke. Tradit.

116 117. t. d.
De reb. Fra.

177)

Eckhart.

178)

In Fliedena

lidi

Orient. I p. 869.

14 et 23 triduani,

Sclavi 33. Coloni 8; Biberaha

lidi

dnych osadach Sowian mnij,

Trd. 115-131.

6,

Sowian

Sclavi 36,

nie

ma; Steinbach

servitores 37, tributarii

12.

hub

V,
je-

innych jedni Sowianie, rozmaicie. Porw Dronke.

na ziemiach indywiduahiych wacicieli, od kturych

osiedlonych

imion osady przybieray nazwy

podobnych osad

ale

VIII

wicej znajdujemy osad,

leko

zakoczeniem na wind, wend,

IX

w. znajdujemy nie wiele.

Da-

wind czy

nazwach ktrych

si z heim, haus, loh, dorf, rode, burg, berg.'"**). Nazwy

obydwch rodzajw wskazuj, e osady byy zabudowane przez
na karczowiskach i e w nich
Sowian
na pustkowiach,
mieszkali sami Sowianie. Ile w takich osadach bytowao So--

bd

bd

wian

VIII

IX

w\ nawet

przez

przyblienie powiedzie nie

ludnoci sowiask w dobrach klasztornych, rnych panw i cesarskich, take

osady rodowe, zakoczone na icy^ rwnie grody sowiaskie burgi
potworzone przez Frankw w osadach sowiaskich, zyszczemy

moemy,

ale jeli te

osady dodamy do osad

powan liczb osad sowiaskich, w ktrych zamieszkaa

ludzi waya si z ludnoci cudzoziemsk, wzrastajc od

massa
wieku

Wystpienie na w^idowni dziejw ludnoci sowiai

dolnym ^lohanem w pierwszej poowie
VIII w. stanowczo przekonywa, e ona powstaa nie z kolonido wieku.

Wtaw

skiej

nad

stw,

ani z

VIII.

w.

jecw zabranych nad

ab

Sowianami nad

ze

ab,

Solaw

koca

albowiem do

si

ucierali

jedni

jecw mogli siedli w swym kraju

Wezer, lecz nie w Buchonii, do nich nie nalecej;
wojny za Frankw ze Sowianami rozpoczte w kocu VIII w.
przez Karola W., jecw nie wiele dostarczy mogy, bo Obo-

Saksoni, ktrzy zabranych

nad

dryci byli sprzymierzecami Karola

W.,

Czechach nie wiodo

si Frankom,

a krtko trway najazd na Lutykw i Serbw ograsi spaleniem sowiaskich grodw, zdobyciem upw

nicza
i

szybkim odwrotem.

tumy Sowian,

dzono

sowiaskiej

Wreszcie,
to

choby

zachodniej Germanii nie

albowiem przedtem

za Karola

W.

uprowa-

takim razie hypoteza o kolonizacyi

ju Sowianie tam

moga by zyska

mieszkali

powagi,

osadach dawno

zagospodarowanych i grodach wiadomych od pocztku VIII wieku.

^'^)

Tom

IF.

nazwach poczonych

nd

wyej w biecym

1^


W
wian

258

innym zupenie stosunku do Niemcw znajdujemy So-

na porzeczacli grnego Molianu, Radnicy, limy

XI

epoce od VIII do

kadnie,

w.

we wzmiankowanycli

gwna masse

zaludnienia

sowiaskim."

Wedug

owym

stronach Sowianie

dlatego strony te

zeznania

Solawy

czasie wiedziano do-

stanowili

nazywano krajem

Niemcw, dwie

wczesnycli

nalece do gau Wolkfeld, nad Mohanem, Heidu Traunr. 7q6 leay i n S cl a vis;"'^*^; Tiurpilin nad Moianem,
n regione S c a voru m;"^^^) Hochwzmiankuje si r. 824
osady,

stet

,,i

stad nad Aisci

Yorum

w kocu

Medbaci

VIII w. liczyy si in scla-

Tutenstete, Lonrestat,

re'gione,^^-)

Wachenrode, Sam-

Stetebach w tyme czasie take liczyy si

n eadem
Sclayorum region e,'"^^) przy czem w trdy cyacli zapisano,

paci

e
z

osada Sampacli

nadana zostaa kocioowi

mieszkacami Sowianami," a

anw
o

,,i

1< i

c h.^'^^)

w Medbaci

Sowianaci nad Moclianem i Radnic w

mieszkaj in terra S c la v o

VIII w.
ale

talis),

znajdoway si XI

r.

846,

mwic

wyrazi,

m.^^'^)

ci

Kraj nad

Radnic a do granic czeskicli wierzciowin Solawy

zwa si ju Francy Wsciodni" (Francia Orieni

gdy sza

rzecz o ustanowienie podatkw, cesarz x\rnuf

889 uzna koniecznem

r.

Bonifacego

Cesarz Ludwilc Niemiecci,

Sowianie

Moianem

w.

objani

nazw, w

ten sposb,

pod Francy Wsciodni wypada rozumie Sowiaszczyzn, co

wyrazi sowami

rum

de partibus orientalium FrancoNie majc wasnycli miast Niemcy

s.^"^")

vel de Scla v

i^O)

Cartula traditionis Egilolft an. 796. Dronke.

*")

In villa

Cod

124.

quae vocatur Thurphilin juxta lipam fluminis Moin in regione

Sclavorum. Dronke, Cod. N. 430.

1*2)

Dronke Trd.

i3)

Ibid.

s.

22.

Sampach simul cum inhabitantibus Sclavis, qui singulis annis censum redin villa Medbach XI mansi de Sc]avis. Dronke

i**^)

dere debent fuldensi monasterio

Tradit. 22.
i8)
i)

Erben. Regesta. N. 26.

Erben.

Regesta N. 47.


w dawnych

osiadali

grodach sowiaskich, ktre przez kupiectwo

przemys powoli zamieniay

we

miasta

liidzi

miasto Vieret pod

1 1

sie

miasta, ale przekonanie,

byy sowiaskiemi tak mocno

e cesarz Konrad w dokumencie

wschodniej Francyi

w umysy

wsieko
r.

259

w.,

Bambergiem

sasiedniemi

miastami

nazywa ,.miastami sowiaskiemi".^*')

Od Karola W., jak wspomnielimy wyej, zamierzali cesarze
zbudowa dla Poradniczanw Pomohanw 14 kociow, a jednak po upywie lat 200 z gr znajdujemy Sowian nad Radnic i Mohanem w dawnym obyczaju pogaskim yjcych. Bolejc nad tem cesarz Henryk II, zamierzy roku 1006 ustanowi
biskupstwo w Bambergu dla nawrcenia okolicznych Sowian,
ale e biskup wircburgski nie yczy odstpi czci swej terryi

pisa do niego,

toryi dla zamierzonego celu, biskup halbersztadski

aby nie przeczy ustpieniu kraju

Sowian,

ktrych

mao byo

lesistego,

dochodu. ''^^)

zamieszkaego przez

Zgodzi

biskup wircburgski na ustpienie Radenzgau

feld

do

r.

Wrahi, a Henryk

biskupstwo

pospieszy

czci gau Wolkr.

1008 ustanowi

Bambergu, do nawrcenia jednak Sowian nie

rycho przyszo.

yjc w

II

sie nareszcie

pogastwie,

okolicy

wedug

Koburga

nad Solaw Sowianie

zapewnienia dokumentu

r.

1057,

rz-

si wasnym obyczajem secundum legem et ritum gentis

tej Sowiaskiej okolicy Sulca, w r, 1040 burgwardem zwana,'*) bya centrem czenia si ludnoci wedug da-

dzili

illius".'*'')

^*')

tatem

An. 911 qQidquid

pertinere

videtur ,

juste conspicientibus,

De

cum

in loco Fihuriod nuncupato

ad regiae

serenitatis auctori-

una cum ceteris Sclavienis oppidis,

illuc

curtibus, vuietis, aedificiis, mancipiis etc. donavimus.

Eck-

Erben. Regesta N. 59.

parvum inde fructum habere, totam iilam terram pene silvam esse, Slavos ibi habitare, te in illa longinua, vel nunquara, vel raro venisse. List biskupa Arnolda halberstadskego do Henrj-ka biskupa wircburgskiego r. 1006. HoUe w Arch.
f.
Gesch. von Oberfrank.
1842, 10.
1*) Ryksa krlowa polska w nadaniu arcybiskupowi koloskiemu krainy Saalfeldskij r. 1057 wyraa sie: facta est hac traditio in Salaveldon, secundum legem
hard.

rebus. Franc. Orient. II. 899.

18SJ -pe

et

ritum gentis
>^j

illius.

Scbultes, Gesch. d. Sachsen-Coburg-Saalfeld. 6.

Landau. Terr. 276.

17*


wnego sowiaskiego obyczaju
et

200

dla tego

1063

r.

de tota terra, quae pertinet ad Suiza".

'''^)

mwiono: Suiza
Dalej

ku pnocy

miedzy rzekami

lim

bya pogask.

Z tego powodu arcybiskup koloski Anno wy-

raa

sie

roku 107

Solaw leca

1,

ziemia Orla

cay XI

kraina przez

dotd

jeszcze

na

w,

p poga-

ska" J-)

Zwaajc

na przytoczone okolicznoci niektrzy badacze

ju

mieccy dawno

Francyi Wsciodniej

szo

Sowianie

ludnoci, co potwierdzaj

e w

do przekonania,

przyszli

w XI

tak

nie-

zwanej

wik-

w. stanowili jeszcze

sowa biskupa bambergskiego wy-

enim plebs

episcopi
Bambergskiego) ut pote ex maxima parte Slavomy utrzymujemy, e w biskupstwie
nica"J"^) Zgodnie z tem
rzeczone

(t.

1058: ,,erat

r.

liuius

j.

bambergskiem
i

dalej

na porzeczu Solawy

dnoci.^

na pnoc

w XI

Turyngii,

pod

Erfurt^^'*)

wikszo

w. vSowianie skadali

Unstruty wypada rozrnia

r.

Sowiaszczyzny: jeden
drugi cieszcy

si niepodlegoci

niepodlegym

do

koca

dwa dziay

kamienistych, cigncycli

Karola W., sami jedni

byli

Niemcw rozpocz si

ii)

ku pnocy,

sie

uywajc

aby,^"") Sowianie

VIII w.

dopiero

w IX

r.

Or

wzgrz

do brzegw dolnej

zupenej swobody

gospodarzami

531,

r.

od poudnia

ograniczonym

dziale,

Saksonw

podbity przez

botnist miejscowoci, a od zacliodu pasmem lasw

pyw

lu-

'''')

Na pnoc od

w swym

do czasw
kraju.

Na-

w., gwnie do miast

Ibid.

Arcybiskup Anno, nadajc klasztorowi Saalfeldskiemu dobra krlowej

Ryksy, w ziemi Orlej pooone r. 1071 mwi: hujus terrae Orla quae pagana fuit
Schultes, Gesch, d. Sachsen-Coburg-Saalfeld. 2. Abtli. N. i.
et adhuc semipagana.
">3^ Holle, w Arch. f. Gesch. von Oberfranken.
1842. 16.
^^')

stadt.

w kocu XII

Pod Gota znajdujemy

'*+)

sowiascy

w.

Sowian w Rechstadt, a w r. 227

chopami mieszkali w Ermi

rolnicy ;rusticos Slavos^ razem z niemieckimi

Landau.

Terr. 277.

>s)

Pokaemy

196^

Wyej

niej,

15,

ustp

pogastwo nad Solawa

4

5-

ab

trwao

jeszcze

w XII

w,

201

warowni

jako ludzi wojennych

Ale grone

przemysowcw.

icli

warownie

w XI

Nawet

myway
gdzie

Sowian z prawego brzegu aby w IX X w. wstrzyNiemcw od osiadania na porzeczach Ory Ilmenawy,

najazdy

w.

pierwszej

ludnoci, mianowicie

za czci,

poudniowj

Fryzyi

tej

ksistwie

na porzeczu Ory do-

piero z ustanowieniem Marki Pnocnej (pniej Altmark)

wadzeniem kolonistw

poowie XII wieku Sowianie

gwna mass

krainie stanowili

Luneburgskiem,

miasta niejednokrotnie ulegay zniszczeniu.

Hollandyi,

spro-

ludno sowiaska

pocza ustepywa przed naporem obcych ywiow. Ale e to

bya rdzenna ziemia sowiaska, pamitali o tem Niemcy dokaterramWendland (wo Radednie w XII wieku mwic
gast liege) nunc (r. 1163) possident Saxones, Slavis in villis adhuc manentibus. Est terra quond a m Balsa ml a (Biaa ziemia) nunc dicitur Mark:

ma

n n

a (Altmark), et portio ejus Pomerania

si na zachd

Inaczej dziao

opanowawszy
z

531 kraj

r.

poudnie od

do Unstruty,

zabudowanych osad.

Ory.

spieszyli

Osiadali

Saksoni

skorzysta

wic we dwo-

niewolnikw rnych narodowoci, wypierajc powoli Sowian

osad.

z ich

Obok Saksonw

Szwaby, Fryzy, zajmujc

bytu okolice.

siedlili

lepiej

si

uprawne

ich
i

pobratymcy: Hessy,

dogodniejsze dla po-

Ludno sowiaska cisna

si ku wschodnim

granicom na porzeczu Ory, aby, Solawy, albo

pod ochron lasw

tuku

swobody.

liczebny stosunek

braku danych,

'''J

Starej

do

grach Harzu,

niedostpnych miejscowoci, szukaa przy-

Sowianie

okolicach przewaali

r.

wymordowanych durzyskich lechw, mnoyli swa czelad

rach
z

uprawnej ziemi

'"').

Niemcy

Sowianie,
siebie

niepodobno.

mieszali si;

innych Niemcy.

niektrych

Rozpozna

ludnoci dwch narodowoci

dla

Postaramy si jednak zebra co

Raumer. N. 131 7 pod r. 11 63. Szczegowiej o ludnoci sowiaskiej

Marce i Luneburgskiem ksistwie powiem w ksidze IV, w dziale o wy-

narodowieniu.

202

mona, dla uprzytomnienia cho w czci stanu osiedlenia kraju

na pnoc od r. Unstruty w IX i X w.
Z wykazw dziesiexin klasztoru hersfeldskiego dowiadujemy
si,

e klasztor

Wirawa

ten,

Turyngii,

ci na pnoc od
pod koniec

IX

mu posiadoci nad Wtaw,

otrzyma w IX w. jeszcze liczne posiado-

oprcz nadanych

r.

e w

Unstruty, tak

w. posiada 239 osad,

Hassegau

Friesenfeld

s w czci

nazwy ktrych

w czci niemieckie, lub przeniemczone.

Na mocy
moemy jeszcze wyrokowa o narodowoci ludzi
mieszkajcych w nich w IX w,, ale oboenie tycli osad dziesicin w kocu IX w., wsl<azuje, e w nich mieszkali Sowianie,
sowiaskie,

^^*)

tych nazw nie

albowiem Niemcy, ochrzczeni

sicin

Na mocy

pacili.

ju

za Karola

W., wczeniej

dzie-

tego badacze niemieccy przycliodz do

cz Hassegau,

kcie midzy Soi

Unstrut, bya sowiask, a zachodnia niemieck J^'-')
a
"W Hassegau nad Solaw lea staroytny serbski grd Mieya przez Henryka
br, przez Niemcw przezwany Mferseburgiem
przekonania,

wschodnia

Ptasznika nanowo obwarowany rezydency jego zosta.

leaa wie S p r g a
po sowiasku zwaa si K o b

wardzie Merseburgskim

kumentu
szcie

r.

osady

1066
z

nazwami zakoczonemi na

e w Hassegau

burg,-^^)

W burg-

wedug

ktra

a n

y.-^^)

do-

Wre-

przekonywaj,

we Friesenfeld znajdywao si mnstwo grodw

sowiaskich, a nazwy zakoczone na c e powiadczaj osiedlenie sowiaskie rodowe, zatem bardzo staroytne. Nazwy podobnego rodzaju wczenie giny, ale jeszcze w roku 955 mwiono:
i

Nazwy

te

osad umieszczony

10**)

i9)

przytoczylimy

wyej

i6,

w biecym

Wykaz

239

Ztschr. d, Har2.-Ver. 1874.

Gegen Ende des

IX

Jahrhunderts, die stliche, fast rein slawische Halfte

Anerkennung der Zehntpflicht gebrachl,

zum Cliristenthume bekehrt war, und dass auch die westliche, deut-

des nordlichen Hassegaues nocli nicht zur

d. h. nocli nicht
sclie

Halfte

dieses

Ztsclir.

Grossler,

Gebietes
d.

200) S p i r g a shwonice
Ortsnam. 122 1.
-01)

erst

wenige

Pflcgestiitten

des

Christenthumes

zahlte.

Harz.-Ver. 1874. 115.

Wyej w biecym

Kobo
i^

a n

in

ob. burg, cytata

burgwardo
123.

ISIerseburg.

Forstmann.

Spilberg

nomine

alio

03

Wszystko

Sibrowici."-"-)

wskazuje na mocne zaludnienie Hassegau

w IX

wian

na pnoc

tej

razem wzite

to

Friesenfeld przez

So-

w.-"-')

ab

Od Hassegau na pnoc po nad

a od

do

r.

leaa Szwabengau,

Ory gau Nordturyngia,

ktrych

e w e a take namnstwo nazw osad zakoczonych na c y

gste
osiedlenie Sosowiaskich,
powiadczaj
form
zwy innych
wian w tych stronach. Ale do X w. ludno ju bya mieszan
i

ze

Sowian

IX

mentach

t.

nych kocioom

Sowianie.

nie oznaczano, a

doku-

X w.

liczono

nadanych

nada dowiadujemy sie,

kocioom kwedlinburg-

magdeburgskiemu rodzin sowiaskich we Wrezie (Frose)

w Kawo

2^,

Pieszczanicach

w Smean

Trbczycach

Friedumarseba 56,

7,

w ukowie

12,-'*")

sowiaskie w Bukowie

dokumentach

okrelona.-"")

nie

paccy

aby Sowianie
i

Pretulicach 8,

15,

12,-^^)

tego rodziny

Barboki

Z podobnych

rodzin.

41,

poczto wzmiankowa niekiedy liczb nada-

939

latach 937

skiemu

mieszkacw osad

w. liczby

osadach wzmiankuj si: niewolnicy

wyzwolecy, kolonici

j.

dopiero za Ottona

Niemcw.

(servi), lity,

20, Witrichesdorf

Grimersieba

15,-"*)

ogle 207 rodzin, a oprcz

i

Otersiewe, liczba ktrych

Otto

961

r,

rozkaza,

podatek do miast Magdeburga, Wrezu,

w.

Kalwe, skadali corocznie dziesicin kocioowi

20i)

Erath. Cod. pod

-**')

Liczc we 239 osadach

r.

955.
klasztoru hersfeldskiego,

przeciciu po 10 rodzin,

wypadaoby 2390 rodzin, czyli okoo 9560 ludnoci sowiaskiej opodatkowanej dziesicin w kocu IX w., oprcz Sowian zamieszkaych w innych osadach.
'^*) R. 937 Otto I nada kocioowi Kwedlinburgskiemu: in Vraso (Wrzos)
familias Slavonicas

15 et totidem in Calvo

tulize

lam.

Slav.

8,

Trumpzize

Sclav. 7, Fridumeresleba

kumencie,

20,

scl.

liczba

in

Yuitrichesdorp

fam. Sclav. 56.

wedug Raumcra,

X. 129.) R. 939 Otto

Frosa familiae Slavorum 26,

(Raunr.er.

da kocioowi . Maurycego w Magdeburgu:

rodzin

fam.

Gerken. Codes VII

20*)
-*'')

leba

Erath. Codex. pod

r.

s.

5.

23,

we wzmiankowanych osadach

czona, ale dodano: in Grimheresleba 15 familias -Sclayorum.^

205^

Sclav.

Raumer. X.

I na-

Pre-

Pizzanize

tyme
nie

do-

ozna-

130.

937.

Landau. Terr. 280.

An. 937 in pago Norturinga

etc.
Raumer. N. 131.

....

familias

ScIavorum

in

Buchow, Oters-

204
Maurycego

XII w. wida,

mieckim, ale liczba zamieszkaych

moemy

Dla tego nie

lona.

e jeszcze wiele innych

rnym kocioom

osad sowiaskich nadane zostay

niewia-

Sowian

Magdeburgu,-''^) ale liczba tych

Z dokumentw XI

doma.

panom

nie-

nich ludzi nigdzie nie okre-

pewnego powiedzie o stosunku

sowiaskiej. Z urywkowych
i

nic

do siebie ludnoci niemieckiej

wiadomoci uwaamy mieszanin w osadach wiejskich ludzi rnych klas i narodowoci, tak e zaludnienie kraju w X w.
Uwaa
zdaje sie by po poowie sowiaskie i niemieckie.
jednak wypada, e pooony w Nordturyngii Magdeburg ju od
tylko

-*''')

r.

gwnem

800 zosta

stwa, a

zbrojowni

X
i

pogranicznem miastem

rezydency cesarzw

w.

warowni

cesar-

gwn

arcybiskupw,

siedliskiem administracyi cesarkiej, przez co sta

wielkiem miastem

przyciga

si

swe okolice mnstwo ludnoci

niemieckiej.

Przycinieni na rwninach Nordturyngii

w IX

Niemcw napywajcych

Sowianie mocniej trzymali si

Tu

nych stokach.

feldu

973

r.

-^f*)

rum

Raumer. N.
R. 939 Otto

litor.

19

et

VI

s.

Sclav.
in

3,

7,

wsi

12

-^")

osada

okolica

Unstrut.y,

po okolicz-

cae

okolice

okolicy

Mans-

sowiaska

Otliwa

Tego dosy

w. zasiedlona

bya

przez

nadal

kocioowi . Maurycego:

colon,

in

Magdeburg

Rudhardestorpe fam. litorum

i; in

Harterutesdorpe fam.

litor.

3,

familiae lito-

5; OtersSuldorpe fam. colon. 4,

7,

col.

colon. 15.
In Frosa fam. litor. 11, Sclavorum 26,
Trumpzize Sclavorum 20; Yuitrihesdorpe fam. Sclav. 23,
in Biere
Fridumeresleba fam. Sclav. 56. In eodem pago

litum i; in Intesleba

Pzzanize

caa

2 col.;
litor.

Pretulize fam. Sclavorum

litos

Harzgau

183.

18 et servorum 20,

leba fam.

979 in partibus Sclavoniae".-^')

r.

zapewnienia,

208)

aby

Smolinach (Harzu)

miay ludno sowiask;

wzmiankuje si
dla

Szwabengau przez

na brzegi

pojedyncze osady, ale

nietylko

sowiaskiemi" zowi si.

X w.

24,

8,

Unnesburg fam.

5,

Svanuburgon

litos

et

colonos

20.

Gerken. Codex

5.

210)

In Frekenleba, Scekenstedi

-'!)

An. 979

in

Mannesfeld

a.

973.

nialibus Quedlinburgensis coenobii,

Raumer. N.

Elesleba

etc.

et

aliis

villis,

uag

Dronke. Cod. N. 714.

partibus Sclavoniae... Adaluuit partem benecii tradidit sanctimo-

Slavonicae familiae inhabitant.

quam

252.

dicunt slavonice Otliuua. Raumer. N. 277.

wtpi

Sowian, a jeliby kto

265

mona przytoczy, e koo

jeszcze w r. 1123 miaa ludno

o tem,

Kwedlinburga parafia Widerstet

Sowian Saksonw zoon, naleca za do tej parafii osada

Warwice zwaa sie villa slavonica.-'-)
Na poudniowych i zachodnici stokacli Smolin, dwie okolice Niemcy przezwali: jedn Windgau, drug Wendengau, roze

zumie si,

wanego

wX

naha

zw

wieku.

a Slatheim

castrum Dalech

wiasko

r.

Helman,

-'*)

-*'^)

Umieciem

929,

-'^)

stronie

wskazalimy wyej.

W
e n

gau oprcz

tej

en

wzmian-

Stolberg, Klettenberg, miasto Tuleda,

Nordhausen, zamki krlewskie.'-'")

Gronau

te

miasta

an. 939. Erath.

s.

Erath. Cod.
2;

A e

we XIV

jeszcze

de dicima novalium

quam Saxonibus sohenda.

Gau

soli

Slatheim

wedug Landau w Windgau,

nach slavischen Wenden benannt

w.,

villae orientalis
1.

a,

80.

975. Dronke.

ale zdaje

si,

alt

berg.

2>)

Wyej

-'")

Landau

Culmnaha
Obermiiller.

16.

3,

sein,

die darin angesie-

Worterbuch pod Keula.

Obermiiller,

Keula
ist

r.

leay.

Dieser

worden.

slawisch

tej

w. burgi

Paliti, Tuderstete,

Eichsfeld

delt

List Ottona biskupa halberstadskiego

Cod. N. 718.

Grona

W Wendengau znajdujemy

dopyw Unstruty.
zakoczonych na lewe w

Widderstide, tam a Sclavis

-^^j

znaj-

tame Kulmpo sowiasku Chemnawa bya na-

ludno sowiaska trwaa

okolicy

-'-)

Duderstat

Helme,

pniej: Wahlhausen
tej

oprcz

lewe,

od poudnia przytykaa kraina zwana Helmgau

ju w

sie

wend

albowiem u Niemcw burgwardw wcale nie

teraz

nazw miejscowych

kuj

tych okolicach

jako civitates;

okolicy.-^')

skutek prze-

-burgward tego nazwiska,-'*) co wskazuje so-

okolicy,

Do Harzgau
nad

Paliti,

sie

Inne osady sowiaskie

byo.

Keula,

w.,-^*) teraz

nietylko osady, ale

nazwami sowiaskiemi, nawet mia-

Windgau:

wzmiankuj

975

r,

nich Sowian.

nazwami zakoczonemi na

jeszcze inne osady z

w X

sta

osiedlenia

mnstwa osad
dujemy

innego powodu, jak tylko

nie z

in

Culmgau

przyp. 418, 419.

Terr. 279.

sonst auch

Worterb. pod Keula.

Winidon genannt. Culm

wskazuje to
o

tyngi.-^")

Wczeniej

sowiaskich
wiadome

w samem

Grano v a

jeszcze mianowicie

w kocu

niedaleko Ge-

w Abe-

VIII w.

Dalwenden 1055
okolicy miasta Heiligensztadt. oddawna

rodziny sowiaskie,--*') a

cztery osady z

tem miecie

ju

okolicy zwanej Eichsfeld,

si castellum

huf.~-^)

wzmianka

1358

r.

miejskich onierzy.-'^)

zachd od Wendengau,

913 wzmiankuje

r.

tesrode liczono 53

miasta Nordhausen

statutach

Wendach zaciganych do

Na

266

nazwami Worbis, wczeniej Wurbiz,

teraz jeszcze jedna ulica zwie

si Win-

Mieszkacy wsi w okolicy Getyngi pooonych

za potomkw Sowian ---) wreszcie znajdujce
si w okolicy tego miasta osady Wenden i Bowenden nazwami
swemi wskazuj jaka w nich ludno mieszkaa. A e w tej
stronie ludno sowiaska musiaa by liczn i trzymaa si dugo,
powiadcza to nazwa Windische Mark, pod ktr w roku
dische Gasse,

dotd uwaani

nalec

okolic

rozumiano

1306

do

Wanfridu

miasta

nad

Werr.-23)

Doszlimy do ujcia

wiadomoci

Werry do Wezery,

nie znajdujemy, ale

den lewe,
mykao si a
i

21*)

r,

ka

wnioskowa,

osadnictwo sowiaskie po-

denvyenden daz leydeste

wir mogeh, und daz nicht lazen dorcli lieb noch dorch
die

Ztschr, d. Harz.-Ver.

r.

hellien.

1874

nich

bya

stat scha-

tun, daz

daz sweren wir, daz

aus

dem Jahre

1358.

68.

s.

tym Granowie, wczesny

z

leit,

Nordhiiuser Wachstafel

przeciw krlowi Konradowi

913
najznakomitsz

wen-

Nie czynic jednak dalszych

Daz wir den borgern zu Northusen getruwelichen dinen und der

uns got so helfe und

ale

Sowianach

nazwy osad zakoczone na

na porzecze Wezery.

den warne und bewaren wollen und

219^

gdzie o

ta,

ksi
I.

o ktrej

saski,

pniej Henryk

jeszcze

inne

mowa.

I,

stawi

osady podobnej

Obermiiller.

sie

nazwy,

Worterbuch, pod

Gronau.
220)

Wyej w

221)

Landau.

Territ.

222)

peez,

biecym,

cyt

71.

278.

Westermanna Jahrbuch.

1859

s,

64.

Wypisy w Szembery. Zap.

Slow. 297.
223)

Okolica ta

przyczon

od Turyngii do Hessenu.

zostaa do miasta Wanfridu,

Landau, Terr. 278.

czasie przejcia jego

207

w pnocno

wzgldzie domysw, zwracamy

tym

trotie

okolice

wschodnia

Brunwiku.

Wzmiankowana wyej Wendengau sigaa po stokacli Harzu

na teraniejsz terrytoryj brunwiksk, na ktrej dotd dotrway
wyrane lady dawnego osadnictwa sowiaskiego,
w ksztacie zabudowania osad,
w icli nazwaci. Nawet na pnoc
od Brunwiku mieszkacy z icli obyczaju s potomkami Sowian,
a jako przykad badacze wskazuj wie Bortfeld, o jedne mile od
stolicy pooon--^)
Oprcz tego mnstwo burgw, wzmianko-

bd

bd

wanycli na pnocnyCli stokaci Harzu od

szczeglnie

w.--'),

Ambargau, Derlingau

i dalej
na wsclid, a take wzmianka
nalecych do Wichmannsburga 20 villae Slavicae,
wymownie wiadcz o gt^stem zaludnieniu tej okolicy przez So-

r.

965 o

wian,'--") nie

ju od r.
Na

zwaajc na

531, a

moe

Podobnie

stronach Saksoni wadali

dotd znajdujemy osady

brunwikskiej

terrytoryi

zwami sowiaskiemi,--";
wicej.-'^'*)

e w tych

to,

wczeniej.
z

na-

w XVI XVII wiekach byo ich

w d po rzece Aller dotd jeszcze

ale

dalej

und nordostlich um Braunschweig kornmen Drfer vor,

fiir
wendische Abkommlinge, wegen einiger, diesem
Volke entsprechender Sitten allgemein gelten. Ais Beispiel kann ich ietzt nur Bortfeld n. w. I. M. von der Hauptstadt aufuliren. Jakobi. Slawen und Teutschtum. 9.
Selbst nordwestlich

--^)

dere Bewohner noch

heute

225j

Wyej w biecym

--")

Jakobi.

2,

cytata 123.

Saw. u. Teutsch. 10.

Wendenborg, Wenden, Windshausen na pnoc,

2-')

Dahlum na poudnie od

m. Brunwiku.

Na mapacb XVI

-'-)

Borucyn, Supplin
strony
co

r.

Aller.

zwao

sie

\ovus Atlas

1635

miankowanem botem
nikt

zapewne

pocztku XVII w. znajdujemy: Kromelink, Kampe,

z prawej strony,
Utzen, Bresen Swulpen z lewej

Od Brunwiku w

w XVII
r.

Skandalw

Abrahama
i

Orteliusa:

m. Celle, nad

r.

za niemieckie nie policzy.

i

za

Theatrum

Aller znajduj

Bohem

r.

w. Kralinger Broeck, (terat Grosse Moor).

Hanno weru: Blumenow, Bokeow

Wedug

dl po rzece Aller, niedaleko

bagni-

Porw.

Bleuw.

orbis terrarum 1570,

Midzy

si Banetze

Oldau, ktrych

Nad r. Lejn w XVII w. znajdujemy kolo

Wezer: Libenow, Stotenow i Dipenow.

niemieckich badaczy, podobne formy nazw

uyway

sie

Germanii przez

pochodzi od aha, a w a, fluss,

ue, przemieniajc tylku gardowe h na inne goski (Frstmann. Ortsnamen 145).
jjiiwnie jednak dla czegoby taka zmiana moga si ukaza w formie sowiaskiej?

Niemcw,

dla oznaczenia osad niemieckich

maj


trwaj

osady

liczne

Bremy

brzegw

268

nazwami slowiaskiemi

Zkde

morskich.^--')

sie

do Hannoweru,

wziy? Wszak

we-

dug poda Saksoni wyadowawszy w krainie Hadeln, utwierdzili sie

w tej krainie w bardzo odlegej staroytnoci Czy nie wypada

wnioskowa,

by

stawali

pod wadztwem Saksonw, Sowianie nie prze-

ludnoci miejscow

a do brzegw morza

pnocnego?

kadym razie nazwy miejscowe powiadczaj osadnictwo Sowian w pnocno- wscliodniej Germanii, a do uj Wezery aby.
i

Na tem yczylibymy skoczy

dopatrzonych

oprcz

ale

Hollandyi,-^")

moci

ze

sw

Wedug

przez

blisze

Sowianaci w Germanii,
sowiaskich osad

daleko pniejsze, o ktrych wiado-

niemieckich pisarzy przytaczamy.

Haxthausena

ksistwie Lippe znajduj si wy-

lady osadnictwa sowiaskiego.

bitne

Miasto

Lemgo cakiem,

czci byo niegdy zamieszkae przez Sowian.

tem miecie jedna brama dotd zowie si sowiask: ,.p o rt a

albo

Szafarzyka

znacznej

Slavorum".

murach miejskich istniaa dawniej brama,

nad ktr wyrobione byy wojskowe znamiona sowiaskie: smok
skrzydlaty, albo Gryf, a nad nim korona. Staroytna wiea zo-

wie si
s t r

s s e.

bog

(J

Wacicielem
niej domw,

tej

r g)

ulicy

a jedna z

poowy

ulic:

czynszu

S aw
1

e n-

zabudo-

by w
1842 swobodny pan v. Vendt,
w dokuprzodkowie mieli w okolicy miasta posiado
mianowali si: nobilis Slavus. Wedug podania

wanych przy
ktrego

r.

mentach

zwierzchnika

rodzina jednego

(w Lemgau,

sowiaskiego

okolic

Luchowa

Luneburgskiem), po jakiem zniszczeniu przenio-

Jeeliby wiec przytoczone osady policzy za niemieckie, zostan jeszcze z prawe

strony Wezery: Wendenheim na wysokoci Hannoweru, Windenborstel i Winden
niedaleko Nienburga, zamieszkae n'egdy przez Sowian, czemu nikt zapewne nie
zaprzeczy!
229;

Wyej

230j

Staro. Slow. 44.

15,

s.

31, cyt.
s.

13.

589.


sa

ludmi swymi do

sie z

zaoya

269

tam przytuek,

Westfalii, a znalazszy

miasto Lemgw.-''')

Paderborn jedna

Wale

(t.

j.

prawdopodobnie

Uekern, a mieszkacy d

przedmiecie dawniejsze, zwie si

U c ker

wod,

nad

okolica

Mwi

Walsclie, nie niemieckie).

oni

dotd szczeglnym jzykiem, w ktrym massa cudzoziemskici

wyrazw.
I

Iaxtiausena

sko,
wali,

Jeli to jest wendska kolonia,

,

sprawdzioby si dostrzegane

gdzie pod Niemcami Sowianie

takim

wedug

razie,

Niemczecli zjawi-

mniejszej iloci zosta-

si i budowali si nad wod.-^^)

Niedaleko drogi z Limburga do Siegen znajduj si
tam oni

pruskie wsi

skupiali

Ober-

zamieszkae przez

Nieder-Dresselndorf

ludno

rn

wcale

zwie si Hiekengrund, a mieszkacy

bardzo podobne do

uywanyci we

Okolica ta

Ubiory ici

Hieken.

koo

Rezii

Krainie

cztery

Holzhausen

od ssiadw.

jej

Friulu,

a sposb zabudowania do tego, jaki

Liitzel

Stoowicy,

koo Koburga

Nawet rzeba gwek koskici na przyczkaci

dachw, taka sama
Jestto jedna ze sowiaskici kolonii na dadostrzega si.

leki

zachd rzucona. '-=^'^)

Powysze wiadomoci przytoczylimy

dzy

Wezer Renem upatrywa

ale

dla

nie dla tego,

uwzgldnienia faktw, ktrych

aby

mi-

sowiaskie,

pierwotne osiedlenie

uwagi spuszcza nie

wypada.
Zastanawiajc si nad osiedleniem Germanii
badacze niemieccy przyznaj,

celniejsi

dno
od

bya mieszan

Augsburga przez

-") Haxtb.iusen.

Niemcw

e w

staroytnoci,

dawnej Germanii

Sowian,'--^*)

Ursprung und die Gruadlagen der Yerfassung.

78,

wodu nazwy mia.sta Lemgo od Lemgow, to nikt zapewne nie przyjmie

Nazwa Lemgau powstaa z h 1 u m
Objanienie dat Jakobi w Saw,
i.

--'-)

Haxthausen.

233j

Peez.

Ursprung

u. d,

Westermanna.

Grundlagen

Jahrbuch

Slow. 297.
"-**)

Hasthausen, jak

lu-

e linia

pocignita
Wircburg, Fuld, doln Werr rodek
i

wyej

34

nastp.

d.

1859.

Co do wy-

tego na serio.
u.

Teutsch. 15.

Yerfassung. 79.

Wypisy u

Szembery.

Zap.

270
Harzu

na pnoc

dalej

po poowie na niemieck

do wysp duskich dzielia Germanije

sowiask,-'^''') nieprzeszkadzajc by-

najmniej jednej narodowoci rozwija

maczy

naszego przekonania sprawa ta t-

Za czasw Chrystusa Sowianie zajmowali

sie inaczej.

poudniow
lice

Wedug

nalecych.

drugiej

Germanije do Renu, ujcia Mohanu

do gr Bukowisl<ich

Ztd zwracajc

ca

ssiednie oko-

ktre ich dzieliy od Teutonw.

na wschd osadnictwo sowiaskie rozwijao si

na porzeczach Wltawy

Werry, na prawym brzegu Wezery

ujcia aby.
poowie VI w.
Sowian odsuna si daleko na wschd, a do

do brzegw morza Pnocnego

granica polityczna

wierzchowin Molianu

gr czeskich

liarburg - Schoningen

linii

byt swj na ziemiach do

Solawy, Ory, bot

do aby,-^*^)

ale

lasw po

etnograficznie po-

udniowa Germania, Turyngija z przyleg Bukowin cay kraj

naleay do Sowiaszczyzny a do X \v.,
midzy Wezer a
z t tylko rnic, e kraje bardziej wysunite na zachd, jak
porzecza grnego Dunaju, dolnego Mohanu Wtawy, ujcia Weokolice na pnoc od Harzu pooone wczeniej poczy
zery
i

ab

traci cechy narodowoci sowiaskiej, a kraje posunite ku wschodowi, jak porzecza

rzyskie

bya

w.

Radnicy, grnego IMohanu, Solawy, gry Bu-

Smoliny (Harc), okolice nad

byy

we

wschodniej Germanii

ab
X

w.

przewaaa liczb

na-

Ludno sowiaska w

sowiaskie.

czysto

jeszcze liczn,

Or, Ilmenaw

pywajcych Frankw Niemcw, w zachodniej wschodnio-pnocnej ustpowaa by moe, ale obyczaj jej wpywa na rozwj
i

nawet

osiedlenia, obyczaju,

Dzi o
IX

tern

mowy przybywajcych

zapomniano, ale

X wiekach

dawne czasy mylano

dokadnie wiedziano,

mia Saksonw leaa

zer Wa r m en o w ,-^^)
i

cudzoziemcw.
inaczej.

e staroytna

midzy rzekami Ems,

zie-

e-

co potwierdzaj dokumenty XII w.

2) Landau, Terr, 285, 286.

dwm

230)

Wyej

-*")

15,

kronice

l^apitulom

5.

s.

149.

bremeskiej pod

w Bassum

r.

883

zapisano,

Karol cesarz darowa

Biicken fere totam terrani Saxonum antiquorum, quae


sowami:
usque

in

autem

terra

,.M e r

antiuorum
Boguchwa

dniowej

za

>.

c an

et

terra dicitur

A wic mia

racye

morza Pnocnego

w pou-

,-^)

lady

osiedlenia

lasu.-***)

Hoya usque

wicj

biskup

Sowianie

za czasw Cirystusa
i

do gr czarnego

Saksonw przytacza

ziemi

parte jacens per se

uorum

Germanii dzi jeszcze widoczne

comitatus Brockhusen

dicitur

s",

xo n u m.-^**)

do granic Westfalii

sowiaslciego

modo

rozpowiadajc

wadali

okrele

ab olim Sterningen a Brema

ista dicitur

Hoyam, habens Weseram ab una

usque ad

injaciis

271

in

Obermiiller.

Wermenowe.

Podobnych

Sacken und Sachsen.

1877

M 12.
^*)

Ibid.

***;

Sunt et

s.

Ham

quod

alii

SlTi idem,

Horum

czstae appellant.
tur.

13.

et

qui

Drewnyanye vocantur: hos Theutonici Holquod nunc Lubik diciquod caput et sedes fuit eorundem

castra capitalia fuerunt: Buccovecz.

HamFcrg,

ac

Brem

His praefuerunt comites, quos Henricus imperator, postquam easdem patrias imperial i
dicioni subjugasset

;uxta

mar

dalej o

singulis singulos principatns

Pol. T. II.

potomkach Leszka

septentrionale, usque ad

s.

III: quibus pater (Leszek III)

Westwaliam, Sasoniam, Bavariam

assignavit,

Boguchwa,

Duringiam,

Mon.

470, 477.

-*^) Sc kommt man unwilkiihrlich auf den Gedanken,

Hauptstamm der ganzen Ansiedelung Frankens, sie haben

ais

et

Chro, w Bielowskiego.

man gewhnlich

giaubt.

die
sich

Slawen

seyn ein

weiter verbreitet,

Haas. Gesch. des Slawen-Landes an der Aisch. 10.

DZIA

II.

Sowiaszczyzny Pnocno-Zachodniej

Ustrj

od

VI.

do

XII. w.

18-

Sowiaszczyzny

Osiedlenie

Powierzchnia kraju.

1.

Zycie ludw, podobnie jak

skada

sie

uwag

istot

dla osiedlenia.

w. po Chr. wiedziano

one byy wiecem

rwniny, ki, a dalej
ludw.

1)

nibus aut
2)

Orig. Get.

Czechw, okr-

na Pomorzu bota

Hi
c.

(Sclavini)

V.

Tacit.

paludes

Germ.

osia-

do Wisy,

lasw leay.^)

et

si

siedziby

Sowianach

rde Dunaju

wrd bot

siedziby ich

muniuntur.

cigny

asy rozdzielay

Reudigni, Aviones, Angli, Yarini, Eudoses, Svardones

silvis

na pnoc od

od ktrych ku pnocy

gr,

szerokich przestrzeniach od

Rzymie,

W VI w. Jornandes, zwiastujc wiatu

dych na
zauwaa,

przyrody.

zwracamy
ktr Opatrzno przeznaczya

Dunaju, kraje zamieszkae przez Morawianw

^)

organicznych,

wpywem okrajcych si
mwi o osadnictwie Sowian,

na terrjtoryj,

przodkom naszym

Ju w

wszelkich

wzrasta pod

Dla tego, zamierzajc

najprzd

niepodlegej.

Pniej

Nuitones flumi-

40.

sylva.sque

pro

civitatibus

habent.

Jornandes.

de

__

273

od czasw Karola W., Niemcy, przedsibiorc wyprawy do Sowiaszczyzny, nieraz musieli przedziera

sob

tylko

sterczce wyspy zamieszkae

liczne

korabie

kryy

czna

do morza. Zreszt bota

dalej

poprzedzielanych

strumieni,

t guch

czyniy

Do wspomnie,
ww,

jeszcze

jezior,

bot

sadzawek

byy

lasami,

ro-

okolic,

To te aden
nie

starajc

gwna droga

wyprawiajcych si do Polski

przedsibra drogi wprost

kupiecka.

by

pokryty

lasami,

ipany

midzy Hobol
i

Magdeburga

omijali

niego-

grn Sprewj do Polski. Tdy

Do jakiego stopnia kraj midzy

Sosny

mi Obodryckiej

Niemcy

si najazdy swe skierowa po drodze

rodzaju poroli powstae:

podmoke

potokw

otoczonemi

bagniskami,

w r. 17 14 znajdywao sie w okolicach Berlina 72

kau, z ktrych obecnie ledwo 6 staww tuzin

zostao.'*)

ab a Odr

okolica

pomimo przekopania mnstwa kanaw

Miszna na Wojerece, przez

sza

bya

labirynt

jeszcze

dokoa
Odry

albo do

ustro do przebycia niepodobn bez czna.

wodzw niemieckich

poczo-

ludzi,

aby,

Nie lepsz

lasy.**)

po nad Hobol, przez doln Sprewj.

cinn

przez

swobodnie do

Tam dotd

po nad doln Sprewj.

i

trudne

przedstawiao wielki rozlew wd, na ktrym

jezior,

Porzecze Hoboli, napenione massa

do przebycia brody.

nych

sie przez lasy

Odr,

wskazuj

to

Dbsko

nad doln Sprewj,

take

za

innych miejscach. Ale

nazwy

okolic od

ab, Buki w ziee obok lasw leay

ztd krain nad doln Sprewj po wszystkie wieki zwano Bota", krain okron w pkole rzek
Hobol, teraniejsz Luhe, dawniej zwano ^lokra," a od niej
na poudnie Bonie", ktre wzgldem Mokry liczyy si okolic

Such",
jezior,

ta
i

Sucha oprcz obszernych boni,

brodw.')

Porw, wyborna

T.

map

pen bya

Wieki mijay, a puszcze

Havellandu

dziele

Fidicina.

moczary

Mark. Branden-

I.

Kloden. Ueber die Eustehung von Berlin u. Koln s. 19.

Porw, mapy w dzieach Kldena i Fidicina wyj wzmiankowanycb.

*)
*)

Tom

ale

zaleww

'')

burg.

przestrzenie,

II.

,Q


od

aby a

byo.

do

Jeszcze

musia

274

Wisy zalegay kraj cay,

w XII w. S. Otton, daac

dc

powtrnie

ludzi nie

Pniej tene

Niemiec do Szczecina (roku

przyby pomylnie do Hawelbergu,

1127),

nim

Polski na Pomorze,

przedziera si przez puszcze.

kilka dni

aposto Pomorza,

jakby

lecz

dalej

pi

dni

szed przez ogromn puszcz a do wielkiego zalewu, po ktrym

w odzi mg ju wygodnie podrowa do Szczecina.**) A c
Noteci, gdzie zaludnienie byo rzadsze
si dziao nad Wart
ab?
Tam od Odry do Noteci dalej a do
Odr
nad
ni
i

Wisy cigny si

nieprzerwanym pasmem bota, zostawujc

gdzie niegdzie przesmyki, po ktrych tylko pieszo

byo podrowa.

Zreszt odzie

mona
kryy,

brd

korabie swobodnie

bya podobn do ogromnej wyspy oblanej

czcemi
wodami",
Gopo z Wart, Wis Batyokoo
na
a okolica Kruswicka

Od czasw

kiem.

moe

na mil, a

Jagielloskich
i

dwie

dugo

Gopa

Z tego

moemy wnioskowa

mile.')

zmniejszya si

wysokoci wd w dawniejsze wieki, gdy ogromne lasy bukowe, pokrywajc porzecza Noteci i Warty wilgoci okolic nao

peniay, gdy rzeki zatarasowane

omem

kbami

stosami

rolin

muw, tamowane

mogc spywa

pieranych lodw, nie

si ulewa na
kraj

strony,

stronie

dugo lecych

za-

naleycie do morza, musiay

zatapia wszystkie doliny

w pywajcy archipelag.

Kaliska,

wywrotw, zapchane

zamienia cay

Pozostae dotd: Kalisze, Kaliszany,

Kaugi, przypominaj jak niegdy zamieszkali w tej

Bukowianie, dla oznaczenia swych osad, nadawali im

nazwy od miejscowoci botnistej, napenionej kauami, lad

czego teraz jeszcze dopatrzy mona. Wyprawy Bolesawa Krzy-

")

Roku

1 1

27.

Per vastissimam silvam, qua diebus quinque transmissa venit ad

stagnum mirae longitudinis, ubi homuncionem parvae insidentem naviculae contemplatus, copiosam ab eo piscium multitudinem conipavavit. Ebbo. Bielowski M. P. II. 54.
Szajnocha. Jadwiga i Jagieo. T. I. i. Ziemia. Wedug Surowieckiego
')

Gopo w

XV

lisistwa

Warszawsliiego.

Krakw

1861.

w. stao w.yej

s.

307.

il

Ob.

stp,

Dziea

anieli teraz.

W.

rzekacli

Surowieckiego,

spawacli krajw

wydanie Turowskiego.


ywo

woustego

przypominaj

walczy, aby si przedrze

piaski,

275

gb

ziemi pomorskiej.

pasma bot, brodw

jeden

puszcz przeszkadzay Obodrytom,

Serbom do utworzenia wikszego zwizku

lasy otaczajce

Czeciy usposobiy

ludno

Lutykom
Gry

politycznego.
tej

krainy do

cze-

jedno pastwo, ale po za grami, Morawianie, Slzanie

poczy w

Serby nie mogli si

Szczliwszymi
urodzajne

podobnie jak

nard,

si

Puszcze,

rozlewy wd, trzsawiska dzielc Pomorzanw od Polan,

przeszkadzay im do zlania si

nia

wypadao

jakiemi trudnociami

byli

Kujawy

jedne

nadwartescy

Polanie,

spaw po Wile do

dn eglug po Warcie
ki nad Bzur

Odrze

narodowo

ziajc

Czechami.

na

pnoc

morza, na zaclid dogo-

do wyspy Rany, na wschd

i Wis, na poudnie odwieczn drog,

Krakowa dalej, a dokoa paszczyzn, Polanie
wczenie poznajomili si ze wiatem, korzystali ze stosunkw
z obcymi narodami, zlewali si w jeden nard, czc do siebie

obszerne

przez Kalisz do

braci po caej obszernej rwninie

Charakter miejscowoci

ludw sowiaskich

stanowczo

do gr czeskich

wpywa

na kojarzenie

zwizki pastwowe, na wytworzenie

bnych grup etnicznych, a jeszcze bardziej na rozwj

2.

Kiedy
od Dunaju

Dawno

osiedli

Karpatw do morza Batyckiego,

zostanie.
Powieci narodowe

zawsze tajemnic

Sowian

.si

oso-

osiedlenia.

osiedlenia.

jakim sposobem Sowianie

Karpatw.

na przestrzeni
to

zapewno na

wychodztwie

nad Dunaju, przed naciskiem Rzymian ustpujcych,**)

Wedug

powieci Nestora: gdy Wosi (Rzymianie) naszli Sowian dunajsie miedzy nimi ciemiyli ich, Sowianie owi przyszedszy siedli
nad Wisa i przezwali sie Lechami, a od tych Lechw przezwali si jedni Polanami,
drudzy Lechowie Lutyczami, inni Mazowszanami inni Pomorzanami. Bielowskl M,
P. I. 558. Nestor pisa w pocztku XII w. z dawnych poda i chronografw greckich, powtarza co inni prawili w cigu dziesiciu wiekw po wzmiankowanem
*)

skich

usadziwszy

przez Nestora najciu

Rzymian (za Trajana

r.

106).

Wszake wiadomo
1

8*

Nestora

o przybyciu z Chorwacyi Czecha

jako wspomnienia

natury

caego

adnym

zostajca,

mog by

Lecha,'*)

pojedynczych wypadkw,

o oglnem osiedleniu

jednorazowo.

276

Pierwotne

lec/,

nie

Ogromna przestrze

kraju.

sposobem
osadnictwo

moga by

nie

musiao

miejscowoci, szuka wypasw dla trzd

sie

przyj mogo.

rol, a do tego nie rycho

stanie

osiedlon

dla siebie,

bo do zasiewu zboa wypadao wprzd wykarczowa

wi

stosowa do

poywienia

uwaane
wiadcz

las,

upra-

Pierwotne osa-

dnictwo prawdopodobnie trzymao si rzek, z biegiem ktrych

posuwao si do icli dopyww, a pniej dopiero od uj dopyww posuwao si do wierzchowin ich. Bez wody gospodarz
posiadajcy trzody obej si nie moe. Sowianie zawsze pielgnowali

byda, koni, owiec, kz

stada

zawsze budowali

osad w pobliu wody, bo

wniejsze osady znajdujemy na

w gbi
bota

byy ki,

trzsawiska.

oddaleniu od rzek,

gdzie

Cik

ywia domowy

wyniosych brzegach

lasw, lub na nizinach

dawniej

ta

Z tego powodu najda-

dobytek, dostarczaa ryby na pokarm.

pola

ptastwa domowego,

rzek.

Osady

pniejsze, bo tam gdzie teraz

ki

niziny, a gdzie niziny

prac karczunku w

lesie

pooonym

Sowianin rozpoczyna wtedy, gdy ju

nie

znajdywa ziemi swobodnej nad wod, sowem gdy do tego zmu-

by

szony

koniecznoci.

oddaleniu od

Wszystkie

wic

wd biecych wypada

osady na karczunku,

za

pniejsze

uwaa.

Ale na ogromnej przestrzeni od Dunaju do morza Batyckiego

lasw

byo

z nich

tak duo,

dochd

ogromne

lasy

wycign,
i

jeszcze

we XIII
dopiero

chody nieprzystpnemi

Z dziejw dowiadujemy si,

byy
pywu Niemcw w XII

e acuchy

pokryte odwiecznym hwozdem,

wskazuje,

e w

mu

brata

mwi
dla

o grach, ktre

rolnictwa czyniy?

gr otaczajce Czechy

niezamieszlcatym

do na-

XIII wiekach.

dawniejsze wieki osiedlenie Sowian odnoszono do bardzo odleg{\'ch

VI wiekw, jak si iiowoytnym historykom uroio.

Pocztkowo by wiadomy tylko Czech, ale w XIIT w. lironikarze znaleli
przypis. 32.
Lecha. Ob. wyej 15. Czechy,

czasw, a nie do V, czy

")

w. nie wiedziano jak


Zapisane przez Grekw
i

ludw

II w.

w VI

nard, ktry

Rzymian nazwy

powiadczaj,
w.

pod

rzek,

gr, osad

na przestrzeni od Dunaju

(mar Svevicum) "^),

morza sowiaskiego

do

277

nazw Sowian

milionowy, podzielony na plemiona kojarzce

sam

siedzia ten

poznano,")
sie

nard

pa-

zwizki

majce swych zwierzchnikw pewien stan kultury paNie syn on wietnoci czynw wojennych,
L^rabie
uciskiem ssiadw, ale usiln prac podnosi kraj ze

stwowe,

stersko -rolniczej.
i

-tanu natury, rozwija w cichoci osadnictwo, mnoy sie

pywem wasnego ywiou zakrela granice narodowoci.

narodowe

nia

wiadectwa dziejowe,

roz-

Poda-

czynic najmniejszej

nie

gwatem jakiejbd okolicy

narodu nalecej, pene s wspomnie o spokojnem

wzmianki o wydarciu przez Sowian

do innego

osiedleniu okolic niezaludnionych, o

szeniu

rolnictwa.

Osiedlenie

zakadaniu grodw

odbywao si

spokojnie

podno-

w cigu

dugich wiekw, przez nikogo niedostrzeone, jak wszelkie dzieo

Boe, pocztek ktrego

tami

tajemnica okrywa.

strzeniach pnocno-zachodniej
i

do rozpywu na ogromnych prze-

Sowiaszczyzny,

nie

or,

sie-

Osady rodowe.

Najdawniejsze podania

innych

stronach

o rodach, z ktrych

'*')

dokumen-

rado praojcom naszym toroway drog. '2)

3.

wiadectwami historycznemi rozwaajc przeszo, przy-

chodzimy do przekonania,

kiera

A my

Tacit.

Germania

bd nad Dnieprem lub Wtaw, bd

Sowiaszczyzny jednozgodnie wzmiankuj

skaday si
c.

plemiona

ludy sowiaskie,^^)

45.

Wykad

szczegowy wyej Ks. I. Dzia I.

-)
Zwolennicy hypotezy o najciu Sowian razem z Hunnami w V w., czy
zastanowili si nad osiedleniem Sowiaszczyzny, czy rozwa/.yli ile wiekw pracy
polo'y wypadao dla pokrycia w VI w. osadami poowy prawie Europy?
")

Polanie (dnieprowscy) zosobna yjc wadali swymi rodami

i
yli
swoim rodem. Nestor u Bielowskiego M. P. I. 555.
pieniach czeskich: Snemach i Sdzie Lubuszy peno wzmianek o rodach sowiaskich.
'=')

kady

waniach midzy

278

rodami,^*) o przesiedleniu

si rodw.

Nie-

napady nieprzyjaci, morowe powietrze, gd

lub inna jaka niedola pobudzay ludzi do wychodztwa, do szu-

zgoda

rodzie,

kania dogodniejszych

wdroway

czeladzi,

Rody przenosiy si

siedlisk.

nieraz przez niewiadome okolice,

gdzie

si podobao. ^^) Nikt temu

celne

Rozpyw rodw

rody sowiaskie okazuj si

uprawn rol

wypasy,

cign

wiato

tysice, a gdy

lat

si

komory

kre-

przez wieki, kto wie

przywieca

dziejowe

staych

swa

osiaday

nie przeczy: pasporty,

kordony graniczne nie przeszkadzay swobodnemu

niu ludnoci.

moe

ca

poczyna,

majcych

siedliskich,

zabudowane osady. Tylko podanie przy-

pominao o dawniejszem wychodztwie,

jaka
niezgoda w rodzie, ^^) lub rozmnoenie zbyteczne podaway powd
do .rozpadania si starych i powstawania nowych rodw.
Ze wzrostem rodw mnoyy si osady, ktre same przez
si nie miay nazw, ale stawszy si miejscem zamieszkania rodw,

Rd

przybieray ich nazwy.

przodka,
lowice

d.

rodu szy

ktre

nazw

zwyczajnie nosi

dodatkiem zakoczenia na

t.

tyiko gdzie niegdzie

Klenowicy, Popie-

ice:

icy,

od imienia

Z biegiem czasu stopnie pokrewiestwa czonkw

si na

zapomnienie, rd rozpada

liczne

rodziny,

ju midzy sob zwizku

wiadczy, e osad zaoZ tego widzimy, jak wane s

dalszym rozwoju nie czuy

krwi, ale nazwa osady nie przestawaa

yli niegdy ludzie jednego rodu.

>*)

czli sami

Po wygnaniu
sie rzdzi i

ciw rodowi,
stor

nie

ktrych

Libie, wszystkich
^^)

byo

w.

I,

za

morze

u nich sprawiedliwoci

byy zwady

u Bielowskiego M. P.

Sawnikw do

Nowgorodu Warengw

564.

(r.

862) Sowianie po-

powsta

poczli wojowa sami

W Czechach wiadoma

Wojciech nalea

jest

rd prze-

sob." Nezwada midzy rodami:

z

Wrszowcw, ktrzy zdobywszy grd

nim Sawnikw wymordowali.

I wybra se

Czech) se wsemi

lesem do lesa, dietki swe na pleci nesa.

zeme, jieje bese Charvati ime,

A kdy

dluho

lasem jide,

bra se

k welikemu

hwozdu prijde. Czech do swj czeladzi rzecze: Imamy zemiu po swej woli, budut' nam zda pleni stoli, zwri, ptakw, ryb, wcel dosti, ot nepratel dost tvrdnosti.
Dalimil. Chro. Czeska 2. Czech.
1")
Tak zwada midzy rodzonymi brami Chrudoszem i Stahlawem Klenowicami ze starego rodu Tetwy Popelowa o spadek po ojcu. Pie o sdzie Lubuszy.

279

osad) rodowe we wzgldzie historyi osiedlenia

gboko w staroytno
zny mocno

wpyway
Na

mw,

w rnych czciach

na byt rodw, a razem

Sowiaszczyna charakter

ornych

oddalonych od zgieku

ustroniach,

niedostpnych miejscowociach, pod ochrona

bagnisk, rody

utrzymyway dawny

swj ustrj

Wietyczanie nad

So Ok

ywot

rodowy, a u Sowian poudniowych, szczeglnie

i

Dalmacyi byt rodowy trwa dotd.

Zachodniej

Sowiaszczynie, wystawionej

napady nieprzyjaci, dziao

tonw ziem sowiaskich
na Rakusy,

nw

Morawy

Saksonw

w. bezporednio

wanych

jeszcze

sie inaczej.

Germanii

Czechy

VI

wiedli

Herce-

Pnocno-

wszech stron na

ze

w VI

w.,

VII

w.,

Opanowanie przez Teu-

Frankami na Pomorze

wpyway

Ale

miej-

Radymi-

XII w.

czanie

tu-

gr, lasw,

duej ni w

scowociach wystawionych na napady nieprzyjaci.

gowinie

ich

sigaj.

Rozmaite koleje zdarze

osiedlenia.

nazwy

jak

na byt rodowy,

najazdy

Awarw

najazdy Norma-

VI, VII, VIII

IX

W krajach opano-

Frankw i Bawarw, Sowianie ulegszy

przemocy, musieli sie stosowa do rozkazw cudzoziemskich urzdnikw: byt rodowy straci dawne znaczenie, rozpada si.
Sowiaszczynie niepodlegej rody, w obec grocej niewoli cudzoziemskiej, musiay si kojarzy w zwizki pastwowe, ulega
woli zwierzchnikw, wyprowadza w pole orne zastpy, zrzeka
si wycznoci rodowej na korzy caego kraju. Byt rodowy,
zachwiany w swych osnowach przeobraa si, otwierajc swobod krzewieniu si now-ych poj o prawach osobistych czowieka, o wasnoci wycznej obok wsplnej. Osady rodowe
wydzielay z siebie ludno, ktra zamierzajc pracowa o wasnych siach, zakadaa o.sady wacicielskie.
Podobne zmiany dokonyway si pow^oli, w cigu wiekw,
nikt tego nie zapisywa, ale z pomnikw X w., w czci z IX w,
moemy wnioskowa o tem co byo w poprzednie wieki.
dokumentach odnonych do naszego przedmiotu, nazwy
osad rodowych, tak zwane nazwy patrony miczne, zakoczone na
przez Saksonw,

28o

wystpuj najprzd w tych miejscowociach, ktre Niemcy

wczeniej opanowa zdoali, mianowicie w okolicy Magdeburga,
w Serbsku miedzy Solaw a ab, na porzeczu Hoboli, pniej
w Milsku yycach, a nareszcie w Czechach, Morawach Raicy, ice,

Najpniej na Pomorzu zaodrzaskiem.

kusach.

W X wieku znajdujemy:
W Moraczanach pod Magdeburgiem:

B o d r o w c y, M o
Lu b a t o w c y,'^) Be-

kranowicy,^^ N e d e o w ic y,^^)
lo w c y,-^) G r a b o w c y.-^)
Serbiszczach: Droganow c e.-'-)
Serbsku midzy Solaw a ab: Buzycy, Rocholewicy, Lubiszowicy, Lubanowicy, Rogalewicy,
SerB o r a n t o w c y,-'^)
ytyczach: Trebanowice-^)
bowie e,
Na porzeczu Hoboli B u k o w n c y,-") M a e w Czechach:
cy.-^j
uycach: Sulpice niedaleko Odry."^)
Skochowice, Trzeszowice, Bojanw ice, Trzebestowice, Z e r n o w n ic e,-**) Draowice, acho wice.
i

-'')

^'^)

Szereg przytoczonych osad

jlimy

nazwami patronymicznemi wy-

nada rnym kocioom

klasztorom

dokumentalnych wiadectw o istnieniu nad

1')

An. 949
An. 965
An. 975

civitates Bidrizi, Mokrianici.

Raumer Regesta N.

Brak

Odr

osad

l6o,

23)

Busici, Rocholeiizi, Lubizici, Lubanici, Rogalici (teraz Roeglitz niedaleko

2<)

in

pago Moritzani

Scheuditz), Borintizi. Thietmar.

2*)

25)

2")
"')
2*<)

per

An.
An.
An.
An.

945
962

Zitici

Chro.

III,

VI, YII.
Trebunice.

yillae

965. Bucounici in Brandenb. Ibd.

Erben.
Erben.

majorem

et

minorem.

Hofimann.

yiila Sulpize, a jak

Regesta.

N.

85.

148.

N. 210.

Od

Confirmatio Jobannis papae super fundatione monasterii

Ottones

Raumer. N.

quae habet civitatem Zurbici. Ibd. N. 186.

946. Malizi. Hasselbach. Cod. Pomeranie. N. 6.

Indexie.
30)

villa Nedelitz. Ibd.

pago Sclavorum Zitice...

in

tyme dokumencie:
29)

w.

22)

1'^)

-0)

ab

N. 206.
villa Lubatici in pago Mrozini. Ibd. N. 260.
An. 997 nomen burgvardi vulgo Belizi. Ibd. N. 342. Od imienia Bel.
An. 992 in pago Morazena Grobizi. Ibd. N. 317.
An. 1003 in territorio Zerbiste, in locis Droganize. Ibd. N. 376.

1*)

nae

N.

78.

Nazwy

Ser.

rer.

imienia Mai.
S.

Johannis Mis-

Lus. Introductio

4.

po polska?
zapisane

wedug wykadu Erbena


rodowych

Bo

byo.

28l

dawniejsze wieki, nie

jeli

wtpliwoci,

nad Mohanem

okolicach Fuldy,

osady rodowe, sowiaskie istniay

wskazwka, aby

jes>t

VIII

pnocno - zachodniej Sowiaszczynie,

Dunajem

nie ulega zatem

w.,''")

w tyme

podobne osady istniay

ich nie

wieku po caej

Obyczaj narodowy

wsz-

doku-

mentach VIII w. osady rodowe nie wtedy powstay, kiedy

je za-

dzie

by

jednakowy.

Oczywicie wiec,

pisano, a dawniej.

Wsie

4.

Obok osad
z

Wreszcie dostrzeone przez nas

istniay

nazwami patronymicznemi, znajdujemy osady

dualr..^-)

ina,

ino,

wacicielskie,

t.

Ze

przed VIII w.

dwory wacicielskie.

nazwami przybranemi od imion osobowych,

ozvo, ozca, oic,

ju

in.

osady stanowice

j.

podobne

osady

zakoczeniem na

kuba, wenice, dwory

to siedla,

posiado

istniay

osobist, indywi-

pnocno-zachodniej

Sowiaszczynie przed wprowadzeniem chrzeciastwa, na

znajdujemy

dokumentach

w^

w.

liczne

to

dowody, mianowicie:

Bukw, Czartw, Grabw, Z e n o n a

Neczesowa^^) w Moraczanach; B ech o w, Cytowa,^'^) Bri echowa,^")
Wanclow Brodo win na porzeczu Hoboli ^') W t n
t

")

Wyej

,-^-^)

17.

Porw. 16 przyp. 207 s. 183.

''')
An. 945 civitates Sirtaw, Grabaw, Buchaw. Rautner. N. 150. An. 966.
Srtauua, Grabauua, Buchoe (Ibd. N. 210, 216). Widocznie zakoczenie na owa
*-)

ow krzyoway

si. An. 995. Senotina in pago Morozini. Raumer. N. 332.

An. 992. Nezesouua. Raumer. X. 317. Od imienia Naczesza porw. Erbena Regesta s. 671.
^*)
An. 965. Pechouve an. 973. Pechowe, Zitowa. Raumer. N. 208, 250.

'*)

Niemcy czsto zmieniaj

ten rozpowszechni sie

w uycach,

na

/>.

Bamberg i t. d. Zwyczaj
Pech jest przerbk dawniejosada Bechy, mieszkacy ktrej

nap. Papinberk zamiast

gdzie nazwisko

owruckim powiecie jest cala

szej nazwy Bech.
szczyc sie dawnem szlachectwem. U Czechw istniao imi Ctek (Erben. Regesta
s. 636) zdrobniale od Cet,
Stosownie do tego nazw Zitowa" zdaje si najwlaciwiej czyta Cytowa.
'"')

^)

claw

jest

An. 980. Briechova in pago Hevellon. Raumer, X. 283.

An. 946. Wanzlo, Brotwin. Hasselbach. Codes. X. 6. U Pomorzan
to samo co u Czechw Wacaw.

Wau-

282

Nierechowa w Chutyczach;'^'^
Lubachw w Nudy czach
Korin midzy Milda a Plisa;*") D o b n ,^^) C y r n *-) w Gomaczach; Pr et o kin a w Nianach;*^) Malacin w Serbsku;^*)
Budyszyn w uycach;*'^) BreLubachw, Jaryn
wnowa, Szlachw, Weleslawin, Radotin, Blain
w Czechach;***) Krakw nad Wis, wzmiankowany przez
Ibrahima ibn Jakba, w czasie przejazdu z Pragi do Polski
;-''^)

1 i

przed

965.*')

r.

uwaa

Za najstarsze nazwy osad wacicielskich wypada

zakoczone na

owo,

odpowiadajce na pytanie

ino,

czyje siedo,

kubo? Bukowo, Czartowo, Grabowo. Do bardzo dawnych take

odnie wypada nazwy zakoczone na azva, ina odpowiadajce
na pytanie: czyja wienica? Brewnowa, Nierechowa, Zenotina.

Nazwy zakoczone na

dwr?
ale

ow,

odpowiadajce na pytanie

in

Lubachw, Weleslawin, Jarin

bezwtpienia istniay

uywaa

ab

si nad

ju

przed

wskazuj

to

uywane w dokumentach

10)

Chorin. Thietmar.

III.

in

Cirin, castellum.

Thietmar V,

An. 980

Alviae fluminis Pretokina in pago Nikiki.

**)

Ad

nij pod
*)

slavonice Malacin

(r.

N.

An. 993

Thietmar V.

1002).

villa

Brewnowa,

*')

BeKpii.

s.

*8)

281.

6.

(Luibucholi

r.

1004)

silva

Sclachow, Woleslavin, curia Radotyn, an.

Codexu Erbena, Blasin wyoono we-

Sadze,

e w X

w.

wymawiao si

tak jak

dokumencie: Blain od imienia Bla, Baej.

Od grodu

Fragi do

Krakw-a

trzy tygodnie drogi.

Kunik.

IIsBtCTia A.i-

49.

Polsce

Swan enim

predominuje

Na

aby.
O Lubachowie

Raumer N.

autem Egisvilam.

indexie

teraniejszego wymawiania Blaim.

dictam, teutonice

107.

999. Blasin, Erben. N. 78, 85.

zapisano

22.

teraz Eisdorf kolo Liitzen blizko

Budusin

*5)

meam

curtem

Wenck. Hess.

pago Dalminze.

**)

in ripa

i86.

2.

*2)

Thietmar VI, 29.

nw.

nazwa dwr dawno

An. 962 Nudzici ubi Vitin civitas et Liubuhum. Raumer. N.

An. 997. Nirechova in provincia Chutizi. Raumer. N. 343.

Chro.

czyj

pniejsze/^)

w.

An. 981 in partibus Sclavoniae Doblin

Landesg. Urkundenbuch N. 27.

prio,

d.

*>)

dug

t.

^^)

'*)

cytata

XIII w. Boguchwa pisa: castrum Swanowo,

dicitur quasi vocatus.

zakoczenie na ow

Litwie

Biaorusi

Bielowski M. P.

Zwanowo, jeliby

II,

481.

istniao,

nomine pro

Teraz nad

Wis

nazywano by Zwa-

dotd przemaga zakoczenie na owo: Jzefowo,

Stefa-

283

wyraenia curia, curtis,

oznaczenia posiadoci indywi-

dla

dualnej.*'^)

Przytoczone nazwy osad niekoniecznie

w. posiadali osady

sami

ci

wiadcz, aby w

od imion ktrych osady nazwy

ludzie,

Zabr niemiecki, wywracajc dawne porzdki, wpro-

przybray.

wadza nowe zwyczaje. Cesarze, nadajc rnym kocioom panom takie osady jak Bukw, Czartw, Grabw t. d., rozrzdzali
i

niemi jak wasnemi, nie

tych osad Buk,

zwaajc na

znaczenie nazw. Zaoyciele

Grab kto wie jakby dawno zeszli ze

wpadszy w rce zaborcw, zatrzymay
swe nazwy na wieki. Nalecy niegdy do Malaty dwr Malacin, w pocztku XI w. nalea do biskupa merzeburgskiego
Thietmara, ktry go przezwa Egisvilla. Nawet w niepodlegych
wiata,

ale

Czart,

dwory

ksita

Czechach

ich

rozdawali

w. dwory, dawniej

nalece

do osb prywatnych, jak Weleslawin, Radotin, Blain, a jakby

dawno dwory te przeszy na wasno ksicia

nie wiadomo.
Wszystko to wskazuje, e w X w. nad Lab, Hobol i w Czechach wienice i dwory wacicielskie miay ju nazwy ustalone,

wasno

przechodzc na

way

swe nazwy na

panujcych
za

zawsze,-^**)

kociow, zatrzymywyjtkiem wypadkw umyli

nego zniemczenia.

nowo, Kazimir^o\vo

fanw

*^)

jak

t.

chocia

d.

spisach

urzdowych

pisze sie

Jzefw, Ste-

d.

t.

wyej,

dokumencie czeskim

cytata 44,

take

in

mea

r.

993 curia Radotyn. Erben N. 78.

curte Retmerslevo

I.

c.

Thietmara,

7.

nazwy wiesnic i dworw pochodzce od imion posiadaczy, a

sie przy kadej zmianie posiadacza w taki sposb, e gdy
Prandota sprzeda wie Bodzancie lub Suloszowi, to razem Predocin przezwa sie
Bodzcinem lub Suoszowem. Wojciechowski. Chrobacya s. 192. Nad
Odr,
pod naciskiem wpywu niemieckiego, nazwy sowiaskie wsi i dworw wiadome
^)

do XII w.

Polsce

zmieniay

ab

wikszej czci zostay dotd (w niemieckiej formie), co wskazuje, e

miejscowe konsolidoway si.
Czechach nazwy miejscowe wsi
dworw, wczeniej nieco ni w Polsce konsolidoway si, wreszcie kwestya ta
w., po

ju wtedy nazwy
i

zostaje jeszcze

nazwy

ich

do gbszego rozpoznania,

podobnie, jak podarowanych

slawina, Radotina,

Blaina

ale skoro

wie

lub dwr dostay

si ksiciu,

993 klasztorowi Brewnowskiemu Weleinnych, zostaway na zawsze.

r.

284

Jake dawno podobne osady

Posiadajc
nie
i

dla tych stron

moemy

dokumenty

aba

nad

istniay

Odra?

nie wczeniejsze jak z

przytoczy wiadectw dawniejszych,

X w.

dwory wacicielskie w pierwszej poowie

X w.,

skoro wsie

ale

byy ju rzecz

zwyczajn, tedy niewtpliwie istniay od dawna, albowiem tak

wana w ustroju towarzyskim

moga tylko drog powolnego

sprawa, jak

posiado

wytworzy

rozwoju

wiekw. Wreszcie pomniki ssiednich krajw

Dunajem wskazuj,

tam wsi

dwory,

osobista,

sie

w cigu

Germanii

nazwami pochodzcemi

byy w VIII w.*''^) na

rodowemi stanowiy osnow wczesnego bytu

od imion osobowych, dokadnie wiadome

rwni

osadami

nad

ju w pocztku
VII w. u Czechw
Serbw byli ksita Samo, Derwan i inni,
e ci ksita trzymajc orne druyny dla cigego odporu
Awarw i Niemcw, nie mieli innych rodkw dla utrzymania

sowiaskiego,

jeli

przyjmiemy do uwagi,

wynagrodzenia swych wojownikw, jak uposaenie ich ziemi

uprawn,
r.

Durzycw
dwa stany

istniay

531

dualni

ludiny

podczas najazdu Frankw

asi

posiadaczy ziemskich:

wsplnowadni, tedy

jasno,

5.

Wedug

doy, bota, brody, rozdroa

miejscowoci miay swe nazwy

ciej

Pannonii

r.

ab

Odr,

lasy,

ki,

pola,

ogle wszelkie

rozmaitych powodw, a najcz-

od charakteru miejscowoci

51)

indywi-

Wysiki.

dawnego obyczaju sowiaskiego

pustochi, pagrki,

pocztek wsi

dworw stanowicych posiado wacicielsk nad

wypada cofn wty a do rzymskich czasw.

Saksonw

rodzaju

860 ultra Salam fluviolum usque

poroli przybrane.

in

Slougencin

(Slu-

Rakusach r. 823, w potwierdzeniu przez krla

cin). Erben. Regesta N. 29.
Ludwika Pobonego nadania Karola W. biskupowi passawskiernu: in terra Hunorum Zeizzinmurum fUmczyyn). Erben N. 19. R. 742. Lantfrid tradidit monain Habechouwa, atque in Radinuso. Erben
sterio Burano... in campum Walagouwa
.

I^.

5.

Porw, take o nazwach osobowych

Germanii

wyej

16, 3.

Kada

osada rodowa lub wacicielska liczya na terrytoryi do

nalecej, kilka lub kilkanacie niezaludnionych miejscowoci

niej

pewnemi

majca nazwy,

odrnienia od innych zwano

dla

ale

gr,

za

za

botem, przy brodzie

czyy

Z biegiem czasu przyimki odpady, albo

przybieray skrcone formy: chelm,

zagrze, zabocie,

przybrodzie

nalece do ksicia w

Sternic}%

Chlumcy, na

Podoi

'''-)

wschodniej

si

t.

d.

nazwami,

ka,

ujcie,

w.,

na

Ujcie,

dotd w

trwa

.j

we-

brzeg,

d.

t.

Z dokumentw dowiadujemy si,

osady,

mwiono: na chemie, na ujciu,

dla tego

wy-

bd

dug nazwy miejsca

ce, na brzegu,

ktre

sadyb

albo dla

rodzin
z widokw ekonomicznych,^^)
powodu rozmnoenia si ludnoci, powstawaa nowa osada

na

na

ecw,

przytuku kosarzy,

siedlenia niektrych

bd

zaoy

Kiedy wic wypadao

nazwami,-^-)

dla noclegu pastuchw,

nie

285

zway

Czechach niektre

Wranem,

si: na

Sianem

na

szczeglnie

S!u\\iaui/.c/.\ /.nie,

cilijj

poudniowo], gdzie dawne pojcia o zwizku ludzi

itd.''^)

miejscowoci

we

prze-

mocniej, ni w stronach zachodnich, podlegych wpywom cudzoziemrnym przewrotom ekonomicznym. Jako przykad mog przytoczy osad

choway si
skim

w Dzinieskim powiecie nad Dzwina Krycewicze,

nalecych do dworu wocian, zawiera obok osady,

kt''ir"

ni

'przestrzeni stu

n.

Leszki porose lasem sosnowym, Lipniki porose krzakami, nicgay lipami,

gra, pagrek nie daleko

osobne nazwy,

Ludzie

od dworu

tej

Dutd w

Polsce

na

Ssiedzi wiedz,

to.

midzy sob zowi

guje osadzie, ale

Kulowa

kilkanacie innych miejscowoci majcych swe

osady nie pamitaj, aby pochodzili od jednego przodka

Krycza, ale nazwa udowadnia

^')

wk

nie zaludnione:

ja:

nazwa Krycewicze przysu-

Kryczewo.

Rusi, gdzie wikszi obszary

parcelacya gruntw

cieniy swobody rolnikw, ludzie wyjedaj na noc w dalsze zaktki swej

terrytoryi, aby ze witem wzi si do pracy.
takich zaktkach powstaj gumnie

czasowe

niska,
z

chat

obory,

dla pasiecznika,

w lasach chata dla lenika, w innych miejscach pasieka

myn z chat dla mynarza
d. Xa Litwie z podobnych
i

osad powstaj zacianki, na Rusi od Bugu

po polsku
^1)

futory,

ogle

R. 993 Bolesaw

II

a loco,

na

cujus

termini

sunt

nada

klasztorowi

Kralowa- hora..

qui dicitur Strabol, usque

Usty,

super

Albiam

Erben. Regesta X. 78.

. .

do Charkowa

chutory,

to wysilki, lub przysiki.

ad Lesce (a do leszczyny)... vil!am quoque na

bus...

t.

Dniestru

brewnowskiemu posiadoci: usque

Wranem

usque

viam

ad Podholce... na

decimum forum

in

hiis

nomine,

quae

dicitur

Chlumcy, na

civitatibus:

na

cum

hospiti-

Zlapcyce...

Sternicy,
Zlanera.


by

Tak musiao

w. dokumentw

dokumentw^ pisanych przez Niem-

miay ju oddawna

miejsca nie zasiedlone

przed

Czechami sowiaskich krajw, dostrzegamy,

dla ssiednich z

wiaskie

dawniej, tylko

dla Czecfi nie posiadamy, ale z

cw

286

Germanii

^^)

Z wysiedleniem

nad

ludzi

ustalone

nazwy so-

Dunajem.-^''')

na pustkowia powstaway wysiki,^')

przybierajce nazwy od imion pospolitych, ktrych nieskoczona

ilo posuya

do wytworzenia mnstwa najrozmaitszych nazw.

Ograniczajc nasze badania takiemi tylko nazwami, ktre

dujemy

XI

dokumentach do

pochodzenia ich nazw

w,,

dzielimy wysioki,

znaj-

wedug

nastpny sposb:

a)
od charakteru miejscowoci: Boto, Rozmok, Dolece. Wysoka, Wyszekrajce, Mieyrecz, Ujcie
w ziemi Lutykw,-^^) czany nad ab niej Magdeburga,''**)

^^)

An, 8li aedificaverunt castellum in loco, qui

An. 936 juKta Groninche, quod

Pertz I, 399).

siae.

(Raumer X.
339)

126); an. 997

bannum super

dicitur

Abochi (Chro. Mois-

dicitur

Wenethen 7 mansos
Hui etc (Raumer N.

sex forestos: Hacul,

inne podobne.

^*!)

An. 769 locum nuncupatum India, quod vulgus campo Gelau (Tlowe) voN. 8). R. 777 w nadaniu klasztorowi Kremsmiinsterskiemu: in loco

cantur. (Erben

nuncupante Sih-pah, in loco Livpilins - pach,

monte, qui dicitur
*')

ryi takich

Warmine (Erben N.

9)

in loco Ipse, in loco Eporestal... infra

t.

d.

Autor dziea Chrobacya" Tadeusz Wojciechowski, dla okrelenia kategonazw, jak Halin, Holnik, Wrbno, Breznica, wprowadza nomenklatur: przy-

siki (Chrobacya s. 329 i inne).

Sowiaszczynie, a szczeglnie w Polsce, przysikami nazywaj si osady nalece do pewnych wsi i przy nich lece. Gdy

nowa osada, zupenie niezalena

sposobem nie moe zwa si przysikiem, albowiem byoby to przeciwnem duchowi mowy sowiaskiej, Tem bardziej
nie mona zwa przysikami osady powstajce z napywu ludzi z rnych stron,
przesiedlecw, a takich osad z rozwijaniem si wadzy monarchicznej bjdo nie-

jednak

wysiedlenia ludzi

od metropolii,

dalsze strony powstaje

takim razie osada

ta

adnym

Podobne osady na Rusi zw si w y s i o k i" i zdaje si, e nazwa ta jest

uoglniajc tre przedmiotu, ni przysiki, a zatem zatrzymujemy j,
dopki nie znajdziemy lepszj, zostawujc przysikom prawdziwe ich znaczenie,

mao.

bardziej

^*)

Plot,

mam

nadaniu

biskupstwu

hawelbergskiemu:

in

provincia

I,

R.
36,

929

Chorize

Wisoca, in prov. Liezizi (Leszyce) Rozmok, Wiscroitz;

de Tholenz, Plot, Mizerez, Yostze. Hasselbach. Codex Pomer. N.

^^)

kind

R, 946

in prov. Desseri

urbs

Lunkini

pod

ktrym

Niemcy

pobili

deci-

6.

Sowian.

Widu-

Bonie

Jeziory,

gra

Solaw

nad

Chem

tach,*'-^)

uice

na poudnie od

pooony

wyspie Cliociemyl,

przeciw

287

Podstp

Hoboli,*"^)

r.

na

Dobro-

na rozlewacli Hoboli/')

Wysoczany w yrmun-

Halle,"'-)

Beoliora, Niyce,
Nizin
Molcrana"')

Susaci,**^) Brod,*'"^)

Nianacli nad

Laba,*'")

w Nieletyczaci
Dobryug w uycach M e r e c z
w Polsce,"^) Porcze, Podhodce, Ostrw, Clilumec,
Kralowa-liora, Ucie w Czeciacli. "")
,"^)

Od lasw rodzaju drzew: B orle nad Hobol,'^) Bule

miedzy Solaw a ab,'-) .Li p s k w Plisnaci,'-') Olsz o wica
koo Lipska,'*) Olesznik w Nizanach,'"*) Hwozdnik w Gob)

maczaci,'")

e z

c a '")

R. 949 nadane

^^)

Hasselbach. N.

biskupstwu

Leszka"'')

Moraczanacli pod

brandenburgskiemu:

civitates:

Eseri,

R. 993. Poztupimi. Jakobi. Ortsnamen um Potsdam s. 46.

R. 952. Thebrogora. Raumer X. 163.
R. 945 inter Slavos prope fluvium Fona, in pago Serimuntelante

"')
**-)

*)

Raumer X.

Yizekiani.

Poni.

7.

villas,

149.

R. 962. Siusle in qua civitas Holm. Raumer X. 186.

R. 965. in provinzia Xizizi urbs Broth. Raumer X. 203.
R. 973. Belgora, Xikike, Lusice. Raumer X. 250.
Mucherini, teraz Mokiehna midzy Torgau Eilenburgiem. Thietmar VII,
R. 946. in provincia Xieletizi civitas Xizem. Raumer X. 154.

**)
**)

^)
**)

'>)

VI c.

")

Thietmar

'^}

Erben. dokumenty pod

'1)

R. 946, dimidium

16.

16, 20.

993 i 999. Regesta X. 78, 85,

que dicitur Porci. Hasselbach Codex X, 6. Badacze niemieccy
nazw Perci przekrcaj w Poregi, sami nie rozumiejc o czem
prawi. Wskazaem wyiej,
nazw t wypada czyta Borki. Porw, ks II. i; 15.
3. 6. Welety.
r.

silve,

"-)

pooenie

U
U

3)

"*)

Wyliad

Thietmara Pauck Uf,

nie jest

9.

Wedug domysu

komentatorw Buk, ktrego

dokadnie wiadome.

Thietmara Libzi VII,

18.

Thietmara Olscuizi, teraz Olschau

koo

I-ipska.

Chro.

1.

VII.

c.

48,

nazwy chwiejny: by moe Olenica, Olszw?

An. 965 de provinzia Xizizi... urbs Olsnich, Raumer X. 203.
An. 981. Hwoznic in pago Dalmin/e.
Wenk Hess. Landesgeschichte

tej

'^)
'")

Urkundb. X. 27. Xazwa pochodzi od hwozd

las.
'")
An. 965 yilla Pressitz in pago Moritzani. Raumer X. 206.
'*)
An. 995. Liezka. Raumer N. 332. U Thietmara takie Liezka (VI,
od wyrazu
dorf."

las.

uycach

Leszka niem. Liezlia

Die slavisclien Ortsnamen

in der Oberlausitz,

wedug
13.

14)

Smolera oznacza Vald-


Magdeburgiem
puszcza

granicy

uyc

o d ob

ze

Chutyczach

'^^)

na porzeczu Hobol,^^)

Gogowa w

lskiem, ^^^j

lsku,

a
1

^=^)

y b

wa

na

Leszki,

Czechach. ^^)

Od przymiotw

c)

Dubie

Serbsku,^o)

Orech w

-^

288

Nianach,

**'')

Torgowa

miejscowych:

wiecie w

Zyty czach,

'^'')

nad

ab

Biega w Serbsku,

Libie w uycach,* Siane, Rybnik, Plze, Ruse,

Treba, Strzeble, Liboczice, Mlynce w Czechach,**)
Bile na w ziemi Obodrytw r. yS,*-')
d)
Od przymiotw ludzi Niekuriny, Ludiny, Pricepiny, Kociny, Rabuny, Milkuny na porzeczu Ho')

boli,**^)

Gtimiry

Nieletyczach,^-)

w Moraczanach, ^') WurStrzelany w Nianach nad ab,

Thietmara Medeburu

in

ciny w

"**)

(Kato -miry?)

pago Chutici, castellum

(lic. 231, teraz

Magde-

born niedaleko Lipska.

Zutibure. Thietmar Vr, 26.
An. 980. Dubie in pago Hevellon. Raumer N. 283.
S-)
tern miejscu Bolesaw Chr. spotyka Ottona III, dcego do Polsld
1000. Thietmar IV. c. 28.
')
Zapisan przez Thietmara nazw Glogua (VI, 38^ wyppda czyta Gogowa,
*")
*')

r.

ale czy

Sowian

imi osobowe Gg? Zaprzeczy temu

istniao

wic

nie

mog,

ale

twier.'zi nie wypada.

***)
An. 993 ad Lesce. Wedug wykadu Erbena Leszti to samo co Leszlci
pochodzi od leszczyny, Corylus. Regesta N. 78. Index 747.
*'^)
An. 965 in pago Kizizi Torgua; an. 973 Turgoubcstat. Raumer N. 203, 250.

Zostawiam

nazwie

pochodzenie od gogu.

tej

Raumer N.

^^)

An. 980. Zuetie

')

Bigni, Strela, Libiz. Thietmar III, 9. VI, 36, 38.

in

pago

Scitici.

282.

Erben, dolcumenty pod r. 993, 999. N. 78, 85. Lubcicich silva.

An. 786. ubi Biena mergitur in Albiam dehinc in ortum Bilene. Dip.
fundacyi bisliupstwa Werdeuslciego przez Karola W. Hasselbach. Codex N. i.
An. 946. Niecurini, Ludini, Priecipini, Cotini, Rabbuni. Micuni. Hassel**j

^^)

**>)

bach Codex N.
^1)

6.

An. 949. Guntimiri

n.

ibd.

N.

7.

Wurcin. Raumer N. 186, 335 u Thietmara Vv''urcin (III, 9). Ktra forma nazwy pewniejsza. Prawdopodobnie, e przez
odpadnicie ostatniej goski, zostao Wurcin, co wskazuje niby na pochodzenie
nazwy od imienia osobowego, ale nie znajdujc podobnego imienia w onomastykonie
sowiaskim majc na wzgldzie dawniejsz form z zakoczeniem na ine, mniemam, e nazwa ta powstaa od imienia pospolitego, oznaczajcego przymiot ludzi,
**-)

961.

Wurcine

civitas,

an. 995.

chocia przymiotu tego

nie rozumiem.

289

Domailice, Mraczenice,
Kralupyw CzeKuromrtwice,
Ojprnice,Sedlce,

Swiniany w

uycach,''^)

chach.**)

Od przemysu

e)

dochody w

Z rnych powodw

f)

Post ryg om*'') w

Lubro, Mozyr, Tuchim

Robole"^) na

Moraczanach,

^''')

porzeczu

Domicz w yBoruz, Grona, Miszno w Gomaczach Weta

Hoboli,

Scieny w

tyczach

^^^)

Zyrmuntach

"**)

nad Mild,

T u c h ft^r m w
i

ernownice, Miechnice, Wo-

Czechach.^"')

Nieletyczach

Pret m

^^^)

'^-)

no

Wozgrinie w Nianac h,^^^) C e d n o z prawej strony

aby.^*^*)
Krosno przy ujciu Bobry do Odry, "*^) Bezdicz,'") Triebacz, Mroszna nad Sprewja, Krosy n
niedaleko ukowa ,.Supice, Chotiebuw uycach
")

"^

^)

'mniejsze

22),

Thietmara.Sciciani VI,

VIII,

Cziczani

45,

niedaleko Czarnego Halstrowa.

Swiniany,

wedug mowy uyckiej

Trzelany,

i,

prawdopodobnie

Thietmara Strela

przez opuszczenie

S.

tera-

civitas (V.

Smoler. Ortsnamen.

g.

An. 993 Domasilicich, Oyppernich, Mracenicich, Knromirtwiche, Cralupech,

an. 999 Sedlce. Erben. N. 78, 85.
**)
An. 993. Schirnownice; an. 999 Myechnicy, Wodochoty. Erben. ibid.
**)
An. 965. in pago Moroszanorum civitates imperatoriae proprietatis Luborn
et Tdchime.
Raumer N. 205. An. 965 Moser. ibid N. 206.
*^ An. 995. Poztrigami in burgwardio Bidrizi. Raumer. N. 333.
**)
An, 946 in villa que dicitur Robeli VI mansos. Hasselbach. Cod. N. 6.
**)
An. 945 in pago Sennunti, in loco Steno. Raumer. N. 147.
An. 980 Domuki in pago Scitici: an 992 Domuiz in pago Scitici. Raumer.
N. 282, 317.
^)

'>*')

(1004'*, Grona, Mini, Vedu et Tucherini. Tietmar II, 2. 9.

An. 965. Pretimi. Raumer. N. 203.
^'''j
An. 981 Clotnie et Wozgrinie in pago Nikiki vel Mezumroka dieto. Wenck.
Hess. Landesgesch. Urkundenbuch. N. 27. Posse Codex N. 28.
'**)
Cidini pod r. 972, w Thietigara II, 19, teraz Zehden w Neumark.
*<")

Boruz

1'"-)

i***)

Crosno. 1006. Thietmar VI, 19.

**>*)

R. 1000 Cesarz Otto

III.

podarowa kocioowi Naunburgskiemu miasto

Nimps w uycach burgwardium cum

Pozdicun, Gotheruna, Bezdicz, Go-

villulis

zewa. Lepi, Tamarini. Worbs. Neues Archiw.

I.

Theil.

I.

Tene dokument

240.

skrceniu przytacza Raumer. Regesta. N. 360.

"'')

R.

Gostewissi.

Tom

II.

. . .

1004.
in

Triebus

pago Lusici.

et
...

Luibocheli,
situm.

Mroscina,

Grothisti,

Worbs. Neu. Arch.

s.

Liubsi,

343,

Po
jq

Zlupist

serbsku:

290

Hrdly, Kurim, Hrudim, Slapczice, Zajcz je,

Saz a w a,^*^^) atec/"^) Praga, "**) w Czechach, Olomuc
r. 863 na Morawie/")
Wisy (WisHca) w IX wJ^-) w Chrobacyi.

My tologiczne

g)

Hoboli

Boniach,

g i lino miedzy

aba

by

Mo-

Serbslcu nad Halstrowem,"*)

Osady cudzoziemskie.

Nemzi

pierwszej

nad

civitas

Schiebsdorf niedaleko

moe

(a

ug,

lz

r.

uycach

d.

merzeburgski

Grodziszcze?)

ukowa,

nad

urbs

Nisa

r.

biskup

nich

Triebacz, Lubachow, Mroszna, Krosen

ma

poudnie od rzeki

na

"'')

a Milda.^^^)

Niempsi

1000.^^'^)

badaczy

bg

r o

pomnikach znajdujemy:

"'^)

1017

ycz

6.

r.

Thietmar

wedtu

Zlupisti,

po serbsku Szupice.

r.

Czy nie wa-

ciwiej Supice od

r. Supiej, Slube. Porw. Scheltz Gesch. d. Oberlausitz I, 45.

R. 993. Heridel, Zlapcyce, Churimi, Chrudirai; an. 999 Zajecye, Sazawa.

108)

Erben. N. 78

i09j

Satzi,

11^)

R.

przed

Thietmar VI,

Praga

993.

zwa

965

r.

85.

A. 863. Olomutici

112)

Pogaslci
I.

s.

11')

Jutriboc.

"*)

Mwic

Erben N.

ksi

Tiietmar VI,
o

zaoeniu
et

Tj

Bh

e w

kada ma jakie mytyczne podanie.

ktry zachowa kilka wyrazw

Mag ii a

bg

x t.

bogini mierci,

okoo

^^11,

ywot w.

Metodego.

Bie-

usque ad
Znaczenie
z

migalus

Chrobacya 284.
Podczas wojny z Bolesawem Chr.

r.

968, biskupstwa

w yczu,

24), teraz Zeitz.

Sowiaszczynie

litewskim,
i

,i fc

24.

przez Ottona I

Deleminci pagos

wyrazu mogia, a wiadomo

rych

Jakb

ben.

49.

107.

Per Niseni

115)

s.

Erben. N. 32.

civitas.

siedzc

Thietmar wyraa si episcopum Citicensem."

Od

Wczeniej Ibrahim

78.

Braga, Fraga. Kunilc. IIsBtCTia Aj-BeKpii

11')

lowski M. P.

8.

civitas.

tego

Mogelini.
niezliczona

mogiy

Thietmar. IV.

ilo mogi,

tlmaczy

korzenia, jak nap.

4.

kt-

w jzyku
Magii os

sie

(participium perf. pas.), itry

usn.

"Wojciechowski.
11**)

Odr,
olim

niespodziewanie rzuci si

An. looo. Otto

11')

sta

N.

cesarz

Henryk

II,

bkajc

ad urbem Nemzi, eo quod

si nad
a

nostris

condita. Thietmar. VII, 44.

sit

ctam, in

na poudnie,

III... ecclesiae

260.

rani osada

ta

Nienburgensi dedit civitatem Niempsi.

di-

burgwardium cum villulis Pozdicun etc. Raumer. Regekronice Montis SeDokadniej Worbs. Neues Archiw. I, 240.
zwie si Niemcze. Hoffmann. Ser. Rer. Lus. IV. 44.

ripa fluminis Niza,

291

powiada,

niajc czasu,

zaoona

zostaa

ktrymby

lza bya ju w

r.

jego rodakw, nie wymie-

przez

Gdy jednak Niemzi nad

to zaszo.^'"*)

warownym grodem

1017

oczaci Niemca

wydaa sie miastem, oczywicie e powstaa dawniej zapewno

jecw niemieckich, albowiem niepodobno dopuci, aby wrd
i

Sowianami w X w., Niemcy zechcieli dobropomidzy wrogami. Wreszcie w samej Gersi

wolnie siedli
manii w X w. nie stawao Niemcw dla osiedlenia ziem sowiaskich nad Mohanem i Solaw, a c dopiero mwi o wysiedleniu
ich w
Sowiaszczyzny. Niempsi nad Nisa take z jecw
walki ze

zacitej

gb

powsta musiaa przed

niemieckich

wszy

w tym

uyce,

roku

swych rodakw, pewno

Niemcy

963,

r.

razie

albowiem opanowa-

zaoenia osady,

dla

sowiasku a po
wzgldem innych osad

nazwaliby ja nie po

w tyme czasie
Byo wic w X w. dwie Niemcze, ktre pocztkiem
swym sigaj w niewiadome czasy. '^*) W Sersbu na porzeczu

niemiecku, podobnie jak

postpowali.

iMildy

wzmiankuje si

nazwa

r.

ktrej widocznie

przed opanowaniem

ciwnym

razie

dacze upatruj

sowiaska Niemcz,^-")

od Niemcw powstaa przed

927,

r.

krainy przez Niemcw, albowiem

nazw

osada nosia by

niemieck.

t.

j.

prze-

Niektrzy ba-

przytoczonych osadach lady Niemcw, ktrzy

niby mieszkali nad

118)

tej

osada

1159

Wyraenie a

Odr

ab przed

nostris olim

est condita",

najciem Sowian

oznacza,

niegdy

w VI w.

t.

j:

dawno

zbudowana.
119)

kronice

Montis

kocioowi Nienburgskiemu

Sereni,

czytamy

powieci o nadaniu rnych

quem

posiadoci

secutus Otto III dedit eidem ecclesiae

Niemcze vocatam, cum omni provincia ei attinente, quae habet VII iiiilia
mansorum. Henricus II quoque. .. dedit ipsi ecclesiae duas civitates Tribus et Lubi
choh. Hoffmann. Ser. Rer. Lus. IV. 44. Sa jeszcze inne wzmianki o dawniejszem
cicitatem

tej
Niemczy. I tak: Bolesaw czeski, podczas najazdu na uyce r. 990,
zmuszony przez Mieszka polskiego do odwrotu,
od Odry i Supy zaj
po drodze jaki grd, nazwa ktrego w kronice Thietmara opuszczona, ale komen-

istnieniu

dc

bdc

tatorowie

Thietmara

domylaj

sie,

na

prnem

miejscu

nazwa Niemczy. Szczegowo o tem niej 53.

1^**)
An. 1 1 59 trans Mildam.,,. Nimcz, hactenus a
mer. N. 1278.

powinna
Slavis

by

dopisana

possesas.

19*

Rau-

292

na ziemie nad temi rzekami pooone,^-^)

majce
na uwag.

jako nie

najmniejszej

si

Nemczany,

nazwa narodowa wskazuje

ktrej

inne,

cztek zawdzicza siedlakom niemieckim,

wice, N

podobne mniemanie,

nazwami pochodzcemi od Niemcw,

dokumentach dopiero w XII w., mianowicie:

Czechach osady

zjawiaj

ale

podstawy naukowej, nie zasuguje

m c zi c e ,^--) byy

jak

osada po-

Nemco

pochodzcych

siedliskiem ludzi,

od zaoyciela osady Nemca.

Nazwy narodowe
z

Niemcw,

ale

zamieszka na ziemiach ssiadw,

XI

nietylko

pokrewnych Sowian, losem zniewolonych

powstaym

osadom

udzielano

w. podobnych nazw

nie

W dokumentach jednak do

znajdujemy, tylko

pniejszych

wiadomoci przekonywamy si, e wzmiankowany obyczaj istnia

u Sowian. Z jecw i przesiedlecw powstaway w Polsce
takie osady jak: Pomorzany, Jatwiengi, Niemce, Cygany, Kozaki ^-'^j i t d., ale czciej osady cudzoziemskie przybieray nazwy
pospolite, powoli zleway si z ludnoci miejscow, z czasem
rnice narodowe cieray si.^-^) Podobnie dziao si i w innych czciach Sowiaszczyzny.

Do
nie

osad cudzoziemskich

osady

zaliczaj

powiadczajce

1^')

Platner.

niby,

Polsce

Rusi badacze zwyczaj-

nazwami narodowemi: Serby

pierwotnie

Ueber Spurens

Elb

Herrschaft in der stlich der

deutsclier

s.

Czechy

osadach mieszkali

takich

Bev61kerung zur Zeit der Slavischen

und Saale gelegenen

Liinder.

Deutschen Geschichte. Gottingen 1877 s. 435441.

*22^
Nemczany r. 1131, Nemczice 1131, Nemcowice
Index

r.

1240.

Forschungen zur
Erben.

Regesta.

760.

123)

Wojciechowski. Chrobacya. 268

i24j

Wychodcy

inne.

Luyc

pod czas 30 letniej wojny zaoyli nad r. Obrzyca

osad Chwalim, dotd
wyznania ewangielickiego, ale naboestwo odbywaj po
polsku, zlewajc si coraz bardziej z ludnoci polsk. Bogusawski. Rys dziejw
z

Serbo uyckich

onych

przez

protestanck

s.

rzd

225, Kilkadziesit

austryacki

rni si

dla

osad

niemieckich

zachodniej

rozkrzewienia niemczyzny,

od tuziemcw.

Galicyi

zao-

obecnie tylko religij


Serbowie

wicie

By moe

Czechy.'-'^)

Serby

osiedli

aby

nad

293

niektrych osadach rzeczy-

Czechy

wiksza ilo

ale

dobnych nazw powstaa nie od imion narodowych, a

Czechi, Czachi od miejscowoci jak wska-

powodw, mianowicie:
zalimy wyej,

Serby jako przymiot

^-")

po-

innych

majcy w praso-

ludzi,

wiaskiej mowie pewne znaczenie, ktrego teraz nie pojmujemy.'-")

nazwy osad majce brzmienie jednakowe

imionami

narodowemi, nie zawsze oznaczaj, aby osada powstaa

siedlecw innego narodu, wskazuj
Prusy

1052,'"*)
z

Prucki

Prusy

to:

w Morawach

ktre pewno

gub. Kijowskij,

dniej

powstaway

Wojny nieskoczone

w Sowiaszczyne pnocno

robotnikw,

gb Germanii

zacho-

zalenoci od midzynarodowych stosunkw.

z

Niemcami i Skandy nawami od VI do XII w.

dostarczay mnstwo niewolnikw, ktrych obracano

r.

nie

nadbatyckich Prusw powstay.

Osady cudzoziemskie

z prze-

w poddanych

odwet za Sowian uprowadzonych przez wrogw

na sprzeda do oddalonych krajw. Osady

mieckich niewolnikw nosiy

niekiedy nazwy narodowe,

z nie-

czego

ladem s wyej wzmiankowane Niemcze,

inne pod niewiadomemi nazwiskami jaki czas istniay, nim si zlay z miejscow
ludnoci. Dobrowolny napyw Niemcw pocz si w X w. po
ujarzmieniu ziem sowiaskich nad ab, Solaw
Dunajem
w Rakusach, ale osady niemieckie, gwnie w miastach powstai

Wedug

i-s)

czachy
niby

t.

d.

Czechw

Szafarzyka

Czechowka, Czeszkowo
Polsce;

Czechowe

Broniborskiem;

Czechy,

Rosyi; C^achorowo, Czachw, Czachwka, Czachy, PodCzech, Czechowice, Czechu wek

na Morawach, sa
t. d.
i

pozostaoci po Czechach.

gub. Petersburgskiej

Sierby

Star.

Slow.

<

gub. Miskiej,

40,

I.

Serby

s.
i

458.

Podobnie

Serbinwka

Serbino

yskiej, Serbientyny, Serbentyjzki w Augustowskiem, Sarbice, Sarbiewo, Sarbin

w Polsce, maj take pobyt Serbw przypomina. Star. Slow. 9. 5. s. -J05.
1-'*)

Wyej

15, 3

f.

Wo-

gub
i

t.

d.

Czechowie.

Rozbierajc pochodzenie imienia narodowego Srbi Srbove coli. Srb' Szafarzyk przyszed do wniosku, e nazwa ta nic innego nie moga oznacza, jak zro^-')

zence

rodaka, rod, nard,

rzene poszle
128)

lac.

gens.

indicke serim (natio)

Prusi

r.

natio,

jako

przJbune jemu

tote wyznamenawa.

1052, Pruzeh 1131. Erben. 115, 214.

Star.

Sw,

a z

9,

teho
5

s.

ko208.


byy

jce,

bardzo nieliczne, albowiem, powtarzamy,

manii

Niemcy

zdobyli

krajach

to

dla

zasiedlenia

a w

niewczeniej

drugiej

samej Ger-

ziem wydar-

poowie XII

w.

sie na rozmnoenie swych osad w zabranych

pomoc, Fryzw, Flamandw, Frankw, Szwajca-

innych

Niemcw

w. niestawalo

tych Sowianom.

rw

294

wczgw.

gdy si

rnobarwna ludno,

ta

domieszk wynarodowionych Sowian, pod wpywem hierarchii

centralizacyi rzdowej zlaa w jedne mass chrzei

kocielnej

ciasko-niemieckiego motochu, wtedy dopiero niemieckie osady

pomkny

lska

si do Czech,

gdzie Saksoni

Dani wczeniej ju

w czci

Polski,

Z innych narodowoci cudzoziemskich osad

XI

do

w. nie znajdujemy.

na poudnie od Dunaju

w. nad

ab.

zaj

zdoali

Madiary

w.

Sowiaszczyznie
ledwo stanowiska

ydzi wasali si oddawna

skupowali niewolnikw, zamieszkiwali

sycha.

stach, ale o osobnych osadach ich nie

cudzoziemskie

na Pomorze,

si na ziemie Obodrytw.

parli

Sowiaszczyznie

nie

miay

mia-

ogle osady

znaczenia

wieku a jakim sposobem rozmnoyy si, o tem we

do XII

waciwem

miejscu powiemy. ^^^)

Epoki osiedlenia przed

7.

Przegld wyej
uwagi.

Osiedlenie

przytoczonych

osad

Sowiaszczyzny nad

wym

Dunajem, od Pomorza batyckiego

nane

w cigu

z nich

dugiego

bya epoka

rodw

cieli,

1-")

icy,

ice.

IV w

ab, Odr rodkoa do Karpatw, dokoi

Pierwsz^

nazwami patronymicznemi,

Drug epok

stanowi wydzielanie si

pracowa na

wasn rk,

za-

dwory, przybierajce nazwy od imion zaoy-

zakoczeniem na

Ks,

nastpne

nastrcza

osiadania rodw na ziemi do nikogo nienale-

ludzi, ktrzy zamierzaj.c

kadali wienice

w.

czasu, przedstawia trzy epoki.

cej, powstawania osad rodowych,

zakoczonemi na

azva, owa, oiv, ina^ ino, in\

dziale o wynarodowieniu.

epoka wy-

295

twarzania si posiadoci osobistej.

Nareszcie wysiedlenie ludzi

na ziemie wacicielskie, albo na pustkowia, nalece do panujcego ksicia, dla rolnictwa, lub przemysu, stanowi trzeci
osiedlenia:

bya

szemi nazwami

twarzania

to

epoka powstawania wysiokw

si posiadoci zalenej od ksicia, a take powstawapoddaczych z krajowcw cudzoziemcw.

i

mona

trzy epoki nie

epoka poprzedzaa nastpn.

epok

mnoyy

pewnym czasem, a nawet

odbywao si nie tak, aby jedna

rozgraniczy

wiekiem, albowiem osiedlenie

trzech

Przeciwnie osiedlenie dwch, nawet

mogo dokonywa si w jednym

rody

wydzielone

nich rodziny

czasie.
Kiedy si
zakaday nowe osady

rodowe, nie przeszkadzao to niektrym ludziom

rk
i

najrozmait-

od imion pospolitych przybieranemi, epoka wy-

nia osad niewolnych,

Te

epok

zakada na

sw

osady wacicielskie, a innym osadza przy swych wsiach

dworach czelad

niewolnikw, cudzoziemcw

Sowem w

kw zebran.

wego, ktre si

najdawniejszej epoce

cigno a

innych bieda-

osadnictwa rodo-

powstaway powoli wsie

dwory wacicielskie, a take wysioki. Kraj pokrywa si mnstwem osad, majcych ustrj nie jednakowy. Wszystko to dziao
si w bardzo odlege czasy, rozwijao si powoli, sigajc pocztkiem swym w tak gbok staroytno, e ju rda dziejowe
nie wystarczaj ani dla dokadnego poznania pierwotnego ustroju
do

w.

choby przyblionym sposobem naZostaje wic wzi pod rozwag stan

osiedlenia, ani dla oznaczenia,

stpstwa epok po
osiedlenia

jak

rda

wX

w.

sobie.
i

zatem

cofn si

wiekw tak

wstecz

daleko,

dziejowe pozwalaj.

Najazdy Niemcw

w. na Serbsko,

uyce

Hoboli, a jeszcze wczeniej bo od czasw Karola

W,

porzecze

na Rakusy,

samorzdy ludw sowiaskich, z gruntu wywrciy

dawny ich ustrj towarzyski. Dawniejsze posiadoci ksit
i zamonych ziemianw sowiaskich przeszy w rce zdobywcw,
zniszczywszy

ktrzy
ci,

wedug

obyczaju swego szerzyli pojcie o prawie wasno-

cakiem rne od

zdobyty kraj

poj

by wasnoci

sowiaskich.

Niemcw

oczach

panujcego, ztd ziemia

wszelkie


z niej
z

uytki niogy zostawa

w nowo

wstrzymany.

zmiany najwczeniej

jak

nieinaczej,

mnoyy

swobodnie

roz-

Dalszy ich rozwj zosta

si

dwory

wsie,

wysioki,

swym sugom na prawie feodalnem.

dotkny Serbsko miedzy Solaw a

Magdeburga, gdzie Saksoni utwierdziwszy si

okolice

Ta-

ab

r.

927,

si wyprze powstajcym Sowianom, podobnie jak si

niedali

stao na porzeczu Hoboli

szerzy si

dalej

zakadanych osadach.
Natomiast

ktre cesarze rozdawali

l<ie

posiadaniu ludzi

tego ziemi do nikogo nienalecej

mogy ju

nie stao, rody nie

rasta

Wskutek

aski panujcego.

296

Serbsku osady

wprawdzie nieco

burg,

rzadziej

niemieckich

powtarzamy,

do

ziemiach obodryckich,

koca

poprzekrcane,

w.

jednak

nosz nazwy sowiaskie,

gdzie

niegdzie

dodatkiem

dorf, przezywanie za osad od imion panw

poczo si

ywio

dopiero

niemiecki

w XI

strawi jeszcze sowiaskiej ludnoci

na nowo zabrane kraje,

w.

^^)

w.

nie

mia

ktrych

to z rzadka,

bo

samej Germanii nie

si do wylania si

osiedlenie

sowiaskie

przeywao trzeci epok, a zatem byo ju w peni rozwoju.

Do dziejw osiedlenia ziem pomorskich wyspy Rany przed
XI w. niedostaje nam rde. Dokumenty dla tych stron poczto
i

pisa po dokonaniu podboju i wprowadzeniu chrzeciastwa

w XII w., kiedy ju, po ogromnych zniszczeniach kraj by zrujnowany,

ludno spdzona

nieraz z

swych

dziedzin, siedlia

si

w miejscach bezpieczniejszych od najazdw nieprzyjaci.

atwo wic poj, e stan osiedlenia zaodrzaskiego Pomorza
w XII w. by ju inny, ni przed dwoma wiekami, a jednak
z tego co znajdujemy na wyspie Ranie w XIII w. wnioskujemy,
na nowo

osiedlenie

tej

krainy przewanie

byo

rodowe, nie wykluczajc

wszake osad wacicielskich. Ranowie, mniej wystawieni na nawrogw ni Obodryci, duej przechowali ustrj staroytny,
Obodryci za zmuszeni cigle czuwa nad obron ojczyzny od

jazdy

130)

Wyjtek

Raumer. N,

256,

stanowi zapisana

take N.

r.

268. Pobse.

974 Biendorp
Codex N. 20.

in

pago Seremode (Zyrmuny).

297

wdzierajcych si Niemcw, wczeniej rozwinli

czny, a to

powiemy

Stosunki

Ksita

monarchiczn.

wadz

dwory,

poowie

wodami,

wsie

na kraje

sw

ale

sw wadz,

ksita

v/

wa-

ornych

ludmi,

za-

w. posiadali

rozrzdzali nietylko ziemi,

e
la-

rozdarowywali klasztorom nietylko

Poddastwo byo ju rzecz

osady rodowe.

czele

Z dokumentw przekonywamy si,

w.

ale

na

czescy, stojc

wzmacniali

w.

nieograniczon.

drugiej

sami,

uwag

niepodlego.
Niemcami wczenie poznajomiy Czechw

stpw w IX

tymczasem zwrcimy

zdoay utrzyma

XI do XIV

pomorskich od

osiedleniu ziem

niej, ^*') a

owiaskie, ktre

dz

monarchi-

prowadzio do wzrostu osad wacicielskich na szkod

osad rodowych.
wieku

ustrj

zwyczajn, a jakby dawno nastao, bezporednich o tem wiado-

moci

Ale fakt zalenoci osad rodowych od ksi-

nie posiadamy.

e w X

cia wskazuje,

w. osady te straciy dawniejsze znaczenie,

ksi

czu si w prawie osady noszce nazwy patronymiczne rozdawa kocioom dla penienia ol)Owizku mynarzy,
rybakw i innych suebnych powinnoci,'^-) to osady te nie

bo jeli

niegdy osadom rodowym

w. nazwy patronymiczne oznaczay

miay ju praw

obywatelskich, ktre

przysugiway.

Zatem

ju

nietylko ludzi wolnych, ale

poddanych.

W Morawach wadza monarchiczn

jw

Awarami

Piotra

powodu cigych

wczeniej ni

bo-

Czechach

IX w. ksita z rodu Moimira rzdzili samoRocisaw mg odda w r. 863 kocioowi Sw.

jeli

w Oomucu
Niej w

"')

w.,

ew

dojrzaa, tak

wadnie.

Niemcami od VII

ks.

wszystkich ludzi do zamku

IV

miasta

Oomuca

o wynarodowieniu.

An. 993 Boleslaus II ...

contuli villam Brevnowa nomine, ant ipsnm
monasteriuin, cum orani familia et terra sufficienti, ac montem incultum ad meridiem
''-)

Schirnovnice dieto
Lubcicich silvam cum piscato-

tendentem a bivio quodam, in quo praeciduntur molares

Scochowicz
....

ribus

wo ....
Blasin

tem

Erben N.

villae
.

piscatores

De

et

alia

familia

cum

ipsa villa

. .

An. 999 Boleslaus III monasterii S. Joannis in Ostrobona, quae contulit Boleslaus dux: Wodochoty, Zajecye,

78.

autem has

villas:

Sazawa,

Sedlce,

Drazowichich, Trebani, Lahowicyh.

Myechnicy, piscatores au-

Erben. N. 85.

298

nalecych, '^^) to widocznie poddastwo wtedy ju

istniao, a gdzie

kwitn

Jeeli teraz przypomnimy,

pocztlcu

VI

ci

Durzycy

byli

nw,

ssiadami

rodowych istniay wsie

za nalece

Durzycw ju

stany posiadaczy ziemslcich,

oglnego obyczaju naro-

na Morawie,

Czechach

nad Solaw u Durzycw obok osad

dwory wacicielskie ju przed VI w.

do drugiej epoki osiedlenia osady waciciel-

istniay przed

skie

pobratymcami Czechw i.Morawia-

atwo pojmiemy,

tedy

Serbsku, tak samo jak

Skoro

dwa
i

powstawa

rozwj tych ludw

dowego,
i

istniay

w.

Morawach
osobista oddawna

wasno

byo poddastwo, tam

musiaa.

VI

niema wtpliwoci

w.,

pierwotnej epoki osiedlenia

osady rodowe

nalece do

daleko wczeniej

powstaway.

Nalece do trzeciej epoki osiedlenia

mysowe, suebne, cudzoziemskie i t, d.

dokumentach

ciem

nam

udowodniaj,

a zatem

osiedlenie

zakoczonem zostao przed nadejDla porwnania moemy wskaza na sowiaskie

dawniejsze wieki

w.

osiedlenie

wzmiankowane

przedstawiaj wszelkie cechy prawido-

w.,

wego rozwoju osadnictwa,

dokonane

wysiki, osady przelicznie

rda

Germanii, gdzie wczeniejsze

mono

przekona

sie o

dziejowe,

osiedlenia

stanie

day

sowiaskiego

VIII w.

Jake byo na wschd od Odry nad Wart i Wis? Brak

wiadectw dokumentalnych do X w. nie jest wskazwk aby
tam dziao si inaczej ni nad Moraw,
Identyi Solaw.
,

ab

czno

imion osobowych
a

nia,^^*)

An. 863. Ratis dux

1*')

Olomutici

take obyczaju

nazw miejscowych co do formy

bd

tradidit

in

dego
takie

ju

dokumentach czeskich

nie znajdujemy, ale

same jak u Polakw.

sta pocza.

brzmiepodziale

omnes homines castelliet

civitatis (Olomuc) ad ripam usque Maraue

134^

osad

die consecrationis ecclesiae sancti Petri in

per yenerabilem fratrem Kyrillum

zabudowaniu

fluvii

w. wprawdzie

Erben. N. 32.

dwiku

1
innych wzgldach imiona osobowe

Rnica w formach

i
i

, take
pospolite

twar-

byy

wymawianiu pniej dopiero wzra-


bd

gruntw,
zuje,

Wisy,

w yciu

urzdzeniu domowem, dowodnie wska-

osiedlenie rozwijao

zachodzie

do
t.

j.

299

si jednakowo na caej

Wtawy (Fuldy)
w Germanii, Czechach.
i

Czarnego

przestrzeni od

Skoro wiec na

lasu.

Morawie, osiedlenie przed-

ju w VIII w. cechy zupenego rozwoju, miao powiedzie

moemy, e nad Wis Wart osady wacicielskie poddacze take przed VIII w. kwitny, a zatem nalece do dawniejstawia

szej

epoki osady rodowe wczeniej jeszcze wzrastay, pocztkiem

gbok

swym sigajc w
Tu zapewno

staroytno.

czytelnik zechciaby, oprcz

logicznych wnio-

mie jeszcze inne dowody, dla owiecenia kwestyi ywo

narodowo nasz obchodzcej? Gdy jednak dzieje milcz zupeskw,

na ziemiach polskich przed

nie o genezie osadnictwa

woamy

w., przy-

na pomoc wiadomoci geograficzne Ptolemeusa.

w opisie Germanii, cigncej si weRenu do Wisy, wyliczy mnstwo miast, ktrych

dugociami geograficznemi oznaczy.
pooenie szerokociami
Geograf aleksandryjski

dug

niego od

Niedokadno
kw nazw

pisowni, tudzie mylne

wymawianie

ustach Gre-

cudzoziemskich, uczyniy niepodobiestwem

odgadn

nazwy wszystkich miast ptolemeusowych. Niektre jednak pooeniem geograficznem i brzmieniem zwracaj na si szczegln

uwag.

Brodentia,

tak:

teraz Furt,

po czesku Brd nad

Kub w Bawaryi, Lugidunum, ugnica, teraz Lignica

w lsku, K a s a teraz Kalisz nad Prosn uderzajcym sposobem przekonywaj, e ju w II w. przodkowie nasi dawali osadom nazwy stosowne do miejscowoci, tak dokadnie, e dzi
r.

1 i

jeszcze

powysze nazwy

nietylko

zrozumiae

potocznej

wic w

II

w. na ziemiach polskich istniay osady

pograficznemi

^^^)

oczywicie,

nazwami

osady wacicielskie jako

w Morawach,

rzeczywicie stare

to-

starsze,

uwag: Eburanuin
wedug Brandla mona wykada na bahnate misto"
Brno (Briin), wedug mowy miejscowej, ley na luze" Asanka-

*^) Oprcz przytoczonych nazw Ptolemeusa, zwracaj

Brno

mo-

charakterowi miejscowoci odpowiadaj zupenie. Skoro

wie, ale

ktre

300

swym

a tern bardziej osady rodowe jako jeszcze starsze pocztkiem

sigaj w przedchrystusowe

By moe

czasy.

wyda si komu
wanej kwestyi jak ustrj

przytoczenie kilku osad

statecznem dla rozwizania tak

ctwa na ziemiach polskich

pierwsze po Chr. wieki.

jc wtpliwo w tym wzgldzie

spieszymy

niedoosadni-

Uprzedza-

objanieniem,

obecnej kwestyi jedna nazwa Kalisza jest rozstrzygajc.

Al-

bowiem dopki przekonani jestemy, e nazwa Kalisza pochodzi

od kaliska, oznaczajcego w mowie polskiej boto, bagnisko, e

lea na

Kalisz ptolemeusowy

drodze,

midzy

samymi stopniami geograficznemi co

nazwa Kalisz

onym

bya wyjtkow,

nie

nad botami, czego

porzeczach Noteci

e w

dzi,

II w,

'^*!)

a udzielaa

si osadom poo-

przykady dotd znajdujemy na

liczne

Warty

kaliskami, pod tymi

teraniejszy Kalisz

dopty nie przestaniemy twier-

na porzeczu Warty wznosiy si osady, ktrym

przodkowie nasi nadawali nazwy stosownie do charakteru miej-

scowoci,

podobne osady zakadali

ludzie wysiedleni

osad

rodowych, ktre wczeniej powstaway u plemion dokadnie przez

Ptolemeusa

Tacyta wyliczonych.

innych pisarzy o

wielu

Wis

przez

zasiedleniu

swewskie

ludy

liczne

wtpliwo wzgldem

wszelka

W obec

istnienia

wiadectw tych dwch

kraju

nad Odr,

(Sowiaskie)

w owe

^^'^),

Wart
znika

czasy staych osad

Nazwa Kalisza niezbitym sposobem wskazuje do jakiej

narodowoci naleay te osady do jakiej epoki osiedlenia odnie
ludzkich.

je

wypada. ^^*)

Oomuniec
g

ktry

= Brd w

Sku

Um.

1876

g o n
s.

w.

by

24).

Wyej.

15')

Wyej

Czy

nie pewniej

Ks.

I.

ks.

125,

Budor
i centrem upy
w a = nin, Askaukalis =Osie]sk,
w Prusach Zachodnich (Pamitnik Ak.

znakomitym grodem

Sazaw S

wedug N. Sadowskiego

136)

138)

ju w IX

Czechach nad

t i

d a

Czersk

bdzie Skurcz?

159.

I.

Jeliby krytyka zechciaa twierdzenie moje posdzi o bezzasadno lub

wszystko co powiedziaem o nadowie,

brak dowodw, powinna by najprzd

zwie Kalisza nie daje si usprawiedliwi, mianowicie,

od kaliska, nie

jest

polsk,

Kalisz Ptolemeusa nie

nazwa Kalisza

lea

nie pochodzi

nad kaliskiem,

mn-

;oi

10.

Grody
1.

Miasta.

Staroytno grodw,

ich ustrj

rnica od

miast.

Wrodzona Sowianom towarzyszko, poczucie potrzeby grozaatwiania

sie dla sprawowania obrzdw religijnych
potrzeb oglnych a take konieczno obrony od nieprzyjaci,
rozwiny w gbokiej staroytnoci obyczaj wznoszenia grodw,
madzenia

ustrj ktrych

stosowa

do potrzeb

sie

miejscowoci.

Najdawniejsz o grodach wzmiank

wiasku

znajdujemy

pisanych.,

pomnikach po so-

legendach o grodach moraw-

Metodego

skich za czasw apostoa S.

wiono grad, hrad,

w IX

czego widocznie,

Wwczas m-

w.')

pierwotna nazwa po-

wstaa od o g r a d y t. j. ogrodzenia drewnianym czstokoem, lub

potem. Zatem pierwotnie grodem zwao si miejsce ogrodzone.
Ale wiadectwa dziejowe

scu przekonywaj,

zabytki przeszoci pozostae na miej-

od najdawniejszych czasw grody okopy-

wano gbokimi rowami

waem.

otaczano

Podrnik

wieku

Ibrahim-ibn-Jakob, zwiedziwszy pnocno-zachodni Sowiaszczy-

zn

przed

r.

Wedug

sowiaskich.

nam ciekawy

podaje

965,

grodw

opis wznoszenia

powieci,

jego

Sowianie,

zamierzajc

wybierali miejscowo obfit w wod i trzcin,

okrge, lub czworoktne miejsce, ktre okopywali rowem, a wyrzucon z niego na wa ziemi ubijali na ksztat ciany.

wznie warowni,

oznaczali

stwo Kaliszw

innych, od pierwiastku

powstaych nazw, udzielaj

na wyynach, a nie nad botami pooonym. Nie atwa

lennicy hypotezy o napywie Sowian na ziemie polskie

powiedzie

musz

')

ywot w.

sprawa!

w VI

czy

poruczi jemu wsie cerkwi

rasti

Metodego.

uczenie bozie

sie

w.

co

przecie

odtwo-

baamuctwa, sprawujcego zamt

Sowiaszczyzny.
striniky

wo

wsiech h

strinicy mnoziti

Bielowski M. P,

I.

io6.

si

a d

e c h.

wsiech

osadom

jednak zwo-

dla usprawiedliwienia

rzeniu pierwotnych dziejw Polski

dnie welmi naczt

to

Ot tohoe

hradjech.

wa

pki

doszed do zamierzonej wysokoci.

nie

bram

rzdzali

302

Chocia takowy

most drewniany.-)

Potem

przy-

opis stosuje

si do Pomorza, gdzie wedug Ibrahima wielka twierdza ksicia

Nakuna Welihrad zbudowana zostaa na jeziorze, mnstwo jednak
wypadkw wiadczy, e podobnie, dziao si w innych miejscoi

wociach.

Czechw Lewy-hradec, Budesz,

Libuszin, Tetin, Zbe-

czno zbudowane zostay na wyspach, lub pwyspach; Korenica

na wyspie Ranie leaa

cieka do

jedna

niej

wrd niedostpnych bot, tak

Bona u Wgrw,

prowadzia.

tylko

Racibor

u Poabw, Zwierin, Dubin, Malchw u Obodrytw, Wolin u Po-

morzanw, Hobolin (Hawelberg), Brandenburg, Podstp

witynia Radogost leay na wyspach

i

bot, czego lady po

Zamek Bolesawa
dnicy.^)

pwyspach

sawna

obronnej

W uycach grody wznoszono wrd niedostpnych

miejscowoci.

trzsawisk

Chr.

dolinie

zbudowany

Gdzie bot, trzsawisk

grody wznoszono na skaach

by

Sprewi dotd trwaj.

na ostrowiu jeziora Le-

rozlewu

wd brakowao, tam

grach, a gdzie

tych nie stao,

wybierano dla atwiejszej obrony miejscowo przynajmniej

strony

dnj

nie

miay dwojakie
i

dostpn.

Tym

znaczenie: raz jako miejsce

powtre jako warownie

suce

z je-

sposobem grody sowiaskie

za

zgromadze ludowych

przytuek dla okolicznych

mieszkacw w razie napadu nieprzyjaci.

Grody stanowiy wyran rnic osiedlenia sowiaskiego
od niemieckiego, wiadomo bowiem, e Niemcy ani grodw na
wzr sowiaskich ani miast na wzr rzymskich wcale nie mieli
a do XII w.*) Dopki wic w Germanii znajdujemy do XII w.
grody, dopty i siedziby Sowian sigay. Zdobywszy w VI w.
,

2)

Kunik. IhBtCTia A.i-BeKpn. 48.

')

Sokoowski Maryan.

Ruiny na Ostrowie Lednicy,

Pamitnik Akad, Um.

187. T. III.
"*)

von

Nur

allen

Stadte und unterschied sich dadurch

Wiedzia ju o tern Tacyt
Landau Territorien 259
Germanowie nie maj adnych miast i cierpie nawet nie
sob si stykay. Germania 16.

das alte Germanien hatte keine

seinen

Nachbarn.

mwic: wiadomo jest, e

zwykli, aby ich domy z

mnstwo grodw

poudniowej

wschodniej Germanii, Niemcy

urzdy administracyjne, niektre obwarowywali

Frankw
Wochw, w innych pozwalali osiada
z pomoc
zaprowadza porzdki municyprzymysowcom zagranicznym
palne, do ktrych sami Niemcy bardzo powoli przyzwyczajali si.
wypadki stary lady mnstwa sowiaskich grodw w GerCzas
manii, a jednak z pomnikw dziejowych dostrzegamy cho w skaleczonych formach, nie mao nazw przypominajcych sowiaskie
pochodzenie teraniejszych miast niemieckich. Wyliczymy gwniejsze. Babenberg r. 866 we Frankonii teraz Bamberg,'^)
Vi e ret nad Mohanem r. 911,*) Kr u no i Kran a w okolicy
stanowili

nich

grnego Mohanu");

tame Trebgost

cokolwiek na wschd

686 castellura

cyj

ksit

'')

w Sosnach (Waldsassen) syn ju

Wirtzburch (Marienberg) by rezyden-

Ztd
r.

staroytna warownia.

turyngskich. Inszy z prawej strony

Mohanu

r c-

burg zaszczycony zosta zaoeniem w nim biskupstwa r. 741.

E ber aha (Burgebrach) w gau Wolkfeld w X w.; Hohenburg r. 788 Karleburg r. 718 dwie twierdze (castrum) na
H o m o e (castrum Hamulo) r. 716, Salce
porzeczu Mohanu
i

Swinobrod

castrum

714,

Ban z a

castellum

przekrcano

1071

(Swinofurt)

79 1

i 1 i

ce

r.

800

mnstwo innych, nazwy ktrych po-

zakoczeniem na b u

r g.^*)

W Turyngii

Saa

fe

W. mia obok siebie serbski grd,'")

S u c a niedaleko Koburga by nie tylko grodem w XI w., ale
i burgwardem okolicy. '')
Do najdawniejszych jednak najbardziej synnych grodw nalea bezwtpienia Er furt (Jarobrod),
Solaw

nad

za czasw Karola

*)

An. 973.
An. 911.

civitas

in

Papinberc.

loco Fihuriod nuncupato... una

Erben. Reg. N. 59.

Castellum Crusni. Thietmar pod r. 1003.

cum

ceteris Sclavienis

oppidis

illuc juste conspicientibus.

')

wyej

16, 3 cyt.

Urbs Crana. Thiemar pod

^)

Castrum vetus Trebgast.

*)

tych grodach

wyej

a.

17,

r.

(lib.

V.

21.) inne

c.

objanienia

1003. (V. 23.) teraz Kronach.

1143 Landau. Terr. 272.

2.

'*')

Schultes. Gesch. des Fiirstenthums Sachsen

^*)

Burgwarda Suiza 1040, Landau.

Territ. 276.

Coburg

Saalfeld

s.

2.


o ktrym

poganw

rolnikw. ^^)

. Bonifacy pisa,

741

r.

-^

304

ju niegdy by miastem
ju w pocztku

wzniesiono

Erfurcie

VII w. koci . Piotra najdawniejszy we wscliodniej Germanii,

zabudowanie

za

kowy, wskazuje,

domy stany na

niemieckie

szych sowiaskich

Yuigsezi,

lica

Vuihi

niej

ksztacie pod-

miejscu dawniej-

wzrastao wedug pierwotnego

Na pnoc od Erfurtu leaa oko-

Burzyska

Hemy

'przeciw ujcia

do

Unstruty

r.

zwany. ^^)

998 civitas

r.

miasto

ksztatu grodu sowiaskiego.

grd

wygitych

miasta przy ulicach

w VI

opanowanym
znajdujemy mnstwo dawnych grodw sowiaskich, ktre Niemcy
dziale

po swojemu przezwawszy,

Grody
z

te

na siedlisko

obrcili

w.

wadz

warownie.

wyliczylimy wyej, ^*) a tu przypomnimy tylko waniej-

Quitilingaburg r.
domu saskiego w X XI

sze

Saxonw

przez

929

civitas,^"'')

rezydencyja cesarzw

Merseburg

w.,

(Mieybr) nad

Solawa rezydencya Henryka Ptasznika, ktry murami grd ten

opatrzy,^*)

Magdeburg

stolicy cesarskiej

wiaszczyzny,

arcybiskupa dla majcej

Pelda

ksit

w 929

(Paliti)

civitas

niemieckich na sejmy

Zamek

Da

jeliby

So-

ochrzczonej
r.

zwana,

bya

968

miej-

przytomnoci cesa-

burgwardem tegoi nazwiska,

mnstwo innych a pod Hanower

na pnoc od gr Harcu, oraz

Hamburg.

do godnoci

rzw odbywane.

by

Wanclewo Holdeslewo syny w

jako burgwardy,

scem zjazdw

podniesiony za Ottona

da wiar

kronikarzom polskim

grodw sowiaskich wypadaoby

Brem

zaliczy.

tedy do

Jako ostatni

punkt powiadczajcy rozpowszechnienie niegdy grodw a do

brzegw morskich, znajdujemy koo Kukshawen dotd istniejcy
Groden.
*-)
''')

Erphesfurt
Civitas

Landesgesch. Urkundcnbuch

grd

okolica

jam olim urbs paganorum rusticonim. Epistoa

fuit

Vuihi in provincia
trudno

II.

s.

38.

Uuigsezi

Jak

1^)

Wyej 17. 2.
Erath. Codex dipl. Quedlinburg.

i^J

Thietmar.

")

sie

odgadn.

Chro.

I.

cap.

10. p.

2.

S. Bonif.

Wenck. Hess.
zway po slowiasku wzmiankowane
in

Turingia

a.

998.

305

Mnstwo grodw w poudniowej i wschodniej Germanii wyranie wiadcz, e osadnictwo sowiaskie w tycli stronach byo
od niemieckiego, albowiem jeliby Sowianie, jak

wczeniejsze

niektrym badaczom

wydao

na ziemiach

byli kolonistami

sie,

jakime sposobem Niemcy pozwoliliby przybyszom nietylko kraj cay napeni swojemi osadami, ale i warowne
gjody powznosi?
Nie majc wasnych miast, ksita i cesarze niemieccy mcdlili sie w zdobytych grodach sowiaskich i w nich rezydencye
niemieckich,

?w

to

urzdzali.

miaa

ktra

Jak'

ganieniera dynastyi Karlowingw,

dziedziczne

swe posiadoci nad Renem

X w.

krlowie niemieccy od pocztku

Walislewie, Kwedlinburgu

ie

czegoby za pewno

przesiaduj

Magdeburgu, Polde

gdyby

zrobili,

powoli

ywiow

rnoplemiennych

Francyi,

Merseburg^u,
Mirainlewie.

mieli lepsze miasta

Ale wzrost miast niemieckich nasta pniej

ckie.

we

niemie-

a jak

si

miasta te skaday, niech za

przykad posuy Hannower, wedug sprawozdania Obermullera.

Osada,

z ktrej

mia powsta Hannower,

'

formie h o e n

Hannower

r.

Bdc

w e r.

dworem

dawniej

zabudowany

58 zosta

stkie miasta niemieckie, tak

jakiego rodzaju ludnoci.

w.

zwaa si

nazwa miasta pierwotnie zjawia si

Tigis-lehe, 7 a teraniejsza

czyli

kury,

rozszerzony. Jak wszy-

Hannower powsta

napywu

tro-

Najprzd z okolicznego ludu ktry

pocztkowo by ,.wendskiej rasy," powtre z rzemielnikw:

powrnikw i miednikw, z wdrownych Wochw,
Tuskw, Czechw i Cyganw,
potrzecie z domowych ludzi
waciciela ziemi, grafa. Ci domownicy po wikszej czci byli
z niewolnikw ciemnej skry i ryowosych Sweww, wojowni-

kowali,

kw. Nakoniec

graf, czy rycerz

stojcy na czele regimentu, spro-

wadza cudzoziemskich kupcw, handlarzy

Wedug

chrzeciaskich
danymi.

Tom

jest

nazwa

skr

r.

1877.

2 Hefi 62,

20

nad

celtycka, z czasw

oznacza miejsce pobytu urzdnika zawiadujcego Lassami,

Sacken nnd Sachsen.

IL

Tigis-lehe

Obenniillera

sukien

przed-

t. j.

pod-

Renu

przed

najciem Rzymian.

Flandryi,

rym gospodarzc

wyrb tych przedmiotw kwitn ju

Z takiego zlewku rnoplemiennych

gdzie

rzemielnikw, kupcw

3o6

niewolnikw wzrasta Hannower,

wznieli jedno

Sasi

kt-

celniejszych miast nie-

mieckich.^^)

Wczesne opanowanie ziem sowiaskich

Niemcw, zakryo przed nami pierwotny

Germanii przez

grodw na

ustrj

za-

chd od aby, Solawy

gr czeskich pooonych. Niektre
wszake wiadomoci rzucaj cokolwiek wiata na bardzo odlestaroytno grodw. Wspomnielimy wyej, e wedug listu
i

g
w.

grodw

grodem poganw rolnikw.

Z innego

ludno pogaska

okoliczna

nieprzyjaci uciekaa do Erfurtu

i

w 741 pisanego, Erfurt

by ju niegdy przedtem

Bonifacego do papiea Zachariasza

liczy sie do staroytnych

r.

rda dowiadujemy

sie,

(sowiaska), podczas napadw

,

gdzie o ksie czarnego chleba

ciasnocie przez wiele dni oczekiwaa,

zgromadzone siy

drog do domu.^") Jasno wiec,

by grodem warownym w razie niebezpieczestwa

ziemianw przemoc otworz im

e Erfurt
suy za przytuek
dlonej

w
ale

tem miejscu

ludnoci sowiaskiej, gsto

do XIII w.

sowiaskie

inne grody

miay,

okolicznej

pod rzdem Frankw

osie-

Niema zatem wtpliwoci,

Germanii podobne przeznaczenie

i

Niemcw

epoce od VI do

przeksztacay si na miai powoli

Tymczasem w niepodlegej Sowiaszczynie grody

XII w. straciy dawne cechy

sta niemieckie.

'8)

Obermiiller,

tame

str.

manij osiedlon ju przedtem

60

72. Bdc

przez inne ludy

przekonany,

znajdujc w

niej

Niemcy zajli Gerjawne lady osie-

nazwy miejscowe, dawniejsze

dlenia sowiaskiego, Obermiiller usiuje dowie,
od przybycia Niemcw, s utworem Keltw. Z calj nauki professora wiedeskiego
jeli pierwotne osiedlenie Germanii nie byo niemieckie, nieche bdzie
wypada,

sowiaskie

celtyckie, byle nie

';

nunquam

in vita Gregorii (Wenck. Hess. Land. Gesch. II, 237) nonpaganorum persecutionem et metum mortis cum populo simul in

Ludgerus
viciniam

civitatem fugere,

ibiue

lecta multitudine sua

in

cives

atro

pane

manu

ses nur auf Erfurt beziehen.

et angustiis

per plures dies habitare, donec col-

validiore eos iterum eifugarent."

Landau. Terr. 275.

Es kann

sich die-


zachowyway dawne
madzia

dla narady o

czci

pana lub ksicia

okoliczna

skadania

sprawach oglnych

Z tego powodu

piectwa.

W nich

znaczenie.

oddawania

sie dla

307

lecz

ofiar

ludno

przemysu

nie dla

grodach oprcz chramu

jakichkolwiek

domw

gro-

bogom, tudzie

dworu

ku2u-

publicznych, innych

budynkw nie byo. Grody w czasie pokoju po wikszej czci

stay pustk, co podawao nieraz Danom i Niemcom powd do
napadw na pograniczne sowiaskie grody.-'') Za to podczas
wojny ludno okoliczna z onami dziemi sugami bydem
wszelkiemi ruchomociami
ktrych nie zdoaa zakopa do
,

ziemi, spieszya do grodu

tam

natoku, znoszc wszelkie

przykroci, oczekiwaa bezpiecznej pory dla powrotu do domu.*')

Z tego widzimy,
lawy

aby,

tak

e
i

jak

na wschd od So-

Germanii na ziemiach sowiaskich ustrj

przeznaczenie grodw,

w Sowiaszczynie
wedug

grodem zwao

pierwotnego obyczaju jednakowe

miejsce obwarowane,
okolicznej ludnoci
w potrzebach oglnych, albo za przytuek w czasie napadu nieprzyjaci, lecz nie dla kupierzemios.
c t w a

byy

t.

j.

suce

sie

zgromadze

dla

Grody staroytne, ksice, stoeczne.

2.

Do najbardziej staroytnych wypada

zwami my tologicznemi. D e w n nad

*^)

na

Wedug

Arkon

Saxona gramatyka,

spali

ja

pobi

ludzi

ab

raz

zaliczy grody

udao

(pod grodem

sie

przed

r.

805

Duczykom napa

osiadych)

na-

Ma-

znienacka

poniewa warownia

bya pust

i bezludn: tylko
zapory i zamki broniy j.*^ Inny raz Duczycy napadszy na Roztoki nie znaleli w nich nikogo: grd sta pustk. Inny znowii raz
podpynwszy pod Wolin, Danowie zajli warowni bez oporu, poniewa bya pust.
-')
Podczas zawojowania Rany r. 1168 krl Waldemar zbliy si do Korenicy ktra w czasie pokoju staa bezludn, a z powodu wojny zostaa zabudowana
trzypitrowymi domami. Ciba bya straszna, smrd okropny, trzyma si byo niepodobiestwem, albowiem jeliby ogie dotkn jednego domu, wszystkoby spono;

obleni podda si
s,

musieli."

Saxo. Gram.

Danorum

historia

edit.

1534

i6i na odwrocie.

20

lib.

XIV.

gdeburgiem przezwany, musia

wybra

Karol 'W.

3o8

ten grd na

mie oddawna wzito, kiedy

siedlisl^o wielkorzdzcy
gwna
i

Wedug

twierdz pograniczn przeciw Sowianom.-")

w Magdeburgu

sta na wozie

badaczy

bawan do Wenery podobny Diew

zwany, dla czego vSowianie grd od imienia bogini Diewinem

nazwali.-^)

po niemiecku Deben, Theben

cie,

Belli,

nazw take

przybra

w Morawach

nad

Dyja

r.

Sowaczyznie,

D
Wtaw.

Wyszegradu czeskiego za

podania notariusza

Di

Diewy;^*)

bogini

synny

twierdza ksicia Roscisawa.-^)

wedug

od

presburgskim komita-

win

w IX w. jako nieprzystpna
e w n na wzgrzu przeciw

Nazwa

podaa

tego Diewina

powd do utworzenia bani o wojnie dziewiczej w Czechach.-**)

Wicej grodw podobnej nazwy nie znajdujemy, ale e w staroytnoci byo ich wiele to nie ulega wtpliwoci. Dotd w rnych miejscowociach znajdujemy osady z nazwami od wyrazu
diewa pochodzcemi,^^) w liczbie ich miasto w Morawach D wice po niemiecku Maidburg, ktre ju we XIII w. liczyo si
starym grodem.-^) Do kategoryi grodw z nazwami mytologi,

'^-)

Magadoburg praevideat

Ad.

Aito.

Capitulare

Sacra Morav. histor.

s.

53, Inni

Diew z Siw, yw, Hanusz.

dug poda posg Wenery mia
a

Magni de 805

Caroli

Raumer Reg. N. 44; Wigger. Meklenb. Annal. s. 7.

-")
Siniillimum Yeneris in curru stantis cum tribus
gdeburgi, quam urbem ab hac Dea Slavoni olim D e w e n

gratiis

idolum fuerat Ma-

vocabant. Strzedowsky in

podobnie powtarzali identyfikujc Wenere

Diewa,

Die Wissenschaft des Slavischen Mythus 280.

sta

Magdeburgu

an.

jeszcze

za czasw

We-

Rzymian,

podobno przez Karola W., a wedug innych przez Hunnw, czy przez
Sowian, czy wreszcie nie wiadomo przez kogo. Szeroko o lem pisa w pocztku XVIII
wieku. Abraham Frenzel. De diis Soraborum. Hoffmann Ser, rer. Lus. II. s, 153.
zburzony

-*)

Belli Notar.

Hung.

II.

p.

252.

Nomen cert

a puella (Devoina) est. Slavi

Yenerem Deam in virginis cultam simulacro

Dviiia seu Deva nuncupabant. Hanusz jak wyej 280.
cert

prisci

-^)

illi

ac

genliles

Civitas quae lingua

gentis

illius

Dov

n a

id est

puella

Devoina,

dicitur.

Annal

Fuld. ad 864,
2^)

Devin,

oppidum natura

chach najciekawsze sprawy

2

r z e

')

2S)

loci

firmum. Cosmas.

poda w rymach

walce dziewiczej

Cze-

Dalimil. Kronika Czeska.

D z e V n, wie w Bocheskim, Dziewa w Inowrocawskim, Dziewiew Wgrowiecldm, Dziewczagra w Lublinieckim.

i

Brandl, Kniha.

s.

280.

309

w ktrym Otto I zaoy

Mogilino wzmiankowane
biskupstwo r. gS, lutrobogprzez Thietmara w pocztku XI w.,-*) Babin na Babieli gcznemi zaliczy wypada

yc

(Cicae)

Bambergiem przezwany.^")

rach, pniej

Ze wzrostem wadzy

ksicej

ecznych nad inne, wchodzio

grodw

wywyszeniem grodw

Sgg

1 i

przez Bawarw.^-)

r.

sto-

obyczaj mianowanie podobnych

g r a d nad
arcy biskupstwa sowiaskiego w IX

szcztem

We

wyszymi.

wielkimi,

ksica

1 i

r.

Moraw,

w.^')

ad

stolica

zburzony ze

w X

w. sto-

yNakuna ksicia Obodryckiego, teraz Meklenburg.-'^)

od
chruzwany
Chwrasten,^*)
szegrad nad Wtaw, pierwotnie

lica

stu,

t.

dbnika,

j.

moe

ale sta wszy

Kroka, zosta

23)

Mogelini (IV,

'*)

Banr.berg.

h.

u/.ore Alberti comitis

'*)

christianitas.

^)

Moraw

stosunku

mons Babae
.

AVyszegrad

nad

a Baba Ottonis ducis Saxonis

Hanusz I. c. 338.
:

juxta Vueligrad

filia

atque

ubi coepit

Erben. Reg. N. 97.

Pooenie Weligradu dotd

by

do innych grodw wyszym,

1030 ksi2e Bracislaw cynil nadanie

r.

Libuszy,*"*)

(VI, 24.)

4), lutriboc
e.

ksiny

stolic

Altior ciyitas."

Bambergensis

to

ostatecznie nieudowodnione.

e lea

nad rzek

niewtpliwe, ale czy tam gdzie teraniejsze Uherskie hradiszte? Porw.

Prawo

Ireczek Slovan.

cytata i Annal. fulde.

'')

Kozma- wyrzek

jak

czyli

si

Meklenburg

I,

61.

wyej

Brandl. Kniha
15, 3. g.

132,

304.

Morawianie,

s.

zburzeniu Welihradu

86.

pismach XI, XII w. zwano Mikilinbuig, a chocia polscy

kronikarze zwali go Magnopolisem, nie zwracano na to uwagi, mniemajc,

nazwa

Mikuy pochodzi. Tymczasem w arabskim zapisku Ibrahima-ben- Jakba, ktry

bawi w Magdeburgu przed r. 965 orientalici znaleli twierdze ksicia Nakuna
Gran, Akademicy petersburgscy pp. Kunik i Roen mniemali, e monaby czyta
Grad, ale na udowodnienie tego dowodw nie znaleli (Obacz. IIsBtCTLa Aj-BeKpu
od

Badajc

kwestye uczony holender de Goeje przyszed do przekonania,

s.

104),

arabskim tekcie Al-Bekri wypada czyta:

te

Vili-Grad.

Przyzwalajc na konjekture de -Goeje, wiadomy lingwista profesor V. Jagicz zrobi uwag,

wedug
waciwoci mowy polabekich Sowian, wypada poprawi Veli-Grad, i
zawdziczajc uczonemu holendrowi, mamy odkryt w r. 1880 prawdziw nazw Weli-

e
e

gradu, przekrconego w
T. V.

s.

**)

Meklenburg.

Arch.

f.

Slavische

Philol.

quam moderni nuncupant Wissegrad, tunc ab

nomen Hurasten. Cosma.
Lubusine otnC >date siedle... svete Wysegrade. Pie o Sdzie Luboszy.

Urbs

in rupe inter arbusta,

arbustis traserant
*';

Mikilinburg,

168.

Dunajem

3IO

niegdy rezydencyja krlw

ruiny zamku znakomitego ze swej piknoci

komitacie peszteskim

wgierskich,^"')

Wyszegrad nad Wisa z lewej strony, zrujnowany

Wyszegrd nad Wis, przeciw ujcia Bzury,^*^)
nazw sw przypomina, e by niegdy wyszym nad ssiedniemi
grody. Wyszegrad pod Kijowem wiadomy jako rezydencyja
ogromu.

w XV

w.,'^')

ksiny

Olgi

w.,

pniej dwr Wodzimirza

Grody zamieszkae przez

czenie
r.

kraju

zaszczycano

Parsant poczytany

caego

Pomorza."*^)

Regia) pierwotna

by

ksit,

albo

I.^^)

majce donone

zna-

Biaygrd

nad

mianem biaych.

za krlewskie miasto,'*'') za zespolenie

Biaygrd

midzy Dunajem

krlw wgierskich."*-)

stolica

chorwacki, nad morzem Adryatyckiem u

Rab (Alba
Biaygrd
a

Wochw

zwany Zara-

koronacy krla Kolomana

Biegrad nad Dunajem w VII w. siedlisko wielr. 1102.*^)
korzdcy imperatora wschodniego,^*) teraz stolica krle wstwa serb-

vecchia, krlewski grd, zaszczycony

Biegrad

skiego.

siedmiogrodzki (Alba transsylvana) teraz

Po niemiecku Plintenburg. Zaraski, Imiona geogr. 158.

Warownia pomorska miedzy Bydgoszczem a wieciem, ktra zdobywa
Bolesaw Krzywousty. Gallus III, 26. Wskazwki o pooeniu tego Wyszegradu
3)

3')

zebra Roeppel. Dzieje Polski, dodatek jedynasty.

S8)
Przez Krzyakw nazwany Hohenburg. Zaraski. Imiona geogr
39)
Nestor u Bielowskiego. M. P. I, 602, 622.

Ad

^'^)

lus.

II,

urbem regiam
M. P.

22. Bielowski

et
I,

egregiam

pervenisset (Bolezlaus), Gal-

443.

In medio terrae civitatem

41)

Albam nomine

75.

Albam obsidendam adeamus. Adveniens itaque

terrae medium reputatur. Gallus II, 39.

Bolezlaus ad urbem, quae quasi centrum

Bielowski M. P.
*2)

rozumia cay

kraj

siego u Lelewela.
43)

nazw
r.

I,

Wedug

454.

Edrisiego Belgraba"

od Bawaryi na wschd
Pol.

Wiek. Sred.

II.

s.

Karyntyi, pod

ktr

ten arabski geograt

do Dunaju. Porw.

Krajobraz Edii-

378.

Pierwsza wzmianka o tym Biatogrodzie u Konstantego Porfirogenity, pod

petem w dokumentach chorwatskich pod r. 1076, nareszcie

B/l)'paduv,

102 Colomanus rex coronatus

fuit

Belgradi supra

wicz Sakciski. Jura Regni Croatiae. T.

I,

mar

KukuleMa-

in urbe regia.

dokumenty pod wskazanemi

latami.

I. 317; Szafarzyk Star. Sw. 34. s, 312.

Konstantego Porfirogenity Bekypada". Bielowski. M. P.

ciejowski His. Praw. Slow.

")

I,

31, 47.

Karlsburg,

w XI

Stefana krla wgierskiego

stolica

w.'**)

g r a d pod Kijowem w X w. dwr ksicia Wodzimirza I.**) Zapewne B a y g r d teraz wie w okrgu Lborgskim na Pomorzu*") mia niegdy wysze nad ssiednie grody znaczenie, bo
i

u Sowian przymiotnik

przyrasta do pojcia o piknoci,**)

czy

wyszoci, gdy tymczasem wyraz czarny

szlachetnoci,

si

biay

z pojciem o niszoci, prostocie, nikczemnoci.*^)

Grody zwane starymi szczyciy si nietylko staroci, ale

znaczeniem. Starogrd nad zatok morsk, gwny grd

Wgrw,
a

mia

zaoenie

by

prawdopodobnie

wysze nad ssiednie

znaczenie

ksit,"**)

miejscowycli

stolic

nim pierwszego biskupstwa

dla

grody, wskazuje to

Sowian pomorskich

(okoo 952 r.) Aldenburgskiem zwanego. Starogrd na Pomorzu Zaodrzaskiem niedaleko Doleskiego jeziora, Staro-

grd

na Pomorzu

strony

W isy

tej

pod

Starogrd
Gdaskiem Starogrd z prawej
prawej strony Odry,

dzieje

swe

przedchrzeciaskiej.

epoki

Tylko nazwy ich oddawna wiadome wiadcz,

XII

byy

w. grody te

In ipsa regalis sedis

**;

Bielowski M.

Polska.
dzie: ad

Albam

P.

I,

civitate,

506),

tran=sylvanam

- ropojTj,

starymi

r.

wedug

M. P.

I.

Nestora. Bielowski M. P.

Bjelgarda po kaszubska, Belgard po niemiecku.

Wedug

epoce

*)

^'^)

622, 668.

Cenowa.

Skarb Kaszeb-

39.

Thietmara: Belogori, qaod pulcher mons dicitur. (Chro.

C.zer=-lud

prosty, zgraja,

czomaja dusza

Aldinborg

Tam

si-

507.
I,

VI.

c.

czornyj narod

38; Belekncgini, id est pulchra domina, sclavonice dicta. Thietmar. VIII,

plebs,

objanienie o jakim Bialogrodzie rzecz

1030. Bielowski.

^')

**)

quae Alba nuncupatur. (Kronika Wgiersko-

a dalej

Bt-fb

mwe

wic pocztkiem swym

**)

skoslowinskje

strony

skrywaj

rzeki, ^^)

z lewej

civitas

nikczemny

w
i

t.

mowie

rosyjskiej

3.

d.

magna Slavonim, qui Waigri

dicuntur.

Landau Terr 284.

miao sta miasto Chemno zaoone r. 1232,

prieniesione w r. 1253 na to miejsce, gdzie dzi ley, a stare miasto otrzymao nazw Starygrd, po niemiecku Altenhaus. Zaraski. Imiona geograf, sowiaskie
s. 31.
Ale w XIII w. fundacyja miast zwao si nie zbudowanie nowego miasta,
a obdarzenie prawem miejskiem dawniejszych osad, szczeglnie grodw. Zatem zaoenie Chemna, jako osady, grodu, wypada odnie do bardziej odlegych wiekw.
5")

gdzie teraz Starogrd


w odleg

gaj

przeszo.-^-)

nazwy starych grodw

nych powodw:

312

W innych czciach Sowiaszczyzny

czyy

si

nazwami przybieranemi

Stara-Rusa, Starodub

d.,-^^)

t.

albo

z r-

skryy si

w Saksonii. Obok starych

powstay Nowo- grody, ale w Pnocno -Zachodniej Sowiaszczyznie z wiadomych kilku Nowogrodw,-^'') aden nie wznis
si do takiego znaczenia, jakie los udzieli na Rusi Nowogrodowi
pod innemi nazwiskami, jak Altenburg

siewierskiemu
jeziorem

dziy

Ilmen.''^)

uycie nazwy nowych

miast,

Grody gwne

3.

Wedug
u Obodrytw
u

Nowogrodowi Wielkiemu nad

Od XIII w. zamiast nowych grodw, wcho-

a bardziej jeszcze

Hobolanw

grdki, grodziszcza.

w IX

geografa bawarskiego

u Weletw

53,

8,

u Linw

95,

Gomaczw

14,

w.

7,

u Serbw

liczono

grodw:

u Moraczanw

11,

u Czechw

15,

50,

30, u Slzanw 15, u czanw 30, u Diedoszanw 20, u ^lilczanw 30, u upigaww 30, u Opolanw 20,
u Goleszycw sit. d.''^) Zgodnie z tem dokumenty z X XI w.

u Morawianw

5-)

kowskiego (w

Krotoszyskim powiecie wie Starj'grd, wasno Franciszka Clietl88i), zapewno skrywa lady dawnego grodu. Waitoby na miejscu

r.

zbada.

Do

'^^)

stantynw na

Woyniu,

nale:

pniejszego czasu

Woyniu,

oraz

Stara

Sieniawa

Stary-Oskol

Galicyi

Gub. Kurskiej, Stary-Kon-

odrnienie

od Sieniawy na

mnstwo Starych miast, Starych wsi, Starych dworw

t.

d.

Nowogrd na Pomorzu Wschodniem wzmiankuje sie pod r. 1378. Bielowdokumentach aciskich wzmiankuj si w Czechach: Novum
ski M. P, II, 688.
w Germanii byy NaumCastrum (1146), Neuburg in Bohemia (r. 95o\ podobnie
Gdy jednak nazwa inlasto pocza
burgi, ale sowiaskie ich nazwy nie wiadome.
wchodzi w uycie dopiero w XIII w., sdzi wypada, e wczeniej Nowum Castrum
Neuburgi po sowiasku zwano Nowogrady, na co wskazuje nazwa Nowy^^)

hradek

(r.

^"')

Wog,

1213)

Morawach. Erben Regesta,

s.

760, 761.

Do pniejszych nale: Nowogrdek na Litwie, Nowgorod-ninij nad

Nowgorod-Woyski zamiast
a w pocztku biecego wieku znalaz si
i

odwiecznego Zwiahla nad Slucz.

^*')

Descriptio civitatum

lewel. Narody. 671. Bielowski.

et

regionum ad septcntrionalem plagam Danubii.

M.

P.

I.

s.

10.

Geograf Bawarski (866

890).

Le-

'O
o I".

wiadcz,

jednak

Sowian rzeczywicie mnstwo byo grodw. Gdy

upie, jak u Moraczanw, albo u

jednej

znajdywao si po kilka

Gomaczw

kilkanacie grodw, tedy jasno

miay jednakowe znaczenie. Kronikarze od

IX w. i dokumenty, dajc grodom sowiaskim nazwy rozmaite
civitas, oppidum, moenium, castellum, urbs, castrum, widocznie dostrzegali jakie rnice pomidzy grodami.
niewszystkie grody

Rnic t poniekd wskazuj zapisane w pomnikach nazwy sowiaskie: grady ^') gradki, co wreszcie moemy objani
w nastpny sposb.
Wedug obyczaju sowiaskiego ludno okoliczna czya
swe sprawy w grodzie
dla tego kada okolica, upa, okrg,
i

musiay mie swj grd, bez ktrego nie byoby organicznej

caoci. Ale obyczaj nie wzbrania nikomu dwr swj otacza
skutek
waem, czstokoem, zamienia w zamek, warowni.

ksita

tego moniejsi ziemianie a szczeglnie

dla siebie, a

po granicach

budowali zamki

nieprzyjacimi warownie dla obrony

suce. Takie grody, zamki, warownie w oczach Niemcw

wydaway si majcymi jednakowe znaczenie, w rzeczywistoci
jednak nie wszystkie byy grodami. Grd musia mie nie tylko
kraju

warowni

ale

urzd okrgu

By moe

wnie nie miay.

niano grody od zamkw

grodami

ale

lub

upy, czego zamki i waromowie nie zawsze odr-

potocznej

lub twierdz

wszystkie pospolicie zwano

dokumentw dostrzegamy,

gradkami, hradkami. Do

warownie

zamki

naleay L e w yG r a d e c za ksicia Neklana ,.parvum oppidum" na lewym brzegu

Wtawy z kaplic . Klementa, stanowic pamitk pocztkw
zwano

chrzeciastwa

Gradek

^)

Wyej.
Ireczek.

^^)

est.

s.

Czechach :^^) ubi christianitas incepta

przy ujciu

**)

incepta

takich

r.

Hotuni do Sazawy

est." ^")

Czechach nadany

301.

Slowaske Prawo

dokumencie

r.

I,

49.

1132 in Levo-Gradech terra

Erben. Reg. N. 219.

ad aralrum, ubi christi-

klasztorowi

Ostrowiu

w XI

tego nazwiska

Opawy
giem

przezwany,*^') a

duje

si na ziemiach

Gradek

1045,^'')

r.

w. na granicy

Grdek w

*")

314

kt

Polsk

uycach, ju w

d,

pod

zamkiem

po drodze koo

XIII w. Spremberznaj-

wasn nazw, ^)

ich

Caa

ziemia

nalecymi do

ksit

liczc tych, ktre inne nazwy przybray?

roia si warownymi grodkami,

mnstwo Grodkw

nie wie jakie

polskich,

miasto

nie

sowiaska
i

monych

pojmujc rnicy grodkw od

grodw, nadawali im bez naleytej podstawy rne aciskie na-

ziemianw,

zwy:

cudzoziemcy

oppidum, urbs, castellum, castrum, arx,

civitas,

nie

obec

pojmowania rzeczy

takiego

obliczenie

t.

d,

geografa

bawarskiego mnstwa grodw sowiaskich, nie wyda si prze-

Owszem byo

sadnem...

zaktkach Sowiaszczyzny

wskazuj

grodziska,
sili

Pozostae dotd po wszystkich

ich wicej.
z

epoki przedchrzeciaskiej hradiszcza,

jak praojcowie nasi przed tysicem

gdzie tylko mogli

warowne grody

obrony

kraju.

wych waniach miecz

zatargach
i

cudzoziemcami

nieprzyjacimi, albo

wzno-

zamki, jedne dla obrony

wasnej od napadu ssiadw, inne po granicach

dla

lat

gownia niszczyy grody,

pustki

domoi

ruiny

porastay lasami, okolicznoci nagliy do budowania nowych

Ksie

^^)

Bracis!aw mwi,

ruiny podniesiony

castrum Grodek niegdy przez przodkw jego

przeznaczony dla strzeenia iowcw, ktrzy czycili zoto,

by

nadany przodkom Dugomira, ktrzy go jako fundum trzymali, gdy jednak Dlugomir
uciek do Polski, zamek jego ksiae skonfiskowawszy nadal klasztorowi r. 1045.
Erben. N. 109.
Hradec, Gradec, Gradek

8')

Polonorum muru
loniam.

1078;

forti

secus

Opaviam.

apud

civitas

construxeram,

an.

Erben,

103

Reg.

castinim ejusdem nominis in terminis

civitas

obacz

juxta

index

s,

wzmiankuje Gallus castrum Gradec" 1068, Bielowski. M. P.

^2)

Po

Frencel. Nomenclator Lusatiae;

uycka
^l

teraz zowie sie

Na lsku:

Hoffmanna

quam

via ducit

734.
I,

tym

in

Po-

hradku

419.

Ser, Rer, Lus, T. II

s.

59-

Grodek.

Grodiz castrum

1175

Ob, Wrocaw.; Grodis 1288

Ob.

widnickim, Grditz-Nuder 1532 Ob. Lignicki, Groditz-Ober vulgo Grtz tame,

Galicyi: Grdek miasteczko w Cyr. CzortKnie. Ubersicht der Dorfer et. s, 182,
kowskim i kilka wsi tej nazwy. Na Kaszubach: Grodeczek i Grodek w Okr.

wieckim.


warowni

Tak

zamkw.

315

cigno

si

przez wieki, kto wie jak

dugo, a tymczasem zmiany dokonywajce si cigle

mnoyy

grodziska o ktrych podania nawet znikay.

niewielkiej iloci

dla Czech

dokumentw, jakie posiadamy

Morawy, przekonywamy si,

dawnych grodach

Do

ruinach lecych.

ju wtedy
takich

XT

w.

wiedziano

nalea

MoPolsk

rawach Rajgrd odbudowany r. 1045,"^) a pograniczny z

zamek Gradek, wedug zeznania ksicia Bracisawa r. 1045 dawniej ju przez jego przodkw podniesiony zosta z upadku."'')
1

nic

w IX

dziwnego.

tern

Madiarw

w., a

szczenie

Morawach.

Serbsko midzy

Solaw

gone

Lutykw

sowiaskich grodw.

Niemcami

sprawiy ogromne

w,

szturmowaniem

Gruzy

omy

obracaniem

w perzyn

na porzeczach Laby, Odry,

cywilizacyi zachodniej na ziemie so-

grody znikay, a powstae po nich grodziska,

ciwszy dawne nazwy, tylko szcztkami przekopw,

niegdzie kamieni

waw

wiadcz o mnogoci niegdy grodw

Grody zamieszkae przez

dogodne

grodkw.

dla

ksit,

stosunkw krajowych

albo z

pooenia swego

zagranicznych, od

niepa-

mitnych czasw wabiy ku sobie rzemielnikw, kupcw

mysowcw, ktrzy obok grodw osiadali w przedgrodach

prze-

grodach.

suburbia

Takie przygrody

An. 1045. In Moravia...

in

Erben. Reg. N. lo8; Boczek. Codex.

**)

stra-

gdzie

Przedgrody, Wiki, Targowiszcza, Miasta.

4.

*^)

zni-

tyme czasie najazdy Niemcw na

Lab, take na ziemie Obodrytw

Morawy zaznaczyy pochd

wiaskie;

Frankw

Straszne najazdy

w pocztku

uodam

dipl.

znajdujemy

castro deserto, cui

An. 1045. Brazislaus (mwi) castrum Gradek, quod

Ylou

habitant... ibid

N.

pod-

Mora-

nomen Raygrad,

Moraviae, N. 136.

soribus nostris e tuinis loci deserti ad custodiam aurifossorum

cuntur et^in

109.

uondam
,

a praedeces-

qui vulgo ylouci

di-

Serbw/^)

Czechw/'")

\vw/'<^)

u Sowian zaabskich

zwano Wik,'*')

przygrody

Pomorzanw/*')

Polakw.

Ale

na Zaodrzaskiem Pomorzu podobne osady

Nazw t

wym,'') czego lad dotd

Niektre

316

udzielano szczeglnie miejscom targoistnieje

mowie Serbw uyckich.'-)

ksicych

obok

szczeglnie

wiki,

stolic,

nad spawnemi rzekami, lub na brzegach morskich, rozwijay si

do wielkoci miast,

kw

syny

zamonoci mieszkacw

stosun-

Z biegiem czasu zabudowania przygrodw

kupieckich.

ota-

z nimi w jedn wielk osad kupieck

przemysow, zachowujc wszake ustrj osad wiejskich wcale
rny od ustroju miast zachodnich, powstaych na podstawie

czay grody, zlew^ay si

i

municypalnoci rzymskiej.

An. 1078 prope urbem Olomucensem

^^)
s,

Reg.

Erben.

N. 160;

indexie.

Suburbium

734.

*')

An. 950

Lbutam nomine

in

Beheim suburbium Niuunburg. Erben. Reg. N.

N. 725.

An. 1228

63.

l*rehrad. ibid.

Podhrod =^ S^adtantbeil, Gasse, unterhalb des Schlosses. Pful. uiiski

Z opanowaniem Luyc przez Kiemcw w X w., rozwj mowy
Serbsku wstrzymane zostay, ocalae wiec nazwy
i poj sowiaskich w uycach
s^ zabytkiem z epoki niepodlegoci Serbw.
^^)
Urbes cum suburbiis earum ecclesiae et pontifici Aldenburgensi debere
pertinere. Helmold I, 18.
^*^)
An. 1290 Slavi nostri in vico juxta civitalem Bart personaliter residentes.
Fabricius. Urcunden zur Gescliiclit. v. Riigen. III N. 338.
'1;
U Drewianw zalabsldch Sclioss, Amt, zwano Gord, a Stadt Wejtjany,
^*)

Serbski Sownik,

Weicka, Wejtie, co wskazuje,

Pomniki Polobian, C. M.

Pful,

pod Weika rozumiano osady targowe, a

1863, 175,

S.

Vicus enim in Slavonico proprie

184.

civitas dicitur, in

II,

480.

Viki

grody.

qua forum exercetur.

Nunquam

Wyk." Chro.

Bielowski.

aliui dicunt transeamus ad civitatem," sed vademus ad

M. P.

nie

XIII w. Boguchwa pisa:

Markt, Wochenmarkt, Marktplatz, torhoszczo. Pful. Luiskonazw

i k Sowianie od Saksonw przyjli, czy z inVIII w. ju byy Bardowi k
nego powodu utworzyli, dotd nie wyjaniono.
za
Slaszmk nad r. Szlej, pniej Brunszuik, wszystkie po granicach Sowian
'-)

Serbski Sownik. 782. Czy

ab,

Niemcami

star.

fryz.

Danami.

wik,

hol.

Wedug

badaczy

wyk, wijk,

acin. v

goth.
i

veichs,

c u s, grac.

udniowej Germanii daje si czu rzadko, jako wpyw

Inni myl, e niem. wik, jest to samo co sansk. v

vic,

ang. v

saski.

k,

po-

Arnold. Ansiedel. 365.

v i c u s, sw. wie.
Wskazane jednak wyej objanienia z Boguchwaa
mowy serbo-uyckiej wiadcz, e pod wikiem rozumiano miejsce targowe.

Perwolf. repMaiiliaauia 161.

}

angls.

oiy.o<;, urbs, arx,

a,

lac.

Najwikszy rozgos

wiecie z^^skay grody pomorskie,

zwiedzane przez cudzoziemcw od niepamitnych wiekw.

r

ogrd

S t a-

wagrski. nad zatok morsk, ktrego stosunki kupiec-

Wolinem istniay oddawna, poczytywany by w XI w. za

grodw u Sowian.'*) Zaoenie
w tym grodzie biskupstwa Altenburgskiego (okoo r. 952) wiadczy, e ju wtedy by znakomitem miejscem. R a r o g nad zatok

kie z

najludniejszy z clirzeciaskich

morsk w

ziemi Obodrytw,

syn

wniej

pocztku IX

obszernego handlu

w., a

zapewno

da-

eglugi. Co, pobierane z kup-

cw duskich zwiedzajcych Rarg, stanowio jeden z gwnych

dochodw krlw duskich, ale podczas wojny r. B08 Godfrid
duski zniszczy sawny ten grd.'*) Wprawdzie pniej grd
zosta cokolwiek dalej od morza odbudowany, ale dawna jego

wzieto

nie powrcia,

nazwa Mag no po lis,

nazwa zgasa, a na

jak wskazalimy wyej,

mieli,

jej

wystpia

miejsce

pod ktr Niemcy

Mikilinburg,'*)

rozu-

sowiaski Wielihrad. Z upadkiem

Oh>odrytw, Magnopolis straci znaczenie, kupcy niemieccy

dlili

si

Wyszomir, po
zasyn bogactwem

miecku Wismar,'*^) ktry od XIII w.

piectwem, a Wielihrad zeszed do stanu

nazw

sie-

zwanem

sasiedniem miejscu,

lichej

Wolin

wioski

nie-

ku-

dotd pod

Odry na
Niemcw
ostrowie tego imienia, u Skandynaww Juminem, a u
Wolinem zwany, najszlachetniejsze miasto, pradawnej i wieej
pamici, nie douwierzenia przesawny, a wedug Adama bremeMeklenburga

istniejcej.

'"';

Wyej

'*)

An. 808 Godefridus

tutnm, lingua

przy ujciu

r.

cytata 50.

Danorum Reric

galium persolntione

emporio, quod

destructo

dicebatnr, et

praestabat..

magnam regno

Eginhard,

s.

a.

808;

in oceani

illius

litore

conati-

commoditatem

vecti-

Wiger. Mekl. Anal.

s.

8.

Czy rzeczywicie Mikilinburg zosta zbudowany zamiast zburzonego Raroga, twierdzi nie mog; stosuje me zdanie do dawniejszych badaczy, ktrzy opierajc si na tem, e wprzd Rarog, a pniej Mikilinbui^ kronikarze zwali gwnymi
XI w.
Mikilinburg zastpi Rarog.
grodami Obodrytw, przyszli do przekonania,
'*)

Adam bremeski

pisa: Obodriti,

qui

altero

nomine Reregi vocantur, et ciNitas

10.
Ale to jeszcze nie dowodzi, aby

eorum Magnopolis. Hist. ecclesiaslica i. II c.

Meklenburg stan zamiast Raroga. Czy nie byy to dwa osobne grody?
"*j
In portu 4ui Wissemir dicitur, okoo r. 1194. Hasselbach. Codex

32.

3i8

najwikszych miast

skiego, jedno z

(Rusini

Europie znanych.

swobodnie mieszkali Sowianie (Pomorzanie)

Nowogrodu), lub barbarzycy (sowiaskiego rodu);

za

przybylcy

Saksoni otrzymywali prawa zamieszkania

bawochwalcy,

lecz

obyczajach

wnego, upr/ejmiejszego

penione towarami wszystkich

niem niczego, coby nie

XII w.

nie

byo im

lub

r-

Miasto prze-

pnocnych narodw:

byo przyjemnem

cho

nie

byo

rzdkiem.'')

wzito

Wolina zmniejszya si, wojny zniszczyy

wreszcie Danowie w r. 1177 zburzyli Wolin. Odtd

podwign

ju Wolin

nie

dowych,

przepenionych

gocinnoci

dobrotliwszego narodu.

wa-

runkiem, aby nie gosili chrzeciastwa. Mieszkacy Wolina

okolice,

nim

inni ludzie greccy

si,

ale

sawa

dziwacznemi

jego

urojeniami

morze miecie, przetrwaa do biecego wieku

Wyej jeszcze
dlowy od Wolina,

ale

By

posiadajcy.

Szczecin

wznis si

podaniach

lu-

zapadem

'*)

nad Odra, mniej han-

wiksze znaczenie we wzgldzie narodowym

on jednem

najstarszych miast nadbatyckich

grodw pomorskich"
mia tak wzito, e Woliw XII w. mwili; Szczecin macierz grodw pomorskich, staroytniejszy szlachetniejszy od
innych, Wolin zawsze pjdzie za jego przykadem postanowienie m.'"'") Pooony na trzech Chemach
otoczony wod, botami, wysokimi waami Szczecin liczy si

gow

'**)

nianie

''')

Nobilissima

bilia recitantur,

lulinum celebenimam barbaris

civitas

cuitu, prestat stationem.

De

volupe arbitror

quas Europa claudit, civitatum

Barbaris...

t,

"*')

'^j

Pars

obtinens.

Ebbo

Adam

Stetinensis,

ks. II, 9.

***;

terra

M. P.

qui

in cir-

I2.

monografiach Winety ob.

urbis

graecis,

brem. cap.

wyej

fuit.

6.

15,

quae principatum

Bielowski M. P.

Pomeraniae metropolis

totius

in

d.

et

magna quaedam et vix credipauca inserere digna relatu. Est san maxima omnium
quam incolunt Slavi cum aliis gentibus Graecis ac

cujus praeconio urbis, qui

Herbord

II, 42.

II, 5.

Welety

cyt.

24,

omnium Pomeraniae

civitatum

Civitas Stetinensis... quae

Bielowski M. P.

II,

etiam

75.

Hanc enim civitatem (Stetinensem) antiquissimam et nobilissimam dicebant

Pomeranorum matremque civitatum. Herbord II, 25. Bielowski

II,

88.

319

zupenie bezpiecznym od napadw nieprzyjaci,^^) a po napadzie

Danw na \Volin okoo r. 1115, sta sie gwnem miejscem ku-

snuy

pieckiem na Pomorzu. Korabie jego

wkoo Rany, ale daleko za morze egloway, przez

w Szczecinie mona byo znale ludzi bywaycli, znajcycli

baltyckicli

co

dalekie kraje

okoo

r.

Podczas apostoki

ludy.

125 liczono

biet, dzieci, czeladzi

przynajmniej

S.

Ottona na Pomorzu

Szczecinie 900 ojcw rodzin, oprcz ko-

reszty

Byo

tumu. ^-)

zatem

Szczecinie

rozmaitego powoania: rolnikw, kup-

10,000 ludzi

rzemielnikw, nawet artystw, ktrycli sztuk malarska

cw,
i

nie tylko po brzegaci

rzebiarsk

S. Otto

obywatelstwo miejskie
(Prefectus

urbis),

byo

liczne, z

penoprawne

lom Szczecina (genti Pomeraniae

moni

suy

et

dawa

osobno

je

obywate-

populo Stetinensi)"*)

pomidzy

szlacietnego rodu.^^)

miasta

czele

Bolesaw Krzywousty,

Szczecin

przykad naturalnego rozwoju przygrodw

za

sie icli

urzdem ludowym na

dla tego

wystosowujc rozkazy do Pomorzan

ktrymi byli ludzie

Sowem

jego towarzysze podziwiali. ^^)

sowiaskie ktre bez gied

,

rozrastania

cecliw

moe

municy-

porzdkw, umiay si rzdzi wedug prawa ziemskiego,

zachowaniem swobody i porzdku.*'*') Napyw Niemcw do

palnycti
z

Civitas Stetinensis, quae stagno et aquis

^)

sibilis

Herbord

putabatur.

dum, eminentis

II, 5, jak

valli sublimitate

wyej.

undiue

cincta,

omni

hosti inacces-

Stetinuni, yeterrimum Pomeraniae oppi-

conspicuum,

in

super natura arteue aeualiter mu-

nitum, ut inexpugnabilis poene existimari potuit. Saxo.

In tam ingenti autem civitate, quae 900 patres familias absque parvulis et

^)

raulieribus et reliqua multiludine numeratos habebat. Herbord. II, 34. Bielowski. II, 95.
^)

Erant in

cultu et articio constructa

Herbord

32. Bielowski. II, 93.

II,

9.

quae principalis

bis,

et exteriu3 sculpturas

paganoriim, genti Pomeranicac et populo Stetinensi. Herbord.

Domuzlaus

**)

II,

fuit, interius

Bielowski.

Nazwa

***)

generis

habens.

Dei favente clementia dux Poloniorum

Bolezlaus, omnipotentis

**)

omnium

sed una ex

civitate Stetinensi continae quatuor,

erat, mirabili

nobilitate

inter

Stetinenses

II,

et

..

hostis

30.

eminentissimus,

Ebbo.

II, 42.

Szczecina pochodzi nie od szczytu, Szczytno, jak

Szulc (O Pomorzu Zaodrzaskiem

s.

13),

8, V.

I.

Sedini. Wreszcie najrozmaitsze

zebrane

u Berghausa.

a prawdopodobniej

domysy badaczy

Geschichte der Stadt Stettin

r.

myla

o pochodzenid

1875

Dominik

od Szczeciny.

s.

131

tej

138.

Wyej
nazwy

320

pocz si w kocu XII w., wzmg si w XIII w.

pod opiek sowiaskich ksit, ktrzy sami pomogli do przemienienia Szczecina w niemieckie miasto,
XIV w. Sowianie
Szczecina

ju na przedmieciu zwanem

mieszkali

wik,^^)

lea

Przy ujciu Odry obok ostrowia Wolina,

Uzno m
i

na ktrym

dom,

przez

sami

radzili o

grd

stal

Uzno m
i

inny ostrw

po niemiecku Use-

zwany miastem, obywatele ktrego

cudzoziemcw

sprawach swego

warownia niedaleko ujcia

r.

wany by

Uznoim

kraju, ^*)

jako

Pieny, po ktrej spawiano towary.

rzek sta warowny D y m n zamieszkay przez sowiaskich obywateli (cives), bawicych si kupiectwem i eglug.
Na wschd od Odry dwa handlowe grody:
nad Di-

Nad

Kamie

wenow

w gbi

wychodzio

rocznie

XII w.

lasw,

ludzi

mocno obwarowane

morza

otwarte

gocinne

rne zamorskie

grodami."'^)
soli,^)

kiedy o

Ludno

o d n o po drodze do

granic

za

nietylko od

ktrego co-

kupieckich

dostatki

Pomorzu

otoczone niemniej

nie

wiedziano

ldu

ale

od

kupcw, zamone
zamonemi przed-

dla cudzoziemskich

syn

pocztku XI w. Koobrzeg

cigna

Parsanty do morza wznosio si miasto

r.

Koobrzeg
w

miejsce zaludnione,

mnstwo

Przy ujciu

celach. ^^)

biskupia

stolica

Koobrzegu,

warzenia

prawie na

zachodzie.

spawu drzewa po
Parsancie,"-) a latem puszczaa si na morze. Wtedy pozostali
w domu wstrzymywali si od przyjcia jakichbd uchwa do
jego

znaczne

dochody

Musiao

to

powrotu nieobecych.^^)

*')

Berghaus, jak wyej,

s.

by

ze

miasto bardzo

wane

na

497.

An. 1 127 cum vir Dei (S. Otto) Uznoym redire disponeret, accedentes ad
eum urbis eiudem cives suppliciter rogabant, ut discordiam, quae inler eos et ducem
Wortizlaum
Ebbo. III, 20, Bielowski M, P. II. 67.
^*)

**";

M. P.

Herbord,

II

19,

38.

Klodno,

teraz

Kltikau

nad

Reg.

I,

446. 454.

II. 97,

M.

"*>)

Gallus. Chronica. lib. II, 28, 39. Bielowski.

^')

Reinberus; presul Salsae Cholbergiensis. Thietmar. VII, 52.

92)

Dreger. Cod. dipl. N.

e^')

Herbord.

II,

39.

3.

P.

Bielowski.

321

Pomorzu, kiedy Bolesaw Chr. wybra

Do

biskupstwa.

najwaniejszy cli miast

Gdask,

bezwatpienia naley

-.lowycli

wiedziano,

e by

handlowem

story cznycli

lii

o ktrym

e w nim
w Tacy towy cli

ziemcom tak obszernym,

upatrujemy

albo Gytonaci"')

odnie

wahamy

nie

ab,

dobrze

kraju,"')

Ho boli n w

wX

r.

946

w. osada.

W Brandenburgu
tum mieszkacw

miay podgrody, zamieszkae

syn

jako warownia

mia-

1127 S. Otto przechodzc na

r.

Pomorze przez Hawelberg, spotka

sta

ale nie ulega

zatem obok warownego grodu mu-

sto (castrum et civitas),"^) a

nw."")

Hobol, War-

oprcz pogranicznych grodw przeznaczonych na

warownie dla obrony

tas,'^^)

Rzymianami,

wzniosy si wprawdzie do takiego zna-

wtpliwoci,

by ju

Gdaska,

okolicy

posiaday wyej wzmiankowane miasta,

siaa

miejsce

dla osiedlenia, a po-

czenia, jakie

przez Sowian.

Etruskw."")

Inne grody pomorskie, jak rwnie nad

nie

Nazw

pocztek osady gdaskiej

sie

Wisy

cudzo-

sie

liczono."^)

powiadczajcycli o stosunkach tego kraju

Sprewj i Solaw

X w.

Ptolemeusowych Gotonach,

morzem dogodne byo

oraz o pobycie przy ujciu

t,

wydawa

bram

12
i

wtre na mocy zabytkw archeologicznyci

ywo

przemy-

w polowie

do przedchrystusowych czasw, raz dla tego,

przy duej rzece, nad

niem

nadmorskiem miastem, mia wy-

borne urzdzenia portowe, zarzd gminny

Gdaska

zaoenia

je dla

949

r.

rzuciwszy

nim tumy Sowian poga-

si

zwanym miastem

(civi-

niespodzianie na tameczne

^^)
Podrnik przed r. 965 Ibrahim-ibn- Jakb nie wzmiankuje nazwy miaGdaska, ale badacze s przekonani, e ten Izraelita mwi mianowicie o Gda.

sku.

1876

Kunik.

IIsBliCTia A.i-BeKpii

''*)

''*)

Sadowski.

s.

66

*^)

Gotonach

i.

52.

Gdaszczanach wyej ks. I. 8. s. 116.

Drogi handlowe, w Pamitniku Akademii Umiejtnoci roku

nastpne.
pogranicznych twierdzach niej 26.
946 castrum et ciritas Havelberg. Raumer Xr, 154, An.

995 HaveX. 385. Jasno,

berg jest niemieckim dodatkiem do pierwotnej nazwy Havelin, ktra po slowiasku moga brzmie: Hobolin.
^*)

linberg. ibid

'Of)

Tom

Ebbo

III, 3.

Raumer.
II.

Bielowski M. P.

II,

53,

54.

Xr. iCo.
21

panowanie Niemcw

biskupstwo,

W Magdeburgu

983.^"')

aba

322
i

chrzeciastwo wywrci

r.

ssiednich miastach niemieckich nad

wszdzie znajdujemy Sowian zamieszkaycli obok Niem-

Budy szyn, Miszno, Striea wystpuj w

cw. ^-)

cztku XI w. jako

ludno

miasta,

po-

ktrych okazaa si przyjazn

Sowem, wszdzie obok grodw znajdujemy

ju w X w. ludno sowiask osiad w podgrodach. a moe
i w samych grodach,
ktre tracc powoli dawny charakter miejsc
zgromadze ludowych, przeobraay si w osady przemysowe
Bolesawowi ChrJ^^)

cho

kupieckie,

miastami na wzr miast zachodnich jeszcze nie

w tym wzgldzie wiadectw historycznych zastpi moe wiadomo o Pradze czeskiej. Nie ma wtpliwoci, e najstarsz stolic Czechw by Wyszegrad nad WtaBrak dokadniejszych

byy.

na praze

dopiero pniej

zbudowano

Prag.

Przejedajc

na wypalonem miejscu,

j.

przez Czechy przed

bya miastem zamonem przemysowem.

i

sioda, udzienice, tarcze,

chustki.

tek,

Pradze kupczono

komi, cyn, srebrem

futrami,

okolicy cienkie,

jej

zboem

zotem.

^^*)

niej

965

r,

e Praga murowana z kamieni

Ibrahim - ibn - Jakb wiadczy,

pna,

t.

wa-

wyrabiano

na ksztat

sia-

wszelkiego rodzaju,

Bya wic

Praga

Po zburzeniu
Weligradu i upadku pastwa Morawskiego w pocztku X w.,
ycie naddunajskiej Sowiaszczyzny zerodkowao si w Pradze.

rzeczywistem

miastem.

Ksita czescy w
Moraw,

ale

nic

spadku po Moimirowcach nie tylko ziemie nad

chrzeciastwo

tury rzymskiej z nad Dunaju

W X.
ycia

ksit

w. na dworze
a z tych

cinie,

cywilizacy przyjth.

pomyka si
czeskich

dokumentw wida,

Czechach wyej stay ni

Bolesaw

I,

bdc

'01)

Thietmar.

102)

Wyej

jeszcze

lO'')

Thielmar.

Kunik.

V,

3,
6.

IIsBliCTifl

VI,

przez

Wpyw

Morawy do

kul-

Czech.

pisano dokumenty po a-

przemysowo

ssiedniej Chrobacyi

wygody

Polsce.

ksiciem udzielnym, kaza grd swj

10.

III,

17.

101)

tem dziwnego.

11.

A.a-Bciqm. 49.

Bolesaw

krgami.
037

(teraz
'**')

1055)

Prag

Bolesaw

Takim

stary) na sposb rzymski"

e sposobem pniej

obmurowan

zostaa.^"'^)

obmurowa

Praga za Brzetysawa

WX

w. przestrze mie-

Wyszegradem zwano ^lezitiradi, albo Podiradem

-uburbium). Wwczas Praga tworzya osobn od Wyszegradu

dzy

-ad,

ale z

uton w

do samego Wyszegradu, ktry

Praga

biegiem czasu podgrodzie zniko,

cego miasta, a dzi tylko

grodami sowiaskimi.

Podobnie stao

sie

o wysokiem
z

innymi

urzdu, twierdzami, centrami

dawny charakter

administracyjnymi okolicy, zacliowyway swj

sie

Przygrody otaczay powoli swymi budyn-

bdc siedliskiem

kami grody, ktre

objciaci wzrastaj-

dziejw dowiadujemy

niegdy znaczeniu Wyszegradu.

posuna

do nowycli wiekw, a tymczasem ycie towarzyskie rozwijao

>j

przygrodach,- wzrastajcych do rozmiarw miast.

grody rzdziy si prawem zieraskiem na rwni

za

municypalne

nazw

Takie

okolic, porzdki

miast przybray dopiero

XIII w,,

naladujc margrafw
ksit niemiepoczh przybyszw z Niemiec lokowa (mieci)'"") na
prawie niemieckiem, ktre w odrnienie od ziemskiego prawem

gdy

ksita sowiascy

ckich,

miejskiem nazwano.

Osady lokowane na prawie niemieckiem, otaczay si murem,

aby nikt nie przedar si do miasta, nie zapaciwszy ca

Osady

miejskiej.

a tylko za targi.

rym

nie obwiedzione

"^'')

nie

uwaano

bramie

za miasta,

W miecie na rynku wznoszono dom, w

zasiadali radzcy miejscy

ratusz (Rathaus).

murem

Ci radzcy

kt-

i
dla tego zwany z niemieckiego
Niemcy czy Sowianie sdzili i ra-

wedug prawa niemieckiego, ktre uwalniao miasto od obowizkw z prawa ziemskiego wypywajcych, zapewniao im wyczno sposobno cignienia zyskw z okolicy drog kupie

dzili

Oper romano aediflcant murum uruis nimis altum per gjTum: Cosma Chr.
dum Bracislaus reaediftcaret moenia totius urbis Pragae per gyrum. Cosma.
Wyraenie jur teutonco locare
j, mieci ludno na prawie
107J
-inieckiem, dao pocztek nazwie: miasto.
'

'^)

^*^

t.

'*^*)

Maciejowski.

His. Praw. Slow. II

5;

142.

21*


ctwa

przemysu.

Uprzywilejowany stan miast podnieca

wcw cudzoziemcw do

lokacyi

dawnycli grodw.
jak tylko

Miasta

wpyw cywilizacyi

rzdku greckim
grody

sie

rzymskiej

wschodniej
miasta nie

pozostaej,

miast,

wzrastay tak daleko,

kocioa

katolickiego si-

poudniowej, przy ob-

przemysowe, nie ulegajc

tam

znalazy przyjcia:

powoli przeksztaciy si

eli na zachodzie sposb,

l^rajo-

na podwalinach

warownie, utrzymawszy dawne swe nazwy,

pieckie

mnstwa

mnoyy

W Sowiaszczynie

gay.

324

wycznoci

osady ku-

wynarodowieniu,

spowodoway lokacye na prawie niemieckiem

wiaszczynie Pnocno - Zachodniej.

jakie

inny ani-

miast

So-

20.

Ziemstwa.

1.

Od

ziemstwach
sowiaska

icli

ziemstwa

nomenklaturze.

wiecie,

obszerna

bya na mnstwo drobnych

pastwa byt swj wiody. Takie

podzielona

ktre jakby udzielne

ziemstw,

byy

ogle

najdawniejszych czasw wiedziano

terrytoryja

pod

w Sowiaszczynie zachodniej od VIII w. wiadome s

Ale w tyme czasie wiedziano, e oprcz up

nazw up.

jeszcze inne, mniejsze dzielnice, ktre

zwano krugi,^) a
podgrodzi,

innych miejscach

suburbia,
grodw
zwano gro d z twa m i.-)
t.

w XV w.
Odlego

j.

wiekw, zmiany

poj,

nad Mohanem

wystpuj w

z okolicami, ktre

wreszcie brak

ab

postaci

w Polsce

pomnikw

utrudniaj wyjanienie znaczenia staroytnych podziaw ziemskich

i

wzajemnych

podziaw
1)

-)

ich

midzy sob stosunkw. Nawet nazwy mniejszych

wielu miejscach

Sowiaszczyzny zniky pod

w biecym cytaty 38, 58, 60.

Wedug tlmacza statutu wilickiego, wietostawa

Niej

Kastelan alibo ktry Grodztwa Pan, alibo ich urzdnicy."

toslaw

naci-

castellania

wprost przez Grodztwo tlmaczy

Prawa Polskiego Pomniki.

I.

s.

51,

94.

t.

Wojcieszyna

r.

1449:

AV innem miejscu

wi-

d.

Helcel,

Starodawne

32D

skiem aciny, od czasw rzymskich powszechnie

dowych uywanej.

Postaramy

Wedug poj

szerokie znaczenie:

padao mianowa podziay

terra

Francorum,

kraju,

d.

t,

terra

Gdy jednak wy-

najczciej wyrazem

pro

vi n-

a dzielnice ziemskie mianowano pagus,

Niemcw za, oprcz wzmiankowanej nomenklauywano jeszcze: gau, eiba, bant.^)
:

W zastosowaniu wzmiankowanej nomenklatury

do podziaw

ziem sowiaskich, kancelaryje franko- niemieckie, nie

jaki mianowicie termin

waciwszy

same pagi

te

Mniejsze dzielnice

')

Wedug

bdc pewne

dla oznaczenia dzielnicy,

pisay

pagus seu regio, a inny

zway t e r r a ^) niekiedy gau.
Niemcy zwali: marka,") burgward. ')

provincia vel pagus,

raz

Za-

Saxonum,

a oznaczono plemi,

regio, terra.
tury,

pewnego kraju uywano nomen-

provincia Alemannorum, regio Slavorum

tego co pozostao.

provincia, regio, terra, pagus, dajc tym

nazwom

pismach urz-

spadkobiercw cywilizacyi rzymskiej

chodniej Europie, dla oznaczenia

klatury

skorzysta

sie

albo

regiony

')

badaczy, gotskie g a

i ,

staro niem,

gawi, gouwi, chouwi,

rednio niem, gouwe, go w, geu, staro saks. g a go, pniej w pomnikach wiekw rednich gewe, gaue. Pawe diakon rozpowiedziawszy o posiadaniu przez
Longobardw Anthaib, Banthaib i Burgundbaib doda: quae nos arbitri possumus esse
Mjcabula pagorum seu quorumque locorum. De Gest, Long. Ic, 13.
wiekie reliiie wiadoma na ziemiach
hesskich Gau Wetterreiba, take Brabant, Teisterbant,
Ostrobant.
grn. niem. Banz
regio.
*)
An. 973 in provinciis vel pagis Siusli, Citize, Sirmuntii, Cholidiki, Neletiki.
Posse. Codex diplom, Saxon, Regiae IN, 16. Raumer Regesta N. 250. An. 973 pa,

gum
Cod,

seu regionem Neletice.

I

N. 35
^)

;;;

r.

36, a

Raumer N.

wyej

ta

251. An. 985 terra Slavinica Siusli, Posse

sama ziemia Susow mianowana provincia vel pagus.

Gau uywano czsto w Germanii na zachd od Solawy

16. 2), ale

nic:

na wschd od tych rzek bardzo rzadko

1390 Brisingowe, wyej 15 s. 71.

An, 937 in loci marca, quae Smeon

^)

to tylko dla

dicitur;

an.

aby

(ob,

wyej

mniejszych dziel-

955 in marca quoque

Smean nominatur; an, 956 in marca Lipani villae VI, (Erath. Cod, dipl, Quedlinburg) R, 973 Otto I nada grafowi Thietmarowi tantum terrae proprietatis nostrae
in regione Koledizi et in ipsius comitatu, quantum a palude Vona versus occidentem
longius ad marchas Koteuui,
contra

pago

marcham Serimode.

Bitrici "
')

Raumer Nr.

Biteni

et

Posse Cod.
274,

burgwardach niej.

Ezeri protenditur
I.

Nr.

15,

et

hinc versus aquilonem

An. 979 in marca Zucha, in

32(5

W Sowiaszczyznie niepodlegej
sku, na

Pomorzu

plemiona

dobnych

upy

wzmiankowano bez

syny pod

Mniejsze podziay

t.

ale

czsto nazwy po-

wszelkiej ich nomenklatury")

nazwami

suburbium,
j.

dzielnice ziemskie, mianowicie

nazywano provincia,^)

dzielnic

stellania,

wiksze

Polsce

l-

Czechach, Morawach,

castellatura, caca-

ktre dzieliy

si na v

c a

i 1 1 i

gminy, zwane rnie, obec, wodarstwo, opole.

wemiemy pod rozwag,

Wyliczone wyej podziay

o
^^')

poczy-

najc od upy.
2.

Ju w

upy.

poudniowi Sowianie

Chorwacyja podzielon

przekonywamy

si,

bya

ksit,

nie mieli

na

ju w

ii

up.")

a tylko

Z dokum.entw jednak

837 nadanie ksicia

r.

podpisane zostao przez piciu upanw,

^2)

a zatem

Terpimira

upy

istniay

Na pnoc od Dunaju upa Olomucka w Morawach

dawniej.

wzmiankuje si

wiadomi

zauwaa,
upanw e

w. imperator Konstanty Purpurorodny

byli

dokumencie

r.

777.^^)

upy

wian zachodnich

r.

890,

Mamy wic

^^)

upani

zapewnienie,

Bawaryi

u So-

istniay przed VIII w.

)
An. 993 Pliznensi provincia, Lutomiricensi pr, an. 993 trium provinciarum Lutomiricensis, Belinensis, Decinensis; an. 1045 Prahensi pn)vincia. Erben.
Regesta N. 78, 80, 108. R. u 36 provincia de Znein.
dyplom. Innocentego II.
;

Lelewel.

Pols.

W.

III

sr.

122.

^)
An. 993 in Plizeni, Lutomericich, Churimi, Chrudimi. Eiben N. 78; R.
P. W. S. III s 125.
dypl. Innocentego II.
Lelewel.
136 per Cujaviam.

nes,

1")

Szczegowo

11)

Principes vero,

uaemadmodum

Divisa autem est

1-)

o wszystkich tych podziaach niej.

hae gentes non habent, praeter Z u p a n o s

Sclavorum populi. De administrando imperii c.

ut ajunt,

et reliqui

eorum regio

Zupania XI

in

se-

29.

ibid. c. 30.

Terpimitus dux zapewni metropolii Salonitaskiej cala

Chorwacy

kraje

Kukulewicz Sagciski. Privilegia et libertates regni Croatiae,

Dalmatiae et Sclavoniae. 1862 T. I N. i.
'')
An. 890 homines castelli et civitatis in s u p a Olomutici. Erben, Regesta
N. 50. Boczek. Cod. Moraviae. T. I N. 70.
1^)
Sclauos, (|nos sub illos actores siint, (jui vocaAn. 777. Hos omnes
do Dunaju

r.

837.

tur Taliup et Sparuna,

quos infra terminum nianent,

(upan), qui vocatur Physso (Bys?) Erben N.

9.

quae conjurayjt

ille

Jopa

w pnocnej

czci Sowiaszczyzny

paiiw znajdujemy dopiero

'^75^'^) ^v Saksonii

XII

1181,'*)

r.

w.,

upy

zacliodniej

na

mianowicie:

na Pomorzu

u-

lsku

1189.*")

r.

r.

Pol-

i Morawach ^) dokumenty XIII w. przechoway

wiadomoci
mnstwo
o upanach jako wyszych urzdnikach krlewskich cywilnych i wojskowych. To samo i na Sowaczyznie.-**)

sce, "*)

Czecliach

upani

Ci

Xni

w. przypominaj dawniejsze czasy, kiedy

straciy swego znaczenia

Jakby dugo

cznej.

upy

nie

wadzy monarchi-

obec wzrastajcej

mowie ludowej utrzymyway

nazwy

sie

solationibos et ezactiooibos, ac nectigalibos, cuicumle

Jtlc^iiiur, i;vc prin.ip), 3ive castellanis,

-aorowi Lubiaiskiema.

vel

supariis

"W nadania

aliis.

Urkunden Klosters Leubus

Biisching.

r.

1821 N.

kla-

2.

'*)
An. 1 181 Seniores villarum quos lingoa sua vocant s u p a n o s. Mrker.
Landan. Terr. 307.
Das BurLTafenthum Meissen.
An. 1187 Qaod ipsi principes ejosdem patriae in generali conventa et
cmis.iiu. consensu fere omninm baronam et sappanoram snonim unWeisali deDreger. Cod. Pommeran, N. 26. Klempin X. 109. Jest to nacreto statuerunt.

danie

w.

w. Michaa w

dochodw klasztorowi

Bambergu,

ktrym pochowany zosta

Otto 'aposto Pomorza.

')
An. 1239 Dulli de numero honoratorum aut eomm sappariis; an. 1242
non citabantur ad dncem per camerarinm sed eomm suppaaum; an 1203 judicibus
Rzyszczewski. Codes II. 21, 34, 123. R. 1209 Wa-1 sappariis nostris
dysaw Laskonogi, spieszc na odsiecz Lubaszowi, oblonemu przez Niemcw, przeszed Odr i rozpocz walk. Wtedy jeden z tych qui s a p a n i dicuntar" ostrze-

,al ksicia,

cielem s u p a n u s

niewierno.

viriliter

Hoffmann.

Sereni.

::;

wbrew umowie

uczyniony

ten pospiech

posdzony o tchrzostwo

pugnans cum multis

Scrip. rer. lus.

IV

s.

prawu, za co zgromiony

gdy przyszo do
62.

starcia

aliis interfectus

si

est."

z nieprzy-

Chr.

An. 1299 procnratoribus

Mon-

sup-

panariis

nec non oficialibustocius Regni Poloniae. Cod. Lubecensis 634.

An. 1203 comites suppani; an. 1222 omnes generaliter Znoymensis
provincie milites, fideles nostri suppani Boemi panter ac Moravi. Boczek. Cod.
*')

II

19.

Suppani

V. 224; an. 1237.

utraue

aciae ex

Moravae

s,

mtlitibus,

totiue vulgo Brezlaviensis pro-

Erben N. 920- An. 1252 Wenzeslaus

s universis suppanis et militibns regni sui" (ibid. N. 1290).
An. 1228 Cza^aw
do XrV w.
p p a r i u s villam Czemogedii dediL ibid. N. 725 i t. d.
-"}
Presbiter dioklejski, opisujc panowanie witopeka morawskiego powia-c on:
Unaquaqae autem in provincia Banum ordinavit, id est Ducem
, et
parte

constitutis.

ipanos,
i

id est Comites,

jyinciarum

d.

latice Slovenskej.

Grekami,

1869.

wpado do

jpanos Yocant."

et

Sednicos id est Centuriones, ex nobilioribus earundem

Schwandner.
ich

Sasinek

Rer. Hungaricarum 1748 p. 476. Letopis

r. 1155 wedug Kinama, w wojnie
szeciu wgierskich upanw ex ducibus, quos ipsi
Ser.

Svaaok

rk
w Letop.

I s. 63.

Mat. Slov. 1869 sva. II

s.

72.

up,

wiemy,

nie

ale

32

dokumentach pospolicie zwano

je pro-

wincyami.

Rne w tym

Co znaczy wyraz upa?

wzgldzie zdania ba-

daczy sprowadzaj si gwnie do przypuszczenia,

pochodzi

sanskryckiego pierwiastku g u p h

zwizek,-^)

wiaskiej mowie

wedug

ale

pochodzi od sanskryckiego pierwiastku g u p

i

znajduje

czno ze

sowiaskimi wyrazami

wyraz

oznacza

upa

so-

innych wyraz ten

w znaczeniu pali
upeli, upel,

upliszto, upiszto, grb, grzebanie

ognisko, przeto upa oznacza czelad zgromadzon koo domowego ogniska, a w dalszym rozwoju ludno

starosowiaskim

spalonych cia,

Zostawujc lingwistom

miejscow."-)

dochodzenie

dalsze

pra-

uwag nad tem:

pod nazw upa.

wdziwego pierwiastku wyrazu upa, zatrzymujemy

co mianowicie pojmowano

czasy historyczne

upa ma rne

teraniejszym czasie wyraz

W Dalmacyi upa oznacza zbir domownikw,

ii

Vox

dem cum

verissimillimum

Mildosicz

s u

p a originem suam

sibija

goth.

vel

gerni.

Erben Reg.

est.

powinowactwie ze sowackim

g u p

= zwizywa,

czy.

upa

u p

cognatio,

Podobnie Szafarzyk

p. 812.

Hilferding mniemali,

sib

ags,

= wizka

somy

IIcT.

Star.

genus,

Slow.

cohaaerare
6.

12

zwizanie, zwizek

oznacza

Hilferding.

u Sowen-

habere non yidetur, imo ean-

in lingua slavica

sippia

znaczenie.

czeladzi;

Ba.lT.

s.

73.
jest

sanskryckim pierwiastkiem

CjI.

130.

Wedug

Maciejo-

wskiego gockie sibia, oznaczajce rd niszy, pospolity, utworzyli (jotowie ze sowiaskiej upy. upa wyraz prastary, w zapadoci wiekw utopiony, z greckim

(wito) moe

spokrewniony, z germaskim s i p p e spowinowacony, a z gojzyka bynajmniej niepochodzcy. Hist. Praw. Slow. I 540. Inne objanienia wyrazu upy w sowniku Lindego, przestarzae.
-2)
soneczn, a umowie serbskiej upa oznacza terram apricam
pan tyle co calidus gorcy, wrzcy, w czem znajduje si pierwiastek sanskrycki
asfia^

ckiego

gup

= urere,

uel,

niem.

Tene

pali.
1

uh

wurm

pierwiastek znajdujemy
,

rwnie

Star.

sw.

w soweskim upeli
upliszto, upiszto
i

t.

co przypomina obyczaj starosowiaski palenia martwych cia,

grb,

potem

=r
j.

grze-

Dla tego sans. gnp w przenonem pojciu oznacza condere,

pogrzeba, kry, ziemi przykry. Ztd upliszto i upiszto oznaoznacza czelad kolo ogniZtd
cza miejsce gdzie by ogie, t. j. ognisko.
ska zgromadzon, a upan, jako ogniszczczanin przeoony nad ogniskiem i tymi
bania popiow.
t

ge

r e

upa

co

koo

ognislca yli.

Dla tego

upana

jako wieckiego

pach

upanach w

wyrazie

duchownego

upan

dostojnika.

Letopisie Mat. Slow.

r.

i869r

skrywa si pierwotne znaczenie

Dalsze szczegy Sasinek.

Svazok II

s.

71

78.

O u-


c w

obrb

parafii;

329

upa

u Czarnogrcw podzia kraju:

Nikszy-

Chorwatw podziay kraju tak samo jak

czasw Konstantego Purpuro rodnego u Serbw uyckich
cka, Graczanicka; u

gau

oznacza

nazw

obwd;

sie

upy.

w XVII

upy

komitaty od

u Polakw kopalnie

Gespanschaft;

dotd zowi

liczce

w Wgrzech

soli

za

upa

przybray

Bochni

Wie-

wedug wiadectwa

w.,

oowiu w Olkuszu take upa zwano.

Zobaczymy co mianowicie pojmowano pod upa dawniej, kiedy
upy istniay wpeni ich rozwoju.
Ze rde dziejowych od VIII do XIII w. przekonywamy

Gwagnina, kopalnie srebra

upy by grd, ktry nie majc

taej ludnoci,--') bez pomocy upy obej sie nie mg, jak rwnie upa nie moga obej sie bez grodu, albowiem nie miaaby

-i,

nieodzownym atrybutem

zerodkowanego urzdu, a zatem

upa

ci.

nie

byaby organiczn cao-

wznosia grd, podtrzymywaa go

to

stanowio

je-

ludno upy gromadzia si na wiece, dla obrony kraju, lub na wypraw przeciw
nieprzyjacioom.
Podczas najcia wrogw upa spieszya do
obrony grodu, zdobycie ktrego uwaano za opanowanie caej
upy. Zamiast zburzonego grodu, upa wznosia niezwocznie nowy, czsto w innem dogodniejszem dla obrony miejscu.**)
Kada upa miaa w swym grodzie chram,-') w ktrym czyy

den

^ie
i

gwnych

obowizkw.

jej

AV grodzie

najwaniejsze sprawy nie tylko duchowne, ale

Bez chramu, rwnie jak bez grodu,

towarzyskie.

w ziemi

-*)

krakowskiej sa trzy

karb krla bogac:

w Krakowie
Po

-*)

Moraw,

r.

polityczne

upa

Gwagnin,
1860

s.

istnie

znamienite, ktre wielkimi prowentami

w Olkuszu 5 mil od Krakowa, gdzie srebra oowiu

w Bochni, trzecia w Wieliczce, gdzie sl lodowa skarb

pierwsza

moc wielk wykopuj: druga

krla rozmnaa.

upy

Kronika Sarmacyi Europejskiej, wydanie Turowskiego

9.

zburzeniu Weligradu morawskiego

ktry pniej za Braczyslawa I zosta

r. 906 zbudowano inny

nad rzek
wznowiony i po imieniu syna jego

Spytibniew nazwany.
Ile jest dzielnic

-^)

le w

pojedynczych

tym kraju (Lutykw),

nich boyszcz odmiennych, ktre od pogan

wvrazil

ooczatku

XT

w. Thietmar.

Chro. VI

cze
18.

tyle

chramw

osobna odbieraj.

ty-

Tak si

nie

moga.

Wzieto. chramu podwyszaa

znaczenie

upy w

obec

ssiadw, upadek chramu rozprzgal up.-**)

Niektrzy badacze porwnywaU
ale ostatnia

nigdy do znaczenia

upy

up

administracyjn

polityczn,

osada, wcale bez grodu

ale

na ktrej

ziemi,

upa, jak wspobya jednostk nietylko

nie dosza.

mnielimy, miaa koniecznie swj grd,

oznaczaa obszar

niemieck mark,-")

religijn.

Tymczasem marka

moga by

nawet jedna tylko

nigdy nie miaa znaczenia wyszego nad

okrg administracyjny. Z nada klasztorowi fuldeskiemu w VIII

IX w. przekonywamy sie, e marka moga by posiadoci

upie adnym sposobem powiedzie nie moMarka rozwijajc si w wieki rednie razem z ludem niemieckim, bya mieszanin poj rnych ludw: Frankw, Fryzw, Alemannw, Saksonw, nawet Sowian dla tego prawdziwe
jej znaczenie nie daje si z dokumentw ze cisoci okreli.
Przeciwnie upa sowiaska, wyrsszy z obyczaju narodowego?
wystpuje w epoce od VI do XII w. w zupenym rozwoju. Jest
ona zwizkiem gmin sprawami religijnemi
ziemskiemi w jedn
cao zczonych, posiada pewne terrytoryum grd, w ktrym
ma urzd i bespieczne schronienie od napadu wrogw. Sprawy
osobist, ^''^) czego o

na.

-'*)

upy

dotyczce caej
-^)

chramach niej

rozstrzyga zgromadzenie ludowe na wiecu.

i;

27.

up

porwnywa

z mark.
Dejiny Nar. Cze. I 2, 332. Idem
Dronke edito, slavica voce krug, neoboh, kr uh,
circulus, circuitus, marka.
Erben Regesta s. 812. Wedug Szafarzyka podziay niemieckie na sippa, s i p p i a, Friede odpowiadaj sowiaskim podziaom na
-')

Palacki

exprimatur in codice

upy
z

miry.

gockiego

dipl. fuld.

Slow. 6 s. 73. Ale ju Maciejowski zauwaa,

jeli upa
mir oznacza miaa, czemu z ni Normanowie nieobznajomili Rusi,

Star.

pj

czemu Sowianie kraj swj na upy, a bynajmniej na miry i marki dzielili. Hist.
Pr. S. I 540.
-**)
An. 791. Suinofuriero marcu ego Hiltrich proprietatis habui, excepta utia
huba,

et quidquid c.onjux mea Hruadun in Coldlebesheim id est in

Folcferdero
marcu proprium habuit et in Spiozesheim et quidquid in Vinido marcu non simul
habuimus etc
Dronke. Cod. N. 100.
-")
Landau. Ter. iit. Do ICarola W.
pniej dokumenty pisali wycznie
prawie duchowni, midzy ktrymi wicej byo Wochw, Francuzw, Hiszpanw ni
.

Niemcw,

a zatem nic dziwnego,

Przewia^lczenia o

jej

znaczeniu.

e w

dokumentach pojcie o marce chwiejne,

bez

uchway
konanie

bdc

ktrego

miay moc obowizujca

pierwszymi urzdnikami upy,

Wy-

dla wszystkich.-^")

uchwa wiecowych stanowio obowizek upanw,

ktrzy

byh razem pierwszymi

jej

Nawet ze wzrostem wadzy ksicej w IX i X w.

Czechach, Morawie
na Pomorzu, samorzd up trwa jeszcze

sugami.-'')

Tym

dugo.

sposobem

upy

stanowiy organiczne udziay,

kt-

zerodkowywao si cakiem ycie ludnoci na pewnej terrytnryi zamieszkaej.

Po za obrbem upy nie byo ycia.
Z samorzdu up wypyway publiczne obowizki, z ktrych,
jak wzmiankowalimy, do najwaniejszych naleay ciary w sprarych

wie obrony kraju, mianowicie wznoszenie

poprawianie grodw,

zaopatrywanie ich we wszelkie potrzeby, budowanie

nie

si

mostw,
z

grobli, drg,

tych

byy ponosi ciay

zmuszone

wajce.

Najdawniejsze

dokumenty

czeskie,

poprawia-

obowizkach dowiadujemy si

pniejszych rde, kiedy ze wzrostem

upy

wadzy

monarchicznej,

dawnego obyczaju wypy-

tym wzgldzie wiadomoci dostarczaj

wedug

ktrych

ju wieku ksita

roz-

porzdzajc obowizkami publicznymi w Czechach Morawach,

uwalniali nadawane klasztorom osady od rnych ciarw, a szczeglnie od budowania i poprawiania grodw i mostw.
To
sarno znadujemy w Wielkopolsce
na lsku. ^^) Na Pomorzu
i

=^'^)

=^=^)

Szczegowo o wiecach niej.

Sclavini inquam et Antae non

'"*)

'^)

imperio vitam agunt.

wyj

Prokop.

uni parent viro,

beli.

seil

ab antiquo

in populari

Cytata z Konstan. purp.

14.

non ad eos pertineat oppida aedificare,

non pontes renovare.

ksi Braczyslaw

1052

Boemia,

sive in

Erben X.

postanowi:

Moravia pertinent,

tiuue, in urbium vel

^')
R, 1 145 w akcie

ut,

S.

")

III

R.

s.
1

78.

nadaniu koliegiacie bolesawskiej

quodquot homines ad praedictam ecciesiam

nulli

quicquam debeant

pontium munitione....
fundacyi Cysters\' w Lendzie,

in tributo,

decima-

Erben N. ii^.
Mieczysaw oswood rnych ciarw publicznych, a take: a m o s t-

bodzi nadanych klas?torowi ludzi

ne, a castrorum cdificatione

W.

c.

atque exempti permaneant;

P.

Goth. III

nadaniu klasztorowi brewnewskiemu r. 993 Bolesaw II postanowi:

homines Brewnoviensis ecclesiae ab omni provinciali jur seu lega liberi

'-)

in

23.

1.

ut onines

r.

De

teneantur,

ksi

seu pontium

quorumlibet.

Lelewel

130.

75

nadaniu ksicia Bolesawa

klasztorowi

lubikiemu czytamy,

oranes homines in bonis claustri commorantes, cujuscunque siut gentis,

vel

conditio-

ksiaeta opierali

wania

sie

uwolnieniu klasztornych poddan3'^ch od budo-

poowie XII w.,

dla uatwienia nowopowstajcym klasztorom obsadzania mieszkacami, nadawanych im ziemskich posiadoci i zachcenia kolonipoprawiania mostw

ksita

stw,

pywajcych,"

prawa sowiaskiego wy-

mianowicie od wznoszenia

mostw,^**) przez co

drugiej

uwalniali ludzi na ziemiach klasztornych osiadych,

od penienia obowizkw

dw

ale

;=^'^)

cay ciar obrony

poprawiania gro-

krajowej

spada na

reszt mieszkacw up.

rodkow ab,
up wzgldem grodw

Niemcy, opanowawszy Sowiaszczyzn nad

niezapominali
i

dawnych obowizkach

chocia warownie

suyy

dla

ludno musiaa ponosi

jednak

W Budyszynie

zwyczaju.

potrzeb zdobywcw,

dla nich

miejscowa

ciary wedug dawnego

warownia oddawna ju staa si poz okoliczn ludnoci musieli

warowni i chodzi
poprawia
1144

sterunkiem niemieckim, ale razem

poddani osad biskupich

r.

na strae do zamku buszyskiego

mi."

nis

wedug obyczaju

zie-

3"')

tam posteri quam presentes nulla castra vel municiones tenebuntnr cuiuam conBu';ching.
Die Urkunde des Klosters Leubus I s. 6. To samo w po-

struere.

twierdzeniu

powyszego nadania

r.

Biisching

1178.

s.

20.

Z dokumentw daje si widzie, e ksita pomorscy w drugiej polowie

XII w., uwalniajc nadawane kocioom osady od rnych obowizkw publicznych,
"'"')

aby ludzie do liocioa

warowali,
kraju,

175,

budowa warownie
t.

mosty.

nalecy

nie

Hasselbach

przestawali uczestniczy

Cod,

Pom, N.

37,

41,

obronie
65,

132,

d,

"Wyranie o tem mwi przywilej Kazimiera I ksicia pomorskiego r. 1 1 73

darguskismu (Klempin. Urkundenbuch I, s. 37), ale dobitniej wyrazi
si kiae raski Jaromir I, w nadaniu klasztorowi eldeskiemu w 1209, mwic: colonos et villarum claustralium homines ab omni expedicione gentis slavice. et urbium edificatione vel reperatione, et pontium
30J

klasztorowi

structura
Pom.

s.

^")

stro

77.

An.

in perpetuum
et resarcione,
Wyjtek w Klempina, Urkund. s. 37.
1

144 in prowincia Miltse villae episcopi

Budesin construant

Gersdorf. Cod. Sas.

et publicas vigilias

N,

48.

esse

et

donamus.

Dreger. Cod.

fratrum tres stupas in ca-

secundum morem terrae

faciant.

JJJ

Burgwardy

3.

W upie, jak

Kasztelanije, Grodztwa.

wzmiankowalimy,

by

jeden grd

a dla obrony kraju wznoszono grody warowne,

Dla utrzymania

w upach

po

obrony grody warowne miay zapewnione

z

grodami tworzyy

Mohanem zwane k r uw
samo podobne dziay zway si w caej SowiaVIII w. na

mniejsze dziay,

Czy tak

g i.^**)

siy okolicznych osad, ktre wsplnie

urzdem,

zagroonych przez nieprzejaci.

granicach,

rodki

szczeglnie

szczynie pnocno-zachodniej dokumentalnych wiadomoci nieposiadamy,

ale

mowa wiadczy,

wokruh, wokruk,

rosyjskie

kruh,

serbo- uyckie,

okrug,

pols.

okrg

sa

przypomnieniem dawnych podziaw ziemskich.

e
menty

podobne dziay oddawna ju istniay, wskazuj

X w.,

doku-

to

wnet po ujarzmieniu Sowian prawego brzegu aby,

w liczbie rnych posiado>ci, nada biskupowi hawelbergskiemu w prowincyi Moryce grd

Boto z burgwardem, w prowincyi Doszany grd Wysok z burgwardem grd Podchlustim z burgwardem w prowincyi Linia-pisane.

tak: cesarz Otto

r.

946,

nach."")

skiemu

wo

'"^)

an.

vilia

tu o

Chyycach

dau.

Terr.
'*)

nada arcybiskupowi magdeburg-

ktre burgwardami zowi.^")

miejsca

klasztoru

pagu Havellon, mianowicie

An. 826

804 in

nada mnichom

II

zamki

968 tene Otto

przy nalenociami,

z ich

980 Otto
i

r.

Nordturyngii warownie: Unsburg, Wanclewo, Ottersle-

in

Meminlebo

Nienburg, Dubie

r.

Brie-

Dronke Cod. dipl.,

Dronke Cod. N. 223. Mowa
Saal-gau nad Mohnnem. Lan-

Chinzichu cruogu nonam partem annone,

Chizzichi et in marca ejusdem villae.

teraz Kissingen, ktre liczyy sie

273.

totam cum
Wisoka civtatem cum omni burcwardo. Pochlucum omni burcwardo. Hasselbach. Cod, Pom. N. 6. An. 1 1 50 in

An. 946

burcwardo.

in prosincia Chorize (zamiast Morice) Plot civitatem

In provincia Desseri

stim civitatem

Mekl. Ukrund. Nr. 52.

An. 968 castra Unsburg, Wanslebe, Otterslewe cum pertinentiis
|Uae burgward appellantur. Raumer N. 232.

provincia Linagga Pothlustim civitatem.

**^)

et

villis,

chowa

burgwardami..^^)

r.

Bonie^^)

burgward Niereciowa

999 siostrze

Niwanborg

bogi,

wardy istniay

Zisciwa.^^)

znacznej iloci, to

w.

wznosili

Solaw

sili

odporu napadw.

warowne grody

r.

Bar-

uycacli burgniej wskaemy.

poj,

nie trudno

nie

Niemcy, opano-

epoce od

ab,

rodkowa

niepodlegymi jeszcze Sowianami zamki

zdu na Sowian

przylege sowiaskie ziemie

nad

prowincyi

burgwardaci

potrzeby ustanowione zostay.

wawszy Turyngij
do

Serbsku

Rozwaajc pooenie burgwardw

przypadkiem, a

Belicy

prowincyi Chutycy/-^) a

podarowa posiadoci

swej

nada kocioowi

997 Otto III

w. Maurycego w Magdeburgu burgward

VI

po granicy

warownie, dla naja-

Sowianie tymczasem wzno-

prawej strony Solawy

aby,

szczeglnie

wiksze niebezpieczestwo grozio. Tak w upie Moraczanach, pooonej pod samym Magdeburgiem, ktry by gtam gdzie

grownym obozem Niemcw, znajdujemy w X w. niemniej

w malej upie Nieletycach, przy ujciu Hoboli 3 grody,'*'')
kiedy tymczasem w upaci pooonych na ustroniu ledwo po je1 1

dw,*^) a

Gdy

dnym grodzie znajdujemy.

sko midzy Solaw a

ab

r.

wreszcie

927,

Niemcy

zdobyli

a nieco pniej

Serb-

nadhobolsk

*i)

Raumer N.

*2)

Ibid N. 342.

'*3)

Nostrae proprietatis burgwardum Nierecliouua dictum in piovincia Chutizi.

283.

Posse N. 47.
**)

Raumer N.

*^)

An. 949

349.

Guntmiri, Pechowi,

civitates Bidrizi,

Ciertuvi; an 965 civitates imperatoriae proprietatis

Mol<rianici,

Luborn

et

Burg, Grabw,

Tuchime

in

pago

965 de urbibus Bidrici, Mokornic, Cirtouua. Burg, Grabowa, Tuchim, Bucounici; an. 992 in duobus burgwardiis Bidrizi et Mokernik in pago MoraReg. N. 160,
zena; an. 10 10 burgwardium Driezele in pago Mrozani. Raumer.

Moroszanorum;

an.

205, 210, 317, 405.

**')

nadaniu Ottona

biskupowi hawelbergskiemu

r.

946 czytamy:

medi-

Donamus etiam eidem

Hawelberg
in provincia Nieletizi.
suis.
et suae ecclesie in eadem provincia Nisem civitatem cum omnibus utilitatibus
Codex N. 6. An. 1056 non procul a castro, quod Prizlava dicitur,
Hasselbach.

tatem castri et

quod situm

civitatis

est in littore

Annal. Saxo,

w Raumera

Albis

fluvii

in ostio,

Reg. N. 550.

ubi

ipsc

rcccpit

Habolam

fluvium.

krain

zaog
nazw

tego dopiero czasu zjawiy

si na

Luyce, dawne sowiaskie warownie, osadzone

iemieck, stay si siedliskiem urzdnikw cesarskich

Od

./argwardw otrzymay.

nazw

sowiaskich burgwardy, pod

ziemiach

warowne grody

ktrych rozumiano

przylegemi okolicami do zarzdu burg- grafw

nalecemi.^")

U
"ia

Niemcw burgwardw

burg war

nazwa

byo

nie

d wskazuje,

nazw

k, chociaby niemieck

Dla tego sa-

wcale. ^^)

miejscowo bya Sowian-

nosia.

Tam, gdzie Niemcy wczeniej zdoali przycisn obyczaj so-

wiaski, jak na porzeczu Mohanu,

nazw burgward ju w XI
Tak w

latach 1028

koo

1046 burgward Sulca

niy:
licy

2p

w X

Hildesheimu

burgward

XT

\v-

w.

w.

syn

1063 terra Sulca.'^-)

r.

burgward Dalehem,

Dalehem wzmiankuje si

znika, a grd

Sowia<^<

/v

r.

nadania Otlona

W oko-

ale

pniej

Ambargau.'^'*)

-i^gaa jeszcze daleko na zachd

-'n,T

hec eandem Magdburgensera civitatera

r.

973 kocioowri Magdeburgskiemu preter

eius, qaod nos bnrgwardum
:

cum municipio

curtem quoqe cum omnibus appendiciis,

'icimus,

Harzu,

Koburga,'^) ale nieco pniej znajdu-

1066 pagus Merseburg,*^')

r.

w okolicy

burgward Merseburg,^*) a

1042 pisano

Turyngii

w. poczto zamienia innemi nazwami.

aedicacium
hoc est
Raumer. N. 249,

territoriis scilicet vel

occidentali parte Albiae tuminis ilhic pertinentibus in loci sabnominatis,

1-

r-.dumaresleba, Pretalize, Buchuui. Frosa. Pizinici,

^V

XVII

w. mwiono

!a et

munitio, scilicet

jenti

nomen

Tmmpsitze

i t,

d.

burgwardus, burgwardium. castellania. burgi territorium, ager.

quae burgo adjacet
unde et ipsi oppido et agro circum.

postea attnbutum.

Du-Cange.

Glossajrium latinitatis medii aevi.

Jego take: Der Bauerahof in Thiiringen,

v^urc5puaJenz-Blatt des Gesammt Yereins der deutschen Gescb-chte und Alterumsverein. Januar 1862.
Wypisy u Szemberj- Zap. Slav. 302.
,

ndau.

220,

Terr.

276.

An. 1028 burgwart Merseburg.

**)

PurcwarJio Merseburg.
.1.

1046

in

Landau.

Posse Cod. Xr. 70; an. 1042 Spirigia

barchwardo Suiza.

Posse Cod.

I.

N. 107.

An. 1066 Spirige dictam, slavonice autem Kobolani

Po?5e. Coc^. I X. 131.
"'')

..

1063 Suiza

i'jo4 hereditas

Wyej

16

et

de tota

terra,

Suiza in pago Tur

cyt.

in

Terr. 279.

418, 419.

quae

in

pago Mersibarch.

pertinet ad Salza.

"

-~e

Cod. I., 126.

Landau Terr.

33^

aby,

od

wskazuje to wzmiankowany

lenisce"

Sola wy

Serbsku, gdzie obyczaj sowiaski

burgwardy przeduay byt swj

mocniej,

aby w uycach a

wschd od

1050 burgward Go-

r.

okolicy Halbersztadu/^^)

Na wschd od
trwa

XII w. zwano

do XIII w.

w XI

w.

,''^)

a na

Ziemie Milczanw

czasem pagus Milewsko, albo pagiem

terra,

w zamku budyszyskim siedzia castellanus,

peno byo burgwardw a do XIII w.'^'^)

Budyszyskim,*^^')

okolicy

Na

ziemiach Obodrytw burgwardw nie znajdujemy.

cy rozgospodarowali si tam dopiero

kiedy nazwa burgward wychodzia

po swojemu zwaa upami,

mentach wzmiankuj si:

na Pomorzu

midzy Odr

narchicznej

Zupy

turze.

zostaa

poowie XII

w,,

uycia, ustpujc pierwsze-

moe

okrgami,

To

castellania.

terra,

ale

lu-

doku-

samo widzimy

Wis.

W Czechach, Morawach

drugiej

Niem-

Podziay ziemskie miejscowa

stwo nomenklaturze aciskiej.

dno

ale

Polsce wczesny wzrost

wadzy mo-

chrzeciastwa otwiera drog aciskiej nomenkla-

Polsce zniky tak dawno,

dokumentach.

Czechach

nazwa

ich nie po-

up

Morawach nazwa

utrzymywaa si a do XIV w., ale ju od XI w. midzy nazwami podziaw ziemskich przodkoway: castellania, castellatura,

ktrych osadzeni castellani podobni byli do niemieckich bur-

okrgi odpowiaday burgwardom.

grafw, a rzdzone przez nich

Zostaje

objani

znaczenie

u g w.

krugi oznaczay to samo co marki

^*)

An, 1050 Golenisce cum

Raumer N. 528.
^'>)
Niej cytaty

na

str.

aliis

locis

ad

Niektrzy mniemali,

upy.^*)

Porwnanie nie

euadem burcwart

peitinentibus.

341.

Wadysaw II podarowa liociolowi Misznieskiemu

wienice Prezez" in pago Budessin," a cesarz Henrylc zatwierdzajc te darowizn
Erben. N. 306, 312.
r.
1065, mwi e Prezez ley in pago Milzana."
^'*)

R.

160 kil czeski

&')

Nij

^^)

Slavica vox

gestach,

cytaty: 99,

pod wyrazem

oGmmn.

Ic

loo,

loi,

u g neob. k

upa

str.

812.

102.
r

li,

circulus,

circuitus,

marca.

cocTaB.M.io o k p y r i. ii.in o k p y r y, iiiiaMc

wita Sztura pomiertne dzieo: Das Slaventhum und,die Wolt der

CocAiiiienie

Erben w Re-

Podobnie Maciejowski H. Fr. S.

I.

{5

54*^-

LudeEine
Zukunft.

}k

yn

y.

t >

waciwe. Dokumenty fuldeskie z IX w. stawiaj krug na rwni

i mark, ^*) a zatem jasno, e k r u g u nie mona porwna z up,
lo

znaczenia ktrej, jak

to

by

Zatem krug

sza.

wzmiankowalimy, marka nigdy

mniejszym podziaem upy,

samo co burgwardy

w mowie

uyckiej wyrazy: k

znaczeniu okrgu,''") wskazuj,

byy w uyciu

krugi

Ruskie o k

u g,

nie tylko

ci stosunku

dawne

By moe

wokruk

h.

ale

Odr.

nad

moemy

Nie

dla

czasy podziay na

bezwtpienia

ziemskicli.

do up.

ici

nad Mohanem,

okrg

polskie

niem dawnyci podziaw

e w

moemy.

braku wskazwek iistorycznych powiedzie nie

Pozostae

znaczy

czy mniej jeszcze.

kasztelanie,

nie do-

ale czy

przypomnie-

tylko pochwy-

burgwardy

kasztelanie

(mniejsze) zamieniy dawne krugi?

Przegld up.

4.

Zwyczajnie plemi

up,

skadao jedn

plemion znajdujemy po kilka up.

Czy

ale

u niektryci

ostatnim razie plemiona

powstaway ze zlewku kilku up, czy same si na udziay rozpady,

to na zawsze

Prawdopodobnie ze wzro-

zostanie.

cz ludnoci bd

stem plemienia,

bd

skrytem

dla bliszego ciodzenia

na wiece,

widokw ekonomicznyci,
targi

do ciramu,

bd

budowaa

sobie

wreszcie dla skutecznej obrony od nieprzyjaci

grd

wytwarzaa

udziay ceciuje

now up.

Usposobienie do drobienia si na

Sowiaszczyzny

ustrj

do podniesienia wadzy

upy zmuszone byy

w IX X w.

monarchicznej, kiedy
kie dostrzegamy

Botschaft an alle Slavischen Yolker

wydane w

czy

si

von

der

Donau.

tlmaczeniu

Wypisy Janka Krala w czasopimie: IIsctCTia

BjaroTBopiiTe.iiiaro OGmecTca r. 1844 N. 71 s. 20.
r.

1867.

An. 826

**;

ejusdera villae.

Krah

'">)

Tom

U.

in

ludy, ja-

Chinzichu

Jasno,

= Kreis,

ctuogu,

an.

804 in

villa Chizzichi

rossyjskiem

C.iaBaiiCKaro

et

in

marca

Chyyce raz zowi sie krugiem, a inny raz marka,

wokruh, wokruk = Umkreis. Pful, Sownik s. 1080 833.
tu

.>->

Ile

sowiaskim byo up,

jakim kraju

Zamt w

zdoano naleycie objani.

rde,

brak

mieckiej,

wreszcie

moebnem

wzmiankowanych

dzielnic,

parafije

przewroty polityczne

krytyczne

rozpoznanie

pomnikach dziejowych.

podstaw do wyszukania dawnych podziaw

konano si,

mowane

zatary

znaczenia

Mniemano,

mog suy

za

ziemskich, ale prze-

podziay administracyi kocielnej

tylko za

nie

w in-

ziemskicli,

dekanaty kocioa chrzeciaskiego

dotd

tego

nomenklaturze acisko-nie-

lady dawnych podziaw

wielu miejscacli

nych uczyniy nie

338

mog by

przyj-

wskazwki prawdopodobne, nie zawsze jednak

Chramy sowiaskie mogy by dopomdz do oznaczesi ludnoci, ale kt po tylu wiekach zniszczeniach dociec zdoa gdzie jakie chramy sowiaskie stay?
Zniewoleni wic jestemy zbiera oktruchy wiadectw historycznych
z nich wytwarza sobie przynajmniej oglne pojcie
o terrytoryalnem pooeniu up
w ogle podziaw ziemskich.
tym wzgldzie najwicej posiadamy wiadomoci odnonie do tych krajw, ktre wczeniej najechane przez Niemcw
zostay, mianowicie Serbska midzy Solaw i ab. Od Serbska
pewne.*^^)

nia miejsc skupiania

wic

rozpoczniemy przegld podziaw ziemskich.

a)

Od

**')

leca

kraina,

Palacki utrzymywa,

podzia polityczny: wiksze

upy, pniejsze
(Cas. Ces.

e r

ba

c h.

wierzchowin Solawy na wschd do

gr czeskich

jaki

delcanaty.

Muzeum

Hermenegild

Ireczelc

podziau na u; y

do

Czechy

Tomelc

1858) za

poowy XII

Mildy, po stokach

r.

w.

zwaa si S

Morawy od dawnego

czasu

prowincye, pniejsze arcliidiakonaty

rozprawie

podstaw

up przyj

miay dwoi

mniejsze

starem rozdeleni Czech na

dla odtworzenia

dekanaty.

upy"
Ale

podziay tocielne wcale nie wyraaj dawnego

dla odtworzenia ich wypada bada sprawy: 1) o hradach zu-

dowid,

poniewa kada upa miaa swj grd; 2) o osadach wzmiankowanych w upach; 3) o upastwach dawanych prawidowo osobom niektrych rodw paskich
w upach, gdzie dobra posiaday. Slow, Prawo II 174 178. Wedug Maciejowskiego ,.za C7asw chrzeciaskich zamieniano na parafie upy." His. Pr. S. I
dod. X, s. 548.
pnych,

bij.''-)

wzmiankuj

krainie

tej

sie

IX,

XI

w, nie-

wielkie dzielnice, zwane: terra, pagus, territoria, burgward,

Or

mianowicie:

a,*"''')

'^'')

Gera

*"')

wierzchowin Solawy,^^^)

(i

albo

Dobn a

wy,

gau,

Strupenica*)

w d po prawym brzegu Solae ta wa

w y k o w a,"") po stokach gr czeskich, P "'')

I i

unco

wa

od poprzednich na pnoc,

'^)

pnoc Tucherin."') Szczupa

a przytem ich nazwy miejscowe wska-

a od nich jeszcze bardziej na

przestrze tych

dzielnic,

e to byy drobne upy

zuj,

Po opanowaniu Serbii
up, zwali je pagami,
plemiona

dzielnice,

kowanych

r.

z rozrostu ludu

serbskiego powstae.

NiemCy uwzgldniajc znaczenie

prowincyami, jak zwykle wiksze

927

ale nie

Pniej niektre, ze wzmian-

ludy zwano.

zwano burgwardami, zapewno

dzielnic,

dla

tego,

nie

za-

na znaczenie wikszych podziaw administracyjnych

sugiway.

wiadectwa o Serbach wyej

"*-)

sano:

in provincia nostra,

pod

1124.

r.

Zorba,

Hoffmann.

i;

15

Sworbia

quae

Annal.

An. 1040

IV. 124.

Ser. rer- las.

Tu dodamy,

63.

s.

dicitur.

ie

klaszt.
in

w XII

w,

pi-

Bisaugieskiego
qui

pago,

Yocatur

Cod. X. 87,
po obu stronach Solawy.

Kusenti.

villa

Posse.

*')
Orla leaa
Cze jej z miastem Sualefel J, ujarzmiona w IX w., liczya si do Turyngii, a cze na wschd od Solawy pooona,
w.
ujarzmion zostaa dopiero w
XI w. terra Orla nadana bya przez krlowe polsk Ryx arcybiskupowi koloskiemu w r. 1057. Ob. wyej 16 cjt. 170.
*)
An. 1 36 in provincia que dicitur Swurbeland, in episcopatu Nuenbergensi,

Posse Cod.

in

pago Strupenice.

in

An. 976 pagus Uueta; an. 1039 in pago Yueitao villa Kizerin an. 1046
Posse Cod. N. 22, 86, 105.
pago Yej-taha.
*')
Gau Dobena wzmiankuje si w r. 1122, wreszcie dzieje zaciemnione.

s.

14.

5)

Posse Cod.
*")

s.

13, 14.

An. 1030

civitas

Cygnavia.

Posse. Cod. N.

76.

Zreszt

historya

zacie-

mniona.
**)

X.

An. 976

pago Plisina vocato;

in

an.

1066 in pago Blisina.

Posse

Cod.

22, 132.
*")

"*')

An. 1060.
An. 976

Geraha.
in

pago

Kicaszauuiz, Neunaiz, Brodici,

Posse.

Cod N.

'^)

Posse Cod.

Puonzouua

s.

14.

villis

Podegrodici,

Chube, Buosenrod, Lonisgo,

Luongonosi,

Boemani,

Trebesciz.

Gruonouua.

Tucherin

an. io4l in

22.

An. 976

in

burcwardo Tucherin;

pago Ducharin;
an.

an.

10x34 in territorio

1068 in suburbanio Tucheri, Posse. Cod. N. 22, 58, 91, 135.

22

::

We wzgldzie

'

wi

up

administracyi kocielnej,

naleay do

"'-)

340

dyecezyi

wzmiankowane

dzie-

Naum-

pniej

Zyczaskiej,

burgskiej.

Na pnoc od waciwej

na wschd

dalej

midzy Solaw

Serbii,

do Czarnego Halstrowa

naleay:

S er b sz cz

skiego:

e/'^)

leticy,''"')

Ko

e d y c

y,'''j

we wzgldzie admi-

yrmunty,'^) N u d y c y/''; Neytycy,'^) N y c y ^^)

2) do

Susy,'^^)

Chutycy

przyjmuj

mog

nie

jej

do

up

An. 940

"^)

(ob.

wy/ej 15

M
w

s.

albo

kudy

c y,^)

do biskupstwa Misznieskiego

3)

,^'^)

Niektrzy badacze znajduj

"-)

terrytoryje

Gomacy*-) Nianie

nawet

do arcybiskupstwa Magdeburg-

i)

biskupstwa IMerzeburgskiego:

dwie upy;

ab,

pod Magdeburgiem

znajdujemy osiedlone przez Serbw upy, ktre

nistracyi kocielnej

cz a

i 1

e.^^)

upacli tych

Serbsku jeszcze Brisin-gau. ktr za

71.).

osobn

Dla braku dokumentalnych wiadectw,

zaliczy.

Raumer.

Ciervisti.

N. 160;

an.

973

in

provinciis

vel

pagis

Posse. N. 16.

Kirvisti

an,

'^)
An. 952 regio Serimunt; an. 964 regio Sermunt. Raumer. N. 164, 198;
973 in provinciis vel pagis Sirmunti; an. 978 in pago Zirmule. Posse. Cod.

N.

16, 25,

75.

An. 961 in regionibus:

Raumer. N. 186, 201.

Nudzici ubi Yitin

''')

hici.

An. 961 in regionibus Neletici

''')

civitas

civitas:

an.

965

in

pago

Nud

Guncanstan, altera regio Neletici ubi

Warcine civitas. Raumer. X. 186; an. 973 in provinciis vel pagis: Neletiki juxta
Mildam flumen, parvum Neletiki ubi Turguo stat. Posse. Cod. N.'i6.
'")
Cytaty wyej 155. 70. Tu dodamy: an. 973 in provinciis vel pagis:
Cholediki. Posse. Cod. N. 16.
"*)
Cytaty wyej 15 s. 69. Tu dodamy: an. 961 Zitici, que habet civitatem
Zurbici;

an.

Nikiki vel
*0)

bus
an.

973 in provinciis vel pagis:

An. 973

'^)

Mezumroka

Posse. Cod, N. 3

Citice.

16.

Nidkike, in quo Belgora; an. 981

in provinciis vel pagis

in

pago

Posse. Cod. N. 16, 28.

dieto.

Objanienia wyej 15 s, 67. Tu dodamy: an. 961 in regionibus et urbiqua est civitas Ilburg (wedug innych grd ten lea w Suslach);

Ouesizi, in

973 in provinciis vel pagis Chuntici

an.

An. 961 Siusile

Posse.
Cod. N. 3, 16
burgskiego naleay.
*')

^'-)

^^)
^*)

Cytata

Tame.
Tame.

wyej
s.
s.

68.
64.

in

qua

15

civitas

Holm;

pniejszym

s.

67.

983

villa

Breznica in pago, qui dicitur

Posse. Cod, N.

Scuntiza); an. 1004 in provncia Zcudici.

czasie

3,

16.

32, 55.

973 provincia v. pagus Siusile.

Susly do arcybiskupstwa Magde-

an.

341

peno byo burgwardw, ktrych dla braku wiadomoci nie jestemy w stanic obliczy. Dla uprzytomnienia jednak wczesnych
chowa,''^) Ilburg,*"')

Bor u z, *^) Se

t r

cztku Xl
logi,'*^")

an

y,'**")

a,*-^

Grb e,
Lw
:

Nianach: Bystricy,-)

Wo

c e ;*^)

Zadil. Ni

Gomaczach:

mu co we, Mocho-

W Milsku wiadome byy w po-

e.'*"")

Ostro w na, Drew nic a, Godowo,

take burgward Czelno

1077 jako burgwardy,'-"*)

r.

ktre

sigaj swym pocztkiem

bez wtpienia

An. 997 burgwarditiin Nirechowa in prowincia Chatizi.

Cod. N. 47.

cza-

Raumer. N. 343;

**)

An. 1000 in pago Quezici in borgwardio Ilburg. Posse, Cod, N. 52.

An. 1040 in burgwardo Rochidek et Lisnich, Grabi et Bolehma, Cholipago Chutici. Posse. N. 106.

'')

cha in
*")

An. 1004

burgwardio.
**)

^)
'")
''-)

in provincia Zcudici

cum

civitatem Chut

toto

ejus

territorio

Posse. Cod. N. 55.

burgwardo Szholin.

An. 103 1
An. 1040

in

pago Szhudizi

in

burhwardo Lenic

An. 104 1
An. 1068
An. 1077

in

burcwardo Trebeni

in

pago Nisani

in

in

pagn Zcudici.

in

pago
burchwardo
iu

Posse. Cod. N. 79.

N. 90.
N. 92.
Posse. Cod. N. 136.

Posse. Cod.

Zcudici.
Bvistrizi.

Posse. Cod.

burgwardo Woz, Ziauzo, Bresnice, Go'O, Trebiste.

Posse. N. 142; Gersdorf Cod. N. 32
"*)
An. logi in provincia iSisani in burgwardo Wosice. Posse. Cod. N. 166.
^^)
An. 983 in burcwardo Boruz prope flaviam, qui Albia dicitur. Posse.
'")

'

Chutycach:

*"^)

sse.

sive

becz,

w. trzy zamki

wystpujce
r.

tak,

Lesnik,) Trebin;)

W oz, Ziaucze, Breznic

e,*^

Grobi, Bolechma;^^ w Szkudycach: Chuf**) Szo-

lik,
iin,^)

NireKolidiszcza, Rochideh, Le-

podziaw, przytoczymy niektre.

in provincia

Nisanen

in

I N. 33.
*)

Burgwarten

nden

bez in pago Deleminze;

in

wir erwahnt:

(Zader, Nimuchowe, Mochowe.

...1:

burgwardo Zadili

an.

in prov.

Serebez (Schrebitz), Grobe (Groba), Za-

Posse. Cod.

s.

191;

an.

1064 burgward Sere.

1064 burcwardum Grobe in pago Talmence;

Thalemenche;

an.

an. 1074
1090 in burcwardo Nimucowa in

regione Thalamnci.
*')
..

N.

Posse. Cod. N. 124, 125, 145, 165.

An. 1065 duos bjrchwardos Strdle et Boruz in pago Talmence.

Pose

127.

**)

An. 1069

^)

An

in

pago Dalmince

1007 in pago

Milzani

et in
tria

burguuardo Lwine.
nostri juris

castella:

Posse. Cod.
Ostrusna,

N.

139.

Trebista,

Godobi (Gedau). Posse Cod. N. 50.

Trebista i Godobi byy
burgwardami wiadczy dokument r. 1077, wyej cyt. 93.
'00)
An. 1091 in regione Milce, in burgwardo Scbizani, Posse. Cod. N. 166;

{teraz Drebniz},


sw niepodlegoci

gwardy

W XIII w. wzmiankuj

Milnwcza.^''')

agw,

Kamieniec,

342

cznic, teraz Scitschen,^"-) ktre bez wtpienia

warowniami Milczano w

burgwardy
ze

rde

nich nie

ustanowione

r.

1289

29 1

dawnych czasw.
rozpatrzeniu

^O')

pospieszy

Drewnicy

z
i

cum
xoo2

w doku-

gminach od

zepsutej formie,

Henryk

II.,

Jestto

zwano

SaupengiiterJ'''')

Tschelln

= Czelno,

wie nad

Muakowem,
korzystajc

skutek traktatu zawartego

chwilowego przywrcenia

Bolesawem

Chr.

wadzy

swej

1005 pod Poznaniem,

nadaniem kocioowi Misznieskiemu w r. 1007 trzech zamkw: Ostrownej,

Godowa, pooonych na samej prawie granicy Milska z margrafstwem Mi-

sznieskiem.

kumencie

ktrzy

upanw powiemy niej, przy

upanw do up, a tu zauwaymy,
Buch, w okrgu Misznieskiem a do

Cod. Saxon. N. 38.

Schilani.

Cesarz

Milsku,

upanw,

jako starostowie

znaczeniu tych

Sprewja midzy Wojerecami a

tego

ogle stosunku

najnowszych czasw,
cz-yta:

czasie,

moemy.

jurysdykcyi

wystpuj

e dobra nadane klasztorowi

Gersdorf

pniejszym

ale czy

markgrafstwie Misznieskiem znadujemy jeszcze

XIII w., mianowicie

mentach

byy pogranicznemi

jeszcze za czasw niepodlegoci,

dziejowych dostrzedz nie

lady up w

sie bur-

Dobrusza, Dolhacicy/Sciec nad

r.

Te

trzy

zamki

1007 mwi

exitibus et reditibus,

1004

byy bezporedni wasnoci

tria nostri

silvis

Bolesaw Chr.

t.

wada

juris
d.

castella

Widocznie,

tymi zamkami,

Henrylia

II,

ktry

cum omnibus eorum

a

do-

pertinetiis,

trzymajc Milsko

latach

po jego ustpieniu zamki prze-

szy do cesarza. Tym sposobem zyskujemy wiadomo o trzech warowniach, w ktrych zapewno Bolesaw utrzymywa zaog i stanowi starostw. Co -do pochodzenia
nazw zauwaa wypada: r, 1006 Ostrusna, r. 1319 Oztrow, Ostrowe, teraz niemieckie
Drebnitz, u. Drewnica; 1006 Godoui
Ostro, uyckie Wotrow; 1006 Trebista
w XV XVI w., potem
XIV w.; Gedaw
pniej Godowe, Godw w XIII

Gedau, teraz Goda,

Wedug

Smolera:

u.

Goda

Die slavische Ortsnamem

s.

Knothe.

Gesch. d. Oberlaus. Adels. 247, 596, 667,

das ist Werther := godny..
Hodzij od imienia Hod,

Hodzij.

12.

An. 1225 burgward Kamieniec; r. 1226 decima in burcwardo Lagowe in

r.
1241 de buruardo Dobrus; w tyme czasie de burquardo Dolgawiz. Item de burgwardo Sizen. Knothe. Kechtsgesch. der Oberlausitz s. 10.
U Thietmara r. 1012 Sciciani, r. 1018 Ciczani, potem r. 1225 Sycene, 1241 Sizen,
1276 Zitzin, 1377 Zyczen, 1357 Seyczen, teraz Seitschcn war mit seinern alter Schanze
'02)

terra Budessin constituta;

noch bei Abfassung der Oberlaus. Grenzurkunde Mittelpunkt eines besonderen Burgwarts. Auf dem Hofe zu Seitschen hielt sich Anfang des 1 1 Jahrhunderts Herzog BoHier
lesaw Chrobry von Polen, der damals die Oberlausitz occupirt halte, auf,
empflng er 1018 auch seine Braut, Oda. Knothe. Gesch. d. Ober. Adels s. 598.
.

03)

Landau.

Das Salgut

77.

343

b)

Na

przestrzeni

c a c h.

uami
grupowaa si w osobne
poprzecinanej

ludno

botami,

je-

upy, stosownie do
tego jak miejscowo pozwalaa, przybierajc nazwy miejscowe:

dnego pochodzenia

uyczanie, Golesznianie, Nizowcy, upogaSupianie,

wcy,

Dzielnice te poznane

gbok

w
^

eografa bawarskiego,

uyc,

niu

IX

w.,

pocztkiem swym sigaj

miaa 30 grodw,

ktre

Niemcy, po opanowa-

obrony od nieprzyjaci.

dla

uyca, wedug
t)ezwtpienia byy

Najdawniej wiadoma

niektre grody, jako waniejsze, zwali c

i t

s.

tak:

civitas Zulpizaw Niowcach nad

000 civitas Niemcza nad r. Nis, w upie

q68 wzmiankuje si

r.

Odr

staroytno.

warowniami

Zaro wianie. ^^*)

Drebowianie,

"^
')

r.

z burgAvardem, do ktrego liczono sze

osad^*)
wk ziemi,'') a w
1004 civitates Triebacz
iLubachw, take osady Mroszna, Grodiszcze, Lu-

Nizowcw,
7000

r.

busz, Szupice, Kustkw.'*)

Dobrougu

wspomina o

..;

W tyme

Jary nie,

czasie

Thietmar

ktre pniej

okazuj

grodami.

i^c

'j

P(^oienie geograficzne tych dzielnic objaniano

An. 968

ultra provinciam Nizizi

ad civitalem Znlpiza.

w nadaniu Ottona

!0tj

Posse. Cod.

. . .

wyej

i5-

in altera parte Lozisi et Salpoli et sic

Jf. 9.

innych wydaniach: Sulpice.

kocioowi Nianbergskiemu nad Solawa

III

dedimus civitatem Niempsi dictam. in comitatu Geronis Marchionis,

^minis Xiza nominati sitam.
Atque illud bnrgwardium cum omnibus

'-\taniy:

utensilibus,

ripa

villulis

. .

coenobio Xiunbnrgensi

Worbs. Archiw. s. 282. Scheltz Gesch. d. Ober- nnd Nies. 37; wyjtek w Worbsa Nenes Arch. I s. 240; i Raumera R^. Nr. 360.
Otto III dedit eidem ecclesiae civitatam Niemcze, cum omni provincia ei

roprium tradidinrus.

.rlausitz
'*')

dnente, qaae habet

'**)

:cze,

Wyej

Liubsi

Chotiebu.

uyc

VII
15

s.

= Lubusz;

miast Knstkow.
nicy

looo

arcis scilicet et aedibciis, terris cultis et incultis, familiis

--riusque sexus, mancipiis, pratis, caropis, pascnis, silvis etc.

;

in

Pozdicun, Gotheruna, Bezdicz, Gozewa, Leipi, Tamarini villula

illud pertinentibus

cum omnibus

r.

Zdaje

millia

mansorum.

58 objaniono:
Zlupisti

Mroscina

= Szupice;

= Mroszno,

Gostewisii

Niektrzy chcieliby widzie w: Erothisti

sie,

wszy/tkie te grody

Erothisti

omykowo

= Krosyn,

= Grodzi-

Koswik za-

Gostewizi,

wypada upatrywa po zachodniej

gra-

zwane miastami:

344

Sulpice, Niemcze,

Lubachow

Triebacz,

miay swe burgwardy, to widoczne, ale inne grody byy

wniami tylko, czy te i burgwardami, rda dziejowe

waro-

li

Pniejsze

za wiadomoci

XII

milcz.

XIII w. o burgw^ardach

Go-

Chotiebuzin, Lubinie
nie zapewniaj, e tam byy
burgwardy za czasw sowiaskich.
kadym razie charakter
podziaw ziemskich w uycach objawia si taki sam, jak i w Ser-

leszynie,

^''^)

upy

bach.

dzieliy

si na mniejsze

Niemcy

dzielnice, ktre

dotd

wie uyckiej
niu

gminy

O
w

ej

upie

pozosta, rwnie jak

upach

Wgry,

stojc na

Starygard

syna

pagami

ziemiami,
i

kraju."')

Danw, wznosi pograni-

lud

pod

d.

wadz

ksicia. Sto-

ale o

Suselska

sze dzielnic,
Starogardzka,

posiadaa

mianowicie:

po

brzegach

po zachodniej granicy,

XII w, wiadomi ju byli castellani, albo

uycach. Knotlie. Gescli. des Oberlaus. Adels

wzmiank zasuguj, gdy

polowie

burgwardach Scheltz Gesch. s. 488.

i'")
Sownik. 1052.
Pful.
"*) Yenerunt in terram Yagirensium

morskich,

Ut

otrzymay nazwy od grodw,

Dzielnice te

ktre oprcz Starogardu ledwo na

Sowia-

wewntrznem urzdzepoowie XII w. poda wiadomo

Darguska Boska

109J

w drugiej
Wedug niego ziemia Wgrw

Lutilenburgska

Golsen w.

ni-

zmuszeni byli przez kilka

braci,

szeroko,

niu kraju dopiero

wewntrz

powiemy

pnocno-zachodniej

czele

wczeniej od innych

zwanych

znacze-

czeskich.

wiekw odpiera napady Saksonw

czne warownie, zczy si w jeden

Helmold.

upa w

Na ziemiach Obodrytw.

c)

lica ich

wyraz

mo-

(districtus).^"'

Zagost, niekiedy do Milska zaliczanej,

dziale o

szczyzny,

obwodu, albo powiatu

(gau),

zwali

burgwardami, a tuziemcy zapewno wokrugami, czego lad

et

t)

m-

burggrafy dzielnicy
s.

248.

innych

primi quidem Holzatenses accepe-

runt sedes in locis tutissimis ad occidentalem plagam Siegeberg, circa flumen Trabe-

campestria quoque Zventineueld, et quicquid a rivo Sualen usque Agrimeson,

lacum Plunensem extenditur. Dargunensem paguni Westfali, Uttinensein Hollandi,

nam,
et


czasem zbudowane

w XT

345

w. grd Lubica "-)

warownia Bukowe,

poczeniu Trawny Wokenicy, majce wane znaczenie kuwojenne, nie zyskay zaszczytu zosta miejscami zarzdu
pieckie

przy

Po opanowaniu

dzielnic.

Wgrw

ziemi

(r.

1139),

ludno

Lubicy

Merncy przenieli do Bukowa, gdzie wnet wzroso bogate miasto.

wpyno

to nie

ie

Z tego

naruszony.

dawny podzia zosta

na podziay kraju:

mona uwaa,

zapisane

emi Wagrskiej oddawna istniejc, tak zlay si

e pomimo wzrostu nowyci,

dnoci,

by

przestaway

nie

wzmiankowane

dobnie

czy si
Te sze

up miay

Rarogi,
ze

zlewku kilku

c.

potrzebami

lu-

dzielnic

Prawdopo-

ziemskicli.

byy

odwiecznemi upami,

dzieliy na mniejsze udziay, z dziejw nie dostrzegamy.

wicej jak po

nie

sze

nie

dzielnice

bogatyci miast, dawne grody

podziaw

stolicami

XII w.

obszaru

12

czyli

okoo

70 m.

[j,

wic w

przeciciu

m. O-

waciwi

up w jeden

powstali bezwtpienia

Obodryci,

lud,

wczenie podnieli

wadz

ksi-

upy straciy dawniejsze znaczenie. Dzieje

gonymi czynami ksit ot)odryclcici ludu, ale

obec ktrej

napenione

o skadowycli czeciacli kraju milcz

Obodrytw,

poowie XII w.

Od

do upadku niepodlegoci

tego dopiero czasu przyby-

waj wiadomoci

o podziaach ziemskicli, ale to nastpio ju po

ogromnem zniszczeniu kraju
zupenem wywrceniu dawnego
porzdku przez najcie tumw Niemcw, a zatem nie mamy pewnoci, e podziay ziemskie w drugiej poowie XII w. nie s
utworem niemieckiem, a przynajmniej przerbk dawnych podziaw, stosownie do nowo powstaych grafstw niemieckich
w zachodniej czci obodryckiej ziemi. Rozpowiemy o tern, co
znajdujemy w XII w.
i

Susie Fresi incolueninL

tilenburg
'!-)

et

caeteras

Porro Plunensis adhuc desertus

e r r a s

erat.

Aldenburg vero et LuHelmold 5?.

mari contiguas dedit Slavis incolendas.

Wzmianka Helmolda: Lubek veterem portum et civitatein Henricus prin(c. 57). wypada rozumie tak, e ksiae podnis tylko zna-

ceps olim constituerat

czenie grodu,

ktry juz istnia za czasw

Adama bremeskiego wzmiankuje si

An.

:.

Gotszalka

civitas

dopiskach

Sclavorum Liubice."

(scholiach)

Wigger.

do

Mek,

346

Wystawieni na napady Danw

Skandynaww

ze

strony

Saksonw od ujcia aby, a Lutykw od wschodu

morza,

udnia, Obodryci zbudowali mnstwo grodw,

suyy

po-

ktrych jedne

tylko dla obrony od nieprzyjaci, a inne z okolicami two-

rzyy ziemstwa.

Jakie

to

byy

ziemstwa?

W odpowied dajemy

nastpne objanienie.

Ksie
z

Obodrycki Mciwoj, Billugiem zwany, umawiajc

Wagonem w kocu X w., o podatek

mwi mu dodam do twych posiadoci

biskupem aldenburgskim
kraju obodryckiego,

we

wszystkich grodach, jakie

wsi

ktre

sam

grody, ale

zwane

sie

wybierzesz."

sobie

grodach? Rzecz jasna,

me

ziemi

Obodrytw znajduj,

pod grodami rozumiano nie tylko

jak
i

Aldenburgskiego posiadociach

eorum"^'),

sa-

innych czciach So-

Wzmianka

u Obodrytw.

Helmolda o przynalenych, za czasw Ottona

z ich

wsi

przylege okolice, do grodw nalece, pospolicie

suburbia, burgwardy,

Kucynie

mogy by

Jakie

^^^)

wiaszczyzny zachodniej, 1'^) tak samo

sie

do biskupstwa

grodach Deryczewie, Moticy

podgrodziami (memoratas urbis, cum

wyranie wskazuje,

byy

to

trzy

okrgi

suburbiis

ziemskie.^ ^")

w tych trzech okrgach upatruj upy,^")

byo w rzeczywistoci, Helmold nazwa by je

Niektrzy dziejopisowie

gdyby tak

ale

^1")
villas,

Adjicio possesioni tuae in singulis urbibus quae sunt in terra Obotritorum,

Helmold

quas ipse elegeris.

11-1)

"5)

Wyej

19,

4.

take

I.

14.

w biecym

Burgwardy.

Praedia que fuerunt in remotiori Slayia, quae olim ad Aldenburgense epiest Derithsewe, Motice, Ciuin, c u m

scopium pertinuisse antiquitas cummemorat, ut

attinentiis suis....
episcopi pertinentibus,

eorum,

interrogati princeps

recognaverunt

Slavorum de possessionibus- ad jus

memoratas urbes cum suburbiis

ecclcsiae et pontifici debcre pcrtinere.

Helmold

I c.

18.

") Deryczewo, pniej Dartsowe, teraz Dassow na wschodnim brzegu jeziora

Trawnieskiego Kucyn teraz Kiitin wie w okrgu Wittenburgskim W. K. Meedycyi Helmolda r. 1581 Motice."
niewiadoma.
klenburg-Szweryn; Motica
Z innej edycyi (Bangerta). Paploski, w przekadzie polskim r. 1862 s. 52, pisze
Morice", take Wigger Mek. An. s. 62.
;

117)

Hillerding.

IIcT.

BaJT. Cjiaa.

s.

136.

347

przynaleno.ciami, a pagami,
to uczyni wzgldem up w ziemi W-

nie

grodami

albo

ziemiami,

jak

grw,"^)

Brak dokumentw do poowy XII w. tudzie milczenie p,

niejszyci pisarzy o podziaaci ziemskicli u Rarogw,

upy w tym

przed nami staroytne

skrywaj

To samo zmuszeni

kraju.

jestemy powiedzie wzgldem innyci plemion do

Obo-

.szczepu

drytw nalecych.

W poowie XII w.
Bytecw, Smolincw
Zwierzyskiego
i

kraju

i)Ratzeburg,
bdzie, Butin;

czy to

mieckiej

w.^cliodni

jeziora,

ziemiami.

a
2)

Niemcy, opanowawszy ziemie Poabian,

ziemskie

dzielnice

niej

osobne ziemie

Godebuz

czasie

zjawiy

sie

Oprcz wzmiankowanych wyej

64);

in

jedn

(cytata

bu

r g.'^^)

Ale
nie-

terra Butin.

Westphalen.

r.

Monumenta

posiadali; ziemie:

wyobraajce

u.), znajdujemy:

Aldenburgensem ^Helmold
pago qui dicitur Susie (ibid I.
"

up

Waninka,

W nadaniu biskupstwu Raciborskiemu

W memoryi
Godebuz

burg, Wittenberg et

bandia

tt e n

na terrytoryi Bytecw,'-*')

sem, Luthilenburgensem,

'"^I

Racibor, Zadel-

inne dzielnice administracyjne,

Boycenburg

Derczynka, Jabelska

I,

prowincye:

trzy

niewiadomo.

tyme

mianowicie: ziemia

citur libid

do

prowincyami

zwali

nowe podziay administracyi

ktrzy bezwtpienia nie wicej jak

"*)

3)

Rarogw

ziemi

Poabianw znalazy si

dawniejsze upy, czy

poow

I.

56)

pagnm

terrara

qui

trzy

Plunen-

Dargune

di-

84).

1154 in tribus provinciis: Ratze1240 wzmiankuj sie terra Sadel-

r.

inedita 1739 II.

s.

203

245.

R. 1 54 in Boycenburg; r. 1158 in Boycenburg; r. 1174 in Boicenburg. Westphalen, Mon. ined. jak wyej. Wigger, chocia nie znalaz dowodw na to, aby ziemia
Boycenburg naleaa do Potabian, a jednak twierdzi: dass es zu Polabien gehrte,
^^0)

gehi daraus,. dass es zura Bisthum Ratzeburg gehorte (und aus seiner

Lag

zwischen

dem Sadclband und den Landem Ratzeburg und Wittenburg) genugsam hervor. Na tej
podstawie Wigger ziemie Boycenburg do terrytoryi Poabian zaliczy. M^kl. an. s. 107
124.
ten powsta z tego powodu, e badacze przyjwszy Bytecw za Wietnikw siedziby im koo Moryckiego jeziora wyznaczali. (Ob. wyej s. 36). Przy
gbszem jednak zastanowieniu wypada Bytecom przyzna siedziby nad ab, gdzie
Boycenburg powsta ze sowiaskiego grodu prawdopodobnie Byte. Z tego powodu
ziemi Boycenburg nie wypada miesza z dzielnicami terrytoryi Poabianw
i

Bd

w dawnych

348

byy
upy, lub okrgi wiadomoci nie mamy, wszake zwaajc na
dawane im przez Niemcw nazwy ziem, moemy w trzech

dzielnice

wzmiankowanych

siedzibach Smolicw/"-')

upatrywa upy.

dzielnicach

czci

zachodniej

czy to

ale

waciwych Obodrytw

kraju

(Raro-

take w poowie XII w. podpada pod panowanie

Niemcw, okazuj si ziemie Zwierzyska, od Poabian na
ktra

gw),

wschd do

Kryw

Zwierzyskiego '-")

c e

^-^),

okolic

pooone na wschd od Zwierzyskiego

jeziora'

Z poczenia tych ziem

osobny udzia,

Schwerin;

niej

ujcia

ay:

r.

Trawny

i2ij

^Y

Walerowe

est inter

Albiam
1309 wzmiankuje si:

et

ka

'-^)

Zudam

okrgiem

Eldenam,

et

ziemi

tej

okolica Klucz.

Walerowe;

in terra

in terra Dirtzinka.

villanis et subditis in

morskich od

po brzegach

biskupstwa Raciborskiego przed

Konow, oprcz wsi Maik

spriingliche slavische

poowie XTI w. utworzy si

do zatoki Wyszomirskiej.

spisie dziesicin

et

XIII w, wyroso grafstwo Zuerin, p-

grd Deryczewo'^^)

Yocatur Jabele, quae

parafii

drugiej

ktrego

elazna^^^)

jeziora

r.

1240: in terra quae

Waninke, quae

Gohren, liczono

est inter

Westphalen jak wyej.

Wantzeberg commorantibus;

Name mochte Brez -Gra

r.

1506 do

r.

okrg Wantzenberges." Der

sein, der

le-

Bya

^-')

ur-

uns im Dorfnanem Brese-

ist.
Auch Gohren wird von dem Berge (gra) den Namen erhalten
Wanzeberg mag aus Waninc-s-berg enstanden sein. Wigger. Mekl. An. 112.
Przyp. I. Na mocy tego Wigger na terrytoryi Smolanw znajduje terra Wantzeberg,
Zostawiam Waninke, jako dawniejsz.
zamiast Waninka (s.
24).

gard erhalten

haben.

R. 1018 kronikarz Thietmar zapisa: Zuarine civitatis munitio lib, VIII, 4);
Pribislaum
Westfahlen. Mon, ined. II p. 2040, Dux
r. 1 167 terra Zwerinensium.
admissit in gratiam et reddidt ei omnem hereditatem patris sui, ter ram scilicet
^2-)

Obotritoum, praeter Zuerin

et attinentiis ejus. Helmold II. 7.

R. iigi in Silasne; 1228 in terra Zylazen. Mekl. Urkund. N. 151, 347;
Insula Lipiz prope
tej ziemi castrum Dubin 1147.
r.
1335 im Lande Zelezen.
Dubin 1 171, Wigger. 125.
121)
R. 1 3 17 totam parochiam Gladow (Cladow, dere Grenze gegen die PaWigger. M. A. 109.
rochie Crivitz) et curiam Critzow.
123)

125)

R. 1158

Schirmacher.
alia

que
126)
1-'^

las

by

in

Brezen;

r.

dicitur

Wyej

Brez.
cyt.

Lisch.
1

Westph. jak wyej 2032

1174 ^^ Brezen.

Beitrage zur Gesch. Mekl.

II

Mekl Urk.

mapa.
III.

R.

11

skadajce

et

20.

5.

R. 1222 Silva que vocatur Klutse (Westph. Mon. ined. 2o59\

obszern okolic, wskazuje to, e w nim kolonici w cigu omiu

wali 23 wsi,

2045.

70 excepta terra Pole,

4 parafie.

Schirmacher.

Beitrage II.

s.

95

96.

lat

ten

zbudo-

up

wic Brena niegdy

z grodem Breno,
przypomnieniem
wiadoma w XIII w. parafialna wie Brosche, nie-

suy

ktrego

349

daleko zatoki Wyszomirskiej, teraz Proseke.

'"-";

We wschodniej czci kraju Rarogw, pozostaej pod wadz ksit sowiaskich, w poowie Xir w znajdujemy ziemie:
Meklenburgsk, zapewne Weligrad/k, Ku:albo
Kucysk
o w s k , '-*) K u b a n c e
Z wano
Bu
y s z o w s k '^-) okolice B r y s k (Bruile),'^") pooon koo
.

,'-^")

v\

midzy Butyszowsk, Warnowsk li

iemiami.
Warn y. Siedziby ich zwano Ziemi Warnowsk, dla

Warina,

oznaczenia

nach

do Moryckiego

'-*)

illa

jeziora.'-^*)

kraju

ipsa castra pertinentibus;

Ylowe;

1171 tertiam partem decirae in

r.
1

185 octo villas in Mekelenburch

Glambecke etc. Wigger. Mekl. An. 124.

""J R. 1 189 Doberan et totam terrara
in

Cu ban ze,

scilicet

decimam uatuor villonim

larura Brunonis.

'")

Wigger.

R. 1232 S u u
i

prioSwan.
et

ziemie:

Der Hanptort des Lan

her Breseken. Wigger. 124.
R. 1 170 Castnim Magnopolense, Zwerin, Cutin, Kyssin cum omnibus villis

terciam partem decime in

vjlle

Warnw leay

'-*j

ad

caego kraju na poudnie od Rarogw, po obu stro(Jedlnej) a do siedzib Smolicw, a na wschd

Eldeny

r.

(BieloAski

in

M.

a n;

^i.

Bruze,

villa

o b

r.

:.

.:

Gobanze

spectantera;

Gerraari et duae villae

scilicet

Michelenburch,

Nezebul, Warin,

Crupelin,

Brusowe

1192 quatuor

Brunonis;
et duarura

1322
vil-

r::^;

.:

Swan cum omnibus civitatibus

Mekl An. 125 i 108.

_ ii; u Boguchwaa: Swanowo a nomine proR. 1323 de terris et dominie Rostok, Gnoyen
homagium fecmns; 1358 advocacie Zywan.
..

P. II 481.)
.

Wigger.

*'-)

R. 1171 terram que vocatur

terra attinenti et qnatuor villas in deserto

aque Nebnla

sum

dicitur,

usque

aquam que

at terram

Butissowe;
Nohum;

1177 castrum Butisso cum

1185 a Butessowe in utraque parte

que Tribeden vocatnr; a Butessowe autem sur-

Warnonne, ad locum qui Ztulp (Zlup) nominatnr, et

terram adjacentem Butessowe Werle dictam usque ad fluvnos Tichmenzeke et arnowe
dictos.
Wigger M. A, 108.
issj
w,'^ dokumencie r. 1266
terra Bruyle jako posia
ka ksicia
meklenburgikiego. Wigger. 109. Czy ta dzielnica istniaa i jak sic zwala za czasw sowiaskich
niewiadomo. Mona porwna polskie Bryl, Brylewo Kreis
Franstadt w Poznaskiem.
lsku Brille Brilow polonicalis r, 1329. Knie
versns

Uebersicht

s.

dicitur

3S.

R. 1186 terram Warnowe cum omnibus terminis suis ex utraqae parte

dicitur, usqne ad castrum, quod Grabowe nuncupatur, ipsum
flumen transiens ibidem tendit ad fluylnm, qui dicitur Zuden. Mekl. Urk. I X. 141.
'*)

fluminis,

quod Eldene

350

Parchimska ^^^) Bren ica,'=^") Tur n y

Mor
si

r.

c y,

w. stanowili prowincy,

od

jezior

Warnw

midzy Dolecami

R.

A poniewa
lece

que

ad ipsa castra

dicitur Elde,

Malchow nalea do
Kucin

dzielnice:

kraju Moryce,

sycha.

nie

Moryckieg^o

W Moricach

liczono

cum omnibus

70 Castra: Parchira quoque, Cuthin et Malechowe,

ex utiaue parte aluei,

strzeni

a Warnami. ^'^)

tak

oddzielona,

mao wiatu bya wiadom, e w XI w. nic o niej

w XII w. zapisano, e Moricy siedzieli koo

jeziora,

wzmian-

ktrej

Dopiero

91.

a^*^^)

Boto z burgwardem.^^*^) Pniej o tym burgsycha. Ustro guclia, ogromnym lasem Bezunt"

od Hobolanw, a szeregiem

N.

946 grd

wardzie nie

^^'']

Pawy.^^^)

inaczej

kuje

K uci

/'')

viliis

Mekl.

Urk.

na pozostaej zatem

prze-

pertinentibus.

pobliu Pawy, Brenica,

Tumy

Pawy

tworzyy

osobne ziemie.
120)
R. i23oBrenitz. Lisch. Mekl. Urk. III, 78; r. 1247 Brenze, terra Brenz.
starostawiaskim brenije oznaczao bro i bagno. Brandl.
Wigger 135.
Kniha pro kadeho ISIorawana s. 230. Wedug tego Brenica oznaczaoby okolic
lsku Brynica cztery razy w rnych obwodach. Knie. Uebersicht
bagnist.

der Dorfer

r.

38, 39.

R. 1237.

Turne, Klempin. Mekl. Urk. N. 340; r. 1244 in terra Turne

Westphalen Mon. ined. III. 1485.
R. 1160 Castrum Cuscin; r. 1170 Cutin, w XIV w. Quetyn nad jeziorem
XIII w. plcze si z okolic Pawy, a sam
Plawskiem. Wigger M. A. 125.
1'^";

Szechelin.

in loco

!''**)

by

przestaje

grodem.

"W XIII w.

139)

Pawy

a miasto

niesieniem m.

140)

doci,

civitas.

Pawy, Kucin

szeregu ludw
civitatem

Reg- N. 154; Wigger.

nabiera

znaczenia jako

Schirmacher.

Beitrage

II.

osobna ziemia,

69, 81,

97...

terra,

Z pod-

traci znaczenie.

nadaniu Ottona I

Plot

(Morizi)

Pawy

okolica

synie jako

r.

946 bislcupstwu Hawelbergskiemu rnych posia-

prowincyi lutyckich wzmiankowano: in provincia Chorize

totam

cum omni burcvardo.

Mekl. An. 31,

iw

Hasselbach

innych kodeksach.

Code.\,- Raumer
To podao Szafa-

rzykowi powd do zaliczania Moricw do Lutykw. Nie wszyscy jednak poszli za

Paploski, przy wydaniu objanienia mapy, do przekadu przez niego kroniki
nim.
Ob. map i objanienie do nij r.
Helmolda, zaliczy Moricw do Obodrytw.
1862.

Inni

M. A.

s.

1*1)

da: erat

uwaaj

Moricw jako osobny

kraj

nalecy. Wigger.

do Obodrytw

113.

Ebbo opisujc podr . Ottona

illic

vastissima silva,

longitudinis.

Erat

illic

qua diebus

barbarorum

Hawelberga na Pomorze
transmissa venit ad

natio,

r.

54.

1127 powia-

nu

quae Moriz vocabatur.

urbem Timinam. Ebbo III, 4, 5. Bielowski M. P. II s.

dzeniu papiea Urbana III posiadoci biskupstwa Zwierzyskiego,

niens ad

a g

r.

m m

Igitur

r a e

vc-

potwier.

xi86 czyta-

w XII

w. ziemie:

ktrzy badacze
nie,

bya

Malchowsk

dodaj

W polowie XII w.
We

Ston

jeszcze ziemie

ale

e,

Nie-

na udowodnie-

rzeczywicie ziemstwem, nie dostaje wiadectw.^*'*)

ziem obodryckicli,

wtpienia nie

iWeprowsk .**"^)

^^'-)

Niemcy, opanowawszy zachodni

podzielili

przedua

mieli potrzeby

wschodniej

czci

ksita

kraju

poow

miedzy rnyci panw, ktrzy bez

wedug

byt ziemstw sowiaskich.

sowiascy,

skutek nieu-

nowe warownie, siedlili rozpierzche tumy, przed naciskiem Niemcw ustpo powstaniu syna jego
pujcej*') Po mierci ksicia Niklota
Przybysawa r. 1164, reszta kraju obodryckiego wpada w moc
saskiego ksicia Henryka Lwa. Atoli Henryk zagroony przez
zbuntowanych panw w samej Saksonii, przywrci Przybysawa
odda mu cae- dziedzictwo ojca jego, mianowicie ziemi 01x)-

stannych wojen, rzdzili

swej woli:

wznosili

,.i

drytw, oprcz Zwierzyna

nu

przylegociami." "")

..ipsam provinciain Tolenze .... a Tokn/.c

(Bezunt), que distinguit

que

Od polowy wic

autem ad siham, que

terram Moriz

et

Bezw

dicilur

Havclberge scilicet et M o r z
Weprowe, cum omnibus terminis suis

terras

eandem quoad terram que

Warnowe. Tak samo w r. 1189 i 1197, tylko las zwie sie Bezot, Bozwnt. Klempin. Pom. Urk. N. 99, 119 t 132,
Mekl. Urk. N. 141.
'^-)
Podczas wyprawy krzyowej przeciw Sowianom r. 1 147 Niemcy palc
grody
fanum eciam cum idolis. quod erat ant civitatem Malchou, cum
ipsa civitate concremaverunt.
An. Magd. a 1147. Wigger.
M. A. s. 126. Po
upadku niepodlegoci Obodrytw Malikw (Malchow) oddany zosta Adolfowi von
Pain. Helmoli I, 87. R. 1260 de tota parochia: Mertinsdorp ad terram Malic h o w e et Ridermanshagen ad terram Zlone pertineat.
Mekl. Urk. III. R.
:

1275 Landthinge soUen sein: terminorum

chow e,

Ma

Robole

eh o v e,
Cepekow (Zepkow). Wigger. M. A.
'^';
Oprcz wiadomoci wyej w

113.

provincia a Zuerin ex una parte usque

Vepro

et

in villa antiqua

Tolenze.

Kempin.

^*^)

M. A.

Oprcz wiadomoci
r.

1424 o

dawnem

cyt..

Yepro

in villa

r.

tendit per

1178

Muriz

R. 1362 werden im Lande Robel gee r o w e. Wigger M. A. 113.

142 wicej nie ma, a jednak Wigger na mocy

Pom. Urk. X.

75.

nannt: Gnewe. Cernowe, Semsin, Solsowe,

wzmianki

pergit, a

Mal-

terminorum

przyczonej, znajdujemy;

141

cyt.

in Priborne,

Wenden (Wredenhagen)

term, castri

grodzisku,

Wypp

uwaa

terrae

Sone

za osobne

ziemstwo,

126.

^^^}

Pribizlaus aedificavit urbes Mecklenhurg,

eorum Slavorum populos.

") Helmold.
II, 7.

terminis

Helmold.

II,

Iowe
14.

et

Roztok,

et collocavit ia


XII

gminy

w. nie

upach,

ale

byy upanami,

ktre z nich

Tym

okoo

przestrzeni

w., roz-

Podczas

kada w

czas zakry.

Na ziemiach Lutykw.
946,

r.

stwa Magdeburgskiego

Brandenburgskiego
r,

ab

ktre

dzielnic,

949

r.

968, wiedziano

Sowiaszczyzna midzy

mnstwa

XII

przeciciu wynosia

ustanowienia przez cesarza Ottona

Hawelbergskiego

ktrych

ale

10 mil D-^^')

d.

w XI

gro-

nazwami ziem,

okrgami

a ktre

sposobem na ziemiach obodryckich znajdujemy

w. 32 dzielnice ziemskie,

skich,

rzdzili krajem

wystpuj pod

Dzielnice

sie.

ksita

Byt up, poderwany

dach stanowili naczelnikw.

wizywa

352

biskupstw:

arcybiskup-

kancellaryach cesar-

Odr skadaa

si

dokumentach oglnie prowincyjami

zwano, mianowicie: Ziemczycy, Leszycy, Nieletycy, Doszanie, Li-

Dolecy, Boto, Meirjecze, Grozwin, Wanclewo, Wostroe,

nianie,

Mintga,

Moraczany,

Ratary,*^^)

Bonie,

Sprewjany,

Hobolany,

"")
Kraj Wgrw, jak powiedziano wyej, mia obszaru okoo 70 m. [J. Dodajc do tego obszar innych obodryckich krajw, gdzie teraz cze Holsztynii nad
ks'stwa
Lab okoo 10 m. Lauenburg 19 m., Raceburg 6^/4 m. zachodni
Mecklenburg-Szwerin okoo 190 m. i po prawym brzegu aby posiadoci lianowersliie
brandenburgi-liie okoo 20 m. otrzymujemy w ogle okoo 31-5 m. Q.
"^)
An. 946 medietatem castri et civitatis Hauelberg et medietatem omnium
,

villarum illuc attinentium,

Donamus

bus utilitatibus

suis;

dimidium

in provincia

Ludini;

et

castrum

et

civitas

sita

est

provincia

in

et

in provincia
silve,

Zemzici

que

duas

dicitur Porci,

Liezizi Marienborch castrum cum

Cotini, Yiskroiz,
in provincia

Niecurim, Milcuni,

Mintga

Aerthuni, Aiaestoum, in

vil]a,

(Moricei Plot civitatem totam

XXX

mansos

cum
his

Malizi,

i.

omni-

ni

et

in ea cultis et colendis;

villis

adjacentibus

Priecipini,

villis:

Rabbuni, Priecipini, Podesal,

in his villis: Minteshusini, Hagerstedi,

que dicitur Robelj, VI mansos

cum burcwardo,

Niem civitatem cum

villas in Malinga Bu

etiam eidem et sue ecclesie in eadem provincia

Drogavitz
Rozmoc,

cz

in

provincia

in provincia

Chor iz e

Desseri Wizoka

civita-

tem cum omni burcwardo; Pochlustim civitatem cum omni burcwardo decimam
tributi, que solvitur nobis dc Radever.
Praeterea determinavimus prenominate
;

sedis parochie

decimas istarum provinciarum infra suos limites consistentium:

Zem-

Desseri, Linagga, Murizzi, Tholenz, Ploth,

n co, Wostze (Wostroze). Hasselbach. Cod.; Wig-

zici, Liezizi, Nielitizi,

Mizerez, Brotwin,

Wa

Mek. An. zamiast Pochlustim pisze Potchlustim, jak poprawiano

czasy.
Ob. Wigger. ^. A. s. 31 w przypsku.
ger.

ostatniemi

Wkrany,

Rjeczany,***) Czrezpienianie,*'*) Wolinianie

albo KiszanieJ^^)

okoo

575 mil

cyjami

ludami,

ogle,

X. w.

Chyanie,

na terrytoryi Lutykw, wynoszcej

liczono 23

zwane prowin-

dzielnice,

pooonymi w pewnych

W przeciciu kada

mites).

353

granicach (infra suos

wynosia okoo

dzielnica

25

li-

mil D,

poniewa midzy niemi byy wiksze, jak Hot>olany wynoszce

okoo 46 m. D inne przeto, jak Ziemczycy, Leszycy t. d. ledwo
po kilka mil przestrzeni liczyy. Widocznie, e wzmiankowane
ale

prowincyje

oznaczay nie ludy osobne, a dzielnice jednego

wiksze

lutyckiego szczepu

runki miejscowe

tym

mniejsze, stosownie

kraju,

do

tego, jak

poprzecinanym lasami, botami

waroz-

Tak byo w X w. kiedy u Lutykw

lewami wd,
wadz sprawowali ksita, ale pod koniec X w XI w. o ksitach nie sycha, samorzd gmin doszed do najwyszego znapozwalay.

upy

czenia,

czenia

si

przybieray posta

w jeden

lud,

jak

rozpaday si na drobne
im

byo

ludy,

pastw

Zamiast

udzielnych.

u Obodrytw, plemiona lutyckie

a te na

upy.

Przypatrzmy si

bliej.

Do najprzedniejszych lutyckich ludw w X Xl w. liczono:

Ratarw, Dolecw, CzrezpienianwiChyanw
i

albo Kiszanw,

Radogoszcza.

^*^)

stanowicych zwizek okoo gwnej wityni

Ale jakie

to

byy

ludy?

An. 949 DeterrainaYimas prememorate

U kadego

nich znaj-

sedis parrochie provintias

infra

no-

Morac iani, Ciervsti, Poni, Zpriauuani, Heveldun, Vuucri

Riaciani, Zamcici, Dassia, Lusici. ^Vigger. M, An. 32.
minatas:

'^)

Yulcis

An. 955 Otto rex

et filius ejus Liutolf

pugnaverunt

cum

Abatarenis et

Annal. Sangal. maj. 955; an. 965 Zerezepani.

Potem niejednokrotnie i nawet w r. 1236 terra Cyrspanie

et Zcirizspanis et

Tolonsenis.

M. A. 36.
Pom. Urk. N.

Wigger.

Klempin.

325.

sie, jak niektrzy czytaj, w dokumencie

Reg. N. 154), gdy jednak w tyra dokumencie
inni czytaj Wosce (zamiast Wostroze), wypada, e nazwa tego ludu wzmiankuje sie
dopiero u Widukinda pod r. 967 Wuloini, kiedy Wichman podburzy ich przeciw
ksiciu Polanw Mieszkowi I. U Annalisty Saxona Yulini. O Chyanach cb. wy
1*')

Ottona

Nazwa Wolinianw wzmiankuje

r,

ej 15 s.
Tom U.

946:

Woltze (Raumer.

47.

2i

354

dujemy ledwo po jednym wikszym grodzie/^^) przestrze terrytoryi wynosia: Ratarw i Dolecw razem okoo 6i m. O,

okoo

Czrezpienianw

cie

by

to

Cliyan w

30 m.,

uatuor

stanowicy zwizek Weletw,

populis"

potg ktrego korzyli si

w kocu XI w. zwizek

przed

jednak

drobne

dzielnice,

jeszcze mniej, '^^) a prze-

ssiedzi

dreli Niemcy.

Skoro

prysn, ludy rozsypay si na

ktrych jedne przeszy pod wadztwo ksit

ksita pomorscy; urok potgi zwizkowych ludw znik od razu. Od poowy wic XII w. dzieje
zapominaj o lutyckich ludach, a poczynaj mwi o dzielnicach
obodryckicli, inne zabierali

rozsypki ludw powstaych.

Dzielnice te wyliczymy

wedug

podziau ludw.

W
sk

Chyynem,

Worlesk

ku;^^^)
z

Chyanw w XII

kraju

grodami:

grodem

Chya-

w. liczono ziemie:

Roztokami^^*)

chramem

Godera-

Marlowsk

Worle,^^")

grodem Marlow.^^')

U Ratarw

^52)

urbs in pago Riedirierun, Riedegost nomine.

Thietmar

1.

VI.

17; o innych mniejszych grodach niej.

c.

1^^)
Obecnie cala ziemia Ratarw i cze ziemi Dolecw nale do ksistwa
Meklenburg - Streliz inna
Dolecw do Prus, a ziemie Chyanw i Czrezpienianw do ksistwa Meklenburg -Szwerin.
^^*)
Najdawniejszy grd Helmold po prostu zwie urbs Kicinorum" (Chr. I.
48); Ann. Saxo mwi pod r. 1121 o zdobyciu grodu lutyckiego Kiznn famosior et
dokum. r. 11 70 Kyzhin, 1181 villas in Kiopulentior ceteris" (Perz VIII, 756).
Mekl. Urkund. N, 91, 134. Potem wznis si
zin, que pertinere solebant ad Werle.

cz

grd Roztoki,
P. II

s.

An.

1"^^)

Godehardi
miejscu

wedug Boguchwaa,

a dissolutione

auarum

dicitur.

Bielowski.

M.

481.

in

by

171 villa S. Godehardi,

Kizin
chram.

1191

Goderac

M. A.

Wigger.

Castrum Wurle situm juxta

168)

que prius Goderac dicebatur;

in Kizin.
s.
fl.

11 86 villa S.

Mekl. Urk. N. 100, 141, 151.

Wtem

126.

Warnou prope

terram Kycine.

(Helmold

M. P. II, 481), co
niewaciwie, bo nazwa Worle, pochodzi od wyrazu ore, z przystawk w, wedug
mowy Obodrytw=: W-orle. R. 1171 castrum Werle dictum cum terra attinenti,
ar no we. Dokument
etiam Werle dicta ex utraque parte aque
Porw. Mek.
oryginale r. 1171 tego wyraenia niema.
sfaszowany w XVI w.
I,

87.)

Boguchwaa

castrum Verla a credulitate. (Bielowski.

Urk. N. 100
16')

odpis z

XVI

w.

s.

96.

castrum.

Bielowski.

Marlow neben neun darzu belegenen Drffern und

und zubehorungen. Mekl. Urk. I. N. 127.

Schloss
tien

U Boguchwaa Mar o w

M.

P. II, 481.

R. 1179

mit allen andern pertinen-

355

Czrezpienianw, ktrych r. Piena dzielia od

lecw,^^^) w pocztku XII w., wedug latopisu korbejskiego,
Kraj

Dopo-

siada trzy dzielnice ziemskie, ktrych nazw nie wzmiankowa

by dzielnice,
si,

uwag

zwracamy

Dargu, w

tak:

na grody do staroytnych liczce

w r. 1173, wtedy ju
warowni J**) Luboczynie c,'**^) Gnj en

ny Kaufstadt.^"-)

Prawdopodobnie

czci

okolic

wschodniej

czci

znajdujemy:

syn

Adam. Brem.

II,

okolice:

10; podobnie Helmold.

Heinricum Stadensem,

**")

riis

naleay

ktrej

W zachodniej

Czrezpienianw.

r.

1248

Trie-

ziemi

Bisdede, "*-^)

liczono

Krakow-

Chizzini et Circipani, quos a Tholosantibus et Rethariis fluvius Panis sepe-

'**)

tes,

do

staroytn

Danw zwagrody byy centrami

trzy

te

ziemi

przez

Gustrow, ktry w
Ten grd by centrem

grodw. ^^'^

beden,***)

rat.

kraju

grd

ktrym zaoono pierwszy

Czrezpienianw klasztor

do starych

mogy

Dla wyrozumienia jakie u Czrezpienianw

latopisiec,''")

id est

unauaue

centum de

2.

I,

qui contraxerat Scyrcipensium Slavorum 300 eqai-

Nam

urbe sua.

tantum possident, quae

cum suis territosingula provinciala3 esse

Pertz,
M. G. V. 8.

tres urbes

disterminantes per

Annal. (Fasti) Corbejenses, pod r. 11 14.

An. 1 172 Conventus venit in Dargun; 1173 prima capellua in Dargon,
quod et primum consecratum est in tota Circipen; 1178 qaoDdam veteri castro de
Dargon. Mekl. Urk. N. 104, 1 1 1, 125.
**)
An. 1184 urbs Lubekinka; 123S Bartholdus advocatus in Lubichin, castrenses ibidem.
Wigger. M. A. 127; 1238 Theodoricus capellanus in Lubichin. Mek.
referunt.

^^^)

Urk. N. 479.
dzisko, ktre

XVI. pod

je.

badaczy

184.

Wigger.

Knytlinga

'2)

r.

Niedaleko Reknicy, ptnocniej od Liepen, znajduje si

wedug

Saga

Straela (Stralsund),

Wigger.

M. A.

Gnoyen, pniej
**')

civitatem,

An. 1235

r.

mniemaj,

Gustrove

ecclesia in
.

Knut
kraj,

z wojskiem wyadowawszy
doszed do Kaufstadt i spali

wanie

in

terra

Kaufstadt

Cirpanie;..

per munitionum reperationes

.

Mek. Urk. N.

forma niewiadoma.

by

miastem

an.

1248

in custodia

antiquam

habueruut

439. 607.

W dokumentach:

189 terra que

r.

1186

terra,

que

i-

b e d e n vocatur, a Butsou audicitur Warno we.

Mek. Urk. Nr. 141, 149.
Sowiaska forma niewiadoma.
dokumentach: 1233 solitudo qui Bis.

.;

sive

r i

B s d e d e; 1235 per totam terram B i sMekl. Urk. N. 411, 438, 439. Klempin. Pom, Urk.

d e d e nuncupatur: 1235 in archidiaconatu

dede

gro-

1276 dominium Gnoyen.

b e d e n vocatur, a Butcssowe
tem sursum versus aquam, que
*"*)

okrge

wzmiankowana przez Saxona Gram.

krl

do Triebacza, pali

Baf^acze

127.

127.

cign

quam hactenus

Sowiaska

by L u b y n a

rozpowiada jak

oppidum nostrum Gustrowe

**^)

ma

Tribedene.

N. 301, 319. 320.

356

Po granicy z Dolecami
Mai chi n.^^^) Ktre
z tych dzielnic byy upami, a ktre okrgami grodw wiadomoci
Nawet samo pooenie wzmiankowanych dzielnic
nie znajdujemy.
plcze si tak, e nie zawsze moemy z pewnoci oznaczy pooenie niektrych dzielnic.
D o e c y w XII w. mieli kilka grodw, ktre z okrgami

ska,^"^) Teterowska^''')

leaa

Lunowska.^*'*)

Malchiska

ziemia

grodem

'^^)

Dy min gony w dziejach, kaDyminensis;^'^-) Wostrow

stanowiy ziemstwa, mianowicie:

sztelania, ^'^M

Nad

166^

Lisch.

skich.

XIII w,

proviricia

Krakowskiem lea szcztki dwch grodw

jeziorem

Mekl. Jahrb.

XXIV.

Thiterow oppidum 1272; Lant

*'^'j

czasw poga-

303.

Teterowe 380.

to

Wigger.

126.

An. 12 1 6 viam regiam, que ducit de Luchowe in Lauena

transitum de
Rinsowe in Lauena. Klempin. Pom. Urk. N. 169.
r.
1273 droga ta zwala
sie star: per medium stagnum Lunowe usque ad antiquam viam, ubi limites dominorum de Werle et Roztok sequestrantur 1297 advocatia Lawis. Wigger. 127.
*'**)

An. 1240

1*9)

an.
sita.

Chylow

1274 in ten a Malechin

Wigger. 118.

pniej zwaa

Gnojesk

CjiaB.

czci

sie

in

villa

ziemia Bisdede

zachodniej

nica ziemi Tribeden (Mek.

An.

e Gustrw

N.

514;

Malachin
Czrezpienia-

pniej

ziemi

podstawie tego Hilferding dopuszcza,

wzmiankowa
i

Tribeden upatrujc

lea w

annalista kor-

Darguskiej.

(IIcT. EaJiT.

ziemi Bisdede, ktra

zachodniej

bya

dziel-

Nowsi badacze Bisdede upatruj w pniejBeitrage s. 80) t. j. we wschodniej czci Czrez-

126),

pienianw.

Gnojen (Schirmacher.
Ale wyraenie dokumentu

dzielnice

Urk.

czci

we wschodniej

ziemiach Bisdede, Tribedene

Czrezpienianw, mniema,

te

Na

Przeciwnie Wigger ziemie Bisdede

145.)

obie

leaa w

a Triebedene

36.)

Mekl.

1302 Tessenowe in terra

trzy dzielnice (tres provinciolae\ o ktrych

wypada upatrywa

szej ziemi

Malechin.

terra

Grobe

Gustrowsk,

(Jahrb. XII, 24

zwana.

e by moe
bejski,

Lisch mniema,

^'^)

nw

villa

r.

1235 terra Bisdede sive Triebedene wskazuje,

jednem miejscu szuka wypada.

Mekl. Urk. Nr. 439.

i7ij
czasie apostoki w. Ottona na Pomorzu r. 1127 Dymin syn jako
civitas (Ebbo III. 5). Pniej, podczas wyp-awy krzyowej Niemcw przeciw
Sowianom pomorskim Dymin, jako warownia, munitio, uleg obleniu (r. 1 147.

Helmold

I.

65),

lecz bezskutecznie.

odeszli

gb

swych kasztelanw:

r.

1164 Sowianie pod

wodz ksit

po-

r.

1175

kewic castellanus de Demin

i"2)

Bogusawa bronili si w Dyminie, potem spalili warowni

kraju, Dymin jednak pozosta przy ksitach pomorskich, mia

morskich Kazimirza

78
i

inni.

Dzierek

(Dirsico),

r.

11

80

12 15

Klempin. Pora. Urk. N. 66,

An. 1232 provincia Dyminensis.

Mekl. Urk. N. 409.

Johannes Dirs-

74, 84

t.

d.

s.

594.


W os

w ziemi

t r

wsk
C

357

w XTII

ktr

e j/'^)

w. zamienia advo-

C h ot b a c e;^'")
staroytny grd, ktrego nazwy niewiedziano ju w XIII w. lew ziemi G o d e b a n t."^"")
XIII w. wzmiankuje si jeszcze
ziemia T u c en, ktrej grd upady nie dochowa swej nazwy. ^'^)
R a t a r y po zburzeniu gwnej ich wityni w Radogoszczu r.
126, niewiadomo w jakim miejscu mieli urzd kraju.
Penzlin;''*)

catia

e^''^)

ziemi

W XIII w. zamiast dawnej

kuje

gardem iBezriecze^'^'')
tki tego grodu,

pobliu wsi

i'')

sita

est

nazwy Ratarw,^'^)

pod nazwami dwch ziem

sie

na grze

ze Staro-

grodem niewiadomej nazwy.

wrd

bota,

Beseritz.'**')

Starogardska

wzmian-

kraj ich

zowi

jeszcze

sie

dotd

Szcz-

Miihlenberg,

Bezrieczu szcztki

in-

An. 1 1 70. Wuzstrowe castrum cum villa; an. 1236 terram Wostrowe, sicut
cum omnibus atenenciis usque ad flumen, quod dicitur Tholenze. Mekl.

Urk. N. 95, 457. Klempin. N. 3 "4.

1'*)
Wigger. Mekl. An. 119.
^"*)

Castrum Zcarnitz zwischen Pieverstorf und

Wigger.

razeburg.

127.

An. 1 1 70 Lipiz cum omnibus villis suis us^ae in stagnum Woblesko, et

sursum Hauelam, usque Chotibanz, et desertas villas, que a Vilin inter fines
Chotebanz, Lipiz et Haulam, jacent. Tak samo w latach 1182
1244 Mekl. Urk.
N. 95, 135, 563. Klempin. Pom. Urk. N. 54, 90, 429.
*"')
An. 1249 in provincia Gotebant cum villis adjacentibu? Wilberghe,
Wolcowe, Reyneberghe
usque ad antiqum castrum, quod est in medio stagni, in
quo stagno Pretusniza oritur. Mekl. Urk. Nr. 621. Klempin. N. 483.
1-8)
Wigger. Mekl. An. 127.
^"')
An. 1170 in Raduir: Podulin, Tribinowe, Wigon, Cussowe, TuarduUn, Dobre, Step, Rouene, Priulbiz, Nicakowe, Malke, Kamno, Lang, Ribike, Tsaple, Nimyrow, Malkowe, Stargard et Lipiz cum omnibus villis suis usque in stagnum
Woblesko.
te same osady, take: Staregart, Lipetz
r. 1244 in Radur,
cum omnibus villis. Mekl. Urk. N. 95 i 563. Klempin. 54 i 429.
^'*)

^^^)

An. 1236 Dominus Werslaus

regardensem cum omnibus attenenciis,

resignavit dominis marchionibus

et

terram Bezeriz eciam

simili

terram

modo.

Sta-

Mek.

Do

ziemi Bezeriz przylegay z pnocy: terra

h e (Boto), ktrych nazwy wzite od miejscowoci wskazuj, e obie te ziemie pomidzy botami i rzekami leay. Majc to na
wzgldzie mniemam, e kraina nie posiadajca rzek, a tylko mae strumienie, zwana

Urk.

N. 457.

z e r e

Klempin.

(Meirjecze)

bya Bezrjecze, po

N. 334.

terra

niem. Bezeriz.

Die Burg des Bezerizer Gaues

welcher mit Steinen umgeben ist und
^*^)

rast,

Mekl. An. 127.

ist

ein runder

jetzt

Berg mitten in einem MoWigger.

der Miihlenberg heisst

358

nego sowiaskiego grodu Rawenburg,

eby

denburga,^^-) ale

domoci

ten grd

by

pocztku XIII w. dwie tylko

su przypomnieniem dwch
ju w

Starogard

wtpliwoci,

kraju

Nowego Bran-

Ratarw znajdujemy

ktre prawdopodobnie

ziemie,

Przytem zauwaymy,

up.

syn

1170

r,

okolicy

centrem osobnej okolicy, wia-

Zatem

posiadamy.

nie

jako stary grd,

istnia dawno, przynajmniej jednoczenie

jeli

ulega

nie

to

grodem

Radogoszczem (Retr), a zatem u Ratarw byo kilka grodw,'*^)

byy

ktrycli jedne

miejscami urzdw, a inne warowniami.

Przegld podziaw ziemskici

czterecli

wzmiankowanycli

lu-

kady z nici posiada po kilka grodw z okrgami, ktre od poowy XII w. wystpuj jako dzielnice ziemskie,
ale czy wszystkie dzielnice byy sobie rwne, czy nie zaleay od
dw

wskazuje,

urzdu wyszego
Dawniej

kady

dla

tary

mia swe

ludw

z czterecli

gmina rzdzia krajem.

nianie

wiadomoci

caego kraju
Ale

wiec6,

pod

wadz ksit obodryckici, a Cliyanie,

wadz ksit pomorskicli trac powoli
wystpuj

gasn, zostaj grody

nie gminy, a kasztelani

Na wschd od

Dolecy

ksicy

Ra-

znaczenie oso-

upy

jako dzielnice administracyjne,

okrgami pod nazw

na ktry cli

upadkiem niepodlegoci, Czrezpie-

pod

bnych ziemstw,

nie posiadamy.

ziemie,

ktrych

rzdzili.

zwizkowych ludw, okolice zasiedlone lutyckim szczepem niepodniosy si nawet do znaczenia osoczterech

bnych plemion. Jedni

Wkranie zRjeczanam i^^^)

stawiaj cokolwiek wiksze ziemstwa, niby osobne ludy,

w. o Rjeczanach nie

sycha; wzmiankuj si

Wkra iPozdewol k.^*^^)

i2)
^''^)

Hilferding

ludw

mniema,

nie

An. 965 a
Wigger.

Riezani...
i

ale

XII

prowincyje:

Reszta pobratymczej ludnoci ku p-

ibid.

dla tego u tych

18*)

tylko

przed-

e Dolecy

mogo by wicej
subditis

M. A.

Ratary mieli po jednym tylko grodzie,

jak po jednej upie. HcT. BaJ. Cjiau.

nobis Slavorum
s.

36;

zdewolk; 1179 in Postdeuolc ecclesiam cum

videlicet Ucranis,
O pooeniu Wkranw

nationibus,

Klempin N.

Rjeczanw wyej 15. s. 48.

185^
1 177 in Pozdewolk ecclesiam cum

144.

villa

villa una,

12.

Budessina;

1178

in

castro Po-

item in provincia Vkere ylla-n

,:

nocy

359

do morza, skupia si

Uzwgledniajc

niepodlege ziemstwa.

upy koo

osobne
to

grodw, jako

cudzoziemcy zwali drobne

upy prowincyjami, mianowicie Boto, Meirjeczie, Grozwin, Wostroe, Leszanie, Gostkowo, Wolegoszcz, Szczytno, osica. Treboczec, Bart.^**)
Te prowincyje byy tak maemi okolicami, e ledwo po kilka mil
:

przestrzeni posiaday.

Gostkow,

Treboczec,

XII

Grozwin,

Wolegoszcz,

XIII w. rzdzili

kasztelani.***)

grodw

nie znajdujemy,

wszake

by

moga

nie

Ae

wzmiankuj si grody

niektrycli z nich

Bart,'""')

nici

innycti prowincyjach

do zjawienia si miast niemieckicli,

musiay, bo bez grodu

adna sowiaska upa

istnie

u Niemcw na miano prowincyi nie zasuyaby,

grody dawniej

wiadczyy

tych stronach istniay,

o tem

Caniiz; 1195 in proviacia Vcre villam Caruiz; 1216 villa Sarnotino in provincia Po-

zdcwolk.

Klempin.

N.

72, 74, 79, 127, 170.

An. 946 provinciae infra suos

Wanclp, Wostroe (Mekl. Urk. N. 14) i
***)

cum

Mekl. Urk. N. 52;

due

. .

Rochouiz et Corine, et tercia pars

Doblouiz
Klempin N. 27 i 48 an.
.

r.

1150:

. .

villae:

vincia Grozsuuina villa

potwierdzeniu tego dokumentu

Ploth, Miserezs, Grozwin, Cithne,

.

Lesane, Meserechs et Sitne ; anvincia Scithene

Wanzlow,
Crozwine cum Rochowe,
.
an. 1 136 provincias
villa Groben ; in pro1 1 59 in provincia Uanzlo

interjacentibus nominatis provinciis

Wostrose.

limites consistentium: Ploth, Mizerez, Brotvin,

ville Slauboriz;
1 1

70

terris

in pro-

Tolenze,

Plot, osice, Tribuzes, Circipene et omnibus villis predictis terris adjacentibus.

Klempin. N. 53; an, I171 terram Pytne vocatam et duas terras prope Dymin, videlicet Wuostroze et Losiz,
duas villas in Barda. Klempin. X. 56; 11 77 in

provincia Scitene

N. 72

in provincia

Grozswina

Klempin. N. 79; 1195 in pr.

1236 in terris Lusyz et Gucekow,

in pr. Grossuin.

N.

127;

pin.

N. 325.
i**)

Klempin.

in provincia

Gozkowensi.

79 in pro^incia Lessaz Nillam Reuena, in pr. Scitene

Klempin.

Goscou
Wolin: villam Drammine. Klempin.
.

terra Lassan, terra

in pr,

Wolgast.

Klem-

N. 408.
An. 1 1 40. Castra hec Dimin, Treboses, Chozocho, Wologost, z Groswim.
N. 30. An. 1194 Decrevimus
quatinus castro Waleguste: Bukoue,
1242 terra Bart.... ad rivum Bartik.

Klempin.

autem et Wostroe
N. 125; I22l castrum Tribuzes.
Klempin N. 208; Bart kilka razy bez oznaczenia warowni lub zamku; r. 1253 Bart.
Klempin. N. 575; 1242 Lositz, 1248 take. Klempin N. 397, 477; 1250 castrum
et terra Wolgast.
Klempin N. 512.
Lisani, Siten; castro Cotscof: Mizeres, Locisse attinerent; Tribuses

neutro supradictorum castronim attinent

lis-j

176,

180,

Klempin.

r. 1221, w Gostkowie Jarygniew r.

I175, Priba
Trebomir 1228, Prenca 1234; w Wolegoszczu Nedamir

\y Treboczcu Gorislaw

Bartosz 1216

Mirosaw

19,

1228; Preca 1230;

gravius de Bart Petrus.

Grozwinie Jacb 1234;

Klempin. Orts - Register.

Barcie

r.

1225 bur-

XIII w, podania o dawnych grodach

dziskami zwane. ^*''')

1

136

Rochowa

Z czasem prowincyje

liczya

si

czci
w

wia si prowincya Rochowa, a

z

36o

miejsca wtedy

mnoyy

si.

Grozwina, lecz od
niej

ju groTak w r.
11

r.

wzmiankuj si

95

zja-

kilka wsi

kocioami.^"")

Na wyspie Ranie wiadomoci o upach nie

wadza ksica wczenie poczya ludno

znajdujemy.

wyspy
w jeden lud, gminy zlay si w okrgi administracyjne, a wyspa
Rana wzmiankuje si w dokumentach jako jedno ziemstwo, gdy
tymczasem w posiadociach raskich na ldzie, upy wystpuj

Silna

jako oddzielne ziemstwa

do XIII

caej

w.^"^)

Poudniowi Lutycy, zwyczajnie Stodoranami zwani, od

w.

si podzielonymi na
wystpujce, mianowicie: Z i e m-

tak samo jak ich pnocni bracia okazuj

upy, jakby pastewka

udzielnie

czycy, Leszycy, Nieletyce, Doszanie, Linianie,

Moraczanie, Bonianie, Hobolanie, SprewiaKada z tych up miaa swj grd z urzdem, a w nie-

nie.^"^)

ktrych

byo po

kilka grodw.

tak:

wnego grodu Hobolina (Hawelbergu) mieli

Nieletycy,
jeszcze Nizin

oprcz g-

warowni

1248 locum antiI^ldam flivium directe

tenduntur in Gradist, et de Gradist in paludem Lazconiz, que est in media silva
N. 207 i 478.
inter Cristogh et Lestnitz (kolo Greifswaldu) Klempin.
19*')
An. 1136 provincias: Crozwine cum Rochowe; 1 1 95 in piovincia Rochou villam Sosniche cum ecclesia et taberna; an. 1216 in provincia Rochou villam
Sonice; an 1241 in provincia Rochowe villa Sonice cum ecclesia, villa Dambagora, villa Rochowe, villa Gizin cum ecclesia, medietatem decime in villa Lipegora.
Klempin. Nr. 27, 127, 171. 387.
1"!)
Fabrycius znajdujc w pomnikach podzia Rany na provincyje: Arkona
provincia. Asmoda p., Ziudra p., Wittw, Bergen i t. d. i zwaajc na kontury wyspy
poprzedzielanej zalewami morskimi na kilka pwyspw, sprzyjajcych utworzeniu sie
osobnych dzielnic, mniema, e pod temi provinciami wypada pojmowa upy. Urkunden zur Geschichte des Fiirstenthums Riigen T. III. 90 98. Ale w dokumen^90)

An. 1221 Gutyn castrum

qui castri

qui dicitur Guttyn.

usque

in

Gradist;

De Guttyn autem

r,

ultra

tach czytamy:

r.

193 in provinciis:

Sithne, Tribuses, Barth, Lositza.'

Roja, Ostrusna, Buccua, Mezerisza,

Klempin.

N. 123.

W pniejszych

Goszcouua,

dokumentach

podobnie Rana wzmiankuje si jako cao, a nalece do ksit raskich drobne

dzielnice na ldzie, przy kadej okolicznoci wyliczaj si jako osobne jednostki.
'^^)

O pooeniu

tych dzielnic

wyej

15

s.

54.

50

Priecawe;"^ Doszanie
i

3^1

Linanie

Podchlustim,^**) Moraczanie posiadali

mi,'**)

grodw

1 1

Bonianie take mieli burgward

Wysoka

burgwardy:

mieli

dach u innych stodorskich ludw pisma milcz,

burgwarda-

Bielicy.^**)

ale

burgwar-

wzmiankuj

grody: u Leszycw Kobelice,'^') u Hobolanw Brandenburg,'**)

Pricerwy,

Jeziery,"*) Nienburg, Dubie, Briechowe,

wszystkie

w.,

toczonych dosy,

Podstp-'*)

pniej wzmiankuje si wicej,

poj

aby

w kadym sowiaskim

ale

przy-

mnstwo grodw wznoszono

jakie

poniewa grody z okolicami

stanowiy osobne ziemstwa, okrgi w upach, moemy sobie
tedy uprzytomni jakiem mnstwem drobnych ziemstw roia
si Sowiaszczyzna do XII w. Byy wprawdzie midzy grodami i warownie w czasie pokoju pustk stojce, ale przytoczone
wyej grody lutyckie byy centrami zamieszkaych okolic, z ktrych cesarze nadawali

kowane

nadaniach

kraju.

kocioom rne
i

dochody, a zatem wzmian-

fiindacyjach

XI

uwaa jako burgwardy, okrgi ziemskie, na ktre

'*'

An- 946 Havelberg castrum

in eadera provincia

wyej

46.

c>"t.

Niem

civitas

sita

est

in

provincia

Prieclawie dopiero pniej pod

Prieclawa

civitas.

Badacze mn'emaj

et

wypada
dziehy si upy.

w. grody

bya warownia

Nieletizi

1056.

r.

ob.

kolo Hobolina.

Wizoka civitatem totam com omni burgpotwierdzeniu przez krla

cum omni burgwardo.
Konrada biskupstwa Hawelbergskiego r. I150: in provincia Dessere Wizoca civitatem
An- 946

!*)

wardo;

Mekl. Urk.

totam.

nad

men

in pro\-incia Desseri

Potcblustim civitatem

aba.

Por.

I,

Omyk

52.

wyej

15

wic

popenili badacze, ktrzy Linianw szakali

38.

s.

>)

Wyej

*)

An. 997 uoddam bui^wardium

cyt. 45.

vero burgwardi vulgo Belizi.

in provincia

Raumer X.

Boni

dicta

sitnm

no-

342.

"') An. 946 in provincia Lieziz Marienborch; r. 1150 in provincia Liezizi

Merianburg urbem, que et Cobelitze dicitur. ilek. Urk. N. 52.
'^)
An. 928 Brennaburg urbs; 039 Brennabnrg nrljs; 949 in pago Heweldun
in civitate Brendunburg.... duas insuper civitates
et Ezeri

nominatas Hasselbach. Cod. N.

199^

R. 981 Otto

cesarz

7.

podarowa

Sie werden ausdrucklich ais im Hawellande

An. 983,

klasztorowi

prorincia Hevelon et
Wtedy Podstp musia ju
Fidicin.

Territ. III

s.

w Memleben

trzy

s.

zamkL
Fididii>

IX.

Ouitiliniburgensi ecclesiae duo loca Poztupimi et Geliti

Otto

in

suis appendiciis Pricersi

belegene Castelle bezeichnet.

Die Territorien der Mark Brandenburg T. III

****)

cum omnibus

Wigger. M. A. pod wzmiankowanemi latami.

in

by

XVII.

insula

Chotiemuizles

sita

grodem, bo pod nim

tradit

Raumer.

bya przeprawa

N. 321.

przez rzek,


XI

Adam bremeski

w.

'
.

Na Pomorzu.

e.

3^2

zapisa,

Odra

dzielia Luty-

kw od Pomarzanw i e do Lutykw naleeli Wolinianie.-^^)

To samo w XII w. powtrzy Helmold.^*^") Wszake nie wypada
wiadomoci tej przyjmowa dosownie. Ludy jednakowe z obyczaju

mowy

dzieliy sie na grupy

lud,-*'^) ale

w XI

okolicznoci.

jako osobny

ksit

ju od

w. zaleeli

wpywem
wystpuj

pod

w. mieszkacy ostrowia Wolina

ktrych

pomorskich,

wadztwo szerzyo si z lewej strony Odry, a do osad Wkrzanw i Rieczanw, zachwytujc nawet ostrw Uznoim, wiadomy

wX

w. pod

nazw

wzmiankowane ostrowy
razem

Wolin

W XII w.
jem,^"^)

ale

Sunt

-*'')

cae Pomorze liczyo si

et alii

Slauorum populi,

De

In cujus

Julinum (Wolin).

Situ Daniae.

c.

Wuloini, quomodo

III.

Wczeniej

69.

qua Balticum

c.

I.

N.

pa-

divi-

quondam

aluit pelagus,

fuit

cum

Slavis

r,

1862

pod nazwa
Paploski w do-

duskicli wystpuje

M. A.

s.

115 116.

Jumena

nadaniu Ottona I biskupstwu Havelbergskiemu

Grozwin,

czyli

r.

Wineta."

946 czytamy:

de-

Wanzlo, Wostroze.

14.

bulli

Innocentego II papiea

skiego zakrelone od Wolina

fluvium.

alluit

et Leuticii

2.

sagach

Wigger.

cimas provinciarum infra suos limites consistentium

205)

qua scyticas
Inde Wilzi

Misacam, amicum imperatoris bello lacesserent..

do przekadu kroniki Helmolda, wyd,

Mekl. Urk.

12;

Hist.

Oddora flumen

.... iterum se paganis immersit egitque

jeszcze

Jom, Jumensis provincia.

20*)

c.

degunt, sicut

Stoderani.

et

Odoram autem comperimus degere

trans

in cujus ostio,

Wichmannus

An. 967.

203)

qui dicuntur

I.

ni

220.

nobilissima civitas Yinneta (Wolin) Chr. Slav.

datku

Oderam

et

li

albo

Odora, vergens in Boream, transit per medios Yinulorum populos,

202)

dens Pomeranos a Vilzis;

Widukind

ostio,

Hist. Eccl.

usque ad Odoram fluvium;

sedes habent,

Pomeranos.

nomine Wilzi dicuntur,

amnis ditissimus Slavanicae regionis.

ludes, nobilissima civitas

Albiam

inter

Liubuzi,

qui alio

Ultra Leuticos,

ii.

c.

qu

Doxani,

et

jednym kra-

jeszcze

ju marchi Gdask,

XIII w. odrniano

Heveldi juxta Habolam fluvium,

occurit,

Uznoim bierzemy pod rozwag,

innemi ziemiami do Pomorzanw nalecemi.

Ecclesias-

Z tego powodu oba

prowincyi Wanclo.-''^)

Klempin.

do

r.

r.

eby:

Pomm. Urkundb. N.

30.

1140 posiadoci biskupstwa Pomorad Lebam

de tota Pomerania usque

bulli

Klemensa

III.

skupstwu Kamiskiemu: totam Pomeraneam usque ad Lebam fluvium.

r.

1188 bi-

Klempin.


Pomorze wysze,

wnym grodem

3^3

w Gdasku

ze stolic

ktry

Szczecinem,

-*'*) i

Pomorze nisze,

saw

przymi

krlewskiego" miasta Biaogardu nad Parsant.

Nisze,

Pomorze, skadao

czyli zacliodnie

g-

dawniejszego

-')

sie z dzielnic,

zwa-

nych prowincyjami, pagami, ziemiami, okoo grodw warownyci

zamkw pooonycli. Ktre z nicli mianowicie byy upami,
i
a ktre podziaami up, okrgami, nie wiemy, ale

grodw

nia

nici

urzdw, prawdopodobnie

wedug

znacze-

moemy

liczy

nastpne upy:

Wancawska,

grodem Uznoimem na wyspie tego

nazwiska, posiadaa okolic

wice

zwan

Lipa,

take

okolice

Wancase-

Zlutewice.^**^)

Woliska

na wyspie teje nazwy

grodem znakomitym

Wolinem, obywatdle ktrego synli jako osobny

lud.'-"")

Szczeciska
morskich.'-'*')

z sawnym Szczecinem, matk grodw poDo okrgu szczeciskiego naleay pograniczne

zamki: Gradec

N.

Co wic byo

III.

cezyi Kujawskiej.

-<>")

wyej

tj strony

eby, musiao

naley do

bez sprzeczki

dye-

H. N. P. II ks. lo.
Mistrz Wincenty IV.

Naruszewicz.

Gedanensis marchia.

-06)

Gdask

nominatur.

Pomorania

inferior.

urbs capitalis

dzie

Lubin. ^'')

8; Pomerani superior, cujus

Boguchwa. 35, Bielowski II, 397 i 530.
Boguchwa. 35. Bielowski II, 530. O Biaogar-

19.

An. Ii40castrum Huznoim; 1159 ^^ provincia Uanzlo

theloneum de
aquam juxta castrum Uznam; 1178 ant castrum Uznam
theloneum de navibus
item in eadem provincia scilicet Wanzloue; I2l6 ant castrum Uznam totum teloneum forense
cum alia terra quorundam Sclavorura Van^^)

navibus, que transeunt per

.

. .

zaseuiz et Sluteuiz, item teloneum de navibus

Urk. N.

illic

transeuntibus vel ad civitatem

partem quoque provincie Yanzloue,

venientibus,

que Lipa

dicitur.

Uznam

Klempin. Pom.

30, 48, 74, 171.

Widukinda, Adama bremeskiego, ywociarzy . Ottona i u Helmolda

wzmiankuje si lud Wolinianie (Wuloini, Wilini, Julinenses). Pniej r. 1195 prowincia Wolin; 1216 provincia Wolin. Klempin. N. 127, 171. O grodzie i miecie
Wolinie wyej 15 i w biecym cyt. 151. R. 1140 civitas Wilin; r. 1 188 civitas,
209J

que

Wolyn

Klempin N.
2^')

pagum

121 7 Wolin.

dicitur;

2i0j

Wyej

19.

1 1

Klempin N.

30,

1 1 1,

177.

59 castrum Stetin super Odoram; 1174

179 take.

48, 72, 79.

Cast^lla,

pertineb

.nt

Gradiciam videlicet

Stetinensem.

et

Lubinum, quae

Herbordi Vita Ottonis

An. 1249 civiatem nostram Gradiz.

Klempin. N. 485.

II,

in
37.

confinio

posita

Bielowski

II,

ad
97.

Kamieska

3^4

grodem Kamieniem, do ktrego naleaa

prowincyja Sliwin.-^-)

Koobrzegska
w

Koobrzegiem

z grodam.i:

Kodnem,

XIII w. dwa osobne dystrykty (powiaty) posiadaa.-^^)

Starogardska
Py

ka

grodem

Widuchowska
Z

plcze

nia

"'^)

Ottonis II,

Pyrice.-^^)

grodem Widucliowem nad

XIII w. terra Bane-^")

Ottonis II,

s.

et

villis

..

Bielowski

19, 23.

que pertinet ad castrum Camin; an. 1188

minensis.
Klempin. N. 30, 48, iii, 287.

Ebona: Colubrega; Clodinensi

Colobrega;

Clodona. Vita

queestvilla;

Colbrege

Bielowski

139.

II,

bus dominica

suis

X.

omnibus

II,

11

attinentiis,

Casrum

2'^)

Ottonis, II,

opulentam civitatem.

taberna,

districtibus

18; u Her-

u mnicha priefligeskiego

et in

1212 Colbergensi provincia;

Vita
salis

Cloden,

II,

19. 20.

de sartagini-

eadem provincia

due

1:48 terram Cholberge

cum

videlicet Poditzol et Concrine.

Ebbo

Zitarigroda.

que ducit Stargard; 1187

II,

Klempin,

supra

fluvius,

1140 castrum Stargrod;

an,

4;

in Stargard;

de Ztaregard; 1229 Stargart; 1240 Staregard;

Ina

s.

Sli-

1232 provincia Ca-

156, 475.

30, 48,

per viam,

Kammyn;
Vita

locus.

castra: Stetin,

59 in provincia quoque

1159 Coluberch census

40 Cholberg;

ant ipsum castrum

Suelube;

et

1 1

civitas

38, 39;

magnam admodum

An.

die, et

Poblote,

ville:

miastem Bane

An. 1140

II, 83, 85.

omnibus eorum appendiciis;

vin,

-1^)

Odra.-'**)

Chamin cum.

borda:

Ina.^^*)

r.

Ebbona: castrum Gamin, castellum Gamin, urbem Gaminam. Vita s,

8. III, C3; u Herborda: ad civitatem ducis Caminam;
civitas Cami-

6.

Vita

nensis.

sie

Starogardem nad

ze

Klempin,

N,

186

territorio

1248 in terra nostra Stargardt;

civitatem Starogardensem.

et inferius

1224 in

1217 Starogart;

1253
iio,

104,

30,

177, 222, 257, 373, 476, 572.

^^^)

Herborda:

omni provincia
Bielowski.

II, 79,

vel in nigro rivulo,

Ceden,

toriis

N,
r z

30,
i

102,

Piriz,

83;

Vita

11 40

nec sub

II,

689,

ducis Pirissa
14.

quod

illic

castri

civitatis

kronice Jana z Czarnkowa,

e w

in

mowie

polskiej

19.

1186 in Plona
1240 in

Pyritz;

nostre

ex

II.

Pirissa,

1186 in terra Pyriz;

est in parte

1248 in moneta

Zwaajc,

hominum ad 4000

Instructa est ecclesia

castrum Phiris;

476,

II,

litore,

Princelaw;

103, 377,

Bielowski

c z.

castrum,..

confluxisse,

Piritz,

terri-

Klempin.

pod r, 1378, circa P yzmikczanie r na rz po-

czo si

dopiero w XIII w,, utrzymaem dawniejsz form i zamiast nowszej Pyzostawiem dawniejsz Pyrice, by moe Poriece,
^1*)
An, 1 59 castrum Widuchowa super Odoram sita; 1 1 77, 1178, 1179,
ri84 i 1246 tak samo. Klempin, 48, 72, 74, 79, 96, 171.
2^')
fiatribus doAn. 1234 totam terram. que Banen wlgariter appellatur
mus militie Templi contulimus
in civitate ipsorum Banen wlgariter appellata
rzicz,

Limites terre Banen ... a ponte, qui vocatur Zichelesbrukke, ubi pei luit fluvius Colpiz

per

medium

Stagni,

quod Pynnow

dicitur ...

ad collem Banznlz ... ad altum


nad

upy

Prawdopodobnie Bania

Tywe.-^^)

r.

niemieckim do znacze-

podniosa si.

nia osobnej ziemi

Cedneska

grodem

wscid sigaa po za

niedaleko Odry

Cedno,'-^*')

pnocy rzecz Ruric od

wprzd bya okolic

ta

wpywem

Widuchowskiej, nim pod

laa si

3^5

jeziora

upy

Witenic

oddzie-

Widucliowskij,--*') na

W XII w.

Narst.-^')

Cedno miao swych starostw grodowyci,

czyli

kasztelanw.---)

Biaogardska z Biaogardem nad r. Parsant, stolica

XIII w. ziemia Biaogardska liczya
rodkowego Pomorza.^'-'')
si w Kaszubacj.^^*)
Wysze, czyli Wsciodnie Pomorze od r. Parsanty do Wisy,
waciwe Kaszuby, miao taki sam ustrj ziemski, jak i Zaciodnie Pomorze. Grodw byo duo. Z nicli niektre z okolicami

tworzyy osobne ziemstwa, inne jako warownie

pontem,

ubi

suyy,

ale

dla

usque Stenver in fluvium Roreke wlgariter

Tywe
N. 309; 1244 ad terram Bane et Yidegowe. N. 427.
Pooenie oznaczone na mapie do Raumera. Neumark Brandenburg

aqua

perfluit

Klenipin.

appellatura
***)

im Jahre 1337.

Berlin 1837.

Wodzowie niemieccy Hodo i Zigfrid w r. 972 stoczyli z Mieszkiem I biin loco, qui vocatur Cidini" (Thietmar II, 19), o tej bitwie miejscu
219)

tw

powiedziano niej

An. 1235

220)

N.

Pooenie

310.

106, 108.
s.

2.

22*)

40

castri

Zeden juxta rivulum Rurika.

territoriis

circa

Ceden, Piriz, Princelaw, Pinkun

stagnum

in terra Cedene,

Yiteniz

Klempin N.

r.

1187 Szlautech de Cedene,

Raumer

nie

wtpi,

1248

ksit

pomorskich,

Klempin.

e Gozislaus by kasztelanem cedneskira.

Neumark-

Regesta N. 1545.

Belgroensem urbem.

Ebbo

II.

18;

barbara locutione vocabulum trahens,

II,

1216.

1247

1187 Gozislaus de Zedin.

geski

N.

an.

Belgradam terminum.

Herbord

Profectus inde episcopus item ad aliam civitatem, quae a pulchro loci

19.

an.

et Stetin;

stagnum Narst;

circa

377, 458, 461.

r.

in illa

et

Klempin.

Neumark Brand.

"W szeregu wiadkw podpisanych na dokumentach

^22)

znajdujemy:

Brand.

confinio

in

Cedenensi

parvum Belyn

50.

oznaczono na mapie Raumera.

An. 1240

221)

in territorio

N.

ks. III.

20.

Castrum

Bielowski M. P.

Belegard

Klempin N.

96, 127, 359);

II,

48,

zapisano,

48, 74, 171);

98,

Belgrod nuncupatur.
139.

castrum Belgrad

1229 Ratiborius dux de Belgard.

Mnich

prieflin-

Cytaty z kroniki Gallusa

takej formie,

r.

dokumentach:

1184,

193,

II,

illius situ

wyj

159, 1178,

1238 (Klempin

Klempin. N. 262.

22*)
An. 1289 terra Belgarth in Cassubia; terra Belgartli Cassubie; w tych
wyraeniach Cassubia =Slavia albo Pomorze, dla odrnienia od ziemi Biaogrodzkitij (Lauenburg) w Pomerlii, t. j. na Pomorzu gdaskiem.
Klempin. s. 365.

Z66

moemy odrni grody z urzdem

nam utrudz wyrozumienie podziaSprbujemy streci to, co w rdach znajdujemy.

braku wiadomoci, nie zawsze

od zwyczajnych warowni

w ziemskich.

Gdask

od niepamitnych czasw kupieckie

miasto, poznany przez

wielkorzdzcw, a

Supsk

to

mia

Polakw

mia swych osobnych

w.^--^),

ksic. ^-^)

XIII w. stolic
kasztelanw

portowe

XII w,

by

grodem

ziemi

^^'^)

Supskiej.

Sawno

ksit w XII

nad Wieprzem, rezydencya

XIII

w., grd ziemi Sowiskiej.^-^)

wie
by

a zatem

Wis, mia

nad

grodem

swych kasztelanw

Wyszegrd nad Wis grd z kasztelani,

cw oppidanami

Nako

grd na pograniczu

Wiadomo

225)

r.

1902,

"W

w.

1 1

bulli

mnie

Gdasku wyej

Wojciech

de Gdanz.

N.

ibid,

An.

22')

1227 in Ztolp

okoo

r.

s.

ad

Wedug

321

I148

castrum

11 86 01iva in

Klempin N.

76,

loi,

borius princeps terre

Gdask.

Guidanzo;

220;

1198

1224

Symon

M.

P.

Bielowski.

1^27

quara
I.

II,

180
13;

SwentopoUc

Cozlovic palatinus

1238 terra Slupsech; i24o villam Riceuo in Zlupensi dyocesi

Klempin N.

Slaunensis;

Klempin.

N.

86, 241, 359, 376, 479.

mea Dobroslau de Slauna; 1223 Rati1248 ksi Swantopek wydaje dokument in

et soror

138, 215, 469.

An. 1198 consecratio ecclesie b. Marie

Zwece, Klempin N. 133.

289)

Bielowski.

180 Castellania Sulpensis; datum in Slup.sk (dokument niepewny);

(kraj);

An. 1200 Boguslaus

Zlauena.

r.

Kanaparza, ktry

urbem Gyddanyze,

133.

sitam; 1248 in castro Stolpensi.

228)

mia mieszka-

przeciw Bolesawowi Krzy-

19.

pyn

odzi

Eugeniusza III

78 in castro Gdanzc;

princeps in Dancek.

w.,

Polsk, mia swych mie-

ducis latissima regna dirimentem maris confinia tangunt.

226)

XII

przez Gallusa zwanych.-^**)

szczan (oppidanw), ktrzy go

pisa przed

z urzdem.^-'*')

in

Zwece:

Paulus

filius

Bo-

guzlai palatinus in

Castellum

230)

bus nec praemunitis,

Wysegrad
cogitavit.

impetuose capere, castellanis non praemeditanti-

Ubi vero ventum

est

slae ilnmini, castellum illud in angulo situm... Gallus.

483;

1243

grod, u

ad fluvium,

qui junctus

Chr. III, 26.

Wi-

Bielowski

I,

Wissegrod. Klempin N. 423. U Boguchwaa: WiscGodysawa Paska: Wyszegrd. Bielowski. II, 562, 597.
castrum


woustemu

Byo

bronili.-^')

36;

Nako

wiec

tylko grodem,

nie

ale

miastem.-^-)

Starogd nad Werys, dziedziczny zamek ksit pomorskich, by centrem okolicy mia w XII w. swe sdy, co wskazuje, e w nim by urzd ziemski. -^^)
D y r o w niedaleko morza, miedzy r. Grabow Wieprzem,
w ziemi Dyrowskiej.-^^)
r.

Oprcz wzmiankowanych grodw

mnstwo innych grodw,

mieli jeszcze

wicie po granicy

Wis;

nad

Tczew,

byy urzdy

Pomorzanie

zamkw, miano-

twierdz,

Czarnkw, Ucie, Wiele,-^'')

Polanami:

Wysokie,-"^")

eby

na porzeczu

Bieogard'-^'^)

w gbi

kraju; Bytw,-^")

wiele innych,

ale

ziemskie wiadomoci nie znajdujemy.

czy

nich

wic

Dopki

badania niedostarcz pewniejszych wiadomoci, musimy

dalsze

Castrum Nakyel,

***)

(Gallus II,

dibus

urzdami,

oblenia
1091 mnie bronili op pi dani
N a k e in coniinio Poloniae ac Pomoraniae palu mnie przez oppidanow broniony 1109

czasie

Castrum nomine

3).

opera firmum constat,

et

(Gallus III,

1.)

r.

Innocentego II

1136 granic biskupstwa Gnienieskiego, ze

r.

miao stanowi Nakel usque ad

strony Pomorza,
232j

bulli

r.

kronice mistrza Wincentego

fluvium Plitucza".

urbs

Nakel.

Klempin. N.

Bielowski II 304

24.

wielu

innych miejscach.

W nadaniu

233^

oznaczone
i

sdach

ksicia Grymislawa zakonowi

granice terrytoryi starogrodzkiej,

(judiciis)

Urk. N. 133.
*") An.

t.

1205,

d.

Dreger.

hereditates

Cod. dip. N.

cum fundo

Ziraua et Zukw, jacentes in terra Derloua.

Wiperam cum

secus

II, 44,
236j

castellum

osady, ale

N.

et

w. Jana r. 1198 szczegowo

wzmiankuje si o osadnikach

32.

Wycigi w Klempina Pom.

dominio principali

toto

Greniza assignamus a

que Ziravlas nuncupatur.

Gnevomir de

strum, obsederunt;

Chr.

tota silva,

Gallus wzmiankuje:

285j

oraz

Klempin N.

castellum Carnkou; Pomorani

castello

Charncou;

mar

videlicet

ascendendo

143.

Uscze, Bolezlavi ca-

castrum Velun,

take

castellum.

47, 48.

W nadaniu
i

s s

1198 wzmiankuje si kolo Starogrodu:

take T r s o w, bez oznaczenia rodzaju
Trzew do zamkw nalea. Dreger. Cod.

ksicia Grymislawa

r.

o k e vulgariter nuncupatum,

podobno wtedy ju Tczew, czy

32.
-*')

II, 31.

238^

nowa.

wnego

Aliud castrum nomine Bitom expugnavit

Bielowski

Teraz

I,

wie

Belgard na wschd od

Skrb kaszebsko slovjnskje m6ve.

miasta

(Scarbimirus)

r.

107.

Gallus

448.

Pomorza wyej

cyt.

224.

39.

eby, po

kaszubsku Bjelgarda Ce-

rnicy tego Bialogrodu od g-

368

ziemstwa pomorskie zredukowa do ograniczonej iloci

dzielnic,

staroytnoci up: Gdaskiej, Supskiej, Sowiskiej, wieckiej,

Wyszegrodzkiej, Nakielskiej

f.

Starogrodzkiej.

W Czeciach.

wiato

Jak tylko

w peni

owieca

poczyna

iistoryczne

Czechy,

Wszdzie peno
kupi si
w gminy, a te w ziemstwa upami zwane. Z up skadaj si
plemiona, majce s wy cli ksit, ktrzy buduj sobie warownie
kraj ten okazuje

koo

grodw,

stolice,

sie

ktrycli

ustroju ziemskiego.

pracowici

jednocz plemiona

rolnicy

grnicy

osobne zwizki, niby

mae

pastwa.

VIII w. widzimy ju kilka udzielnych wadztw, ktre gotuj

si do stworzenia wikszych pastw,

ale

nim

to

nastpi,

ludno
IX w

up opartem. W
w caej mocy w X w. ze wzrostem wadzy ksiczeskich, upy trac charakter polityczny, ale a do XIII w.
stanowi ziemstwa, w ktrych wyrs wyksztaci si byt narodu

oddycha yciem plemiennem, na ustroju

ustrj ten trwa

czeskiego.

ludno na ziemi czeskiej

posuy przegld up, ktre postaramy

Dla zrozumienia jakim sposobem

zlewaa si

w jeden

nard,

si oznaczy wedug plemion i zwizkw politycznych, na

dzieliy si Czechy do powstania wadzy monarchicznej.

Pastwo

czeskie, waciwie ksistwo

jakie

Praskie, po-

z rozwoju plemienia Czechw, osiadego nad Wltaw,

rodku kotowiny czeskiej. Czas wypadki w niepasamym
w
puciy mnstwo grodw, przeistoczyy dawne podziay, ale
dochowane wiadomoci pozwalaj upatrywa w krainie waci-

wstao

mi

wych Czechw nastpne upy

Praskaw okoo grodu
i)
wy, od ujcia

wnicy do

r.

My pod

Pragi, na lewej stronie

Zbrasawiem,

Wta-

do ujcia potoku Sta-

aby, w pobliu Lewego -Hradca.^"^)

239)
e sub ipso castro Praga; an. 1 1 30 triAn. 993 in civitate Pragensi
butum annuum in civitate Praga; 1228 per provinciam Pragensem. Erben. Reg. N.
78, 2 u, 723.
.


Wyszegradska

-)

ciw

upy

Praskiej, ze stolic

Tetiska

3)

369

na prawym brzegu

ksic

upy

na poudnie od

Roky

Praskiej,

okolicy, okronej od zachodu wiecem brdw, od

Podbrdi-^') przybraa. Miaa grd staroytny
4)

Wtawy,

prze-

Wyszegradem.-^^)

k a po obu stronach

nazw

Tetin.

My,

r.

lesistej

ktrych

nad ktr

byo dworem owieckim ksit czeskich. Kraina pena

lasach
lasw, z ktrych synne byy hwozdy Kriwoklatskie.
prawdopodobnie
gwny
niegdy
grd
upy,
ale
lea Krakw,
ju za czasw Kozmy porosy lasem Pniej urzd upy przeZbeczno

niesiony zosta do Rokytna, ktre obecnie

Drew
5)
wice, ale w XII
tego

upa

w. siedo

Kamycka

6)

w gr

przeniesiono do Slanska

Kozmy ju

grd Libuszin, za czasw

wia

upy

zowie si Slanskiem.

ta

take zapomniano.-*-)

k a na pnoc od poprzedniej, miaa grd Drelasach

dla

lea staroytny

jej

zapomniany.-*^)

po obu stronach

r.

po rzece do grodu Kamyka.

Wtawy,

od Zbrasa-

XII w. zwaa si

Wtawk.'^**)

sze up skaday

Te
skiego,

raczej plemienia

terrytoryj pierwotnego ksistwa cze-

waciwych Czechw,

zwizku czeskiego wchodziy ju ssiednie

ale

w IX

plemiona,

w. do

ktre wnet

wyliczymy.

2ioj
Wyszegrad urbs quae omnium terrae illius civitatum uasi mater et domina
Cosma; 1070 Wissegrada altior civitatibus. Erben. N. 137.
2^*)
An. 1088
Tetinensis provincia: 1375 provincia Podbridye. Tomek. O starem rozdeleni Czech na upy. Cz. Muz. Cze 1858. Zesz. I s. 235.
242) An. 130 provincia Rokitnah; 1239 provincia Roktenensi; pooenie grodu

est.

Rokite niewiadome,

ale

mona

szulca go kolo miasta Rokycaii.

An. 1004 niunitissimum castrum nomine Drevic:

^*')

Erben.

N. 211, 979.

Cosma;
1135 provinpniej judicium in ci-

w r. 1175 by jeszcze praefectus de Dreuvic, ale

na Sianem; an 993 civitas
Na Zlanem; 1239 in provincia Zlanensi: Vherci,
Tinci et Lubosin.
Erben. N. 220, 352. 78, 979.

cia Drevic;
vitate

An.

-^*)

krla

Wacawa

115 Camic;

II klasztorowi

11

86 Karnik;

1247 datum

Zbrasawskiemu

r.

in

Camich;

1304 wida,

z przywileju

posiadoci klaopata Piotra Zbrasaw-

leay in districtu Kemnicensi, a wedug

ju za czasw Ottokara II wzmiankowaa si provincia olim
mniczensis. Tomek. C. M. C.
1838. I, 3p.

sztorne
skiego,

r.

Tom

II.

24

Ka


Pszw anie
grd Pszw

przy zbiegu

zapewno

370

Wtawy aby,
i

mieli

staroytny

X w. skadali jedna up Pszowsk,

do

w r. 973 wzmiankuj si pod wasn nazw. Wedug Kozmy maonka ksicia Borzywoja Ludmia bya crk
kiedy jeszcze

Slawibora

upana

ktra

krainy,

si dawniej zwaa Pszowsko,

po zbudowaniu grodu Mielnika, otrzyma anazw

ale

Mielnickiej.-*'^)

wiemy, ale ju w pocztku XII w,

byo dawno. Dziejopisowie mniemaj,
ze Borzywoj, pojwszy Ludmi crk Slawibora, odziedziczy po
nim Pszowsko do pastwa czeskiego wcieli.
pocztku X w.
Bolesaw I, za ycia starszego brata swego . Wacawa, mia udzia

Kiedy

si

to

stao,

Kozma zapewnia,

nie

to

w Pszowsku,

czego by

by

nie

W kadym

Pszowanw?

mienne nie wczeniej jak

razie

nad Izer

7)

ab

Tym

si

n ic ka^*^)

Nowy

czyli

sposobem

dawnego

Sta-

8)

Bolesaw

stary

filiam Slaviboris comitis ex provincia

Slavorum, quae Pssov antiuitus nuncupabatur, nunc a modernis ex

constructa Mielnik vocitatur.

ple-

W XI w. istniay
Mody

Niektrzy mniemaj,

Habuit UKorem nomine Ludmillam,

2"*^)

swe znaczenie

traci

Bolesawsk.

krain Chorwatw.-*')

ro-Bolesawsk a.-*")

miaa swyci

kraina Pszowska rozpada

Stary nad

Pszowska powstay dwie upy:

ta kraina

Slawibor ostatnim ksiciem

kiedy po zbudowaniu przez Bo-

ab,

Pszowska

ju dwa grody Bolesawy:

by

Pszowsko

X w.,

lesawa grodu Bolesawa nad

na osobne dzielnice

mogo, gdyby

Czy nie

udzielnyci wadzcw.-^^)

civitate

noviter

Cosma.

Tomek. O starem -rod eleni Czech na upy. C. M C. 1859, I, 190.

An. 1052 de urbibus Zatec et Boleslaua u t r a q u e. Erben. N. 115.
2^*)
Tomek mniemajc, e dekanaty pooeniem swem odpowiaday dawnym
upom, zaliczy do up jedna niewiadomej nazwy w miejscu gdzie pniej lea
druga Meirick
dekanat Brandyski, t j, na pnoc od upy Wyszegradskiej,
w kacie midzy rzekami Wtaw, a Laba i trzeci Rzipsk w okolicy gry Rzip.
CM. C. 1858, I, 245. Ireczek nie uwzgldniajc tego, przyj te trzy domniemane
upy, za jedn: Mielnick, Sw. Pr. II, 8; 1228 provincia Mielnicensi; in Mielnik
IX forum, ale ju w r. 1158 by Zvest castellanus Melnicensis. Tomek C. M. C.
2**')

2*')

1859

I,

183.

2*9)

An

1057 in provincia Bolesslavensi

lezlauzce: Vykovicih, Cekovicih, Bezne,

nensi.

Erben.

N.

Chotetowe, Brisac,

Jazenice, Badreh;

1239

r.

1088.

provincia

W BoBolesla-

124, 175, 979.

lea ju

siedziby tego plemienia

pliwe

Czyby
na zachd sigay? Wt-

na ziemi nalecej do plemienia Chorwatw.***)

tak daleko

Na pnoc od waciwych

bytoway plemiona: BeLutomiryczanie na pnoc - wschd

li n y nad r. Belin
Oba te plemiona,
stronach Laby.
poprzedniego,
obu
po
od
w czasie walki czeskiego ksie<na Neklana z ksiciem uckim WaL^-^.....

stisawem, stay po stronie Neklana, co wskazuje,

w.

zostaway

w zwizku

ju w

VIII

Oprcz tego plemi Byliny

Czechami.

dao Czechom Przemysawa ze Stadicw, przodka dynastyi Przemysowcw. Zamiast tych plemion w epoce od X do XIII w.
wzmiankuj sie upy:

Beliska

9)

Kozme pod
skrcenie

grodem

Beli na,

zwano

ale

w-zmiankowanym przez
" -^^^^t

Na pnoc od

grd

Lutomirice

do granic serbskich, by-

a od nich na wschd plemi

m u z w.

nicy do

Oba plemiona wiadome byy ju

nich wzmiankuj si upy

Deczaska
aby.

12)

Przez skrcenie

Kamieniecka,

Slow. Pr.

Ireczek.

Aru 993 pro\incia Belinensis:

tributum in civitate Beline;

-*-{

Erbeo.

An. 993

N.

1169

zwaa

ktrej

250)

I,

X. w.

Le

pniej

grodem Deczany, przy ujciu Plucz-

-*i)

de Belinzco.

Przez

samej nazwy istnia oddawna.*'^-)

tej

Lutomiriczanw,

Deczanw,

towao plemi

ii)

r^i.^^tQ

wiadomym w r.
poniewa prowincyja Lutomiryce istniaa ju w X w.,

niewtpliwie wiec,

zamiast

^^^^

Besko.-'*')

Lutomirickaz grodem

10)

1057,

up

Pniej grd ter

fo4i.

r.

sie Deczsko.-'')

pooenie

nie daje sie ze ci-

53.

villa5

1088

Belse, Sihlieih, Cojaticich;

duas in provincia Belinensi;

1 130
1232 decimas

78, 211, 327, 794.

in Lutmiricensi pro^nncia;

1057 in Luthomiric;

1232 decimas

N. 80, 170, 124, 794

-*')
przechowanym u Kozmy akcie fundacjn biskupstwa praskiego r. 973:
Dasena, Decane, Lemuzi usque ad mediam silvam, qua Boemia liminatnr.
An. 993

de Lutomirizco.

Erben.

provincia Decinensis;

Erben.

1130 tributum in

Nr. 80. 211, 794.

civitate

Dacine;

1232

decimas

de Dezko.


soci

372

okreli, leaa jednak u wierzchowin Plucznicy

prawdo-

podobnie przypada na siedziby Lemuzw, o ktrych

raz

tylko

dokumentach take nazwy

Kozma wspomnia pod r. 973.
Lemuzw nie znajdujemy. Wczenie wysza z uycia, ustpujc
widocznie przed nazw prowincyi Kamienieckiej, wiadomej ju
w XI w,-^*) Kiedy mianowicie ostatnie dwie upy weszy do
zwizku pastwa czeskiego nie wiemy.

We wschodniej stronie Czech od gry Jeszted, wzdu

w IX

tw kerkonoszskich ku poudniowi, wzmiankuj si

grzbie-

w. dv^a

Chorw

atw. Jedno z tych plemion, mianowicie pnocne, wczeniej weszo do zwizku pastwa czeskiego, drugie
poudniowe naleao do pastwa Sawnikw, o ktrem niej poplemiona

Ze wzmianki starosowiaskiej legendy o ucieczce do

wiemy.

Chorwat Drahomiry matki . Wacawa, po zamordowaniu go przez

brata

Bolesawa

szcze

kraina

13)

moemy

(935),

tej

grd Bolesaw

Izery,

r.

Modym

nowej upy, kosztem ssiednich

14)

Cidliny

up

wniejszych wiadomoci nie

si tameczny upan

ksit

najmniejsza

up

czeskich

III

da pocztek

tern

wybudowa
utworzeniu

okolic.

grodem eleznice u wierzchowin

od poudnia graniczya

kw, a na zachd

je-

do

naleaa

nad ktr Bolesaw

nazwany^'^^)

eleznicka

nie

wtedy

okazuj si upy:

krainie pniej

Mlado-bolesawska

obu po stronach

wnioskowa,

pnocnych Chorwatw

praskich.

pastwem

Miletisk.

mamy;

r.

Libickiem Sfawni-

grodzie eleznicy da-

dopiero wr. 1181 wzmiankuje

Czacz.-^^)

An. 1088 in provincia Kamenecensi 1130 annuum tributum in civitate

Camenci decimum nummum in venditionibus, ut antiquitus
est institutum. Tomek mniema, e upa Kamieniecka leaa na ziemiach
Pszowanw (C. M. C. 1858 s. 190). Ale ta upa leaa na granicy lasw Milcza-^)

Camenci;

skich, a

Boemij.

I130

tern

miejscu

Cytata

wyj

wedug Kozmy
253.

W tj

siedzieli

stronie

Lemuzy

wiadomy

do

stary grd

lasu,

ktry ogranicza

Lemuz,

czyli Skala,

take inny grd Bezd. Szafarzyk, Star, Slow. 40 s. 465.

-"*)
Zupa ta plcze sie ze Staro -Boleslawsk, jak rwnie i osady, ktre
zawsze z dokumentw wyrozumie mona, w jakiej mianowicie upie leay.
26*)
An. 1 181. Cacc comes de eleznice. Erben. N. 372.

nie

o/o

Miletyska

15)

po obu stronach wierzchowin

aby,

cigna si a do up: Hradeckiej i Linalecych do pastwa Sawnikw. Gdzie byo staroy-

od gr Kerkoszskich
bickiej,

tne siedo

budowany

upy
w r.

nie
1

139

Prawdopodobnie jednak,

wiadomo.

przez ksicia

od-

Sobiesawa Hostin - Hradec

innymi grodami na granicy

(teraz Hostinny),

razem

by

ktre pniej przeniesiono do Upy, czyli Tru-

siedem upy.

tnowa,'-^') a

wedug

innych badaczy do Miletyna,

wiadomo

dzie znajdujemy

Pastwo uckie

dopiero

XII

polskiej,

tym gro-

ale o-

w.'-''^)

pnocno-zachodniej stronie Czech,

Siedliczanw, nad ktremi

skadao si z plemion uczanw
Wastisaw.
Zamierzajc podbi sVIII
w.
panowa
ksi
w
siednie plemi Beliny, Wastisaw zbudowa na pograniczu tego
i

plemienia

Lntomiryczanami grd Wastisaw.

czwszy wojn

Pniej,

rozpo-

Neklanem ksiciem czeskim, wtargn do jego

lecz na polu Turskiem, niedaleko Lewego - Hradca,

Po nim pozosta maoletni syn, ktrego Neklan yczc
utrzyma przy dziedzictwie, opiek nad nim powierzy pewnemu
Durzycowi, rodem Serbowi, a dla utrzymania kraju uckiego
w posuszestwie, zbudowa na rwninie nad r. Ohr grd Drahusz.
Tymczasem Durzyniec, mniemajc, e sprztnieniem modego ksicia podoba si Neklanowi, zdrad zamordowa syna Wastisawa,
a gdy za to zgromiony zosta przez ksicia czeskiego, obwiesi
niewiadomo,
si. Co si potem stao z pastwem uckiem
ale a do Bolesawa I miao osobnych wadzcw, zapewno zale-

posiadoci,
poleg.

nych

od ksicia czeskiego.

W pocztku Xn
stisawa

pi

up,

w.

Kozma, rozpowiedziawszy o walce

Neklanem, objani,
z

obu stronach

ktrych jedna
r.

niegdy pastwo uckie miao

leaa na

Uzki, trzecia

Wa-

koem

porzeczu Gutny,

roztaczaa

druga po

si okoo

strumie-

Tomek. O starem rozdeleni Czech na upy. C. M. C. 1859. s. 196.

An. 1 1 24 castrum ducs Boemici quod Mileciam dicunt. Herbord. Vita
Ottonis II, 7.
Biel. M. P. II. 77.
-^'')

-**)

374

nia Brocnicy, czwarta synca lena leaa na porzeczu My, pita

rodkowa zwaa si uka, po wziwszy nazw od uki,
ki
a poniewa kraina ta bya osiedlon wprzd ni zbudowano
w niej grd atec, obywatele jej sprawiedliwie uczanami nazwani." ^^^) upy te wedug badaczy, daj si wyoy w nastt.

j.

pny sposb:

Zatecka,

i)

dawniej pod

uckiej wzmiankowana

dokumencie fundacyi biskupstwa praskiego

Nazwa

czsto,^*'")

Bolesawa

przez

pocliodzi

jej

zbudowa nad

kraju,

niem zaogi

polskiej

wsi

cz

Assig,-^^) ktry

1277 wzmiankuje

tej

obu stronach

posuszestwie

pamitny

zniszcze-

walki Bolesawa

Chr.

upy

r.

Ohry,

wyej od ate-

przecina strumie po niemiecku

minwszy Chomutow do Ohry wpada pod

Kada

wzmiankuje si

r.

t.

j.

upan kadaski,

straciy wszelkie znaczenie, dokument

ale

1185,

dawniejsze czasy, to niewtpliwe.

si purkrabia

ju upy

kiedy

ten

II. ^'*^)

Grd

Postoloprty.

pocztkiem swym siga

w.,

r.

Kadaskapo
Wiksz

ckiej.

zwany

pniej

973,

zbudowanego

atec,

a dla utrzymania

Ohr atec. Grd

w
1004, podczas

r.

cesarzem Henrykiem
2)

od grodu

r.

kiedy ten poskromiwszy niepokornych ucza-

I,

nw, zburzy grd Dragusz,

nazw

r.

w XIV
r.

13 12,

pendia.

Quippe illa distinguitur provincia quinque regionibus locorum per comPrima regio est sita circa rivum nomine Gutna. Secunda ex utraque parte

est fluvii

Uzka.

259^

Tarcia extenditur per circuitum torrentis

et sylvana dicitur,

sita

est infra

terminos fluminis Msa.

Brocznica.

Quinta,

Quarta,

quae

quae in medio

est,

unde et nomen ipsa regio traxit, quia luca latine pratum diciturLuca
Et quoniam haec regio primuni, longe antequam Satec urbs condita foret, est inhaCosma.
bitata hominibus, recte ejus incolae sunt a regione Luczane nuncupati.
-^o)
An. 1057 in provincia Satcensi; 1088 in prov, Satec, tego roku 1088
Suburbium Satcense; 1 130 annuum tributum in civitate Satec; 1183 quasdam villas
quondam ad Sathec pertinentes, jara diu fere desertas, Ztare Zedlo, Sblaim, in
Merowie, Krizi. 1186 villa Psou (Pszw) id prov. Satec. Erben. N. 124, 175, 211,
dicitur

376, 386.
^^i)

Rex

(Henricus) ad urbem Satzi dictam venit, et concives hos, portas sibi

Poknos intus presidio positos occidentes, Thietmar VI, 8.

Rzeka ta dawnij zwaa sie po niem. Aussig, i jest ta sam, ktra
u Kozmy zowie si Uzka. Szafarzy k. Star. Slow. 40 s. 463.
ilico aperientes et
-"2)

375

jakby dla przypomnienia wiatu o rzeczach dawnych, krain ka-

dask

up

mianuje

.-*'^)

Siedlecka wiadoma

3)

Lokte, do ktrego urzd

sd

zia

Radowana

upy

przeniesiony zosta

r.

12 10

1220.-"'*)

dokumencie

Pami legendarnego

Lubuszy Radowan.-"")

i226,-*'')

r.

take w

bya

okolica

dotd Radansfurt,
Niemcom siedli si

osadzie

Dozwolenie Ottokara

upie, wskazuje,

kne-

spotykamy

mostu od jego imienia nazwanego,

Radisfurt zwanej.
tej

cz-

973, pniej

r.

upie lea kamienny most, od ktrego wedug legendy,

tej

przyby na

dokumentu

od XIIT w. zwie si krajem Lokietskim od

sto wspominana,-"^) a

II

jeszcze nie zaludniona.

My, a da pogranicznego
Me
4)
tej upy.
hwozdu. ktry jeszcze w XII w. pokrywa wiksz
Do wytrzebienia lasu przyoyy si klasztory: Kladrubski zaoony w pocztku Topelski w kocu KII w. Najdawniejsz wias k a na porzeczu grnej

cz

domo o tej

upie zapisa Kozma, jak powiedzielimy wyej, a jego

kontynuator doda o zbudowaniu przez ksicia Sobiesawa r. 1131
grodu, okoo wsi zwanej Tachow na pograniczu Meska."^"*)
Grd

by warowni

ten

-"*)

na

upy:

13 1

2,

Officium
C.

widzi
2t$ij

dla

obrony kraju,

Tomek.

u p p a c Cadanensis

M. C. 1858. III, 494.

dowd mocnego rozwoju

W dyplomie

Szafarzyk,

up w

1213

Codou cum

finibus

suis,

Zedelecensi

in

starem rozdeleni

Czech

Czechach.

Star.

Slow. 40

s.

r.

467.

fundacyi biskupstwa praskiego 973: Zedlcane et Lucsane;

provinciam Sedlec ambitum,

Zedliz

si mieci

we wzmiance o upie Kadaskiej

1088 tributum per totam Boemiam, etiam Zedlcih; 1130

ultra

gdzie

civitas

Sedlcih; ii65,in silva

quod slavonice ugezd dicitur; 1196 in provincia

et ultra eam provinciam Meringin cum villis;

provmcia

Lichtenstat

dicitur.

Erben.

167,

175,

211, 315, 430. 548.

-"*)
-'*'*)

dliczanw.
-"")
t

s s

Erben Nr.
-**)

aedicavit.
289)

Stfibro

sr.

Tomek jak wyej s. 494.

Rado wan od Kamena -mosta, wedug
Slow. Pr.

I,

An. 1226 a vado

dicitur,

et

sic

musia

Ireczeka

by

ksiciem Se-

57.

Radowani

ad montem,

usque ad pontem paludum, quod

qui dicitur Ztrani,

et

Moz-

in

Egram

fluvium.

linibus

Msko

castrum

ita

705.

Ad

radicem cujusdam

Cosmac Contin.
An. 1252 Sedes
787.

villae

Tomek,

nomine Tachow

jak

judicii Misa.

wyej

in

494.

Erben N. 1288.

Obacz index locorum-.

XXII

urzd upy w
grodem byo

doom w

srebrnym

upa

5)

lea

gdzie

nie

Strzibro,-'''^)

zupnym
ktre zawdzicza swj pocztek
wiemy.

XIII w.

niewiadomej nazwy, przypadajca

Kadask
Mesk moe

My

miejscu,

cz

porzecza

Graniczya na pnoc

pod Liblinem.

Zateck, na wscid

w tem

wiksz

dekanat Zlutycki, obejmowaa

upami:

cid

w.

pobliu jego odkrytym.

wpadajcej do

Strzely,
z

miasto

Z7^

Rokytesk, na zaza granice miaa

Siedleck, od poudnia

w rnych kierunkaci. Jest to pita

Kozm w pastwie uckiem. Gdzie
siedo urzdu tej upy nie wiadomo by moe w luticach'-'")
to w pniejszym czasie, bo w XII w. lutice byy je-

nad potokami, wijcymi si

upa
byo

z wyliczonycli

przez

nalec

wsi,

szcze

pocztkach panowania Bolesawa

ski (subregulus)

krajem

Ottonowi

I.

Durzycw,

Z tego,

cesarzowi.

zdoby

mu

Otto

take puk
e ten wojewoda wada

(merseburgskich), wynika,

uckie.

Ale Bolesaw

dwa

zniszczy grd wojewody

cze-

rozbjnikw

wanie

pnocno-zachodniej stronie Czech, tam

leao pastwo
cw,

t, j.

na pomoc Sasw

midzy borzskich

jaki wojewoda

szuka przeciw niemu pomocy poddaniem si

pastwu saskiemu

posa

do klasztoru Kludrubskiego.-"^)

Dragusza, na miejscu ktrego

stan

gdzie

razy pobiwszy Niem-

Byo

(935).

to zniszczenie

Bo-

klasztor Postoloprtski.

lesaw niedopuci wznowienia pastwa uckiego, zbudowa

utrzymania niepokornj ludnoci grd atec,

ci tego kraju trwaa

czajnie

za

udzia dawany

Za czasw Kozmy

Sobiesawowi
krain."

jeszcze

^'-)

udzia grd atec

wtpienia

ta

270)

Wedug
An.

-''-)

Dedit

Tomka.

C.

M.

C.

1858

str.

civitalem Salec

ksit
da

zwy-

1 1 1 1

czeskich.

bratu

Co wic

r.

1 1 1

498.

186 Zlutii villa monasterii Kladrub.

ei

udzielno-

swemu
ca do niego przynalen
sama kraina, ktr Kozma
Ir.

opisa jako dawniejsze pastwo Wastisawa.

^^i)

pami

ucka suya

modszym braciom

ksi Wadysaw

Jest to bez

ale

Kraina

dugo.

dla

cum omni ad eam

Erben. N. 389.
pertinente

provincia.

Cosma.

Z77

niegdy byo krain uck, ale

istniay i za Wastisawa, pewno-

liczyo sie udziaem ateckim,

to

Komie piec up
wicej up, ale pewniej, e
ci niema. Mogo by mniej
mnoeniem ludnoci upy przybyway a do XII w.-"^)
Pastwo S a w n k w ze stolic w Lubicy, przy

czy wiadome

do
i

aby

Lubicy,

r.

teraz

grd na grze Osek blizko

mw, Dubleby,

Netolice,

do potoku Switawy,

ktry

ze strony Polski grd Kladsko.

granic przekony^vamy
cha,

obejmowao w

czeskiej,

na ktrej

wiadomego

Od

sie,

w.

w XIV

dziejopisa

lasu

w gbi

(alteri

Niemcami

pogranicznego;

od

lasem Lutomyl,

Kozm

Z takiego okrelenia przez

pastwo Sawnika,
wsciodnio -

Cliy-

pynie; od pnocy

lasu

w.

ojca

Wojcie-

cz

poudniow

w. liczono 23 dekanaty

tyle,

ziemi

wedug

by up w poprzednie wieki.
map Czech, atwo zauwaa,

Tomka, miao

pastwa Slawnikw byy posady

poudniowych

leay grody:

pooony pod

pierwszego rzutu oka na

e jdrem

gdzie

gbi

do

wsciodu, ze strony Moraww, grd

graniczyy

libickie

Bawarami),

ujciu

strumie urin

zacliodu

^Iy, dzieliy to pastwo od Cze-

r.

ciw; od poudnia posiadoci

Wscliodnimi (Rakusami

Od

Cidliny.

z roz-

plemienia Chorwatw

Chorwati), na ziemiach ktrych dostrzegamy

nastpne upy:
i)

Lubickaze

mieli stolic

Sawnik

do pogromienia ich

Wtedy grd

r.

99 przez Bolesawa III

r.

1108.

siedzieli

87)

2'*>

1233

upa

Lubicka

rodzinami

ich

samych wy-

urzd upy trwa do XII w.,

wsi, a urzd przeniesiono do

pooona

prawej strony

Wszystko wedug Tomka. C. M. C. 1858 s. 500.

An. 1130 decimam marcam de annao tributo ia his

ci\ntatibus:

aby,

Lubici;

Gauransko: Lubici, Kanin, Opoleli, Osek, Loldrisi, Odrepsi, WiSadowi, Knenici et Knenici vJlas. Erben. X. 211, 810.

in provincia

narci, Kobiliiici,

w. na stolicy libickiej,

Wrszowicy,

W Lubicy

pniej grd zeszed do zwyczajnej

Hawraska.-'*)

W XI

Wrszowicw.

synowie Sawnika

ten zosta zburzony,

jako dziedziczni panowie,

ktrym

ksita,

jego synowie, jako udzielni

wymordowani, pastwo ich zniko.

mordowano

staroytnym grodem Lubic,


pnocn

stanowia

cz

?>7^

Pami

posiadoci Sawnikw.

w nazwie teraniejszej wsi Libice.

Kurzimska sigaa od Sazawy do aby,

grodu

Lubicy zacliowaa si
2)

na

za-

miaa Wyszegradsk
Kamyck, na wschd Czasawsk
Uretowsk upy. Grd Kurzim wiadomy by ju w X w.^''')
tej upie lea staroytny grd itomir, dawno zniky, tak e
le(lvvo niedawnemi czasy pooenie jego udao si oznaczy.
clid

Czasawsk

3)

nad

kierunku

ab, a

tak znaczn
wicie 8

wscid

od

do lasw na granicy morawskiej,

Grd Czasaw wiadomy

Sazaw

osada staroytna.

4)

Uretowsk,

upa

z up
w Xl w.-")

przestrze, jak rzadko ktra

mil.-'*^)

Kurzimskiej,

dotd dzielcycli Czasawsko od

pnocy ku poudniowi t. j. od

grzbietu gr elaznycli,

dimska.

na

do

Cliru-

Tyca
miaa

ta

miano-

czeskich,

Brd nad

Wrszowska, po obu stronach

pewniej

gb

rodkowej Sazawy, od granicy morawskiej cignc si w

wrzynaa si midzy upy Kurzimska i Czasawsk.

kraju, klinem

O pooeniu
wiadomo.

staroytnego grodu Uretowa albo Wrszowa nic nie

Zdaje si,

e w

5)

by w

XII w. urzd upy

Chrudimskapo

obu stronach

edcu.-^^)

Kamienicy, miaa

r,

-''"]
An. 993 decimus denarius de judicio iii civitate Churimi; 993 in Churimensi provincia duas villas: Tribestowicz prope Sczka, aliam Marcenicich; 11 30
annuo tributo in his civitatibus: Kurimi; 1205 predium, quod est in provincia Chu-

nomen Postupicych
Tomek, C. M.

rym, cui

2-6)

. .

C.

Erben.
1858

s.

N.

78, 211, 489.

3556.

An. 1052 urbs Caslaue; 1126 circuitum Lubac cum silva interjacente
et Brinensem provinciam; 1130 annuum tributum in prov. Csazlaui; 1144
Erben. N. 115, 208, 2II, 245
tak samo jak w dokumencie r. 1126.
378)
dokumencie r. 1186 villam Tinez, cum silva, quae super Albiam ja-"')

Cazlauensem

cet,

et

aliam villam, quae vocatur

(Erben. N: 387).

dokument
viilam,

r.

Ale

1199:

villam Teinecz,

quae vocatur

villam, quae vocatur

touue = Uretow.

V r 8 o V.

Regesta

Wrszowcw ?

s.

Ledci

in provincia,

ju dawno zauwaano w tym

Ledec,

cum

omyk,

quae vocatur

Netribiz.

ktra objania

quae super Albiam jacet

silva,

in provincia,

quae vocatur

dokumencie

Yritouue,

et

et

aliam

tertiam

Netribiz. Erben N. 445. Tomek Ireczek czytajc U r iAle wedug Erbena: V r i t o o v e legendum Vrisovve =
i

801.

Zatem Wrszow,

czy nie jest gniazdem Wrszowicw,

379

up

Czasawsk, na pnoc Hradeck, na wschd

Wratisawsk, ktra koczynami swemi dzielia j od Moraw.
Grd Chrudim wiadomy ju w X w.-"*)
na zachd

6)

at

wska

na wschd od poprzednij

po obu

sigaa a do granicy Moraw. Wiagrd Wratisaw by siedliskiem rodu Wrszowi-

stronach grnej Trstenicy,

domy w XI

w.

cw, ktrzy tu

Swatopluka.

08 wymordowani

1 1

Grd ten

szczone grodzisko,

kwitn

Morawami.

my w XI

w Xn

rozkazu ksicia

w.,

a teraz

po

g^ranicy

Grd Lutomyl u wierzchowin Trstenicy wiado-

w.-^')

na pnoc od Czasawskiej

skiej,

po obu stronach Laby.

czyli

Dobroslawski Chlumec

nicy morawskij do

dawne siedo

upy
upy

Wratisaw-

Gradec pniej Hradec nad Lab,

by

Opoczeskapo

9)

opu-

-'''^j

Gradecka

8j

czno,

jeszcze

zostali, z

Lutymylskana wschd od poprzedniej,

7)

r.

staroytnym siedem upy.-**)

obu stronach grnej Orlicy, od gra-

Grd Opoczen,

Hradeckiej.

czyli

Kozmy pod

wzmiankuje si u

r.

Opo1068,

pniej dokadnie wiadomy. -'^^)

Kladskau

10)
z

up

czeskich

Kerkonoszskich,

wierzchowin Nisy

wysunita na wschd pomidzy grzbietami gr

wrzynajcymi si do lska. Grd Kladsko

wiadomy w XI w.,--^) wedug Kozmy

pastwa Sawnikw w X w.
-

'^)

N.

Erben.

-^)
v;lla

207

An. 993

Stenawy, najbardziej

civitas

Chrudim

by

pogranicznym grodem

30 anuuum tributum in

ci\-itatibus

Hrudimi

78, 211.

An. 1088
Theobaldus

Inter

duo

castra, scilicet

dux Caslaw,

et

Grudim

Hrudimensis

et

Wratizlau, Janisouici
Wratislaviensis,

et

X. 175, 499, przytem Erben objani! \Vratislaviensis provincia, Chrudimensi

Wratisaw nuncupata s. 227.
'')
An. 1167 si quis feram in territotio illo (Gratw) ceperit, 300 nummos
^.laitiiaiio (Lutomyslensi) solverit.
Erben. N. 319.
-*-)
An 1086 cellam Opatowiz sitam in Gradecensi territorio; 1 130 tributum

Erben.

confinis. a castro

Erben X. 166, 211.

An. 1130 annuum tributum in civit. Opocne. Erben. N. 211.
An. 1169 Groznat acastellanus de Cladzco; 1 177 Vitco castellanus de Klad-

in civitate Gradci.
-*')

***)

sco; 1238

\-illa

Levinice ad castrum Cladezco spectantera.

Erben.

X. 327, 358. 952.

38o

Zwracajc ku wschodnej czci pastwa Sawnikw, znajdu-

jemy

niej

Chynowska

ii)

po

Lunicy

r.

Dudlebsk,

cigna

najwiksza

ku poudniowi

kraju,

Bechysk,

majc

na poudnie

na pnoc -zachd

na pnoc - wschd Uretowsk

up

wzdu

mil

czeskich,
9,

wzdu

od granicy morawo - rakuskiej

w gb

si

na zacid

Kamyck,

czyli

to

upy

albowiem miaa

w szeroko

up

Wtawsk

Kurzimsk.

Jest

od pnocy

od wschodu ku zachodowi

Starodawne siedo grd Chynw wzmiankuje si u Ko-

mil,-^'^)

zmy przy

opisie

pastwa Sawnikw. -^^)

przeniesiony zosta do Ousti nad

upa nazwana
12)

Lunic

XIII w. urzd

blizko Tabora,

upy
sama

Oustsk.-^'')

Dud

k a na poudnie od Chynowskiej, po granicy

miaa

rakuskiej, na zachd

up Netolick,

na pnoc

Bechysk.

Nazwa jej pochodzi od plemienia Dudlebw. Grd Dudleby,

wzmiankowany przez Kozm przy opisie pastwa Sawnikw, ^''^)
by siedem upy mia swych upanw, wzmiankowanych jei

szcze

pismach XIII w.-^)

13)

Netolick

nad granic Rakusk,

na pnoc - zachd miaa

Bechysk.

ku poudniowi,

niej

podmywajc

nocy,

na zachd od Dudlebw,
do gr Szumawskich

up

Prachesk,

Wtawa, wypywajc

285)

Tomek.

Pastwo Sawnikw, wedug Kozmy,

tonicos orientales),

si po

granic Bawaryi,

a na pnoc- wschd

pod Szumaww, biey

wykrciwszy si ostroukiem, zwraca ku pbrzegi wikszej czci tej upy. Grd Netolice

2)

C.

cigna

M.

C.

1858

s.

479.

has urbes habuit terminales:

ad australem plagam (contra Teu-

Chynw, Dudlebi, Netolice usque

ad mediam sylvani.

An. 1130 annuum tributum in prov. Hinove; 1222 Olricus castellanus de

N. 2 11, 661. O upie Ustskiej (Ystensis provinciaj, za czasw
krla Jana, dowody przytacza Tomek z rkopisw nnwersyteckiej biblioteki praskij.
C, M. C.
1858 r. 480.
28')

Chinow.

Erben.

288^

Wyej

89)

An. 1088 messores (ecy) Dudlebenses; 1175 Kohan praefectus de Du-

cyt:

286.

deleb; 1243 Henricus de Tulleibe.

Erben.

N.

175, 352, 1084.

Kozmy

wzmiankuje si u
kw,

38i

~
pastwa Sawni-

jako urbs terminalis

dokumentw przekonywamy si,

e by

staroytnem

upanw a do XII w,-''^)

Kozmy provincia Beliinensis bya
14)
wic osobn dzielnic w pocztku XI w., ale o grodzie zupnym
znajdujemy wzmianki a do poowy XIII wieku.
i upanach nie

upy

siedem

mia

swycli

Bechyska

Zdaje si nawet, .e

niewa

miasto

skiego

,.g

tej

upie urzdu

ksicego

nie

byo, po-

Bechyne od dawna naleao do biskupstwa praw drugij poowie XII w. Otokar II kupi

dopiero

Bech

yn

"

(montem dictum Beciin) od biskupa

przy-

czy j do krlestwa czeskiego.-*') Z tego mona wnioskowa,

e upa Bechyska dawniej bya czci Netolickiej, ktra miaa
dwie nazwy: jedn od grodu Netolicy,
na

ktrej, zamiast grodu,

ludno

Wskazuje

okoliczna.

drug

mg by chram,
to

od gry Bechyni,

do ktrego zbieraa si

nazwa archidiakonatu Bechy-

dokumentach upa Beskiego ju w XII w. istniejcego

chyska wzmiankuje si dopiero od poowy XIII w.-*-)
Tym sposobem w kocu X w. znajdujemy w Czechach osobne pastwo Sawnikw, skadajce si z 14 up,-*^) obszar kt-

An. 1088 messores Netolicenses; 1167 Nemoy de Netolic; 1177 Oldricus

1183 Ratibor castellanus in Netolic; 1228 in provincia NeErben. N. 175, 319, 358, 378, 723.
tolicensi: IX forum.
291)
Tomek. C. M. C. 1858, 476.
292)
^n. 1234 villa Hruzlizc in provincia Behinensi. Erben. N. 850.
2^)
Tomek liczy w pastwie Sawnikw up 20, ale niektre z nich s nowszego pocbodzenia Rzecicka wzmiankowana dopiero w r. 1300 po obu stronach
zachodniej Sazawy czyli eliwki, leaa na ziemiach dawniejszej upy Urzedowskiej
Oldrzyska, po obu stronach aby, gdzie by dekanat Koliski, miaa grd 01drzisz niedaleko Lubicy, tak nazwany od imienia Oldrzyka, syna Bolesawa II.
Grd ten mg by siedliskiem ksicia, ale eby by grodem upy
wiadomoci nie
znajdujemy. Wreszcie pod Lubic miejsca nawet brakuje dla tej maej upy;
dekanatu Bydowskiego bez nazwy, po obu stronach rodkowego biegu
-)

castellanuus de Netolic;

upa

Cydliny

Woyska
za czasw

upy

upa

dekanatu Kosteleckiego na
Opoczeskiej, take nie znajduje udowodnienia;

nie znajduje udowodnienia;

porzeczu Orlicy, nale/.cem do

na granicy bawarskiej u wierzchowin Blanicy

Kozmy mao

jeszcze

zaludnion

stanowia

cze upy

Wolynld,

bya krain

Netolickiej, a

do-

upa

kumentach do XIII w. udowodnienia jej jako upy,

nie znajdujemy;
1 1 a w s k a czyli Kamycka,
zaliczona przez szanownego Tomka do pastwa Sawni-


rych wynosi

wadzy
(''

ksit

3^2

terrytoryi czeskiej.

Jakime sposobem,

935)1 gorliwie niszczcycli

dawne udziay, mogo

pastwo Sawnikw? Sprawa

niezalene prawie

obec

od wstpienia na stolic Bolesawa

czeskicli,

jeszcze istnie

to ciemna,

wyma-

gajca gbszego zastanowienia, a jednak niewtpliwe, e pokrewiestwo Sawnikw z ksitami bawarskimi silnie wpywao na
utrzymanie ich wadztwa,

ksit

uznaniem wreszcie zwierzcinictwa

zlickiego

Rd Sawnikw mony w staroytnoci, za

nie waha si w osobie Radisawa ksidobija si o pierwszestwo w Czechach.-*^^) Wa-

caw spotka

przeciwnika pod znakomitym grodem ytomirzem,

praskich.-^*)

panowania .
cia

Wacawa

wezwa go na pojedynek. Ksi zlicki

ujrzawszy na czole Wacawa lnicy krzy
dwch aniow z obu
stron jego, zlk si, pad na kolana
podda si mu. Ale Wacaw po bratersku uczyni z nim mir! Legenda ta opromieniajc
witoci Wacawa, nie domawia sprawy do koca, a jednak
widoczne, e w zajciu midzy ksitami zlickim
praskim,
ostatni nie zdoa wywrci potgi przeciwnika, ktry zachowa
chcc gubi

a nie

ludzi,

kw, wedug mego przekonania wczenie wesza do slctadu ksistwa czeskiego

dla
tego umieciem ja w stsownem miejscu,
2^*)
Sw, Bruno, w ywocie . Wojciecha, o pokrewiestwie matki .jego z imperatorem Henrykiem II mwi
mater claro ex genere Sclavorum erat nobilissima,
i

digna iugalis iuncta digno marito

g Vin

s,

quem longe

marito videlicet qui tangit

reges linea san-

lateque iura dantem hodie tremunt populi, Henrico regi accessit

proximus nepos. Bielowski M. P. I, 189. Henryk II, jak wiadomo, pochoz ksit bawarskich, zatem Sawnik by proximus nepos imperatora nie
inaczej, jak w skutelc zwizliu maeskiego jednego z przodkw jego z ksiniczka
bawarska. Badania w tej sprawie dziejopisa Tomka objaniaj, jak za czasw w.
dzi

Wacawa

Slawniki znajdywali poparcie ze strony Arnulfa ksicia bawarskiego (f 937),

niewiadoma po imieniu, bya maonka Sawnika (-j- 981). Dalsze

crka ktrego,

wychodzce po za obrb niniejszj pracy, troskliwie s zebrane przez

M. C. 1858 s. 482489.
2^*)
Dalimil, rozpowiadajc o zajciu midzy Radisawem zlickim a w. Wacawem pod ytomirzem, nie mwi aby Radisaw nalea do rodu panujcego
w Lubicy (Sawnikw), ale poniewa Zlicko j. upa Kurzimska naleaa do Sawnika, co wyranie wiadczy . Wojciech, nadajc klasztorowi Brewnowskiemu w Ku-

szczegy,

Tomka.

C.

t.

rzimsku posiadoci ze swego ojcowskiego dziedzictwa"

oczywicie Radisaw

zlicki

nalea do

tego

lodu,

(de

ktrego

suo

patrimonio),

tedy

wyszed . Wojciech.


w swym

rodzie Zlicko,

t.

up

j.

3^3

nalec

Kurzimska,

do pastwa

Sawnikw.

midzy Sawnikiem

dawna przyja,

981) a

czegoby za pewno niedopuci

(r. 982),

Bolesawem

arcywan wwczas godno

Wojcieclia na

Gdy jednak

razie.

(-{-

wskazuje to wywyszenie syna

nieprzyjazny

trwaa od-

II

Sawnikowego

biskupa praskiego

ksi czeski w przeciwnym

Sawnikom mony

rd

Wrszow-

cw pobudzi przeciw nim Bolesawa II, czterej synowie Sawnika,

po mnej obronie w Lubicy, zdrad przez Wrszowcw zamordowani,
(r.

995).

dziedzictwo

Wrszowcy midzy sob

icti

podzielili

^''')

upy

P o p e i o w c w.
poudniowo - zacliodniej stronie ziemi czeskiej, midzy posiadociami pastwa uckiego, a poudniowemi czciami pastwa Sawnikw, siedziaa na porzeczaci
My a do granic bawarOtawy, Radbuzy, glawy, Brodawy
skici ludno, nie majca w dziejaci osobnej nazwy plemiennej.
Wszake ludno ta skadaa plemi samoistne, szeroko osiade,
miaa mone rody, z ktrych bracia Stalilaw na Radbuzie Chrudosz na Otawie, wedug podania, byli potomkami starego rodu
i

Tetwy Popelowa

,,jene pride splki s Cecliowymi

Mona wic

wlasti."

pelowicami.-^')

Na

sunku zostawali do

up
ksit

ale

ich

znajdyway si upy:

nice

si pierwszy
puje

w. naleeli

sigay
raz

do

inaczej
r.

Dawniej mylano,

r.

sie-e irne

plemi nazywa Po-

w.

w jakim

973,

oznaczajca

nie wiado-

ktrej gra-

Nazwa Tugoszcz
ale

ju w

olcolic,

e zburzenie pastwa

r.

-')

Ireczek Slow. Pr.

An. 973. Tugozc.

I.
,

zjawia

wyst-

993

dochody

z ktrej

Sawnikw zaszo w

farzyk Star. Slow. 40 s, 455; Tomek.

Dzieje krl. czes, r. 1850),
Tomek wypadek ten oznaczy rokiem 995. C. M. C. 1858 s. 489.

^*)

sto-

czeskiego, a na ziemiach

zwana Tugoszcz,

Kuby.-*^)

dokumencie

nazna Domailice,

2**)

stronie

si Popelowice

praskicli przed

Domailicka,

X w.

tej

dzielili

ju do ksistwa

mo,

i)

osiade

ile

r.

996 (Sza*
pniej

ale

56.

quae tendit ad medium fuminis Chub. Erben. N. 167.

384

przeznaczone zostay klasztorowi brewnowskiemu. -'*-') Pniej dwie

nazwy krzyuj

te

sie;

czciej wzmiankuj

lice

Tugoszcz

si,^^^)

1086

lat.

1183/^^) a

nareszcie ostatnia

Damai-

nazwa wy-

rugowaa pierwsza z uycia. upa Domailicka leaa na porzeczach. Micy i Radbuzy z ich dopywami.
Granica od pnocy
poczynaa si przy bawarskich kresach u potoku Primdy, wpadajcego do r. Naby, sza a do jego wierzchowin, gdzie w XTI
i

Ztd granica pod

Kladrubami przechodzia na wschd za Radbuz po miedzach
Meska, ktre naleao do pastwa uckiego. Midzy Radbuz
Uhlaw granica zwracaa na poudnie ku Szumawom, ktre
Primd.

w. zbudowano pograniczny zamek

up

dzieliy

si

W XII

od Bawaryi.

Pilzneska

2)

czasie

napadu na Czechy

wzmiankuj si
waa krain nad

czsto,^"*)
r.

M,

r.

Thitmara,

Otto

wzmiankuj

upa

Pilzno,

teraz

ponis klsk,

II

upa

Pniej

976.^^^)

Pierwotnie

grd

jej

Pilzneska obejmo-

przy zbiegu Radbuzy, Uhla wy u Uslawy,

upadkiem Domailic, urzd

ale z

w. Damailice

staroytnym grodem

ze

wedug

pod ktrym,

Plze,

prowincyi Pilzneskiej.^"^)

rozszerzy si na terrytoryj

jej

domailicka. ^^^)

An. 993 theloneis per Boemiam

209)

cedat ad

usum Brewnowiensis
-s^

300j

tak samo jak

Od

377.

302)
***')

militis

r.

decimae ^eptimanae

fructus

Erben.

r.

N.

78.

1086 granic biskupstwa praskiego,

Tug

1183 hebdomade thelonei in

973;
niem. Teuss.

a s

t.

Erben N.

167,

tera.

An. 1037

1055

Domaslicyh

civitate

etiam

ebdomadam decimam

1115 in Domaselic tertiam partem thelonei;

lonei contulit;

habitandum;

constitutis

videlicet Domasilicich.

potwierdzeniu przez Henryka II

Tugast

^^^)

ecclesiae,

1186 in Domaseliz tertiam partem thelonei.

in

the-

Domaselich locum ad

Erben.

N.

119,

202,

389.

An. 1228 in provinciaPilznensi: IX theloneum Domasilici. Erben. N. 723.

juxta Pilisini urbem castra metatam, dolo cujusdam
An. 976 imperator
.

Bolizlavi sic perdidit... Thitmar III.

301)

W dokumencie

306)

-^

5.

993 dwa razy: in Pliznensi provincia viUa Oyppernich

et alia Nemcyce; in Plizeni;
1130 civitas Pilzni; 1160 Drisislaus urbis praefectus
Pelzenne; 1186 Pilzn; 1235 judicium... ad Pilzn. Erben. X. 78,211, 304, 389, 871.
302;

r.

1233

j-

r-

1228 Domailice liczyy si

in provincia Pliznensi:

Otesicich... Erben.

N,

810.

ju w

2upie Plzneiiskij.

nonum theloneum

Ob.

wy.

cyt.

Domasilici, Giunaz, Napteunee

Prachenskapo

3)

obu stronach Otawy, miaa na

za-

up

Plznesk, na wschd Netolick, na pnoc Bozensk,

na poudnie Szumawy. Wzmiankuje sie jako prowincyja w latach
1045 1228. Ojej kasztelanach sdziach wspominaj dokumenty
XII XIU w."*"^ Grd Prache nad Otaw, przeciw Horadowicom, noszc nazw upy, musia by tak dawnym, jak dawno
wzmiankuje sie nazwa upy.
Bozensk po nad r. omnic, ktra przepynwszy
4)
Blatn Mirotice wpada do Otawy po Zwikowem. Kresy jej szerzyy si na pnoc do gry Trzemeszny, ktra stanowia granice
Bozensk od Podbrdi, t. j. upy Tetiskiej; od wschodu graniczya z Wtawskiem,
Kamyck, najprzd such miedz,
j.
a dalej rzek Wtaw, na poudnie sigaa do zaomu r. Otawy
Prachenska, a na zachd, nie dochodzc porzecza Uslawy, miaa
Plzesko. O upie Bozenskiej znajdujemy wiadomoci w latach
chd

t.

up

1057, io88,

1159,^**^)

1183.'^'^'^)

r.

nazw, dotd

Tym

upan

beozenski Milogost wzmiankuje sie

Ale pooenie grodu, od ktrego

upa otrzymaa

nieodkryte.^"")

sposobem na terrytoryi

czeskiej,

wynoszcej okoo 1000

up, z ktrych kada w przeciciu miaa

okoo 26'
Byo bezwtpienia w rne wieki
ro- O.
wicej up, albowiem z biegiem czasu jedne znikay, inne wy-

mil D, znajdujemy 38

obszaru

.>

My

twarzay si.

zapisujemy te tylko

wiadczony dokumentami od

upy, ktrych byt po-

do XIII w.

Po granicach ziemi czeskiej

up,

kilka

ktre

znajdujemy jeszcze

rnemi czasy do Czechw naleay:

****)
An. 1045 iu Praheasi proviacia has
ejusdem nominis Hidchice, Hainav et cariam:

villai>:

Aa

Hidchice

ugeJci;

Erben. N. 108, 723; 1184 Witcho castellanus de Prahen;

Prachen
Erben. X. 38o, 661.

et

ibidem

villanl

1228 prov. Praliinensi_

1222 Divis castellanus de

''"";
An. 1057 in provincia Boizenensi; 1088 in prov. Boizez; 1159 prov.
Boysez; Erben. N. 124, 175, 297; 1228 in prov. Bozensi: Nagradisci, Zagoru, Na-

poli,

Podruhli, Huzinci, Drahinicih

^^)

An.

")

Tomek

Tom

II.

II

Erben. N. 723.

83 Milgost comes beneficuim habens in Bouses. Erben. X. 376.

C.

M.

C.

1859

s.

171.

3-


i)

kusach,

3^6

Witoraskana porzeczu Lunicy od rde

a do granic czeskich

jej

Ra-

po obu stronach potoku Skremlicy,

wpadajcego do Lunicy, take w Rakusach. Graniczya wic na

z
Dudlebsk, na pnoc z Chynowsk, a z innych
stron z dolnemi grnemi Rakusami. upa ta, o ile wiemy z dziejw, powstaa w pierwszej poowie IX w., kiedy jeden z kneziw czeskich, zbudowawszy grd od jego imienia Witoraiem
zwany (civitas Wiztrachi ducis), wyama si z pod zwierzchnictwa
ksit czeskich, wszed w przyja z Niemcami z ich pomoc,
jako udzielny wadzca panowa na Witoraiu. Po mierci Witozachd

up

rada, dwaj jego synowie rozpoczli spr o dziedzictwo, z czego

nika wyprawa Niemcw do Witorazia

857

r.

wy-

dalsza wojna, o kt-

zauwaymy, e upa
Witoraska naleaa do Czech a do XIII w.-^^^) Panowie tej upy
Chunrikowie mianowali si si jeszcze r. 1299 upanami.*^^^)
rej

rozpowiemy we

waciwem

Chebska razem
w IX w., naleaa do

2)

Czech

j w
wa

1276

r.

miejscu, ^^'') a tu

Wunsidelskiem, po oderwaniu od

Frankonii

ktry

II,

przyczy do korony czeskiej jako zastaw. Zastakrlw czeskich osika

Chebsko a dotd przy

w rku

ta

do Przemyla

Czechach zostao.

pooona w grzystej

Kraina Chebska,
810)

311J

chowie

Nij

lesistej

miejscowoci,

36.

W XII

twierdzili,

w. powsta miedzy Czechami a Rakusami spr O granice.

do nich naley cay pograniczny

las,

a Rakuszanie

Cze-

(Austry-

e do nich naley graniczny las a za przedzia ze strony rakuskiej

samo jak z czeskiej strony Czechom.
skutek tego sporu rozpocza sie wojna.
Sobiesaw II wtargn do Rakus i wielka
ich zniszczy.
Nareszcie stana

jacy) dowodzili,

tak

umowa w Chebie

(Eger)

r.

11 79,

periori parte utriusque terrae,

moc

cz

ktrej granice oznaczono

Boemiae

scilicet et Austriae,

ten sposb:

in su-

terminus est mons, qui

Altus; ab illo monte termimis dirigitur usque ad concursus duorum rivuloquorum unus vocatur Schremelize, alter Lunsenize; inde porigitur
usque in proximum vadum, quod est juxta S e g o r ab illo vado recta aestimationis
dicitur

rum,

linea terminus inde extenditur usque ad

vero ejusdem fluminis usque in

ortum

Urgruch

s t

(Ugrube).

c e (Gestice) fluminis

N. 367.
Nowymi- Hrady;
Erben.

ab ortu

Mons altus

Hchenberg midzy Gmiindem a

Slirzemlica
Romauerbach; coby znaczyy: Gestice rzelia i Urgrube niewiadomo, ale
prawdopodobnie pod Urgrube mona upatrywa Dyj. Codex jur. boh. I. 32.
312^
Dominus Heinricus senior Chunring de Weitra, dictus supan 1299. Zwetjest

teraniejsza

Schrems,

tler Stift,

Ireczek.

SI. Pr.

I.

73.

mao

bya a do XII w. "We wzgldzie administracyi

X, XI w. do Nordgau; grd jej Cheb wszenie

zasiedlona

naleaa w IX,
Niemcy przezwali Eger, od pooenia nad

wie andow do Czecli naleaa.

3) Zagostu rde r. Nisy, pocztkowo zwaa si Zagwozd,
kraina leca za gwozdem, ktry dzieli Czechw od Milcza-

j.

Jakie mianowicie

plemi sowiaskie

krain, wiadomoci

nie znajdujemy,

nw.''*)

len

te
z

'^^*^)

Pograniczna

Eger.

t.

pewnoci

czy ta kraina

Czech.^^'')

Do

szoskiego

naleno

Wratysawa

naleaa pierwotnie do

II

1076

r.

przyczeniu grnych

dugo

An. 1061 via, quae procedit de Egire,

deorsum Swrbaha usque in Crumbanaha,

Nortgowe.

pago

in

et

ale

do Mi-

uyc

przez

do Czech, '^")

Nazwa

jej

terra Zagost, territorium Sa-

Gwnym grodem bya itawa.'^'**)

wzmiankuj dokumenty XIII w."'")

*'')

Milska, czy do

przy Czechach zostaa.

gast.^*')

Swrbaha,

wiemy nawet

Po zajciu za

nie udowodniona.

jej

dokumentach XIII w. pisaa si:

skich

osiedlio najprzd
nie

biskupstwa praskiego nie naleaa,

kraina Zagostska na

Ogra, po niemiecku

r.

et

ytaw-

kasztelach

per eandem viam

in comitatu

Usue

Irt

Henrici comitis,

Erben. N. 128; 1135 klasztorowi Richinbachskiemu nadane:

ibid N. 221; 12 18 Egrensi provincia. ibid. N, 6c)i.

plura praedia in regione Egere.

Henryk biskup czeski nadal klasztorowi Teplickiemu terram, quae est Inter
et siWam Boemiae.
Erben. N. 432. Do lasu ktry Boemija ogranicza
wedug dokum. 973 i 1086 rozcigao sie biskupstwo praskie.

R.

197

a n d o

De

^1*)

Lusatiae.
ter

c.

Wald; den

Wald

Wort Zagost

za heist hinter, jeneseits,

Hoffman.

Ser. rer. lus.

Gost hiess bei

Zhorelec...

lausitz

Star.

Slow. 44

s.

de populis

viel,

ais hin-

denen alten Wenden,

ein

228.

610.

Inni zaliczaj Zagost do

mwi:

Szafarzyk

ziemi ich (Milczanw) co zwlastni krajowe pripominaje se Zagost

M. C. 1859

1.

1144. Budisin,

Czech:

Tomek

C.

Knothe Rechts - Geschichte d. Obers. II, ale to wszystko stosuje si do XII i XIII w., a jak dawniej
bylo?
'!)
An. 1076 Heinricus IV in perpetuum habendam tradit (Wratislai) pros.

184;

vinciam Budissin

Ireczek SI. Pr. II

et Lusatiae.

Erben.

s.

ii;

N. 158.

'*')

An. 1228

'!)

Zilavia bohemici urbs antiqua fuerit,

quicunque

fuerint.

territoria Sagast;

Urbis nomen a

Nomenclator utriusquae Lusatiae,

")

N.

I,

bedeutet an sich selbst so

Niekrzy dziejopisowie zaliczaj Zagost do Milska.

'*&)

significatione etymologica sic scribit Frencelius (Brancel)

25 16. das

1241 Zahost

Zito,

id est

Hoffmana.

Erben.

Zagost.

Bohemi autem
frumentum

N. 727. 1030.

et conditores

derivatur.

urbis

Frenzelii.

Ser. rer. lus. II. 58.

An. 1238 Czaslaw, 1241 Henryk, 1242 Czaslaw

Henryk

bracia.

934. 965 1056, 1064.

25*

Erben.

g)

M o r a w a c h.

Wzrost wadzy ksicej

udzilno

ksita

plemion tak,

388

w Morawach

morawscy, prowadzc cigle wojny

pocztku

w.,

w Morawach

chodzcy take do wadzy

wadz

Oomucka

pod

do-

czescy,

Ksita opierali sw
ktrego suyy upy:

nazw

upa

ju w

863, a

wic

r.

ytnym grodem nad Moraw.^-') O

w XI, XII
Prerowskana wschd

wzmiankuje si czsto
2)

ksita

panowali

podstaw

Olomucem wiadomym

sana, z

w.

si

stali

nieograniczonej.

na ustroju ziemskim,

i)

W IX

prawie.

Niemcami,

pastwa morawskiego

nieograniczonymi wadzcami, a po upadku

wczenie przytumi

sycha

o nicli nie

XIII

oczywicie

upie

tej

890''^'')

r.

zapistaro-

kasztelanach

jej

w.*^-')

od poprzedniej, wzmiankuje

si od XI do XIII w,, z grodem Prerowem nad Beczw.^-*)

Miaa swych kasztelanw.^^*)

Weligradska,

3)

Spytihniewska

pniej

udnie od oomuckiej po obu stronach Morawy,

An. 890,

Zuatoplk dux tradidit ad altare

tam partem omnium, quaecunque in

Erben.

An

^-')

863 Ratis (Rostislaw) dux

u

Petri

(Olomuci) .... sex-

ad castellum

proveniunt.

'''-2)

tradidit in die consecrationis ccclesiae S.

per venerabilem fratrem Kyrillum omnes homines c a

civitatis, ad ripam usque

Maraue

fluvii.

ad castrum Gradec.

341. 561.

villa

ibid.

An. 1031.
castcl,

et

duos boves.

Erben.

N. 115; 1086

Nr. 166; 1183 Modleiouiz in provincia Prerouensi, pertinentem

prov. Prerawiensi. ibid.

^-*)

et

544; 1213 Olomucensi

1233 villam in Doluplaze denominatam, in districtu Olomu-

N, 817.
An. 1052 Prerow unam marcam

civitas Prerove. ibip

I174 Jaross

1 1 i

1213 Zauisza bnrgravius Olomucensis ibid N.

proYJncia ibid N. 547;

323^

An. 1029 Zuest castellanus Olomucensis

1131 civitas Olomuc ibid. N. 214; 1179 prope Olomuc Bukouany

N, 115;
N. 368:

censi. ibid.

s t

N. 32 Boczek Codex. N. 42.

Erben N. 95; 1052 urbs Olomuc

Erben.
;

ibid

S.

supa Olomutici

Nr. 50.

Petri in

ibid.

szerzya si

Za czasw pastwa morawskiego, Weli-

do granicy wgierskiej.

^^0)

na po-

N. 376;
N. 561.

Radim

villam forensem,

quae

castellanus de Preroue

de PreroY; 1215 Bludo

castel.

Hranicz

1055 Zmil

Preroviensis.

appellatur,

cast.

Erben,

in

de Prcroue;

N. 98, J2l,


by

grad nad Morawa

wiaskiego obrzdku

ksit,

stolica

urzdw

siedzib metropolity so-

Po zburzeniu Weurzd upy przeniesiony

wieckici.^-"^)

w pocztku

Madjarw

ligradu przez

389

X w.,

zosta do zbudowanego przez ksicia Brzetysawa

Moraw

nad

ksicego,
XII
wzmiankuje si w XI

ktry nazwano Spytiliniew po imieniu syna

grodu,

urodzonego

r.

Grd ten

1031,

Teraz Spytiiniew jest tylko

w.'^")

tinw zwany,
4)

du

wsi, nie naleycie Zpy-

pobliu Napajedel, na prawym brzegu Morawy.'-^

Hodoninskana

pnoc

zaclid

od poprzedniej, po

Grd Godonin wiadomy w Xl w. Miaa swycli kasztelanw w XII w.^'^**)

Brzetisawska na zacid od poprzedniej, ponad
5)

obu

stronacli

Morawy,

Moraw, sigaa

do granicy wgierskiej.

do ujcia Dyi do Morawy.

(Bracislaw, Brac!aw) nad

nia ksicia Brzetisawa

Moraw,

Grd Brzetisaw

otrzyma

^-")

nazw

od imie-

ktry na miejscu dawniejszego grodu

I,

zbudowa nowy.
P o d w n s k a na zactid od poprzedniej, poudniow
6)
czci sigaa na prawy brzeg Dyi miaa kasztelanw w XI
i

XII w.^^") Podiwin nad Dyja staroytny grd^^'), sta jakby

na ostrowiu, przy zbiegu Szwarcawy z Dyja.
i

325)

Wyej

19 O grodach,

309.

s.

An. 1052 Zptignew dimidiam marcam et uv.um bovem; 1131 ecclesia

Spitigneuensis.
Erben. N. 115, 214.
"") H. Ireczek. Morawa do r. 1200. w Paiuatky archeologicke za r, 1858 s. 103.
An. 1052 Godonin dimidiam marcam et unura bovem; 1220 actum iu
Hodonin; 11 69 Twirdisse castellanus de Godonin; 1 1 74 Ratibor castellanus de Go'-*)

'*'-'

Erben.

donin.

"^)

N.

115, 626, 329, 341.

An. 1052 Bracizlaue dimidiam marcam

et

unum bovem;

Bracizlaue civitatis tributum;

1201 provincia Brecilaue;

zlawiensi provincia.

N.

Erben.

115,

12 15 villa

io8 de ponte

Kyjow

in Breci-

166, 458, 561.

An. 1055 Jaros castellanus de Podiuuin; Ii74 Tuirdsa castellanus de

N. 121, 341.
*'')
An. 1068 castrum Podivin in Moravia; 1144 castrum Podivin, quod in
Moravia est; 1221 Podivin castrum ecclesiae pragensi restitutum. Erben. N. 135,
Wedug Kozmy Podiwin lea nad r. Swratka (Podivin castrum in me246, 646.
dia aqua Svratka situm\ ale obecnie Podiwin ley nad r. Dyja.
Jake wytmaczy wiadomo Kozmy, ktry by osobicie w tym grodzie i znal jego okolic? Badacze mniemaj, e w dawne czasy prdy wd byy inne ni teraz, e Dyja miaa
'*<>)

Podiuin.

Erben.

Strachotinska

7)

Szwarcawy

Grd

na zachd od poprzedniej

poudniow czci sigaa

nad

Stracliotin

najobszerniejsza z

up

rzya si na porzeczach wita wy, Szwarcawy

na zaclid

stykaa si

cawy

do

up

wita wy

Iilawy, a na

r.

do

r.

na prawy brzeg Dyi,

Dyj,^^^'-)

Brneska

8)

390

morawskicli,

sze-

Bobra w, Osia wy,

pnoc do granic

czeskicli, gdzie

Brno przy zbiegu rzek Szwar-

Czaslawsk.

grd staroytny, ^^^)

tern miejscu gdzie

teraz

Szpilberk.334)

Praw

9)

wska

na poudnie od Brneskiej, zajmowaa,

Grd Prawlow

porzecze dolnej Ihlawy na niewielkiej przestrzeni.

nad Ihlaw, teraz

wzmiankuj si
po nad

dopiero

Znoimska

10)

Dyja,

r.

up od Rakus,

XIII

na

by w XI

upanowie

w.

w.'''^-^)

poudnie - zachd

od

Prawlo wskiej

prawej strony ktrej sucha granica dzielia

Znoim, teraz Znojmo nad Dyja prastary grd.^^^)

Betw ska

ii)

wiadomy

Pralitz

na zachd od poprzedniej, po obu

stro-

czyo si z rozlewem jeziora Kobylskiego,

zwanego wwczas Swratk. a obie te wody tworzyy ostrw, na ktrym sta PodiH. Ireczek. Pamat. archeol.
win. Brandl. Kniha pro kadego Morawana 282.
poboczne koryto, ktre pod Podiwinem

r.

1858

s.

"'-)

104.

An

1052.

Strahonin mediam marcam

castrum Strachotin pertinentem,

circuiti

et

unum bovem

Dobretin adjacentem.

iiyterram ad

Erben.

N.

115, 356.

s^')
An, 1048 Brunensis provincia; 1052 Brno unam marcam et duos boves;
dedit
1054 provincia de Brn; 1086 civitas Moraviae Bruna; 1087 Conradus dux
duos mansos in Brenne; 1197 Zpitigneus dux provinciae Brunensis; 1210 claustrum
Zaberdoviz in comitatu Brunensi; 1228 monasterium Ozlauan in Brunensi provincla.
,

Erben.

N. ui, 115, "7.

*)

Brandl.

?35)

An, 1086

acta in Praueloue;
''')

'66,

173, 435.

523, 734-

232.
civitas

Moraviae

na Prauloue;

1213 Prosimir de Praulou,

An. 1048

Maruard

castellanus

Erben,

1197

N.

Znoymensis;

in

Pravloue;

1225

166, 435, 695, 544.

1052

urbs

Znoim;

1054

provincia de Znoim; 1055 Tazzo praefectus Znoymensis; 1088 Soben castellanus de

Znoim;
117,

1222

121,

jura

176,

supanorum

655.

co se fika o slunci,

N. 11 1, 115,
provinciae Znoymensis, Erben.
Znoim ley na wzgrzu, od czego i nazwa jego Znojiti"
kdyz paprsky se opira o neco." Brandl. 278.

Betw,

nach Dyi.

391

Bitw na

czyli

skalistej

miejscowoci, przy

ujciu eletawy do Dyi.-'^^

12)

czeskiej.

138

zachd od Betowskiej,

Wzmiankuje

Swiatopluka

sie

nalea,^^'^)

tem

1197,

r.

bardziej,

by

ksit:

siedem

oczywicie,

nad doem,

stal

do granicy

w kocu

dokumentach dopiero

poniewa grd Jamnice

w., ale
1

Jamnickana

XII

Jaromira

r.

do starych grodw
ktrego wydoby-

wano zoto. ^'*)

Iglawskana

13)

stronach wierzchowin

grodem

Iglawy, z

Rokytenskana poudniowej

14)

na zachd Iglawsk

sk

r.

pnoc - wschd od

Jamnick

Grd Rokyce,

upy.

Jaromierzyc, wiadomy

ck Brnesk.
i

Rokyte

ju w XI

Pustimirska

15)

stronie

a na poudnie

teraz

nad

r.

Iglawy,

miaa

Betowsk Znoimr. Rokytn, czyli

i

nad

w.^*')

Han, midzy upami Olomu-

r.

Grd Pustimir,

poprzedniej, po obu

Iglaw.^**')

teraz Pustimer

na pnoc od

r.

Hany.=^*2)

Usobrneskapo

16)

obu stronach wierzchowin S wi-

An. 1052 urbs Bethow; 1197 castnira Vetow; 1222 barones Moraviae
Ben de Wetw; 1227 Bartu judex de Betov. Erben. N. 115, 435,

"')
ac milites:
658, 719.

An.

'^'')

197 Spitigniew dux provinciae Brunensis mwi: frater meus de propraedium na mirine. Erben. X. 435.

vincia jfampnic, Zuatopluk, contulit

W dokumentach krla

339^

towskiej, nie

majc

obmurowanie grodu

dostatecznych
(civitatis)

Ottokara czytamy,

Hostakowic polowe
urburam aurifodnarum in

Bojanowice,
et

Piotr prefekt prowincji Be-

rozchodw, potrzebnych na

Jamniku, zmuszony byt sprzeda ujazd

uentin Florianowi opatowi de Luca.

usum

rodkw na opdzenie

dwr

wynagrodzenie tego krl

w^

osadzie

circuitu civitatis"

Wnenice.

Jamnie,

(circuitus)

nada mu

Lo-

osady.

Nadto confirmat

ei

omnemque proventum de

sit in auro, argento etc.

Erben. N. 720 w porw, z dokum.
dokumencie nie objania si powodu obwarowania grodu murem, ale
pojcia badaczy, byo to koniecznem dla obespieczenia kopalni kruszcw

montibus ibidem, sive

N. 719.

wedug

od napadu Austryakw, ktry wreszcie opanowali Jamnice r. 1302. Brandl. 275.

****)
An. 1 174 Stanimir praefectus de Iglaua; 12 14 Budis praefectus de Iga;
1233 Gyglaua. Erben. N. 343, 551, 819.
'^^)
1

An. 1052 Rokicen unam marcam

146 castrum Rokiczen.

**"^)

Erben.

et

duos boves; 1086

et

Rokitnie;

An, 1034 Luta comes et praefectus Pustimirensis

1052 Pustimir unam
duos boves. Erben. N. 99, 115. O szczegach. Pamat. archeol. 1858 s. 66.
;

marcam

civitas

Xr, 115, 166, 266

tawy,

by

do granicy

Grd Usobrno

czeskiej.

dworem,"^")

jeszcze

392

ju od XI

ale

w XI

XII w.
urzdy Uso-

w, istniay

brneskie/^**)

Usowska

17)

w,

ju w

Moraw

nad grn

do granic Czech

dopywem

Saza-

jej

Grd Usw wzmiankuje si

lska.

1029, jako kasztelania dla obrony granicy przeciw Po-

r.

lakom. "^^)

Moraww naleaa od XI w.
lska, skadajca si z dwch up:
Golaszicka nad grn czci Opawy dopywu jej
18)
XIII w. pisaa si ju Goleszicka, potem HolasziOpawicy.
Grd Goleszw zapewno dawno by miejscem urzdu
cka.^'*^)
Oprcz wzmianko>vanych up, do

poudniowo - zaciodnia

cz

upy,

ale

wczenie upad. ^*'^

ci, na rozgraniczu Polski z

dlona

moci

dla

Gradecka

grzystej miejscowo-

tego zapewno wczeniejszych

nad doln

Pszczyny, ktra dzielia

Opaw

up

osie-

wiado-

si od

r.

1031.^^^)

Pami

jej

dopywem Mora-

Odry, a na pnoc do

od posiadoci polskich.

dec pnij Hradec, jako pograniczny

cu,

Na poudnie sigaa do wierzchowin

wic.

kuje

ta

o niej nie znajdujemy.

ig)

r.

do XII w.

Kraina

Morawami pooona, mao bya

Gra-

Polsk zamek, wzmian-

nim pozostaa

osadzie Hrad-

po niemiecku Gratz.

s^i*)

An. 1078

curia,

quae nominatur Uzobren;

11

Erben.

60 curia Usobren.

N. 160. 304.
3**)
An. 1053 Ztres praefeclus de Uzoburne; 1215 .Switawia villa forensis in
Wsobernensi provincia: 1240 Lambertus de Uzoburna. Erben. N. 116, 561, 1013.
3*6)
An. 1039 Mutina antiuus, qu custodit castrum Vzove; na Uhhotic serErben. N. 95, 193.
vicia contra Polonos; 1 107 Mutis castellanus de Vzoue.
3*8)
An. 1 198 silva in circuitu Golasiz, quae Opava fluvio terminatur;
provincia Golasizch; 1213 Golessicensis pro vincia; 1229 Limites de Golesisco .
.

Olomuc
ccnsi

et

Wratislav dioce.

districtu,

Erben.

1238 circuitus Szemizlav vulgariter nuncupatum,

N, ^42,

459,

547,

"47,

931.

Z tego

i3oi
.

inter

in Hola-

mona uwaa

jak

XIII w. G przechodzio -^f JI i A -w E.

jej nale31')
Pozostaa osada Holeszw wzmiankuje si r. 1275, kiedy
aa do biskupw olomuckich. Brandl 314.
An, 1031 decimam septimanam telonei juxta civitatem, quam ad
castrum Gradez in terminis Polonorum rauro forti construxeram (mwi ksiae

cz

''***)

Z obu wzmiankowanych
c

OpaV

e n s

up w

XIII powstaa p

miastem

s''

393

Opaw,

miejscem poboru ca na rzece Opawie, a

znaczenia niemieckiego miasta

kada

wyliczonyci 19

ale nie wszystkie

i

sie

n-

bya

zajmywaa

'^''^)

a za-

zz^j,,

m. C,

Prawlowska

jednakowego obszaru.

Brneska

na znacznych przestrzeniach.

Z powyszego przegldu
od

XIII w. podrosa do

Betowska do najmniejszych naleay, Prerowska

szerzyy

/''^")

up w przeciciu

upy byy

dawniej

ktra

Obszar terrytoryi morawskiej wynosi 437 mil G,

tem

mogo

do XIII w.

up

przekonywamy

prawdopodobnie liczy

sie,

sie

e w epoce
wikszych

up: u Serl)w 22, uycw 7, Obodrytw

pogra32, Lutykw 23, Ranw i, Pomorzanw 18, Czechw 38
ogle 163
nicznych 3, Morawianw 17 wasnych
2 lskich.

dzielnic ziemskich, czyli

upy, rozmaitych obszarw, tak e niektre liczyy po 40 m. D

z gr, inne ledwo po kilka mil L', najczciej jednak okoo 20

mil n,

zwano
sce

XIII w.

Czechach

ziemi,

upadkiem up, podziay administracyjne

Morawach krajem, na Pomorzu

nareszcie

powiatem. Na

nych przez Niemcw podziay

Pol-

ziemiach ujarzmio-

nomenklatura cudzoziemskie cie-

ray powoli lad dawniejszego porzdku sowiaskiego.

Dla uzupenienia obrazu ziemstw Pnocno -Zachodniej Sowiaszczyzny wypadaoby wzi pod rozwag terrytoryj przez
ludy polskie zasiedlon. Przedmiot ten wszake moe by dokadnie zbadany nie wczeniej,
rycznej ziem, ktre

Braczyslaw);

1078

via,

***)

cia;

Erben.

histo-

Polski naleay.

in provincia Prerouensi,

Drzlau de Gradec.

An.

po opracowaniu geografii

quae ducit ad Poloniam juxta ci\4tatem Gradech;

deserta in Modleiouiz ...

upan 1146

niegdy do

N.

98,

1183 terra

pertinentem ad castrum Gradec

160, 376, 266.

195 Opavia; 1201 Oppaua: 1215 Opavia;

1220 Opaviensis provin-

1240 Oppaviensis provincia.

'5)

387 m.,

Waciwie morawskiej wedug Fickera

czci lska (Opawsko) okoo 40 mil.

403 m., Kolba 386 m., Brandla

394

21.

Oby^vatelstwo.

Wsplnowadni

1.

dziedzice.

ludno

przedhistoryczne czasy pastersko - rolnicza

so-

wiaska, rozwijajc si na ogromnych przestrzeniach rodkowej

w posiado

Europy, braa

dy mg znale
mieszkanie

dla

siebie,

osiad na miejscu, ten

cia

zostawia

Jaki

my, tylko

wa,

bo ziemi

by

wada

ludnoci pierwotnego osiedlenia

dla

urzdzenia sobie

wianin nie wyrzeka si dobrowolnie posiadoci,

zostawia dzieciom, ktre

na

Kto

niem za

moemy

pniejszych wiadomoci

pooywszy prac

doywotnio

brakowao.

nie

wacicielem sieda,

trzody

y-

spadku potomkom.

by ustrj
z poda

raz

niczyjej

Ka-

nalece.

ziemie do nikogo nie

miejsce dogodne na pastwiska dla

wedug

nie wie-

wniosko-

siedliska,

So-

wada ni
waday

obyczaju

Przechodzc w spadku do wnukw i prawnukw posiado uwaana bya jako spadek po dziadach: di edina, naleca nietylko do yjcych, ale do przyszych kreojcowizn wsplnie.

Tym

wnych.

w
i

ed

uprawna

rola

sposobem wytwarza si

rd,

do

ktrej

krewnych yjcych

Czonkowie

przyszych.

zamieszkay

stale

nalece lasy, wody,

stanowiy wspln posiado rodu,

pastwiska,
t.

j.

ki

wszystkich

rodu, oprcz

su-

cego im prawa dziedzicznego, posiadali jeszcze prawo majtkowe

w swem mieniu. Ztd dziedzina, oznaczaa to samo,

posiado ziemska, naleca do caego rodu. Tylko
z-boe^) dobytek-) szy na korzy yjcych krewnych,
t. j

dziedzin

co majtek,

')

Polakw

na chleb uywanych;

zboe, zboo
^)
i

inne

Pod

ywioy

kumentw XIII

Rusinw wyraz

u Czechw z b o

c k o

zachowa si w znaczeniu rolin

u Serbw uyckich

= majteczek

szczcie.

dobytki em pojmuj
gospodarstwa wiejskiego.
i

zboe
i

XIV

w.,

i
Czesi trzody byda, konie, owce,
Serbw naddunajskich, jak wida z do-

Polacy

dobytek dzielono na

ywy: i^o6HTBK^J

3KHBT>,

pod

kt-

395

czeladzi, ktr ociec, albo starszy zarzdza,^)

mierci czelad wybieraa z pomidzy siebie

wadyk

wadaa

dziedzin

Po jego
znowu
i

wsplnie.*)

Badacze mniemaj, jakoby

My

rodach sowiaskich ustrj

by

moemy.
Wola patryarchy u ludw wschodnich, jak j wyobraaj ksigi
starego testamentu, bya nieograniczona, zakonem obowizujcym
rd bezwarunkow'o dzieci miay wzgldem patryarchy obowizki,

patryarchalny. ^)

podobnego zdania podzieli

nie

ale

praw

nie

miay.

Sowian

Prawo wszystkich

przeciwnie.

krewnych do wsplnego wadania dziedzictwem, take prawo czeladzi wybierania z pomidzy siebie wadyki, wykluczay wszelk

myl

zarzdzie wadyki

Wszyscy krewni,

bezwarunkowym.

wspk

na

zwizku pokrewiestwa opart. Wadyka zarzdza sprawami

cze-

posiadajc prawa osobiste

nikogo

ale

ladzi,

z niej

od dziedzictwa

ograniczaa si obyczajem.

wadyka,

ani

majtkowe,

wymaga,

ani

tworzyli

usun

mg

nie

wola jego

Co niegodne byo z obyczajem, tego

wykonyw^a nie mg.

Prawo wadania dziedzin

suyo

podwalin rwnoci oby-

midzy sob rwni, jak we

wzgldzie korzystania z praw, tak
we wzgldzie penienia obowizkw. Wszyscy korzystali ze zboa dobytku, wszyscy wic

watelskiej

wszyscy

wic

krewni

byli
i

pracowa

musieli
inni

wsplnie: jedni pali trzody, inni uprawiali role,

sprawowali rne potrzeby

ony przdy, tkay

gospodarstwa, a tymczasem

wewntrz
koo domu, wsplna kosowica i niwo

ptna, trudniy si gospodarstwem

Wsplna praca

domu.*)

koo

martwy JodUTbKli MpTBb, oznaczajcy wszystkie inne

Zigel.
CyjeHMKb CTe*aHa ;IyniaHa s. 170. 177.
Sowian pnocnych zachodnich ot, oc, u poudniowych i wschod-

rym rozumiano: stado

ruchome, nieyjce rzeczy.

')

nich

b a

u drugich
*)

wse

tu

Ztd spadek u pierwszych zowie si otczyzna, otcowizna,

basztina, batbkowszczina.

t'.

Oprcz podania starych pieni czeskich:

zboim w jedno wladu, wadyka

dzenie podobnego ustroju

^)

*)

zgodnie z

Ireczek Slow. Pr

Mui

si

umr

glawa celedina,

li

2 rodu wybieruce",

dieti

znajdujemy potwier-

zadrugach jugosowiaskich.
I,

65, 66; Bartoszewicz.

paszu. zeny ruby stroj"

Pierw. Dzieje Polski T.

opowiada staroytna
teraniejszym obyczajem Sowian.

pie

czeska,

I.

zupenie

296

wytwarzay towarzysko, rne obrzdy, doynki, pieni radosne,

uczty') a przy tern i pojecie o wasnoci.
A e praca skierowana
bya gwnie na upraw ziemi, ztd ziemia w pojciu Sowian
staa sie najdroszem mieniem. Kady szanowa ziemie jak ma-

pragn

tk,^)

na wasnej ziemi

Rd mieszka w
wstay nowe,
i

ale nie tak jak

polach,*') lecz

placu, na

osadzie,

Z rozmnoeniem

dowanych.

umiera.

zoonej

ciy koo

u Niemcw, porozrzucane po lasaci

chya obok chyy,

towarzyskim sposobem

ktrym odbyway si zbiorowiska

wania obrzdw, narady

czeladzi, dla

w koo
sprawo-

czasem

potrzebach oglnych,

Osada przybieraa ksztat podkowy,

igrzyska.

ogniska zbu-

obok dawnycli cliy po-

czeladzi

dla

jednym wyj-

zamknitem koowrotem;^') rd rozpada si na rodalsi krewni, a znajdywali si tacy,

ktrzy stopnia pokrewiestwa midzy sob nie wiedzieli. Z czasem pami pokrewiestwa znikaa, osada stawaa si skupieniem

ciem,^")

dziny,

ktrych byli blisi

ju z domieszka ludzi innego rodu, bd przez zwizki maeskie, bd z innych

powodw do ogniska przyjtych.'-) Nieczujce midzy sob poludnoci jednego wprawdzie pochodzenia,

Obrzad doynek

")

*)

inne ludy

id est

e r r a

tacami

uczt trwa dotd po

osiadli

r e

Colunt

Tacit.

Germ.

discreti,

Rusi

Radogoszczanie. Doszanie, Wajrnianie,

nec quidam notabile in singulis,

m Ma

calj

cechami staroytnoci.

colunt. Germania,

Nulla Germanorum populis urbes habitari

^)

inter se junctas sedes.

placuit.

pieniami,

Szwartawianie

Nertham,

w Polsce, ze wszelkiemi
Wedug Tacyta na Pomorzu

potudniowej

ale

ac diversi,

satis

nisi

cap.

notum

ut fons,

ut

quod

in

commume

10.
est:

ne pati quidem

campus,

ut

nemus

16.

O zamknitych osadach sowiaskich w Luneburgu. Jacobi. Slawen. u.

O takiche osadach w Turyngii. Landau, Territorien.
^1)
Dugie wrota, w ksztacie drabiny na bok przewrconej, osadzone na
wkopanym do ziemi wrd drogi supie, tak eby wrota mogy atwo w koo supa
w poudniowej
obraca si, nazywaj si koowrotem, jakich peno dotd w Polsce
'")

Teutsch.

Rusi.
je

Koowroty w
71.

Hist.

kw ksicych

caryna", a na Biaej -Rusi zamieniaj

Ruskiej Prawdzie ogniszczanami zowi si waciciele domw wiejZa zabjstwo ogniszczanina pacono wir (gowszczyzn) tak, jak za urzdni-

'2)

skich.

zowi si

Cokolwiek inne objanienie koowrotu daje Maciejowski.

zwyczajne wrota.

Wo.

gub. kijowskiej

t.

j.

Mater Yerborum,

80 grzywien.

pochodzcym

Kaaczow. npejBapiiTe.ibiibm CBtjfenia s. 180.

XIII w. znajdujemy pniej dopisan goss:

397

wastno,

majtek wykrewiestwa rodziny staray sie mie

pocztkowo
stanowia
cznie do rodziny nalecy. Taki majtek
cliya

caym

gospodarskim dobytkiem,

ki, wypasy,

ale

lasy,

pola uprawne zostaway we wsplnym posiadaniu caej

woci. Stosunki z Rzymianami, Frankami, Niemcami
Skandynawami wczenie przynosiy do Sowiaszczyzny cudzo-

wody

osady,
i

ziemskie wyobraenia o ustroju rodzinnym

Wsplnowadne

skiem.

przypadao.

dziedzictwo

si

Znajdywali

do

chcc mie

ktrzy

tacy,

gospodarstwie wiej-

wszystkim

nie

wymagali podziau ojcowizny.

osobist,

Obyczaj

sm.aku

wasno

sta na prze-

szkodzie temu.

Wikszo
now

osad zaoy,

pod/iau spadku.'")

nie dopu>/A:/aia

mg opuci

Niezadowolony
i

mieszkacw

rodzin,

osi

pod

ale dzieci jego

na

wpywem

obyczaju na-

rodowego, wracay do wsplnego wadania dziedzictwem.

caej osady,

lasach

Kto wic
i

nie

bo

to

lub

to,

barcie zawiesi na drzewie,

sida postawi na zwierza

uwaa za wacinikt nie mg prze-

wjcierz zastawi na ryby, ten si

ptaki, albo

ciela,

mg

dugo

kaci

pytajc do kogo

na wodach

pasy si trzody razem

owo bydo naleao,
kady robi, co mu si podobao.

uprawiano wsplnie, na

jeszcze role

ziemi

niczyjej

by

owoc

osobistej jego pracy

mu w uytkowaniu lasw wd, ktre wedug pojcia

sowiaskiego, byy darem boym dla wszystkich zarwno dostszkodzi

Tym

pnym.
woli

sposobem

wasno

stwie,

posiadoci wsplnej wytwarzaa si po-

zwizku opartego na pokrewiepowoli wytwarza si zwizek spoeczny, oparty na wza-

ohniscenin,

zamiast

osobista,

liberatus, cui post servitium accedit libertas.

nia Patery glossa ta jest

r.ioccbi

falsyfikacyja

Mater Yerborum

pocztkvi

XIX

w.

Ale

wedug

Srezniewski.

objanie^lemCKia

6i.

')
Staroytna pie czeska Sd Lubuszy" przechowaa podanie o ktni
miedzy rodzonymi brami Klenowicami, z ktrych Clirudosz domaga si od Stagla*
wa podziau ojcowskiej dziedziny. ^Rzd, w osobie Lubuszy, postawi pytanie: czy
bracia maj wada wsplnie, czy si rozdzieli po rwni? Wiec odpowiedzia: budeta im oba vjedno vlasti."
Legenda ta zupenie zgodn jest z tem, co dostrzegamy

ju

za czasw historycznych

wiaskich.

gminach czeskich

zadrugach poudniowo -so

jemnej pomocy

zwizek

staroytnoci zwano

b e

c.

ssiadw, opart na wzajemnej pomocy

zwano u Czechw

potrzebie

Taki

osadzie.

O b e c.

2.

Wspke

potrzebie ludzi zamieszkaych

wsplnej

Morawo w obec,'*) u Polakw

take o b e c,^^) pniej gmina, u Serbw Dalmatw o b k n a,^^)

u Chorwatw o b c z i n a u Blgarw obsztina,'") u Russw
i

obc

a, teraz

obszczyna.

Jak niegdy u Rzymian, tak pniej u vSowian zarodem

wspki pastersko- rolniczej suyy wsplne pastwiska^^) i wsplne
drogi dla przegonu trzd na

ale

Zbiegiem czasu

pasze.-*')

wywizyway si nowe

wzrastajcych potrzeb

w miar

czynniki wspki,

do najwaniejszych naleao bezpieczestwo publiczne.

Dopki trwa zwizek rodzinny

Sowian, rwnie jak

u wszystkich staroytnych narodw, krewni poczuwali

wizku do

w obrbie

ich

'*)

zwano

krzywd wyrzdzon jednemu

zemsty, za

a take do

kw,^^)

Czechach

obec

1210

r.

wzmiankuje

zwano

las

Nr. 523.
sie

o z;

koca XIII

w.,

czsto.

Wyd.

1872

Obec, oblecz, obszcze u dawnych

ani z osobna, ani w obec
W-obec teraz

**)

muniter;
przestrogi
1*)

Wodka,

s.

r.

1211

las ten

zwanym Knicha

122.

pisarzy znaczy wsplnie,

bierze sie za obecnie,

com-

pomimo

Linde, Sownik, pod obec.

OTh nonouBCKe O.nbKHne Kiiesy jy1234 40 scen onKiiHa jySpoDHbKoii

dawniej nigdy tego nie znaczyo,

dokumencie

6poBaifcCKOMy u

rozboje

zoczystwo ponie

za

obecna och

statucie z

obo-

czon-

z ich

zabjstwa

za

osiadoci dokonane, wolc

obecky. Erben

Romberska,

odpowiedzialnoci

sie

iioo

r.

1200:

onbKunt;

rpa^ibCKoii

Monumenta Serbica Nr. 12. 30

*'j
Linde, Sownik take Bielajew w krytyce Cziczerina: oSjiaCTiiUii YMpeiKjeHia PoccIh. PyccKan Btcfeja r. 1856. IV. 122.
**)
latopisie Nowgorodzkim pod r. 1342 OMMllI, ale pierwiastek tego
wyrazu wystpuje ju w traktacie Igora z Grekami r 945 (wedug pniejszego wy-

Miklosicz.

raenia)

oCnia ch.ih,

^j

verborum
*")

czek.

Compascuus

t.

wsplnie, obszcze

j.

ager.

relictus

Bielajew, jak

wyej.

ad pascendum communiter

vicinis.

Festus,

De

signif,

Czechw

r.

1280 cxitus gregum,

qui

vulgo

drahy

nominantur.

Ire-

Slov. Pr; II, 268.

*^)

Wiadomo,

podobnie jak u

Wochw

zemsta istniaa u wszystkich

i

Sowian,

Skipeterw (Albancw), trwa

a u Czarnogrcw,

obyczaju dotd.

kar pienin, ni zoczyc wydawa ssiadom

wsplnie
i

dawny

obec zachowujc

bd

dliwoci,

mu

z jej

czonkw

szano.

przez

ssiadw

tych czasach,

uczynionej,

zabjstwo,

za

Prastary ten obyczaj

By

rczya

obyczaj,

wymiar sprawie-

kiedy jeszcze o

rk

nazwany.--)

bd

rabunek

lub

rczy

w przyjciu
w obrbie

na
jej

za bezpieczestwo publi-

wadzy

on najwybitniejszym wyrazem

spoeczn

za

dochodzeniu wynagrodzenia krzywdy, jedne-

si odpowiedzialnoci
dokonany.
czne

sd

na

Z przeobraeniem zwizku rodowego we wspeczny,

zemst.

policyjnej nie

wspki

dla

sytego

Przetrwa on czasy samorzdu

przewag rzdu monarchicznego,

pniej w rku
ksit, sta si rodkiem do wyzyskiwania z ludnoci wiejskiej
pienidzy na korzy skarbu ksicego. Gdy bowiem autonoobczyn pod

miczne obce

utony w wikszych

podziaach administracyjnych,

ksita

nie zaniedbali zastosowa do tych podziaw obyczaj specznj rki.

Polsce mieszkacy opola,'^") u Serbw o koli ny,^*) u Russw werwi,-^) u Czechw obcy,^^) a do XIV
w. musieli skada panujcemu gwszczyzn, w razie gdy zoczyca nie zosta odkryty, albo mieszkacy nie pospieszyli na
pomoc napadnitemu, lub woajcemu o ratunek. Na Pomorzu

ksi Bogusaw
--;

generalis.
I,

68,

I.

w.

1182 rozkaza

r.

Nazwa wprowadzona
Maciejowski H. P.

S.

pociga do

przez uczonych prawnikw,

I

440, II 219,

III 294.

odpowiedzial-

znaczeniu fidejussio
Ireczek Slov. Pr.

161.

wsplnj odpowiedzialnoci mieszkacw opola w X[. XII, XIII w.

Polski, wydanie polskie 1879 II. dodatek 2; Maciejowski.
Pierwotne Dzieje Polski i Litwy 223, 256, 262, najdokadniej u Smolki. Mieszko Stary,
w przypiskach do III rozd. s. 517, 518.
**)
U Serbw OKO.inHa jeszcze w XIV w. odpowiadaa za przestpstwa
w obrbie jej dokonane. Zigel 3aK0HHiih"L CTe<i>aiia J,ymaiia s. 169,
*5)
Ruska Prawda stanowia: n.<Ke ybioTT. orniiuiaiiiiiia BT. pasoii. luii
ySiiiua iie iimyiT), to Biipiioe n-iaiiiTn dTj Mteii/Ke Bi.pun ro.ioBa .leaciiT; w innem
Kamiejscu taka kara zowie si jiiKaii Biipa. Leszkw. PyccKiii Ilapojt 102.
aczow. IIpejBapiiTe.ibHua CBtjfeHia 185, 187.
-'^)
XIII w. miaa rne naOdpowiedzialno obcy w Czechach w XII
zwy: hlava, svod, narok, nedoperne, rannik, wiselec, hrdosf. Erben pod r. 1057.
Nr. 124, take Glossarium do Regestw. Yenditio generalis u Chorwatw i Blga2")

Roeppel, Dzieje

rw zwano:

a.

noci ssiednie gminy (wicynic)

kom

za

krzywdy wyrzdzone kanoni-

brodzkim, jeli winowajca nie zostanie odkryty.-")

Wczesny najazd Frankw

skry przed nami wczesny
rzeczach grnego Dunaju,

pozostaych wiadomoci,

4*^0

Karlowingw

Niemcw na

ziemie

sowiaskie

spoecznoci tuziemnej na poMohanu, Solawy i aby, a jednak

ustrj

przekonywamy

sie,

pod rzdem

gminy sowiaskie
w Bawaryi, Turyngii i Serbsku rzdziy sie wasnemi prawami" w XI w.-^) i e ustrj gminny nad Solaw
rodkow
Niemcy zdoali wywrci nie wczeniej jak w drugiej poi

pniejszycli cesarzw niektre

ab

owie XII w.^**)

ksistwie Luneburgskiem ustrj gminny
trwa do XIV w., a w niektryci gminach Wendlandu" resztki
instytucyi gminnych przetrway a do XVIII w.^**) U Lutykw
gminowadztwo, wziwszy przewag nad wadz ksic w X w,,
stao si form najwyszej wadzy, a w obec takiego porzdku
rzeczy, gminy bez wtpienia uyway najszerszej autonomii a do
utraty niepodlegoci w poowie XII w.
U Ranw autonomija
gmin, mocno cinita pod wpywem Danw i Niemcw siedlcych si na wyspie Ranie w XIII w., wystpowaa jeszcze z ca
moc dawnego obyczaju, w odpowiedzialnoci gmin, za zbrodnie
nieszczliwe wypadki,

na

danie

wassalw

wiedzialno
przestawa
niu

r.

ksi

i3oi,'^^)

obrbie

ich dokonane,

Wiszesaw

obowizywa ludno rask, nawet

XVI

Cod. Pom. Nr. 50.

Przypomnijmy co powiedziano o Sowianach
w. rzdzili si secundum legem et ritum gentis illius."
'ao)
Niej 74.
2")

81)
^-)

po

w.""-)

nie-

jej

zniemcze-

Czechach

Hasselbach.

2^)

*0j

odpo-

a jednak wzmiankowany obyczaj

wszed do statutw raskich

Wprawdzie

takow

znis

II

Niej
Niej
Niej

w upie
Wyej

Orlej, ktrzy

17

cyt.

w XI

189.

71,

73.
73.

cytata 'z historyka

XVI

w.

Kanzowa. Rozpowszechnienie
w obrbie jej dokonane,

Slowiaszczyznie odpowiedzialnoci gminy, za zloczjstwa

wskazuje na pochodzenie tego obyczaju

wymysu ksit,

ducha narodowego,

jak niektrzy badacze polscy

demii Umiejtnoci.

T.

XVI

s,

42, 43.

utrzymuj.

nie

pniejszego

Porw. Rozprawy Aka-

4^1

w epoce od X do XIII w.,

siedziaa w osadach, ale posiadana

Polsce za czasw monarchicznych,

ludno swobodna

rodzinami

uwaana bya jako naleca do panujcego.

w gminy, majce wsplne pastwiska, lasy
Osady czyy
wody, poniekd samorzd, ale wsplnowladnych dziedzicw ju
ziemia

przez nia

sie

Jakime sposobem

nie znajdujemy.

przgo

sie,

obeszo

sie

a ziemia staa sie

ksic

Dzieje o tern milcz.

Nie-

zapewno bez przemocy, bo nikt posiadoci ziemskiej

nigdy nie wyrzeka

nowadztwo

dz

kiedy wsplnowadztwo roz-

sie

dziedziczne,

dobrowolnie, a

poczem dopiero

zjawili sie

wprzd istniao wspl-

ksita

wa-

to kady zrozumi.
Samorzd gmin w Polsce w Czechach, z niektremi ograniczeniami trwa a do poowy XIII w., kiedy poczto osadza niezakada osady tuziemcw na prawie niemieckich kolonistw
jednak wrd puszcz oddalonych od grodw miejmieckiem.

monarchiczn,

gminy swobodnych ludzi utrzymyway samorzd a

do nowszych wiekw, wskazuj to opisane przez Wacawa Maciejowskiego gminy Jedlnieska
Prasnyszska. Pierwsza z nich na
scowoci,

urodzajnej

wrd

roli,

kozinickich lasw, prawie na granicach da-

Maopolski z Mazowszem, zjawia si w XIV w. i rzdzia

si autonomicznie na mocy prawa obelnego"*, jak sama gmina
mwia.
XV w. mieszkacy Jedlny cignli korzyci wicej

w-nej

owiectwa, bartnictwa

wyczynione, '
z

zapustu"

czyli

wody

sposb,

t.

czyli
j.

rybostwa ni

po osuszeniu bagien

z zaroli, ^-^j

ki

pola

oczyszczeniu ziemi

tudzie po spuszczeniu niecieczy,"

nieciekcej, ale stojcej

kady

z rolnictwa.

miejscu, dzieliy

si

ten

gospodarz otrzymywa sianokosy tudzie tak

wasno,

si skadaa z niw, pl i roli,

to jest z obszaru niewyrobionej jeszcze i pugiem nieobrobionej,
jak rwnie z obrobionej ziemi. Dziay byy dwojakie: dawno
zwane dziay

'^;

czyli

Wedug

ktra

Maciejowskiego zapust" znaczy drzewo obalone od burzy,

niedopalone od przypadkowo wszcztego poaru.

waciwiej pod wyrazem

zapust"

pojmowa

Hist.

zarola,

Wo.
to jest

Dotd w

wielu miejscach lesistych, po wyjaowieniu ziemi przez zasiewy,

cianie zostawiaj ja dla wypoczynku t. j. zapuszczaj las.

las.

lub

1874 s. 54. Czy nie

na nowo zapuszczony

26

wo-

nowo

Pierwsze nazywali jeszcze

zasiedziae.

nie ojcowizn," tudzie

r.

1768 Jedlnia-

sw

sukcesy z dziada pradziada zapracowan," drug mianowali przybran i dorobion."

XIV w. mieszkacy gminy byli jeszcze swobodni, a tylko paprawdziwa

cili

w XVII

czynsz starostwu Kozienieckiemu, ale

ich d

w.

pocignito

odbywania paszczyzny, za wyjtkiem wybracw^

tych, co piechotno

Gminy
ckich, okoo
si prawem

suyli

t.

j.

wojsku.^*)

Kurpiw mazowie-

prasnyszskich bartnikw, tudzie

miast Ciechanowa, Prasnysza

ze staroytnego obyczaju (ex

Kamieczyka, rzdziy
antiuo usu) utworzoMieszkacy posiadali

ronem od prawa pospolitego.

na wasno ki, bory, kty
pojedyncze drzewa, nazywajc je
udziaami swoimi. Gminy te, rozoone na piasczystej ziemi, nie
mogy oddawa si karczunkowi lasw i rolnictwu. Dla tego
w ustawach ich nie ma mowy, ani o roli, ani o kmieciach, a tylko
nem, wcale

**)

w
jc

Wadysaw

Jagieo, jadc

okolicy Jedlny, polubi

tu co rok na

zabudowania,

wa, wsplnie

owy, kaza wystawi

ktrych ucztowa

Litw

Kralcowa na

dla wielkich

dla

siebie

r.

penych

zwierza
i

sie

Odtd zjeda-

swojego dworu potrzebne

dla

obradowa

zatrzyma

1387,

lasw.

statuta (1420,

1423) wyda-

1387 Jagieo,
Jedlnie prawo nie pacenia czynszu do starostwa Kozienickiego,

przyznawszy

wezwanymi

r,

1410,

tu na wiec

panami.

r.

woy

na

ni

obo-

wizek (jako zwierzchni pan ziemi, na ktrej- gmina osiada), aeby usugiwaa przy
owach w czasie pobytu krla w tych stronach pottzebne do jego kuchni rzeczy
i

praw obelnych i lustracyi wida, podcigniono ludno

trudnic si przemysem, pod opat czynszu, zostawujc tylko samych "kmieci przy
tym chodzi na paszczydawnej wolnoci (r. 1532, 1564^ Atoli r. 1617 kazano
zn z dorobionej posiadoci, wyjwszy wybracw, czyli tych co piechotno suyli
przywozia.

Nastpnie, jak

w wojsku.
r. 1754 zakazano gminie sadowi si na
dzy urzdu starociskiego, czyli nie inaczej karczowa

nowym

korzeniu," bez wie-

drzewach osadza
Gmina jedlnieska wybieraa sobie na gwnego
reprezentanta najbliszego dbr rzdowych starost, ktry sprawy jej w ostatniej inDrugi po nim w Jedlnie obelnym" zwany starost by urzdnikiem
stancyi sdzi.
administracyjnym i sdowym. On przy pomocy dodanych sobie niszych urzdnikw,
wjtami, przysienikami, podstarociami zwanych, dogldajc porzdku w gminie,
czuwa nad tem, aby czynsz z wyczynionych rl i osadzonych na drzewach pszcz
wpywa do skarbu krlewskiego. Gmina jedlnieska rozdawaa pustki jeszcze w r.
czuwaa nad moralnoci gromady i wewntrznym porzdkiem (moszczeniem
1 801,
drg osobliwie) tudzie nad bezpieczestwem osb i wasnoci, nakoniec kwalifikacye
nowo w gminie osiedli si pragncych rozeznawaa. Maciejowski Hist,
las

na

barcie, jak za starosty zezwoleniem.

Wo.

55-59-


o bartnikach

wasnoci
kw

udziaem

Drzewa obsadzone barciami staway

strzelcach.

obsadzajcego

bartnika.
tego,

wszechnio si

je

przechodziy

kto je wyczyni.

osadach Kurpiw.

tego powodu,

XVII

w.

Starosta

sdowym.

sie,

spadku na potom-

To samo bagna osuszone dla sianoeci

urzdnikiem administracyjnym

wym,"

403

staway si

rolnictwo rozpo-

by

Prasnyszu

Zwano go miodo-

zbiera do skarbu krlewskiego czynsz

miodem pacony. Rzdzc si autonomicznie gmina, przed wydrukowaniem praw bartnich (r. 1559) moga kadego, ktry si
jej

Wydrukowany

niepodoba, odrzuci.

statut zastrzeg,

tylko

tych odrzuci wolno, ktrzy si porodzili bkartami, lub popenili

zoczystwo.

Gmina miaa swe sdownictwo cywilne

mami,"

nalne najprzd przez starost z dobranymi uczciwymi

nastpnie przez '.vybieranego sdziego

krymi-

podsdka, tudzie zastp-

Wybrany nie mg pod kar

usuwa si od wyboru na urzd przysig skada musia. Pisarza rwnie wybierano.
Wyrok mierci sama gmina wykonywaa. Wieszaa zoczyc, nakazawszy caej gromadzie uj w rce

cw

sprawowane

ich

Prasnyszu.

powrz.

Osobno

ciga

trzeba,

z niej

wybrany

gdy tego zachodzia

jeden,

wisielca z szubienicy

dusi.

Odwoanie si od rzeczonego sdu szo na

si, przez starost-

miodowego

roki walne, ktre

od starosty opiekuna wysanego

-

odbyway na przemian w Prasnyszu Ciechanowie.

kary mierci miao wielkie znaczenie odjcie boru jednemu

subdelegata,

Prcz

po-

gromadnikowi, a oddanie go drugiemu prawem spucizny.

Gro-

madnik pozbawiony mienia stawa si jak mwiono zgodzony."

Jeeli z wolnej

rki sprzedawa majtek, nazywano go zgoo-

conym.'"^'*)

Ustawy wzmiankowanych gmin uprzytomniaj nam ustrj

gmin sowiaskich w X i XI w kiedy gminy zmuszone zostay
,

sob
samorzd. Jeeli za

do uznawania wadzy ksicia nad

skadania

zachowujc zreszt

ustaw jedlnieskich

'*)

Maciejowski.

Hist.

Wo.

54

mu

podatku,

60,
36*

rol-


nikw

404

prasnyszskich bartnikw odrzucimy obowizki ich wzgl-

dem panujcego, zostan ustawy

gmin przedmonarchicznych,

ywo

przypominajce

ustrj

ze wszelkiemi atrybutami autonomii,

niewyczajc nawet wieszania zoczycw

doci dziedzicznej swych czonkw.

pozbawiania posia-

Zwaajc, e w Sowiaszczyznie przedmonarchicznej wicej

byo lasw, ni
pl uprawnych, atwo pojmiemy, e ustrj

ay od

tudzie wytworzenie stanw obywatelstwa

pierwotny gmin,

warunkw miejscowych.

zale-

Gdzie dawniej wyorane zostay

oczyszczone od ,.niecieczy" ki, tam zaludnienie byo gstni w lasach, gdzie bartnicy owcy dla zdobycia poywienia
musieli zajmywa wiksze obszary.
Po nad brzegami spawnych
pola

sze

rzek
i

na pobrzeach morskich,

przemysu

wytwarzay si inne

mysowych

dogodnych

stosunki,

targowych,

t.

obszary lasw zmniejszay si, horyzont

rza lenego, ptastwa

i

wd znia

ryb ubywao, bartnicy,

si, zwie-

ryboowy

strzelcy,

jest

lasu dla

rzecz,

uprawy

roli,

pooywszy ogromn prac

pracownik nie

obcym, a zatrzymywa na

Aew

kw.

snoci

tego,

wasno

yczy

dla siebie

si ni

swych potom-

kto

pierwszy

byo

wa-

w posiado obj, ziemi za swooczywist wic jest rzecz,

nadto,

obok wsplnowadnych gmin znajdyway si udziay

dziedzi-

do gmin nienalece.

Jake si

zwali

mieszkacy gmin? Sdzimy

czowieka, innej odznaczajcej

byo

pl,

na karczu-

dzieli

przedmonarchiczne czasy ziemia stawaa si

bodnej dla osiedlenia

czne,

mnoyy

zaprzeczon

wie-

si osady pastersko- rolnicze. Czy wszystkie

osady weszy w skad gmin? Nie wiadomo! Wszake nie-

takie

prze-

W cigu

d.

rni leni przemysowcy musieli bra si do uprawy

a przez to

nek

zatem

odmienny sposb od gmin rolnikw,

rudokopw, myliwcw, pasterzy grskich

kw

kupczenia

dla

byo jeszcze gstsze, a

wpywajce na ustrj gmin

miejscach, zaludnienie

dla tego

rnic

mieszkacom gmin

stanu

suyo

oprcz nazwy

w staroytnoci
miano

ud

nie

p-


niej u Czechw

u Polakw

gminy

rozwija

my

pniej pod

jak

utrzymuj

siedzcych na udziaach, ktre

Zachodzi nawet pytanie czy stan

nazw

mwi

i.^*)

przedhistoryczne czasy

gboka
wiado-

ten,

miejscowym ywioem, czy

e c h w, jest

wszystko co tylko wiemy,

jednak o

le-

albowiem mil-

ujm

wanej sprawie byoby wielk

tak

s t a

niektrzy, do przybyszw naley.

chach winnimy
czenie

ktrych powa-

Pocztek tego stanu

osobista dzieryli.

tajemnica pozrywa.

dziedzicw,

sie stan pasterzy -rolnikw,

wasno

jako

zwali sie s

ro-

Lechi.

3.

Obok gminowladnych

Starszym w

ludzie.^*)

gospodarzy,^')

dzinach przysugiwaa nazwa

niejsi, przedstawiciele

405

dziejw

dla

sowiaskich.
Nie wdajc
chodzeniu

sie

ech w

w
z

**)
Po caej Siowiaszczyznie pnocnej
downie zwani wocianami, krestianami, wreszcie

sami siebie

zykami,

Germanii od

Du

Cang'a

dotd zowi: ludzie,

w. wzmiankuj sie

fiir

znaczenia lid,

unerklarbar.

Jiojie, Moxu.

mieszkacy wsi urzemowie chopami i mumusiao i w staroytnoci,

potocznej

by

wedug

jako

osobny

stan,

Grimm mwi

o nich:

Ich halte die

1 i

i ,

i ,

Ale jaki Sowianin

ludin, w dokumentach

nie pojmie

XIII w.
Mon. Serb. N. 39. U Czechw, w XIII w. wedug
lidi (swiadki) proti lidom. Wyd. Brandla 1872 s. 1 21
serbskich z

Miklosicz.

knihi Rozmberskiej:

mam

Objanienie wyrazu litus u Maciejowskiego. HisL

^')

po-

wschodniej

Rechts. Alterth. 307.

Ruskiej Prawdzie

lub Skandyna-

Azyi,^^)

Tak

ludi.
1

asscripti servi glebae (Glossarium).

lid

Lesart

VI

mniema

krytyczne rozpoznawanie

nad Dunaju, ^^)

Gdybymy

niewicdzieli co znaczy

Pjr.

Polsce

Sw.
i

I 532, 533.

na Rusi gospodarz, hospo-

znalelibymy objanienie u Serbw uyckich, ktrych mowa, wstrzyw XI w., dochowaa dotd staroytn nazw hospodar, rja Wirth
Herr, Hausvater. Pful. Sownik.
Wedug ksigi Rozmberskiej, w XIII w. u Czechw hospodar jest ten kdo maje statek na nem s zenou a s rodinou (s celedi), chlebi,
pater familias." Podobnie i w statucie Polickim. Brandl. Kniha Rozmberska s. 116.
dar na wsiach,

mana

rozwoju

'*)

'')

Bielowski wyprowadza lechw

Wstp

Serbw uyckich

teraz; starosta
z

=Vorstand, Obere.

nad

jeziora

Pful,

Lynchnidu

Sw.
Macedonii.

krytyczny do dziejw polskich.

P. Makowski Konstanty dostrzega podr lechw z Azyi, przez dwa Bugi,

Dzwin, Narew do Wisy. Przegld najdawniejszych pomnikw jeyka polskiego
">)

1872

s.

175.


wii,^')

daj
pod
z

szukamy

4o6

na gruncie zachodniej Sowiaszczyzny, o

ich

sie dostrzedz z

dawnych pomnikw.

Niezaprzeczona

wzmiank

r.

o lechach znajdujemy

Frahkami.^^)

Stare

piewy

take przechoway pami

z kmetami
wady-

czeskie

o lechach, zasiadajcych na wiecach razem

czaj

wic w Czechach

Byli

dziejach

mianowicie o wodzu czeskim Lechu, polegym w boju

805,

kami.^'^)

ile

lechi

Polsce niebrakowao ich

IX

niewtpliwie przed

w tyme

czasie,

w.,

powiad-

to

dzieje.

uwag

Cofajc si wstecz wiekw zatrzymujemy

bojem Durzycw w

r.

531, kiedy Saksoni

nad podbo-

w zdobytym na p-

wymordowawszy posiadaczy ziemi

przyjacimi swymi Frankami opanowali, lecz
caego kraju osiedi, mianowicie wschodniej

noc od rzeki Unstruty kraju,

lasw, sami
nie

bdc

stanie

litom

jego czci, pozwolili

wizkiem daniny

par wiekw

durzy skich,

mogc

nie

jakie

nych praw
*^)

maj

sami osiedli caej ziemi,

teraz (w

(geb{ire),

XIII

robotnicy."

poszli

Szajnocha

Saksoni" po wymordowaniu panw

stawionym przy yciu chopom

prawem

IX

rozpowiadali pisarze

obo-

w.**)

pniej Sachsen Spiegel" (Zwierciado saskie)

przypomniao,

(ludinom) posiada ziemi

suby. Tak

Kt

'*'^)

Z azw pozbawio-

byli

usiowa wyprowadzi lachw

zo-

zosta przy ziemi, pod

azi.

w.)

(Herren)

pozwolili

ze

ci

Zwierciado

azi?

Skandynawii.

Lechicki po-

cztek Polski.
*-)
An. 805. Imperator misit exercitum suum cum filio suo Karolo in terram Sclavorum, qui vocantur Beheimi, Lastata autem et incensa per
dies eadem
regione, ducem eorum nomine Lechonem occidit.
Eginhard. Annal. a 805.
Dawniej w niektrych kodeksach czytano: Bechonem, ale obecnie przyjto czytanie:

XV

*')

Wigger Mekl. Annal. s. 7.

Kmete lesi i vladyki, kilka razy powtarza

^*)

Translafio

Lechonem.

tata

nij

przytoczona

s.

Alexandri, pisana przed

wyej Tom

13 przyp.

35.

sie

pieni o Sdzie Lubuszy.

Pertz.

M.

Inne cytaty do

tej

r.

885.

II, 674
Cysprawy odnone

G.

ks. IV, 70.

*')

Unserc vorderen, die her zu lande quamen und

die hatten in

Alexanders here gewese,

acker mochten gewfiben, d

trieben,

d lizen

sie

die

ten) in den acker zu als

sie die

die

duringesclien herren

gebiire ungeslagen
getaneme

Duringe vertrieben,

ihr s vii nicht en was,

recht, ais in

siczen

noch die

si den
und ver-

daz

erslugen

unde bestatten

(gestat-

dar ab

quamen

laze hat;

Saskie utrzymuje,

40/

to byli

panowie durzyscy, a

e Wendy

zwierciada glossa, ktra wyranie twierdzi,

sa potomkami rzeczonych azw

zwai si iti, lidi

z

Frankami

(r.

t.

ludzie

ludi,

cze

555),

z dzielnicy frankskiej,

j.

Mamy

az

rolnicy

za co krl Klo-

wiec historyczne wia-

ich ujarzmieniem
t

1 i

Unstruty,

rzeki

powstaa przeciw Frankom,

Durzycw, przed

posiadacze ziemi

wojny Saxonw

czasie

ich na poudnie od

spustoszy kraj durzyski.*')

tariusz

dectwa,

(Sowianie)

Ci cliopi dawniej

ciopw.^*)

do tego

jest

r.

531, byli

lidi, ktrych Zwierciado

nazywa chopami.
Redaktorowie Zwierciada Saskiego
mi swego czasu na sprawy VI w.
jakich

zapewno w VI w. nie

byo

w XIII

dopatrzyli

u Durzycw,

patrzc ocza-

w.

w azach panw,

My

opierajc

na tem Zwierciadle, tudzie na wczeniejszych pomnikach

w.,

moemy

to tylko z

pewnoci

powiedzie,

obron

widualnymi posiadaczami ziemi, za

wymordowani

Zkd e
owych

ludzkich

IX

od nieprzyjaci

w nastpny

mogo powsta

w. indywidualni

wa-

Odpowied na to, przy nie obecnoci pomnikw

moemy znale w logicznem objanieniu spraw

sposb.

Wytwarzanie si wasnoci

osobistej,

nie inaczej jak tylko

Kademu

stosunkw ludzkich.

wasnoci

osobistej

nasi od natury uzdolnieni

bardziej

byli indy-

zostali.

czasw,

posiadania

ktrej

si wzili u Durzycw w VI

ciciele ziemscy
z

e azi

sie

drog

obok

gminowadnej,

naturalnego

rozwoju

czowiekowi wrodzona

dno do

niezalenego bytu.

Przodkowie

do ycia pracowitego, szanowali naj-

posiado ziemsk.

krewiestwa, potrzeba
dania w kupie,

Towarzysko, poczucie zwizku powzajemnej pomocy wzbudzay ich do osia-

prowadzenia gospodarstwa pastersko - rolniczego

wsplnemi siami,

ale znajdywali

si

ludzie,

ktrych wsplna praca

die lazen.

Von den

komen

Sachsen Spiegel. ed. Weiske 1877. III, 44, 2. 3.

Gaupp. Die gernianischen Ansiedelungen 562. O czem szczegowo Woj-

lazen,

die sich vorworchten

(verwirken) an irme rechte,

die tagevorcbten.
^*)

ciechowski,
')

Chrobacya
niej

{5

30.

s.

338, Maciejowski

H. P,

S.

I . 535.

sint

-
i

4o8

A e w

wsplny majtek nie zadowolniay.

pierwotne czasy

rozwoju Sowiaszczyzny gospodarstwo wiejskie

byo najwaniejsz potrzeb a ziemi niczyjej nie brakowao, kady wiec zamierzajc dobija sie dobrobytu, znajdywa kawa ziemi, na ktrej za-

kada dwr
wytwarza si
dnyci

stan ludzi niekrpowanycli

osad, ale za to

niekorzystajcy

dne gminy otaczay swych czonkw.

wa o wasnych siach,
byo w
nia si upraw
wisk, jak

^*)

nie wielkich

runt in

po

sto

uprawia obszernych

lecz musieli

udziaw lec ha mi

po petdeset.

. Marka VI,
Szafarzyk.

per centos et quinquagenos.

partes,

jak wsplnowa-

Ci ludzie, zmuszeni pracopast-

zadowal-

zwanych.***)

powstao.'*")

cyrylskiej wersyi ewangeli

Ijechy

na

nie mogli

Powoli

obowizkami wsplnowla-

z opieki,

osadach wsplnowadnych,

Ztd' miano lechw

chy

wasn rk.

prowadzi gospodarstwo na

40:

S.

St.

Yulgata.

wlgosz na

IjeEt discubue-

38, 415.

Siedli

tuszcze

W ywocie

echami

. Metodego, Konstantyn mwi bratu

Metodemu: oto bracie bylimy sprzeajem jedna brzde orzcym i ja padam na lesz e'' (h asTj na Jitct na.^iaio). Bielowski M. P. 415. U dawnych pisarzy polpo

stu

po pidziesit.

lecha

skich

w leche ukada

uyczich
serb.

may

lecha duga,

zagonach;

dugie

oznacza

e c

leja,

li

zagony.

ja zamiast

lecha

przykady:

zagon;

albo gruba,

a= Gartenbeet,

areola, agellus,
jowskiego

Budny.

li

niem.

w jeyku

Linde.

Sownik.

Betel -Acker.

Pful

e r

albo na
od ziemi podniosa;

obecnym czasie u SerbwSownik. 1084. Chorwac e h a,

1

korut.^leha, morl

ha,

lechach,

na wysokich

ziemia do siania nieco

b e

prostego ludu

t.

e c

Raczki odlomci

ruskiego

y,

greek, -paaia^

132.

oznacza ziemski,

ac.

Wedug

Macie-

mafj

obszer-

H. Pr. S. II tj 263. Za dawnych czasw na Rusi Ji'xa, pochodne jemPiTH znaczy robi zagony, brzdy, przy posiewie ziarna, jak i teraz. Aristow.
61.
HpoiMbim^ieiiiiocTB iI,peBneri PycH.
^'')
Prof. Nehring, zwaajc na uywany przez Nestora przymiotnik 1 j a d s k i,
mniema, i wyraz ten pochodzi od Ijada, staroyt. Jlfl,ia, pol. lda, znaczcego
to samo co polana i e tym sposobem jiaX'L pochodzi od Jiaja Archi v fiir Slavische Philologie III). Podzielajc takowe mniemanie, prof. Perwolf mwi: Ljach

noci majtek.

verbindet Nehring ganz richtig mit Ijada, Ijado, Ijadina

Das Wort war auch im Altpolnischen bekannt, wie die jetzigen OrtsLdek, friiher Lenda, Landa (Archiv. IV, 63\ Prof. Jagicz,
namen
powtpiewajc o zasadniczoci podobnego wykadu, mwi: ja es ist sogar fraglich,
ich glaube
ob die Bedenken Nehrings ganz bcseitigt werdcn konnen. A dalej
namlich, dass aus Lech, altslov. .iAnt., im Laufe der Zeit ganz gut Lech d. h.
Seibst das bekannte Wort jfexa (lecha) konnte man
jxt>, werden konnte
Bedenklich bleibt
in dieser Art mit dem Substan. .iA;ia in Zusammenhang liringen.
nur die Ungleichheit der Behandlung des Wortes in verschiedenen slav. Sprachen
d.
(Arch, IV, 74, 75.) Zatem etymologia wyrazu Lech, wedug p. Jagicza,
i
t.

iind

ljaQ'skyj

terra inculta.

Ld,

Pola lechami zwane

dla tego

kach,

znach,

mogy lee

Lechw dostrzegamy

409

lecz nie

tylko na rwninach

lecz nie

rwninach."**')

Mow

lachami.

Beczw ku

do-

to-

Czech

pod niemi sy-

ludzie

Obecnie Podhalanie, mieszkajcy

osiedli.

waj swych wspziomkw, mieszkacw

wnin,

t. j.-

nazwy stosowne do charakteru miejscowoci,

przybrali

w ktrej

jak na

czachach

Obie nazwy Lech

obie jednakowo wskazuj,

pograficzne,

ncy,

na

paszczy-

grzystych miejscowociach,

odwrt pierwotnych Czechw znajdujemy tylko

ach,

kach,

tylko na obszernych

Morawianie nazywaj

W przedchrzeciaskie za czasy

nazy-

niszych

r-

rodkow

ludnoci morawskiej, nad

sami

Odrze,

w grach,

miejsc

asz sk

."*^)

peno byo lechw po caej So-

wiaszczyznie pnocno-zachodniej, nawet u najbardziej wysunitych na zachd

skich,

Durzycw, u ktrych wacicieli majtkw

pomnikach

IX

w. zwano

Czechw

Saskiem azi.

dle

objanion.

zostaje nie

lass

i,"*-)

pniej

w dawnych

okolicach Kijowa,

gdzie

yl

Zwiercia-

pomnikach
wyraz

Nestor,

ziem-

1 j

es

a d a

nie

si zwyczajnie: pustoch. Lada zjawia si w stronach zamieszkaych przez Bialorusw i Wielkorusw, bardziej na pnoc od kijowskich Polanw. .la a a, .1 >i j H ii a na pnocy, .i a j o woroneskie i kurskie
.iflmHHKa wodzimirskie= pustoch, zarose, porzucona i asem porosa ziemia.
.1 a JH H H IlKli, mody, brzozowy as, .lajHllKT rolina Hierochloa borealis, gora terra inculta zowie

istnieje,

czak,

paskucha, czapot,

wniaj

czw.

Wreszcie dla

dzi

.liajCKiir,

lechi,

od

zamiast j

etnografii

pnocnych stronach Rosyi, czy

nie jest

dowoln zmian

wszystko jedno czy wyraz

Do wiedzie,

nazwa lech

zape-

przepisywae c

h pocho-

jest topograficzn,

nie majcych ustroju rodowego, ho rd

miaby sposobu do ycia na maych zagonach lechami zwanych, a tem bardziej

oznacza ludzi na rwninach zamieszkaych

nie

a u ki i,

historyi

lady.

od

czy

Oryginalnego tekstu

peslre (Dal. To.ibKOBUfi CjOBapt).

Nestora nie mamy, a kopije przepisywane

na pustoch^ch (liadach).

Wyej 15 s, 79
Wedug Szembery mowa

>)
*')

Drahotusz

Tmawk

Hranic

ludnoci morawskiej od rodkowej Beczwi

od miasta Kielcze

do rzeki

koo

Ondrzejnicy za Freusztatem,

odtd po rzece Odrze do Starego Iczyna i Hranicom, a od

ku Bartulowicom przez Uhrzynow i Milenow nazad do Drahotusz,
nazywa si u Morawiam odersk all>o laszsk. Niedwiecki. Polacy na Pograniczu
Wgier.

Pietrzwadami,

XVI

s.

in vita

s.

Niwa. 1879. T.

*-)

rwnie

w gr

Hranic

azzi

667, 668.

Hucbada
i

asi,

Porw, niej

quorum
.

70.

685.

Lebuini.

in fi ni ta

Pertz >L G. II

s.

multitudo est

361.

Pertz

Nitharda

M, G.

II,

wiadajca

by

musiaa

a przed tem niezawodnie

4^o

polskiej formie laclii,

Byt indywidualnych wacicieli

mnstwem siede

dworw, nazwy

na zacid

najbardziej

nad Dunajem,

Wis,

wana

tem

v/

miemy,

o w,

lecz

ino,

Tal<ie sieda

n.

poudnie wysunitych kresw Sowiai

to nie tylko

Germanii

nad Odra, a bez wtpienia nad Warta

moe by

nie

jest

poszy od imion oso-

dokumentaci VIII wieku, tyczcycli si

i

Ze jednak dawniej istniay

szczyzny.^*)
i

dwory znajdujemy

odpo-

powiadczony

ziemslcici,

Ictryci

owo,

bowycli, z zalcoczeniem na

asi,

starsza forma

pniej lecii.^^)

wtpliwoci, skoro do uwagi przyj-

wczeniejszych dokumentw nie posiadamy

tak

wasnoci osobistej, odbywaa

cigu dugiego czasu, a sieda

sprawa, jak wytworzenie si

si drog powolnego rozwoju w

i dwory indywidualne wprzd
wieki istnie musiay, nim nazwy
ich

rozgos zyskay.

Ludno

4.

zalena

nieswobodna.

Oprcz wsplnowadnych dziedzicw

ziemi,

obowizkw.

rn

XI, XII

nazw

suebna.
i

dokumentw XI

5'j

Czach

s
'>*)

si

smardy,

na

XIII,

pod

ludzie

istnieli

osobne plemiona

Goska e jest nowsz od

ni Lech, Czech.

starsze

Wyj

16

s.

lu-

Russw

183,

t nazw

pnocnej

przedhistoryczne czasy, kiedy rd

jeszcze

Obodrytw po niemiecku
Rozpowszechnienie tej nazwy na tak

ogromnych przestrzeniach wskazuje,

szczyznie

a do

XIII wieku osobn klas

u Polakw

Durzycw

u Serbw,

smurdi, zmurdi.

dzieli

ludno
ni praw

rozdzielimy na dwie grupy

Ludno

Dniepru, spotykamy

znani z

przez

pnocnocnej Sowiaszczyznie, od gr Harcu

dnoci, wiadomej pod

m e r d y,

we wzgldzie posiadanych

Ludno t
a)

W caej
s

osobistych wacicieli

staroytnej Sowiaszczyznie znajdujemy jeszcze

innego powoania,
i

ludy.

po-

Sowia-

sowiaski nie poZ tego powodu.

przejciem do twardego

/.

Formy: Lach,

411

dla uprzytomnienia sobie znaczenia

udajemy

do ruskich pomnikw,

sie

dawniejsze wieki,

ktrych dokadniejsze

ni

innych znajdujemy o smerdach wiadomoci.

Na Rusi smerdy w XII

w.

konie, ktre

Niektrzy

wasne role,

^'')

z nich,

co wskazuje,

smerdij choop,'^')

owcw

r.

dzimirzowi

korzystajc

sie

posiadali barci

od barci

koni ksi-

aski panujcego, mieli

e niegdy posiadali ziemi, przynajmniej

W Ruskiej Prawdzie

na prawie gminnem.

suyo prawo

swobod,

prawodawstwie odrniaj

cych."^^)

ksicych

na ziemiach

siedzieli

jako czynszownicy, cieszyli sie osobist

i

smerdw

wzmiankuje

sie

nawet

upowania do mniemania, e smerdom

czasie wyprawy na Po-

co

nabywania niewolnikw.

druyna ksicia Swiatopoka mwia ksiciu WoMonomachowi ,,nie pora na wiosn wojowa, poniszczy1

103

my smerdw

W ogle by

L zasieww nie bdzie.-^'*)

to stan ludzi

swobodnych, zalenych wycznie od ksicia, ktry po bezdzietnych

smerdach zabiera spucizn."*^)

dw do obrony
smerdw kara

kraju, jako

wojw

lecych, ale w XI
Wiadomo bowiem,

^^)

w Serbsku

los ich

Henryk

cesarz

smer-

za

Lab

smerdy

na ziemiach do panujcego na-

siedzieli

XII wieku

uywano

bez dozwolenia ksicia nikt

W Polsce

nie mg.*^')

podobnie jak na Rusi,

razie potrzeby

III

by
r.

gorszy
1041

ni na

podarowa

Rusi.
ryce-

mier konia ksicego winowajca paci 3 grzywny, a za smerdpwego

Ruska Prawda XLI. Za przyczynienie szkody barci ksicej winowajca ptacil 3 grzywny, a za smerdw 2 grz
Rus. Pr Kalaczow. IIpejBa^^j

Za

grzywny.

pHTeJbHua wpiUHHecKia CBt.ienia

Wlodzimirz Monomach

153.

Aristow.
*')

EpoMbiiu-ieiiiiocTb J,peBiieii

za

195.

mwi

^'*)

CMepjHli X o

.1

a.a.iyfl

Pycu

m.

CMcpjOB^,

1IXT.

KOHeli l p o

.1

b .

51,

5 rpHBeHT>.

Rus. Pr.

LXXXII.

Ka-

laczow. 183.
^')
Hko iierojHO iiunt Becirfc iitii nomomt., noryoiiTii oiepau h po.ibfo hxTj.
Odrzek Wodzimirz: aujecie koni ktre orz, a czemu to nie pomylicie, e jak
tylko Smerd ora pocznie, wpadnie Poowczyn, przeszyje go strza, a konia jego
wemie. Nestor u Bielowskiego M. P I. 810, 823.
'^)

Ame

yMpcTT. oiepjb

esi.

jtrefi,

to 3a;uiima

ero

Kirnsbio.

Rus, Pr,

L. IX, Kalaczow. 183,

**)

Pogodin,

*)

Oxe cMepjb

n3C.it.ioBaiiiiifl,

w Leszkowa.

PyccKiii

Hapojb 11 rocyjapcTBO

yjiyHHTb CMbpjn esij KHaxa cjoea, to 3

a 33 JiyKy rpuBiia K>in>.

Rus. Pr.

XCV.

Kalaczow. 191.

rpiiBiibi

58.

npo/iaxbe,

412

z onami i dziemi we wsi Tuupie Szkudyczach zamieszkaych,^-) a w Polsce Bolesaw

Cirobry nada klasztorowi tynieckiemu osad Czuw ze smer-

rzowi Markwardowi lo smerdw

chim.

dami."-^)

lewe

XII wieku znajdujemy smerdw

podatek

dali

troch

naturze,

wanie drogi do Goslaru

r.

aba w

za

smerdy

123

(iter

pienidzmi za suebne odby-

quod debent ad Goslariam

facere),"*)

posiadociach klasztoru Kaltenborn

obok knechtw, azw

ryngii, siedzieli

Sertis-

ktremu ska-

1106, jako poddanycli opata korbejskiego,

r.

gajowych.

'*"^)

Tu11

r.

44

Konrad godzi nieporozumienie biskupa naumburgskiego

margrafem misznieskim Konradem o dziesicin z anw smer-

cesarz
z

dw

anw

sztoru

osobny
i

goci.*"')

Lauterbergskiego

obok

stan,

r.

(Montis

posiadociach

kla-

wzmiankuj si jako

sereni)

podziennych

W XIII wieku

poddanych.''')

n8i zmurdi

robotnikw,

czynszownikw

smerdw znajdujemy

jako poddanych na ziemiach kocielnych

przez

Slzku,

ksit

nada-

An 104 1 Heinricus rex... nostri Ekkardi marchionis Marcwardo cuidani

decem regales mansos cum X. z mur dis et illorum uxoribus filiisue
ac liabus, immo cum omnibus suis possessionibus in burcwardo Trebeni, in pago
^-)

militi suo
suis

Tuchin,

Zcudici, in vil]a

in

comitatu

predicti marchionis

Ekkihardi

sitos.

Posse.

Cod. N. 93.
"')

ale

An

105 villam Czulow

wedug uwagi

cum Smordonibus, Lelewel. P. W.

Bolesawowi Chr. Tame przypisek.

*)
An. 1 106 in Sertisleve 30 mansi
a smurdis

IX

mansi a slavonicis militibus.

objania Landau, wskazujc,

byli
i

skada

ie osobno

podatek

od nich

turze skadali

IX

sub

smurdy

et

dimidius

possessi a latis teutonicis,

Raumer. Reg. N. 692

posiadali

XI

huf,

ktrych

Szczegowie
obowizani

owcach, kozach, kaponach, jajach, zbou, tkaninach

huf posiadali slavonici miltes, ktrzy podatek inny

Das

konno opatowi odbywali.

Wedug Scheltza: Edelsten Knechte,

lazzen maj by liti, liberati, niby to samo,
65)

rych

3. III. 118.

Lelewela, pocztek tego dokumentu Maciejowski susznie przypisa

Salgut. s

t.

d.

na-

12.

Zmurde, Lazze und Heyen. Z ktco lazaki w Slzku, a Heyen von

Gesch. der Lusitz s. 571.

44 Conradus rcx controversiam inter Naumburg. Ep. et marchionem Conradum... ad pacis bonum redacta est,... de singulis mansis
quatuor denarii et de mansis hospitum duo denarii ad usum marchionis persolvantur.

hegen, cultiviren, sind zinsbare Ansiedler.

*8j

An.

smurdonum

Cod.

dipl.

Anhaltinus

I.

N. 305.

Tym sposobem

smurdy musieli

paci dwa

wicej od kolonistw.
<")

Regesta Archiepiscopatus M:'4sburg.

edit.

MiiKerstedt 1876

s.

679.

razy

nych,*^)

413

ksistwie meklenburgskiem

smerdw nadawano klasztorom

sprzedawano

XII
z

XIII wieku

ziemia na ktrej

siedzieli."')

Zkd

si wzili smerdy

oznacza

od czego posza ich nazwa,

Wedug Grimma

skry przed nami.

i

nazwa zmurd

jest

czas

zoon

m e r d a narodzonego.'") Szafarzyk mniema, e stamordanica (servitus) wys m r d (rusticus)

,

roytne wyrazy

narodow nazw ^Mordwa, Mordwin, w ktrych zawiera sie perski pierwiastek merd czowiek, m.'') Ae
w takim razie wypadaoby nie tylko na Rusi i w Polsce, lecz
w Turyngii upatrywa ludzi z Mordwy pochodzcych,
i za

porwnywa

pada

ab

do czego adnej podstawy nie znajdujemy. Inni

ruskich smer-

dach znajduj jecw wojennych, osadzonych na ziemiach ksi-

cych,

to

smerdw

Rusi

na

Polsce

ma

*)

vulgariter

dokumencie

T.
**)

I,

s.

2.

s,

ksita,

servis

omnino

decimas

skr

ale

za tem,

zjawienie sie

byt ich wy-

owem pastwie, pod wadz ksi-

uibusdam

I227

appellantur,

zur Gesch, bist. Breslau

Gesch.

zjawili sie

tem, lub

r.

pastwie Nowgorodzkiem."^

zastosowaniu do czasw history-

ab przemawia

za

pada upatr)'wa nie

sprawiedliwem

odkd

cznych,

rzdowych, jak byo

albo

Moe by

ejusdem ducis (Henrici), qui

reiniserint

niu, Griinhagen,

Stenzel.

Urkunden

Regesten zur Schlesischen

138,

XII

In chartis secali

et

Xril magnopolensis obser\avimus aliuando

vendere vel donare smurdos cum mansis, cum jugeribus, a g r s. Unde patet illos fuisse glebae adscriptos

formulam

hominnm abjectomm et propiorura. Westphalen. Monumenla inedita T. I praefatio s. 119 uwaga. A dalej tame dokument mannmissionis
ab Ottone burgravio de Kirchberg an. 1279: Notum esse volumus quod nos fratres
de Conditze (ut pote smurdos a sla\TS natos) ex ipsorum servilitate nobis in jur smurdorum ab antiuo adstrictos manumittimus a tali servitute late et liber.

et conditione serviles, instar

"**)

Grimm

Rechts-Alterthum.

pr/.yjmowal
322.

Takie zdanie wyniko

gestach

pod

Sertisleve,

r,

zmurdow

za jedno

Maciejowski H. P.

omykowego
cyt

64).

na ziemiach opata korbejskiego,

Sw.

"*)

Star.

'-)

Leszkw. PyccKiii Hapojb 157.

sowiaskimi wojownikami.

II.

Ale wedug objanienia innych badaczy,

smurdy wzmiankuj si oddzielnie od
rne od nkh obowizki penili.

106 (wyej

sowiaskich wojownikw

ze

lOl przjp, 2 i 3 na str, 129.

tekstu dokumentu, zapisanego w Raumera ReSI,

s.

66, przyp. 6.

.t, lecz

4H

przedhistoryczne czasy, jak powiedzielimy wyej, kiedy

byo osobnych ludw

jeszcze nie

Rusi, Polakw Serbw, a tylko

Sowianie. Skonni jestemy mniema,

sie

byt smerdw

zawiza

Sowiaszczy-

czasy, na przestrzeni caej

przedhistoryczne

zny pnocnej, jako ludnoci nie posiadajcej praw obywatelstwa,

osobicie swobodnej

lecz

nie

praw

pozbawionej

Ze

ludzkich.

wzrostem wadzy monarchicznej, smerdy zaleeli jedynie od ksi-

t panujcych,
korzystajc

si rolnictwem,

trudnili

pewnych

do rzdu poddanych.'^)

ludno

bya

do

zeszli

pomnikach

liczn do XIII

w.,

zasu-

do rachunku przyjmowa.
Narocznikach

Ludno

Sowian, jak

jako

jecy

szli

plon, ale

niewolnictwa,

cesarza Maurycego, tych, ktrzy

pierwotny

we-

Sowianie,

ich

rce wpa-

wojenni, nie zatrzymywali, podobnie jak u innych

im do wyboru, czy

niem jakiego

jecy bracy wojen-

si zdobycz,

narodw, na czas nieograniczony,

zostawiali

wojskowoci.

u wszystkich innych narodw, ludzie uchwy-

sowiaski niedopuszcza

dug powieci

sub

obowizanych

chopi, dziesitnicy.

ceni na wojnie stawali

obyczaj

nie swobodna:
ni;

o ludziach

ogle

wojskow, powiemy niej w

dli,

pod naciskiem okolicznoci,

Czsto wzmiankowana

smerdw, zdaje si

b)

wyej od chopw,

aby przy rozpatrywaniu genezy pierwotnej Sowiaszczyzny

guje,
i

Igot,

stali

bd okupu,

lecz

chc

okreliwszy czas pewny,

do domu powrci za zoe-

czy pozosta u nich, jako wolni

przy-

Polsce ju w XI wieku nadawano smerdw klasztorom, w Germanii

bo rozdawano nawet rycerzom, u ktrych poddanym byo ciej, ni
pod wadz kocieln. Na Rusi troch pniej smerdy schodzili do stanu poddanych. Kazimirz Jagielloczyk przejedajc przez Ru, zakaza ciga rolnikw wolno-urodzonych, na ktrych padao podejrzenie, e uszli z gruntu. Rolnikw tych
"')

jeszcze gorzej,

nazwa kmieciami, a stan poddastwa do litrego byli pocigani, mordinic.

Kmethoens terrigenarum per capitaneos ac alios officiales ipsorum violenter non reci-

krl

piantur in

Russiae
s.

293.

in

servitutem

vulgariter

mordinicae,

hoc expresso.

conventione Novae Civitalis a 1456 concessum.

Privilegium

Bantkie.

lus.

terris

Polonicum

415

Tak byo u Sowian zamieszkaych nad Dunajem w VI

kiedy pisa Maurycy, lecz u Sowian na pnoc od Dunaju

jaciele.^'*)

w.,

bytujcyci, wojny
rycli

Niemcami, Danami, Skandynawami, u kt-

zawsze niewolnictwo kwitno,

sunkw midzynarodowych.

rzycaml

r.

wiaskiej

niewole

wywoyway

Okrutne obejcie

pniej uprowadzanie

531,

Saksonw

ludzi

Du-

pobu-

kraju nieprzyja-

osadzania ich na swej ziemi jako sug"

robotnikw.

chopami,

Ludzi uchopionych na wojnie zwano

tumami ludnoci so-

na sprzeda do oddalonych krajw,

dzay Sowian do odwetu, do chwytania

cielskim

sie

obostrzenie sto-

czego lady

w pomnikach XIII w., wzmiankujcych

o klobsleut e"*) ale
w yjcej mowie w Westfalii, gdzie wyrobnikw zowi klopleute
w opactwie Werdeskiem, nad
dochoway si

nie tylko
i

r.

AUer kloppleute.

czaj,

a u Czechw

niejsz

jest

Rusi,

X
ni j
w

oddawna

w. jako

ustalona,'") a

Rozpowszechnienie

zapisano.

Czechach

Polsce,

ab

za

po acinie zwanej

stwy ludnoci,
criptitii,

Wreszcie sowiaskie pomniki powiad-

nazwa chopi, xo.ionM wystpuje na Rusi ju

o p, h

o p pniejsze

w.,

nazwy na

tej

dla oznaczenia niszej war-

originari, servi, mancipi,

aratores, oraz etymologia jej dostatecznie

nazw h

w XI

zatem wcze-

as-

przekonywaj,

chop, choopdo

praso-

wiaskich czasw odnie wypada.

W Polsce

ksicych

miach

"*)

Qui sunt in

in servitute tenentur,
si

rozmnoeniem chopw, tworzono

nich na

zie-

osobne wsi, siedlc na wyznaczonych rebiach

captivitate

apud eos non, omni tempore,

ut

apud gentes

alias,

sed certum eis definitur tempus, in arbitrio eorum relinquendo,

oblata mercede velint dein reverti ad suos, aut manere apud ipsos liberi et amici

Mauricii. Strategicum
s)

Walter.

"*)

chopom"
c/.asw

1.

IX.

1853

5.

w pocztku XIV

Dalimilla

Jarosawa

c.

Deutsche Gesch. 398.

s.

I.

31.
t.

j.

a pi,

t r i

X. w. czjtamy: chi

oddano.

Maciejowski.

H. P.

SI.

II.

270.

pieni: Dievcie ydlka" znajdujemy:

Artykuy Ruskiej Prawdy o NO.lonaNT. spisane zostay za

pierwszej poowie XI w. Kaaczow. npejBapiiTe.iLHUfl

chodzcym

w.

K)piuiiHecKia CBtjiiin 132, 133.

ni

przekadzie czeskim ewangielii

Maciejowski H. P. S. II 27o.
lapim
i

chop, od uchopienia na wojnie (od chopy

Reszta w sowniku Lindego. Maciejowski.

w.

Jana, po-

ser vi, miO pochodzeniu wyrazu chlap,

zlugi, co po

Hist

acinie przer

bitwie chopeny).

Wo.

35.

Jungman.

po o rodzin
I

4i6

Dziesi

dla tego dziesitnikami zwanych.

takich

wsi, czyli sto rodzin czono w jedne administracyjn cao, stanowic nad nimi setnika. W XII XIII w. ksita rozdarowywali kocioom dziesitnikw po kilku, albo caemi secinami, przei

noszc ich z miejsca na miejsce.

Podobnie na Pomorzu i na wyspie Ranie znajdujemy takiche dziesitnikw, ktrych tak samo
'^'^)

jak

w Polsce, ksita nadawali kocioom.'^)

Byy jeszcze inne, z wewntrznego ustroju Sowiaszczyzny

wypywajce powody

do wytwarzania si stanu

niewolnych,

ludzi

mianowicie

Wypdzenie

a)

suce

im

gminy zoczycw, ktrzy tracc prawo

obrbie wasnej gminy, stawali si chudymi, od
z

atwo wpadali w zaleno od

chleba udzielili. ^^) Chlebodawca uy-

rodu zaniechanymi, ebrakami

ludzi,

ktrzy im przytuku

wa takich ebrakw do
tajw
cznych,

na rwni

ward

pilnowania

jecami wojennymi.

albo jako r a-

,^)

Za czasw monarchi-

zoczycw skazanych na mier ksita

yciu, obracajc ich

potomstwem

zostawiali przy

niewol.

'')
Najwczeniejsza wzmiank o dziesitnikach w dokumentach polskich znajdujemy w bulli Innocentego II r. 1 1 36. Szczegy o tych ludziach dokadnie przedstawi professor Piekosiski w rozprawie: O powstaniu spoeczestwa polskiego."
Rozprawy i sprawozdania Akademii Umiejtnoci r. l88r. T, XIV. 135 238.
'*)
An. 1 188 ducissa Pomeranorum Anastasia ... ad subsidium prenominate congregationis (kanonikw grobniefiskich) donamus villam scilicet Zglattiz, cum omnibus

terminis et appendiciis suis,

usitato

dicitur integraliter

pera,

N.

rusticos

73.

nij

et

totam id

quinque rusticos in ea ex

Partem

est villulas et agros,

decimarios...

Podobnie

Hasselbach N. 65,

dokumencie pod

Wisawa

1232.

r.

Obacz

Pooenie
(iz-goj,

takich ludzi od rodu zaniechanych,

germ. friedlos)

rwnao si

wygnanych, na Rusi zwa-

straceniu obywatelstwa. Ireczek Slow.

156.

I,

**>)

Djukana w

ar d a

znaczy tyle co

s t

o d

a.

roszpatackiej 38, 93. znaczy dobytek. Linde przywodzi ten wyraz

dga

mylnie.

LXXVII,

psaterzu, przez p.
skot,

que Lipa

loca piana et as-

prata et arbusta,

73.
'*)

czgi

decimarios

quos

hiis,

quoque provincie \Vanzlove,

dziesitnikach na wyspie Ranie dokument ksicia

nych Izgoj
Pr.

nomine appellare solemus.

jumentum.

Maciejowski Hist.
45,

CVI,

65.

Wosc.

293.

Maciejowski H. P.

Makowskiego zwanym krlewny

Psaterzu

S. II

Maryi,

III

Wedug biblii szaw znaczeniu wMagorzaty

s,

138.

Wartyme

wardga = dobytek,

Przegld najdawniejszych pomnikw jzyka polskiego

39. 42.

417

Skazanie w niewole za dugi od niepamitnych

czasw praktykowane u Sowian w szerokich rozmiarach z tak
surowoci, e za czasw w. Wacawa nawet duchowni w Czechach ulegali temu surowemu prawu. ^*) O srogiem obchodzeniu
sie z dunikami na Pomorzu w XII w. rozpowiedzia Herbord,''-)
b)

dokumenty za powiadczaj,

jcych u
tomstwem

c)

niewole.

dunik szed w

tny

swych na

wierzycieli

niewypatnych dunikw,

podaczy,

niewol, nawet za

ma

kich narodowo
Z chopw, wygnacw, skazacw
nieswoliodnej ludnoci,

Font.

rer.

boh.

iii

swjaszczenik priobi^en pridet

dobro tworiasze wsiem. Legenda o

monowladzcw pomorskich,

niewoli kilku

Duczykw

ich liczbie

**;

w. Wacawie.

XII

w., Moislaw trzy-

ktrego ojciec,

da

zmusi
M. P.

ksicemu

ustp

pracy

p.

Smolki.

W XII

duski

Nieszczli-

syna.
ojca

do

uiszcze-

109.

Dla uprzytomnienia jakim sposobem swobodni ludzie wpadali

za dugi, przytaczam

rzowi

ludzi wszel-

130.

I.

Jeden

i.^*)

pocztku
modzieca,
pan, winien by Moislawowi 500 funtw (srebra) i w zakad
wego trzymano w lochu, w kajdanach
w acuchach, aeby
Bielowski.
nia sie z dugu. Herbord. Vita Ottonis III 9.
*-)

ma w

po-

i
zakupw wytwarzaa
rnego powoania, jeszcze

Aszcze-li kotoryj priczetnik cerkownyj

*')

k'nemu (Wacawowi), on iskupasze

wieki niewypa-

sum.^^)

Zakup niewolnikw na targach

si powoli masa

skazywano

W Polsce take w owe

zosta-

w. Zbilut winien

w niewole
by mincu-

i', grzywny, niewiadomo jakim tytuem, czy jako restancyje danin,

dug osobisty, zacignity u kamogcy si wypaci, traci wolno osobist

ksiciu nalenych, czy le co prawdopodobniej, jako

pitalisty mincarza.
i

przechodzi

Jako

dunik

nie

w niewol na wasno wierzyciela. Wtedy magnat Wlodzimirz zapadug Zbiluta, ktry przez to zosta dunikiem i wasnoci nowego

ci mincarzowi

Razem z inn nieswobodn ludnoci dosta si nastpnie Zbilut w spucinie Bogusawowi (synowi Wodzimierza), ktry go osadzi na gruncie mochborskim i jako niewolnika do gleby przywizanego z ziemi darowa klasztorowi. Czem
by zatem Zbilut zanim popad do niewoli? Czowiekiem wolnym, ale nie magnatem,
wic bezwtpienia dziedzicem." Co si zatem stao z jego gruntem dziedzicznym.'
Musia go niezawodnie wprzd sprzeda, aby cen sprzeday zaspokoi wierzyciela.
Pewno jednak w owe czasy trudno byo o nabywc, ktryby za gotwk kupowa
ziemi. Zbilut zatem sprzeda moe tak tanio grunt swj dziedziczny, e mu cena
sprzeday nie wystarczya na zaspokojenie wierzyciela i pozosta mu winien jeszcze i'/^
grzywny i za ten dug poszed w niewol. Smolka. Uwagi o pierwotnym ustroju
spoecznym Polski piastowej.
Rozprawach Akademii Umiejtnoci T. XIV s. 382.
**)
Wedug Helmolda, w r. 1 168, w dzie targu w Meklenburgu, Sowianie
wystawili na sprzeda 700 Danw wzitych w niewol.
Chr. II. 13.
wierzyciela.

Tom

U.

27

lS
Kt

epoce samorzdu gmin.

dzin

stajc

masie ludnoci wiejskiej tonli.

karczownikami

ratajami,

wedug

wadzy

cia o

najwyszej.

gdy si

dla gospodarstwa wiej-

skadao si

wspwadnyci

ksita

zjawili

by ju

spoeczny

ustrj

w cigu

dziedzicw

wadz

Obywatelstwo

gotowy.

indywidualnyci

w s wy cli

take dziedzicznem prawem

leciw,

cicieli,

suebn Wardgami,

naturalnego rozwoju, dochodzc powoli do poj-

monarciiczn,
ze

Jedni wiec lechi, korzy-

czelad

niezbdnymi

nie

poczet czeladzi ro-

Spoeczestwo organizowao si

skiego rzemielnikami.

wiekw,

sw

niewolnikw, pomnaali

Gminy

korzysta?

z niej

cierpiay niewolnictwa, przybysze wciodzili

wa-

dworaci

siedzcych, a obok tych dwch stanw masa rnego powoania

nieswobodnej

ludnoci,

z ktrej

mia si

czasem stan podda-

nych wytworzy.

Najdawniejsze wiadomoci o niewolnictwie

wiaskich posiadamy

czasw ujarzmienia

krajach so-

Durzycw w

531,

r.

Sowian w poddanych i robotnikw. Ale

by moe pod wpywem dawnych rzymskich poj, o podziale
mieszkacw kraju na swobodnych obywateli i niewolnikw, pokiedy Saksoni obracali

udniowi Sowianie oznajmieni

Rzdy

Frankw

wczeniej

byli

Germanii, oraz

wpyw

siklego wyobraeniami rzymskiemi,

i

sugach.

W nadaniach

monowadzcw

wem duchowiestwa
stwo

ludzi,

osadzonych.
dzeni,

kocioom w

pisanych,

niewolnictwem.

duchowiestwa, prze-

szerzyy pojcie o panach

krlw Frankw,

klasztorom

cesarzw

VIII

IX

w.

rnych

pod wpy-

znajdujemy podarowanych mn-

pod rnemi kondycyami na ziemiach klasztornych

ju wtedy wiadomi

Byli

poddani na

wokach

osa-

poownicy na mniejszych udziaach ziemi, trzydniowi roczynszownicy skadajcy da w naturze albo w pieniludzie suebni rnego powoania.^^) Nawet w niepodlegej

botnicy,

dzach,

*>5;

R. 782 Karol

nense hominem
l)us,

unum

W. podarowa

in villa

klasztorowi hersfeldskiemu in

take homines duos. Wenck Hess. Landes. gesch. Urkund. Nr.

duk bawarski nadal klasztorowi kremsmiinsterskiemu salinam ...

Tassilo

pago Loga-

quae vocatur Bereziezun (Breno) cum mansis duo8.

et

R. 777
trcs

ho-

ksi

Chorwacyi

Terpimir podarowa

lonitaskiemu niewolnikw

Rocisaw,

w.

przez

zamku

r,
i

863,

upy

to znaczy

w.,

Olomuckiej

lakw

byy

kow,

lecz

Od

ksi

Olomucu

wszystkich

ludzi,

Jeeli wiec niewol-

naleeli."'')

w tyme

Polsce

czasie niewolnictwo

Morawianw

nie

Po-

byo rzecz wyjt-

objaniaj

rozpowszechnionem oddawna,
z

kocioowi Sa-

Morawacli
Piotra

rozwj pierwotny

nastpne

to

dziejw czerpane.

dokonanego nad Durzycami

rozboju

Frankom Samona

przeciw

w.

A e niewolnictwo

jednakowe.

wiadomoci

przed wprowadzeniem cirzeciastwa

albowiem obyczaj

istniao,

837

r.

nada temu kocioowi

w Morawacli

nictwo kwitnelo

w IX

suebnice.***)

dzie powicenia kocioa

Cyryla

ktrzy do

419

po granicy Sowian

nieustanne boje

627,

r.

Frankami

531

r.

powstania

cigny

sie

Czechowie pod

Saksonami.

ochron pogranicznego hwozdu, po ciekach im tylko wiadoz Chebska czynili wyprawy do Frankonii dla chwytania

mych,

mines

Nam

salem couentes.

ibi habitantes,

et

quadragenta casatas aliunde adtrac-,

autem decaniam Sclavorum, cum oper liscali seu

tributo justo,
et 30 Sclavos ad Todicha cum oper scali, seu tributo justo ... et
terram, quam illi Sclavi cultam fecerant sine consensu nostro
Erben N. 9.
spitus

in his
.

componere

locis

dbr klasztoru fuldeskiego znajdujemy:

sie

Radisdorf trzy terrytoryje.

Horum unus

tribus terram exercere et arare debent 24 lidi pleni.

In

his

quisque in anno

36 agros secat. Lidi vero dimidii alii 24,' quorum unus quisqae sirailiter in anno tribus horis 28 agros arat Triduani 20, .Sclavorum unus quisque 40; liberorum quisque 22; meldatorum quisque 13. Sunt molendinae 4. In Engelmarestat novalia 4
lidi

pleni 2,

(dies servit).

Sclavi 35

In

7,

Yillicus I

Sclavi

4,

liberi 7,

dimidium mansum

et 1

^*)

Dronke

Tradit.

An. 887 Terpimirus dux

vis et ancillis Stepus,

Sagoleo, Chortino

in loco qui dicitur Putalio,

las,

115

fuld.

et

1.

In Sulaha Sclavorum quisque 28

Lidus

I.

Servitorum 14;

6,

qui dant 12 lodices, et

20 oves,

et

20

dicte mancipata in

quae Mislao duce ipsam ecclesiae cum dedicata videtur.

Erben N.

et

Tugari cum

Kukulewicz.

ser.

et ancil-

Jura

re-

1.

tradidit in die consecrationis ecclesiae Sancti Petri in

Olomutici per venerabilem fratrem Kyrillum omnes homines

muc,\

ad 4

elernum permaneant

omnia que obtinet possesionum, servos quidem

An. 863 Ratis dna

lini

bracium ad

118.

gni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae T. I N.

*")

arietes, et

quidquid est in Lasani,

Servientes

In Bezzingen Sclavi

Sclavum habens.

lodicem duplicem, exceptis

dimidium pannum, 20 modios frumenti,

4 cerevisias.

mola

Sulaho terrae agrorum 160.

quorum quisque

28,
et

triduani

castelli et civitatis {01o

32.

27*


jakiego

ludzi, z

musiay

powodu mniszki

opuci

klasztor

Wyprawy

W.

Karola

klasztoru milickiego

a w

jego

420

nastpcw

chw, ktrzy wpadszy do Bawaryi

ksita Rocisaw

Ssiedni

nych

goo niewolnikw

do

wadzon ludno polsk

rozdraniy Cze-

tylko

Kocie batneski utrzyna probe apostoa . CyPolakw zabra-

867."")

r.

grodach morawskich Brzetysaw

zwizanych do Wgier

800

r.

e
w

okoo

schronienia.*'*')

869 zabierali kobiety.**^)

r.

morawski

mywali mnstwo niewolnikw, tak

ryla, oswobodzili

szuka

Fuldzie

kaza sprzeda po

Tene Brzetysaw

Byzantu.**^)

zamku Gdecza

okolicy jego

stu

upro1039,

r.

w lesie zwanym Czernin, pozwoliwszy wybra starost

rzdzi si polskiemi prawami. Ludno t jeszcze za czasw
Kozmy zwano Gdeczanami."-)
czasie wojen z Niemcami Bosiedli

lesaw Chr. uprowadza

wicej 3000^^)

r.

ludno sowiask

nad Laby:

mieszkacw

1007 wszystkich

1004

r.

Serbiszcza,

pod

Magdeburgiem.^*) Syn jego Mieszko w r. 1017 z niezliczonem

mnstwem jecw wrci do Polski,^^) a pniej w r. 1030 z Serbska,
midzy Solaw a Lab, uprowadzi wicej 9000 ludzi.''*')
Wyprawy do Prus i na Pomorze, szczeglnie Bolesawa Krzywoustego nacechowane s gwnie uprowadzeniem do Polski masami ludnoci, tak e jednego roku udao si 8000 Pomorzanw
z

onami
^*)

dziemi

Ab

W zajciach

uprowadzi.'*'^)

et

homines abducere solebant.

8")

Annal. Fuld.

'-'O)

newzet-e

Erben N.

ni ot Rastislawa,

Fontes Rerum Bohemicarum T.

^^)

et ultra

ni ot

Kocea

ibid.

VI, 24.

ibid.

VII, 44.

IX

Herbord,

zlata,

odpusti ich.

ni srebra,

ywot ,

ni

inoi

Cyryla.

31.
et

cenlenos ordinatim catenatos vendi jus-

Cosmas. Font. Rer. Boh. II

Regesta.

An, 1030 Miseco dux Polonorum

villas vastavit
9')

N.

s.

63.

102,

Chr. V, 22.

Thietmar.

01)
95)

s.

Cosmas, take u Erbena.

^'^)

*"5)

Multos comprehensos centenos

Ungariam

14.

869.

a,

s,

Weszczi, toknio plenniky isprosze ot oboju deviatisot

serat in

Rusinami Po-

incursu paganorum Sclavorum videlicet, qui e regione Boemiae saepius

irruptionem facere

^^)

inter

AJbiam

milia Christianorum captivavit.

Bielowskiego M. P.

II,

76.

et

Salam plus quam C.

Annalista Saxo.


jecw,

lacy chwytali

42

ktrych Kazimirz

kijowskiego ksicia Jarosawa

Bolesawa

branych jeszcze za
uprowadzali

nad

Rosi

r.

Wedug
chw

odwet

1305,

r.

ksita

za-

ruscy

siedzieli.''")

Litwini zabranych La-

Poowcw

ssiednich czudskich ple-

XII w. sprzedawali swych ziomkw

Bgarom w XIV

Wiatczanie sprzedawali

puga

Ile nadabscy

jecw

do cikich

ile to niewolnikw z Litwy,

ssiednich Sowian

do

zwaajc

ale nie

ruskich

Litwinw, ujtych przez ksicia ru-

w.'"')

skiego Romana, zaprzgano do

szano,'"-)

z jednej dzielnicy

czemu duchowiestwo powstawao,

Nowogrodzianie

to

za wiano 800 ludzi,

zdobywali czelad od

innej, przeciw

na

siostr

Mazurw caymi pkami do niewoli sprzedawali po 10

oszta woy jecw mieniali.'"*') Ru-

mion;

sie z

gdzie jeszcze za czasw Nestora

(1036),

latopisw ruskich pod

groszy jednego, albo na

sini

da mu

I,

Chr."*)

oeniwszy

I,

mnstwo jecw, ktrych Jarosaw osadza

Polski

Niemcw

rot)t

zmu-

Jadwingw, Prusw,

Polacy na swych ziemiach?

siedlili

pomorscy Sowianie sprzedali

ydom

rnym

przemysowcom Danw, Skandynanw, Niemcw, nawet swych

wspplemiennikw? Wszak przed X w. ydzi ju trudnili si wycznie handlem niewolnikw w caej pnocno-zachodniej Sowiaszczyznie, na co wskazuj przepisy celne Ludwika krla niemieckiego w Raffelszteten okoo r. 904, stanowic, e ydzi z jakiego by
kraju przybywali, powinni paci co od niewolnikw, jak zawsze przed tem bywao.^'*'')
kocu X w. . Woj-

bd

^^\

Nestor

Ibid.

'^j

.InTBt H

s.

Bielowskiego

,.cime .mxT.

B^ Pycii

P.

I.

703.

698.

no rpiiBHt,

ojuht.

Bt.iofi

e.

t,

npojaBaHTj uctb,

no 10 rpouieii

.iiitobckhxt.

h na .Tomaia h bo.iu

bx

.IiiiBa Meacii

3aMtHflxy''. Aristow.

IlpoMum-ien. ,IpeB. Pycn. 282.

2?o przyp, 789.
'*"^)
Romanie lichem iwieszi
Litwoju oreszi", abo wedug innej wer?yi
Zle Romanie robisz, czto Litwinom oresz."
Stryjkowski.
Kronika T. I ks. VI

coooK)

11X1.

''*')

ibid.

roz.

I;

Karamzin.
'***;

HcT. Focyj. Pocc. III cyt 114.

Judei... undecunque venerint de

theloneum solvant tam de mancipiis, quam de

temporibus regnum

fuit.

an.

cc.

904.

ista Ratria,
aliis

Erben N.

58.

rebus,

vel de aliis patriis, justum

sicut

semper

in prioribus


wykupywa

ciech

Jeszcze

chrzecian

niewol yciom sprzedanych.

1124 ydzi prascy

r,

podobnie jak

4^2

kupczyli masami

niewolnikw,

w.

Do przerzuci karty dziejw sowiaskich, aby

w

'^'*)

si

jak obszernych rozmiarach rozwijao

czasy niewolnictwo,

sie

przekona

przedmonarchiczne

ktrego nawet chrzeciastwo

pokona

nie

mogo. Tysice rnoplemiennych cudzoziemcw pomiszanycli

z miejscow ludnoci, tworzyy mas niewolnych ludzi, z ktrych
pomnaa si kontyngens czeladzi sug na dworac?i moniejszych
lechw
kneziw, kto wie, moe od rzymskich czasw. Z upywem, wiekw ludno niewolna pomnaaa si nietylko przez nai

turalny

przyrost, ale

jej

jecw

przez chwytanych cigle

ssiednich

bracw, przez zakupienie na targach u pojedynczych wacicieli ludzi z rnych powodw w niewol obracakrajach

gdy do tego dodamy spadajcych powoli w d ludzi

swobodnych, jak smerdy, ktrych od XI w. nadawano ju ko-

nych.

cioom

azgw, podobnych do

two pojmiemy jak

pomorscy

scy,

dla

materya

obfity

Propter captivos

1"*)

auro emerat,

perfidis

bohem.

244.

106^

lski nada

cy

emptosue

et

w X,

mancipia christianorum,

(jus

quod Lasanki

cie Bogdanowi

lubikiemu wie Sychow,

dicitur perpetuo

Polkowic, qui

et

Die Urkunden des Klosters Leubus

Lasanki
s.

84.

wlgariter

tem

Wojciecha.

Font.

R. 1223 Henryk
jeliby poddani ksi-

azgi maj podlega

dokumencie
i

rer.

ksi

pre est esse subjectos.

officio

Ci

iii-

Mancipia" Christiana

wie, ma im przysugiwa prawo

r.

1226,

azstaro-

Biisching.

zalatwajcym

ksiciem Henrykiem

cum enim ex abusu prave consuetudinis

appellati smardones, 1 a z a k y, Itrozonez,

o dziesicin, czytamy:

homines,

habendum).

midzy biskupem wrocawskim Laurentym

spr

ywot w.

Jana Kanaparza

decimi rustici" opucili dobrowolnie

gw

no-

quos mercator Judaeus

n n potuit.

lazgach wzmiankuj tylko lskie dokumenty.

klasztorowi

czescy, pol-

XI, XII w. rozmaitych rzemiel-

tot episcopus rediinere

Judaeis rendebant.

et
I.

ksita

posiadali

wtedy a-

Rusi,^^'^)

wytworzenia na potrzeby swego dworu

wozakadanych klasztorw

felici

izgojw na

Brodatym
quidam

et antiquitate

popraznici,

aratores,

decimas non solverant, prefatus dux (Henryk) ad plenam solutionem decimorum pro

bono pacis

Stenzel. Urkund. d. Bisthum Breswzmianek o jzgach nie znajdujemy, o prawach ich wiadomoci
nie mamy, chocia jasno, e w XIII w. byli ju poddanymi ksicymi na rwni
z smerdami, ktrzy niegdy zaywali osobistej swobody.

lau

s.

3.

ipsos astrinxit potestate principatus.

Wicj


nikw

piekarzw, kucharzw,

423

stadnikw, ratajw,

koniarzw,

Wardgw, ernikw, owcw, psarw, pogocw, stranikw,

iowcw, gajnikw (gajowych), lenych, ucznikw, miesnikw,
nosidlnikw

myliwstwa gooty.

dla

Nigdy jednak u Sowian niewola

Byli u

nia jak na zacliodzie.

suby

wizani do

wedug

ale takich niewolnikw, jacy byli

lub u Niemcw, nieznano wcale.

rozcigao

no od
e

pod prawa.'*')

jeden waciciel

rozkazu waciciela

obyczaju

ich,

wypywajce,

ktrych

ludzi,

los

zale-

jecom prawo wykupu

a wszystkim

czasu,'"*)

zot)0-

innym gwszczyzn,

upoledzony u Serbw poddany sebr nie

najbardziej

wyjty

Prawo,

opiek na wszystkich

pewnego

ludzie,

Rzymie pod nazw ser vi,

innych postawi, zapewniajc

w cigu
tak

sw

takiego znacze-

Sowian nieswobodni

do roboty

miaa

nie

Naduy

byo

niezawodnie

by
Nie

wiele.

gniewie skaleczy lub zabi swego poddanego

wypywao

bezkarnie, ale to nie

prawa.

Kmety.
Wprzd nim skoczymy spraw o sowiaskim obywatelstwie
w epoce od VI do XII w., winnimy objani znaczenie kmetw.
5.

o ktrych czsto wspominaj

dzieje.

dajcych na wiecach
mi

wadykami.'**)

mina o

zasia-

w przedchrzeciaskie czasy razem z

U Polakw pie narodowo - religijna

lecha-

kmeciach
Wedug

io^

stu.

^"^

ja

II

U Rusw

suyo

e 6 p a

oy rpajy

luii

oy

aKO.ni ceupb u-iacTt-uma

ca6epT.
i

upywu

prawo oliupu do

wspoKT>MeTn

lat trzydzie-

117.

300 nepnepb.

dotd

Kraeti, lesi

'*>*)

Zigel.
11

3aK0HHHKi.

syirfe,

iuh

oyoie, ja

oy Ka-

Moy o6t

IJapa JyniaHa

raouepT> (Sownik

Dala).

Na

s.

54.

Biaorusi

a b r oznacza biednego zagrodnika.

vladyky" kilkakro wzmiankuj

sie

pieniach:

O Sdzie

o Snemie.

109^

n-iaiii

co na Rusi

gubernii Miskiej

Lubuszy

SI.

Ako oyuie B.Tacrt.niH c

iLiarii THcymy nepnepb,

pyut oTC-tKy H ja
C e 6 b p b to samo

na wiecu siedzcych.'*^)

Dugosza jecom

Maciejowski Hist. Pr.

Toyny,

mwi

kmetach,

Najdawniejsze podania czeskie

w kadym

pieni

razie

Bogarodzica,"

przypisywanej

sigajcej swym pocztkiem

zwyczajnie

dawne

czasy,

w.

Wojciechowi,

kiedy jeszcze trdy-

424

wzmiankuj si w dawnych pomnikach jako wojownicy,

rzy oprcz dzielnoci

bw kmety w

boju,

suyli ksiciu

dokumentach XIII w.

U Ser-

dla rady."")

wystpuj

kt-

jako swobodni

rolnicy J")

me

znaczeniu nazwy k

pominajc,

Geto-Dakw

odrnienia od posplstwa,
(yc/^trj)

tego objanienia

jej

nie

szuka wypada.

tym

celu,

dawnego porzdku spoecznego trway

kmeciu,

w Polsce: kmec,
w XV w.: kmie.

Kalin (Rozbir pieni

W Ipatiewskim

na staroy-

narodu, czytamy

Wedug

u Switoslawa

Cze-

Adamie

ty

najdawniejszych tekstw przy-

,.

Bogarodzica"

1880

r.

s,

61),

Wojcieszyna, tlmacza statutw pol-

Helcel Starodawne prawa polskiego pomniki

pod

dla

we wasnem r-

uwag

zwracajc

w pamici

boga wiecu."

ale

wosy

e rad ziemsk oddawna zwano u

cyje

toczonych przez Antoniego

dla

Wszak-

(y.ur^roi).^^-)

narodowego pierwiastku

bozi

ty siedzisz u

ludu,

na wzr Grekw dugie

cudzoziemskiem, lecz

tne pomniki, dostrzegamy,

przy-

Sowiaszczyznie nazwy kmet wska-

nazwy

skich

mowie

znakomitsi

nosili

zuje na pochodzenie tej

pisano

wypowie-

greckiego,

e niby od tego posza nazwa kmety

e rozpowszechnienie po caej

dle

badacze rne zdania

usiowali wyprowadzi

Niektrzy

dzieli.

I.

60.

s.

66;8=ii5o: KHflue ce AiiBflxyTCa YrpaMT.

MHOHJCTBy II KMeTCTBa 11X1. H KOMOHCMi, HXT.. HnaibeBCKaa JtToniiCb s. 289 wyd KoSowie o plku Igorewie": A MOii TH liypflue
misyi Archeograficznej r. 1871.
110^

latopisie

r.

CBtjoMii K

Tj

BCKop^M.iemi,
Ty.iii

e T

II,

nojTj TpyaMii noBiiTH, nojT, me.ioMii

nyiii iimt. BfejoMii,

OTBopeni,

ca.iii

apyrw

H3T.ocTpeHii,

iim-l

caMii

snaeMii,

CKaMioTii

B3.il;.iiianii,

.lymi

awi

i.Heub Konia
iianpfl>KeHii,

1111x1.

cKiptie

bx

no.rfe,

iiaiiiie

Jiojie

BT>.imi

HinyMH ce6e mth, a khhsk) aiaBW."*

m)

r.

1249 ban bosnijski pisa:

H iiaiUM BJaj-fejbUH,

Monumenta

klosicz.

Wedug

112J

imi

pileatw,

reszt ludu

uwaajc,
czny.

ju

a dalej: ojb HauinX'L

ja

Hauiii

klm^th

1.

e T

h 0Tb

11

11

HaiIIHXT. JlV)Xn.

Mi-

Serbica N. 39.

Diona u Getw mdrzec Dikenej

od tego

ustanowi ksiy, dajc im

gowie tiary, ktre zowi pi lei,
to imi Getowie za co wielkiego

czasie objat mieli na

nazwa wosianami (capillati), ktre

dzi dzie w piewach wspominaj.

jeszcze po

innem miejscu Dijon powiada,

Bielowski.

Dekebal dacki

sa

Wstp

kryty-

do Trajana posw

y.o/jLr/Tthv), ale i najcelniejszych z pomidzy noszcych

Na tej podstawie Meciejowski utrzymuje, e od wosw
{y./ir^) dugich
od pracy koo przyozdobienia ich podejmowanej {xdrj.suj, xd,u(o)
kmiemi (K/j.rjZot) nazwani ci dygnitarze. Hist Wosc. 1874 s. 60 61. Wedug
Brandla kmet albo kmet' ma zwizek z greckim zw,ajjr)jc^wesniczan
(/.n/r/jzr^c
jest nasze kmetczina, selka. wdowa selska\
Kniha Romberska 119.

nie z kmieci {oux zi t<uv

kapelusze.

Bielowski 429.
i

425

chw kmet,'^-'; u Rusw, po grecku

zapewno

rusku

wysokiej
cie,) "")

t.

e t c t b

o. "'^)

przy boku

istniaa

/<

jto c,"*) a po

m e t by
ziemstwa w radzie

Zatem

godnoci, przedstawicielem
ktra

/ o

osoba
(kmie-

od jego

ksicia, oddzielnie

druyny.
Z rozwojem wadzy monarchicznej pooenie kmetw zmie-

nio
i

sie.

wsplnie

ciami

Czeciw utrzymywali

wysokim znaczeniu

leciami stworzyli stan panw,"') u Polakw kmie-

do

sie oni

XIV

w, nazywano ludzi suebnycli (serv'ientes)

dla

tego miano kmieci udzielano nie tylko zwyczajnym czynszowni-

kom,

ale

Pniej kmiecie sciodz do

dostojnym rycerzom."**)

stanu rolnikw na cudzycli ziemiach zamieszkaych,

Serbw

"'')
u Czechw wybierano 12 kmetw ziemskich, aby zasiadali w wielkim
sdzie pra^skim: sudi vzlie na k m e t i e c h." Kniha Romberska 119. U Dalimila; Diahomir se v syna uvaza, a na kmetiech prava vztaza. Kron. 27. s. 60.

w Ireczka SI. Pr. I. 199.

Wedug dziejopisa X w. Lwa diakona kalojskiego, ksiae Rusw Swiapodczas walki z Grekami w Blgaryi, wezwa znakomitszych mw na rade,

Inne objanienia

"*)
toslaw,

ktra

ich

mowie zowie sie

cyt. no.

za;,svrc.

Hist. lib.

IX.

7.

Wyj

')

") Dochodzc znaczenia stanu kmieci, Lelewel mniema,

rada k m e t,
ku umjetiu, ku powziciu umu, wiadomoci, pojcia, umijtnoci udzielia nazw
caemu stanowi kmieciw, jako ludziom jedynie uprawnionym do skadania kmietu.
J est podobiestwo, e nim sie klasa, czyli stan lechw utworzy, lud mia swj
kmiet czyli kmie, to jest rad z siebie wybieran ziemiami i krajami rzdzc Rozpatrzenie niektrych
Pol.

W.

Sr. III

wzgldw

pomnikw prawodawstwu Wilickiemu uprzednich.

1859 s. 381.
Druyna ksicia skadaa si

"')

r.

kraju,

osb jemu miych, ktrzy na jego dwo-

dworsk, lymczasem rady

zwoywane na rad w razie

rze byli czeladzi

osoby

byy

ziemskie (kmeti)

potrzeby:

kmeti

najprzedniejsze

byli dilem
lechove nebo pani, dilem vladyky neboli stareiny rodw. Ireczek SI. Pr. I. 199.
"*) R. 1284 ,.Comes Bemvoldus venator kalisiensis'- nazwany jest hono-

rabilis cmeto noster,

Comes Laurencius
na grata

Krystyn

Podobnie
no

s t r

skich.

mile^;

strenuus;

tak

samo

r.

1295 na Mazowszu

castellanus de Bala" otrzymuje od ksicia nadania

ze

wzgldu

cmethonis nostris Laurencii. Jeszcze

3
wojewoda nazwany jest noster fidelis cmetho palatinus.
opat tyniecki rnych obywateli miasta Krakowa nazywa cmethones

et

fidelia servicia

ze wzgldu na to,

i ,

byli jego

et

zemsti

r.

suebnymi, kmieciami.
Ateneum 1885. T. II,

jego nadania

dzieryli

Wadysaw ebiski
250.

posiadoci na

wojacl^

Prdniku,

rycerzach

pol-,

w XIV

kmiecie

nie

w. porwnani

u Chorwatw

stelina,'^^)

pod

stali

wadz wa-

a dalej

znaczyli, ^-<*)

pou-

niewiadomoci pokryty. Obesie urzdnicy gmin miejHercegowinie kmetami nazywaj

los ich

za w Bgaryi kmetami mianuj

skich

wiejskich,

w Bonie

biednych rolnikw,
ludzi nie
z

otrokami,

Dalmatw od niepamitnych czasw

wicej nad prostych rolnikw

dniowej Sowiaszczyznie
cnie

426

Macedonii podobnie nazwa kmet oznacza

wysokiego stanu, a na Rusi nazwa

ta

od dawna wysza

uycia.

Tym

sposobem wiadectwa historyczne, oraz sama

zwy K-Mei,^^^) wskasuj,

t nazw

pod

przedstawiciele ludu na radzie k

!>

e t e

tre

na-

synli niegdy

m zwanej.

Rne

koleje

zdarze do niepoznania pooenie tych dostojnikw przeobraziy.

Nazwa kmetw, tracc w XI
XII w. dawniejsze znaczenie,
rozpywaa si powoli na ludzi suebnych, udzielaa si swobodnym siedlakom, czynszownikom, a nareszcie rozszerzya si na
masy ludu w biedot i poddastwo obrconego.
i

Nierwno

obywatelstwa.
Badanie rozwoju osiedlenia Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej, tudzie wskazwki dziejowe napawaj nas przekonaniem,
e podzia obywatelstwa na dwa stany, oparty na rnicy posiadoci ziemskiej, w gbok staroytno siga.
6.

")

Zigel.

3aK0HHiiia. CTo^)aiia /tymaiia

s.

145.

VIII w. zaszczepi! w Chorwacyi feodalne pojcia

rolnikw nad mas kmieci. Wedug dziejopisw, od
i wynis stan swobodnych
pocztku osiedlenia Chorwatw nad Saw w VIII w., rolnicy podzielili sie na
slobodiakw" i kmetw," czyli posadnikw," zwanych: rusticus, colonus, villanns.
r.
1222 ,, Zota bulla'' przytwierdzia kmetw do ziemi, tak e nie mogli
ju przechodzi z ziemi jednego waciciela do drugiego. Odtd kmety stracili prawo
Najazd Frankw

120)

obywatelskie.

Berezin.

XopBaTifl, C.iaBOHiii,

/I,a.iMauifl, I

s.

il3

117.

Serbw KliMCTb,
midzy goskami K i T, znak
u Rusw K "L M ei h, i K l> M o T Tl, CO wskazuje,
a zatem nazwa ta jest zoon K !> - m e t
miejsce goski cinionej
l> zastpuje
121)

pomnikach

kirylic pisanych,

znajdujemy:

oczekuje od lingwistw objanienia

jej

rdloslowu.

Durzycw do

Uczszczanie

czasw Tacyta jako goci

Morawianw,

Sowakw

miast rzymskich, gdzie ich od

przyjaci przyjmowano, cieranie

427

ssiednich Sowian

orem

sie

Rzymia-

nami w epoce od II do V w wreszcie odwieczne stosunki

z Teutonami nad Wezer, z Danami i Skandynawami na ldzie
znajomiy Sowian z wasnoci osobist i ri morzu wczenie
nic stanw. Obrona kraju wywoaa konieczno suby wojskowej, a ta prowadzia do chwytania jecw, do wzbogacania
si przez upy, tudzie do zasug. Gminy wsplnowadne nie
cierpiay niewolnictwa: jecy pod wpywem obyczaju, stawali sie
powoli czonkami czeladzi, wojownicy powrciwszy z wyprawy,
brali si znowu do gospodarstwa, wsplnie z innymi czonkami
rodziny.

lechw

pomnaali czelad
i

bracw,

dw

byo

Ludzie

inaczej.

suebn

lub zakupi niewolnikw, ten

bogatszy.^--)

uchwyceni na wojnie,

robocz. Kto wicej zdoby

by

silniejszy

jecw

od ssia-

Nierwno majtkowa bya pierwszym

szcze-

blem do nierwnoci stanw.

Nie rycho do tego przyszo! Oba

stany, jak dzieci jednej matki,

zaatwiay swe sprawy na wiecach.

Gminy wsplnowadne rwnie

jak

osobici waciciele podlegali

urzdowi upy, ktry stanowi prawa i dba o bezpieczestwo

publiczne.
ycie obywatelskie rozwijao si naturalnym sposobem, nasikajc powoli wyobraeniami, wytwarzajcemi si ze
stosunkw z cudzoziemcami. Dwa stany rozwijay si powoli.
Dziedzice wacicielskich dworw, lechi, nie krpowani obowizkami gmin wychodzili na wyprawy za granic ojczystego
kraju, ocierali si po wiecie, wyrabiali w sobie charakter wojowniczy, przedsibierczy, czyli si w koo wiciaziw, napenione
wspomnieniami sawnych czynw, ktre przez podanie do potomkw przechodziy. Z rozmnoeniem czeladzi, przy dworach lechickich powstaway wsi, mieszkacy ktrych zobowizani byli
,

i22j

1127 towarzysze

midzy wojownikami
captivaverant,

Sw

inter se distribuebant

Otton wykupi]. Ibid.

Ottona przytomni byli podczas rozdziau po-

ksicia Wratyslawa

jecw

(Herbord

Homines quoque. quos

Mnogich z tych jecw w.

lutyckich.

III, 2).


do

suby

42c^

posuszestwa. Niejeden wczga, zmuszony do opuwasnej gminy, szukajc przytuku po wiecie, przyjmo-

szczenia

wa sub

leclia,

a jak si

zaduy

potomstwo jego wedug obyczaju, szo

Zamono,

wypaci

nie

w poddastwo

wojowniczo, wreszcie niezaleno

za ycia,

wierzyciela.

osobista

kowa, napeniay lecliw pojciem o wasnej godnoci

niay do przyjmowania

z nicli

Z
ckicli,

prostocie,

wyszo

czeladzi dworskiej

mnoj^y si druyny pachokw

orem

wstrzyma rozwoju przewagi

spokj, nie zdolni

Nierwno

lechw.

sabiej

dziao si

bardzo odlege wieki, kiedy

ustroniu nad

rzycw dokadnie wiadome byy dwa

i

ludi,

kiedy

Odr

obywatel-

Rzymianami

Wis.

Wszystko

ju w

w. u Du-

stany posiadaczy ziemskici:

poudniowej Germanii ju

poowie VIII

niewolnycli,
wzmiankuj Sowian swobodnyci
Chorwacyi kmety upoledzeni byli ju w VIII w., jak

w. dokumenty

kiedy

zamiowa-

mogli: niewprawni do boju,

yciu rodzinnem, przenoszc nad wszystko

lecii

lechi-

wypraw

dociodzi prawdy. Wsplnowadni dziedzice

podoa

temu

Teutonami,

to

moniejszycli

stwa wzrastaa sama przez si: mocniej po granicy

i

uzdol-

dawnego obyczaju,

leciw

gotowe na skinienie swego pana przedsiwzi

nie zawsze

byli

kneziami nazywa.

na ssiadw,

ni

poczuwa

majt-

gdy tymczasem gmin wspl-

pdzc ywot wedug

nowadny, wieki cae

zostawa

cywilizacyi,

utrzymuj,

skutek przyjcia przez Cliorwatw feodalnyci

od Frankw.

Kt

jeli

byli Cliorwaty,

ynami?

nie

by

leclii

Wszak gmin wsplnowadny

na wdrwki, dalekie wyprawy Olbrzymi prac

na

upraw

ani

roli,

na zbudowanie osad

ici dru-

zdolny, ani

poj
mg

pooy

on

wzniesienie waro-

wnych grodw; na kadem miejscu mia swych bogw, swe

chramy, pamitki zwizane z ziemi, ktra popioy jego praojcw
krya.

Miowa

on nad wszystko

sw

ktr czci jak bstwo i nigdy z ni

nie. Druyny wdrowne, wojownicze,
przewodnictwem lechw,

karmicielk
nie

matk

ziemi,"

rozstawa si dobrowol-

mogy wychodzi

ich towarzyszy

sug.

tylko

pod

Wszystko co

mwi o przesiedleniu Sowian, tyczy si wycznie lecliw. ^-^)

zaoy Kniezno, lecli imieniem Czech prowadzi sw cze-

dzieje

Lecli

lad

Ciorwacyi do

Radym

skie,^-"^)

braci,

pocztku VII

gn

mier

na

komitego Lecha

cigu

805

r.

Rozumie

^-')

dalej

niwem

Frankami,

ab pod

531,

nad

bez

przerwy,

r.

bez

trupiem

wodz

le-

zna-

odpoczynku,

bronic ojczyzn od na-

wyjtkiem wypadkw, kiedy

za

Sowia-

obronie ojczyzny prowadzili

Oni zanyli najpotniejsze

sie

lecz

wychodtwo

pierwotnym ustroju

kilku wiekw, krok za krokiem

stajcych wrogw.

lechickiem,

tylko

podobnie jak

Saksonami

krainy Bojki** za Dunaj.'-'')

lechw

nad Unstrut

bojach:

mogo by

Oni pierwsi,

szczyzny zachodniej.

walk

Biaej Chorwacyi,

dziedzicw,

w tyme czasie Serbw

Gone jest miano

Soe Oke,'-)
pod wodz piciu

prowadzili lechw nad

w.,'-")

wsplnowadnych

grody czerwie-

wznosili

eclii

Czecli,*-^)

Witko

wychoditwo Chorwatw
nie

429

ludno tumami zmuw pocztku

Dacyje, albo w XII w.

cala

szona

bya

II w.

nad Dunajem, w czasie najazdu cesarza Trajana na

wypdzali z kraju Wgrw i Obodrjtw, dla osiedlenia

przez nieprzyjaci do opuszczenia ojczyzny,

So-

zachodniej

jak

naprzyklad

kiedy Niemcy

niemieckich

kolonistw.

Dalimil

12*)

docini, pro
'5)

ne

svu zemu

Bt.

.rfcTO

Mum-ib, ^IptBeHb
Bielowski

jemu

II

CT.

981 uxe Bo-ionoiep-L

iiHU rpajM,

1^")
*-')

mi),

ii>Ke c^iiTb

kt.
11

EiacTa 60 j-bna 6paTa

na

.TAxa)n.

aa

11

jest

ime.

rpaju ust Ilpt-

jocero jbini nojb PoycuiAf^.

bt. .I<ActXT>,
CT>aciift,

Pajiurb.

Nestor.

jpoyrTiiii B/Ar-bKO.

cA

nposbBaoia

pojojTb CB0HMT> HO Ont, OTh Hero

Bielowski.

to Charvati

ji

pro\'ini.

npiiuibjiinia efcjocTa PaoiiM-b,

rtje

jazyce jest zeme,

ime dejechu Cech, muobojstwa

624.

I.

*-*)

piewa: w serbskem

bee Lech,

zemi

tj

Pa.iHMiiHii, a

xe npoa-bBaniA

c^

11

BiAr-bKo

BAtumu. Nestor.

I 558.

O
O

wychodztwie Chorwatw wyej 15

ssiedztwie

Biaej

z krainy Boiki."

107.

pooonej

Chorwacyi,

Administrando imperiio cap.

nie o przesiedleniu

s.

za Turcya (Wgraspraw poda Konstanty Purpurorodny: de

XXXII. Z tej powieci daje sie czu, e w niej mowa

wychodztwie Serbw

caego ludu, a tylko lekkich,

ornych

zastpw, zdolnych do

Kto te zastpy prowaojcowie wsplnowadnych dziedzicw

przenoszenia sie z miejsca na miejsce, do walki z wrogami.

dzi?
z

Dzieje milcza

Pewno

jednak,

nie

rodzinami swemi wdrowali, a wodzowie szukajcy losu

gli

tylko

by

lechi,

innych

w YII

w. nie dostrzegamy.

panowania

Takimi mo-


wiaszczyznie pastwo polskie

ciastwo, pierwsi

430

pierwsi przyjli chrze-

czeskie,

oznajmili sie z cywilizacyj zachodni,

pierwsi

wikszych rozmiarw, pierwsi

te poddastwo krzewili. Nie atwo ustpywal przed nimi gmin
wsplnowadny. Konserwatywny z natury, demokratyczny z obyzaprowadzili gospodarstwo wiejskie

spokojnych usposobie,

czaju,

skory do

ora, wytrwale

kmetach.

W zgromadzeniach

nie

dawnym obyczajem obstawa na

ludowych upatrywa zapewnienie swej

za

swobody, czci dawnych

mnogoci sw tumi zastpy

si posiadaczem dziedzicznym ziemi, ktr sw prac
stanu natury. Zdarzay si czasy, kiedy gmin wspl-

bogw, szanowa stary porzdek,

lechw, czu

podnis ze

nowadny rozrzdza

nujce rodziny w Czechach

Lu tyko w doszed do

a tylko wiec,

tego,

albo

Polsce,

mu ksit, wynosi

nieprzydatnych
a u

wynoszc

losami kraju,

innych

od

ze

swego rodu pa-

wywracajc

wadz

wedug swej myli,

byo ju ksit,

w, nie

na ktrym gmin panowa.

Obywatelstwo wzmiankowanych dwcli stanw rozwijao si

na

tej

wanie

na

terrytoryi,

nastaniem nazwy So-

ktrej, przed

wianw, upatrywano Sweww.

Ae

pod

nazw

ostatnich pojmo-

wano przodkw naszych, wypada wic pocztek lechw upatrywa u Sweww, a przytem zauway, e dopki posady Sweww
sigay, dopty lechw, dalej za lechi ju s wychodcami, rozi

nosicielami idei

prem

bd

chwyciwszy
dalszy

pastwa

nad

So

wadz

cywilizacyi,

bd nad Dniestrem

Ok. Normascy Warengi

Dnie-

wczenie

za-

nad wschodni Sowiaszczyzn, wstrzymali

rozpyw lechw

l<u

wschodowi

w samym

pocztku

tym

sposobem odosobnili wschodni Sowiaszczyzn od zachodniej

cywilizacyi

ustroju

Ale ci sami Normani,

spoecznym.

kadajc swe pastwa na brzegach morskich

manii, najbliszych od vSkandynawii

sy do

Jutlandyi,

opanowa
lada
z

nie zdoali.

najedc,

Italii,

za-

Ger-

pobrzey batyckich, od Wi-

Na

mani spotkali ludy nie szukajce wadzy

korzcych si przed
wytrawne w bojach

Francyi,

lecz

tych pobrzeach Nor-

ksit
bitne

u obcych, nie

zastpy lechw,

Saksonami, gotowe do upadego broni


Potg

ojczystej ziemi.

43

tych zastpw musia

uwzgldni Karol

si mogli Normanowie? Lechom

dynie zawdzicza pnocno-zachodnia Sowiaszczyzna obron
W., jakeby

nimi sprawi

niepodlegoci wtedy,

bya

kiedy

od VI wieku do

pastw

w.,

t.

j.

jej

podzielona na dro-

najsabsza,

bne ludy, bez zwizkw, bez centrw wadzy,

je-

laez

owiaty

epoce

do rozwoju chrzeciastwa,

do

si na orne zastpy lechw, przyjy na si obron Sowiaszczyzny od

wdzierstw Normanw, Niemcw, Warengw
rnych koczowniwzrostu

czeskiego

polskiego, ktre oparszy

kw.

gdy

zmienia si
ska

ustrj

polska,

Tym

ze zmiana

wyobrae

spoeczny,

gone

stosunkw wewntrznych,

lechw utworzya si lachta cze-

czyny ktrej wiadome sa wiatu.

wpyw

sposobem

lechw

da si poczu w caym

woju pnocno-zachodniej Sowiaszczyzny,

na tysic

lat

naprzd zakreli,

lityk ludw na

ziemiach

roz-

urzdzeniach, ktre

duchu, ktrym

natchn

niegdy swewskich osiadych.

po-

Dla

tego ludy te lechickimi zowiemy.

22.

Zarzd

VVadza.

Starostowie i upani.
Patrzc na to, co si u Sowian poudniowych dziao. Grecy
niejednokrotnie powtarzali, e u Sowian mnstwo byo zwierzchnikw {j-ro/J.ii' df Ptyi~jv), nie majcych midzy sob adnego
zwizku, e z nich jednych monaby skoni na stron Rzymian
namow i podarkami, innych midzy sob powani,
byoby
jednak bardzo le, powiada cesarz Maurycy (582^-602), gdyby ci
wszyscy zwierzchnicy przeciw Rzymianom zczyli si i pod je1.

dn wadz

stanli.^)

Zwierzchnicy sowiascy,

*)

Strategicon

bello Gothico III

c.

lib.

XI

c.

5.

14, cytata niiej

wedug

Oprc
23,

tego
2.

zapewnienia Konstantego
porwna wiadomo Prokopa de

Purpurodnego, zwali

wtpliwoci,
szczyznie inni
r e

ub

czenia, jakie

sie starostami

upanami,^)

od niepamitnych czasw

ulega

ale nie

zjawili sie

w Sowia-

wysi

zwierzchnicy, ktrych staroytni zwali: d u x,

gu u

a q/

lij

v,

stosownie do siy

oczach cudzoziemcw posiadali.

nikach powiemy niej, a tu pod

rozwag wemiemy

zna-

tych zwierzchstarostw

u-

panw.

e Sowianie zawsze

Wiadomo,

mw

wali

szanowali

do urzdw

uy-

dojrzaych wiekiem, dajc pierwszestwo starszym.^)

mowie oglnie starostami zwani, sprawowali z

urzdy bd w gminach wiejskich bd w grodach
Tacy

woli ludu
i

upach.

Byli wic starostowie rozmaitego znaczenia, a przedniejszymi pomidzy nimi liczyli si ci, ktrym przysugiwao miano upanw,
t.

starostw zupnych.

j.

w.*)

Nazw upanw znajdujemy zapisan w dokumentach VIII

Nazw starostw w sowiaskiej formie spotykamy dopiero

w XI

w.,""')

ale

ulega wtpliwoci,

wszystkich

nie jest

modsz

Sowian jednakowe

upanw to nie
majcy w mowie

od nazwy

albowiem wyraz

starosta,

znaczenie,")

siga prasowiaskich

czasw.

O wadzy

obowizkach starostw za czasw samorzdu

gmin nie posiadamy pewnych wiadomoci, ale z oglnego ustroju
Sowiaszczyzny, oraz z tego co dotd w obyczaju ludw sowian^
skich zostao, moemy wnioskowa, e wybrany przez gmin starosta strzeg w jej obrbie porzdku i bezpieczestwa publicznego,
i

przewodniczy na sdach
2)
3)

auctoritatem

flingeski, in

&)

*)

t.

et nobilitale

generis et

auctoritate

Unus ex civibus
non sapientia solum, sed et senectus addiderat. Mnich PrieBielowski M. P. II, 142.
vita S. Ottonis s. a. 1127.
longe predominabat.

R. 777

Eginhard.

Aanal.

s.

dokumencie Kremsmiinsterskim niej

W psaterzu czeskim

ni Bogarodzica"
j.

wiecach, wyroki ktrych spenia, po-

Wyej 20 cyt, 11 s. 326.

Drahovit ceteris Yiltsorum regulis

scnectutis

*)

XI

w. Maciejowski.

a.

789.

cyt.

15.

Pierwotne Dzieje. 215.

pie-

starost skowal piekielnego."

Srarosta u wszystkich

starszy, godniejszy.

Linde.

Sowian znaczy
Sownik.

tyle

eo senior,

prinias,

praecipuus

433

datki na potrzeby uj^y ksicia zbiera

godno

na rozwj materyalne^o

wadzy

mona^oiicznej

urzdnikami

Sie

najpoczestnibjsza

bezwatpienia

to

Czecliach

wpywowa

oraz najbardziej

moralnego bytu gminy.

gminie,

Bya

')

Ze wzrostem

Polsce starostowie stawszy

panujcych, wysze stanowisko

z ranr^ienia

za-

dochodzc pow^u do wysokich godnoci,") a urzd po nich

jli,^)

gminach- spraw^^yali wodarze.''')

nadhobolskich i ^aabskich Sowian

uyczanw,

Serbw,

wczesny najazd Niemcw

wstrzyma rozwoje urzdze sowiaskich; starostowie musieli ulega rozkazom^^yych panw wszake nazwa ich w Luneburgu
trwaa do Xyiii ^v. a w mowie uyckiej przetrwaa dotd w da;

wniejszem inaczeniu.

'

')

^"Ban jako starosta caej upy, sprawowa w niej obowizki

podobne do ty cli, jakie ciyy na starocie w obrbie gminy

by

a oprcz tego

^^^^l^iej,

^iipanw wybierano

jownikw

ze znakomitych rodw.

pani pierwszymi dostojnikami

w obec

ich

ksit

waga upanw.
siadoci

w swych. upach,

wadz

plemiennych,

Ksi

siy zbrojnej,

monych, majcych swe druyny wo-

z ludzi

pochodzcych

naczelnikiem grodu

wic u-

Byli

przedstawicielami

ktrych ograniczaa po-

chorwacki Terpimir, nadajc rne po-

dochody kocioowi salonitaskiemu w

r.

837,

owiad-

w 21 o starostach gmin jedlnieskiej prasnyszskiej.

An. 1223 Starosta Bogdan de Polkowic, zawiadywa ludmi zostajcymi
na prawie lazgw, Biisching. Urkund. d. Klosi Leubus. s. 84.
")
Czechach starosta wyszed na purkrabie, a w Morawach Starosta zeme
Morawske" rwna si hajtmanowi. Brandl. Kniha Romberska s. 137. Starostowie
na dworach biskupw czeskich znaczyli tyle co domownicy. Tame s. 49.
J*>)
Wedug Gallusa, Bolesaw Chr. poruczy suis villicis (wodarzom) ac
'^Yicedominis (starostom, upanom) zaopatrzenie grodw w
i w inne potrzeby.
Forw,

")

ywno

Ciir.

15.

":

Starosta,

starost

= Yorstand,

IIcTopia Ba.iTiiicKiiNT.
Szulca, das

ycach nad Nis

gminy

by

s t

160.
r

ii

Odr, w obrbie

szenie posiadaczw lak,

tej

CiaBam..

wendische Wort

starosta.

Obere.

w XVI

burgii starostwie zjawiaj sie jeszcze

s t

wsi

w.,

W Wendlandzie

bedeutet einen

potem
za

Landb.

d.

ab,

Schultzen.

(starostei).

675;

wedug Parum

dolnych

11.

u-

trwa stowarzy-

Dawniej przedstawicielem

Mark Brandenburg und

Niederlausitz

III, 540.

Tom

BrandenHilferding

znikli.

Krebsjauche, dotd

tworzcych starostwo
Berghaus.

Sownik

Pful.

XVII

28

ktrych piciu podpi-

czy,

e klasztor zaoy

za zgoda

upanw,

sami swoimi potwierdzili ten dokument J^)

wane nadanie

ktrzy

862,

ksi Muczimir dzi

dokumencie mianuj

staroci ludu

dzili."^j

r,

liczbie

12

kilkadziesit

lat

'onawiajac wzmianko-

.a

es p o pu

primaymi

sie

upanow,

za zgoda

li

iakby

nadanie potwier-

podpisami sw^^stanty Purpurorodny

Kon^z

pniej

upanii.^*)

grnym DuNajazd Niemcw, na ziemie sowiaskie .Qidvvieczny porznajem i na zachd od aby pooone, niszczc OedJ^"^ dawnego
dek sowiaski, nie mg jednake usun cak^nc^"^^^^"^^"^'

zapisa,

sowiaskiego: upani ciocia

ustroju
zostali

bya na

Chorwacyja podzielona

na dugo.

cztku VI

'cow

w po-

przez Niem^acfl

"^"

ograniczonem

W Bawaryi, opanowanej

znajdujemy jeszcze

w.,

iij^nad

VIII w.

upanw

j-^op^^^^^

pomimo rozmylnej germai^ i^f ^

Sowian w drugiej poowie XII w. gminy sowiaskie podle^yie'^
juryzdykcyi upanw, ktrzy jeszcze w XIII w.
pniej nisa,
sdownictwo kryminalne w swej mocy dzieryli.^")
posiadloczelnikw gmin,^^) a

Saksonii

'^)
An. 837. Terpimirus dux Croatorum .... commune consilium meis cum
omnibus zuppanis construxi monasterium. Kukulewicz- Sagciski. Jura Regni Croa-

tiae.

Nr.

I.

''')

i.

An. 892.

ctis fidelibus,
'*)

et

Mucimir Croatorum dux .... communi

tame N. 2.

consilio

cum meis cun-

primatibus popali;

Wyej

20 cyt. Ii.

R. 877. Tassilo duk bawarski nadal klasztorowi kremsmiinsterskiemu

dekanic Sowian, zamieszkaych w granicach, ktre upan ich Physso przysiga potwierdzi: hos omnes Sclauos, quos sub illos actores sunt, qui vocantur Taliup et Sparuna, quos infra terminum manet, quae conjuravit ille Jopan Physso (By), et conduxit per gyrum illos.
Erben N. 9. Co znacz actores? Oczewicie byli to naczelnicy
'^)

dekanii,

t.

^*)

3.

dziesitnicy podlegli

upanowi.

Margraf misznieski Henryk der Erlauchte

r.

minalne sdownictwo klasztorowi Buch nad wielu wsiami,

1286 ustpi nisze kry-

liczbie

ktrych

wie

Wyzscen (Wielkie Wyszki) bya miejscem pobytu upana, sprawujcego

w niej sdownictwo. Nie chcc zmniejsza liczby upanw, margraf wszed z klasztorem w umow r. 1289 o przeniesienie upana, ze wsi Wielkie Wyszki do wsi
Kywizch z tem, aby klasztor z 6 wok tam uprawianych i zabudowanych, jedne
wk z dworem na wieczyste czasy upanowi i jego nastpcom i n feodo" t. j.
na prawie lennem wypuci. Reszta pi wk rwnie jak i inne wsi klasztorne od
juryzdykcyi upana wyczone zostay. Gdy jednak w r. 1291 wzmiankowane pi
wk klasztor sprzeda i tym sposobem wie Kywizch przesza w posiadanie innej
Major


za

ciach

klasztoru lauterbergskiego (Montis Sereni), starsi, kt-

rych lud

435

w. przystp do

u panam

mowie zwa

swej

sdw

ziemskich,

mieli jeszcze

i,

dunajskich przez Madjarw opanowanych.

zeszli

na niszych urzdnikw

cw,

lecz

sami

z niej

krajach nad-

Zdobywcy, znalazszy
korzystali.

upani

nie

sdziw wiejskich jak u Niem-

pozostawszy rzdzcami up,

pniej komitatami prze-

zastpom wojownikw

zwanych,^**) przewodniczyli

XII

obowizkiem owiadomienia

swoich o toczcych si tam sprawach.'")

innem pooeniu znaleli sie upanowie

gotow organizacy ziemsk,

bojach

z cu-

Jako w r. 155 piciu upanw wgierskich, ujtych

wpado w rce zwycizkich Grekw.^")
dokumentach wgiersko -aciskich nazw upana pisano: j u p a n u s,-"*)
potem przekrcono najubagio, jobbagio, z czego wytworzyo
dzoziemcami.

czasie wojny,

Gespan, a z niego
wpyw sowiaski

si teraniejsze niemieckie

ywo

pan,-')
ustrj

przypominajce

madjarskie

s-

na teraniejszy

pastwa wgierskiego.
Z kolei wypadaoby wzi pod rozwag upanw w Sowia-

musia przywrci upanowi posiadanie we wsi Wielkie Wyszki szto naleao ad officium suppanatus, quod ant longa tempera in nostra villa Maiori Wyzscen habuimus." Takie dobra upaiiskie przetrway
w Misznieskim okrgu a do nowszych czasw, pod zepsut nazw SaupengiiLandau. Das Salgut 76 104.
ter.
'")
Wedug dokumentu r. 1181: die Aelte?ten der Drfer, welche die Beosoby, klasztor
stej

woki

ogrodem, bo

wohner
d.

in

ihrer

quod lantdinc

(Supanos'* nennen
sich

zum

und die zu Pferde dienen,

Landdinge

und den Ihrigen

(ad

comprovinciale

jus,

Yerhandlungen daselbst
Regesta Archiepiscopatus Magdeburgensis I s. 679. Smurdy,
iiber die

tym dokumencie wzmiankowani, podobnego prawa nie pomusieli podlega jurysdykcyi klasztornj.
upana po acinie zwano niekiedy co mes, ztd i upa otrzymaa napoddani

comitatus.
'")

Sasinek

^)

1869

a n e

we wzgldzie sdownictwa

'*)

zw

Sup

dicitur) einfinden,

Miilverstedt.

berichten.

robotnicy
siadali

Sprache

Wilhasen (Withasii) sollen

h. die

Ex

quos

Maticy

ip^i

u p a n o

Soweskiej

r.

vocant. quinque.

1869

zesz. II

Presbyter dioklejski pisa: Jupanos, id

zesz. I
-')

ducibus,

1-atopisie

s.

s.

Joannes Cinnamus.

72.

est comites.

Letopis. Mat. Slow.

63.

Formy

tych nazw zebrane

przez

Sasinka

Letopis.

Mat. Slowens.

727328*

II,

436

szczyznie niepodlegej, mianowicie

sce

i,

Morawach, Czechach,

na Pomorzu, dla dokadniejszego jednak

sprawy,

uwaamy

za

wyrozumienia

rozway

poyteczne wprzd

Poltej

pierwotny stan

wadzy ksicej u Sowian.

Knzie

2.

wjercii.

W staroytnoci, jak wzmiankowalimy,

nikw swych zwali starostami

gwnych

stojcych na

zwierzchnikw,

Sowianie zwierzch-

upanami,

ale

czele

oznaczenia

dla

plemion

ludw,

przodkowie nasi mieli jeszcze inne nazwy, midzy ktremi powa-

kniwjerch.

niejsze byy:

Nazw

kn

w pomikach

XI

dawniejszej formie

t.

dostrzegamy

jako miano panujcych

w.,

u Bgarw,

Sowian ruskich,--) ale od XI w.

u Czechw Zaodrzaskich Sowian dwik nosowy znika forma
kne utwierdza si na zawsze.-^) U Polakw pocztkowo mlecz przy skonnoci mowy polskiej do zmikwio si k n
czania twardych gosek, od XIII w. poczto pisa x a n d z,-"*)
Mocniej dawna forma utrzymyk s y a ,-^) ppiej
waa si na Mazowszu, gdy jeszcze w r. 1511 pisano: Anna

Sowiecw, Morawianw

ksi.

kn

n a na Czersku. ^^)

Wyraz k n

"-)

M. F.

KoutJifl

w
100.

I.

wprzd

nim sta si mianem panujcych

ywocie . Metodego: PocTnc.iaBTj KH/ft3i> CMOBliHbCirb. Bielowski.

sowie czarnoryzca Chrabra: Bopuca KnAaa, PaCTHua KHAsa,

KH/A3a.

Kaajdowicz. loanHTj 3Kcapx'b Bo.irapcKiti.

192.

diaka Joana

W. K. Swiatoslawa (r. 1073): K H A 3 B. Kaajdowicz 23. U NeBielowski I, 569.

stora: K^H/AatMT) nxi>
^^)
1228
dypl. 1088 knasavezi wie,
1220 kneispole,
pieni o sadzie Lubuszy knezna;
Knesepole, Erben N. 175, 627, 735.
W dypl, meklenb. u 74 knezegranica. Mek.
u Dalimila k n e z. Kron. 4.
pomnikach pomorskich knezi knezici.
Urk.
s.
112.
w

Izborniku dla

r.

-*)

Boguchwa. Chr. Bielowski,

25)

biblii

Saros-patackiej

wyd. Dzialyskiego 1857 s. 60.

wydania senatora Makowsliiego.
skiego

r.

s.

2j

II,

468.
y a

s z.

dawnej

mowy

ksit

a,

polskiej

wedug

Przegld najdawniejszych pomnikw jeyka

56, 57.

Maciejowski H. Pr.

Zabytek

psaterzu krlowej Maryi:

Sw. VI

s.

173.

pol-


mia

zwierzchninw, inne
skich

najwyszy zwierzchnik zwa

i

sie

Sowian

cza to samo, co u innych

naddunaj-

wielkim upanem, a krewni

m i.-") U

zwa si w

zwierzchnik

U Serbw

wcale znaczenie.

jego mianowali si k n ez

wyszy

437

Serbw nadabskich

dotd wyraz

ksi,

kne,

naj-

ten ozna-

oznaczenia

dla

pan, gospodin, Serbowie dotd zachowali staroytne miano knje.-**) U Chorwatw Boniakw panujcego

za

pojcia

zwano b a n

Z tego widzimy,

e m.-*')

miano k n

niekonie-

miao oznacza najwyszego zwierzchnika kraju

ecz mogo si uywa w innych wypadkach. Jako na
cznie

Litwie

w XV, XVI XVII

Rusi

adnego zwizku

ktrzy

ziw,

ksit

litewskich

niszych, ale

wyej nad gminem

stojcych.

ksicia, a po prostu pana," o czem

dziano.
skiej,'")

ces

Doszo do

tego,

mnstwo takich knia-

pokrewiestwa

ruskich nie mieli.

duchownych wyszych
kolwiek

w. znajdujemy

potomkami

Kniaziami zwano nietylko

prostych ziemianw, co-

Taki knia

w owe

wiedli,

wieki dokadnie wie-

Mosarowscy poddani kapituy wile-

chcc wydoby si do

seoski

Obecnie u Serbw dunajskich

wiejskiego,'^-)

Policy

dugo

pro-

szeregu szlachty."')

kne

oznacza setnika

nadzorcw lenych, gajowych, jeden

zwie si kneziem,^'^ a

znaczy

nie

wyobraziwszy sobie kniaziowskie pochodzenie,

kapitu

ludu,

Tucholszczyznie pod Karpatami prze-

oeni gromad nazywaj si

kniiziami.'*j

-")
R. 1 1 86 t3 Be.iH acynaHb t3b KHe3i> MHpociaBT.. Miklosicz. Monumenta Serbica N. 3.
-*)
Wjerch, aeller wjerch =: das Oberste, Fiirst, Herr; wjerchojo
die Fiir;

sten, Potentaten; knjez

Herr Pful. Sownik.

R. 1189. anb ocHbCKii KyjiiHb npiieeaaio lefit, buese Kpbeamy h

Miklosicz. N, 4.
*"^)
Mosarz wie parafialna katolicka w Dzisnieskim powiecie, wasno
hrabiw Brzostowskich dotd.
**)

BCtM^b rpataMb jypoBbiaMb.

linka.

'>)

Bartoszewicz.

'-)

Rank.

'')

Jwan

Mateszan.

1885 czislo 8
'*)

Studia histor^-czne. T. III

Dzieje serbskie

s.

s.

385

393.

tlmaczeniu rosyjskiem 1875

Polijce a Chr%ate poljieti.

s.

45.

Slovansky Sbomik red. Je-

470.

Rd Tucholcw osiad

na wierzchowinie

rzek

Orawy

Opora po

raia-

438

Rozpowszechnienie po caej Sowiaszczyznie od niepamitnych czasw nazwy

wcale

twarzaa
i

kn,

kne, knia, ksidz, ksiae,

w przedhistoryczne

sie

Bya

gospodar, pan.

urzdu

Ae

wadzy.

lub

rnym

nazwa

ta

mono,

podobnie jak gospo-

wiec oznaka godnoci,

do przewodniczenia

nie

za

stanu,

sprawach ludo-

wych, czy przez wybr, czy przez wzdzierstwo wystpowali

owie

e
i

monych,

z ludzi

kady

dostojnych, a zatem z knziw,

by

zwierzchnik ludowy

Czechw,

razem

podniesieniem tytuu krla,

wy-

czasy z narodowego pierwiastku''-^)

oznaczaa poczestno, dostojno,

din,

rozmaite czasy znaczeniem wskazuje,

wypadao,

knziem.
dawniejsza

m-

Polakw

nazwa pa-

kne, zesza na podrzdne miejsce, ale e ju

dawniej przysugiwaa panujcym, uywaa wikszego od zwynujcego,

ksi,

czajnego

pan ^^)

duchownych, ktre
i

powaania i staa si oznak godnoci osb

w owe czasy podnoszono wysoko. Na Litwie

Rusi od Bugu do Dniepru

dalej

a do Siewierszczyzny

w XVI

yko,

Duda,

w. kniaziami mianowani byli tacy, jak Mokosieje,

Konopla, Kapusta
nie

mnstwo innych ubogiego stanu

aby ich rzeczywicie za potomkw

dla tego,

czytano, a wprost dla oznaczenia godnoci,

w powszechne

steczko

Skole

kniaziach

Samborskim

^^)

We

3.

Szajnocha.

nowili

302.

nazw kniazia wyprowadza z normaskiego

kunigas ma pochodzi. Maciejowski H. P. S. II

litewski

Lechicki pocztek Polski

III,

Jakimby sposobem

zabytki.

II,

roztoczy si po calj Sowiaszczyznie,

nor-

nawet u poudniowych So-

adnej stycznoci

sie.

^^)

W. Pol. Pnocne stoki Karpat. 129

wiadomo Pola pomieszczona w Maciejo-

z Normanami nie mieli, badacze nad tern nie zastaPewno, e Serby, Chorwaty i chopi pod Karpatami swych kniaziw
od normaskich konungw wzili.

wian, ktrzy

nie

w.

zwyczaj prawie weszto

kunin-ga, z ktrego

maski wpyw

po-

obwodzie.

Tucholszczyznie obszerna
III,

ksicych

nim nazwa pan wesza

Panujcego nad Obodrytami w Xl

uycie.

wskiego H. Pr. Slow.

ludzi,''")

Xandz major

Bielowskiego M.

(princeps) nad

"^

est

II,

quani pan, veluti princeps et superior rex,

468.

Ale

to

byo w XIII w

zwyczajnym panem (dominus), mocno zalazo

Bartoszewicz. Studia III,

378395.

Boguchwa. Chro.
wyszoci ksicia

kiedy pojcie o

gow

kronikarzy.


Kanuta Niemcy

zwali krlem,

go kneziem

zwali

to nie

wicej znaczyo jak

Nie ulega wtpliwoci,

Czas

od razu.

czno

nie

sie

wadza

Wtaw, nastpn powie

dzy nimi wiele

gwatw

za najlepszego ze

snymi najdoskonalszy,

si do niego

objania nam

poda

czci

po

o osiedleniu Czecliw

zapisa.

krzywd,

do tego,

si pomibyo ani s-

a poniewa nie

mona byo zanosi skargi,

kto w swem plemieniu uwaany

swych przymiotw

moniejszego

za

mdry w
caego

Czechw

sdzeniu spraw

przelewa na

zjawia

ma

dla tego zbie-

Po Kraku zostao

bya pani (domina) Czechw,

Kozmy tak w pieniach czeskich

Ona pierwsza

Krak, od

ula, nie tylko z

Kasi

jak u

ma-

miedzy wspcze-

pszczoy do
kraju.

swobody, wytaczali

m m

By wrd

otrzyma nazw,**)

ludzie, jak

dzinnej okolicy, ale z

sza,

poczynione krzywdy.

imienia ktrego grd

starsza

okoli-

sposobem u Sowian

jakim

Przed nim, bez uszczuplenia swej

jtnoci.

gali

moga nasta

nim jaka

do ktrego by

udawa si

poczli ludzie

spory

nie

zwolna,

pierwotnej dobie osiedlenia Czeciw, zdarzao

dziego, ani ksicia,

by

zwierzclinicza,

kronikarz Kozma, ktry czerpic

nad

Obodryci

pan.-^*)

ksica

wadza

postaci.

jej

pra- stare czasy.

wypadki podnosiy

zmienia

zawizywaa

on sam wyzna,

lecz

Ksita w

3.

439

si wielkorzdczyni

jego ro-

trzy crki:

najmodsza Lubu-

mianuje si

kraju

knen.

wadz swoj

swego Przemyla, ktrego wybiera

stanu

ze

rolnikw.

Takim sposobem mdro, zacno, zamono byy gwnymi powodami do wzniesienia nad innych Kraka i oddania
wadzy jego potomstwu. Podania polskie podobnie mwi o Kra-

'*)
Nec Slavi me regem appellant, sed
dominum seu herum vocant. Annonymi Historia.

Danie.

IV
^^j

s.

usuali
S.

vocabulo

Canuti

h n

e s e

Langeceka.

241.

Krakw porosy

lasem, blisko Rakonic

Ser.

Stybenskim obwodzie.

id es

Rert


kusie zaoycielu Krakowa,

440

o Lechu zaoycielu Kniezna, o po-

chodzeniu Ziemowita ze stanu wieniakw, o mdroci, zacnoci

mw do godnoci ksit podniesionych.

nigdzie ani wzmianki,

aby u Sowian kiedykolwiek znakomito rodu

u Niemcw,

dawaa prawo do wadzy

biste przymioty

mdro,

zacno,

pochodzenia, jak

panowania.

mono,

Tylko oso-

a przytem wola ludu

wynosiy zwierzchnikw, ksit, panujcych.

Wysoko cenic swobod gminn ludy Sowiaskie
czyy sobie czy si w wiksze zwizki pastwowe.
,

nie

y-

Kade

plemi chciao mie swych wasnych ksit. Ztd od najdawniejszych czasw u Sowian dostrzegamy mnstwo drobnych
wadzcw to odpowiadao usposobieniu praojcw naszych: drobi si na mae ludy, nawet upy, by niedopuszcza wzrostu
wadzy ksicej i uszczuplenia powagi zgromadze ludowych.
I bg wie jakby dugo trwa podobny stan rzeczy, gd)'by obawa
utracenia niepodlegoci nie zmuszaa Sowian do czenia si
i

zwizki, do wynoszenia

pomidzy

wielu

ksit jednego,

jako

zwierzchnika kraju.

Kiedy potga cesarskiego Rzymu, gruchocc Teutonw,

czyy si naddunaj-

zagrozia Sowianom, wnet pod Mirobudem

skie

ludy,

musieli.

tworzc

Ciga

gron potg,

ktr Rzymianie szanowa

obawa Rzymian podtrzymywaa

durzyskich, morawskich, sowackich,

wadz ksit

do czasw

Atyli.

Kiedy

Awarowie poczli dokucza Sowianom, ludy kupiy si pod wodz Samona, ale po jego mierci znowu si rozsypay. Kiedy

potga Frankw na nowo zagrozia niepodlegoci Sowian, nad

Moraw rd Moimirowcw wystawi szereg dzielnych ksit,

pod wodz ktrych okoliczne sowiaskie ludy staway do boju.
U Sowian nadabskich w tym czasie poczli wystpywa ksita z wiksz wadz ni dawniej, ale jak tylko niebezpieczestwo mijao, wadza ksica saba, gmin na wiecach podnosi
gow, przypadkowo sklecone pastwo rozprzgao si.
Aeby mie pojcie, jakie mnstwo ksit istniao w Sowiaszczynie, do wspomnie, e w poowie X w. na uczt
r,

441

u margrafa Gerona zebrao si 30 okolicznych stodorskich ksi-

t,

wymordowa.

ktrych on kaza

ilu jeszcze

u Obodrytw, I.utykw, Pomorzanw, Serbw,

ww, Sowakw, Chrobatw?

musiao
wie

IX

krwi zalay

gdy

straszne

Morawy

napady Frankw

nadabskie

zniszczenie Popielowicw

kraje,

czy

skie nie spieszyy

Wart

nad

sie

pod

wadz

wrogw otar si o granice Polski

prawdziwym ksiciem Polanw, a
okruciestwem
czeski, podstpem
i

(r.

Ze

jednego ksicia, a tern

Nareszcie,

962),

sta

gruntowa

Wadza ksica

rde

VIII

IX

do

sie

Cze-

w. dowiadujemy si,

w.

e w

Sowiaszczyznie od dawna ju plemionom

dom

przewodniczyli

liczni

ksita, pomidzy

dowiadczeniem pierwszestwo

Wynikajc
doywotni.
ciom

tem Bolesaw

nieco przed

wadz sw

wiecw.

gdy najazd

Mieszko

skiej

nadwila-

Morawach.

4.

kiem

poo-

przypado

si na jego korzy wszech wadztwa

zrzec

Nieprzyjaciel

nadwarteskie

Jeszcze wiek jeden plemiennej swobody.

chach

Dopiero

sie

Niemcw morzem

wyniesienie Ziemowita.

nie sta jednak jeszcze u progu: ludy

bardziej

Podobnie dzia

Nie zliczy!

u Polanw za czasw Popielowicw.

w.,

byo ksit

Czechw, Mora-

wadza

Prawo obyczajowe

ksicym,

upodobania.

woli ludu,

nie

zostawujc woli

Zaodrza-

drobnym

ktrymi

lu-

starsi wie-

trzymali.^")

ksica moga by

tylko

zapewniao nastpstwa

dzie-

narodowej

postpi wedug

Najczciej przechodzia wadza na starszego syna,

modsi otrzymywali udziay, ale to nie wypywao z prawa,

a tylko z pogldu ksit na ojcowizn, jakby na spadek do
wszystkich synw nalecy.

***)
Wedug Eginharda miedzy krlikami Weletw, w kocu VIII w.j Dra*
go w ii znakomitoci pochodzenia, dowiadczeniem i wiekiem pierwszestwo posiada.

Wyej

cyt. 3

pomimo

wynosi modszego na stolec ksicy,"^') albo ominwszy wszystkici synw

zmarego ksicia, bratu jego wadze powierza.^-) Zwady o waZdarzao

lud

ksitami

miedzy

dze

sie

starszego syna,

rozstrzygaa

wola

ksit praw

wprawdzie wypadki docliodzenia przez

ora, nawet

pomoc

cesarzw niemieckicti

cudzoziemcw,^*)

prob

nadwereniem dawnego
rze

potg sw

wewntrzne

obyczaju

swycli

ale

ludy,

sieli

ju byo

to

przytem wtedy,

przycisnwszy sowiaskie

drog

udawania si do
kiedy cesa-

midzy

nimi

nieporozumienia, dla zyskania sobie stronnikw.

Ciwiejno

ksit,

albo

o zastpstwo/"')
i

Znajdujemy

ludu/^)

obyczaju

we wzgldzie nastpstwa

a przytem, zapatrywanie si

pozostay po ojcu majtek,

wywoyway

icli

ktrego

obierania

wadz sw

na

kady

cicia

jakby na

korzysta

niejednokrotnie zwady, nacechowane zabiegami, aby

zniszczy przeciwnika podstpem,**') lub przemoc ze

wiata go

zgadzi/')
Po mierci ksicia Weletw Luby zostao dwch synw: Milog^st CzeLud wynis na ksicia starszego brata Miogosta, lecz uznawszy go niedostojnym wadzy, strci go, a wadz oddal modszemu bratu, Wslcutek zwady miedzy brami, w r. 823 na sejmie we Frankfurcie zjawili si posowie ksit. Mito*')

Icdiag.

gost

opiera swe prawa na pierworodztwie, Czeledrag na woli ludu.

sownie do woli ludu, przyj stron Czeledraga.

*2^

obj

Eginhard, Annal.

Po mierci pomorskiego ksicia Wratysawa

brat jego Ratibor,

po jego zgonie

(1155

56\

Imperator
s.

a.

sto-

823.

(r.
1136), wadze po nim
wadza dostaa si synom

Wratysawa I, Kazimirzowi I Bogusawowi I (Klempin, Urkund. I N. 43, 45

Po mierci ksicia Wschodniego Pomorza Sambora, wadz otrzyma frater
i

lej).

da-

pro

Mciwoj, chocia u Sambora by syn Subisaw. Hassel bach, Cod. N. 132.

Zwada midzy lisitami Obodrytw Sawomirem i Czedragiem za Karola W. i syna jego Ludwika mcia kilkanacie lat spokj Obodrytw.
Imperatorowie musieli stosowa si do woli ludu. Szczegowie niej 33.
**)
Po Henryku ksiciu obodryckim (-{-11 19) zostao dwch synw. Starszy
Switopeli chcc sam wada, wezwa na pomoc Holzatw i obieg brata Kanuta
w warowni Bonie. Oblony zanis skarg do ludu, ktry postanowi: rozdzieli
wadz midzy dwoma brami. Helmold I, 48.
4Bj
cytaty 41, 43 i mnstwo innych wypadkw, o ktrych powiem
we wlaciwem miejscu.
**)
Ksie obodrycki Kruk wypdzi z Icraju ksicia Butego, ale pniej sam
Krulc zgin przez podstp ksicia Henrylia. Helmold I, 24, 25, 34.
*')
Bolesaw I zosta ksiciem czeskim po wasnorcznem zabiciu brata ^vego

fratre"

^^)

Wyj

. Wacawa

r.

935.

443

Ksie nieprzekraczajcy poza obrb udzielonej mu wadzy,

uywa spokoju szacunku. Nie podoba sie ksiae, wypdzano
i

go

chcia przyjani

z kraju,* ^)

tego sobie nie

z

rk

yczy,

musia

ratowa ucieczk

sie

kiedy lud

nieprzyjacimi,

sie z

gin

albo

ludu.*")

Rd dziercy wadze ksic, zachowywa j wycznie

w swym rodzie z pokolenia do pokolenia. Lubusza w Czechach,
Wanda w Polsce powiadczaj, e po wyga.nieniu pci mezkiej,

ksica

wadza

maoletnoci ksicia,
wsplnie z

spadaa na potomkw pci eskiej.

matka jego sprawowaa opiek

rad ziemsk

razie

wadz,

Draho-

do penoletnoci ksicia,

w Czechach opiekowaa si synem . Wacawem rzdzia

bya opiekunk Leszka Biaego.

mira

krajem; Helena w Polsce

Poniewa wadza ksica zaleaa od uznania jej przez' nard, wypadao wic z zasady, e ksi nie mg naznacza nastpcy po sobie. Wszake tam, gdzie wadza ksica mocniej
zakorzenia si w jednym rodzie
za

ycia naznacza nastpc po

wada
liczc witopeka

rawski,

na

stolec

kraju,

Tak

dzielnic nitrask.

ksicy

wadz

r.

mo-

871 lud

w Niemczech, powoa

witopek

ale

przed

przeznaczony na

Pniej

za zginionego

Sawomira,^")

znowu otrzyma

ycia Rostisawa,

za

witopek

ksicia morawskiego, synowiec jego

nastpc,

ksi

zyskaa zaufanie narodu,

sobie.

wrciwszy do

mierci syna swego

pier-

worodnego, ogosi wielkim ksiciem, ktremu dwaj modsi bracia

podlega

mieli. '^)

Polski, syna

**)

czka do

Bolesaw

III,

wyprawiajc si do

swego Jaromira jako nastpc zostawi.

Nieprzyjazny ludowi zwierzchnik serbski Tunglo, musia

Niemcw

^8)

W Czechach

r.

826.

Popiel

wedug

podania

myszej

Szczegowo niej

51)

Moraviae princeps Sphendoplocus

dens, regionem

maximum

suam

ratowa

ucie-

r.

859.

hliosue habuit

tres,

37, 38,
.

in tres partes divisit, filiisue singulis

natu principem

eius potestate constituens.

sie

wiey zgin.

Stronnik niemiecki Czescibr przez Serbw zabity

^'')

Po mierci

magnum

faciens,

et fatis

suam portionem
reliuos

vero

Constant. Porphyrog. de administr. imperii

c.

conce*

tradidit,

duos
41.

sub


brata Oldrzyka Jaromir, nie

obj

444

mogc

wadzy, ustanowi ksiciem

powodu lepoty

Brzetysawa,

na co wreszcie

osobicie

bya zgoda narodu. Porzdek nastpstwa wadzy ksiwedug starszestwa ustanowi w Czechach Brzetysaw I roku

potrzebna
cej

J^oS-''")

od czasw wyniesienia na

Polsce

wadza ]<sica w tym

rodu Piastw,

rodzie

ksicy

stolec

wycznie

spoczy-

waa, a jakim sposobem ksita przychodzili do wadzy: czy

wybr narodu, czy przez nastpstwo wedug starszestwa,

przez

dzieje o

bie

tem milcz.

nastpc

Ale gdy Bolesaw Chrobry naznaczy po

pomimo

Mieszka,

oczywicie starszestwo
a

nastpc naznacza po

sobie panujcy,

W ogle

przynajmniej

od czasu

wyniesienie ksi-

stolec
porzdek nastpstwa ksit
Sowian cile okrelone niebyy. Wynikao to

cia na
z

to

Bezpryma,

brata

niedawao prawa do wadzy,

rodzie

wprowadzenia chrzeciastwa.
u

starszego

so-

naturalnego

porzdku

rzeczy,

albowiem najwysza wadza,

wprowadzenia chrzeciastwa spoczywaa

uchway

dzeniach,

obyczaju

ktrych

ksic

wedug

Wzrost wadzy ksicej.

utrzymania porzdku

zadaniem miaa gromadzenie si

rowanie do tego celu ludnoci

koniecznoci obrony od nie-

wewntrznego, najpierwszem

rodkw

zasobw

ganizacyi wojskowej,

wojennych, oraz skie-

kraju.

dalonych od granic cudzoziemskich, mniej

W stronach od-

byo pobudek do

or-

wiece nie czuy potrzeby dopuszcza wzro-

wadzy ksicej.

Inaczej atoli dziao

przyjaci zagroonych.

^'-)

narodowych zgroma-

porzdkoway wadz

Wadza ksica, wynikajc

stu

do

potrzeb narodu.

5.

przyjaci

si u ludw

Jeszcze przed Karolem

przez nie-

W. ksita

obo-

meos natos sive nepotes semper major natii summum jus et solium
omnesque fratres sui sive qui sunt orti herili de tribu, sint
dominatu. Constitutio de successione 1055. Codex juris Bohemici ed. IreInter

obtincat in principatu,

sub ejus

czek 1867. T.

p.

17.

Jest to

wyjtek

Kozmy;

ob. Font. rer. boh. II.

s.

87.


orem

drytcy

sw

poczywszy

Wrd

wadze

okoliczne plemiona, prbowali

wzmocni; obyczaj gminny

szkodzie.

445

monowadzcy

stali

na prze-

VIII w.,

Awarami

nieustannych bojw z

ksita morawscy samowaupanw, setnikw i na utrzymanie dworu swego podatki naznaczali. ^^) Najazdy Frankw
w., pobudzay ludno do ulegoci
i Niemcw na Czechy w IX
ksitom, ktrzy poczonemi siami kraju skuteczny odpr nie-

Frankami

Niemcami w IX

w.,

dnie rzdzili,, stanowili wojewodw,

Wadza ksit

przyjacioom dawali.

rosa, tak

Madjarw pastwa morawskiego

przez

(r.

907),

sie

bami

kraju,

prowadz

wojny,

rozdaj ziemie

ksita

Polsce od Ziemowita

rozwijali organizacyje

nastajcych

ju

wojskow,

czescy

obywateli.'^)

Mieszko

I,

obec

wystpuje jako samodzielny

pocztku swego panowania mia on ju 3000 staych

cign

wojownikw, na utrzymanie ktrych

klasztorom,

ludzi

podbijajc ssiednie plemiona,

ale dopiero

Niemcw,

bliska

monych

nie zapytujc na to zgody wiecw, lub rady

ksi.

po zburzeniu

ksita

monarchami nieograniczonymi prawie, rozrzdzaj zaso-

staj

ludu nietylko po-

podami gospodarstwa przemysu wiejskiego,

ale
pienidzmi,^') wprowadza chrzeciastwo, wznosi kocioy,
uposaa biskupstwo poznaskie. Lud by mu posuszny jako modatek

naturze,

narsze nieograniczonemu.

Tym

ksica

sposobem

Morawach, Czechach
z

Presbyter dioklejski o

^^1

banum

in provincia

nos, id est comites,

ciarum.

rozwijajaa si

pomoc

ducem, ex

centuriones, qui recto ac juste

liter judicaret

est duci,

populum judicarent

id est jupanis, iussit

populum cum

sub se habere
et

justitia,

Wida

^^)

Kunik.

to z

dyplomw

A.T-BeKpii

r.

unaquaque autem

earundem provin-

polestatem sub se habere septem

et tributa acciperent et banis pre;

unum

et

medietatera sibi tenerent.

sednicum, qui

cum eo

duas partes tributorum comites, id

regi ut solverunt, tertia vero suo usui retinerent

^)

993, 999

chrze-

suis consanguineis fratribus, et jupa-

bani posthaec medietatem regi persoluerent

Comitibus vero,

wadza

Polsce

sednicos, id est centuriores ex nobilioribus

Dedit autem unicuique bano, id

sentarent:

witopeku morawskim mwi

ordinavit, id est
et

organizacyi wojskowej,

Letopis. Mat. SIoy.

simi-

est jupani,

1869

s.

63.

Erbena. Regest. N. 78, 84, 85.

446

ciastwo za, w postaci hierarchii

rzdu monarchicznego.

kocielnej,

pomagao do

utrwa-

lenia

si na Pomorzu

Inaczej dziao

tnych czasw cieranie si na morzu

i

Danami, rozwijao

Od niepami-

u Lutykw.
i

ldzie ze Skandynawami

pomorskiej Sowiaszczyznie

odwag,

przed-

sibiorczo, a dogodne nadzwyczaj miejsca przy zatokach morskich i ujciu Odry, pobudzay ludno do kupienia si w grodo przemysu,

dach,

skim obyczajem.

ni

kupiectwa

Dawna

dya

si

cudzoziem-

bytu narodowego wczeniej

Morawianw wyswobodzaa si

u Polanw, Czechw,

pienia,

znajomienia

prostota

do rozwoju indywidualnej swobody,

z zaskle-

ni

a z

do

wszechwadztwa ludowych wiecw. Umys podniesiony poczuciem

godnoci osobistej niezadowalnia si byle jak czci bogw; po-

mylno,

zwyciztwa, napaway przekonaniem o potdze bstw

opiekuczych; wyobrania podnosia kult

religijny

sokiego znaczenia, jakiego nigdzie wicej

znajdujemy.

bogw,

wyrniajc

wpyny

ustrj

Sowiaszczyznie

nie

cze

pomorskich Sowian od reszty

braci,

indywidualna swoboda

czynniki:

wadzy ksicej. I tu tak samo,

u innych Sowian wojna wskazywaa konieczno obrania

stanowczo
jak

Dwa wic

do takiego wy-

na rozwj

naczelnego wodza dla skutecznego odporu nieprzyjaci

kadego

byli

szy,

jakby starosta

t okazaa
Lutycy

plemienia

wani ksita,

;'^**)

tu

ktrych jeden star-

w rodzie. Ale ju w IX w. wadza tych ksisi w zupenej zalenoci od woli ludu, a w X w.

uprztnli zupenie.

podnie

XI

w.

ksita

obodrytcy pr-

sw

wadz. Zapno! Wrogi ju na karku siewiodo si i ksitom pomorskim. Zdawao

si, e z wprowadzeniem chrzeciastwa przez . Ottona ^1124 do
127) ksi, podpierany przez duchowiestwo i stosunki z pastwami chrzeciaskiemi, stanie si monarch podobnym do inbowali
dzieli.

Nie

lepiej

nych!

5^

Nie przyszo do tego.

"Wedug

Dawna swoboda pogaska

sag duskich, niej 29,

mo-

447

nowadztwo ograniczay wadze ksit,

z

do zbratania

sie

ici

staroytne obyczaje o

dwa

Niemcami.

Cze bogw

pogaskich, a

ni

duej przetrway na Pomorzu, ni w

wieki
I

gdy

drugiej

poowie XII w. Czecliowie

Czechacli

Polsce.

Polacy z podania

si o obyczajach przodkw ich w X w., na

Pomorzu cay ustrj spoeczny oddycha jeszcze gbok staroytnoci. Jakim wiec by ksi na Pomorzu w XII w., takimi

tylko dowiadywali

bezwtpienia

Uwamy

ksita w

dawniej

byli

Sowiaszczyznie.

caej

co o tem dzieje podaj.

XII w. na Pomorzu

ustrj

upaski trwa

lon

terrytoryj

u ssiednich Lutykw staroytny

Kada upa miaa sw

po dawnemu.

okre-

upana, sowem samorzd. Tym sposobem Pomorze przedstawiao nie pastwo,

a zwizek upastw, poczonych pod wadz ksicia. Ale jaka
z

gwnym

grodem, wiec

bya wadza?
upach wadza prawodawcza spoczywaa w uchwaach

to

wadz

zgromadze ludowych,

ktrych

staroytne czasy bezwtpienia stanowiy wiece.

upanw

w.

urzd

administracyjn sprawowali upani,

ludzi,

W XII

ju ksita, wszake w wyborze na ten

ksita musieli si stosowa do yczenia mono-

stanowili

wadzcw, bez zgody ktrych nic si w kraju nie dziao.

Sprawy biece w kadej upie zaatwiay si na wiecach,

upanw, starostw, pristaww''') i innych

Nawet takie sprawy jak pograniczne zatargi

albo rozporzdzeniem

urzdnikw.^^;
z

Polsk

obrona kraju od napadu Polakw,

wasn rk,

ksi

w.

sunkach
^')

pristaw

pod

pytajc co na

Wratysaw
z

(1107

1136)

u Polakw

po acinie

w.

upy

powie.

zostawa

pristaldus. ale 2e

wiadcz dokumenty raskie XIV

r.

ksi

to

Bolesawem Krzywoustym,

ale to

prowadziy na

Panujcy

XII

przyjaznych sto-

nie

przeszkadzao,

po slowiasku tego urzdnika zwano

goszc:

nuntius qui

pristaw dicitur.

1224 na zaodrzaskiem Pomorzu wzmiankuje si jako wiadek:

Szczegowo niej
^) U Polakw byli
wiadectwa brakuje!

staw.

ale

nie

Zulin pri-

73.

jeszcze

wodarze

(villicii,

zapewno takc u Pomorzanw,

448

Pomarzanom napada na pogranicza polskie, ani Krzywoustemu pldrowa Pomorze. Na przeoenie Wratysawa o konie-

ani

cznoci przyjcia chrzeciastwa, Szczecinianie adnej uwagi nie

gdy si dowiedziano o pogrce Bolesawa Krzyi nikt nie omieli si przeszkadza

missiona-

ale

zwrcili,''")

woustego, zamilkli

rzom niszczy chramy pogaskie

Lekcewaenie wa-

1124)."")

(r.

dzy ksicj szczeglnie wyraao si w nieporozumieniu od dawna trwajcem miedzy Szczecinianami a Wratysawem"^) tak, e
za nic

majc

sunki z

Bolesawem Krzywoustym

otrzymywali.''-)
z

Pniej Szczecin

Zdawaoby

zgodzie. '^)

midzy ksiciem
Bynajmniej!

si,

Szczecinie, tak

weszy

zatargi

zupenej

Wraty-

inne grody

przy takich stosunkach

wynikn

a ludem, zaburzenie koniecznie

Jak

sto-

odpowiedzi listowne od niego

Krzywoustym, gdy tymczasem on zostawa

slawem

ksicia Szczecinianie bezporednio wchodzili

musiao.

innych grodach spokj

trwa zupeny, buntu albo zamieszania nigdzie ani znaku, ksi

cieszy si pomylnoci i szacunkiem. Jake to wszystko wyt-

maczy? Rozwamy otoczenie ksicia.

Staroytn stolic, ksit pomorskich by Biaygard nad
XII

Parsant,*'*) a od

ta

mieli

up."^)

w. Szczecin, ale

r.

innych grodach ksi-

swe dwory, budowanie ktrych leao na obowizku

Dwory ksice poczytywano

jako miejsca

kalne; najwikszy zoczyca, znalazszy

ksicia nie

mg by

bytkiem staroytnym.

59)

Herbord

80)

Ibid. II, 30.

II,

Na

26

rozkaz ksicia

Bielowski

II.

wite,

niety-

nich przytuek, bez woli

Obyczaj ten

imany.
"**)

XII w.

liczono za-

ludno obowizana

88. 89.

et

")
r. 1127, Szczecinianie prosili . Ottona ut discordiam, quae inter eos
duccm Wortizlauni diabolo instigante confiata erat, suo interventu dissolveret.

Ebbo

III, 20,
^S)

Bielowski

Herbord.

3)

Ibid III,

8*1

Wyej

*"*)

skiego ab
^^)

II,

10.

II,

67.

30.

Bielowski

19 cyt. 40, 41,

R. 1176.

Kazimirz

domorum nostrarum

II,
s.

iii.

310.

ksiae pomorski oswobodzi

edificatione.

ludzi

kocioa kamie-

Hasselbach, Cod. N. 41.

In singulis civitatibus dux paacium habebat

et

curtim

cum

aedibus, ad

quam

449

bya budowa poprawia grody mosty,*') stawi sie dla obrony kraju.*"*) Ksie mia sw druyn orenikw: podobnie jak
kady inny mony obywatel kraju, posiada ziemskie dobra, podi

dany cli dziesitnikami

do

puste

Ziemie

zwanycli,'^^) karczmy,"*^) saliny,

nikogo

nalece

nie

liczyy

rybostwo.

wasnoci

sie

ksicia.'')

Cay

paci do skarbu ksicego podatek ziemski od

kraj

kadego rada dworu'-) pienidzmi

i

motkami
sol

bi

d.,'*)

quam

ad

bus,
rus

t.

lnu,

si

w naturze zboem

myto od towarw

statkw

quis confugisset, lex talis erat,

consisteret et ilbesus

Herbord

Bielowski

wyej w 20

*')

Porwna

Nadajc dobra ko^ciotom ksita pomorscy

przytoczone

*)

II,

332 cytaty 35.

str.

persequente secu-

86.
36.

warowali, aby ludzie

obronie kraju od nieprzyjaci.

karczmach pobierano

pod.ttki

zostajcych na podaczy"
i

myto na

korzy

wyej

416.

s.

Porwna

ksicia.

74-

dokumentach pomorskich niejednokrotnie znajdujemy,

dajc kocioom dobra zaludnione, nadawali lasy, jeziora z ryblstwero,
'')

dbr

S7czeg-

cyt. 35, 36,

ludziach dziesitnych (decimi)

W
<-ji.

spawianycti po rze-

ut quolibet ho&le

II, 24.

**)

lowo wyej 20

(ossep),"'*)

miodem, woskiem,'*) bydem, wieprzami, owcami,

kocielnych nie przestawali uczestniczy

lii/cj

ksita
saliny

nazie-

mie puste.
'^
Wedug Helmolda (I, 12) zaodrzascy Sowianie pacili biskupowi aldenburgskiemu od kadego puga miar zboa, 40 motkw lnu i 12 sztuk pienidzy
czystego srebra.
Sowiaski za pug oznacza to, co para wow, lub jeden ko."

Zatem pug Helmolda (aratrum)

by

Pniej znajdujemy r 1266

Ale ju w r. 1140 pacono
biskupowi pomorskiemu: de tota Pomerania usque ad Lebam fluvium de nnoquoque
arante duas mensuras annone et quinque denarios.
Hasselbach CoJ. N. 16.
po prostu radem.

a poradlne, a podworowe, Hasselbach Cod.

"')

e m.

dyplom,

To samo

sithem? Niemcy
to,

s.

103.

r. 1140 biskupowi pomorskiemu: decimam fori, quod dicitur

powtrzono w r. 1 88. Haselbach N.
6 i 63.
znaczy

co sami mieli, mniemam,

rnie tumacza.

Gdy jednak ksita ustpowali kocioom

pobierajc podatek

ytem,

wyrazili to

nadaniu

sithem.
"*)

An ii82annuatim

de cera pondus...

singuJis terre nostre tabernis,..

'*)

Lucho,

et

An 1173 decem marcas nummorum singulis annis de

duarum sartaginum sal coquenlinm sedes in Colbiarg

plure piscium...

Tom

U.

quod vulgo lapis cer dicitur... ex

51. Klempin N. 91.

Hasselbach Cod. N.

et

quart3m partem putei

salis in

taberna, qu;; est in

et

dimidietatem ca-

Tolenz. Mekl. Urkund. N.

2Q

1.

450

tarkach/*') od wozw i pieszych za przeprawy przez mosty,

gowe od towarw przywoonych na targi, w ogle od przemysu
kupiectwa.") Do skarbu ksicego wpyway take kary piewiksze, w zanine, pobierane w sdach za winy mniejsze
'^')

mian

za kary cielesne.''")

ksi

utrzymywa swj dwr, druyn, orniw rne potrzeby

warowni, ksi mia w swem rozporzdzeniu narocznikw, oboczasie przejazdu po
wizki ktrych zway si narok.^")
kraju, ksi zostawa na utrzymaniu up, ktre mu dostarczay:
gocitw,*^') powozy, stanowiska, misiwo na pokarm (naraz), soZ dochodw

kw

Wreszcie dla zaopatrzenia

warownie.

kow

nei de

psw

dla owiectwa.*^-)

'^)
An. 1 159 ant castrum Uiduchoua super Odoram situm, tertiam partem theloomnibus navibus ibidem transeuntibus... in Coluberch census salis de sartaginibus

dominica diei

bach N.

24.

An

"^)

et

...

dimidius census lignorum, que uehuntur per fluvium Parsandi, Hassel-

Klenipin N. 48.

To samo powtrzono

1159 theloneum de ponte,

per eum, duo denarii Poloniensis

conquente

et

super vipam

eundem pontem

per

Radua

monet

r.

scilicet

1179

et panis, et

transeunte denarius

11 84.

Klempin N. 79
qui

currn,

de unoquoque
Cromatorum ...

viro
et

96.

transit

ibidem

sal

de alio ponte

simile theloneum... item in castro Belegarde... tercius denarius

de theloneo plaustrorum ib transeuntium. Klempin 48.

"*)

de unoquoque

W nadaniu

klasztorowi supskiemu

r.

Hasselbach Nr.

24.

1183 wzmiankuje si podwjne myto

Klempin N. 94.
sprawy dzielono na judicia minora, majora, maxima. Pierw-

duplici theloneo, scilicet fori et aque, que Ribeniz appellatur,"

'")

Na Pomorzu

odpowiaday drobnym naruszeniom prawa, a drugie i trzecie stanowiy judicium

zway si sdem rki i garda (manum et coUum). Ale w rzei
czywistoci zamiast odjcia rki lub powieszenia, z winowajcy brano kar pienin,
czsto bardzo wysok.
*^)
An 1229 ab omni exactione curie mee et benefitiarum meorum, que in
terra mea esse consueverunt, n a r o k
ossep edificatio castrorum et pontium. Hasselbach N. 177.
Znaczenie narocznikw dokadnie objani Piekosiski w rozprawie
o powstaniu spoeczestwa polskiego (.Sprawozdanie Akad. Umiejt. XIV s. 2^0.

sze

mortis et sanguinis

Do

moemy doda

tego

orum castrorum...
r

u m.

Lebiski.

*')

An

mieskiego od
N. 41.
^-)

I,

kodeksu "Wielkopolskiego: 1224

Narronciones meet narochnico-

Materyay do Sownika acisko-polskiego

na rok wiadomy od
Ireczek. SI. Pr.

pniej: jus in lacu hominum decimorum

r.

1057, jako narzekanie,

182. Erben. Regesta

1176 Kazimirz

s.

s.

synonim wyrazu

21 5 ab

omnibus

aoba

Czechw

skarga.

809.

pomorski, oswobodzi dobra kanonikw

naraz, oszep, gaztitua, vectione vel per terram vel per

An

115.

nostris officialibus et

aquam

kocioa
"

ka-

Hasselbach

canum procuracionibus.

Has-

Teraz spojrzymy na

451

ujemn stron

otoczenia

wadzy ksi-

cej.

Stosunek

6.

upanw

spoczywa

nia clirzeciastwa

ksit.

sowiaskicli

spoeczny ludw

Ustrj

do

do

wprowadze-

upach, stanowicych

religijno

upan uchway
polityczne jednostki. Kapan objawia wol
wiecw. Powaga kapana bya moraln, powaga upana opieraa
Z up skadao sie plemi na czele ktrego
sie na woli ludu.
bogw,

ksi,

sta

jako najwyszy wdz, sdzia, rozjemca sporw

plemienia

trznych, przedstawiciel

wadza jego zaleaa od stosunkw

chrzeciastwa,

\fladza

wzmagaa si, upani

ich na

w
z

Pomorzu

ksica,

tracili

stosunkach z ssiadami, ale

z

upanami.

Z przyjciem

opierajc si na duchowiestwie,

dawn powag,

XII w. byo

wewn-

a jednak znaczenie

jeszcze wielkie.

Rozwamy

upanw wybierano zwyczajnie ze znakomitszych rodw

a zawsze
upie zamieszkaych, niekiedy z krewnych ksit,
nieludzi monych, majcych swe druyny orenikw.**)
^-^j

ktrych upach urzd upana

wa

si

pewnych

selbach N. 103;

nim

rodaci.*'^)

pokolenia do pokolenia utrzymy-

upan t>dc

upy.

naczelnikiem

an 1229 homiaes liberos a prevoth eta cannm receptione

equo-

et

Hasselbach X. 175; an 1235, a prowod, a canibos, a porco, a vacca,

ab urna mellis et ab omnibus prorsus esaclionibns. Hasselbach N. 225; an 1266
nostrorurn.

podworowe,

a naras, a poiadlne, a
co, a bove, a frumentc.

a stationario, a tentorio, a falcone, a vacca, a por-

Hasselbach Cod.

s.

103.

An u 68

dominus Wartizlans castellanus de Stelin. Hasselbach X. 26,

Klempn N. 74. Po zburzeniu ksistwa raskie^o (1168) Dani podstpili pod Szczecin, w ktrym: praefectus urbis Warthyszlavus erat, qui et ipse Bog!Szlavo et Kazimaro sanguine contiguus habebatur. Saxo gram. s. 166 na odwrocie.
^''f

*^)

bord

r.

II,

Mizlauz princeps (Choiegovae)

(Timinae) misso

satellite.

Her-

62, 102.

1215,

Dyminie Dzierek (1175 -1178), syn jego Jan Dzier2ko'vic ii8o

1208 kasztelanem byl Nacmarus, r. 1215 Rochil, a 1228 Mirosaw.

wszyscy byli

Bielowski M. P.

III, 12.
*-^)

ale

. Ottona na Pomorzu:
Ebo Hf, 12. Praefectus urbis

czasie apostoki

missis militibus snis.

rodu Dzierka

nie

pewnych rodach zostajcych, Jreczek

wiadomo

SI. Pr. II,

czeskich

Czy

upastwach, cigle

182

29


mia urzd

sam mieszka

zwano go

cinie

w gwnym

rzdem osobnych

comes,

urbis,

Ale oprcz gwnych grodw,

jeszcze warownie,

po a-

grodzie, dla czego

castellanus, burgravius, praefectus

rector provinciae.

way

452

upacli by-

take grodami zwane, zostajce pod

naczelnikw,

Tym

starostw.

najlepiej

za-

odpo-

wiadayby nazwy: burgravius, praefectus urbis, ale cudzoziemcy,

pojmujc rnicy miedzy grodami, mieszali wzmiankowane
nazwy i dla tego nie zawsze moemy by pewni, e pod nazwami
burgrayius, albo praefectus urbis wypada podrozumiewa upana,
nie

a nie starost grodowego.

Strzegc bezpieczestwa porzdku publicznego, upan zapoprawianiem grodw

mostw, take
rzdza wznoszeniem
dworw ksicych, a zapewno chramw. ^'') Pod jego dozorem
i

osobni urzdnicy pobierali

i

poborcy

do skarbu

dzi

do

na targach podatki

bdc

boju,^*)

po granicach

ksicego nalece.

ksicego

upan

karczmach^')

W wynagrodzenie zasug,
podatkw otrzymywali cz pewn dochodw

myto do skarbu

upan

skadanych.****)

upy, prowa-

naczelnikiem siy zbrojnej caej

strzeg powierzonych

mu warowni

stanowisk

Wreszcie upan, jako pierwszy urzdnik

kraju.

upy, przewodniczy na wiecach, uchway ktrych ogasza ludowi

do wiadomoci podawa. Tym sposobem upan by
i ksiciu

upy w

przedstawicielem

obec ksicia, ktry bez rady

zgody

w Gostkowie zbudowany by prac i kosztem okolicznej ludnoci.

Kt, jeli nie upan, zarzdza! robotami publicznemi?
*')
Karczmy wystpuj w XII w. na Pomorzu jakby skarbnice, w ktrych
zbierano podatki dla ksicia. Nadajc kocioom dochody, ksita, zamiast wypaty
Chram

*'*)

Herbord

III, 7.

im pienidzy
pienidzy.
*)

swego skarbu, dawali prawo pobiera

ze

Wyej

cyt.

Helmold,

mwic

precium colligentis (Chr.

I,

o podatku
12).

do boju.

kada upa,

ze

Smolka

ziemi

Wyraniej

Hasselbach Cod. N. 36, 41.

***)
U Polakw siy zbrojne calj
sztelana

z takiej

to

karczmy

tyle to

74.

dokumentach

r.

1173

1176

wystpyway pod wodz kaUm. XIV w. s. 323. U Czechw

kasztellanii

rozprawach Akad

swym upanem osobno do

sowiaskij, dodaje: unus numus^

o tem

boju stawaa.

Ireczek

SI.

Pr.

I,

182.


upana

przedsibra

nie

Ksie mg

zrobi darowizn

wasnego majtku,

wanego.

niczego
ale

upan wzmiankowa

jeli szo o ustanowienie

akcie

sie

jako

nowycli podatkw, nadania

miejscowoci przywileju, lub o innyci sprawacti dotycz-

jakiej

cych upy, zgoda

sie

upy

sprawach

na ten przedmiot sporzdzonym,

wiadek.

453

upana bya konieczn

W sprawach

dokumencie.

naradza si

way si

upanami"*)

o tern

wzmiankowao

dotyczcych caego kraju

tylko zgodnie przyjte

obowizujcemi."')

ksi

uchway

sta-

maoletnoci ksicia, rada

razie

u panw sprawowaa jego wadz.'-).

korzy

Zawiadujc poborami na

ksicia,

upan trzyma

w swym rku skarb, bez ktrego ksi nie mgby, ani licznej
druyny wojownikw utrzyma, ani potrzeb dworu swego zaatwi. Zarzdzajc sprawami upy, upan trzyma w swym rku
porzdek bezpieczestw^o publiczne. Przewodniczc na wiecach
upan mia mono skania wiece do przyjcia uchwa niedogodnych dla ksicia. Sowem poczenie w rku upana skarh>owoci administracyi upy, oraz wpyw jego na wiecach osoi

biste stosunki z

monymi

nalea, stawiy go

rodami,

wysoko.

do ktrych zwyczajnie

upan

Jako porednik midzy ksiciem

up, mg upan, opierajc si na lud, doj do niezalenoci prawie od ksicia, mg nawet, przy pomylnych okolicznociach, sam sta si ksiciem, wielkim upanem, jak si sta
u Serbw, albo oparszy si na ksicia i jego druyn
rzdzi
cl

*^)

.\n

187 assensu nostro et optimatum terre nostre... voluntario

domini Conradi episcopi...

Werezlaus viccdominus

et

omnium principum

terre et filius ejus

assensu

terre nostre... Testes horura sunt:

Kazimer,

Janick de Timin,

Gergnew de

Tirain, Stephanus et filins ejus Pantin de Vkera, Zuzlyzla de Brenszla, Pribiszla

Ynim de Camin,
Uznem et frater ejus.

Pobizwolk, Parso do Colberck,

Dobszla, Dezlao prefectus de
^*)
cilio,

An

1189 qaod

consensum

fere

ipsi

Gozizlaus

de

Zedin,

de

Heinricus

Hasselbach N. 61.

principes ejusdem patrie in generali conventu et con-

omnium baronum

et

suppanorum suorum,

universali

decreto

tatuerunt. Hasselbach N. 64.

'-)

An

1187 Sigfridus

Pomeranorum episcopus et ducissa beate memorie

filii amborum,
et Wartzelaus vicedominus terre

Boguzlai ducis relicta vidua et duo

Testes.

Wszyscy wzmiankowani

cytacie 90. Hasselbach

N,

61.


upa
z

Kiedy si Sowianie

ujma powagi wiecw.

upanom pontnem si

Niemcami,

burg

posiadali

454

gau- grafy, rzdzi grodem

bliej poznali

stao takie znaczenie, jakie

okolica z ramienia

panowa nad obywatelstwem upy,

ktrego przedtem tylko sugami byli. Na Pomorzu szo im
gadko, w Czecliacli trudniej, a w Polsce ju za Bolesawa Clir.
ksicia

byli
z

ksztacie wassalw,

sugami monarchy,

jego ramienia

jeszcze

abowizki cywilne

penili

wojskowe

upanw

XIII w. pod wasna nazwa

wojsku przewodniczyli,"^) nim nazwa aciska kasztelanw ojczyste

miano

uycia wyrugowaa.

Monowadzcy.

7.

W Sowiaszczyznie pnocno-zaciodniej od X w. dostrzegamy

rody mone, posiadajce obszerne dobra,
i

powag,

nie

ktra sami

tworzc

way si

na

wnego

ksita uwzgldnia

do przewodniczenia gminowi

siacli

jedynie przez swe towarzyskie

Zkd e si wziy
w tym wzgldzie nie

podobne rody

potomkw dynastw, ktrzy

monarchicznej, stracili dawne dzielnice,

nieliczna szlaclita

daa si

Rody

te,

czeska

polska

ograniczenia

majtkowe

po-

Badacze nic pe-

pocztku XI

w. ska-

podniesieniem

wadzy

ale

bra ziemskie, stworzyli poczet staroytnej

Niektrzy twierdz,

powiedzieli.

musieli.

osobnego stanu, jak arystokracya u Niemcw, poczu-

wadzy ksicej,
oenie.

druyny, wojownikw

utrzymawszy swe doprzy dworze

szlaclity

monarchy, a tymczasem drog zasug z ludzi rycerskiego stanu

wytworzya si powoli pniejsza szlachta.*^*) My sdzimy, e
zjawienie si na ziemiach sowiaskich monowadztwa w przedmonarchiczne czasy, byo naturalnym wynikiem rozwoju cywiizacyi, opartej

na rnicy dwch stanw: lechw

wsplnowa-

dnych dziedzicw.
')

Wyj

*)

Bobrzyski. Dzieje Polski 1880 T.

20

s.

wozdania Akad. Umiejet.

327

cyt.

XIV,

212

18.

227.

I,

100. Fiekosifiski.

Rozprawy

spra-

455

Tworzc orne druyny ksit, lechi wzbogacali sie z upw wojennych, ocierali sie po wiecie, znajomili sie z obyczajami
cudzoziemskimi, a komu z nich udao si wikszego majtku dorobi

czynw

uczestniczy

zasyn,

ten

zyskiwa miejsce

orszaku

przyjmowaniu zagranicznych poselstw,

ksit,
zjazdach

ksit

lub sam sprawowa poselstwa do krajw dalekich, nabiera wiadomoci, cywilizowa si, przez co stawa wyej od braci,
ktrzy w ubstwie ywot pdzc, nic oprcz rodzinnego zaktka
nie widzieli.

Wszystko

to

pocztkiem swym siga bardzo odlegych

cza-

przybyway do Sowiaszczyzny
sowiascy z orszakami
swymi odbywali dalekie podre do dworw cudzoziemskich, a liczne poselstwa, e ile zapisay dzieje, od pocztku IX w. udaway
si do krlw Frankw cesarzw rzymsko-niemieckich, do stolicy apostolskiej, Konstantynopola
do innych krajw."*) Sowem zrcznoci dla znajomienia si ze wiatem z cudzoziemcami
Sowianom nie brakowao. A e poselstwa odbywali nie sami
ksita, lecz ludzie do ich orszaku nalecy, na to mamy histoPoselstwa krlw Frankw

sw.

czsto, poczynajc od VII

w."'*)

Ksita

ryczne dowody.

Daleka podr

wymagaa

znacznych

prowadzenia

(r.

lub

Rzymu

wiadomoci, potrzebnych

cywilizowanym wiatem.

1); pniej czste poselstwa do ksit morawskich w

Oprcz pogranicznych poselstw Obodrylw i Serbw:

Krtkiego

Obodrytw

r.

rodkw

63

"")

sta

ukadw

celach poselskich do Francyi

Kto

dla

w owe

Poselstwo Sihara od krla Frankw Dagoberta do Sowian za panowania

^)

Sama

ab,

IX
r.

w,

748 do Pepina

Turyngii i r. 789 do Karola

nad
wiadome
poselstwa:
816 do Ludwika Pobonego w Compiegne; r. 823 ksit MilogoCzeledraga do Frankfurtu i do Compiegne; r. 826 stawienie si Czedraga obo-

dryckiego

Tungla serbskiego na sejmie

slawa morawskiego do Konstantynopola

w
po

Ingelsheimie;

r.

862 poselstwo Roci-

ksiy sowiaskich; r. 86g poselstwo

witopeka Morawskiego; r. 873/4 do

Kociela blatrieskiego do papiea; poselstwa

i
do cesarza Ludwika, r. 879 do papiea; poselstwa Morawianw

papiea

r.

901 do

Rzena; Bolesawa II czeskiego r. 970 do Rzymu o ustanowieniu biskupstwa w Pradze, r. 983 do Werony z prob do cesarza, aby Wojciechowi biskupowi praskierau udzielon bya inwestitura.


czasy podobne
z

ksza

y
e

podre odbywa, podobnie jak

saw

nieprzyjacioy wygra, zyskiwa

Rd
i

456

ten,

ktry

bitw

wzito, a czem dalsze potomstwo, tern wiznakomito pocliodzenia, szczeglnie, jeli si majtek mnokoni dla ornej druyny by dostatek. Wiadomo bowiem,
Sowian zwyczajnie do boju pieszo wystpujcych, druyny
jego zyskiwa

konnycli junakw ceniono tak wysoko,

XII w. mwiono:

ma

spadajca na potomkw.

tyle to koni, z

potny

bogaty,

silny,

na Pomorzu jeszcze

czego wnoszono

kto

ten,

moe mie

ile

moe

utrzy-

wojownikw."')

owe oddalone wieki zwizki pokrewiestwa gbsze ni

poczucie zachowyway. Ludzie jednego rodu trzymali si

teraz

kupie, wsplnie do boju sta\yali, wsplnemi siami interes rodu

Pomylno, wywyszenie

bronili.

way
dzie

jednego

si szczciem caego rodu, ztd kady

mg

liczy

czonkw rodu
dostojniejszy

sta-

ro-

na poparcie go przez wszystkich krewnych,

orem w

Wskutek takiej solidarnoci

Wojny ze Skandynawami, Danami, Saksonami, Frankami, Awarami
innymi narodami na
ldzie
morzu w VII, VIII, IX
X w., dostarczajc mnstwo
niewolnikw, podaway lechitom mono zaludniania swycli- wsi,
pomnaania czeladzi suebnej konnych wojovvnikw. Niektre
rody dorabiay si wielkiej zamonoci byy bardzo rozgazione.
Czeski rd Wrszowcw potny w X i Xt w. podczas zniszczenia go (r. 1108) liczy okoo 3000 czonkw,''^) O innych rodach
nawet

razie

rody lechickie wzrastay

potrzeby.

siy.

liczbowych szczegw nie posiadamy, ale

zione w

XI

w.,

byy mocno

rozga-

pouczaj o tem wiadomoci o staroytnych

rodach polskich: Starw, Swiebodw (Gryfw), Skarbkw, Cze-

wojw, Grzymalitw, Bolescicw

^')

ballos;

innych.^)

Fortis, inuiunt, et potens est ac dives

ille,

**)

Bielowski. M. P.

Wszake

mali napowrt.
^^)

Ireczek.

Jedni

wrcili do Czech

sl.

Szczecinie

intelligitur.

mo-

habere

ca-

Herbord. Vita

II, 85.

nie wszyscy zginli.

potomkw mnodzy

tot vel tot potest

sicue audito numero caballorum, numerus militum

S. Ottonis.

a z ich

uszli

do Polanw, inni do Wgier,

aski

ksit,

dobra niektre otrzy-

Pr. II. 64.

Piekosiski. Rozprawy

sprawozdania Akad.

Umiejt XIV,

161

168.

ny

obywatel

Domasaw w

domownikw'"")

r.

liczy

2 4

moemy poj

Z tego

w owe

domownikw otacza

457

okoo

500 krewnych

jaki to

krewnych

rj

znakomitszych

wieki

rodzie

obywateli.

Sowiaszczyzna po

upy

upana, znajdywao

liczya.'"')

epoce

W kadej upie oprcz

monych

sie jeszcze kilku

leca,

za granicami Polski

do XII w. przynajmniej 163

obywateli, ktrych

cudzoziemcy, zaliczajc do rodw znakomitego pochodzenia, zwali:

majores terrae, primates, optimates, principes,

n ob
e s, wreszcie barones, w odrnienie od zostajcych na
i 1

urzdach upanw

starostw po acinie zwanych: c a s

1 1

an

Liczc w kadej
wypadao by wnioskowa,

burgravii, praefecti, capitanei.

upie po trzy tylko rody lechickie,

e w Sowiaszczyznie po za granicami Polski lecej, mianowicie Czechach, Morawach, Luycach, Serbsku i na Pomorzu od

Wisy

aby

do

posiadajcych

byo

Szlezwiku,

wasno

przynajmniej

ziemsk

sie

niezalenego bytu

wasnoci

w kraju, a kto z
kada nowe pastwo, jak w

przedmonarchiczne czasy.

sub

Z tych rodw mniej zamone peniy

wojskow, dorabiay

indywidualnej,

moniejszych czu

spodarzyy

kne

czeski

kilkaset rodw,

moniejsze go-

sie

na siach, za-

na Witoraziu

wX

w.,*"*)

gminowadznowe pastwa w Ha-

albo jak owi stodorscy knezie, ktrzy na zwaliskach

w XII

twa lutyckiego pozakadali sobie

welbergu,
jak rd

Braniborze, Rupinie,'"*)

Sawnikw, ktry

w.

w.

Kopanicy,'"*)

albo wreszcie

osobne pastwo w czeskiem

pastwie posiada. '"^)

Przepatrujc dzieje Sowian zachodnich przed
dzie znajdujemy znakomite

>)

Ebbo

101)

Wyej
Tame

'-)

'*")

'**)
105)

Vita

s.

20.
s.

Ottonis. Bielowski

Przegld

Xl

w.

wsz-

rody miejscowe, czonkowie ktrych

up

s.

M.

P.

U,

43.

337, 393.

386.

Niej 74, 2, c. Zniszczenie dawnego

Niej 64 i 74, 2.
Wyej 20. Przegld up s. 377.

ustroju.

urzdy upanw

piastowali

ksita

monarchicznej

458

Z podniesieniem wadzy

starostw.

naznaczali

tyche rodw

urzdnikw

Najwczeniejsze o tem wzmianki znajdujemy

ziemskich.

dzie-

wadza monarchiczna wczeniej ni u inJako w dziejach zapiwitopek ustanowi w kadej prowincyi pastwa swego

jach morawskich,

gdzie

nych pobratymcw podniesion zostaa.

.

sano,

ksit (duces)

ze

swych krewnych, a upanw

chetnych (ex nobilioribus)

mw

setnikw ze

tyche prowincyi, wkadajc

na nich obowizek, aby sprawiedliwie sdzili lud

Byy wic

bierali,^'"')

tne, nie

IX

na Morawach przed

nalece do panujcej

epoce

podatki wy-

w. rody szlache-

W Czechach znajdujemy

dynastyi.

XII w. znaczny poczet rodw staroytnych

szla-

lechi-

ckiego pochodzenia, o ktrych nigdzie ani wzmianki, aby do dy-

nastw

w XI

naleeli.^**')

Lutykw

ksita

znikli

monowadzcy trzli sprawami

w., a jednak

gminowadnych
wiecach, o czem wspczeni dokadnie wiedzieli.'"**) Co si dziao
na Pomorzu w XI w. dla braku pomnikw dziejowych,
nie
wiemy, ale w pocztku XII w., podczas apostoki w. Ottona,
w.

kraju na

Unaquaque autem

**^*')

in provincia

Banum

ordninavit, id est

consanguineis fratribus. et Jupanos, id est Comites, et Sednicos,

ex

nobilioribus earundem provinciarum.

Bano,

populum

sub se habere

iussit

cum

iusticia,

unum Sednicum,

duas partes tributorum

et

Yoruin.

soli

Regi rationem redderent.

Cap. XIII.

107^

sowici,

id

eo

similiter

Jupani,

est

regi Sclauorum

"...

te

cum

Jupa-

populum

Regi

solverent

ut

Provinciarum ac

Diocleatis.
s.

est

iudicaret

nullam rationem face-

Jupanis earumdem
Presbyteri

Letopis Mat. Slovensk. 1869 zesz. I

VI papa Zuentopolco

terrae popullo

cum

Comites,

sed unusquisque tenerent et dominaretur

regionum, sed

nus

qui

Bani posthaec me-

Comitibus vero, id

Banis autem sive Ducibus,

tertiam vero suo usui retinerent;

rent,

Dedil autem unicuique

judicarent et tributa acciperent et Banis praesentarent;

dietatem Regi persoluerent et medietatem ipsi tenerent.

nis,

suis

potestatem sub se habere septem Centuriones, qui recte ac juste

Duci,

id est

Ducem, ex

id est Centuriones,

63.

Regnum

Sla-

An. 890 Stepha-

primatibus

et

reliquo

Erben N. 49

Wrszewici, Teptowici, Munici, Beneszewici, Hrabiszici, Zdanowici, Ta-

Hroznatowci, Czerninowie albo Drzislavici, Janowici, Hronowici, Boczkowie,

Boskowici, Buzici, Diwiszewici, Slawiborzici,

Witkowici, Markwartici,

erotinowie, Bunowici, Baworovici. Ratiborzici, Sulislawici.

czek. SI. Pr. II.
108)

Czestoborici,

W ogle 24

rody.

Ire-

6472.

Thietmar zwie ich p

s.

Chr. VII. 46. Szczegowo niej 23

s.

476.

monych

znajdywano tam

ywnoci

Moisaw, w
ej,

w.

drog do

na

znakomitego pochodzenia:

obywateli,

Wolinie Niedomir, ktry

wane

459

Ottonowi

Szczecina

da

trzy statki

(i 124),'*"')

naado-

Gostkowie

Szczecinie Domasaw,^'^) o ktrym wspomnielimy wy-

take Wirczak, ktry dorabia

Szczecinie

sie fortuny rozbo-

jami na morzu,'*') wreszcie wielu innych, o ktrych ywociarze

w, Ottona nieustannie powtarzaj principes, primates,

natu maiores, nobiles.
niektrych grodach znajdujemy koo monych obywateli. Tak dokument z r. 117 wspomina
:

Dzierka, Budywoja, Jarogniewa, Monika, Borysa,

Dyminie:

Radosawa,

oprcz ktrych byli jeszcze

Zpola,

mowie w okrgu
w

kumentu

inni

Wedug

zamku dymiskiego.''-)

Kamieniu, oprcz kasztelana Zawista,

szlachetni

tego

byli

do-

jeszcze:

Unima inni szlachetni mowie."^) Nawet w podbitej ju przez

Niemcw ziemi Wagrskiej, Helmold w drugiej poowie XII w.
pozna monowadc Rochela, znakomitego rozbjnika na morzu.
Na niewielkiej wyspie Ranie, z dokumentw pisanych do r.
i

badacze naliczaj 37 staroytnych rodw znakomitego po-

1260,

A e

chodzenia.''^)

wiadcz

wicej,

szlachta polska.

szy

sw

nic

mniej

monych rodw

o tem knieyce,

Knieyce na Ranie

narodowo

do

XVI

stanu lechickiego od stanu

Tym
ckiego

w,,

dosadnie uprzytomniaj r-

wsplnowadnych

dziedzicw.

do gr Karpackich, po za granicami Polski

Ebbo.

ir, 8.

iio)

Ebbo.

III,

Ul)

Ebbo, III, 2.
An. 1 76 testes:

"')

An.

176

viri

1")

Fabrycius,

1'^)

Dirska,

castri

testes:

Klempin N.

XI

monych, do staroytnych

w.,
le-

12.

Zpol ceterique nobiles

**')

szaraczkowa

ssiednim ldzie, zachowaw-

sposobem na ogromnej przestrzeni od morza Baty-

'09)

Caminensi.

w kubek

byo tam

znajdujemy wszdzie mnstwo ludzi

1'-)

kubek

lechickich

Bodewi, Jerogneu, Munk, Boriz,

Diminensis.

Klempin N.

Zauist castellanus,

Vnima

ceterique nobiles

70.

Urkunden T. II. 99.

Szczegowo niej

knieycach.

Radoslaus

70.

T, IV. 73,

de castro,

chickich rodw
rzy badacze

4^0

w Polsce nie byo? Niektkilkunastu, moe 30 rodw da-

nalecych. Czyby

mniemaj,

oprcz

ich

wniejszych dynastw, innych rodw szlachetnych,

wasno

posiadajcych

w Polsce nie
drog zasug, od czasw
Wadysawa Hermana wytworzya si suebna szlachta, posiadajca z nada monarchw dobra ziemskie. Podzielajc zdanie
byo

indywidualn za czasw Bolesawa Chr,

wcale ^^'')

dopiero

pniej,

o powolnem wytwarzaniu sie szlachty suebnej, hojnie uposao-

dobrami ziemskiemi przez monarchw

nej

trzymujemy

uwag

nad pytaniem:

Nieznajdujc na

rych odnonie do
obecnie badacze

jestemy

uda si

strzygajcej,

w XI

XII

przyblieniu

to

odpowiedzi ani

w,,

za-

mogo by

Bolesawa Chr. staroytnych rodw

Polsce za czasw

ckich?

ile

szlache-

dokumentach, kt-

XI w nie posiadamy, ani u

pragn wyzyska niemoebne

Gallusa z ktrego
wnioski, zmuszeni

spraw rozna inn drog

do konjektury, jeli nie ostatecznie

to przynajmniej

wprowadzajcej

poszukiwa.

Sowiaszczyznie po za granicami Polski lecej, jak

wskazalimy wyej, liczono w
XIII w. przynajmniej 163 u-

py,

^^')

Chr.,

na przestrzeni okoo 4000 m. D.

na takieje prawie przestrzeni,^'*^)

ni na zachodzie
le upanw.

zaludnienie,

kadej

musiao

upie,

by

oprcz

Polsce

Bolesawa

zwaajc na

mniejsze

tyokoo 150 up
upana byli jeszcze
i

moe kilkadziesit rodzin. Pocztek

bowiem potomkowie tych ksit, ktrzy niegdy przed powstaniem Polski panowali nad pojedyczemi ludami. Bobrzyski.
Dzieje Polski II, no.
Nie mona przypuci wicej rodw ksicych czyli rycerstwa znakowego na dworze Chrobrego nad trzydzieci, Piekosiski. Rozprawy sprawozdania Akad. Umiej. i88i. XIV. 140,
^'^)

jej

Szlachty

byo

nie wiele, kilkanacie,

siegal prastarych czasw,

byli to

11')

Wyej 20 393.
Wedug teraniejszych
s.

podziaw: Ks. Poznaskie do Noteci 468 m.,

cgencya Franfurtska 352 m., lsk Pruski, za odtrceniem 63 m. terrytoryi uyckiej, 673 m., lsk austryacki 93 m.
Galicya Zachodnia 418 m.
Spi 67 m.
Krlestwo kongresowe, za odtrceniem Augustowskiego i terrytoryi grodw czerwi11*)

skich,

1780 m,,

Prusach

Zachd,

ziemia

lubawsk okoo loo m., w ogle 3951 m.

dw czerwieskich Pomorza gdaskiego.

Chemiska
nie liczc

terrytoryj

Sowaczyzny,

brodnick

uyc,

gro-


obywatele,

inni dostojni

rzu

4^^

podobnie jak

na Pomo-

Czechach,

u innych pobratymcw, albowiem obyczaj osiedlenia

roz-

wj stosunkw spoecznych w Polsce do czasw monarchicznych

by taki sam jak u pogranicznych braci. Liczc po trzy rody
mone w upie, wypadao by mniema, e w caej Polsce byo
kilkaset rodw monych obywateli.
W kadym razie potomkoi

wie dawnych rodw

upaskich

byli

swego rodzaju dynastami,

ktrzy z utrat politycznego znaczenia

Chr.,

nie

stracili

za Mieszka

cech staroytnego pochodzenia

I
i

Bolesawa

znakomitoci

rodu.

Podziwiamy szybki wzrost pastwa polskiego za Mieszka

i

Bolesawa Chr.

mne pastwo

Z nicestwa

wadz

ministracy stosown do

wymaga

monych

l>ez licznej

obywateli,

narchw polskich

Wsplno wadni

czasu

Zkde

do zajcia licznych stanowisk

kilkadziesit

lat

wojsku

ad-

znaczenia wielkiego

si wzili

uksztaconej,

wyroso ogro-

monarchiczn, siln, zcentralizowan,

pastwa chrzeciaskiego.
mamy,

ludzie

uzdolnieni

administracyi?

stosownie do czasu,

Mnieklasy

dwch pierwszych mopotrzeb pastwowych.

na takim stopniu owiaty, aby

genialne osobistoci

zdoayby zaatwi

nie

dziedzice nie stali

suebne rycerstwo ledwo twopodobnym celom podoa mogli,

rzy si poczynao, trzydzieci rodw dawnych dynastw, jeliby

to kropla w moKt posuy cementem dla spojenia masy ludw w jedn wielk .cao pastwa polskiego, jeli nie dawne rody
nawet udowodniona zostaa ich egzystencya,

rzu.

'"*)

lechickie?

Jak u Czechw staroytne znakomitego pochodzenia

rody lechickie, dopeniajc si

panw, tak podobnie

suebn

Polsce sta

szlacht,

stworzyy stan

si musiao.

Zwyczajem staroytnych czasw kady moniejszy obywatel

''*)

to

Polsce byli niegdy drobni

j, wszelkie wic
zawsze
dopiero

ksita,

ktrych pochonli Piastowie,

gdy oprcz dynastw chrobackich innych dzieje nie wzmiankudomysy o tera ile dynastw byo: kilkunastu, czy kilkudziesiciu,

prawdopodobne,

ale

domysem zostan. Jedyna rada: porzuci dynastw, a bada upy i z nich

snu watek wjlwarzania si rodw monych, obok gminowladnej ludnoci.

402

mg

otacza swj dwr okopami, czstokoem, a jeli

wa

obwarowy-

powstawa grodek, w ktrym zasiad szy lechita z czeladzi sw, czu sie niezalenym potentatem, szczeglnie jeli miejscowo do grdka bya niedostpn a zasobw odwanej drugo

yny

nie

Dobre stosunki

brakowao.

uwielmoniay

okolic,

W zajciach

rd,

wsparcia u rwnycli sobie potentatw

duo

niemu spikno si
ici stronie

ksiciem podnosiy zna-

wadz
z

panowanie nad

ksiciem

leciita

szuka

biada ksiciu jeli przeciw

moniejszych rodw, szczeglnie jeli po

stanwszy pogascy kapani

wieniacze gminy.

zatargach

szuka pomocy przychylnych

musieli

rozszerzay jego

czenie takiego leciity,

burzyli przeciw ksiciu

monymi

panami,

sobie rodw,

ksita

czyni im ustp-

skutek tego wadza

saba; moni poczuwali si na siach nie dopuszcza
wzrostu powagi ksicia,
wpywami swymi na wiecach,

stwa,

niekiedy na ich asce zostawa.

ksica

bd

otwarcie

orem

znajdujc oparcie

duchowiestwie,

dzy monarchicznej. Bez

rody stawiy si hardo.

kw

(r.

995)

dza monarchiczna.

wi Mieszka

wstrznie obej si

narchicznej przeprowadzi

tg Chrobrego,

nie

mogo.

Mone

1108) zaznaczaa wzrost swj

(r.

Chr.,

si

wa-

dziki nadzwyczajnemu rozsdko-

Polsce,

Bolesawa

kusili

W Czechach potokami krwi rodw Sawni-

Wrszowcw

bd

ksita,
si o pochwycenie wa-

Dopiero po przyjciu chrzeciastwa,

spokojniej reforma

dala.

Moni

korzyli

wadzy mosi przed po-

a on jako prawdziwy ojciec narodu, nie morder-

wzgldami pociga ich do siebie.

Monowadzcy
mu wiernie, a on sucha ich rady.^-*'j Obok
wadzy krlewskij znalaza si rada panw, ktra w krytycznych
okolicznociach, podejmywaa wadz, bronia sprawy kraju. Tej
stwami, lecz sprawiedliwoci

su

^-^)

Na wezwanie Henryka

II cesarza,

aby Bolesaw przyby dla usprawie-

si z czynionych mu zarzutw wzgldem podszczuwania do buntu przeciw

cesarzowi, Bolesaw owiadczy, e tylko przed wasnymi panami mgT zeznanie
uc/.yni.
Tunc iterum Bolizlaus se ad excusandum, vel in obedientiam ad emendan-

dliwienia

dum

a cesare vocatus,

in presentiam eius venire noluit,

bus suis haec fieri postulavit.

sed coram principi-

Thietmar VII,

6.

zawdziczamy przywrcenie porzdku

to radzie

na tron Kazimirza Odnowiciela

woci musia
Byy to
wedug

463

kraju

ustpi Bolesaw

wprowadzenie

przed

1140),'-')

(r.

jej

natarczy-

miay.^'--)

wysiki dawnego ustroju sowiaskiego

ostatnie

byo wasnoci gmin, pojedy-

ktrego, wszystko co nie

rodw i ksicia, uwaano jako wasno powszechn do

caego narodu nalec. Z prowadzeniem clirzeciastwa wciska
si obyczaj cudzoziemski, wedug ktrego caa ziemia liczya si
wasnoci panujcego, a posiadacze jej wassalami, zobowizanymi
czycli

suby suzerenowi. Nie odrazu wszake podobny

mg by dokonany. Pierwsi ksita sowiascy mu-

do penienia
przewrt

szanowa dawny

sieli

obyczaj, ^-^)

wyobraenia zagraniczne, poczli

zajte ziemie

nie

kie

Czechach podobny

Polsce pniej

ziemskich

zw

kr

et

nadawa

rozszerza na wszyst-

swym sugom.

dobra

pocz si

porzdek

upodobawszy

za

Bolesawa

rozdawanie

ochrzczonej,

II,

majtkw

Dostojno

krlewska.

wszystkich ludw sowiaskich znajdujemy od dawna na-

*-')

lem

wadz sw

ich

poczo si prawdopodobnie za Wadysawa Hermana.'-^)

al,

krl, ktr zaszczycano zwierzchnikw, posiadaj-

cych obszerniejsz

unum

nich

ni Czechy

8.

in

potomkowie

wadz si, ni
i

ksita plemienni.

Barones vero ac milites regni Poloniae inierunt consilium,

et arbitrati sunt,

ut quererent et invenirent et reducerent

Bielowski M. P.

ejectum ducem Kazimirutn.

An

'*-)

zwyczajni

1079 in continenti

III.

fugam dedit

convenientes

regnum

essu-

63.

nobiles terre congregati in

Yoluerunt, ipse vero periculum mortis timere

in

in

unum psum

detinere

Hugariam. Bielowski M.

P. III, 67.
*-*)

jednakowy,

Poniewa w przedmonarchiczne czasy obyczaj u wszystkich Sowian byl

razie niedostatku domowych wiadectw, powoa si na wia-

moemy, w

u Chorwatw w XI w. odrniano ziemie

prywatn, od ziem zostajcych pod jego
wadz jako wasno narodowa (regale). Pierwsze mg panujcy rozdawa wedug
swj woli, drugie nie inaczej jak za zgod monych, cum omnibus nobilibus meis,
pi<al r. 1069 krl Kreszimir.
RaczkL Odlomci 100. Tame inne szczegy.
*-*)
Piekosiski. Rozprawy Akad. Umiejt. XIV, 149.

dectwa

dziejw pobratymcw.

nalece do panujcego

jako

tak:

wasno

jego


Nazwa

ta zjawia sie

464

dawnych formach: u Czechw, Mo-

Sowecw, Chorwatw

rawianw, Sowakw, Serbw-uyckich,

kr

al, u

Boniakw kral, u Serbw

lakw krl, u Rusinw k

skie czasy

.1

dunajskich Kpa.iL, u Po-

bezwtpienia wytworzya

Sowianie nie

kiedy

wtedy,

siga

sie

narodowego ducha

krl

Nie wypada jednak mniema, aby nazwa

ludy.^-'')

czaa pierwotnie

co

to,

rzymskie

r e x.

na osobne

jeszcze

sie

podzielili

przedchrzecia-

ozna-

Sowian na wskro

przesiakych wyobraeniami demokratycznemi, wadza zwierzch-

nikw uprzytomniaa

sie

ksit,

osobie

znaczenie

ktrych

wiatem cywilizowanym szerzyy w Slowiaszczyznie pojcia o wadzy krlewskiej, istniejcej u Rzymian ludw teutoskiego szczepu. Wojny w obronie kraju wskazyway konieczno czenia si ksit
mocno ograniczaa powaga wiecw.

Stosunki ze

mu

pod zwierzchnictwem jednego wojewody, udzielenia

przynaj-

mniej na czas wojny wadzy krlewskiej, na wzr zagraniczny.

Ale dopki trwao pogastwo, krlowie sowiascy

cej

jak tylko wojewodami, troch mocniejszymi

wadz

niem chrzeciastwa u Sowian

ksitami,

Dopiero

ograniczay obyczaje narodowe.

si krlowie

zjawili

byli nie

wi-

ktrych

wprowadze-

z
z

wadz

mo-

narchiczn, naksztat krlw rzymskich.

Pierwszym

wiaszczyznie pnocno-zachodniej

tytu ktrego

formie

Slo-

by Bolesaw Chr. (992 1025),

kral przechowa si

jedynie

pieni

w XVI

w. starano si wyrozumie pochodzenie nazwy krl,

y.otf)avo^y ktre niby dao pocztek wgierskiemu
(Orzechowski. Quincunx\ Pnij mylano, e bizantyskie x p a Xrj q po-

i25j

wywodzc
k

bezwtpienia najpotniejszym krlem

Jeszcze

greckiego

chodzi ex armenico

ponatur komes,

pod wyrazem

krl).

lecz

potens, valens, albo

islandskie Jarl, Jerl, hodie ex-

nazwy krl posuy moe. (Linde. Sownik

Nareszcie znaleli si tacy badacze, ktrzy mniemali, e Sowia-

potg

nie przeraeni

imi wasne,

karo I,

take

dla objanienia

Karola

wadz,

W.

lub tytu

do zadziwienia,

monarchy

pojli,
z tej

e Karol
przyczyny

oznacza nie

zwierzchnikw

zwa krlami. Powtrzy to J. Bartoszewicz w hisloryi pierw. Polski.

Niedorzeczno podobnego mniemania bije w oczy. Wreszcie H. Miiller udowodnil, e imi Ca roi u s przywaszczone zostao przez Niemcw z obcej mowy

swych poczli
T.

I.

465

A e

>erbo - uyckiej do naszych czasw.'-)

by w

cztku XI w.

cku zapisany tytu krlw

/.

a).,

czego powsta madjarski

W
(1061

wgierskicli

jego nastpcy Geizy (1074

Czecliacli

1073)
mu

Wratysaw

VII,'-'*) ale

pozyska od

U Sowian

polskiego

IV
Nast-

r.

a do Wady-

III

wedug

r.

*^ Pie
*"/

nie

Na

(fuyr^ptac.

ta amieszczona

Stefan pisa si:

{r s

moemy

nie

temu, aby Ranowie

tomie III niniejszego dziea 58.

i/ c)
t s r caw u -^
za t zp d
j( p
Geizy:

ksi-

monarchiczn,

a>

wgierskiej

koronie

na-

posiadamy innych

wadz

moemy zaprzeczy

nie

zapewnienia Helmolda, sam

do rzdu krlw

zaliczy

siebie

1204J'')

gdy jednak

krla,'-'-}

dla

ktry ostatecznie zatwierdzony

krlewski,

mia

panujcych, chocia

z/oa/jjc

/.

dtrr^ ;

roypzia.

Raczki

75, 76. 79.

'-*)

Erben.

'*>

Na

Regesta N. 142.

sejmie

sui regni optimatibos,

collaadantibus

Moguncyi

eum

in sede

sua

Cosma.

Od

metropoli Praga

tego roku

ksi

monarcha Boemorum. Erben X.

') Erben N. 295.
Kalousek

'"y

Henryk IV,

Ceske

satrapis

et

przytomnoci omnibus

episcopis assenlientibus et

Bohemiae qnam Poloniae praefecit

tara

manu sua regalem

nat.

1086

r.

ducibus, marchionibus,

ducem Wratislaum

nens capiti ejus

I,

co

mitry,

1086.'-*)

ksitami

tym wzgldzie dokadniejszych wiadomoci,

t raskich

czek

,'-')

o a), r 5

dopiero cesarz Henryk

krla rzymskiego

Filipa

pomorskich,

jeden lud raski

et

/.

1038)

take za zasugi od cesarza Fryderyka I obdakrlewsk koron r. 1158.'"**) Nareszcie Przemyl

zosta bull papiea Innocentego

'

(997

ktry

II,

Odlomci

od papiea Alexandra II-go

Il-gi

tytu krla czeskiego

stpcw swoich tytu

Stefana

otrzyma pozwolenie noszenia

za zasugi

rzony zosta

Ottokar

1076) na koronie

pcy Wratysawa po dawnemu zwali si

sawa

po-

k i r a I y.

potwierdzi papie Grzegorz

przyzna

tytu ten

powszeclinem uyciu, wskazuje to po gre-

circulum,
in

jussit

et

impo-

aithiepiscopum Treviriensem, ut

regem ungat

et

diadema

czeski pisa sie: Wratislans

capiti

ejus

impo-

dei gratia princeps

175.

Statni

Pravo

s.

16;

Codex Juris Bohemici.

ed.

Jre-

34.

Rani, qui

**-)

Helmold
Tom.

I,
II

et

Rugiani.

gens forlissima Slauorum, qui

soli

habent regem.

2,

XQ

ksicia swego nazywali krlem,

w XI

w. cieszy

gow

mu woy, czem

cesarstwa.'-'^)

Sam on

ma.

466

U Obodrytw

si krlewsk koron, ktr

jeden tylko Kanut

cesarz Lotariusz na

uczyni go krlem Obodrytw

lennikiem

Czy Obodryci zwali Kanuta krlem, pewnoci nie

twierdzi,

zwali

go kneziemJ'^*)

Cofajc si wstecz wiekw, dla wyrozumienia od jakiegoby

krl wesza u Sowian w

czasu nazwa

uwag

uycie, zatrzymujemy

nad osobistociami, ktre wybitniejsze miejsce

dziejach

zajmuj.

W
i

Sowiaszczyznie zaciodniej za najdawniejszego boiatyra

oswobodziciela od

Awarw

ktry na miano krla

nazwa

pisie

domoci

Frankw synie Samo (622 662),

zasuguje, ale czy dana mu w jednym latoi

rex,^"'') oznacza,

Sowianie zwali go krlem, wia-

Inny goniejszy jeszcze boiatyr Swie-

nie posiadamy.

dux

topeek morawski, przez niemieckicli latopiscw zwyczajnie

zwany, pod koniec panowania swego pozyska wysoki szacunek

Papie Jan VIII

u stolicy apostolskiej.

licie

r.

880

wito-

ale pniejszy papie Stepeka mianowa gloriosus comes,"

Okoo tego czasu, Refan, nazywa go rex S a u o r um,'-^'')
Pniej w legino take krlem Sowian witopeka nazywa.
^'^^)

^''*^)

gendzie czeskiej o
jako o krlu,

cyt.

w,

Ludmile wzmiankuje si o

133)

Helmold

Wyej w biecym

135)

Rex

c.

witopeku

cigle go krlem nazy-

a prezbiter dioklejski,

134)

49.

Sclavorum

cyt.

38.

nazywa Sama Chr. Murens.

Szafarzyli.

St.

S, 39

2:2.

An

'''8)

Regesta N.

880, Johannes

VIII papa Sfentopulcho glorioso

Stephanus episcopus... Zuentopolco

Ginzel, Geschichte d. Slawenapostel Cyril

VI od

comiti."

'

Erben,

43.

1")
papo.
fan

^^'*)

r.

regi

Sclauorum.

und Method

Epistoa Stepliani

Anhang

s.

63,

1^*)
An 890. j\rno]fus rex concessit Zuendiboldo Marahensium Sclavorum
ducatum Behemensium. Regino apud Pertz M. G. I c, i s. 601,
130^

Ste-

992 do 996,

Methodius per

regem

Ginzel, Geschichte d. Slawenapostel

Moraviae, qui

Anh.

20.

vocabatar Swatopluc.

regi

Legenda,


By

wa.'***)

wic witopek

aby od cesarzw,

jw,

Jake
lem, albowiem

wida

krlem, chocia nie

ktrymi bezustanku wojowa,

dzenie krlewskiego tytuu,

zwali

Prawdopodobnie k

papie dawa mu tytu rex,

jeli

z dzie-

potwier-

koron krlewsk uzyska."')

albo

witopeka

sami Sowianie

46;

to

r a-

duchowie-

stwo bezwtpienia nie inaczej jak tym tylko tytuem mianow'a

go mogo.

Za duchowiestwem szed

W Czechach, jak wspomnielimy,

Wratysaw II r.
dujemy nadan

to

r,'*'^)

w.,

nazywali

1086,

nowo nawrcony

lud.'*-)

pierwszym krlem zosta

poniewa w dokumencie r. 993 znajbrewnowskiemu kralow ho-

ale

klasztorowi

kral istniaa w Czechach ju

uyczanw, ktrzy Bolesawa Chr.

niezawodnie nazwa

podobnie jak

kra lem.

poniewa rzeczowniki rozpowszechnione

po caej Sowiasrczyznie

jednakowej formie,

nale

do pra-

wypada wic miano kral uwaa za staroytne

z przedhistorycznej doby.
Miano to bezwtpienia udzielao si
niekoniecznie krlom koronowanym: mogo suy i mniejszym
wojewodom, podobnie jak u Serbw i uyczanw, ktrych podania mwi cigle nie o ksitach, a o krlach."*) Dopiero
starych czasw,

Regnante vero rege Suetopelek missit papa Slephanus liUeras... tranregnum r e g s Suetopelek. Post haec jussit Suetopelk Rex i t d.
Prezbyter. Diocleatis c. IX, X.
"*) O witopeka opowiada prezbiter dtoklejski
finita s\no<lo duodecima
"0)

per

siens

die,

per maniis Honorii Yicarii

Rex, atque coronatur

z

za

et

Cardinalium

atque

mor Romanorum Regum.

cap,

toku opowiadania Dioklejca, wypada upatrywa

Tomislawa,

ktrj-

Porw.

I-etop. Mat.

'*-)

Dalimil cigle

"'}

An

Slow. 1869 I

s.

nie

Morawie,

r.

914.

Na

nigdzie niczego nie znaj-

62.

witopeka nazywa

993. Cralowa hora.

Chorwacyi,

zosta koronowany

witopeka,

potwierdzenie pltaniny Dioklejca o koronacyi

dujemy.

przyjawszy obrzdek aciski,

Episcopornm coronatus est

XI. Synod ten. jak wida

Erben N.

,,kral

morawsky."

Kronika

24.

78.

czniej

Wedug legendy, siedmiu serbskich krlw, cignc na wojn z Niemotwartem polu usiedli na siedmiu kamieniach, dla narady, jakby najskutenieprzyjaci odeprze mogli. Bitwa z wrogiem zasza krawa. Wszyscy kr-

lowie

polegli.

***)

cami,

kamieniem,
dyszyna,

Serbowie

we wasnej

mona

pogrzebali

zotej koronie.

ich

na grze

Okoo

Lubin,

kadego pod osobnym

wsi Elendorfel, o godzin drogi od Bu-

widzie kamienie, o ktrych mwi legenda.

Haupt. Sagenbuch der

30^

468

po zaprowadzeniu u Sowian rzdw monarchicznych,

zjawili sie

krlowie koronowani na sposb rzymski, jedynowadzcy'^^) samo-

Wszake u Polakw Czechw takich samowladzcw

Wadza monarchw polskich czeskich znajdynie byo wcale.
waa ograniczenie w obyczaju, wedug ktrego pewne sprawy mogy by zaatwiane nie inaczej jak tylko za zgod narodu. Szczedziercy.^^**)

gowiej o

tern

w nastpnym

powiemy

Udzia narodu
Gromady, zbory

1.

ustpie o wiecach.

23.

zarzdzie kraju.

wiece

przedclirzeciaskie

czasy.

W cigu pierwszych piciu po

szczyzna Zachodnia cieszya

skiego

ujcia

a na zachd

Wisy

Sowiasi niepodlegoci od morza SowiaChr. wiekw, kiedy

do morza Adryatyckiego (Jaderskiego),

do gr Bukowiskich

rde

Dunaju, ludy ra-

dziy o swych potrzebach na targowiskach, albo na schadzkach

koo chramw, w gajach powiconych bogom, jak niegdy ze stu

okrgw Ziemianie zbierali si w witym gaju nad r. Hobol,
dla sprawowania obrzdw religijnych i radzenia o sprawach
powszechnych.^) Wieki upyway, a gromady ludowe same radziy o swych potrzebach, stanowic starostw, upanw, knziw,

Lausitz,

14.

I,

niedaleko Blt,

we

W zniemczonej
maj si

serbskich krlw.

do

Modrzewski pisa:

w.

wnych praw rzdzi, krlem bywa nazywany.

146)

caMOjpiKbUb.
')

dypl. 1222
Miklosicz.

znajdywa,

r228

jedynowladzca,

Serbica

Veluslissimos se nobilissimosue

homine celebrant barbari

Adicit

aucloritalem fortuna

jeeli

wedug

pe-

Linde Sownik.

XVII.
Suevorum Semnones memorant.

Siato tempore

in

silvam

auguriis

formidine sacram omnes ejusdem sanguinis populi legationibus

blice

potomko-

Cie^aiit no miuoctii oiKeii CB-fcHtMaiiiiH Kpa-iB u

Monum.

antiuitatis religione firmalur.

Luycach,

Piesniczki II, 274.

Smoler.

Ju w XVI

^*^)

w doln.
w eskiej linii,

wsi Kamienkach (Kaminchen)

dzisie szego czasu

ritus

horrenda primordia. Est

Semnonum: centum

patrum

et

Fides
prisca

coeunt caesoque pu-

et allo

pagis habitant.

luco reverentia
Tacit.

Germ.

c.

39.

469

spenia

obowizanych stosowa

sie

madzeniu uchwalono.

Wiedzc dokadnie

do woli ludu

to,

co na zg^ro-

staroytni

tern,

je-

dnozgodnie powtarzali, e Sowianie wysoko cenic

swobod, niepodlegali adnemu wadzcy* lecz
wedug dawnego obyczaju, yjc w ludowo-powszechnej swobodzie, wszelkie sprawy uyteczniejsze, albo do wykonania trudniejsze na

zgromadzeniach rozstrzyga
Pniej gdy

ksonami

zagrozili

ku

kraju,

na

mogli.
ulegali

upadkiem Durzycw

r,

531, Franki z Sa-

niepodlegoci Sowian od zachodu. Grecy

ci-

Awarw dokuczaa w samym rod-

snli ich od poudnia, a horda

nej

i.-)

nastawaa konieczno wyrzeczenia si swobody gminzwierzchnikw, ktrzyby ojczyzn broni

korzy wadzy
Na

temu sta

przeszkodzie

wodzom swym w

bojach

o sprawy wewntrzne, gromady

Sowianie chtnie

obyczaj.

nieprzyjacimi, ale skoro szo

w gro-

gminach, wiksze zbory

dach, na targowiskach, lub

koo chramw same stanowiy uchway,

obowizujce

nie

ksit
z

wszystkich,

wyczajc

A warami powag

wadz,

mg sign

wadzenia rzdu monarchicznego, a jednak

ksita

ksi nie
'-)

rio

morawscy naradzali si
z

Procopius:

sprawach waniej-

swymi

kneziami.'')

ae propterea utilitates et

De

bello Gothico

vitae viclusque ratione et

moribus

lib.

aliae

damna apud
III

aliis

c.

14.

antiuo

ipsos in

in populari impet-

commune

XVIII.

no. 99.

sunt persimiles,

Sclavorum gentes

et

vocari so-

Sclavorum quoque gentes

et

ingenuae atque liberae,

quibus servitus et subjectio nulla unquam ratione persuaderi potuit.

Tactica cap.

bojach

Frankami

Sclaveni et Antae, non uni parent viro, sed ab

vitam agunt:

lent.

ze

do zapro-

w pocztku IX
mg zdoby wadzy nieograniczonej upy rzdziy

Chorwatw, pomimo zacitej walki

w.,

Dzielny rd

morawskich Moimirow-iczw, zdobywszy sobie

Frankami

szych

ksit.

Antum una

Leonis

vivendi

imp

ratione

mo-

ribusque similibus utuntur, libertatem quoque colunt nec ulla ratione ad serviendum
vel
cii

parendum persuadentur, maxime

XI. Strategicum.
'')

H>m H
I.

in regione

propria fortes toIerantesque.

Mauri.

lib.

s.

PoCTIICiaBT, do,

CT. MopaBwiflHiii.

27.

MopanbCKHH

ywot

s.

Cyryla

KHflSb,

CT,ntTT, CT>TBOpH CT.

Legendzie Tannoskiej.

KHa3II CBO-

Fontes

rer.

bob.

autonomicznie jeszcze

sie

rad

470

ksita
U Obo-

w./) a sprawy waniejsze

zgod upanw,
Serbw nadabskich w IX

poczynali za

up.

przedstawicieli

X w. lud stanowi ksit,

wypdza nieprzydatnycli, innyci do wadzy przywraca. A c
mwi o drobnycli ksitach pomorskicli, uyckici, cirobackicli,

drytw

ktrego

peni

korzy si przed

zmuszonycli

polaskicli,

zgieku

oddaleniu od

do X, w.?

powszecinej,

potg

niezalenoci, swobody

Poczucie osobistej

gbokie zamiowanie staroytnego

oraz

moc

obyczaju,

ornyci tumw, przetrwaa

obyczaju

wysoko podnosiy powag zgromadze ludowyci, w obec ktrycli

wadza ksica musiaa korzy si i czyni to, czego wola naro-

Tak byo Sowiaszczyznie

dowa wymagaa.

Jakby Sowianie

we

wiemy,

nie

dawien dawna.

staroytnoci zwali zgromadzenia ludo-

ale nie ulega

wtpliwoci,

ju

pogaskici

za

czasw zgromadzenie mieszkacw obcy, okolicy, opola, upy, dla

porozumienia si

znajdujemy

dawnych pomnikach

ruskich Bine,")

Wida

*)

tudzie

czcego.

kszoci gosw
372.

tego wyrazu.

Nie

Sdz,

s.

6)

Adame

cisko

de Administrando

Imperii,

wiecami,

okrg

sowa wiec

od

Maciejowskiego,

nazywa si

wiece

(wieniec)

okrgu,

od rozstrzygania spraw

dzisiejsze

wicej.

zna-

wi-

H. P. S.

Lecz gdyby tak byo, jakie by znaczenie miao

273.

mowie szuka wypada rda

pochodz polskie wieszcz,
take ruskie B 'i e.

e od starosowiaskiego BfelnaTh,

thi bozi

pniejsze

kmeczw

wiec,

thi syedzysz

61.

Sowian poudniowych

wiksze zgromadzenia sadowe, siedzce

I;

boga

U Swietosawa z Wojcieszyna:
Lebiski.
generali = w wiecu w e g e m.

pieni Bogarodzica

wie c*)

formie

polskiej a starosowiaskiej

obwieszcza, wiece,

loquio

(vieczina) sejm

Nazw

wiec.^)

w.

Wedug

Sownik.

Pierwotne Dzieje

ruskie B t H e

dziea Konstantego Porfiroginety

Polacy nazywali

Linde.

polskich

w uyckich weco,*)

Dawniej mniemano,

^j

55

to z

sprawacli oglnych zwano

dokumentw IX

in corona, starzy

Kalina, Rozbir

e c z w.

collouium =:
Materyaly do

polskiego. 29.

e c, in col-

sownika a-

dopeniajcym
U Nestora pod r. 997 BtHe. Bielowski M. P. 1, 673.
go Lawrentijewskim latopisie pod r. 1176: HoBropo,lun 60 iiBnaMajia 11 C.MOjiHHe
hkohcc na ;XyMy cxojaTca, iia mto>ko CTapeirmii
II KiiHiie II BCfl Bo.iocTii iia biI;,
')

cjyjiaioTT),
*)

na TOMt

5kc npiirop,iiii CTanyiij.

W badaniach dolno -uyckij

zgromadzenie ludowe.

Bogusawski

mowy

Jana Chojnana

w XVII

Hornik. Histor. Serbs. Nar.

s.

w.

VII.

weco =

471

odmiennych nieco formach, a zawsze

znaczeniu zboru, ze-

Na Pomorzu prawdopodobnie
w takiem samem znaczeniu, jakie mia u suyczanw. Gdy jednak, dla
pobratymcw Polakw
o sprawach caego kraju, wypadao wszystkie dzielnice

zgromadzenia ludnoci.")

brania,

wyraz wiece istnia

siednich

radzenia

zwiza w jedno,

zgromadzenie ludnoci, jakby mnogiego tumu,

zwano s^iibm iszcz,"*)

czego pniej wytworzyy si: czeskie

snem,") sowackie snem,'-)

wian poudniowych wyraz

polskie

ten,

sijem,

sejm.'"')

So-

odmiennych nieco formach, przy-

bra znaczenie zbiorowiska na jarmarkach i targach, ustpujc

przed wyrazami: skupsztina i zbr, sabor, oznaczajcymi
to

samo, co u Polakw sejmJ*)

pomnikach po acinie pisanych wiece

niemy

nazy-

collouium., collouium generale, concio,

congregatio, generalis synodu s, conventus, niewano:

kiedy

Linde,

udic

u m.'^)

J Dalmatw: vichje,
Sownik.
Staroslawiaskie

'**)

Linde.

Sownik

lopisie,

zw

sie:

ii

viechje=c
M

Zjazdy, ktre ruscy

s'nem.

ii

in e

ruskie

ksita

Maciejowski H. P.

comilio, consilium, conventus

S.

c O

ll

11 lil

e,

polskimi miewali,

IV,

s.

schadzka,

t.

d.

zbr.

Hipackim

la-

170.

") Dawniejsi badacze powoywali sie zwyczajnie na sownik Wacerada,

zwany Mater Yerborum, w ktrym glossy snem i vece zapisane, ale Patera wskaza,
glossy te s pniejsz falsyfikacy. Srezniewski. HeCKia r.ioccw BT. Mater
Yerborum 1878, s. 71, 77. Zatem najdawniejsza wzmianka o snemach znajduje sie
w rekopimie Zielonodworskim,

e m
zhromadeni. Linde. Sownik.
dawnych polskich pisarzy znajdujemy: sijem, siem, pniej dopiero
sejm. Linde. Sownik.
") Kraiskie sejmn, semejn, smejn
jarmark, semnische
plac taneczny kiermaszowy; soweskie: s e i m, s e i m e n, s i n j ra
jarmark;
'-)

Su

^^)

sem, semenj, senjem

wisko.

Linde.

u Chorwatw.

Sownik.
Raczki,

cerkiewny obchd, Iciermasz

Waciwie skupsztina u
Odlomci prawa

seimische

Serbw, a

targo-

zbr, sabor

53.

w XVI wieku collouium generale imaczono przez

wyecz; in collouio generali = w wiecu wielgiem; Judicium dictum welke wecze
Lebiski. Materiay, 29, 93. U Czechw wyraz colloquium uywa sie
1416.
'')

Polsce jeszcze

r.

czciej od innych dla oznaczenia sniemw; niekiedy sniem powszechny zwano generalnym synodem, i tak: an. 11 10 indicta est generalis synodus cunctis

wypywajc

Ustrj wiecw,

musia

by

dotd,

472

narodowego ducha, pocztkowo

jednakowy u wszystkich Sowian.

Prawo zwolywa
nia wiecw i przyjmowanie w nich udziau przysugiwao kademu
obywatelowi kraju. Obyczaj wskazywa w jakim razie wypadao
zwoa wiec, obyczaj take podawa do tego sposoby. Pozostay
gromady

pomoc

zwoywania
obsyajc j od

stronach Sowiaszczyzny, obyczaj

wielu

ordzia,"'

t.

buawy,

j.

wici,

domu do domu po caej wsi okolicy, a wrci do tego, kto j

wysa, bez wtpienia siga staroytnych czasw, kiedy przodkoi

wie nasi bez pisma, poczty, wonych,

sposb, rozumnie

radzili sobie

najprostszy

akuratnie.^"j

Bohemorum ad curtem Saczcam. Cosma Fon. rer. boh. II s. 70

wida z opowiadania Kozmy i dla tego w przekadzie czeskim kroniki Kozmy, generalis synodus przetlmaczono snem, obecny.
Tame s. 170; an. 1091 Rex Yratislaus congregat terrae majores natu. Cosmas;
principibus terrae

A e

by

to nic

synod duchowny,

An. 1194 Fulco (biskup krakowski)

Mierzwy. Bielowski M. P. II, 429.

'")

dwch, lub najwicej

nie wie

od kogo

u starszych, a
siedniej

chaty.

trzech,

buaw
rozkaz

pasz i zgoa o
naradziwszy si poprzednio

po wioskach, oznajmiajc czas

wychodzi

tam."

czy sam gospodarz, leci

czem rada bdzie.

tej

Ktokolwiek

z jak

jest

jakie
z
i

bd

sob

kilka godzin

rozporz-

prawo,

tajemnie,

wtedy

zwouj

miejsce zboru, lecz nikt

Buawa

przechowuje si
najwikszym pospiechem do s-

i woa:
dzi o ptnocku
domu, dziecko, niewiasta, starzec

na st

chwili do ssiedniej budy (chaty) z

Tak obiega w

(palic).

lasy,

kady ma obowizek poda j

Wpadajc do domu kadzie

wielka gromada tam

aw

Dopeniacz

onines vocans.

tatrzaskich ilekro przywileje zagroone sa jakiem

grali

dzeniem rzdowem, ilekro chodzi o

gromad, obsyajc

concionem

in

buawa

podan

wszystkie gromady

sobie bu-

powraca do

rk tego, co j wysa, "Wincenty Pol. Obrazy z ycia natury, I, 181 184. Take
w Maciejowskiego H. P. S. III, 304. Podobny zwyczaj zachowa si w okolicy
w pobliu Mielca w zakcie ujcia Sanu do Wisy, tudzie w innych miejKrosna
Smolka. Mieszko Stary s. 518, 519. Palica uywaa si take w Czechach,
scach,
i

Luycach

luneburgskim Wendlandzie.

Perwolf.

Slowansky Sbornik, 1884,

s.

460.

ruchw wociaskich w gubernii kijowskiej w r. 1856 57, najbardziej

w kaniowskim, wasilkowskim taraszczaskim powiatach, we wsiach nalecych do
ruchu, koo domu sockiego (setnika), zwyczajnie nie daleko cerkwi, stay osiodane
konie i parobcy gotowi na pierwsze wezwanie setnika pdzi z jego rozkazem do
czasie

ssiedniej

obiegaa

wsi.

ca

sami mwili,

Podany tym sposobem

rozkaz,

okolic, przygotowan bez namysu

daa.

nie troszczono

si

widokami zgodnie.

albo

Kto bya ta starszyzna i gdzie

Solidarno ludu rczya,

to.

wiadomo w

wykona

krtkim czasie

to,

czego starszyzna, jak

siedziaa,

gdy dawaa rozkazy,

wszystko si dzieje

jego

473

Slowiauszczyznie, podzielonej na

-kada pojedyncza
religijnych,

miaa

dzielnica

ludno w pewne

dni scliodzia

razem

dla rozprawiania o

na

swj chram,"'

sie

Ztd

targ.

mnstwo plemion

dla

^")

koo

sprawach oglnych

Ictrego

byo

zrcznoci

Tum

mnstwo.

miejscu

powiconem

gom, pod cieniem rozoystego drzewa, sucha kapanw

przemawiajcych o sprawach publicznych,'*)

szych,

gromady zamieniaa si

tumu

Zdarzao si

wiec.

tak,

sprawie obchodzcej og, inni czynili

mu

star-

wrd

wiec.

gos

zarzuty, sprzeczka

poruszaa przytomnych, przypadkowe zbiorowisko

ze-

bo-

Schadzka

zebranego na targowisku, jeden czowiek podnosi

niao si

up,

sprawowania obrzdw

miejsc zborw ludu

brany pod odkrytem niebem, albo

ludzi

Jeli wniosek uczyniony przez pojedyncz

zamie-

osob

zasugiwa na pochwa, zgromaUchway,

i
to zwao si uchwa.'**)
zapade na wiecach przypadkowo zebranych, nie miay mocy prawnie obowizujcej ludnoci caego kraju, ale moralne znaczenie
ich byo wielkie Ludno okoliczna przysuchiwaa si temu, co
do przekonania ogu

trafia

dzeni przyjmowali go

na targowisku uchwalono
Starsi

dostojnicy musieli

postpki swe do tego stosowaa.

uwzgldnia yczenia ludnoci

dla za-

og zajmujcych, zwoywa wiece.

Demokratyczne usposobienie Sowian pozwalao kademu
penoprawnemu obywatelowi, od najbogatszych do najuboszych,
osobicie stawi si na wiec i podawa gos. Ztd staroytne
atwienia spraw,

1')

Thietmar VI,

'*;

Wedug

18.

w drugiej polowie XII w. w Wagryi miedzy bardzo

byy wite dby, powicone bogu owej ziemi Prowemu. Okoo
ogrodzonych potem, co drugi dzie kadego tygodnia lud z kapanem
Helmolda,

staremi drzewami

tych drzew,

si na sdy. Chr. I, c. 83. Wczeniej jeszcze (r. 1 124)

ktynami sta db stary: quercus ingens et frondosa, et fons
subter eam amoenisissimus, quam plebs simplex numinis alicuis inhabitatione sacram
aeslimans, magna veneratione coebat.
Herbord. Vita s. Oltonis. II, 32. Sowecy
dotd patrz z pobonoci na wierk lub lip, pod cieniem ktrych zbieraa si
i

ksiciem zwykle

Szczecinie

gmina na narady.
')

zbierali

przed

Leciejewski

Niwie

r.

1885.

T. 27, s

327.

rkopimie Zielonodworskim: pohvalihu prardu po zakonu. Snem."

innem miejscu:

hvaliti

vypovedi."

Sd

Lubuszy.

474

skadajce sie z tumw, byy w szerokiem znaczeniu narodowemi. Nie brakowao wprawdzie w Sowiaszczyznie cudzoziemcw, ale prawo uczestniczenia na wiecaci przysugiwao
wiece,

korzystajcym

jedynie krajowcom.,

dajcym majtek nieruchomy

t. j.

wayy w
i

dwa stany
od innych, choby

lechom, bo te tylko

Ludzie zaleni

smerdy, azegi, narocznicy, dziesitnicy, zakupy

ogle czelad niewolna, nie posiadajc praw obywatelskich,

o sprawach

obradowa

kraju

si wszyscy rwnymi

liczyli

si

spoecznym.

ustroju

ksit:

wczni w

mogli.

nie

sobie

Przytomni na wiecu

oznak rwnoci

na

gminach

pewne dni

bie-

zaatwiania spraw

ksit

wiece, z uczestnictwem

ywano w sprawach
cie

sdw

sprawowania

dla

wiksze

cych,-^)

stawili

rku,-^)

Oprcz wiecw zwyczajnych, odbywajcych si

posia-

bd wsplnowadny, bd osobisty,

wsplnow adnym dziedzicom

nawet od

praw obywatelstwa,

rady

ich,

zwo-

waniejszych, jak wybr ksicia lub usuni-

go od wadzy, ustanowienie praw, podatkw, wypowiedzenie

wojny lub zawarcie przymierza

i t.

Na

d.

wiecu

kady mg wy-

jawia swe zdanie otwarcie, przytomni czynili zarzuty, spierano

si i burzono si nieraz zacicie, ale gdy wikszo pochwalia pe-

wny

wniosek, inni obowizani byli przystpi do nich:

zapadaa jednomylnoci. Dokadniejsz

dujemy

dziejach

o tem

wiadomo

znaj-

o ktrych wnet powiemy.

Powszecliny wiec Lutykw.

2.

lutyckich wiecw,

uchwaa

Sowiaszczyzny na szczegln uwag zasuguje

samorzd lutyckich gmin, ktre nie mogc pogodzi si z wadz

ksic,

dziejach

zniosy

zupenie

w.

Jakim sposobem

to

si

wedug wiadectwa Kanzowa, na wszystkich

wczniami a do XVI w. Niej 73. O mieszlcacach
Pomorza, stawiacych si z wczniami na wiece, w biecym , niej cytata 42.
-**)

Na

wyspie Ranie ludno,

schadzkach zjawiaa

21)

Wyej

sie z

cyt.

18.

475

stao, dzieje o tem milcz, a jednak

podobny przewrt

stpi niewtpliwie tylko w skutek

wici do wadzy ksicej.
Pozbywszy si ksit, Lutycy

silnych

ywio

na-

niena-

demokraty-

Sowiaszczyznie

nie

ssiadami, rzdzi krajem

wodzach ani sowa. Jakime sposobem wszystko

Lud zapanowa na wiecach, wchodzi w przymierza

dwa wieki z gr, a o zwierzchnikach

znajdujemy.
z

podnieli

wicej

czny tak wysoko, jak nigdzie

mg

wstrznie

wadz

Usunwszy

ksic

cztery

dziao si?

to

lutyckie ludy:

Ratary,

Chyanie, weszy w zwizek, centrem

witynia
Radogoszcza nad jeziorem Doleskiem,
ktrego staa si

Dolecy, Czrezpienianie

witynia

kraju Ratarw.

stwa

midzy

wiaskim,

Odr

ale

bdc

ta,

ab, czya

metropoli bawochwal-

nie tylko

cze bogom

so-

sprawy publiczne caego zwizku lutyckiego, do

ktrego rnemi czasy

lgny

ssiednie plemiona

Wkranw

Sto-

doranw.

Kade z nalecych do zwizku plemi skadao osobn samorzdn gmin, miao grd z urzdem upana, bez ktrego
i

byoby urzdu wykonawczego administracyjnego. Sprawy

dotyczce gmin odbyway si na zborach targowiskach w grodach, ale sprawy dotyczce caego zwizku jednay si w wityni Radogoszcza, saw swych bogw, grujc nad wszystkie
inne witynie i boyszcza.
tej
wityni zbieray si wiece,
na ktrych obradowano o sprawach niezbdnie przedsiwzi si

nie

majcych.

Uchway zapaday

mia

nalecy do wieca

jednomylnie.^-)

Jeeli

za

ktry

uchwale wsplnej sprzeciwia si, odcho-

obrbem zgromadzenia

opornie si
cae swe mienie w poarze
i zniszczeniu, albo w obec zgromadzonego ludu paci ilo grzywien, stosownie do zamonoci kadego przepisan."-^)

dzi kijami
stawi,

2-)

non

zbity,

traci

a jeli po za

bez

powrotu dom

Hiis autem omnibus, qui communiter Liutici vocantur, dominus specialiter

presidet uUus.

Unanimi

consilio ad placitum suimet necessaria

rebus efciendis omnes concordant.

23)

Ibid.

Thietmar.

Chro. VI,

i8.

discucientes,

Bielowski M. P.

I,

in

278.


Zapisawszy

476

powysz wiadomo, wiadomy

spraw lutyckich

biskup Thietmar nie objani skadu lutyckiego wiecu

przewodniczy. Ale
tunnej przeprawie

innem miejscu, rozpowiedziawszy o

Lutykw przez

Mild, kiedy

rz.

kto

mu

niefor-

powracajc

ci

wyprawy przeciw Polakom r. 1017, w nurtach tej rzeki stracili

chorgiew z wizerunkiem bogini 50 wyborowych wojownikw,
Thietmar doda, e pozostali, przyjwszy rzeczony wypadek za
z

wrb,

przymierze z Niemcami opuci postanowili, lecz na odbytym powszechnym wiecu od swych przewdzcw (prioribus) na
praw drog znowu naprowadzeni zostali."
Kto byli ci starsi,
przeoeni (priores), dziejopis nie objani, nie trudno jednak po'^*)

j, e

to

interes

pobudza do dziaania przeciw Bolesawowi Chrobremu,

aby nie

podpa

znaczenia

wrd

tak samo jak

rd

ludzie

byli

moni

ze stanu lechitw, ktrych osobisty

wadz

pod jego

lutyckiego gminu.

woci, skoro do uwagi przyjmiemy,

monych, posiadajcych
ni,

nad Hobol

pniej

orne

u Lutykw stan lechicki,

by w XI

o tem nie

w.

moe by

zamona

Czy pogascy flamini

z

innymi,

z po-

wtpli-

e upanw wybierano z ludzi

okoo

r.

1142 Stodora-

szlachta sowiaska,-'') a nieco

w okolicy Dymina take spotykamy rozmnoon

na rwni

mia

druyny, pochodzcych ze znako-

e po zajciu przez Niemcw

znalaza si

swego

nie straci przez to

u Pomorzanw, liczny

siebie dostojnikw krajowych,

mitych rodw

uczestniczyli

wiecach

szlacht.-")
mieli

gos

dziejw nie dostrzegamy, ale skoro rozstrzy-

biecych poprzedzay wyroki bstwa, a odpowied

leaa na flaminach, jedynych
tmaczach woli bstwa, atwo poj, jak zabobony, a pewno i oso-

ganie spraw

co do losw danych do odgadnienia

bisty interes
z ich

podniecay nieraz flaminw do dawania odpowiedzi

widokami zgodnych.^')
-^)

Sed habito post communi suimet

Thietmar VIT, 47.

Bielowski M. P.

I,

25)

Szczegy niej 74

26)

Wyej 22. s. 459Wedug Tiietmara Lutycy

2')

pienidzmi" (VI,

18).

Wszalie

placito,

prioribus suis convertuntur.

309.

c.

do zamania pokoju atwo

nie mogli wszyscy

sie

daj nakoni

posowie na wiecu bra pienidze

477

Wybokitr znaczenie wiecu, obradujcego

uwydatniao

goszcza,

wyoy

musia danie swe

dzy najwyszej nie
obodrycki Mciwoj,

dokona

czej

lud

stosunkach midzynarodo-

pomoc

lub

lutyckich ludw,

wa-

przed wiecem, albowiem innej

byo wcale. Obraony przez Saksonw ksiae

chcc uzyska pomoc Lutykw, nie mg inaprzybywszy

tego, jak

przed nim

sie najbardziej

Kto chcia uzyska przyja

wych.

chramie Rado-

spraw

sw

do*

zwoa cay

grodu Ratary,

wytoczy

looi).

(r.

Zgromadzeni

wedug zasug twoich cierpisz, gardzc bowiem swymi

wspplem lennikami, umiowae rd Sasw wiaroomny i chciwy.

rzekli:

Przysi nam,

sig

opucisz, a

ich

my

tob

staniemy.

przy-

im.--)

Gorliwi o zachowanie

samorzdu gmin

swobody poga-

skiej, Lutycy czyli sie z nienawistnymi im Niemcami przeciw

Bolesawowi Chr. aby nie dopuci nad sob wadzy ksicej,
,

pniej za, zauwaywszy wzrost

i

Wgrw,

rzy

wadzy ksicej u Obodrytw

pomagali tym, ktrzy sprzeciwiali

wiaroomnie

sie

ksitom

kt-

wolnoci zwykym sobie lutyckim

dobijali sie

Pod takiem usposobieniem Lutykw najwysz

osobistoci sprawujce rzdy
zniky;
wszdzie wzmiankuje si ,.lutycki lud," kronikarze mwi tylko
o napadach Lutykw*
nigdzie ani razu nie wzmiankuj adnego
sposobem."-')

wadz sprawoway wiece,

i

atwo

wodza.

brak

silnej

wiec

poj,

skutkiem podobnego ustroju

wadzy wykonawczej,

nieporozumienia

by

midzy monymi

obywatelami a gminem, wreszcie otwarte pole dla intryg flami-

nw, ktrych wsteczne

od Niemcw.
(priores)

Sowa

denia pogray

wiec Thietraara

mog by

lud

ciemnot, kiedy

zastosowane tylko do przewdzcw

flaminw.

**)

Mstivoi

. .

transivit in civitatem Rethre,

quae

est in terra

Lutitiorum con-

vocatisque omnibus Sla\is, qai ad orientem habitant, intimavit eis illatam sibi contu-

meliam,
pateris,

ram.

mold

et

quia

Saxonum voce

lura ergo nobis

I,

Slavi canes vocentur.

At

illi:

merito haec, inquiant,

qui spernens contribules luos, escoluisti Sasones, gentem perfidam et ava-

quod deseras

i6.

-j

Thietmar VIII,

4.

eos,

et

stabimus tecum.

lorayitoe

eis.

Hel-

478

tymczasem u ssiednich Polakw

Czechw chrzeciastwo wpro-

wadzao nowe czynniki do ycia cywilizacyi. Staroytny ustrj

nie mg wytrzyma duej; zwizek ludw rozerwany zosta
w roku 1066, poczem niebawem Niemcy zburzyli chram Radogoszcza (r. 1069). Powszechny wiec Lu tykw znik; ludy powri

ciy do swych gminnych wiecw."")

Teokracyja Rano w.

3.

Szczliwe pooenie wyspy Rany, do koa morzem i trudno

dostpnymi brzegami otoczonej, a przytem mztwo i przedsibierczo mieszkacw broniy jej od napadw nieprzyjaci. I gdy
u ssiednich Sowian na ldzie nieustanne najazdy Niemcw wywrciy ju w XI w. dawny ustrj rodowy, Ranowie cieszyli si
spokojem
wali

do ujarzmienia ich przez

Danw w

r.

1168, zacho-

dawny ustrj, z wasnego obyczaju wytworzony.

Nie wiadomo jakby od dawna chram w Arkonie zajania

saw

nadzwyczajn
Radogoszcza
nia.

By

Swantewita, ale historyja zastaje

w zupenym

bogu temu

on

(r.

1069),

w cigu

Szczeglnie, po

rozwoju.

ju cze

upadku chramu

chram arkoski nabra ogromnego znaczestu

lat

(1069

chwalstwa na Pomorzu baltyckiem,

1168)
ciga

metropoli bawo-

do

siebie

mnstwo

z oddalonych stron, dla zoenia czci i darw najbogw sowiaskich, wreszcie kult religijny wzrs
tak wysoko, jak tylko moga si podnie myl pogaskiej prostoty.
Nad wszystkiem jania Swantewit. On dawa Ranom
urodzaje, pomylno w pokoju, zwyciztwa na wojnie. Jake nie

pielgrzymw

wyszemu

oddawa mu

czci,

nalenej bogowi bogw!

Ca sw

pomylno,

w cigu

wiekw, Ranowie

Jake

uszanowa flaminw, ktrzy wyroki jego penili? Gw moc Swantewita w nieomylno sug jego, pod-

nie

boka wiara

przypisywali

czynom Swentewita.

nosia kult religijny do znaczenia najwyszej wadzy,

wadza
")

ksit

zesza na podrzdne stanowisko.

Szczegowo niej

60.

Lulycy.

obec ktrej

Dziki Swante-


Witowi

ksita rascy

zrcznoci jego flaminw,

dzielnych

sami

479

wojownikw

ksita

powaa

nie mieli

mieli

zawsze

pienidze na prowadzenie wojny.^') Jake

flammw, przez usta ktrych

tyle

ask pyno? Baczc na to cudzoziemcy, z podziwieniem mwili,

e Ranowie arcyflamina swego powaaj wyej ni krla dokd los wskae, tam wojsko swe wysyaj. Po otrzymanem zwyi

ciztwie zoto

midzy
minem
sw.

rozdzielaj."

siebie

mao

znosz do skarbca swojego bstwa, reszt

srebro

znaczy; ten

porwnaniu

razie potrzeby flamin

byy

wedug

potrzebne: lud

zwoywa

krla

W obec takiego

wienia im woli bogw. ^*)

ale

uchway

obyczaju sowiaskiego, na we-

wczni w rku

jego musiay si stosowa do woli

flaminw."'')

Zatem wszelkie zgromadzenia ludu

szk w rku

flaminw, ktrzy

nowaa na Ranie

do

r.

1 1

byy

tmaczc, jak sami

wic w penem

Teokracyja

bstwa, rzdzili krajem.

lud dla obja-

stanu rzeczy wiece

zwanie flaminw, zbiera si tumnie, zawsze

na znak rwnoci,

lo-

lud od jego

z fla-

wypadek

Flamin zaley od skinienia losw, krl za.

woli."-**)

nie

Krl u nich

^-)

bowiem bada odpowiedzi

tylko igra-

chcieli,

wol

znaczeniu pa-

68.

") Wedug Saksona Gramatyka Swantewit mia 300 staych spisanych wojownikw (Hoc quoque nuraen trecentos equos descriptos totidemque satellites in eis
militantes habebat), obszerne dobra (agros et latifundia deornnj), take dochody z podatkw skadanych ma przez Ranw od mczyzny i kobiety corocznie po jednej
monecie, a

wedug Helmolda Swantewitowi naleay:

gw Rany, zoto

srebro zdobyte na wojnie

skarbu Swantewita dostarczao

^-)

Major

flaminis

exercitum dirigunt.

da

podatek od poowa ledzi u brzeod podbitych ludw. Bogactwo

rodkw do prowadzenia

qaam

regis veneratio

wojny.

apud ipsos

est:

qua

sors ostendit,

Yictores aurum et argentum in aerarium Bei sui conferunt,

tera inter se partiuntur,

")

Rex apud

Helmold

I,

cae-

36.

eos modicae aestimationis

responsa perquirit, et enentus sortium explorat.

est,

comparatione flaminis.

Ule ad nutum sortium,

et

Ule enim
porro rex

illius nutum pendent.

Helmold II, 12.
Helmold II, 12.
'')
Oburzony przybyciem ksidza Gotszalka, w celu odprawienia naboestwa
dla chrzecian zebranych u brzegw Rany dla rybowstwa, flamin zwoawszy krla
i nard, objawi,
bogi silnie s zagniewani i e gniew ich nie inaczej zagodzonym by moe, jak krwi kapana, ktry mia pord nich obce obrzdy religijne
odprawia. Krl i lud byli mu posuszni. Helmold II, 12.

et

populus ad
*)

 So
Wiece pod rzdem monarchicznym

4.

X XIII
ludami Europy zachodniej,

epoce

w.

Z wprowadzeniem chrzeciastwa
sie z

bliszego poznajomienia

Slowiaszczyznie

poczy

sie

wytwarza nowe pojcia o stosunku panujcego ksicia do wieDuchowiestwo katolickie z Italii, Francy Niemiec, napojone przekonaniem, e lud wypada prowadzi, a nie postpy wa

cw.

i,

za nim fpopulus est ducendus, non seuendus),'"'') patrzyo na ksi-

t sowiaskich

jak na

monarchw

krlw,

od boga dana (Dei gratia), stawiao wyej

znaczenia ktrych nie
i

czstych stosunkw

jc si
dnie

cw,

ich,

uchwa

od

jako

wiecw,

wpywem chrzeciastwa
ksita sowiascy, wyamuPod

pojmywao.
z

wadz

zachodem,

pod starego obyczaju, zamylali rzdzi

nie zawsze zgo-

wol ludu, wadz sw podnosi wyej nad uchway

sowem nie rzdzi z ramienia ludu, a panowa nad

wie-

Starcie

nem.

nim.

si dwch pierwiastkw wadzy stawao si nieuniknioTam wiec, gdzie chrzeciastwo wczeniej wprowodzone

Sowakw, Czechw Porwnowaya moc wiecw,

zostao, jak u Chorwatw, Morawianw,

wadza ksica ju w X w.
a gdzie pogastwo duej przetrwao, jak u Lutykw, Obodrytw
i Pomarzanw, uchway wiecw przewaay znaczenie ksit a
do drugiej poowy XII w.
Nie wypada jednak mniema, aby po wprowadzeniu chrzeciastwa wiece straciy wnet mono ograniczania wadzy ksicej. Zaleao to od okolicznoci osobistych przymiotw ksit. Mie.szko I i Bolesaw Chr., przy nadzwyczajnej energii elakw,

laznej

wytrwaoci,

wrogw,

3<5)

potrafili

Wedug

czc

wszystkie siy kraju

wadz sw

zla

dla

potrzebami ludu,

Alkuina, wiadomego przyjaciela Karola

W.

obrony od
przez

co

populus juxta sanc-

non seuendus... Nec audiendi qui solent dicere: vox

populi vox Dei, cum tumultuositas vulgi semper insaniae proxima est."

tiones divinas ducendus

est,

mogli

dziaa wedug

4^Si

W Cze-

swej woli, nie troszczc sie o wiece.

chach mizerna polityka

ksit

mniej zdoln

wadzy

dawny

obyczaj,

monarchicznej

bya

do podniesienia

a z nim

duej

wiece

zachoway znaczenie ni w Polsce. U Moraww SoSerbw Luyczanw najazd Niemcw zburzyy dawne porzdki: ustrj spoeczny musia stosowa
szersze

wakw
sie

najazd Madjarw, a u

do przepisw tych, ktrzy lud

mocy

swej

wpyway

sposobem rozmaite koleje zdarze, rnie

cw, cieray dawniejsze ich znaczenie
dziejowych.

odtworzenia

pami

Postaramy si skorzysta

tego

Tym

dzieryli.

o nich

na

wie-

los

w rdach
dla

co pozostao,

cho w czci

roytnych wiecw

obrazu chylenia sie ku upadkowi .stapowstajcych na nowych podwalinach wie-

cw pastwowych.
a)

Zwoywanie w

Wedug sowiaskiego pojcia,

wodzem podczas wojny, pojednawc
wola jego znajdywaa ograniczenie

e c w.

by gow narodu,
sdzi w czasie pokoju, ale

ksi
i

nim obmylali rodki,

starszymi

zwoywa

wiec.

nicy sami zwoywali wiec.

ksi

po naradzie

r.

dostoj-

razie

1079,

wynie

na krla Kazimi-

po zabjstwie . Stanisawa, pano-

wie zebrawszy si na wiecu, postanowili schwyta krla. ^^)

''')

in

unum

Barones vero ac

tnilites

s.

regni

Poloniae

reducerent

Rocznik witokrzyski.

in

W Cze-

conrenientes

inierunt consilium,

et arbitrati sunt, ut quererent et invenirent et

lem e^ ejectum ducem Kazimirum.

do

z dostojnikami

W
nieobecnoci ksit
W Polsce panowie rycerze w roku

1040 zebrali wiec, na ktrym uchwalili

rza Odnowiciela,'^') a

wsplnie

k.sicia,

sprawach wypadao zastosowa si

woli ludu, albo do okolicznoci,

i

rad

waniejszych spraw kraju.

dla zaatwienia

wic w pewnych

Jeeli

moc

obyczaju narodowym,

ktrego dostojnicy, skadajcy przyboczn

regnum exsu-

M.

Bielowski.

P. III.

03.
^*j

unum ipsam detinere voluerunt.

Hung.anum. ibid. Bielowski M. P.

In continenti nobile^ lerre congregati in

ipse vero periculum mortis timens

fugam dedit

in

III 67.

Tom

II.

-.

482

chach, po mierci ksicia Oldrzyka

do wadzy, olepionego

1037

r.

w obec

Pradze dla wyniesienia ksicia Brzetysawa

ten nie kto inny, jak

moni panowie

zebrali.''*')

na

e w

Pierwszy przykad

kowski Peka, zwoawszy wiec

chach

znajdywao si podniesienie
ktrego urzdnicy

Kady mg

si

byli

schadzk

wali na

grodw na

woni zwykle
o

Cze-

Pomorzu pogastwo
targi, rozpra-

rdku

drzewa, ze wschodami,

targowiska

do

wyso-

przemawiali do ludu.*')

powszechnych potrzebach.

zabiera gos, bo wszyscy, jak mieszkacy grodw,

wieniacy

e na

Szczecinie na

Po skoczonym targu rozprawiano

tak

biskup kra-

obyczaje, przeto okoliczna

dni do

o swych potrzebach.

kie, z

da

wiecw, podobnie jak

naleao do ksicia. Ale

XII w. przestrzegao dawne

ludno schodzc si w pewne

wiaa

zna-

wyboru Leszka Biaego na

dla

Polsce,

1194.**^)

r.

Na Pomorzu prawo zwoywania

jeszcze

wpywu

nieobecnoci ksicia, do nich naley

razie

prawo zwoywania wiecw.

ksicia krakowskiego

Sniem

tron.

Ze wzrostem po-

wagi duchowiestwa, biskupi korzystajc ze swego

czenia, mniemali,

niezdatnego

roku 1034 Jaromira, zebra si snem

co tydzie

wcznia

dwa

rwni

jakby dla oznaki rwnoci, przyby-

rku.*-) Podobne targi

razy nietylko

kich grodach, gdzie zwykle staych

ludnym

odbyway

Szczecinie, ale

mieszkacw

nie

w ta-

byo. Scha*

sie wzietoci w Czechach rody Munici i Teptowici,

wyrazi si pochlebnie r. 1037, w przeciwiestwo Wrszowcom, siejcym midzy brami, lisitami niezgod. Te dwa rody, (Muncia, Tepca)
przyjazne Brzetysawowi I, prawdopodobnie byy gwnymi czynnikami zwoania
sniemu r. 1037. Porw. Kosm, pod r. 1037. Font. rer. boh. II, s. 6"^,

Wwczas cieszyy

3**)

o ktrych ksiae Jaromir

^^)

Ille cracoviensis

M.

episcopus (Fulco) primo

cum

primatibus de regni suces-

omnes ad collouium convocaf. Boguchwa. Chr.

sore tractatu habito,

45. Bielowski

P. II. 539.
'i)

Erant

concionari

soliti

szczeciskie

rowane:

byy

erant

ibi

Herbord. Vita

s.

jakby piramidy wielkie,

illic

populum
mwnice
wedug starego zwyczaju pogaskiego muin altum mor paganico muratae. Ebbo,

gradus ignei, de quibus praecones

erant.

piramides magnae et

Ottonis III. 17.

et

Vita III, 15.

*-)

Omnes autem incedebant

hastati.

Herbord

III,

magistratus ad

Wedug Ebbona

18.

4^3

miay zawczasu obmylanej programy, a radziy o spraTak jednego razu

morowem powietrzu pobudzia ludno szczecisk do

dzki nie

waci biecycli, czsto nieprzewidzianych.

wie

morowe

powietrze jest

odpadnicie od
do

starej

Wskutek

niej.

Flamini

flaminw o przyczynie tego

zapytania

zwaniem uchwalio

kar

wiary

odpowiedzieli,

bogw, rozgniewanyci na lud za

wszyscy

wymr,

wrc

jeli nie

tego zbiorowisko na targu, za pierwszem we-

przywrci porzdek pogaskich

(roku

ofiar

Podobne uchway, spowodowane nadzwyczajnemi oko-

1126)*^)

bezwtpienia zdarzay si bardzo rzadko,

licznociami,

sama

ale

stanowczo uchway zbiorowiska ludzi, nie zwaajcego na to co

powie ksi
dostojnicy wzgldem przywrcenia pogaskich
i

wskazuje, _do jakiego stopnia

ofiar,

XII w. trwao przekonanie,

si do uchwa wiecw.

wadza

ludzie

pomorskim

ksica

Wszake obok gminowadnych usposobie narodu na

wytwarzao si powoli denie do uporzdkowania

morzu,

cw

wadzy ksicej.

stosunku do nich

stoki . Ottona, okazao si,

radzie z dostojnikami,

e w

zwoywa

Jako w

razie potrzeby,

wiec,

do

winna stosowa

apo-

czasie

ksi

Powie-

po na-

oznaczajc miejsce

czas

spraw majc by rozpatrywan na wiecu.

To
samo zapewno musiano uwzgldnia przy zwoywaniu wiecw

zboru, oraz

^*)

Czechach

tego

Polsce przed XIII w.,

b) ^I

Rozlego
ci plemion
czenia

^^

stolic

^*)
)

Christi

s c

kraju,

obradowania wiecw.

trudno

przejazdw,

denie do

udzielne-

up, tudzie mnstwo grcdw podr stajcych do znamiast spowodoway i obrady wiecowe odbywano
i

Ebbo III, I. Bielowski M. P. II, 50.

Dux lerrae Wortizlaus
instinctu Ottonis
.

provinciae ac

mul

chocia, dla potwierdzenia

brakuje dokadniejszych wiadomoci.

prr.efcclis

mandans

civitatiim in festo pentccosles

Herbord

III,

b.ironibus et capitaneis totius

convcntum

indixit,

3.

31

causam

si-

tych miejscach,

484

zachodzia potrzeba,

gdzie najbardziej

a nie

ksicych. Dokumenty powiadczaj mnstwo wiecw zwoywanych przez ksit we wsiach,

koniecznie

nawet

otwartem miejscu,

Pradze

pobliu

na Wyszegradzie,^'^)

Krakw, Wilica

odbywano

Xn

Na Pomorzu

stoecznym

Uznoim, Dymin

Szczecinie,

zbiera

prawdopodobnie,

ale

wece

otwar-

XII w.

nie-

mniejszych grodach,

jak

Wgrw

braku wiadomoci powiedzie

wiksze wiece musiay si

byy

grodach gwnych, jakimi

Starogard wargski,

Weligard obodrycki, Biaogard pomorski.

Gdzie si zbieray wiece u Obodrytw,

innych Sowian Zachodnich, dla

moemy,

we wsiach

wiece zbieray si
ale

innych

Pozna,

miejscem wde-

XIII w. wskazuje,

rozmaitych grodach nawet

tych miejscach.*")
tylko

byy

sie zdaje

czsto obradowano

ale

przedchrzeciaskie czasy

cw, ale przegld dokumentw

nie

mostu albo

osady,

jakiej

W Polsce bezwtpienia Kruszwica, Gniezno,

grodach. ***)

W Czechach najdawniejsze niemy odbywano, jak

rzeki,
W'

grodach stoecznych

wielkich wiecach

chramie Radogoszcza wspomnielimy wyej.

Zwyczajem staroytnym wiece odbywano najczciej

goem

W Czechach

niebem.

^^)

Wedug poda

za

pod

sniem dla obrania na biskupa Lanza

Lubuszy niemy odbyway si w jej siedle na Wyszer.

1037 na Pradze przy wyniesieniu na tron

pniej znajdujemy niemy:

gradzie,

Brzetyslawa I;

r.

1055 take ksicia Spitygniewa

krla Wratyslawa I;

1086

r.

powodu koronacyi na

r. 1130 i 1140
na Wyszegradzie; 1134, 1158, 11 64 na Pradze. Ireczek SI. Pr. II, 129.
*")
R. 1068 w pobliu Nachodu dla obrania na biskupa, Sasa Lanzaj r. 1099
w Starym Bolesawiu dla obrania na biskupa Hermana; 11 10 w Sadsku (Cosma. Font.

rer.

II s

boli.

r.

97, 142,

1092 przy obraniu na Icsicia Brzetyslawa II;

1701; inne

wyliczenie sejmw czeskich do

*';

XIV

Olomucu, Brnie, Znoimie

w.

Ireczka S. Pr,

Z wiecw polskich XI w. dwa tylko zapisane

1040 o wyniesieniu na krla Kazimierza Odnowiciela

r.

II,

d.

t.

129

Szczegowe

nastp.

dziejach,

mianowicie

r.

1079 dla zatrzymania Bo-

ale w jakich by miejscach wiece te odbyy si

nie wiadomo.
wzmiankuj si czciej. Szereg ich wyliczony w pracy Nowakowskiego: O wiecach w Polsce w XI, XII i XIII w. (Rocznik prac naukowych
na rok 1879}, a uzupeniony
owietlony krytyka przez J, Abczyskiego w Ateneum
r, 1880 T. II zeszyt III Czerwiec s. 547
pracy Nowakowskiego mnstwo
557.
omyek autorskich i drukarskich, Dla tego jirzy uyciu tej pracy wypada by ogldnj'm, a dla uatwienia skorzysta z poytecznej krytyki Abczyskiego

lesawa miaego,

W XII

w, wiece

485

w pobli/u Nachodu.^"') W Polsce jeszcze w KIII

122,0 nad r. Raw otwartem miejscu; tak w

1068 zebra sie

r.

w. obradowano

r.

domir odbyto wiec, na ktrym przytomn bya wdowa po Leszku Biaym Grymisawa.^") Ale jeli mono pozwalaa, wiecowano w budynkach pod dachem. Podczas najazdu na Polsk
kociele gnienieCzechw w r. 1039 sniem czeski odb\
ustanowione
zostay
skim u grobu . Wojciecha, gdzie przyjte
Brzetysawa

przez

biskupa Sewera, tak zwane

W Czechach

decreta Bra-

niemy Xl XII w, zbieray sie czsto na

ksit, zapewno w ich zamkach, na co wskazuje wiadosniemie zebranym w
30 w zamku ksicym na \Vy-

cislai,'*")

dworach

mo o

r.

a sniem

szegradzie,

odby

odbyway

Gdzie si

ciele praskim.'^')

1225 o dziedziny

r.

1228,

poowy

do

**)

'XII w.

sinstris assisientibus,

medio laudat

et

et

proceres in coetum,

vero et comitibus

clericis

commendat oum populo.

sie to

wedug Kozmy

dicitur

Dobeniua."

Font.

nis

T.

rer.

boi.

^^)

I.

s.

kwitno

qua

itur in

objanienia badaczy dziao

et fratribus suis

per longum

Lanczonem,

rer.

boh.

Poloniam,

sie to

za w wi-

II,

et

gyrum

et

stantem

97.

Dziao

loco

in

qui

Porw.

Icoo Nacliodu.

II. s. 97.

przywileju

wydanym

nomen Radomera.

cui

Cosmas. Font.

ad custodiae portam,

Wedug

pro-

wiece Lutykw, jak wzmiankowalimy,

consitlentibus, et post eos cunctis militibus asstantibus, vocat

in

w domu

chramie Radogoszcza, u Pomarzanw

An. 1068 dux convocat populum

a tlextris et a

na wiecu

Mogile,

Za Odr, gdzie pogastwo

kuratora krakowskiego.'^'-)

klasztoru

Krakowie okoo kocioa . Andrzeja,

zbieray si

ktrym wojewoda sandomirski Pakosaw, potwierdzi

darowizn uczy nion na korzy

odbytym

ko-

w XI XII
przybywa wiadomo

polskie wiece

w. wzmianki nie znajdujemy. Pniej dopiero

pod

w gwnym

sie

przez

Roeppel.

Grzymisaw

Dzieje

Polski.

1230: Secus pontetn flumi-

r.

Tlmacz.

Przvborowkiego

436.

^)
^')

Codex Juiis bohemici, opera H. Ireczek 1007 s. I5.

An. 1 130 Dux Sobeslaus congregavit nobiles et ignobiles

Wissegradense.

usor Bauari

Cosm. Cont. Font.

.

in ecclesia

sancti

jur uo plenarie obtento,

Addenda N. 8. s. 622.

publice reuisito et

Pragae.
^-)

Erben.

An. 1228

acta sunt

procuratoris cracoyiensis.

palaliuni

in

An. 1228 Comitissa Boleraila,

Wencezlai coram nobis super hoc justo judicio
rer. bo)i. 11,

ad ecclesiam

209.

nostrae gratiae supplicavit

St.

Andreae

in

curia

Zbir dyplomatw klasztoru Mogilskiego.

Actum

domini Rodech

tyniach pogaskich.

byy

486

Szczecinie,

wediug ywociarzy . Ottona,

gmachy ktynami zwane, z nich gwna

budowy wewntrz zewntrz ozdobiona rzebionemi
wyobraeniami ludzi, ptakw zwierzt, bya chramem Trygawa,
Inne trzy nie tak pyszne, nie miay religijnego znaczenia. Wewntrz ustawione byy awy stoy ,.poniewa tam odbyway si
narady zgromadzenia, a take schadzki
dla wypicia,
dla pomwienia w^ pewne godziny.*'^;
Schadzki te stanowiy pocztery publiczne

przedziwnej

bd

siedzenia rady, ktra

ywaa

wielkie wiece.

dowali

bd

razie potrzeby wsplnie z

Zgromadzeni

tym

ksiciem zwo-

celu ziemianie

obra-

chramie Trygawa."^*)

Skad

c)

Dopki trwa

wiecw.
byy dostpne dla wszystwadykw
wsplnowa-

pogaski, wiece

kult

pelnoprawnych obywateli:

lechw,

A e

pogastwo najduej trwao na Pomorzu,

przeto wiece pomorskie jeszcze w XII w. nosiy cech
staroytn, w szerokiem znaczeniu demokratyczn. Na wiece
mieli swobodny dostp nietylko
monowadzcy i flamini, ale
wszyscy swobodni ludzie, przynajmniej adnego w tym wzgldnych dziedzicw.

ograniczenia

dzie

pomnikach dziejowych

skadzie lutyckich wiecw powiedzielimy wyej.

Czechach

swej wadzy, nie

niemy razem

lechami

Erant autem

5-')

principalis

lacrum

denie ksit w
mogo wnet obali

erat,

triceps,

nirabili

quod

in

wadykami

et

artificio

uno corpore

tria

tantum intus in circuitu extructa erant

lenf, in

solitii

easdem aedes

^*)

Z innych
^^)

Nam

erant.

certis

Z powyszej

wida,

wyej

2.

Na

wchodzili swobodni rolnicy,

uatuor, sed una ex

fuit

his,

Erat autem

minusue

mensae, quia

ibi

ornatae fuerant.
conciliabula
seria

sua

Herbord

et

quae
simu-

ibi

capita habens Triglaus vocabatur

diebus conveniebant et horis.

cytaty

w. do wzmocnienia

sive potare sive ludere sive

miejsc Herborda okazuje si,

W biecym

et

XI

^^)

staroytnego obyczaju.

constructa

vero aliae continae minus venerationis habebant

suos habere

Stetinensi continae

in civitate

cultu

dostrzegamy.

nie

Ties

Sedilia

conventus

tractarae vel-

II,

32.

e wiksza kontyna bya chramem Tryj^lawa.

e w tym chramie odbyway si wielkie wiece.

dziedzicami zwani.

usunicia

nie do

chocia

sejmw

4S7

si ju czu deniszego stanu, wzywano jednak

w XI

ludzi

w. daje

sprawach waniejszych do obrad cay

na

przy wyniesieniu

ksicy

tron

wszyscy Czechowie, jak moni, tak

obranie biskupa

wa

duchowiestwo,

II,

cay

Spitygniewa,

lud czeski;'")

Wyszegradu na sejm dostojnikw

prascy,

by

zamieszany. ^*^)

rozwizywa
ce, ze

tego powodu,

IX

uczestniczyli

w.

dawny

zwoa do
tum wynosi

byli

rodowy
dziedzi-

si

plemienny

ustrj

stan rycerski albo wadycki,

ziemsk, niepoddan adnej

cia lub krla zwierzchnoci, ten

tej

powodu

11 30, z

wyej od dziedzicw stawa. Obyczaj

mawia jeszcze swobodnym ludziom uczszczania na

Na

109

r.

rodw powstawali drobni

wojennej wytwarza

majtno

ksi

ktry powoli

posiada

1055

r.

na sejm i kanonicy
sam biskup Menhart w sprawie tej

si, z rozsypanych

suby

r.

niszy stan;

wezwani

ludzi;

zostao przez krla Wratysa-

zdrady knutej przeciw ksiciu Sobiesawowi,

okoo trzech tysicy

tak

niszego stanu ;^'')

Kozmy dokonane

lud.

innej,

nieod-

atoli

Kto

sejmy.

oprcz ksi-

mia prawo uczszczania na

podstawie nietylko staroytna szlachta bogata, ale

wiec.

nowsza

suebna, urzdnicy dworscy i ziemscy, tudzie dziedzice ziemscy

zachowuj w XI i XII w. prawo chodzenia na sejmy/^") Wszake
pooenie dziedzicw pogarszao si: na sejmy nie zawsze ich

Tymczasem duchowiestwo nabierajc powagi,

wzywano.

do stworzenia osobnego stanu na sejmach.

dyo

XIII w. znalaz

^) Post cujus (Brazizlavi) filium ejus primogenitum nomine Spitignev omnes

Bohemicae gentis, magni et parvi, communi consilio et voluntate pari eligunt sibi in
ducem. Cosma s. a 1055. Font. rer. boh. II, 87.
5')
Ccsmas electus est in episcopum, tam a rege Yratizlao, quam omni clero,
a c po pulo Boemonim.
Cosma s. a. 109 1 Font rer. boh. II. 124.
5-)

Dux

Sobeslaus congregavit nobiles

etiam Pragenses canonicos;

Cosmae

millia.

Po
adne

'^)

poddani

Contin.

fuit

Font.

multitudo
rer.

boh.

et ignobiles in

magna virorum

II,

chni verejni urednici dvorti

snerau. Kalousek.

Ceske

zemsti,

statni

aneb

proce

Pravo. 304.

pene

tria

209.

zkaze starosloyaskeho zfiieni

jine vrchnosti nez knieti

palatium Wissegradense,

in concilio illo,

vichni svobodni majelnici

krali.

cely

Takomymi

byli

vdy

pfldy, ne-

take v3i-

sbor vlady mel misto a hlas na

488

sie jeszcze

inny czynnik spoeczny

dayly do

uczestniczenia

odbytem

razem ze szlacht

postaci miast,

sprawach pastwa.

take

ktre

Jako na

sejmie,

w Pradze, widzimy ju mieszczan zasiadajcych

1281

r.

'

rycerzami,"*^) ale dopiero

zaburze hu-

czasie

pozyskay prawo uczestnictwa w obrasposobem w cigu XI XIII w. dokony-

sytskich, miasta ostatecznie

Tym

dach sejmowyci.'")

wa

si przewrt spoeczny,

usunici

skutek ktrego swobodni dziedzice

od obrad na sejmach

zostali

wytwarzay si powoli

stany: z dawnej szlachty stan paski, z rycerstwa

stan rycerski

nowy

radzi na sejmach o sprawach publicznych

pastwa

rozkwitu

nard, podobnie jak

u ssiednich

wpywem

zmian, jakie zaszy za czasw centralizacyi

Mieszka

Bolesawa

dawne wiece umilky.

Chr.,

staa bliej staroytna szlachta

dzice schodzili na

czno radzenia
w r. 1040, albo
odbyway si

byo

epoce najwyszego

Sowian, mia prawo swobodnie obradowa na wiecach,

czeskiego."-)

niegdy cay

Polsce

wadyckiego

przeznaczeniem ktryci

stan miejski,

trzy

podrzdne

rycerstwo,

miejsce.

o sprawach ojczyzny,

uczestnictwa

Przy krlu

wsplnowadni

dzie-

gdy si zdarzya konie-

jak podczas

po zabiciu biskupa Stanisawa

bez

pod

ale

pastwowej

gminu.

bezkrlewia
1079,

r.

wiece

pamitano

jednak

o prawie niegdy nalenem caemu narodowi na wiecach, wskazuje postpek Bolesawa Krzywoustego, ktry w skutek zamachu Sieciecha, udawszy si do Wrocawia, zwoa na wiec do-

stojnikw

'>")

starszych,

take

cay

d.*^-^)

pniejszym

Otto marchio Biambuiiensis tutor Wenceslai ducis Bohemoruni, infra na-

liyitatem domini et circumcisionem celebravit

gensi et nobilibus

civitatum,

in

terrae,

militibus,

collouium cum Tobia, episcopo pranec non civibus munitarum

baronibus

quo collouio idem marchio de consensu omnium pracfecit Tobiam,

Cosmae Contin, s a. 1281. Font.
toti terrae principalem.

episcopum Pragensem,
rer.

boh.
tii)

2)

mal

sie

II,

353.

Kalousek

s.

205.

Stan duchowny

Morawach.

w XIV
tego

w. zosta usunity z sejmw czeskich, ale utrz}-

powodu w Morawach byo

cztery stany:

chowny, rycerski i miast krlewskich, Kalousek, 305.

5^)
Regressus ergo puer Boleslavus, inprimis majores

et

paski,

seniores

du-

civitatis,


na wiecach

czasie
i

duchowiestwo, a

lud,

wiestwo

sprawach waniejszych
bez prawa gosu.**)

na wezwanie

staje

Od poowy XII

w.

ludu na wiecach staje sie niepotrzebna, za to ducho-

ksicy, wzmocniwszy

urzdnicy

pastwowych obraduj panowie, rycerstwo

jako wiadek,

przytomno

489

sie

pomnaaj

dziau monarchii po mierci Krzywoustego,

wypadkw wezwanych do

dostojnikw, biegiem

od czasu popoczet

radzenia o spra-

wach pastwa na wiecach.

Pierwsze miejsce na wiecach naleao ksiciu
dostojnikom
skadajcym rade ziemsk, u Czechw kmetami zwanych. Tacy
kmety, wiadomi spraw krajowych, znajdywali sie w staroytnoci
i

By moe e owi dwunastu przyskadajcy jego rade, ktrym po-

u wszystkich ludw sowiaskich.

Bolesawa Chr.

jaciele

ufnie

powierza swe tajemnice ,"')

'pulum

deinde t^

Bielowski M. P.
**)

rium

u 75

An.

episcopis et clero ac
sters

Leubus.

s.

9.

in

concionem

advocavit.

wanie

takimi

Chr,

Gallus.

Boleslaus dux Zlesie

super castrum
testes sunt:

II,

i6.

omni populo
Kodeks

totius

fundat monaste-

princeps cum
Urkonden des KloAn. 1203 Henryk Bro-

Mesico patruus meus dux maximus

et

Polonie Biisching.

N. 21.
lubiskiego cum multitudine baronorum no-

dypl. Wielkopolski.

daty potwierdza fundacyj klasztoru

strum ac

byli

437.

I.

Lubens,

in

populi circumsedentis,

ambientes, signis ac metis fecimus

fideli-

Warszawski profesor Zigel w ocenie Dziejw Polski Bobrzy uskiego (lipuTUHecKoe 06o3pfciie 1879 r. N. 18 s. 7) i Roman Nowakowski w artykule O wiecach w Polsce" (Rocznik 1879 s. 57) pod wyrazem p o p ulus, wzmiankowanym w dokumentach r. 1 175 i 1203, podrozumiewaja nie lud.
a drobne rycerstwo milites, ale ju Abczyski, w ocenie pracy Nowakowskiego
(Ateneum r. 1880. Czerwiec, s 552) zauway,
populus nie oznacza drobnego
ter

Buschtng

communiri."

s.

39.

chopw, ktrych jako wiadkw

powoywanych w dyplomatach na wiecach wystawianych, nie mona bra za jedno
z baronami i rycerstwem na wiecu obradujcem i e dokument r.
203 nie mwi
rycerstwa," milites, lecz jak zwykle lud pospolity,

w obecnoci
baronw i ludu obszed granice, nadanych klasztorowi lubiaskiemu anw i rozkaza wystawi znaki graniczne. (Ateneum s. 5501. Na takie zdanie przyzwala p.
o wiecu,

a tylko zawiera powiadomienie ksicia Henryka,

Wadimir

Djaczan

CTBaxT>.

1882

80.

***)

s.

yiaciie

napoj

bt.

BepxoBHOji B.iacTH

Habebat autem rex amicos duodecim

eum curis et consiliiis expeditum

tur, et cum eis regni familiarius et consilii
lowski M. P. I, 408.
uxoribus

osobicie

bt. cjaBflHCKnxT.

rocyjap-

c\^m quibus

eoruraque

convivari multotiens et coenare

delectaba-

consiliaros,

misteria pertractabat.

Gallus

I,

13.

Bie-


kmetami,

490

moemy

braku pewnych wiadomoci, nie

ale dla

Bd

dzi, aby taka mianowicie nazwa im przysugiwaa.*'*')

bd

pierwszy

ktrym na

nikw,

z 12

wedug
i

pogldu,

u Czechw

na sejmach

cz

na wiecach rada ziem-

wpywaa, wiadLutykw wrd naj-

Nawet u

mono wadzcy

demokratycznego gminu,

wiecw

skie wchodzi do

duchowiestwo

w.,

powane

od razu

Nietylko arcybiskup gnienieski

XII

biskupi: krakowski, poznaski,

archidiakoni, kanonicy, kustosze, dziekani

Obok

pni zasiadaj na wiecach.'')

dworw ksicych,'-^)

Jeli

Rusi, mogo
*')

by

Smolka.

opaci klasztorw,

kapani niszych

nich urzdnicy

sto-

pastwowi''^)

u Czechw wiadomi byli kmety, jako dostojnicy zastrony na Rusi kmety skadali

z drugiej

stwem zwan, to trudno przypuci,

a

wreszcie rycerstwo dopenia zgromadzenia

z jednej strony

siadajcy na sejmach, a

pol-

zajmuje stanowisko.

kujawski, wrocawski, mazowiecki, lubuski, ale

"**;

kierowali spra-

wiecach.'")

Ze wzrostem chrzeciastwa

zowie. *'^)

na obrady mocno

o tem biografowie . Ottona.

wami na

Wincenty,

patres conscripti

nie posiadamy, ale

ska pierwszestwo trzymaa

bardziej

mistrz,

kmetw w radzie ziemskiej, a zatem

O liczbie czonkw rady ksicej na

12

zasiadali.**^)

Pomorzu wiadomoci

co

dostoj-

mia rad przyboczn,

mw,**') ktrych

najdostojniejszych

12

pierwszestwo po krlu naleao.

wiecach

rzymskiego

Podobnie

mia rad przyboczn

polski

pniej Bolesaw Krzywousty

sto lat

take

krl

twier-

aby

rad

ksic

kniet-

pooonej midzy Czechami

Polsce,

inaczej.

Wreszcie porw, wyej

Meszko

Stary.

21.

Kmety.

164,

s)

Porw. Bielowski M. P. II, 241.

Co panov jest treba k'nalezu? Cim viece, tiem lepe, ale podle stareho
prava, dvanact mimo ufad.
Ondfej z Duby. AVyklad na pravo zemske ceske 62;
w Codex juris bohemici ed 1870 T. II s. 376.
<"^)

cyt. 24.
Zakres niniejszej pracy niedozwala

"')

Wojewoda

'<>)

larius),

Wyej w biecym

"')

(palatinus),

kanclerz

wdawa

si

(cancellarius

szczegy.

podkanclerzy (subcancel-

skarbnik fthesaurius), podskarbi (subthesaurius), upan, pniej kasztelan (ca-

stellanus), trybun (tribunus),

sdzia nadworny (judex

mornik (cammerarius), podkomorzy (subcammerarius),

'')

curie),

podsdek

(subjudex), ko-

pisarz (notarius),

Stolnik (dapifer), podstoli (subdapifer}, czesnik (pincerna), podczaszy (sub-

wiecowe,**) komplet ktrych nie

Przedstawicielstwo

jowej,

byo

nie

by

ograniczony przepisan liczb.

teraniejszem pojmowaniu reprezentacyi kra-

Na

znane.

Ziemianie obradowali

491

wiec

kady stawi si

miano roztrzsa sprawy dotyczce innych ksistw,

i

rycerstwo tych ksistw przyjmywali udzia

wych.

Podobnie

na Pomorzu

Tym sposobem

dostojnicy

obradach wieco-

"')

wiece polskie,

skadajc si

wyczeniem od obrad wiecowych

lejowanej, z

osobicie.

sprawacli swego ksistwa, a jeli na wiecu

z klasy

uprzywi-

mieszczan

caego

stanu wieniakw, staway si instytucyj czysto szlacheck,'")

duchem klerykalnym zabarwion, gdy tymczasem w Czechach,
z

usuniciem duchowiestwa

wprowadzenia do sejmw obywateli

sejmy przybray fiziognomij bardziej do potrzeb narodu

miast,

zastosowana.

Przedmioty obrad wiecowych.

'T'

L/<;i>ow

Zci

we

pogaskiej swobody

ksita

ludw sowiaskich

wszystkich waniejszych sprawcach musieli

uchwa

t do

wiecw.

Duchowiestwo napojone przekona-

wiecw zmieni si.

pincerna\

owczy

si stosowa do

Z wprowadzeniem chrzeciastwa stosunek ksi-

{venator\

koniuszy

(agazo^,

podkonioszy

(sobagazo),

miecznik

'cnsif-rL

W dokumentach zwyczajnie zwani:

11011C511,

et alii

de

dign',

uamplures, albo
''*)

Xa

wiecu

et alii multi.

Uznoimie

r.

1159: coran: principibus Bugozlauo et Casimiro

Jralre ejus et aliis nobilibns terre ipsius,

Domizlao

fratre ejus,

aliarum,
'*)

ceterisue

Ostrobodo

plurimis tam

scilicet castilano

predicti ca^tri et

ipsius provincie,

quam

eodem terapore presentes eract Hasselbach. Codex N. 24.

Krytykujc zdanie p. Bobrzyskiego o wiecach piastowskich, profesor

XII w.)

cor.iaciio ci,

HCrcmiiKaMii CHUiaiB Bt'ia (polskie

coupaiiifl.Mii JteMOKpaTiiwcKiiMii,

no CMorptit na wiwb, kuki. Ha co-

fipaiiin ojHiiXT, huhobiiiikob7>,

HocTb.

quam

qai

Zigel powiada: ,.X0Tfl uu.iou

XI

milites, milites Poloniae, \iri probi e

czsto po imienia wyliczeni, a czciej pod oglnem wyraeniem:

Ha BtMa

iie

nnanii-ioobi

niaBaibca cb npoTiiByno.iOHcnyio Kpaii-

creKa.iocb Bce to, mto iiMt.io

Morjo nojepAaTb CBoe

anaMenie,

MHtHie CIUOK), a TaKHXT> K-iaCCOMTj R-pOMt J}-XOBHUXT,

BoiiHU- (milites). KpirriiHecKoe Ouoap-fcaie 1879 N. 18

CBtTCKHXT> IiaHOBT.

ii

s.

7.

Um

492

niami cywilizacyi zachodniej, nauczao,

narsza pociodzi

aski Boga (Dei

poniewa wadza mo-

gratia), przeto osoba,

na ktra

wadza monarchiczna
mdro dla jej sprawowania,
obowizana broni koci ducliowiestwo, zaszczepia cirzecia-

jest zlana

przestrzega zasady prawdy

skie cnoty,

sprawiedliwoci, czer-

w mdroci od Boga udzielonej. Z tego wypyowa synna maksyma, e ,,gos ludu nie jest gosem Boga,
ale raczej gosem czerni, zawsze do szalestwa blizkiej." "') atwo wic poj, jak pod wpywem szerzonej przez koci nauki,
rosa
krzepa wadza monarcliiczna. Ksie, ktry dawniej by
pierwszym tylko obywatelem, teraz stawa sie panem ziemi (dominus terrae), a caa ziemia, ktr dziery, jego pastwem (dominium), czyli wadztwem. Prawo d o m n
obejmowao w sopic

natcinienie

waa

bie,

oprcz swobodnego rozporzdzania ziemi, prawo pocigania

ludnoci do penienia
i

prawo pocigania

to

ponoszenia rnycli

przed zwyczajne

jej

ksicem

zwao si prawem

nie

mogo pogodzi si

dawnym

dawniejszy

ustrj

ustroju

sw wadz. A e

byy

wiece, przeto

stytucyj staroytn

podlegajce

publicznych

sdy krajowe.^'*) Wszystko

ustrojem

ksi

adn

miar
spoecznym. Na

ktre

powinien cakiem za-

wadz sw

narchw zachodniej Europy, albo

dyfikowa

ciarw

(jus ducale),

praktyce wyrosa alternatywa: albo

ma

i i

uksztatowa na wzr mostosujc si do obyczaju, zmo-

najwybitniejszym wyrazem dawnego

wadza monarchiczna

Uczy si musiaa.

najpierw

Wiece wic,

t in-

a raczej

obradom sprawy, stay si probierczym kamie-

ich

niem wadzy monarchicznej.

Porwnanie

staroytnych

chrzeciaskimi

epoce

wiecw

XI XIII

w.

pogaskich

wskae

ile

wiecami

wadza mo-

narchw chrzeciaskich stana wyej od w^adzy dawniejszych

ksit

pogaskich, a take

ustpi

przed obyczajem narodowym.

''j
'**)

czem mianowicie zniewolona bya

Wyej cytata 36.

Hub. Prawo Polskie w XHI

rok 1874, zesz, 44,

s.

94.

wieku. Biblioteka Umiejet. Prawnych za


Wedug poj

493

ksi otrzymywa wadz rk

dawniejszych

mia prawa naznacza po

ludu, nie

sobie nastpcy,

clirzeciastwa, monarcia otrzymywa

wadz

swym dzieciom krewnym, rzdzi

dla tego nie nig
mu od Boga

lonej

by

ksita

aski Boga, zosta-

wedle

obec takiej zasady

XI

zarzdu

odpowiada za swe czyny przed ludem. Z wprowadzeniem

kraju,

wia

ani

mdroci

krlowie polscy

udzie-

odpowiedzialnym.
czescy

w X

zapytywa zdania ludu w sprawacti

Wstpienie na tron monarchy,

w. nie mieli potrzeby

tyczcy cli si panujcej dynasty i.

wyznaczenie czonkom panujcego rodu udziaw, naznaczenie na-

stpcy

wedug

tek przyjtej zasady,

rad

za

na krla odbyway si

tronu, wreszcie koronacyja

woli

sku-

by moe

samego monarchy,

przybocznych dostojnikw (kmetw). ale nie

z woli ludu.

Podobne sprawy monarchowie przedsibrali solennie na wiecach,

zoonych z dostojnikw i niekiedy caego ludu, ktrych uywali
nie dla tego,

aby potrzebowali

mocniejszego

utwierdzenia

czynu

ale jedynie

celu

powszechn uroczystoci.'^)

tym wzgldzie monarchowie chrzeciascy od razu stanli wy-

ej od dawnych

ich zgody,

ksit

pogaskich: wiece musiay ustpi. Atoli

nadzwyczajnych razach, kiedy

skutek l)ezkrlewia, albo in-

nych okolicznoci, wypadao radzi o sprawach

duch wiecowy: moniejsi przewodniczyli,

dobnym sposobem

Bolesawa miaego ustpi

szono

ksLiiat:

r.

Aie

wiece (niemy)

1037 Brzetyslawa

I,

r.

odywa

za nimi.

Po-

1040 Kazimirz

r.

Podobnym sposobem zmuz kraju

Wadysawa

krakowskiego ksicia

z tronu

tum szed

wyniesieni zostali na tron

Odnowiciel, pniej inni ksita.***)

kraju,

r.

II

odbyway si w Czechach

1079**)
r.

strcono

1146.^-)

dla W)'mesieaia na tron

1055 syna jego Spitygniewa..

r.

1091 Konrada za

nastpc po \Vratyslawie, r. logi Brzetyslawa II, r. 1126 Sobiesawa, r. 11 38 Wadysawa za nastpc po Sobiesawie. Przy coronacyi lirlw: r. 1086 Wratyslawa,
r,

12'.

>Ki,

Przemyla Ottokara II.

Roka 1146 Bolesaw Kdzierzawy,

r.

1203

szek Czarny,

Wadysaw
r.

Laskonogi,

1290 Henryk V,

3)

Wyej

*-)

Smolka.

cyt.

r.

ksi

r. 1194 Leszek Biay na Iron krako1207 powtrnie Leszek Biay, r. 1180 Le-

wrocawski.

38.

Mieszko Stary.

Dodatek IV, 449

4C9.

494

Z osabieniem wadzy monarchicznej, po

rozdziale

pastwa

wzmagay si denia monowadzcw do rzdzenia krajem wiece poczy rozrzdza nie nalecemi do nich sprawami dynastycznemi. Na wiecach zaatwiano spory midzy Icsitami,^^) ustanawiano podziay
polityczne kraju,^*) zawierano midzy ksitami przymierza,
ustanawiano opiek nad maoletnimi ksitami,
a nav'et przysposobienie nastpcy odbywao si na wiecu. ^')
Czechach niemy nie mniej ni polskie wiece mieszay
Krzywoustego, pomidzy jego synami

(r.

1140),
;

'^^')

'^^')

si do spraw panujcej
stwa

ksit

na porzdek nastp-

utwierdzay wybory biskupw

sce elekcyje biskupw, jak

si

wpyway

dynastyi,

monarchy

za porozumieniem

czeskicli.^^)

pozbawienie ich

ze

Pol-

wadzy dokonyway

stolic apostolsk,'*")

Roku

do

rycerze
1232 obecni: Henryk Brodaty z synem, Konrad z synami
krzywdzi Grzymislawy i jej syna, lecz broni ich samych i ich posiadoci od napadw. Smolka. Henryk Brodaty, 46. R. 1234 Wadysaw, ksi
wielkopolski, zakoczy! na wiecu spr jego z Henrykiem o Wielkopolsk: praesentibus omnibus baronibus Cracoviae, Slesie, Poloniae et Sandomiriae. Kodeks Wiel^^)

postanowili nie

kopolski

I,

168.

Roku 1253
midzy sob ziemie w

rod,

Przemysaw i Bolesaw na wiecu w Gieczu podzielili

e Bolesaw otrzyma Gniezno, Kalisz, Pyzdry,

bracia

^*)

ten sposb,

domino Fulcone archiepiscopo Gneznensi et caettris nobiGodyslaw Paselc. Bielowski II, 571.
Roku 1236 na wiecu w Dankowie Konrad Henryk zawarli midzy sob
ostateczne przymierze.
Cod. dipl. Pol. II, N. 20.
*^)
Na zarzut uczyniony przeciw wyborowi Leszka Biaego z powodu jego
maloletnoci, biskup Peka odrzek, i prawo dla maoletnich ksit ustanawia opiek.
Opiekunem by Peka, ktrego Boguchwa nazywa wielkorzdzc (antistes), BoguBnin, Giecz

t.

d.

libus Poloniae praesentibus.

'*^')

chwa.

Bielowski M. P.

Roku

*")

sawa Wstydliwego,
N.

kat. krak. I,

19.

Niej

nastpc

Bole-

sw opiek.

Kod.

za

150.

to

sejm

1068 blizko Nachodu, na ktrym rekomendowany przez ksicia

r.

osign

przyznania

mu godnoci

biskupa.

Wyej

cyt.

48.

504.

s.

**)

to krla.

cytata.

Laskonogi przybra
ziemi jego wzi pod

cudzoziemiec Lanca nie

skupw

Wadysaw

syna Leszka Biaego,

1068 biskupa praskiego Jaromira; logi biskupa Kozmy; 1099

Starym Bolesawie biskupa Hermana; 1134 w Pradze biskupa; r. 1197
Pradze biskupa; a
bez zgody sejmu nie mg by biskup mianowany,

wskazuje

Niej

540.

Roku

*)

na sniemie

take w

II,

1228 na wiecu

W Polsce

urzdu

legat papieski

zoy.

Gallus

Walon,

II,

27.

za Bolesawa Krzywoustego, dwch biRozumie si nie bez zgodzenia si na

495

odbya sie w
krakowskiego biskupa Wincentego Kadubka.
roku 1208,

ktrym pierwszy

kapitule elekcyja

raz

Wzmiankowane wyej przedmioty obrad wiecowy cli

cliacli

Polsce oczywicie do kompetencyi

Monarcliowie

Cze-

wiecw nie naleay.

wedug przysugujcego im prawa

zasad cywili-

zacyi cirzeciaskiej wypywajcego, wolni byli sami rozrzdza

sprawami dynastycznemi, a jeli podobne sprawy zaatwiali na

wiecach, dziao

w skutek

sie to

w kraju.
Teraz wemiemy

ici yczenia, allx) nienormalnych

stosunkw

pod rozwag inne przedmioty obrad wie-

cowych.

Prawodawstwo
pyno z obyczaju

skich

wiece

samorzdu ludw sowia-

za czasw

narodowego,

formuoway swe uchway

wadzeniem wadzy monarchicznej,

na podstawie ktrego

byy zakony.

to

ksita

nie

Z wprood razu

mogli

wyej nad przekonanie powszechne, e rjest wola ludu. Ilekro wypadao dawny
dem
obyczaj zmieni, nowy zakon uchwali, albo spr o zasad prawa
rozstrzygn, ksita w^nosili spraw na wiece i do ich uchwa
stosowa si musieli. Nie mwic o podaniach, zachowanych

wznie

sw wadz

wszelkiego prawa

pieniach czeskich,

dziale dziedziny

sze

ustawy czeskie:

Q)nradi,

sko na

r.

wedug

wypadao
r.

1189

sniem

Statuta

1266 ustawa przeciw

wypraw cignce,

prawodawstwie polskiem

moci

ktrych dla zaatwienia sporu o po-

zwoa

caego

kraju,*)

ducis Ottonis,

gwatom czynionym

r.

pniej1229 Jus

przez woj-

uchwalone zostay na
a do drugiej poowy XII

sniemach.
w. wiado-

Spoeczestwo ledwo co poczynajce cywilizowa si, zadowalniao si prawem obyczajowem, w pamici

narodu yjcem. Co zwyczaj aprob>owa, szanowano i za prawo
nie posiadamy.

**)
z powodu ktni miedzy rodzonymi brami Hrudoszem i Sla^lawem
o dziedzin ojcowsk, ksina Lubusza, zwoawszy sejm do Wyszegradu, p)-tala: budeta im oba vjedno vlasti, czi se rozdelita rownu mera? Sejm odpowiedzia: budeta

im oba vjedno

vlasti.

496

obowizujce przyznawano." '**) Dopiero ze zmiana stoustroju ludnoci krajowej, wytwarzay sie powody do
stanowienia nowych praw cywilnych karnych, zmiany dawnego
zwyczaju
zaprowadzenia nowych porzdkw sdowych, wtedy

wszystkich

sunkw

dopiero "wzito sie do ukadania statutw.

ksit

bnych razach bezwtpienia naleaa do

rady, ale ostateczne

takich statutw

moemy

ego na wiecu midzy

petuum

yalitura,

cw, trudnicych

czyckiego

domierskiem."-)

wskazuj

w.,

Do

1177.

r.

zaliczy zatwierdzon przez

ustaw:

1221 a 1224

r.

w
A e ustaw, w
wiecach, byo w
i

twierdzonych na

XIII

przybocznej ich

szeregu

Leszka Bia-

constitutio in per-

regulujc stosunki prawne i Igoty cudzoziemsi dobywaniem i przerbk metalw na zie-

ksicych

miach

podo-

sformuowanie prawa odbywao si na wie-

przynajmniej od synodu

cach,

Inicyatywa

prywatnych

to

wzmianki

ksistwach krakowskiem
formie osobnych
Polsce wicej

san-

statutw za-

ju od pocztku

niektrycli dokumentach.'*'^)

Ustanowienie podatkw
czny cli jako cz skadowa wadzy
,

ciarw

publi-

prawodawczej, zawsze do

kompetencyi wiecw naleao. Pierwsi monarchowie czescy zape-

wno

wymagali ustanowienia nowych podatkw

nie

ju

publicznych, albowiem takowe istniay

Romuald Hub.

zesz. 43,

Pol.

w XIII

w.

XI

Bibl.

w.*''')

Praw.

Urn.

sta-

1874,

27.

s.

Kod.

-)

'''j

Prawod.

przed

ciarw

kat. krak.

I.

bulli Grzegorza

N.

12

IX

r,

17.

s.

1232, zatwierdzajacj przywileje zawarte

for-

mie oddzielnych statutw, nadane przez Konrada Mazowieckiego, dla dbr kapituy

majcych charakter
pewnymi wzgldami prawo
zwyczajowe, zapaday na wiecach za rad baronw, co niewtpliwie stosuje si do
wszystkich zawartych w powyszej bulli statutw i konstytucyi (Kod. dypl ks. Ma-

pockiej, znajdujemy wzmianki,

niektre z tych przywilejw,

rozporzdze wadzy prawodawczej

zow. N.

9.)

Podobnie Kazimirz,

baronw, ktrzy, przy sposobnoci

modyfikujcej pod

ks.

Kujawski

zwoa

roztrzygnicia

r.

1255 do Kruszwicy

wiec

sporu o uniewanienie darowizny,

w formie obowizujcego na przyszo prejedikatu, i wolno jest odtd czyni darowizny wszelkich dbr kocioowi, bez wzgldu na sprzeciwianie si krewnych,

orzekli

co obalio

starodawny instytut prawa

Abczyski. Ateneum
^^)

Jeli

r.

ksi

1880 Czerwiec
Brzctyslaw

zwyczajowego.
s.
r.

(Cod. dipl. Polo.

II.

N.

43).

554.
1

04 5 oswobodzi

lilas/.tor

Ojtrowiu

ab


nowieniu podatkw

ciarw

497

publicznych

Polsce

w XI

Xn

wzgld na ssiednie Czechy bupierwsi krlowie polscy zastali ju gotow sypowinnoci, urzdzon przed XI w. Na

w. niczego prawie nie wiemy, ale

dzi przekonanie,

steme danin, robt

Pomorzu wnet po wprowadzeniu chrzeciastwa

pierwszej po-

owie XII w., ksita uwalniajc dobra kocnelne od pacenia

rnego rodzaju podatkw, myta od eglugi po rzekach, budowania mostw
dworw ksicych, oraz penienia rozmaitych
suebnoci wedug obyczaju ludu (secundum morem
gentis nostre),*'') daj tern samem do pojcia, e wszystkie daniny
i

powinnoci istniay ju

o ustanowienie

Dowodnie

ksi

wskazuje wiec odbyty

to

Gdy jednak chodzio

spraw wnosi na wiec.

dawien dawna.

nowego podatku

r.

1187,

celu ustanowienia

W XIII

annuaty woskiem dla grobu . Ottona w Bambergu.**)

w.

Polsce nie tylko

zwyczajnym

zio niebezpieczestwo zewntrz

dokona pobr daniny

wali

si do rady

czasie, ale

gdy wskutek tego wypadao

ksita kady raz odwoy-

powszechnej,

zezwolenia baronw na wiecach.

zastrzeg wyranie Bolesaw Wstydliwy,

wocawskiej

kapitule

omni

quae vulgo

servitute,

jc kolegiat

litomirzycka

nobis debitam.

nawet gdy gro-

videlicet

naraz
r.

quod

stine, grrnecne, sitne

nozleh

et

1057,

darowa

dicitur

dicitur, a

jej:

ksi

Spitygniew, fundu-

mediara partem de omni theloneo

homutoue, othodne, otroce,go-

oprcz tego

sdowe

podatki collectas generales, ven-

sswod, glava, narok, nedoperne, grdost,

ditiones,

ten

1255.'')

r.

Warunek

przywileju udzielonym

quicquid ex

hiis

et

usum nostram debet provenire, to widocznie podatki te dawno ju ustanowione byy, zapewno za samorzdu gmin. Erben. Regesta X. 109
124.
**;
An. 1 75 ab omni exactione insuper Naraz, Oszep, Gaztitua vectione per
talibus ad

et domorum nostrarum ediftcatione, ceterisque serviciis et rebus dandis secundum morem gentis nostre. Hasselbach Cod. N^ 41. Wczeniej jeszcze, mianowicie r. 1140 w bulli Jnnocentego II, wzmiankuje si o nadaniu bisku-

terram vel per aquam,

powi pomorskiemu rnych podatkw 2 karczem, salin, z kadego radta (de unaquoque arante duas mensuras annone et quinque denarios), take: decimam fori qnod
decitur Sithem. Hasselbach N. 16.
In generali conventu et concilio, consensu fere

**)

panorum suorum
quantitas

cer

*')

Tom

II.

omnium baronum

et

sup-

universali decreto statuerunt, ut de singulis terrc illius tabernis certa

per singulos annos

s.

Ottoni episcopo... persohatur. Hasselbach N. 64.,

Uwalniajc mieszkacw wsi Myslaczyce od rnych danin

i-j

suebnoci


Sady w XI

XII w. odbyway

obyczaju na wiecadi,"**}
znaczenia

pan

ziemi,

scacli, dla

sprawowania
i

rycerzami,

sdy w

lanami),

wedug dawnego

sie jeszcze

nielctremi atoli zmianami, stosownie do

wadzy monarciicznej. Ksie czy krl, jako zwierzclini

objedajc kraj, zatrzymywa sie w pewnycli miej-

stojnikami
jeszcze

498

sdw karnyci cywilnych, razem z dow przytomnoci ludu. Oprcz tego istniay
i

przed

grodacli

starostami

upanami

(kaszte-

sdy w

obcacli,

ramienia panujcego postawionymi,

upach, przed starszyzn wiejsk odbywane. Jakie mianowicie sprawy naleay do sdw ksicych, a jakie do sdw
opolaci,

wyranego rozdziau

grodzkicli,

Sdy

nie dostrzegamy.

grodzkie

(kasztelaskie) roztrzsay nie tylko sprawy cywilne, ale

nawet

Sdy ksice,

waniejszych zbrodni. ^^)

razie

na wiecach

polskich,

zwanych collouium,

najwaniejszych

Polsce

odbywane

na sniemach czeskich

majtkowe,

(judicium generale) roztrzsay sprawy

karne,

ktrych do

sprawy o dziedziny

Czechach liczono

Prawowano si wic przed sdami wiecowymi

o prawo wasnoci na caych wsiach, o wasno dziau

(hereditas).^**")

ksit
ksi

zastrzeg excepta tantum

communi

nostrorum pro aliqua nece?sitate nostra

N,

ski

dzie kadego
^^)

b)

bellio),

om
t.

j.

drugiej polowie

zupnym w Czechach podlegay:

wrada

(homicidium, hlawa) jak

c)

zodziejstwo,

gnienie czeladina,

Wyej

XII w.

wykroczenia przeciw obcy

a)

ogle, tak

przeciw

co

krewnym

(re-

ksi-

(rapina),

czyli
t.

d.,

czci

(calumnia),

napad albo

kradzie (furtum;,
e)

spory o dugi

wykroczenia przeciw imieniu

d)

nasilie (excussio), hrdosf,

a szczeglnie
i

pienidze

ogie

(incen-

kradzie pszcz, odciIreczek,

ogle.

SI.

Pr.

30I.
lOOj

powtarzano,

w przywilejach ksit
e

polskich jeszcze

pomimo wyczenia innych spraw

sprawy o dziedzictwo

maj by

w
z

XIII w.

pewnym

Prawo Polskie w XIII w.

12 1 5 na

zjedzie

wnoszone przez samego ksicia.

Bibl.

Umiejt. Praw. 1874

ksicym w

disztskim a margrabi

morawskim

naciskiem

pod zwyczajnego sdownictwa,

I tak:

solum excepto, qnod super hereditate coram solo duce respondebunt.

r.

Wgrw
18.

cyt.

parricidium, sacerdotum interfectio;, zabjstwo (occisio), poranienie

wykroczenia przeciw

majtkowi: upie

dium),

II,

tygodnia,

Sdom

(fratricidium,

(vulnero),

instituerimus."

Abczyski. Ateneum 1880 s. 554.

Przypomnijmy co mwi Helmold o sadach odbywanych u

41.
^^j

drugi

consilio baronum
Kodeks Maopol-

quam nos de

solutione,

toti terrae

zesz,

48

s.

1252: eo

r.

Romuald Hub.

185

W Czechach

Znoimie rozpatrywano spr

midzy opatem

o granice dziedzin Lasztan

Domaszowa;

r.

hra*

1219

*-

myny, o

lub czci, o
nice,'"')

posiadanie

o N\y kradzenie zota

Ze spraw

karnycli

--

499
i

uytkowanie biegu

rzek, o gra-

srebra do ziemi zakopanego. ^-j

odbywanych na wiecach

do sadw,

ksicych, naleay wycznie sprawy o zbrodni stanu

panujecego. '*'^)
Na wiecach rozstrzygano spory o

zdrajurys-

dykcy,^*)

W XIII w. duchowiestwo, panowie

rycerstwo,

wyamujc

dobijali

si sadownictwa

uprzywilejowanego, oraz podcignienia pod ich

sdy dworskie luSpadajc coraz

sie

pod zwyczajnego sadownictwa,

dnoci

ludno

niej

Stao si wedle

wiejskiej.

wiejsk,

ich yczenia.

dobrach kocielnych

prywatnych

za-

mieszka, podcigano powoli pod jurysdykcy patrymonialn.

Kompetencyja -sdw wiecowych zwaa si. Tymczasem lokacyje miast

gminny,

osad na prawie niemieckiem, rozbiwszy daw^ny ustrj

mnoyy

-tanw: paskiego,

W Polsce

do reszty rugoway

'judicium terrae).

bne,

sdy wiecowe,
Czechach pod koniec XIII w. kady z trzech
rycerskiego
miejskiego mia swe sdy oso-

przywileje

duchowny wyjty zosta

stan

pod sdownictwa

na sejmie praskim rozsdzano spr miedzy panem Zawisza a klasztorem plasskim

o dobra klasztorne. Erben. Regesta N. 562, 615. Wicej przykadw w Ireczka
SI.

Pr. II, 205.

*

Hub,

jak

wyej

185.

Wedlag obyczaju wiekw rednich, zoto

i srebro
zakopywano do ziemi
kradzie podobnego skarbu liczono za tak wielk zbrodnie
obwiniony o wykopanie zota podlega ziemskiemu sdowi, Ireczek S. Pr. II, 205.

'*"-)

dla uniknienia szkody:

r. 1 130 odby
ksicia Sobiesawowi

103)

przeciw

panami osdzili na wygnanie

Cantin. Font. rer. boh. II

I.;

na Wyszegradzie wielki sd, z powodu

Niej

z kraju

283.

s.

do odpowiedzialnoci przed

sie

sd ksit

s.

Na

506.

sejmie

r.

12 12

krl

komornika krlewskiego Czernina.

r,

1292

ksi

pomorski Mciwoj

knowa
Ottokar

Cosmas.

pocign

baronw Dywana, syna Wasila wojewody

wieckiego, o jawn zdrad i wyjedna ukaranie go przez konfiskacyje wszystkich
w ziemi pooonych, do niego nalecych majtkw. Hub Pr. Pol., jak wyej
zesz.

45

s.

***)

wiecu spr
hagen.

153.

R. 1249 Bolesaw

mi(zy

ysy

Henryk IH

kasztelania mileck, a kapitua

Regesta pod

r.

1249.

Tschoppe

ksita lscy

wrocawsk

Stenzel.

roKitrzygnli

o jurysdykcyje.

UrkunJ. N.

31.

32*

na

Griin-


zwyczajnego na wiecu

ii^,'^^-^)

r.

500

niej zdoby swe osobne prawo

a stan rycerski cokolwiek p-

rycerskie.^'*'')

Sprawy midzynarodowe w
z

Czechach

Morawami od zaprawadzenia wadzy monarchicznej gwnie do

panujcych naleay.
sibrali liczne

mierza

wasne

cznych,
i

Pierwsi monarchowie

wyprawy, przyjmy wal

dalekie

poseselstwa wyprawiali,

Raz

tylko

XI

w. przed-

posw

zagrani-

wreszcie zawierali przy-

traktaty, ale nigdzie ani wzmianki,

wali zezwolenia wiecw.

w XI

aby na

w.

to potrzebo-

wyprawa wojenna

niemie uchwalona zostaa. ^^'^)

Lutykw podobnemi sprawami rozporzdzay wiece, albowiem

Brzetysawa

Polsce

do Polski

wadzy wyszej

innej

nie

r.

1039 na

byo

do ich upadku.

Obodrytw

stosunkw

Danw Saksw w XI
byo czasu radzi na wieecach. Straszne zniszczeciga trwoga o jutro, wreszcie powszechne zburzenie
spoecznych mordem
poog, zleway wadz w rku

ksit, w

ktrych

w
i

obec nastajcych

XII

z blizlca

nieprzyjaci

w., nie

nie kraju,

,lud jedyn widzia obron.

Dla wiecw miejPomorzu
Na
bezpieczniejszem
od napadu nieprzysca nie stao.
jaci, ksita w sprawach midzynarodowych musieli zasiga

10^)

R. 1254

coUouio

in

przywileje katedry krakowskiej,

in

Chroberz Bolesaw

Wstydliwy,

w Ogldowie

udzielone na wiecu

potwierdzajc

r.

1252,

mwi

primo annuimus ut nuUus clericus cujuscunue gradus vel ordinis, coram aliuo

iu-

dice seculari citetur, vel citatus compareat, aut etiam cogatur in colloquio respondere,

excepta dundaxat heretene Bolesaw W.

potwierdzajc przywileje udzielone katedrze krakowskiej na wiecach w Ogldowie
w przywileju r. 1254. Kod.
Chrobrzu, wyraa si takiemi samemi sowami jak

pro quacunque re contractu maleficio ue pulsatus,

ditaria uestione.

R, 1255 na wiecu

Zawichocie,

kat. krak.
looj

tar;

N. 41

Ju w

42.
t. r.
1254 obok jus ducale postawione
pojedynczych mniej wicej obszernych koncesyi

przywileju

powstaje ono

nareszcie zmienia

si na

powszechny rycerski zwyczaj ziemi;

consuetudinem militum terre nostre mwiono

Bibl. Umiej. Pr. 1874
'"')

Dux

s.

jus mili.
ksicych,

r.

1297.

Hub. Prawo

Pol.

juxla

XIII

25.

Bracislaus hii/o fonsi/io

terribilem dicat sententiam totius

cttin

siiis,

Polonos invadere

statuit

Boemiae per provinciam. Cosma. sub an

statimue
1039.


rady dostojnikw

501

ludu na wiecach.

W zajciach

Bolesawem

Krzywoustym wiece same wchodziy w porozumienie z nim, jakby

wasnego ksicia nie byo wcale.'*) Po przyjciu chrzeciastwa
wadza ksit pomorskich w drugiej poowie XII w. pocza
wzrasta, ale pod

wpywem

niemieckim, instytucyje krajowe przy-

bieray cechy cudzoziemskie, a

czo si

poowie XIII w.

pierwszej

po-

wynarodowienie.

Z rozwojem cywilizacyi
narchowie polscy

stosunkw midzynarodowych, mo-

czescy poczuli potrzeb,

waniejszych spra-

wach midzynarodowych, dziaa za zgod przedniejszych stanw

narodzie.

Kompetencyja wiecw powoli rozszerzaa si na

ta-

monarchowie wedug- wasnej woli

za-

kie sprawy, ktre dawniej

atwiali,

mianowicie: a) zawarcie zaczepno odpornych przymie-

rzy,'"*)

b)

panujcej

zwizkw maeskich

zawarcie

rodziny

przymierza,"")

c)

cudzoziemsk dynastyj,

przyjcie

zagranicznych

czonkw

przez
dla

zapewnienia

poselstw

waniej-

szych sprawach,'") d) wyprawienie wasnych- poselstw,*'^

warcie traktatw handlowych,"^ f)

Wyej

lOs,

22

s.

ukady

ze stolic

e) za-

apostolsk

448.

R. 1 157 sejm w Pradze o udzieleniu pomocy cesarzowi irryicr) kjwi

na wypraw do Medyolanu; r. 11 64 sejm w Pradze o udzieleniu pomocy Stefanowi
'*")

wgierskiemu,

III krlowi

1164

Font

rer.

przeciw

cesarzowi

greckiemu.

Yincent

;^,

boh. 427, 455.

''")
R. 1 141 na wiecu w czycy, wbrew yczeniu Salomei wdowy po Krzywoustym, uchwalono crk jego trzyletni Agnieszk wyda za ksicia ruskiego, dla

pozyskania

to

nim sprzymierzeca.

bya causa foederis.

*^')

Podajc wiadomo

Bielowski M. P. II

s.

te

Ortlieb

wyranie mwi,

5.

celu

cum

Ful-

R. 1224 wiec zwoany przez Leszka Biaego do Rozegrochu,

Kod. kat. krak. N. 14.

przyjcia posa wgierskiego.

"-)

R. 1194. Craco iensium autem primi

optiraates et natn majores

cone episcopo ad Lestconem Album, ducem sandomiriensem, nuntios mittunl.

Bogdy Leszek nieprzyjl ofiarowanego mu

tronu krakowskiego, wybrany zosta syn Mieszka Starego Wadysaw, do ktrego
Krakowiacy wysali poselstwo. Boguchwa w Bielowskiego M. P. II 351.

guchwa w

II, 550.

R. 1243 na wiecu w Gnienie ksita Wielkopolscy zawarli

zakonem niemieckim. Abczyski. Ateneum 1880 s, 555.

^;

dlowy

Bielowskiego M. P.

traktat han-


o uiadz duchowiestwa

monarch tytuu
wa

dochody

zgadzaa si

e jeli przedsibrana

przez

^^'')

kraju.

monarch

przez

spra-

yczeniem narodu, wiece odmawiay swego

Krl czeski

przyzwolenia.

g) przyjcie

jego/^'*)

wadzy w cudzoziemskim

Dzieje pouczaj,
nie

502

cesarzowi Fryderykowi

Wadysaw,

r.

da
Mediolanowi w

zamierzajc

1157 przeciw

pomoc
r.

1164

krlowi wgierskiemu Stefanowi III przeciw Stefanowi IV, przez

Grekw popieranemu,
to pozwolenia, a

powodu

pierwszym

uzyska wcale na

nie

razie

drugim spotka opr sniemu, ktry nie uzna

wdawa si w

ryzyko

biste

Krl musia na oso-

cudze sprawy. '^^")

koszt z ochotnikami

wojn w

prov7adzi

Italii

Wiec czycki w r. 1141, wbrew yczeniu Salomei, crk jej trzyletni Agnieszk postanowi wyda za ksicia
ruskiego. A ile to razy polskie wiece w XII i XIII w. zrzucay

Wgrzech.'^')

niezgodnych

z ich

e)

ksit?

yczeniem

Porzdek obrad wiecowych.

Wprzd nim przystpimy do

porzdku obrad

rozpatrzenia

zwrmy uwag

wiecowych za czasw monarchicznych,

na odby-

wanie staroytnych wiecw pomorskich, obraz ktrych zostawili

nam ywociarze .

''*)
i

Compositio

przyjte zostay

Ottona.

et

Concordia de statu ecclesiae in Bohemia

r.

1221,

Pradze przez krla Ottokara Przemyla, za porada

uoone

upanw

(de

suppanorum nostrorum), coram testibus: Dalebor judex, Martinus pincerna,

Jaros, Bohuslaus, Zdeslau, Cesta, Wsebor, Zauise judex, Nicholaus, Hridebor, Iwan,
consilio

Cersislaus,
filius,

Juric,

"^)

wy

Heinricus dapifer,

Cojata subdapifer,

Codex

Zbramir judex de Pilzen.

R. 1271. Sejm

o przyjcie ofiarowanego

locum magnatibus

et

zwoany

Pradze

mu

primis juxta

stole

etc.

Cosmae.

swych ojcw."

mandatum regium,

Contin. Ireczek

II,

Ottokar odrzuci

*i^)

Yincentius sub an, 1158

1^'^

Tomek.

Deje

s.

iii.

133.

godno
1164.

I,

filius

50

Bohutae, Olricus

32.

przez Ottokara, dla rozpatrzenia spra-

cesarstwa niemieckiego.

eminentior dignitate et facundior, Andreas nomine,

nibus

Heinricus

Juris Boh.

Congressis itaue in

consilio

habito

unus ex

unum
ipsis

talibus dicitur usus fuisse sermo-

Andrzej zaklina krla siedzie na

cesarska.

Font.

rer.

boh.

II,

427, 455.

503

Wiadomo, i po odjedzie . Ottona

pogastwo znowu zakwito. Po trzech wiec

. Otton przyby do Uznoima,

bergu,

Wratysaw zwoa w
panw

r.

Ksi

pani.

porad

Na wiec

jego,

ksi

by

wzita

przybyli

moni

mow. wychwalajc

zagai posiedzenie

11:4,

r.

w Bam-

tudzie pogascy ka-

starcy,

caego kraju panw, u-

pod obrady ma

sprawa o przywrcenie chrzeciastwa.

panowie, upani, staroci grodowi

Pomorza

latach pobytu

gdzie, za

1127 na wiec z

starostw, oznajmujc,

chrzecia-

wezwa zgromadzonych, aby zgodn

jednomyln uchwa postanowili
czy przyjmuj sowo l)oe
jego wyznawc? Po wysuchaniu
przemowy ksicia, dostojnicy starsi prosili, aeby inny czas dla
narady naznaczy, a gdy si zeszli dugo rozprawiali: jedni obstastwo

rad

biskupa, po czem

rozwayli wasne dobro

wali za

przyjciem nowej wiary,

inni

za utrzymaniem dawnej.

si szczeglnie pogascy kapani,

przewag wzio; zgromadzeni jednogonie

Burzyli

przeciwne zdanie

ale

uchwalili:

wyrzec si

bawochwalstwa.*'*)

Wie o

zapadej

Uznoimie uchwale bystro rozesza si

caym kraju, budzia niedorozumienie

trwog, szczeglnie
wrd moniejszych obywateli, a tymczasem flamini podburzali
lud.
Zatrwoy si tern . Otton, ale ksi uspokajajc go, mpo

bd

wi:

ciastwo."*

si

spokojny ojcze mj

poniewa

tobie,

nie

starsi

panie, nikt nie postawi oporu

moniejsi postanowili

Jednake uchwaa

''^)

obowizujc

starszych

dla prostego

uczestnictwa na wiecu

Uznoimie.

ludu,

ju przyj chrzemonych okazaa

ktry nie przyj mywa

Szczecinie

ludno

po-

si na dwa stronnictwa. Jedno yczyo pozosta wiernem

chrzeciastwu, drugie grono stawio si w obronie pogastwa,
dzielia

a tymczasem
wali,'-*')

"8)
")

flamini

przeciw chrzecianom wystpy-

zaarcie

To zniewolio . Ottona uda si do

Herbord
Herbord
Herbord

III, 3;
III, 5.

III,

14.

Ebbo

III,

6.

Szczecina

tam

wrd

otoczeniu przyjaci,

flaminw,

504

niebezpieczestw wielu

midzy tum na

targowislcu,

pogrek

zbrojno

niedziel,

przemwi do u.rau.'^\) Wzruszenie byo niezmierne. Tymczasem starsi

powaniejsi obywatele od rana do pnocy obradowali o wasnem
caego ludu zbawieniu, o pooeniu Icraju
ocaleniu ojczyzny,
Aposto, wszedszy na podniesienie,

zebrany.

rozstrzygajc wszystko,

bawocliwalstwa
posuszny,

wypdzili

wedug mdroci

stanowczo

przyj

opr stawili tylko flamini, lecz

mo o dwch

odbyway

przytoczymy

Lud by

mieszkacy

sniemach: elekcyjnym

r.

wiece pod

rzdem

dziejw czeskich

wiado-

1068

osierocone przez Sewera biskupstwo

dzielnicowi

ksita

Konrad

boszczyka ojca ich Brzetysawa

Jaromira, ktry

ksita

ich sami

'^-)

z miasta.^ -^)

chrzeciaskich,

Na

wiata, bardzo

clirzeciastwo."

Teraz dla uprzytomnienia jak si

ksit

tego

Nakoniec wszyscy zgodnie uchwalili: wyrzec si

gruntownie.

bawi

Otton,
I,

Polsce.

sdowym
praskie

1130.

r.

1067,

r.

stosownie do yczenia nie-

postanowili

wynie

Na wezwanie

brata

swego

Jaromir powrci,

a on wdzia habit i przyj

Tymczasem panujcy ksi Wratysaw II, obawiajc
si aby Jaromir, stawszy si biskupem, nie spikn si z brami
przeciw niemu, zamyli na biskupstwo prakie wynie proboszcza litomierzyckiego cudzoziemca Lanca, pochodzcego ze znazdjli z niego pas rycerski,

tonsur.

wielce uczonego

komitego rodu saskiego,

bogobojnego

ma.

Naprno bracia Konrad Otton upraszali Wratysawa, aby pamitajc na braterstwo i dan ich ojcu przysig upanw, zgodzi si na obranie Jaromira. Wratysaw tumaczy si, e niei

121)

Ebbo

1-2)

Interim vero maiores

III,

15.

Herbord

III,

natu

inter se tractaturi, consederant, et a

17.

quique,

et sapientiores

mane usque ad medium

vacantes, de salute propria et totius populi,

de statu

de rebus

istis

altius

noctis huic deliberationi

civitatis et

conservatione patriae

in hanc sententiam omncs

secundum prudentiam saeculi diligenter disputabant
communiter cedunt, ut funditus extirpata idolorum cultura, ex integro se religioni
.

christianae submittant;
123)

atue

Ibid. III, 20.

hoc verbo concilium soWunt.

Herbord.

III, 20.


mu

przystoi

rozstrzyga sprawy, ktra naley do rozpoznania caego

kraju na sniemie, a tymczasem

505

obec wojska,

umyli stanowczem wystpieniem

cigncego wwczas ku

W tym

prowadzi elekcyj Lancy.

szyzn na obrady

miejscu

granicy

ksi

celu

niego po prawej

Ksie

Wierno

twa,

tak do niego przem-

dowiadczana przezemnie codzie, pobudza

odezwa

We

wiernymi.

bd oblubiecem kocioa praskiego

ducio-

stronie,

usiedli

maj panom swym by

czek.''

star-

mie do uczynienia tego, co dzi uczyni, aby potomkowie

jak

Polsk
Bracia ksicia Wraty-

po lewej

rodku, porucza wzgldom przytomnych

wi:

lud

dugiem koem, a za nimi stanli woWratysaw, wezwawszy Lanca, postawi go po

jownicy.

wezwa

Dobenin u pogranicznej

stry, niedaleko teraniejszego Nactiodu.

sawa stanli obok

wiestwo upani

prze-

polskiej,

tumie wszcz si szmer

piercie

pasterzem

poznali,
i

witych

bero,
owie-

gos

nie

bywao dawniej przy elekcyjach

upan nadworny Kojata, syn Wszeborza,

sto-

aden

przychylny

si, jak zwyczajnie

skupw.

tem

bi-

jc po

prawej stronie ksicia Ottona, szturchnwszy go pod bok,

rzek:

stoisz,

nie

ju

to

osio bdzie

czego nie ujmiesz si za brata swego,

gra

glach? Dla

na

ominionego

na

korzy

wczgi, cudzoziemca, ktry do tej ziemi przyszed bez gaci ma

by na stolice biskupi wywyszony. Wszak ojciec wasz Brzetysaw przysig zobowiza nas i ojcw naszych, aby po Sewei

rze
to

biskupem zosta Jaromir.

czy

nie

jeeli brat nie

ma w naszem duchowiestwie

ten Niemiec, uczciwych

ziemi

podoba si

mw

uczonych? Czy sdzisz,

bdzie wicej ni krajowiec

miowa?

tobie,

nie mniej, jak

cudzoziemiec

Brat twj Spity-

Niemcw
Henryk IV jeszcze yje, a ty sam leziesz mu w rce, podajc piercie
bero psu zgodniaemu.
Pomnij, e to nie ujdzie tobie i twemu biskupowi bezkarnie, dopki
bdzie Kojata." Potem Smil Boenowic, upan atecki,
wsplnie z Kojata, wziwszy za prawic Konrada, Ottona i Jaromira, rzekli: Pjdmy, a zobaczymy, czy chytro i podstp

gniew, na nic nie niezwaajc, jednego dnia wszystkich

z

kraju

wypdzi.

Cesarz

wezm
kw

wszczo si

Wikszo

wikszo

wojowni-

elekcyja biskupa staa sie nie-

do broni woano!

do broni,

zaburzenie;

przytomnych

zdywszy

zacna zgoda trzech braci, kt-

w jedna moc czy

wola

W obozie podobna

popiera?"

nawistn;

sprawiedliwo

gore, czy

rych wiek rwny

owych panw

przystpia do trzech

Ksi

stana obozem koo grodu Opoczna.

za nimi

Wratysaw, widzc si

by

opuszczonym

obec otwartego wy-

stpienia przeciw niemu braci, nie zupenie bezpiecznym,

umkn

rycho, obawiajc si, aby przeciwnicy jego nie opanowali Pragi,

lub

Z drogi wszake

Wyszegradu,

mieniem,

posa

sercu jad,

co uczyni,

przez

pomnc

ale

mowy

niezechciaby

wszy

ci

Ottona,

we,

musieli

ksi,

starali

potwierdzi?

po wzajemnej

nocy spiesznie
nic,

sob

Ale Kojata

ksit w

si pojedna

niezwaajc na

do ich udziaw na Morawach.

bd

yczenia ojca

to,

przysig,

Ksi

czy

przyj-

swego Jaromira wybra na biskupa,

Konrada

wiek

ktrych stao si

swej skutkiem
brata

ustach ktrego mid,

posali do ksicia z zapytaniem:

to spokojnie,

a braci

zawiado-

aska braterska, tylko niech

Bracia stanwszy obozem na

do niego do Pragi.

kach koo wsi Gostiwaru,

podstpn rad
bardziej na

uczyni co wskazuje sprawiedliwo

przybd

braci

wielemwnego jzyka Kojaty, syna Wszebo-

nie dla

rowego, ani dla Smila syna Boenowego,

a

do

umyka

tern co
z kraju,

ukara by

ich,

przysidze,
i

sprawiedli-

inaczej

jako

jakkol-

Smil,

byo

pu-

bowiem

nieprzyjaci

wadzy. '^^)

Tak spraw

opisa wspczesny wiadek kronikarz Ko-

Kontynuator jego podaje o

zma.

mie

r.

innej sprawie

obszern wiadomo, ktr

1130,

my

osdzonej na
strecimy

snie-

nast-

pnych sowach.

W skutek uknutego
ksiciu Sobiesawowi
dostojnikw

12*)

ludzi

Cosma.

I,

przez

panw

ksi zwoa

czeskich zamachu przeciw

do zamku na Wyszegradzie

niszego stanu, take kanonikw praskich,

Font.

rer.

boh. II

s.

9699.

powodu,

duchowiestwo

Tum

przyjmy wao.

po rodku, oderwa
cli wale

nie

skiej,

sprawie spiskowcw udzia

si,

,.0

wynosz

ani

wadzy ksicej orem,

boe wybr brata mego

sdz em wadz

prawd powiem:

si,

szczcie

Wadysawa

nie

miosierdzie

lecz przez

wami dokonany

dziery sprawiedliwie

kiedy

z paczem
zdobyem

dostatek, a teraz

przemoc,

albo

wsplnie

stanwszy

starostowie czescy, szczyty ziemi cze-

ycia brata mego ksicia

za

Ksi

wynosi 3000 mw.'-'*)

sie:

byem wygnacem, miaem

wyznaj:

507

dla tego

Ale

rozumnie.

nie-

szatask,
niegdy przodka mego ksicia Braczysawa, a potem ksicia witopeka, bez adnej przyczyny, zabili. Mnie za,
tylko
niewiem z jakiego powodu, ywota pozbawi usiowali

ktrzy z dostojniejszych obywateli, za podniet

mi

cicieli

zabi, jak

boe zamiaru swego uskuteczni nie zdoali,

Ale eby
wydao si, i oskaram ici przez dum, albo niePo
nawi, wysuchajcie sami ich mwicymi wasnemi ustami.
przez miosierdzie
nie

tej

przemowie, postawieni

mi oskareni, ktrzy

nie

zostali

przed ksiciem

mogc zatai

zebranymi

stkiem Mirosawa, syna Jana upana, poniewa jako

bni,

rozkazw swego pana

kazano

stan

sucha

aby wybada oskaronego

czy

musieli.

a jednemu

przed ksiciem,

ma-

we wszyludzie sue-

zamiaru, obwinili

Wtedy Mirosawowi
z

panw poruczono,

namow

wasnej zoci, czy przez

innych zbrodni zamyli, a take: ktoby

by przewdzc

zamachu?

Mirosaw wyzna, i najprzd jeden z wojownikw Brzetysawowych Bolesta namawia go do grzechu, potem kapan Boik, po
dugich usiowaniach, zaprowadzi go do biskupa Menharta, mieszkajcego we wsi zwanej Zyryczyna wie.

dwa

palce na

otrzymasz
stolnictwo,

saw
z

relikwie

jedn

udzieli."

Wy2ej

ja ci to

Poczem Mirosaw

cyt.

Biskup
jeli

pooywszy

zgubisz

ksicia,

piciu rzeczy: atec, Litomirzyce, komornictwo,

albo koniuszostwo,

sdu, a nazajutrz

'25)

witych, mwi:

58.

ze

lubuj, a

ksi

Brzety-

wsplnikami wyprowadzony

bratem Strzezimirem

pewnym

lekarzem

5o8

na rynku wszystkich czonkw ciaa pozbawieni

Kriwosud, Wacemil

oskareni:

Henryk wydani

Inni

zostali.

sadowi

zostali

zupnemu praskiemu, gdzie po zbadaniu icli rozpalonem elazem,

winnymi by okazali si
na gardo skazani zostali.'-")
i

Nieobecny

tej

sprawie Meniart, za porada biskupa bamberg-

skiego Ottona, apostoa Pomorza, wrci do Pragi, przedstawi si

ksiciu

kmetom ziemskim, poddajc si pod

Ale

oczyszczenia siebie od zarzutw.'-')

tytuujcy si d

cia biskup,

ksicy

nie

dla

uzna si kompetentnym do sdzenia dygnitarza ko-

Stano

cielnego.

sd,

wielki

wedug wczesnego pojsta tak wysoko, i sd

na tem,

i dwch kanonikw

praskich, jednego

wybranego przez Menharta, a drugiego przez ksicia, wyprawiono

do arcybiskupa mogunckiego

eniem, aby Menhart,

taki:

biskupa bambergskiego

przeo-

podda si wyrokowi, jakiby

bez oporu

Sd zoony

o nim wyrzeczono.

wyrok

osb duchownych postanowi

przeoony bambergski

zwierzchnik olomucki

z sie-

dmiu opatami czeskimi przed ksiciem Sobiesawem, ludem

chowiestwem Menharta od
stu oczyszczaj
nie

wykroczy,

Brzetysaw

ani

wszelkiej winy, przez

wyznaj,

dziaa

mg by

zoenie swoich

Menhart przeciw ksiciu niczego

tym

celu, a

jedynie stara

wizienia oswobodzony.

Przytoczony opis dwch sniemw czeskich

si jakby

'-'^j

wielkiego wiecu

pomorskiego, a take inne wiadectwa dziejowe o wiecach,

zwalaj nam skreli oglny rys wiecw

nastpny

N.

*-^)

Cosmae Contin.

^2')

List Ottona

Font.

rer.

W
boh.

razie

I,

209

po-

sposb.

Ksi jako zwierzchni pan ziemi (dominus) by gow

cem zgromadzenia wiecowego.

du-

serd-

maoletnoci ksicia, na

213.

bambergskiego do Menharta pisany

by w

1131.

r.

Erben

217.
'-*)

Praesul Bambergersis

et antistes

Olomucensis cum septem Bohemiensi-

bus abbatibus, astante duce Sobeslao cum populo

gensis ecclesiae episcopum, ab

nem suarum

omni

stolarum expurgaverunt,

profitendo

nihil adversi duci Sobieslao cogitasse, nisi ad

dero,

Meynhardum

sanctae Pra-

videlicet:

Meynhardum episcopum

hoc solum modo elaborasse, quomodo

Bracislaus (olepiony) a vinculis possit Ijberari,

313, 214.

et

culpa, quae prius illata sibi fuerat, per depositio-

Cosmae Cont. Font.

rer.

boh.

II,


wiecu przewodniczya

ksina

razach zgromadzeni wybierali

ktryby przewodniczy

mni

byli

509

regentka
z

'-*)

pomidzy

nadzwyczajnych

siebie najdostojniejszego,

Jeeli na wiecu przyto-

obradach. ^^")

czonkowie panujcej rodziny, pierwsze im po ksiciu na-

leao

miejsce.^^')

przed

wyszymi

Wysi

dostojnicy duchowni mieli pierwszestwo

dostojnikami wieckimi, po ktrych dopiero

mywali miejsce rycerze

zaj-

W ogle

nisze duchowiestwo.

na

wiecach pierwszestwo naleao duchownym przed wieckimi, bo-

Lud by-

gatym przed biednymi, znakomitym przed prostakami.

wa

czsto dopuszczany na wiece, jako wiadek bez gosu. '^'-)

ksi,

Zwyczajnie

spraw,
Jeli

dla rozstrzygnienia ktrej

wygoszone

nieobecnoci przewodniczcy

jego

zagaja wiec stosown przemow, objaniajc

zgromadzeniu,

zgromadzeni wezwani

tomnych, pochwalano je jednogonie.

ma, mniejszo
kim sposobem
wiemy,
zana

ale

razie rozdzielenia mnie-

obowizana bya stosowa si do wikszoci.

obliczano

zostali.

przez ksicia zdanie trafiao do przekonania przy-

gosy

obec obyczaju,

bya zgodzi si

wnioskiem

za

moc

ze zdaniem

przeciw niemu,

ktrego

Ja-

nie

mniejszo obowi-

wikszoci, obliczanie gosw

R. 1187 Anastazyja wdowa ksicia pomorskiego Bogusawa, z dwoma mai ksiciem

Wratyslawem II, przewodniczya na wiecu. Hasselbach.
Cod. Nr. 61. Ta sama Anastazyja przewodniczya r. ii88 na wiecu w lesie SoHasselhbach N. 65. R. 1228 ksina Grimistawa na wiecu w Skonica zwanym.
Kod. Maop. N. 11.
ryszewie.
'**')
R. 1194 biskup Peka przewodniczy na wiecu. Wyej cyt. 40.
1"')
R. 1177. Bolezlaus dux, Kazerairus du.\, Misico junior dux, Lizstek dux,
hii duces Polonorum, Bogezlaus dux Pomeraniae, Zisdek archiepiscopus Knizenensis,
Lupus Mazovensis episcopus, Ciroslaus episcopus Wrelavepsis, Lodimirus, Sira, Ha1*')

oletnimi synami

Stoimir,

brahara,

Javor,

Bozota,

Obezlau,

Knizenensi.
*'-)

Stephanus,

Pribezlaus,

Baram, Burs Pomeramus

Klempin. Urkund. N.

R. 1187 wiec

lesie

quorum multitudine hec pauca

fridus camynensis epus

sacerdos prinzlaviensis,

73.

et alii

Adelbertus,
multi,

qui

Jaxon,

Podobnych dokumentw

Sonicy,

assistente testium

De

clero

de
Si-

Hartungus abbas in Ztolp, Discizlaus capellanus, Stephanus

Conradus prepositus, Thyedmarus diaconus, Sigvinus diac.

Uznomie, Dobezlaus,

Hasselbach Nr. 65.

jest wiele.

presenti cautioni inservimus nomiua.

Item de laicorum Wartizlauus Szvantiboriz, Odolanus

castellanus

collouio

numerosa catema,

filius

Kazimari, Szlautech, Ste-

phanus, Jaromarus camerarius, Johannes castellanus diminensi^;,

Povoy

Mar,

Vizau,

interfuerunt

Budevoy, Jarognev,

Walkaz, Bernerus mercator

civis

lubicenus.

miao podrzdne
jednomylnoci.

kadym

uchwaa zapadaa
wniesiona na wiec sprawa osnuta bya

znaczenie.

Jeeli

510

razie

na dokumencie, czytano takowy publicznie

o tern

po

a^ccie,

skoczeniu wiecu zwyczajnie spisywanym, wzmiankowano.'^^)

Zdarzao

sie

do

czsto,

na jednym

tym samym wiecu,

zwoano wiec,

od spraw wielkiej wagi, dla rozstrzygnienia ktrycli

przeciodzono do spraw maoznaczacych.

Tak na wiecu zwoa-

nym w r. 1224 do Rozegrocliu dla przyjcia posa wgierskiego,

byo gwnym celem zwoania wieca, roztrzsano spr o przy-

co

siek Peczyska, ktry biskupowi krakowskiemu przysdzono.'^'*)

Oprcz tego na wiecacli

ksita

dopeniali czsto takie czynnoci,

ktre do kompetencyi wiecw nie naleay, mianowicie: a) udzielali

nowe,

ub

uzupeniali, powikszali

nadane przywileje duciowiestwu

ju

potwierdzali przedtem

osobom prywatnym, '^'^) b) po-

**')
R. 1187 na wiecu pod przewodnictwem Anaslazyi wdowy ksicia pozapisa kocioowi bammorskiego Bogusawa, czytany byl testament, ktrym
bergskiemu annuate woskiem do grobu S. Ottona, Hasselbachi N 61.

ksi

N.

J34;

Kod.

135^

Przywileje nieznane za

kat. krak.

14.

czasw pogaskich,

dopiero po zaprowadzeniu

chrzeciastwa stay si nowym czynnikiem stosunkw spoecznycli. Ksi, jako

zwierzclini pan ziemi, rozporzdza wszystkiemi bogactwami kraju, czyni z nich ofiary
na rzecz kociow i ducliowiestwa, wiece nie mogy, ani czuy si w prawie mi.
sza si do tego, co wedug obyczaju do ich kompetencyi nie naleao. Ksie
czesld Bolesaw II, nadawszy klasztorowi brewnowskiemu posiadoci z ludmi w r^

uwolni dobra i ludzi do klasztoru nalecych od wszelkich obowizkw i cimianowicie: budowania grodw, popraz prawa krajowego wypywajcych,
wiania mostw, opaty myta na ldzie i rzekach, od sdw zwyczajnych, od sdw

(jg3,

arw

owczych wszystkich nobilw kraju, a uczyni to ksi wedug swej woli

wida, aby kogo o rad w tym wzgldzie zapyta. (Erben N. 78. Wyej 20s.
A przecie tene Bolesaw II przywilej biskupowi praskiemu na juryzdykcye w
i

wach maeskich, zakiadanie kociow

pobr dziesiciny, udzieli

nie

33[).
spra-

praesentibus

omnibus primatibus

suis (t, j. kmetw) r. 992 (Erben N, 77). Potwierdzajc nadany przez Bolesawa II r. 993 przywilej kocioowi brewnowskiemu, Brzetysaw I r. 1045 uczyni to w przytomnoci nobilw zebranych w Pradze (Erben N.
108). Tak samo tene Brzetysaw, nadajc podobny przywilej klasztorowi rajgrodzkiemu w Morawach r, 1048, a pniej innym kocioom i duchowiestwu, czyni to
w przytomnoci dostojnikw duchownych i wieckich, tudzie nobilw czeskich i morawskich (Erben N. III). Na Pomorzu, wnet po wprowadzeniu chrzeciastwa
(1126 1127), ksita poczli obdarza kocioy i duchowiestwo dobrami i rny-

mi dochodami, uwalniajc

je

od podatkw,

sdw

krajowych

rnych obowizkw,


zwalali klasztorom
c)

zakada

sprowadza kolonistw

miasta

dostojnikw duchownych

kwiach cum consensu baronorum nostrorum

zamierzajc obdarzy Wichfrida, zwolat

rad

Wichfridowi

zamki

trzy

mw,

uczciwych

(consilio)

rne

nie

r.

"
1

wzmiankujc

zniewolon, jak na Pomorzu,

wieckich,

krajw,*'**)

wreszcie o
P.

czeskich,

za

nadal

W. S. III s. 131).
ksita powouj sie

czu
zgod

na

zgodzie,

ich

baronw,

(consilio)

powoywa si

Sprawiedliwy,

Krakowa swych baronw

(Lelewel.

polskich

czsto na kollo-

Kazimirz

Polsce

163 do

przywileje.

mno

XIII w. przywileje
si.
tylko na wiadkw, niekiedy na rade
nie jest

oddalonych

wsie na prawie niemieckim,'^') d) potwier-

w przytomnoci

a czynili to

511

ksica

wadza

(consensu)

baronw.

Okoo poowy XII w. Niemcy przyszli do przekonania, e dla zapew Sowiaszczyznie, koniecznie wypadao siedli si masziemiach sowiaskich
dla tego, w pomoc wasnemu ywioowi poczli

"*)

wnienia swego panowania

sami na

sprowadza kolonistw z nad Renu, Flandryi, Brabantu, Szwajcaryi i t d. Najpierw

kolonici siedlili si w Wagryi i Serbsku midzy Solaw a ab, pniej coraz dalej ku wschodowi, gdzie nowozakadane klasztory wyjednyway sobie w przywilejach
pozwolenie sprowadza i siedli na swych ziemiach ludzi wszelkich narodowoci,
z

oswobodzeniem ich od wszelkich obowizkw

pomorskiego Kazimirza

niu ksicia

ciarw

klasztorowi

publicznych.

Darguskiemu

r.

1 1

73

nada-

czytamy:

de Dargon dedimus potestatem et libertatera vocandi ad se et collocandi ubicunque voluerit in possessine prefate ecciesie de
Dargon teutonicos. danos, scIauosvelcuiuscunque gentiset

fratribus

cuiuscunque

artis

rodzaju przywilej nadany przez

nitw

1204 brzmi tak;

r.

principatu nostro

ci,

domus

contulimus libertatem,

vexatione utantur.

albowiem

margrafa morawskiego

hospitalis

locare, quos voluerint,

ditates suas
et sine

Wadysawa

fratribus

Urkund. N. 62 s. 37.
Czechach najstarszy podobnego

Klempin.

Hasselbach N. 36.

homines.

Takie same prawa udzielano innym klasztorom.

ita

ut liceat eis in

quascunque here-

jur Theutonicorum quiete

wczeniej zjawili si koloni-

ut vocati

Na lsku
w Lubiu r.

Erben Nr. 487.

akcie fundacyi klasztoru

zakonowi Joha-

Joannis Baptistae tantam in

s.

1 1

78,

czytamy:

quicunque

homines, cujuscunque conditionis, vel gentis, possesiones huius coenobii coluerint, vel
super eas inhabitaverint per abbatem in
vel G^llicii

omnibus

cujuscumque etiam

serviciis ..

o tem powiem
**')

juris,

sint in perpetua liberi.

Niektre przywileje

W.

S.

lejach klasztorowi

sive Poloni sint sive

Biisching.

ksita

111,

r.

villas

Urkund.

s.

19

Tak Kazimirz

udzielali sami.

1250

zaoy

miasto

151) niezapytujc rady baronw.

lubiskiemu

r.

1243

1251

Szczegowiej

jur theutonico locandi,

na

prawie

W tyme

r.

(r.

125

kuja-

czasie

przywi-

12^3 dantes ei facultatem,

we wsi Brezin theutoni1

cos vel alterius cujuslibet ydiomatis homines in predicta heredilate

nico collocare),

ksi

niemicckiem.

wydanych na wiecach, znajdujemy

nadanie prawa fundowania wsi na prawie niemieckiem

easdem

Theotonici

IV o wynarodowieniu.

T.

wski opatowi lendzkiemu pozwoli

(Lelewel P.

eis collocati,

ab omni jur polonico, sine esceptione aliqua ab

jur

theuto-

si to prcsentibus hiis et consentientibus, quorum nomina

Dziao si rnie: niekiedy na
sunt subscripta.
Biisching. Uikuad. s. 165, 183.
wiecach, czciej z woli ksicia prywatnym sposobem.
a stao


sprzeda

dzali

512

darowizn dbr na

rzecz

take zamian

e)

dbr nadanych

ukady

f) zawiadczali

kociow

uczyniona, '=^^)

ksit

kocioom,' ^^)

przez

umowy midzy prywatnemi

osobami

o podziale dbr, o doywocia, o darowizny.^'"')

Jednem sowem

na wiecacli dopeniano czsto takie czynnoci

sprawach cy-

w obecnym

I nic
czasie do notaryuszw nale.
owych oddalonych wiekach, kiedy spoeczestwo sowiaskie ledwo co cywilizowa si poczynao, kiedy

wilnych, jakie

dziwnego.

tern

byo

nie

jeszcze

adnych

instytucyi dla przyznania

obiato wania

prywatnych aktw, zawiadczenie przez ksicia na wiecu doku-

mentu

ogoszenie go na targowisku, jak zwyczajnie ogaszano

postanowienia wiecw, zapewniao zainteresowane strony o trwa-

oci

mocy uczynionego

aktu.

Stosunek wiecw do

5.

Streszczajc

co

to,

wadzy

monarchicznej.

wyej powiedzielimy

o wiecach, przycho-

dzimy do nastpnych wynikw.

Staroytne wiece sowiaskie, rozwinwszy si ze zgroma-

dze ludowych w

obcach

niejszych sprawach,

ksit

wiano opiek nad maoletnymi

ciary

na

wadzy

nimi spory, usuwano od

lano zakony,

Na wiecach
rozstrzygano midzy

razy zachodzia potrzeba.

ile

uchwalano wyniesienie

upach, obradoway o wszystkich wa-

stolec,

ksit,

nie przydatnych

ksitami

zarzd

publiczne, podatki, zaatwiano

kraju,

ustana-

uchwa-

sprawy midzy-

narodowe przyjciem zagranicznych poselstw lub wyprawieniem

R. 1188 Mieszko utwierdza na wiecu w Gnienie nadanie Skarboszowa
Lendeskiemu. Lelewel. P. W. S. III, I39.
^^^j
R. 1 177 Mieszko zatwierdzi klasztorowi Lubiskiemu zamian dbr
Bogunowo i Dobrogostowo na miejsce zwane Slup. Biiscliing. Urkund. s. 16 17.
"*)

klasztorowi

Wiadomoci

Mosbach.

sl

I.

R, 1273. Bolesaw

'^0)

Wisawa

nowicach,

Przemysaw

wsi swoje Cadce

II

Mawie

mowi

zawiadczaj,

oddala na

na wiecu

wasno

Sima-

crce swej Jaro-

comesowi Gunterowi de Beuerstein, zastrzegszy sobie doywocie

e ksita zwoali na wiece (collouium)
baronw de nostra voluntate et consensu domina Yiszlaua. Mosbach. Wiadomoci

sawie

na nich.

s.

30

jej

dokumencie wzmiankuje si,


wasnych
o pokoju

sdy,

do

ale

ksice,

cudzoziemskich

wojnie,

513

dworw,

Na wiecach odbyway

o przymierzach.

w jakich mianowicie
w jakich sdy zupne

kwestye

rozstrzygano

sprawach

sie

obradoway sdy

gminne, wiadomoci nie ma-

moemy mniema,
w staroytnoci ju podlegay sdom na wiecach ksicych. Kady kto
posiada prawa obywatelstwa, mg osobicie uczestniczy w ob-

my.

Tylko na mocy wskazwek dziejowych

sprawy o

dziedziny, tudzie waniejsze sprawy karne

wygasza swobodnie swe zdanie, broni je,

ale przy stanowieniu uchwa jednomylnoci, wszyscy obowizani
byli przyj zdanie wikszoci obradujcych obywateli, a to pod
surow kar, w razie sprzeciwiania si po zapadniciu uchway.

radach wiecowych,

Ksi przewodniczy obradom,

mow,

wa

zagaja posiedzenie stosown prze-

kierowa obradami, wysuchiwa przemawiajcych, wzy-

do jednomylnoci,

ale

rozstrzygajcy

kszoci obradujcych czonkw.

Ksi

gos nalea do wi-

by

zatem

tylko pier-

wszym obywatelem, midzy rwnymi. Primus inter pares.

Z wprowadzeniem chrzeciastwa i wadzy monarchicznej

za-

w obrbie przedmiotw podlegajcych uchwaom

wiecowym, tak w stosunku ksicia do uchwa wiecowych.
Wedug poj o wadzy monarchicznej, ksi lub krl otrzymywa wadz z aski boej, rzdzi przez mdro udzielon mu
od Boga, obowizany by stara si o podniesienie chway boej

szy zmiany, jak

Na tej podstawie monarcha bra sam

wadz, sam po sobie nastpc naznacza, wszystkie sprawy dynastyjne wasn wol rozstrzyga. Na teje samej podstawie moi

broni duchowiestwa.

narcha chrzeciaski dziery

wykonawcz sdownicz.
i

rawscy

pomorscy, sami

swej

mocy

wadz

prawodawcz,

Ale monarchowie polscy, czescy, mo-

bdc

Sowianami, nie mogli od razu

wyrzec si obyczaju ojczystego, a tem bardziej zmusi lud do tak

gwatownej zmiany wyobrae, jak uznanie nieograniczonego jedynowadztwa, z usuniciem zupeneni uczestnictwa ludu w zarzdzie pastwa. Na to potrzebny by czas. Lud pamita swe
prawa
Tom

u.

przy kadej

sprzyjajcej okolicznoci,

korzysta
,

33

z nich,

514

wadykw. Jako
pierwsi monarchowie chrzeciascy w Sowiaszczyznie, pomimo
surowoci obyczajw owych wiekw, okrutnych nieraz rozpraw ze
swymi przeciwnikami absolutnych de, poczuwali si w koniecznoci dziaa w pewnych sprawach za rad i zgod swjch

jeli niebezporednio, to przez

swych kmetw

kmetw, dostojnikw,

sowem

przybocznej rady.

wypadao nowe zakony uchwali

nowe

ciary, podatki

publiczne

karnych sprawach,

dawne zwyczaje odmieni,

myta ustanowi, waniejsze

sdy w

a szczeglnie o

wieccy, urzdnicy nadworni

w nadzwyczajnych

wreszcie

waniejszych cywil-

razach

zasiadali

dostojnicy

ziemscy,

rycerstwo,

zwoywany by cay lud,

aby przyjmowa uczestnictwo w obradach,

nia wikszej

odby,

dziedziny

monarchowie zwoywali wiece, na ktrych

duchowni

razy

lub

kwestye midzynarodowe zaatwi,

nych

wiec

Ile

nie dla tego

a dla nada-

okazaoci przy sprawach uroczystych, jakiemi byy:

i koronacya panujcego, w Czechach wybory

wyniesienie na tron

biskupw

wielkie

sdy

nad dostojnikami oskaronymi o zdrad

Takim sposobem dawne wiece sowiaskie, w

stanu.

zmienionej

ju znacznie postaci, przeduay swj byt za czasw monarchicznych

w X XI w. ulegajc coraz nowszym zmianom, stosownie do
i

rozwoju sto.sunkw spoecznych

zmian politycznych

kraju.

Tymczasem brak ustawy o porzdku nastpstwa monarchw

Piastw,
i wynike ztd zaburzenia w dynastyach Przemysaww
wywoyway konieczno uporzdkowania wadzy monarchicznej.
i

skutek tego

ksi

czeski

zakon o porzdku nastpstwa

panuj cym.^^')

Brzetysaw

ustanowi

(r.

1055)

ksit wedug starszestwa w rodzie

Takim samym porzdkiem starszestwa ksit,

sw (r. 1139) zapewni

chcia Bolesaw Krzywousty przed mierci

porzdek nastpstwa tronu

dycye o prawie wszystkich

ksit na spadek po przodku, jakby na

spokj

"',

Wyej

Nie udao si. Tra-

oywiay jeszcze panujce dynastye, aeby zautrzyma si moga. Ludy pamitay swe prawa do

dziedzin, zbyt silnie

sada senioratu

Polsce.

22. cyt

52.

s.

444.


wynoszenia

ksit na stolec

515

przez elekcye na wiecach

mogy

nie

poj odjcia
wiec

im tego prawa przez wadze monarciiczn. Dopki

wadza monarchw wietnoci czynw niewolia pod-

silna

danych do ufnoci
wiecach taia
narchiczna

wiecowej

pami

posuszestwa,

w gbi umysw.

sie

ksit

o elekcyi

na

Ale jak tylko wadza mo-

pocza sabn, nie wygasy

podnieca umysy do radzenia

duch tradycyi

jeszcze

na wiecach o elekcyi

monarchy, niezwaajc na zasady senioratu.

Zaburzenia

rodzie

Przemysawcw, udawanie si

tego rodu do cesarzw niemieckich z

ich

prob

ksit

o pomoc, wzajemne

ciganie si nieraz posunite do okruciestwa, sponiewieray

ju w XI w. wadz ksic, przygotowujc rewolucy wczeniej

ni w Polsce, w ktrej rzdy monarchiczne silniej
duej, ni
w Czechach, porzdek utrzymyway. Jako za ycia jeszcze ksii

cia

Sobiesawa

rada, wybrali

panowie czescy pod przewodnictwem Nacze-

II,

na ksicia

Wadysawa

II (r.

1140),

a gdy on po-

cz

dziaa nie wedug ich woli, ogosili go za niezdolnego do

wadzy i znowu pod przewodnictwem Naczerada, wybrali na ksicia Konrada znojemskiego (r. 1142).
tyme samym czasie
modsi synowie Krzywoustego, porozumiawszy si z monowadzcami przeciw starszemu bratu swemu wdelkiemu ksiciu krakowskiemu Wadysawowi II, odbyli pamitny zjazd w czyczy r.
1 141,
w przytomnoci wdowy po Krzywoustym Salomei, radzc
o rodkach oporu prawemu monarsze. Bya to w Polsce pier-

wsza konfederacya,

Wadysawa
i

osabienia

my

czeskie

II

po ktrej przyszo do rokoszu

1146),

(r.

wadzy

do wzrostu znaczenia

wygnania

monowadzcw

monarchicznej. Czechowie poszli dalej.

odbywane czsto

jcie o stosunku ich do

w XI

wadzy

w.,

nie-

wyrobiy ju pewne po-

monarchicznej

rozumiay co

naleao do rozporzdzenia monarchy, a co do sniemu. adne

ograniczenia wadzy ksit czeskich nie byy ustanowione, ksi,
wedug dawnego obyczaju, wsplnie ze sniemem rzdzi krajem,
sniem nie

mg mu wskazywa

przekracza

obrb

udzielonej

mu

jak

ma rzdzi,

ale

skoro

ksi

od narodu wadzy, niemy od-,1*

5i6

mawiay swej zgody. Dowiadczy tego krl Wadysaw II, gdy

mu niemy odmwiy poparcia pomocy na wyprawy do Mei

Wgier r. 1164, nie uznawszy potrzeby miesza si w cudze sprawy. Byy to ostrzeenia wadzy krlewskiej,
e denie do jedynowadztwa nieograniczonego nie moe mie

diolanu

r.

157

powodzenia

do

w umyle

narodu.

Tymczasem duchowiestwo czeskie i polskie w skutek zasad goszonych w Rzymie o niezawisoci kocioa od wadzy
wieckiej, poczo domaga si exempcyi dbr i ludzi kocielnych
z

Rozpocza si walka, pierwsz

pad Mieszko Stary, pozbawiony wadzy,

ustpi.

chcieli
w^

Monarchowie czescy

pod prawa zwyczajnego.

Polsce

polscy

ofiar

nie

ktrej

przez zbunto-

wanych magnatw krakowskich pod przewodnictwem biskupa

Getki (r, 1177). Na tron krakowski rewolucya wyniosa Kazimirza Sprawiedliwego,

wski

Peka zwoa

a po jego mierci (1194) biskup

wiec, na

krako-

monowadzcy okrzyknli mamonarch krako-

ktrym

oletniego Leszka Biaego, syna Kazimirzowego

Tym

wskim.

zasad
cego

ju

sposobem wiec krakowski, zamawszy ostatecznie

senioratu,

tronu

utwierdzi

drog

nowy sposb

niemy

czeskie

elekcy monarchw, chocia

wakuj-

do czego pierwszy krok zrobiono

elekcyi,

za przewodnictwem Getki

rwnie jak

zamieszczenia

r.

to,

Odtd

1177.

poczuway si

wiece polskie,

w mocy

rozporzdza

wedug chrzeciaskiego

pojmo-

wania wadzy monarchicznej, wcale do kompetencyi wiecw nie

naleao.
skich

Duch przytumionych staroytnych

odywa w

sowia-

instytucyi

nowszych formach!

Rewolucya dokonana pod przewodnictwem Getki

wywoaa konieczno zapobieenia

szerzeniu

si

naduy

r.

1177

ze strony

wadzy ksicej i ucisku wiejskiej ludnoci. Duchowiestwo, zostajc w cisym zwizku z monowadzcami, postanowio zabezpieczy przedewszystkiem interesy kocioa. Wprawdzie dziecko rewolucyi Kazimirz Sprawiedliwy ani by zdolny, ani by mia dziaa
przeciw swym elektorom, ale ze zmian prdw polityki, mg
jeszcze Mieszko Stary,

albo inny

jemu podobny

ksi,

zasady

517

jedynowodztwa preywrci. Przeciw takim zdarzeniom wypadao

znale rkojmie,

udzielonego przywileju.

bd

nie jakiej

zgod

Za

Tak rkojmi mg da

wiec Kazimirza Sprawiedliwego

wadzcw

laty

polskich,

Lupusa,

pomorskiego

1177 z biskupw: krakowskiego

r.

kujawskiego

raczej

Onolfa,

lubuskiego

kamieskiego Konrada, tudzie

imion ktrych nie zachoway

stojnikw,

Gaudentego

ksit

urzdnikom, pod

ich

kocioa nalecych
Aleksander
r.

III

bull,

do-

przeklestwa, uciska

ksiludzi

do

dobra kocielne, po zmarych biskupacli

Uchwa

zabiera. ^*^

kar

Przytomni na

dzieje.

wiecu jednozgodnie uchwalili postanowienie zabraniajce

i

to

wrocawskiego yrosawa, poznaskiego Clierubina, po-

ckiego

tom

odbya si pierwsza
zebra si pod przewodnictwem arcybiskupa

poznaskiego Zdzisawa synod

Getki,

tylko wiec

wic caego kraju.

w tej samej czycy,
konfederacya monoa

osobnej dzielnicy polskiej,

gdzie przed 35

ksica

ni zwyczajna roboracya

mocniejsza

t, na

prob

poselstwa polskiego, papie

wystosowan do Kazimirza Sprawiedliwego,

177 potwierdzi.^*^

Od

rozerwania monarchii Krzywoustego

r.

raz przedstawiciele wszystkich dzielnic polskich,

nego Pomorza legalnie

li';

nia synodu,

zebrali

si

w czycy

r.

1139, pierwszy

nawet
177,

oddalo-

a co uchwa-

wedug tekstu wydania Przezdzieckiego, postanowiesowa wygasza: Ktokolwiek by biednjTn chopom zboe, czy

Mistrz Wincenty,

te

ktokolwiek do dagwatem, czy innym sposobem zabiera niech bdzie wyklty,

nia pod wd na posugi kogokolwiek przymusi, lub przymusi kae, niech bdzie
wyklty, wyjwszy tylko jeden przypadek, gdy najazd nieprzyjaci zagraa. Nie
jest to bowiem niesprawiedliwoci, jeeli jakimkolwiek
sposobem stara si kto
o ocalenie ojczyzny. I znw ktokolwiek zmarego biskupa zagarnie dobra, lub kae
zagarn, czyliby ksiciem by, czy jakkolwiek znakomit osob, lub urzdnikiem,
bez wszelkiej lnicy niech bdzie wyklty. Ale i ten kto zagrabione dobra kocielne przyjmie, a zagrabionych nie wrci, albo za zupene ich oddanie nie zarczy,
ten take jako wsplnik witokradztwa zarwno ma podlega teje samej karze."
Chro. wyd. Przezdzieckiego r. 1862 s. 200. Podobnie Bielowski M. P. II s. 400.
1^"*)
Bulla ta wjdrukowana w Historji Dugosza, a take w Bielowskiego
M. P. II. s. 401 z dat 28 Marca r. 11 77, a zatem zjazd czycki odby si nie

bd

r.

180, jak dawniej

wiedliwego

r.

177.

mniemano, a wnet po wstpienia na tron Kazimirza Spra-

miao obowizywa

to

liii,

Litwy

niajc
dem,

Prusw

my

wszystkie dzielnice od granic Rusi^

do Czech

czycki od

zjazd

ujcia Odry.

Wspczeni,

odr-

zwyczajnycli kollokwiw, zwali go syno-

uwaamy

za suszne

5i8

wiecem nazy-

zjazd ten wielkim

wa. Niemiao wypowiedziane na tym wiecu ograniczenie wadzy

ksicej, co do dbr ludzi kocielnycli, miao si rozwin doi

piero

przez

papiea potwierdzona,

zyskania

krajowych

suya

wadzy ksicej

tyme

bnie jak

Z gry na niepokornycli rzucona kltwa,

przyszoci.

czasie

Polsce,

duciowiestwo

wyjcia dbr

podo-

pod

sdw

kocielnych

Dopiero

ciarw

Czechach trway takie

rzeczywistoci nie wiadomo

ciem traktowa wypadao.

do wy-

czeskie dobijao si,

ludzi

Ale pod koniec XII w.

ew

burzenia,

rkojmi

oswobodzenia od wszelkich podatkw

blicznych.

dostateczn

obszerniejszy cli jeszcze ustpstw.

byo

puza-

ktrym ksi-

otrzymaniem wadzy

ksi-

Przemyla Ottokara

I, papie Innocenty III, podnisszy

exempcy, zagabn nie mniej wan kwesty o elekcyi biskupw, ogaszajc bull r. 1198, i odtd elekcye biskupw czeskich powinny odbywa si przez kapituy wedug kanonicznych ustaw. ^''^) Z tego powodu gotowaa si nowa burza

cej

przez

kwesty

Czechach

Polsce,

albowiem ani Przemyl, ani krakowski

monarcha Mieszko Stary

jego nastpca

Wadysaw

Laskonogi

Czezado uczyni yczeniu stolicy apostolskiej.

XI
si
w.
odbywa
biskupw
pocztku
na
sniewybr
od
chach

nie mylili

mach

ju Wratysaw

II

mwi, i mianowanie biskupa

jego rzecz, a caego kraju na sniemie.^^^)

W Polsce mianowanie

biskupw naleao do monarchy za porozumieniem

stolsk,

ze stolic apo-

Z upadkiem jednak wadzy monarchicznej

stan

Duchowiestwo polskie i czeskie

wielce si
poowie XII w. zdobyo ju sobie mocne stanowisko,
zmieni.

munis

nie jest

w
a

rzeczy
drugiej

po-

1**)

Erbeu.

Regesta N. 440.

^^^)

Non

inuit, unius hominis tractare hoc negotium, quod postulat com-

ratiio

est,

omnium.

Cosma

s.

a.

1068. Font. rer. boh. II, 96.

519

cztku XIII w. gronie przemawia zaczo. Ary biskup gnienieski Henryk Kietlicz otwarcie wystpi przeciw Laskonogiemu gdy ten exempcyi nie dopuszcza, dobra po zmarych biskui

pach zabiera

zwolennikw arcybiskupich

kapituy do wie-

powtrca, arcybiskup rzuci na niego kltw, I^skonogi

jeszcze biskup Peka,
Ale w Krakowie
i na to nie zwaa.
ktry z urzdu swego nie mg w obec kltwy arcybiskupiej,
pozosta nieczynnym. Pod jego przewodnictwem magnaci krakowscy wypowiedzieli posuszestwo Laskonogiemu znw ^powszechn zgod"* Leszka Biaego powtrnie na tron, wynieli
zienia

1206).

(r.

si, czego yczyli magnaci duchowni

Stao
nie

mg

nogim

przeciw

nie chcia

wdy

97,

trudno.

ich

Wypadki

woli.

1208,

r.

Leszek
z

Lasko-

by

pierwszy biskup

wstpi Wincenty

drodze kanonicznego wy-

biskupem na sniemie wybranym

mierci

Daniel, a po jego

wnet po powrocie Leszka, na

biskupstwo krakowskie

W Czechach ostatnim

boru.'***)
1

pyn

przez Pek

Kadubek
1

przeciw

wieccy.

ojcem jego Mieszkiem Starym wymownie pouczay,

osierocone

r.

r.

12 14

duchowiestwo wy-

brao Andrzeja, ktry odegra tak rol w Czechach, jak w tymczasie w Polsce arcybiskup Henryk. Oba domagali si exem-

pcyi dbr

ludzi

kocielnych

szo duchowiestwu atwiej.

zgodzili

si

R.

'**)

12 15

r.

1208

pod prawa krajowego.

Leszek

kilku

ksit

Innocentego

konfirmacya

elekcyi
elekcyi

III

bulli

dzielnicowych

na udzielenie duchowiestwu exempcyi.^*^

Kod. kat. krak. T. I s. 11. Ciekawe szczegy o tej

w Ateneum r. 1878 Kwiecie i 30. Sierpie 322
"')

W Polsce

Inocentego III

Mazovie, Wladislaus de Calis

et

347.

r.

12 15

czytamy:

Kazimr de Opl

biskupa

poda

Wincentego

Stoslaw Laguna

Dwie Elekcye.

Lestco

Cracovie,

.... promittimus

et

Conradas

juramus do-

mino Henrico Polonorum Archiepiscopo et sucessoribus ipsius, quod ab hac hora

quo advixerirans volumus custodire immunitatem ecelesie dei. Est itaue
primum quod statuimus et custodiri volumus, ne quis hominum ecclesiae inbabitaos

in antea

patnmonium

alias

quam coram ipsius ecelesie prelato vel coram suo

Yolumus etiara qnod homines ecclesiarum immunes
pouoz et preuod et preuori et naraz et na-

ad judicium

judice judicandus pertrahatur.

int

a servitute, quod dicitur


Ale

520

Czechach krl Przemyl Ottokar

ciw domaganiom biskupa Andrzeja.

terdyktem

potwierdzi interdykt

Naprno

Rzymu

odjecha do

krl

hardo stawi si prze-

12 17).

(r.

obciy

Biskup

Czechy

in-

Papie Honoriusz

III

da

nalega na wypenienie

tumaczy,

nie

ma prawa obcia

biskupa.

kraj niezwy-

dziesicin kocieln i e podatkw podobnych nie moe ustanawia bez przyzwolenia i zgody baronw,
papie nie ustpowa. Nareszcie po czteroletniej burzy, obie strony na grze Czaczy

r.

22

moc

zawary umow,

ktrej dobra

ludzie kocielni

uwolnieni zostali od podatkw, budowania grodw

arw

publicznych, ^^^) a

1222,

r.

krl

rnych ciPrzemyl za rad upa-

nw, poczyni duchowiestwu nowe ustpstwa

opatach

s-

downictwie.^*^)

Powodzenie duchowiestwa na drodze wyzyskiwania wadzy

monarszej na

wasn korzy,

podawao przykad magnatom

cerzom dobija si podobnych przywilejw dla

siebie.

ry-

Sami ksi-

ta zrozumieli niemoebno dalszej obrony zasady jedno wadztwa.

Dopuszczenie elekcyi biskupw przez kapituy,

cioa

dbr J6go od

wadzy wieckiej

niezawiso

sdw

krajowych, wre-

oswobodzenie ludzi kocielnych od podakw

szcie

ko-

ciarw

pu-

wypywajcych, przedstawiay wzr

do elekcyi wieckich, do zamiany rozporzdze monarchy kollektywnemi uchwaami na wiecach, do wyzyskiwania z elektw
przyrzecze zachowania dawnych i udzielenia nowych swobd,

blicznych z prawa zwyczajnego

skoro elekcya dojdzie do skutku.

przyrzeczenia znajdujemy
r.

1228, z

Pierwszy przykad podobnego

przywileju

nastpnego powodu.

Wadysawa

Laskonogiego

Po mierci Leszka Biaego

(1227)

pozosta maoletni syn Bolesaw Wstydliwy, ktremu wypadao

znale

s t a

opiekuna.

Laskonogi,

siedzc

swej

Wielkopolskiej

non transibimus per 1 o u i c h (owicz) nisi semel in anno, prout ab anKod. kat. krak. s. 15.
"8) Erben. Regesta N, 646. Porw. Codex juris bohemici I s. 45 53.
'^9)
Erben N. 651. Dokument poczyna si tak: De consilio suppanorum

ua

et

tiquo consuetum est.

nostrorum ad petitionem

dzielnicy,

zamierza powrci na tron krakowski, ktrego pozba-

wiony zosta

1206.

r.

Dowiadczenie wskazao

dalszego bronienia jedynowadztwa.

nastpc po

sobie

Bolesawa Wstydliwego

przyrzek: ojczyst ziemi

mu niemoebno

Zgodzi si wiec przybra za

na wiecu roku 1228

Bolesawow broni

wasn

jakby

prze-

miowa,
ciarw nie
ludem zarzda uczciwie, niezwykyci podatkw
dopuszcza,
sowem posdw
nie
wymaga, niesprawiedliwycli
uczciwych, zasigajc
stpywa wedug praw sprawiedliwych
rady biskupw baronw, naruszycieli za prawa kara surowo.
Oprcz tych oglnych przyrzecze, Laskonogi na tyme samym
ciw

wszelkim

baronw

nieprzyjacioom,

rycerstwo

'"***)

osobnym przywilejem obieca dobra kocielne od

wiecu,

wszel-

przewodu, powozu,
kich
p o w o o w e g o czyli poraldnego, stry, narazu,
psiego ladu oswobodzi.'") Przywileje te, udzielone w przyciarw

podatkw, szczeglnie

tomnoci arcybiskupa gnienieskiego, biskupw krakowskiego

i

poznaskiego,

wojewodw:

kasztelana wilickiego

krakowskiego

sandomirskiego,

innych dostojnikw duchownych

miay by obowizuj cemi ksicia wzgldem Wielko-

ckich,

wie-

Mao-

Opiekunem Bolesawa

Nie doszo to jednak do skutku.

Polski.

Wstydliwego zosta Henryk Brodaty, ktrego nie zobowizyway

przyrzeczenia

czenia

wadzy

przywileje Laskonogiego,

monarszej

umow

przykad ograni-

ale

dokonan na

wiecu,

by ju

podany.

^'*^)

An. 1228 In colloquio

in cena.

sku do tego dokumentu, wydawca Piekosiski

Kod.

kat. krak.

objani,

27.

s.

cena

in

przypi-

oznacza ma

indie coenae Domini, e wypuszczenie wyrazu dies przy

do czsto napotykamy w wczesnych przywilejach Zatem n cena
oznacza, e kollokwium odbywano w dzie wieczerzy paskiej
w Wielki Czwartek, a nie w pewnem miejscu, jak mniema! Nowakowski
mylnie
n cena wytlmaczyl: w Cieni. Nowakowski. O wiecach w Polsce. Rocznik za r. 1879 s. 50.

skrcon dat

oznaczeniu dat

t.

j.

**')

An. 1228 InJe

nonicam liberatem.,
bitis,

masime ab

a, naraz,
stojnikw, co

hiis

quod

ecclesie

dci liberalifer

et

eam ab omnibus grayaminibus

preuod, pouoz, pouoloue,

pesi siad.
i

est

liberans

In collouio in cena;

poprzedni dokument,

w tyme

sive

libenter confero caet

exactionibus

inde-

poradlne, str-

przytomnoci tych samych do-

dniu wydany.

Kod.

kat. krak. s. 28,

522

wyej

Przytoczone

jowi sniemw czeskich

i

okolicznoci nadzwyczaj sprzyjay rozwoi

wiecw

na ktrych panowie

polskich,

rycerstwo gospodarowah.

W
XIII w.

stosunku do narodu krlowie czescy

wystpuj

polscy

wdw

siert,

po-

stre

porzdku, zastpcy narodu przed cudzoziemskimi rzdami,

obrocy niepodlegoci

adne

narodowej.

ograniczaj jeszcze ich wadzy,

muj,

ksita

jako przedstawiciele jednoci narodowej,

jednawcy, najwysi sdziowie, opiekunowie

prawa

e w zarzdzie pastwa

ale

ustawy pisane nie

sami krlowie

wedug dawnego

ksita

poj-

obyczaju, powinni

stosowa si do rady i zgody dostojniej szych przedstawicieli narodu, Z drugiej strony panowie, rycerstwo i duchowiestwo
pamitajc niejednokrotne naduycia panujcych, a take majc
swe wasne

interesy na celu, nie yczyli

dopuszcza wzrostu wa-

niemy i wiece staway si aren wytwarzasi stosunkw uprzywilejowanych stanw do wadzy monarchicznej, atoli w rny nieco sposb w Czechach i w Polsce.

dzy monarchicznej.
nia

W Czechach staroytne rody upaskie

wczenie poznajomiwszy si

suebne

rycerstwo,

obyczajami niemieckimi, uporzdko-

way si w dwa osobne stany panw rycerzy. Panem by

mg znaczny zastp wojownikw, pod sw chorgwi,
prowadzi w pole dla tego zwa si panem chorgiewnym,
i

kto

cerz mniej

zamony stawa

przy

wojsku krlewskiem

pocztem wojownikw, bez chorgwi.

ten,

wyry-

maym

Panowie wymylali sobie

wszelkie pierwszestwo przed rycerzami, gatunkujc szlachetno

wedug

krwi

starszestwa

wyej wynosiy si nad

zasug przodkw, a oba stany coraz

wiejskich siedlakw, do szeregu

Powodzenie duchowiestwa

spychanych.

przywilejw pobudzao panw

przywilejw

bya mocn,
nw

czescy
z

dla siebie,

rycerzy.

ile

tem

bardziej,

Uwzgldniajc

chopw

uzyskaniu rnych

rycerzy dobija

znajdywaa poparcie

nieprzedsibrali

si podobnych

wadza krlewska

w ornych

znaczenie tych

waniejszych spraw

zastpach pa-

stanw,
bez

o tyle

krlowie

porozumienia

przyboczn rad, a uchway na sniemach zapaday za rad

zgod

byli

dostojnikw.''*"^)

523

Niezawsze jednak

ci

Dowiadczy

wymaganiom krlewskim.

gdy

dostojnicy powolni

tego krl

Wacaw

pomaga

zamierzajc, stosownie do yczenia papiea,

I,

cesa-

rzowi Wilielmowi iolenderskiemu przeciw Fryderykowi, spotka

Papie zagrozi kltw (r.

zszedszy si w Pradze pod

opr ze strony panw czeskici.

ale

panowie nie zwaajc na

wodnictwem

Cztibora,

to,

1248),

prze-

zwanego Hlawa. wybrali na krla Pfzemyla-

wierno mu zaprzysigli (1249). Wybucha wojna

w cigu ktrej panowie opucili krlewicza Przemyla
jego Wacawowi pomogli na tron powrci. Pniej Prze-

Ottokara

II

domowa,
i

ojcu

myl -Ottokar

II

zostawszy krlem, zamierzy na wzr goniej-

monarciw Europy
a moc panw ograniczy.
szycli

mniejsze okrgi,

com

miastom

zaciodniej,

wadz

krlewsk podnie,

tym celu porozdziela on upy na

w ktryci urzdnikw swych naznaczy, Niemwyda liczne przywileje, z wyjciem od sdw

Przemyl - Ottokar rzeczywicie poderwa moc

szlachty, w rku ktrej byy urzdy zupne.
Nie mogc jednake
zwali dawnego zwyczaju obradowania o sprawach waniejszych
zupnych.

Tern

na sniemach
zdanie

prawa uprzywilejowanych stanw swobodnie swe

wypowiada, Ottokar

cerstwa,

powoa

II,

dla

zrwnowaenia panw

podobne usiowania krlewskie nie zdoay wywrci znaczenia

mw,

ani stanw

pniej krl

ry-

Wszake

miasta, jako trzeci stan, do sniemu.'-^^

snie-

paskiego i rycerskiego zbytecznie osabi, jeli

II,
wezwawszy dla spisania praw zwyczajo-

Wacaw

wych uczonego Wocha, magistra obojga praw Gozzi, spotka taki

opr panw, e musia zaniecha przedsiwzitego zamiaru (1294).
Panowie podejrzy wali krla o jakie przeciw nim zamachy. '^^)

R. 1215 sniem sadowy w Znoimie o dziedziny: colloquiura nobis cum

judicavit justa senZnoim celebrantibus, partibus convocatis
baronum nostrorum. Erben. N. 562; 1 2 19 na snemie z powodu dziesicin kociel'5*)

nostris baronibus in
tentia

nych, krl Ottokar

mwi:

N. 605: 1229 na sniemie

wi: habito

diligenti tractatu

habito consilio et consensu nobilium nostrorum.

Erben.

Brnie o potwierdzeniu dawnych praw, krl Ottokar m-

cum

fidelibus nostris supp.nis.

'")

Pierwszy raz miasta zjawiy

'^)

Kronika Franciszka praskiego pod

sie

na sniemie
r.

1294.

Erben N.

742.

1281 ob. wyej.

Font.

rer.

boh.

s.

IV

488.
s.

359

524

do wyganienia rodu Przemysawcw (1306) nie byo

Czechach adnej pisanej ustawy, ktraby okrelaa stosunek

Wola pastwa spoczywajca w uchwa-

panujcego do narodu.

ach sniemw, wedug dawnego

wsk

przekracza

zwalaa.

jej

obyczaju okrelaa

wadz

po za granice wiekami uwicone, nie po-

Dopiero podczas

rzdw Rudolfa habsburgskiego

ryka korutaskiego poczuli Czechowie potrzeb

umow

gdy przyszo do wezwania na

skiego, na sejmie koronacyjnym

umowa:

Pradze

Polsce

potrzeby

pogldy,

swobd

13 10 stana wzajemna
wierno panujcemu,

wywoywa w

zalece

midzy ksitami

politycznych

nie

kadej

tylko

dzielnicy szczeglne

od cliarakteru

usposobienia uprzywilejowanych stanw, ale

Wiece kadej

zachowa swobody narodowe. ^^'*)

zamt stosunkw

dzielnicowymi XIII w.

Hen-

tron Jana luksemburg-

r.

przedstawiciele narodu lubowali

a on nawzajem przyrzek

uroczycie

spisan zobowiza panujcego do zachowywania ustroju

ziemskich.

krle-

dzielnicy z osobna

ksit

od okolicznoci.

odbyway sdy wedug prawa zwy-

czajowego, uchwalay przepisy regulujce stosunki ludnoci miej-

scowej

cudzoziemcw

kraju osiadych,

rozstrygay kwestye

jurydyczne, ustanawiay podatki na potrzeby miejscowe, ale cz-

obradoway o sprawach dynastyjnych licznie rozrodzonych

potomkw Piasta. Powanieni midzy sob ksita jedyny rodek porozumienia si znajdywali w zjazdach na wiecach. Na
wiecach wic, w przytomnoci dostojnikw duchownych i wieckich, niekiedy i rycerstwa, ksita umawiali si o dzielnice,
o granice swych posiadoci, o wyprawach przeciw nieprzyjacioom,
zaatwiali midzy sob spory i zawierali przymierza. Po za obrbem spraw dynastyjnych, czynno wiecw pochaniay cakiem
sprawy dzielnicowe i dla tego wiece polskie XIII w. nie miay
ciej

takiego oglnego dla caego kraju znaczenia, jakiem nacechowane

byy

czeskie

n^sj

niemy.

Kalousek,

Statni

Rzadko kiedy jaka waniejsza sprawa.

Prawo 248

249.

525

jak zawarcie traktatu handlowego

cudzoziemcami,***) albo przy-

jcie zagranicznego poselstwa,^*') nadaje wiecom cokolwiek wa-

Zreszt drobne interesy miejscowe, nacecho-

niejsze znaczenie.

wane dnoci do uzyskania od ksit przywilejw wyjmujcych

duchowiestwo i rycerstwo z pod prawa zwyczajowego i sdw
wiecowych. A czem bardziej wiek XIII zblia sie ku schykowi,
tern wiecj

mnoyy

liczono rycerzy

si podobne wyjtki,

dbr uprzywilejowanych.

petencya wiecw, cigle

zwajc

Za

rycerski

stan

to

Polsce

W skutek tego kom-

si, pod koniec XIII w. ust-

pi musiaa pierwszestwo sdownictwu

mu.'^"'}

wicej

tern

ziemskiemu

duchowne-

obdarzony licznymi przywilejami

ju w mocy rozporzdza na wiecach wadz sw nad gminem kmiecym rozszerza. Nie miej sprzeciwia si temu dzielnicowi ksita, wiedzc dokadnie, e wadza
i

ich
i

czu

dobrami,

sie

trwa dopty, dopki nie obraa interesw duchowiestwa

rycerstwa.

W Polsce podobnie jak

cznych kolonistw

aden ksi
rzy osobny stan

Czechach sprowadzano zagrani-

lokowano miasta na prawie niemieckiem,

pokusi si, aby

nie

ale

tych cudzoziemcw utwo-

dla zyskania sobie stronnikw

ciw rycerstwu, jak uczyni Przemyl - Ottokar

by moe

ze

na wiecach, prze-

II.

Miasta polskie,

szkod pastwa, zostay poza obrbem stosunkw

wiecowych.

Pod koniec XIII w. rycerstwo polskie raz jeszcze dawszy

uczu swe znaczenie elekcy Leszka Czarnego na ksicia krakowskiego r. 1279,***) chocia on ju dawniej przez Bolesawa Wsty-

cj-t.

^^*)

Traktat

15")

Na

z zakonem niemieckim wyej cyt. 113. Hasselbach N. 323.

Rozegrochu r. 1224 przyjcie posa wgierskiego, wyej

1243

r.

wiecu

III.

i5s^
Duchowiestwo maopolskie wyjte zostao z pod
wyjtkiem spraw o dziedziny, ju w r. 1254, wyej cyt. 105.

sdw

wieckich,

za

is)

An. 1280 dux Boleslaus obiit, cui sucessit Lestco Niger, electus a miRocznik maopolski. Inne roczniki take mwi o wyniesieniu Leszka na
tron przez elekcy.
Bielo wski M. P. III s. 180, 206, U, 846. Bolesaw Wstyd, umar

litibus.

grudniu 1279

pewne

r,

pocztku

a kiedy
r,

1280.

odbya si elekcya Leszka Czarnego niewiadomo.

Za-


nastpc

dliwego za

stanu

uporzdkowao si w osobny

byl wybrany,

poczuwajcy si

stan rycerski, ^^^^j

526

w mocy

potrzeby sprawami

razie

kraju

broni swobd swego

adne

rozporzdza.

ustawy pisane nie upowaniay jeszcze tego stanu do ukadw

z

panujcymi o zarzdzie

itycznyci

dawao si ju czu

Zrozumia

to

II

kraju, ale

atmosferze stosunkw

ograniczenie wadz}'^ panujcego.

Wacaw
rzdu w Polsce,

pretendent do tronu polskiego krl czeski

umysw, przed objciem

wydanym w Lutomylu r. 1291 przyrzek: prawa

dla zjednania sobie

przywilejem

suce

po-

biskupowi krakowskiemu, kapitule, duciowiestwu, baro-

nom, rycerstwu

wszystkim obywatelom ksistwa krakowskiego

wedug staroytnyci ustaw, zwyczajw

swobd zacliowa urzdy godnoci za rad biskupa starszycli baronw, jak byo dawniej, utrzyma; stypendye rycerzom wedug
i

sandomirskiego,

starodawnego obyczaju ustanowione,

ksit

nia przez
nione,

zbrodniarzom

ducliownym

duciowiestwu, klasztorom

nie

grabicielom

nobilom

To

cowych we wzgldzie jurydycznym,

niniejszej pracy.

ale

Wyej

161)

Kod.

cyt,

106.

kat. krak.

I,

N.

paw przyszoci rozwin

ustroju

spoecznym

wzgldzie prawodawstwa, porzdkw

administracyi.

i0)

by-

podobne zadanie przecho-

stwowym, zostawiajc sobie albo innym,

wiecw

uwaam

Ograniczyem si wic wska-

zaniem jakie miejsce naleao wiecom

sdowych

innym

Dokumenty dostarczaj obwyrokw wie-

materya do szczegowszego badania uchwa

obszerniej obraz

rycerzom,

wsiach spokj zacho-

co powiedziaem o wiecach nie

najmniej za wyczerpujce przedmiot.

obrb

ju prawdziwe pacta conventa.

to

UWAGA.

po za

rycerstwu uczy-

potwierdzi; adnyci

wymaga;

pobaa; a wszystkim
wieckim w ich domach

nie

Byy

wa.^"^)

dzi

zapaci; wszelkie nada-

tudzie przywileje im udzielone

nowy cli nienaleny cli podatkw

fity

94.

DZIA

III.

ROZWJ CTfILIZACTI SOWIASZCZYZNY PNOCNO-ZACHODNIEJ.

24.

BYT PASTERSKO-ROLNICZY

Jedno

1.

PRZEMYSOWY.

obyczajw zapewnia jednakowy rozwj

spoeczny.

ycie przodkw naszych, podobnie jak wszystkich innych

ludw, rozwijao si pod wpywem natury kraju, ktry im Opa-

trzno

dla zamieszkania

Sowianie
pliwie,

mieli pierwotnie
i

Z jednego rodu wyszedszy

udzielia.

jednakowe obyczaje

powierzchowny ukad

ich

mow,

a niewt-

by

ciaa musia

take

je-

Rozsiedlenie na ogromnych przestrzeniach od morza

dnakowy.

Czarnego do gr Biaych (Mont Blanc), od Padu do morza Batyckiego, wierzchowin

i

Wogi

Oki, usposobio

Sowian do zaj

sposobu ycia stosownie do miejscowego otoczenia.

bytu na miejscu
szkaych,

wet na typy ludzkie

podobni do

wosw
')

icbi

siebie,

gdzie daleko zamie-

odosobnieniu od braci,

dokonyway

powoli zmiany

wpyw

silnej

obyczajach

ciaa,

mowie, a na-

Niegdy jednego

wywieray.

budowy

Wieki po-

rodu,

cery nie zupenie biaej,

ciemnych, ani zbyt jasnych, ani czarnych,') wytrzymali

O Swewach

genere

J.

Cezar mwi:

et cotidiana exercitatione et

mnltumue
libertate

sunt in venationibas; tiae res et

vitae

et

vires

alit

et

intnani


gd

na

Sowianie wyrniali

niedostatek,-)

stosownie do pokarmu, ktrym

mieszkali.

rej

528

cieranie

sie

miedzy sob,

sie

ywili, do miejscowoci

kt-

ludami innego pochodzenia przeo-

sie z

braao jeszcze bardziej cechy narodowe. I.ud jednego rodu

pada si na plemiona wyrniajce sie powoli zewntrznemi

mow

poniekd

chami,

sposobem ycia,

rozce-

narodowe,

ale obyczaje

ni mowa ulegajce zmianom, zapewniay jednakowe pod-

mniej

stawy spoecznego rozwoju.

Gospodarstwo domowe. Pasterstwo. Rolnictwo.

Ociodze. Ujazdy. Lgoty. Wole. Granice.

2.

Okoo
byo

chrystusowych czasw otoczenie domowe Sowianina

jeszcze

chleba, ale

bardzo proste,

misiwa

ale

byda, ^)

wyborne pastwiska

znajdywali.*)

nowio najwiksze bogactwo

i

rogi

dla ktrego

ale to

byy w

poudniowej Germanii

w Germanii stawoy byy drobne

rogate

a chocia

ludzi,

okazae upoledzone,

Konie take oddawna

Bydo

on

ju wtedy Sowia-

mleka nie brakowao, bo

nie hodowali trzody

Mao mia

pierwotne.

nie

si wynagradzao podnoci.^)

uyciu,

albowiem

w. Mora-

II

efficit .(De bello Gall. IV I.) Podobnie Tacyt (Germ,

Sowianach Prokop: Sunt enim proceri omnes ac robustissimi. Colorem
nec summe candidum habet cutis nec flavum coma: neque is piane in nigrum de-

corporum magnitudine homines

39.).

ficit;

at

subrufus est et

(Mauricius.
tientes,

Strateg.

quae

scilicet

I.

ditia soli mutatio,

reponunt,

facile perferrent,

ob tenuitatem

sed in casis liabitant,

14).

et

victus,

Leonis imper. Tactica.

est,

et

qui

istis

in

aerumnarum erant

commeatum
cap. XVIII,

et

pa-

rerum

100.

locis degunt, facilis et expe-

quod neque colunt

agros,

nec quidquam

contenti apparatu qui in diem sufciat.

Cibus

ei

quorum etiara imitatione rebus suis in currus imStrabo. Geogr. VII. I. 3.

facile cum pecore suo abeunt quo visum fuerit.
*)
Quid laudatius Germaniae pabulis? A jednak pokad ziemi urodzajnej byl
pod nim piasek, lecz to nie uszczuplao tucznoci pastwisk. Plinius. Hist.

pecore plurimus,

cienki,

III,

Abundabant virorum numero

XI.)

Commune omnium (Suevorum)

')

Natur.

omnibus, (de bello goth.

aestum, frigus, pluvias, corporis nuditatem,

necesariarum inopiam

positis

uidem

Sustinent facite frigus et calorum et nuditatem coipoium et victus penuiiam.

-)

XVII.
^)

sicut

nomadibus:

3.

Tacit.

Germ.

c.

5.

\MatiKr

umow

>iu\vaki

zawctria

/.

Maikiem

obowi-

Auit'iiu.->fm

si dostarcza mu stada byda i koni.")

IV w. konie Durzycw znakomitoci sw szerokb syny.") Kozy, owce, winie zawsze do gospodarstwa domowego naleay,*) rwnie jak
kury gsi, o ktrych arabscy pisarze ju w X w. wiadomo zapisali.*) A dla strzeenia ywiow gospodarczych w domu
trzd
zali

by

na pastwisku zawsze

suga

najwierniejszy

pies,

pomocnik

owiectwie.

w^

O
strzeni

bycie

od

domowym gospodarczym
i

Italii

od dawnych bardzo czasw.

eglarz Pyteas

ludw, osiadych na prze-

do morza Batyckiego, znajdujemy wzmianki

Jeszcze

opynwszy

z Massylii,

sawny
koo uj-

320 przed Chr.

r.

batyckie brzegi,

cia Wisy, opowiada, i w tej mronej stronie ludzie nie mieli

delikatnych owoc\%', a troch tylko domowych zwierzt, ywili

si najczciej prosem, rnemi rolinami, korzonkami i owocami.

Tam gdzie si yto i mid rodziy warzono z nich napoje. Zboe
dla

soca mcono w duych domach

braku

wiem

toki

niej Pomponius Mela

brzeach batyckich
a Plinius

ywili si owsem

rozpowiedzia o zasiewach

(r. 76)

udawaa si w

okolicy

Alpw

ogle

pnocnych krajach

Thuringi equis utuntur esimijs. Yegetius Renatus

De

s.

miej-

206, 207.

reb. get.

w IV w

co

w VI

w.

IIL

c.

Za czasw Pliniasa owce

^)

powszechnione.

najle-

w chodnych

Wyej

1 1

P-

na po-

miesice zostajc pod niegiem,

")

powtrzy Jornandes.

kozy szeroko po za granicami Italii byy rozNa kolumnie Trojana w Rzymie, wyobra-

Hist Nat. VIII, 72, 75.

ajcej zwycieztwa nad Dakami

byda

albo-

ptasiemi jajami,'^)

T. I

53 po Chr.) dowiedzia si,

(r.

ludzie

pszenicy, ktra przez trzy

piej

(^stodoach),

pod golem niebem rozmokyby bez poytku.')

r.

106

Daki ustpuj

z kraju,

wiodc

za

sob

trzody

w dobrach klasztoru fuldeskiego pacili od VIII w. podatek owcami, baranami, wieprzami,

rogatego, kz

karami

")

t.

d.

Narody.

Dronke. Traditiones folden.

Strabo.

"1

De

II.

Lelewel.

owiec.

Kunik. A.ieKpu 49,

"')

Tom

silu

54.

Geogr. IV, V,
orbis III.

c.

6.

5.

VI, 60

117 et sequ.

s.

458.

Sowianie

Erben. Regesta 126, 127.

530

wic u Sowian

scowociach.^^) Znano

nic ozim, yto, proso

uprawiane stosownie do miej-

owies,

scowoci, gdzie ktry rodzaj zboa

bya

lepiej

miaa duo bagnisk

niejednakowa,

powietrze wilgotniej sze po granicach

i

Zboa

Pannonii,'-')

tecznie,

owocw

pisarzy

innymi podami

Sowianie

w.

nieprzebytycli

lasw,

suchsze ku Norykowi

Germania rodzia

wedug

naturze, ^^) a

arabskich

ziarna

kt-

do czaszy, podnosili ku niebu,

abymy

dostatku.'*^)

upraw wypadao
cikiej pracy wymagao

Dla zdobycia pola pod

wa las,

ful-

podatek owsem,

przemawiajc: Boe, ktry dajesz nam poywienie, spraw

mieli je

dosta-

dobrach klasztoru

skada

byli

najbardziej uprawiali proso,

woywszy

niwa,

rego, podczas

ziemia

Galii,

Sowianie

nie wiele.^*)

si udawa, bo
i

za czasw Tacyta

deskiego od VIII w. obowizani

pszenic, lnem

od czasw Chrystusa psze-

co dugiej

karczunek zwyczajnie wypalano,

podobne elaboraty zwano na

czyli

pra"

najczciej karczo-

Dla ulenia pracy

Z tego powodu

wypraano.
t.

j.

na wypalonem miejscu.

suyo

Dla uprawy pola

rado (o-rado) pierwotnie drewniane,^')

pniej opatrzone elaznym naradlnikiem. Rado wczono koniem, a gdzie ziemia bya cisz
par wow, zaprzonych

12)

Hist. Natur.

")

Tacit.

XVIII,

Germ,

")

Ibid.

'*)

Ad Hagen

12.

5.

Sclavi 120 singulas libras

Bezzingen Sclavi 28 quorum quisque

et lini

ad 4

et

dimidiura pannum,

18 plenam libram lini.

et

avena reddentes.
ij

..

et 2

Dronke.

Chwolson.

*')

lini,

et

unum modium

lodicem duplicem, exceptis

20 modios frumenti.

modios avenae.
Tradit.

Kunik.

Boguchwaa

a prosa

avenae.

Sulaha Sclavi

Reg. 126

u Sowian

ogle

In

qui dant 12 lodices,

27,

In Abbatesrode Sclavi 23

Erben.

117.

6,

quorum
cum lino

127.

IIsBtCTia o CjiaBflHaxT. h Pyccax'b II6HT>-/I,acTa.

siewach jczmienia u Czechw,

Ibraim-ibn-Jakb.

30.

s.

wzmiankuje

po-

w.

A.leKpu. 49. 54.

gerzmo

est

quoddam instrumentum, in quo duo bovcs

Bielowski M. P. II, 471. Ra

simul iuncti trahendo aratrum seu plaustrum incedunt.

dlo u Biaoz rozsochy,

t.

Wielko - Rusw zwie

j.

sie

drzewa rozsochatego.

dotd mona widzie rada

maga innego narzdzia.

soch,

co przypomina pochodzenie

niektrych stronach

(sochy) bez naradlnikw elaznych.

Litwy

radia

Biaorusi

Grunt lekki nie wy-

w jarzmo. Z rada powsta pug.

wzd pola, zwano brzd, a dla

Ziemie,

'"";

przewrcon radem

rozrychlenia

podnych

brzd

pola bron nabijan drewnianymi kokami.^)

zim zwano ozimin, na wiosn jarem,

wczono w poprzek

Zboe

zasiane na

Zwyczajnie po oziminie nastepywala jarzyna, a na

jarzyn.

czyli

rok poie dla odpoczynku zostawiono ldem,

trzeci

Ztd powsta
i

zwyczaj podziau pl na trzy zmiany

lada, czyli ugr, par, tak

ozime

siana

suya

Zebrane zboe wizano

mcono cepami na
podrzucano

to

j.

odogiem.

ozime,

spalenia cierniska.-*^)

snopy, ktre

skadano

tak,

Zboe

kosowica.

kopy, potem

Dla oczyszczenia od plewy

toku.

jare

sierpem, dla zebrania reszty

Ztd poszy niwo

kosa.-*)

opat w gr

a ziarno, jako

lej,

zwane od

niektre rodzaje jarzyny

jarzyny

t.

wymt

aby powietrze unosio plewy da-

cisze zostao

Podobny, sposb wy-

bliej.--)

Wedug

Helmolda na Pomorzu sowiaski pug oznacza to, co para woko. Slavicum aratrum par boam aut unus conficit equus. Chr. c.
(XII. Wyraenie ciemne. Dla rada (uncus' dostatecznie jednego konia, a dla puga
aratrum) wypada uy najmniej par wow. Dla tego aratrum parvum:=rado, ararura magnura=pug r. 1262 w Polsce.
ebiski. Materyay do Sownika 12.
**)

lub jeden

serra dicitur lignum multos habens denles, quod boves trahunt,

Polsce
na Rusi eHemcKia rjoccbi bTj Mater Yerborum ig.
zby w bronach dawno wprowadzone zostay, ale na Biaorusi, czci na Lia wicej w Rosyi dotd uywaj brony z drewnianymi kokami, 2wyczajnie je-

Brana,

'*)

Sreniewski.
lazne
twie,

dnym koniem wczone.

Lada, ladina u Biao

-^1

Identyczno nazw

2')

Wielko -Russw, ledina u Serbw, ldina niegdy

Teraz u Polakw ugr, u Rusinw par, u Chorwatw praga.

u Polakw.

kosa u wszystkich Sowian wskazuje przedhi-

sierp,

storyczne pochodzenie tych narzdzi,

co

potwierdzaj sierpy znajdywane

w poga-

skich grobowiskach Rosyi.

--)

przyrzdach rolniczych

sposobach uprawy

roli

na Rusi zachoway si

W pieni

O puku Igora"
zboa (biott. J\'uiy otTj
Tt-ia).
legendzie (u.lHHli) o Mikule Solaninowiczu", rataj orze klonow soch, soszka skrzypie, korzenie i kamienie wyrywa, brzd wywraca, kobya rataja
solowaja". Aristow. IIpoMbiULienHOCTb jpeBHeii Pycii 60, O niwach i sierpach

wzmianki

pieniach, legendach

Wzmiankuj si

latopisach ruskich.

snopy, cepy (HeiU), tok (hu Touii), wianie

(faU) u Porno rzanw.

Herbord

II,

23.

34*

532

motu zboa trwa dotd w wikszej czci Sowiaszczyzny.'^)

Oczyszczone od plewy ziarno mierzono na korce. -^)
Ludzi trudnicych
mi,-^),

upraw

sie

roli

zwano

ogle ratara-

pniej u Czechw tiecharzami, paszcami, rolnikami, u So-

wian poudniowych tieakami,-'') u Polakw rolnikami, u Rusi-

nw pacharami, zemlepaszczami, zemledelcami,^') u Serbw

radnikami, u Chorwatw
Sowecw polijakami.-^)

pole-

W umiejtnoci uprawy
mian

woania
i

Sowianie daleko niej od Rzy-

roli

a Teutoni jeszcze niej od Sowian, bo Sowianie

stali,

si

trudnili

rolnictwem,

swym sugom
Ulepszenia

jeszcze przed

po-

szukajc zdobyczy

Teutoni

upraw

sawy, oddawali si wojennemu rzemiosu, zostawujc

roli

niewolnikom.

rolnictwie

posuway si od

najciem Rzymian, za

zachodu.

Cezara,

J.

Gallowie

synli

umiej-

tnego prowadzenia rolnictwa, o czem dowiedziawszy si Teutoni

parli

si do

Gallii

celu

opanowania pulchnej

roli galskiej.

P-

niej Franki, przyswoiwszy sobie kultur gallo - rzymsk, wczeniej

od innych ssiadw podnosili rolnictwo

swych zaborw ku wschodowi

VI, VII

jcie o staem osiedleniu rolnikw

Na

-')

wyschniciu

przonymi

stepach poudniowej Rosyi,

razem

i,

trzema

na polu opatami.

gdzie

somy

k u

Modius autem Sclauorum vocaiur lingua eoram c u r

An. 1 58, 1174 census Sclauorum de unco tres mensure
z.
Meklenb, Urkundenbuch I N. 65 113.
1

^^)

wi:

zboe, po
wozami za-

ratar=arator.

Serbw

teraz ratar;

Helmold

z e.

silignis,

Polakw

I.

qui dicitur

Rusinw m-

rataj.

-*J

dnik.

O-

jed

uycie.

-*)

87.

zte

nie ceni,

ma-

komi, a do zupenego zmicia somy. Pniej som, wedug

pal na polu razem ze cierniskiem, a pozostay wymt wiej
By moe podobnego zwyczaju trzymano si i w innych stronach

Sowiaszczyzny, przed wprowadzeniem cepw

c.

szerzeniem

roznosili po-

osadach ogrodzonych,

kopach, rozcielaj na ziemi snopami, po ktrych

dawnego zwyczaju,

VIII w.,

Od wyrazu

awrowski.
-'/

*";

tieiti=ro]c uprawia; u Serbw tieak to samo co

PyccKO-CepCcKltt CjiopapB 142, 455.

Od sowa naxaT=:ora.

pieniach czeskich

Staroslow. no.luCT'=polisty, wiele pola

majcy.

mui

paszu."

ratar, ra-

533

jcych pewne granice oznaczone osobnymi znakami

zaciosami na

drzewach,-") strumieniami, rzekami, botami, wzgrzami.''")

U Sowian w

wspnowadnych posiadoci

osadacli

cile okrelonych granic

ryalne

dzone przeszkody

nie

Najczciej przyro-

miay.

bota, gry, rozlewy wd, lub nieprzebyte lasy

stanowiy granice posiadoci osady.

Niekiedy granice oznaczano

sypano kopce, ustanawiano przez poro-

zaciosami na drzewach,

midzy osadami

zumienie

terryto-

uroczyska, zwyczajnie przy botach sta-

nowicych naturaln granic. Z biegiem czasu drzewa paday,

bota wysychay, kopce rozsypyway si, ale ludzie zawsze pamikosa chodziy".^') A kto chcia prowadzi
tali dokd rado
lasw i tam
gospodarstwo na wasn rk, przedziera si w
na karczowisku mg uprawia rol swobodnie, bo a do zaprowadzenia wadzy morarchicznj w X w., ziemia, przez nikogo nie
zajta, liczya si wspln wasnoci caego narodu. Kto pooprac na upraw roli, ten stawa si jej wacicielem.
Z wprowadzeniem wadzy monarchicznej i pod wpywem
poj Europy zachodniej, ksita sowiascy uwaali si panami
caego kraju ziemia przez nikogo nie zajta stawaa si wasnoci pastwa, w osobie panujcego. Kto wic z aski ksicia
i

gb

uzyska prawo na zajcie

w posiado

musia stara si o blisze oznaczenie

pewnej miejscowoci, ten

jej

wedug zwyczaju, wypadao

to zwao si obchodem,

granicznymi znakami.

Dla tego,

obszar ziemi

chot

u Czechw

-^)

obej
i

pie-

Morawian

Drzewa graniczne z zaciosami w Gemianii zwano Mai, take Loch,

R. 1036 ad arborem, que vulgariter dicitur Melboum; take: in-

Lochbaume.

arborum vel

cisio

'"')

facego

r.

W
744

lacha.

czytamy:

orientali plaga fons riui,

que quo

Est

terminus

ergo

qui vocatur

intrat in australem

Hunam.

ecclesiae

Crumbenbach
Inde

et

48.

Qua

fulx et arater ierit.

transit in

Raczki. Odlomci

Na Rusi czsto w pomnikach

xojH.ia^.

Leszkw.

monasterii

et sic vadit

iz

sic vadit
3.

w.

Boni-

primum

in

per illum riuum us-

coUem Leohunhovg,

(d. h.

*')
s.

Territorien 152

den slavischen Anvohnem) dicitur Cuffiso, et

Uhtinabacches in alterrum Hunam etc. Dronke. Trd.

busdam
tu-n

Landau.

oznaczeniu granic posiadoci kliisztoru fuldeskiego przez

qui a qui-

usque ad

Landau.

introi-

Territ.

139.

drawnoga prawa Hrvatskoga

dziejowych powtarzano:

Pyccidii Hapoji. u rocyjapcTBO 116.

..Kv.ia

n.Tvn> u KOca

ochoz,'^'^) albo objecha konno

mi ochozy zostaa ledwo

534

zwao si ujazd.^^)

to

kilku

za zyska szersze znaczenie i sta si synonimem

doci indywidualnej. Podarowany przez ksicia

wikszej posiaczeskiego Brze-

kocioowi brewnowskiemu w r.
chenskiej, z nalecymi do niego ludmi,

1045 ujazd

dworem na ujedzcu" mia

osad.^'^)

tysawa

Wedug

upie Pra-

polami, lasami,

13

XII

posiadaniu nie

Byy

kami,
wic

to

tylko

w Czeksit, ale

W Polsce ujazdy znajdujemy

w.^^)

objanienia Jana Smolera:

ochoza=circuitu.s,

Die Slavische Ortsnaamen

facile circumiri potest.

s,

Morawach"')

rnych panw w XI

'-)

jeszcze

Podobnych ujazdw znajdujemy wicej

dobra obszerne.
chach-''*^)

Pa-

nazwach miejscowych,^*) ujazd

pars

quae

terrae,

Podobnie Erben.

15.

s.

Regesta

810.

An. 1181 Quendam ambitum ugiez boemice appellatum, Iheutonice

Circuitum, quod vulgo vocatur u g e z d. Erben. Regesta
r i n g e; 1 186.
N. 373, 389. "Wedug Jungmana ujezd=jitro, kus roli, co so za den ujediti, zoBohmisch- Deutsche Worterbuch. Ale
rati, jednem spreniem volov zdelati moe.
jeszcze w XV w. Dugosz objani: in aliuibus locis sunt ugiasdy in aliuibus
'''')

nomine

Me

vero et presertim in

ug

signa

sunt scopuli et

silvis

ebiski.

a z d y.

in

Prolimitibus

arboribus.

sunt

Materyaly 99.

^*)
R. 1295. O c h o z teraz Ocho, w regencyi opolskiej, okrg raciborski.
Knie Uebersicht Dorfer .... O c h o z a wie w obw. wadowickim, O c h o z a trzy
przysiki w Galicyi. Skorowidz Miejscowoci. R. 1210 Ochoz silva in Morayia,
O c h o z e villa monasterii Zaberdovic. Erben
spectans ad montem Zaberdowic; 1237.
s.

240, 430.

Ochoz a
"S)

terris,

grn,

uycach

Circuitum

silvis et pratis

meum

in

continentem:

waciwie Ochozy, w

o c h o z y

Smoler, jak

(Drachhausen).

wyej

doln.

Luycach

15.

Prahensi provincia,

Hidchice,

et

has villas

cum hominibus

et

ibidem villam ejusdem nominis

Hidchice, cum flumine; Hainv et curiam na ugedci, cum suis attinentiis

Domarazi, Dwocotloki et Swohibice, Sihovice cum flumine Otava, cum molendinis et pratis; Psare et Cravolusice, Volisovice et
Stancowice, Podmocli cum theloneo in Breznich. Erben, N, 108.
'^*')

R. 1065.

cioowi w.

Piotra

Erben Nr. 133.

") R. 1078
rawii villam,

Zmyl

kasztelan prerowski

w Oomucu ziemi

ksi

quae vocatur

Erben N. 161.
R. 1115
miejscowoci trzy ujazdy,

sw

na

Wratysaw podarowa

Ujeztes,

tria

ona Swatochna

ujedzi

na

dwa

podarowali ko-

sugami.

radta, ze

klasztorowi gradisztskiemu

aratra

cum

aratoribus

duobus,

Modecem

equos.

3*)

siciu

ksi Wadysaw

wasnych ujazdw.

nada

klasztorowi

rni panowie czescy

Erben N, 202.

kladrubskiemu

pospieszyli

darowizn

jednej

jeszcze dzie-


dopiero

dokumentach XIII w,/*) chocia bezwtpienia istniay

przynajmniej od czasu,

wa

ktrym krlowie polscy poczli rozda-

rycerzom ziemie koronne.

Do

ujazdu

ki,

uprawna,

rola

naleao wszystko co

siadacza ujazdu

535

lasy

Czechach

w jego

sie

Gwn

wody.

obrbie miecio:

osad, albo dwr po-

uje-

ujazd,

Polsce zwano

Czechach teraz
Ujazdw byo mnstwo.
podobn nazw okoo 150;*^) w Polsce take nie
w Luycach kilka.**) Z ujazdw folwarki powstay.
iec.*")

osad

liczy

si

mao,*-)

Posiadacze obszernych dbr ziemskich wypuszczali niekiedy

uczstki ziemskie, gwnie w lasach, ludziom

gospodarstwa, uwalniajc ich na czas
i

zwao

to

go

zw

Lhota

liczy

szczeglnie

igoty,

R.

'*i

predii

catu de

I2i>2

uyazd

Opel

villa

pewny od

osi

wszelkiej

W Czechach znajdujemy Igoty ju

pniej liczba ich

w.,**)

tum

sie

yczcym

mnoya

si wicej

sie

na lsku,**)

tak,

300.*')

tudzie

opaty
w XII

obecnie osad z na-

take

Polsce

dla

Wielko-

istniay

Maopol-

nadaniu Henryka Brodatego klasztorowi lubiskiemu: circui

dicti.

Biisching.

Vyasd

cum

Urkund.

d.

pertinentiis suis.

Klost.

Leubus ^i;
Urkund,

Stenzel.

r.

1241 in du-

d.

Bsth. Bres-

lau 13.

R. 1045 curiam n

**)

e c z

Ujazd wie w
Kod.

a u y e d c

Wedug

Yolgariter nuncupatura.

kat.

krakow,

obw. krakowskim,
s.

i.

Erben. N. loS R. 1358 herediUs U y e z objanienia prof. Piekosiskiego ma to by

powiecie Krzeszowickim,

parani Bolechowice.

270.

Ireczek, Slov. Pr. II. 29.

*)

Na lsku: Ujazd reg. wrocawskiej, kolo Milicza; Wielkie Mae

albo stary Ujazd
Ujejcie; 233 Ujezdicz koo Trzebnicy, U j e z d
w reg. Opolskiej, tame zamek U j e z
W Wielkopolsce: Ujazd w gnie.
Ujazd w szubis. W Maopolsce: Ujazd cztery wsi w krakow^ boches.,
brzeas. jasiels.; Ujazdy przysiek w okiews. Uje zna w rzeszo ws.
^^)
Wujezd (Uhyst)> Wujek, (Wujezdzik=Ujezdk); Kozacy Wu*2)

t.

k (Ziegenwuischke).
*^)
An. 1 199. Lhota
Erben N. 444.

e 2

**)

in

regno

Boemiae in honorem

S.

Georgii

dedicata.

Ireczek, Slov. Pr. II, 29.

Na lsku

obecnie znajdujemy 59 osad przez Niemcw zwanych E 1 1Polakw Ligota. Dla odrnienia miedzy sob osady te maj przezwiska: Dolna Ligota, Grna Ligota, Ligota Proskowska, Rypiska, Zamezka, Turawska, ksica Ligota i t. d.
Dawniej prawidowo zwano: r. 1304 Lgota koo
*")

gut,

a przez

536

poowy XIII w. przewag wziy Wole, ktrych

w dawnej Polsce, oprcz lska, mnstwo znajdujemy. Da odrnienia pomidzy sob osad z nazwa "Wola, nadawano im przesce/") ale od

czsto od wsi

zwiska,

pobliu lecych, od przedmiotw miej-

scowych, imion osobowych

Igoty

rnych innych

wole porozrastay si

w due

Z czasem

przyczyn.^*)

osady.

Obejcie piechot, albo objazd konno pewnego obszaru day

pocztek granicom posiadoci osobistych, pospolicie zwanych:

wola, nim nowsze miana: dbr, majtkw,

ochoza, ujazd, Igota,

folwarkw, przysikw, pasiek, kolonii

Miedze

ymi, widocznymi, mianowicie:

db,

buk,

robiono zaciosy, czsto na ksztat krzya;

sterczcymi,

krzya;

trzygrkami, albo tak zwanemi

z ziemi

usypanymi;

b)

lipa,

na ktrych

wielkimi kamieniami

czsto na ksztat

na ktrych ryto znaki,

staroytnemi mogiami,

c)

wyniosemi, dugo-

a) lasem, albo

wiecznemi drzewami jakiemi byy:

z ziemi

rozpowszechniy si.

d.

i t.

granice zwyczajnie oznaczano przedmiotami trwa-

nadgrobnymi pagrkami,

czyli

mogiami olbrzymw; d) kopcami

drogami, najczciej rozstajnemi, mostami,

e)

kami,

botami,

groblami,

rzekami,

strumieniami,

Lublica,

ju w XIV

w. Niemcy przekrcali na Ellgut. Knie. Uebersicht Dor-

fer

ale

brodami.*")

117121.
*^)

Wielkopolsce

rda

Pawiski.

w XVI

Dziejowe.

w.

osad

Wielkopolska.

II.

nazw Lgota

Galicyi jedna

znajdujemy

Lgota w

piec.

obw.

krakowskim, druga w wadowickim.

^*)
Wielkopolsce liczono

w XVI

Pawiski, jak wyej.

*0)
Jako wzr dokadnego

nadzwyczaj charakterystycznego oznaczenia gra-

nic,

moe suy

w. 157 osad z

nazw Wola

potwierdzenie przez ksicia pomorskiego Kazimierza I

r.

1 1

Wlki.

73 po-

tym dokumencie jako granice wzmiankowane

s; drogi, Gutkepole, sone jezioro, po stowiasku zwane glambike ug, wielki
db, wielki kamie, pagrki zwane po slowiasku T r i g o r k i antiuorum videlicet
sepulcra, wielkie jezioro po slowiasku zwane Dalge lug, rzeka Dambnio, pagsiadoci klasztoru darguskiego.

rek po slowiasku zwany

db

Mogela,

jezioro Serucolug,

quod signum

boto Kalen, cum sua urbe

Knezegranica,

droga do
Grabowa, rzeka Buzka, ztd niedaleko uandara Mogela, rzeka Rokenica, rzeczka
Rokenica lecy, droga prowadzca
Ruthnic, otaczajca las miedzy drog z Lucho

Kalen,

cruce signatum",

dicitur

Dymina do Lucho.

saxum, qui

Codex N. 36.
1215 Sadek lapis

Hasselbach.

est positus in

via;

r.

r, 993
usque ad
signum metae. Erben

Czeczach:

terminalis,

Xiekiedy

537

dokumentach granicznych powoywano

granice,

albo u

sk

oczy

sie

stare

na

a,*'')

majc na celu usunicie wszelkich miessiadami zatargw,*') odbywao sie z zachowaniem pewnych
Oznaczenie granic,

dzy

obrzdw przy wiadkach,

kad

niekiedy graniczne

wasnorcznie

ktry

ksicia,

czsto

W dokumentach polskich XIII w.

w

Granice na Pomorzu

uywan w

miernictwie

Ogromne

jak wiadomo,

que

Alpw

hranicie

dicimus,

rde Dunaju

i.

Polsce

r.

kryy

1238

que

meta,

\-ulgo

do naszych wie-

granica

si kopcy
dicuntur.

r,

215

ad montem,

usque ad originem

kopci usue

vel

hraniszcaHora; sunt metae e. k o p c

Hranicznik. jeszcze kilka razy wzmiankuj

561.

N'.

do Czech,

klasztorowi gradzisztskiemu

sunt metae

ui dicitur
icitur

(funicu-

by miar

Litwy, szumice nieprzerwanym lasem,

W nadaniu ksicia morawskiego

260.

i s.

-unt metae,

sznur

wodne.

swych kniejach stada ogromnych zwierzt

N. 78

zmiany

razie

(vicinia).'*^)

do nowszych czasw.

przestrzenie od

Wisy

Karpatw,

znaki. '^-)

XIII w. mierzono sznurem

Polsce,

owiectwo lene

3.

dimensionis)."*^)

warowano, aby

wzywane byo cae opole

lub ustanowienia granicy

lus

przytomnoci panujcego

fluvii,

qui

hranice.

Erben

ebiski.

Mate-

ryaly 108,

An. 1215 predictorum bonorum (Sebetow, Cyethkowicz et Uherci) limiUroczyszcze, wedug Erbena, od
sive u r o c y s c e. Erben N. 560.
u-rku, urok, urocziti, urokw ati s. umluviti: locus, de qao inter
partes pactio seu concordatio facta est. Erben s. 811.
*')
potwierdzeniu przez krla Ottokara nada kocioowi Zaberdowickiemu
silva Obetcna Ochozv, secundum quod metae sunt signatae,
r. 1210 czytamy:
**)

antiquos

es

quae vocantur g h
querela exclusa.
'3)

1173

vel

Tem

nazw:

tylko

q\foad

usum

et jus

moemy wjlumaczy

knezegranica.

Tschope

Mieszko Stary.
**)
i

communis consvetndinis

terrae

. .

omni

Porw, wyej

zapisana

dokumencie pomorskim

r.

cyt. 49.

*^)
An. 1249 Verum si aliquando ad aliquas metas, vel terminos faciendos,
ab aliud quodlibet negocium vicinia fuerit evocata et ipsam in aIiquo cotingerit

condemnari.

r a

Erben 523

64.

Stenzel.

Przypiski.

Fabricius.

s.

Urkund. N.

31.

Inne

przykady

patrz

Smolki

518.

Urkund. zur Gescb. des Fiirstenthums Rugen.

II.

X.

14

s.

kw.

53^

byo zwierzt w

ile wicej

staroytnoci,

szem zaludnieniu rodkowej Europy

dug

staroytnych pisarzy Germania

ywiy,

mu, nie wiele zwierzt

Scytya,

dla

a jednak wiadome

mniej-

ora? We-

niedostatku

przy

braku pokar-

byy: ogromnej

tury,'"*^) bawoy, nadzwyczajnej ciyoci ubry, ktrych

mowie wulgarnej, jak syszeli Rzymianie, zwano bubalos,^**)

wielkoci

osie, ^') niedwiedzie,^*) dziki. ^^)

Nieatwo byo czowiekowi sprawi si

Strzaa

uka

skaczcego osia,

nie

a tern bardziej niedwiedzia lub dzika;

udaway

jeszcze

tymi olbrzymami.

lub

kody

daleka przez
tv'ard

zasadzki

wypadao ca gromad

si;

walczy rcznie oszczepem

ostpie,

moga dosign z
zawsze moga przebi

nie zawsze

ludzi

wczni.

skr

tura,

sida, rzadziej

otoczy zwierza

Obawa

przy-

bieraa charakter zacitej walki, bo tu nieraz o ycie czowieka

Zwyciztwo nie zawsze dostawao si czowiekowi. Byi przed napadem zgodniaych niedwiedzi mieszkacy

chodzio.

wao

tak,

opuszcza swoje osady, szukajc bezpieczniejszego poby-

musieli

Bos

^^j

celsius.

Niej

J.

VI

media fronte

26.

Paucissima Scythia gignit,

^^)

insignia tamen

velocitate

uros,

Sunt

mniemali,
ktry

gali.

W innem

inter aures

unum cornu

existit

miejscu Cezar nazywa ich

ex-

a u r

i.

cyt. 61.

mania:

15.

figura cuius a

cervi,

Cezar de beli

et

pauca contermina

inopia fruticum:

boum ferorum

genera,

jubatos

bisontes,

quibus imperitum vulgus bubalorum nomen imponit.

uri,

i nazwa

Ger-

illi

excellentique

vi

et

Plinius VIII.

Solin XXIII.
Staroytni
nazywa zwierza ur bubalus,
Theodoberta r. 552 i w pdzie swym

quos imperitum Yulgus vocat bubalos.

bubalu% pochodzi od bos.

pozbawi ycia

austrazyjskiego

drzewa wywraca (Hist.

lib.

c.

8).

krla

Agathias

Iex Bajuvaribrum zapisano:

de his canibus

quod Suuarzuuild dicimus, persequuntur,

Graecismo cap. 9 mwi: bos est camporum, bubalus

qui ursos vel bubalos, id est majores feras,

Titul

XIX

VII.

Ebrardus in

Polsce
nemorum. Porw. Barth. Teutschlands Urgeschichte T. III s. 97.
bubulus seu centaurus vulgo Thur. ebiski. Materiay 19, Starosow. 3/ft6pT>,
ubr, tur, czyli w dziki, urus zupenie do byka podobny, ale wikszy. Linde. Sownik. ubry urami od Cezara, turami od gminu w Litwie zwane. Niektrzy dowodzili,
ubr litewski jest zupenie oddzielnym gatunkiem w rodzie wow. Cza.
cki.
O Litewskich i Polskich prawach II, 280, 283.
est

^']

Septentrio fert

alcem,

ni proceritas

mento similem. Plinius, Hist Nat. VIII,

Solinus.

XXIII.
VIIL 54.

Polihystoria

>^)

Plinius

6)

Plinius VIII, 78.

16.

aurium

Scandinavia

et ceryicis

mittit

distinguat,

ju-

animal quale alces.


a nawet

ciaa,

Ludno

utrat ycia.

obaw

przemagla jednak

zdobyczy

ad/j.

tu."")

539

pokaleczenia

modziecza, surowego

lady
oddawaa si owiectwu
dotd dochoway si u Sowian w lasach zamieszkaych. Gdy
jednak udao si grubego zwierza wycign za rogi z ostpu,
pokona wyposzonego z legowiska odyca lub niedwiedzia,
tryumf by powszechny, uczta radosna dla wszystkich; misiwo
namitnie,^^) czego

jeszcze obyczaju,

zo na piecze,
owiectwa, a

rogw bawolich wyrabiano

srebrn opraw
I

pijano.**-)

ptasich

jaj

czasze, z ktrych

jake

na ucztach radosne okrzyki

way w

mona

limakw,

ale

od chodu koniecznie wypadao

odzie zagraniczn mogli

zimie,

starszyzny

za-

si podobn zdobycz? Poywienie

byo znale z ryb, owocw lenych,

Tkaniny pierwotnego wyrobu nie wystarczay

-i.

upikszone

starannie,

nie cieszy

nieurodzaju

W' razie

do zawieszania na cianach przyrzdw

rogi osie

kapani, bo

ci

zawsze yli

mie tylko
w dostatku,

okry

nie ogrze-

niektrzy ze
ale lud pra-

okrywa si skrami *^) Szczliwym liczy si kto posianiedwiedzia, a przynajmniej osia, bo bawoa z powodu
skr
da
gruboci, zdatna bya wicej na obwie, ni na odzie, tembardziej
i wyrobu skr na miko jeszcze nie znano. A komu nie udao
si zdoby skry grubego zwierza, ten mg jeszcze polowa na
cowity

"'j

Mnich brunwilersk XI w rozpowiedzial, i mieszkacy lasu turyngskiego

Bielowski
osady, nie mogc podoa drapienym niedwiedziom.

zamylili

opuci swe

M. P.

348.

I,

**)

Uri .... magnitudine paulo infra elephantos,

Magna

lauri.

vis eorura est,

conspeserunt, parcunt.

Hos

m>gna

et

studiose foveis captos interficiunt.

adolescentes, atque hoc genere venationis exercent.

*^)

Et qui plurimos ex

sint testimonio,

parvuli
a

magnam

his intertecerunt,

boum

J.

eam

lis

De

Hoc

et

figura

ferae,

quam

se labore durant

publicum cornibus,

quae

Sed adsuescere ad homines et mansuefieri ne

.\mplitudo cornuum et figura, et species multum

cornibus

differt.

Haec

studiose conquisita ab labris

t.

d.

argento

cir-

Wszystko

to

mieszkacw gr turyngskich.
Swewach mwi J. Cezar, e si oddawali zapamitale owiectwu: atque

Cezara tyczy si
"'^

in

colore

C. de bel. gal. VI. 28.

relatis in

cumcludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur.

wedug

et

ferunt laudera.

quidem exenipti possunt.

nostrorum

specie

neque homini, neque

velocitas;

se

consuetudinem adduxerunt, ut

locis frigidissimis

haberent quicquam, quarum propter exiguitatem magna

bel. Gal. IV.

I,

neque
est

vestitus praeter

pel-

corpors pars aperta,

540

wrd

wilkw, ktrych ogromne stada corocznie,

ze

zimy, po lodach,

Skandynawii przez morze Batyckie na Pomorze cigny.^*)

Mg owi po grach lasach dzikich kotw,*''^) rysiw,**^)

a w niektrych miejscowociach nawet soboli,*^') albo po

kun,

caej Sowiaszczyznie rzek od nich

ksita

Z czasem, gdy

brze-

i mnstwo

gach rzek bobrw, ktrych tak wysoko ceniono,

nazw Bobrawy

po

otrzymay.

przywaszczyli sobie prawo polowania na

grubego zwierza,

do pilnowania bobrowych gonw przystawieni

byli osobni ludzie

bobrownikami zwani, a same gony bobrowe,

pontne rdo dochodu, duchowiestwo czsto wyjednywao

na wasn korzy. *^^)
jako

Do

mniejszych zwierzt zwyczajnie liczono:

kozy

dzikie,^**) ale

sice

lisy,

wicej ceniono kuny, wiewirki,

skrki ktrych stanowiy

miot danin

mla do Libawy,

przewodnicy wskazali

Szwecyi do brzegw Kurlandyi

sie

rzucaj
19.

s.

^s)

chach

s t r

<*")

przed-

mudzi,

podry po lodach

czasie jego

wilkw,

podczas

ktre

pdu

corocznie po lodach stadami

maemi kupami,

kotach

grach alpejskich Plinius.

ry,

Hist.

wdruj,

ze

a ze

uatwienia sobie

dla

VIII,

Nat.

Me-

wiatru

gwatownie na przylegle miejscowoci. Obrazy z ycia

Podobn wiadomo znajdywaem i u staroytnych pisarzy.

Pols.

^^)

a-

popielice,

gwny

do XIII w.

sie

1088 Kacigora.

r.

mu

do brzegw ldu, podzieleni

zblieniem
zdobyczy,
tury I

sarny,

opat sdowych. '")

Wincenty Pol rozpowiedzia jak

**)

jelenie,

15.

Na-

Cze-

Erben N. 175. Na lsku Kociegry.

czes. rys, chor. risz, rus. pticb, take OcipoBlwi., slow.

d.

Linde.

Slow,

statucie

Litewskim ustanowione kary:

dwa ruble groszy, za kun p kopy

zrobi uwag, i w jednym uamku pism
sobola

groszy.

za rysia trzy ruble

Rozd. X.

art.

2.

Do

groszy,

za

tego Czacki

koo
za Zygmunta I wzmiankowano,
Korczyna zapano biaego sobola. O Pols. i Litews. prawach II s. 285.
^^)
Rzeki z nazw Bobrawa, pnij Bobra, nareszcie Bbr spotykamy od
dokumentach polskich XIII w.
VIII w. po caej Sowiaszczyznie Pln. -Zach.
znajdujemy nadania przez ksit duchowiestwu prawa poowu bobrw w rzekach
rnych nazw. Piekosiski. Kod. kat Krak. i Kod Maopol. Na Biaorusi przed
niewielu laty byy jeszcze bobry. U rde Berezyny chopi przed 12 laty osta-

tnich

bobrw

wyniszczyli.

Zdaje si

porzeczu Oresy, wpadajcej do Prypeci

***)

mas, capreolos

1284.

bobry

jeszcze

lesistej

miejscowoci na

powiecie Mozyrskim.

Leszek Czarny pozwoli kanonikom sandomirskim:

ceterasque minores bestias

Jdrzejowie, Puszczy, Zadusznikach

t.

d.

owi

swobodnie

Kod. Maopol. N.

cervos, da-

we wsiach

104.

'0)
Na Rusi w IX, X, XI w. skrki popielicze, kunie
wiy gwny przedmiot danin, a nawet cay systemat kar by na

wiewircze stano-

skrkach oparty.


Misa

tych zwierzt ludzie nigdy nie

byy

czowieka

dotd wysoko
liczy

teraz

poyteczne.

myliwskie torby

ceni

jak dawniej tak

zajcza

si do

id

Lud po

a do maych

siy,

ktr)'ch

Niemniej

Polsce

na wyspach

powiadcza

to

najdrapieniejszych, ogro-

agodnych, dopeniay swobo-

sowiaskich przebiegajce stada

dnie po ziemiach

wydry

swej kosmografii (caput 34.)

Tak wielk rozmaito zwierzt od

mnej budowy

je-

na czapki zimowe Litwinw, piecze

najsmaczniejszej zwierzyny,

podrnik VI w. Aeticus,

osw, na

tylko

lasach zamieszkay

ze skry borsuczej,

przy ujciu Odry mnstwo gniedzio sie zajcy,

v>.i.iono

v, ciic.

zajce nie zasugiway prawie na wzmiank, a

dry, borsuki,
dla

spo)

Inne poledniejsze rodzaje zwierzt jak wy-

delikatne ich futra.

dnak

541

a do XIII

w.

dzikich koni

polowa

pozwalano.'^)

wan ga owiectwa stanowio rybowstwo, ktre

si czowieka na niebezpieczestwo,
wybornego pokarmu i usposobiao ludno do

bez szczeglnego naraania

dostarczao obficie
eglugi.

wody w jeziorach rzekach wyteraz stojce, ywiy take mnstwo ryb, i dzi chyba
w bezludnych stronach Syberyi eo podobnego spotka mona.
Jeszcze przed kilku wiekami

ej ni

Wiedzieli o tem staroytni

Mohanie

Nestor

Dnieprze

Bielowskiego M. P.

w. skrki kunie,

wiewircze

dla

potomnoci

zapisali,

nadzwyczajnej wielkoci

I,
i

564

nastp.

popielicze

W Polsce

podobne jak

i w Dunaju

syny
takie

sumy. Po-

w XI, XII

Xiri

na Rosi miay znaczenie.

sdowe jeszcze w XIV w. czci zaatwiano skrkami. Artyku XCV oglnego zwodu Statutw Wilickich za niepraw nagan wyroku sdowego przyznaje

Oplatj-

krakowskiemu upiee gronostajowe, sandomirskiemu i lubelskiemu,

wojewodzie upiee kunie, podsedkom i pisarzom upiee lisie. Piekosiski. Kod. kated. krak. s. 77. Por. take: Naruszewicz H. N. P. IV pod r
kasztelanowi

tudzie

kademu

13041305, przyp. IV,

s.

228.

equonim greR. 1252 Bolesaw Wstydliwy udzieli klasztorowi Sieciechowskiemu: libertatem et perpetuam potestatem venandi apros., onagros, cervos et alias bestias. Kod. kat. Krak. N. 34. Co
znaczy onager? Powszechnie dziki osio, ale w swodzie Stat. Wilick. oznacza o"^)

ges ferorum,

i.

dzikich koniach wzmiankuje Plinius:

sicut

asinorum Asia

Lebiski Mater.

1^3.

et Africa.

septemtrio fert et

Hist. Nat. VIII,

16.


twory

da wiar

jeli

te,

po rzekacli

do wody wcigay.'''^)

Iconie

wiksze

brzenycli mieszkacw, ale

napaday na

Pliniusowi,

mnej wielkoci napeniay

czay.

54^

czasie apostolstwa

ryckiego jeziora ywili

Jesiotry

rzeki

ywiy

po-

cenny towar dostar-

Ottona mieszkacy

sie rybami/'^)

pynce

ososie ogro-

nietyko

dla kupiectwa

w.

ludzi

nad Mo-

a przy ujciu Odry rybow-

Wody

stwo stanowio powszecliny przemys.''^)

otaczajce

arcTii-

Rany zawsze syny z obfitoci najlepszego gatunku ledzi,

dla poowu ktryci cudzoziemcy corocznie w listopadzie do
brzegw Rany przypywali.'^^)
Wile Werysie w XII w.,
drobnych ryb, owiono ososi jesiotrw.'*') Na
oprcz bobrw
pelag

aby

porzeczu Hoboli od

do Odry Sowianie jeszcze

w XVI

trw

dzib,

jedyny sposb do ycia

szczupakw,'") a

mniejszych rodzajw ryb liczono:

Silurus grassatur,

saepe demergens.

w. pozbawieni dziedzicznych sie-

rybowstwie
liny,

cipua magnitudo,

r.

leszcze, okunie,'**)

w.

127

et in

Dotd
z

natantes
in

Da-

Borysthene memoratur prae-

po brzegach Dniepru utrzymuje

ludmi.

Otton, przybywszy nad Moryckie jezioro, znalaz rybaka,

orem

pro-

duos insolitae magnitudinis rombones apprehendunt, quorum occursus non

nisi

'*)

ywi

por

esse solent.

Erant autem rombones tantae

Dei cum universo comitatu suo per 14

ut servo

Ebbo
'5)
'*';

et

III,

II, 12.
Cytata niej 25.
1198 decima castorum Werisse

sturionum

<')

"^8)

Niej

'"J
r.
**<)

*i)

sufficientem

dies

ac longitudinis,

vastitatis

praeberent alimo-

17.

Helmold

An

et

aliorum piscium.

5.

et

Wizie cum,

Hasselbach.

Cod N.

decima omnium

sal-

75.

rybakach sowiaskich szczegowo niej T. IV. 74,

2.

c.

71.

pomnikach

polslcich

wzmiankuj si.

r.

1389 liny,

Lebiski. Mater. 135.

1373 nirewki, 14 1 9 jesiotry.
Caipoticula=:karp. Lebiski.
Mater. 23,

Niej

nie-

si ryb.

Piscatores

verno tem

okunie,

Do

Bolesawa Krzywoustego, osiad wrd lasw i

Ebbo III. Bielosvski M, P. II. 54.
Stetinensium autumpnali tempore .... ad fluvium Odoram

niajc chleba

monum

17.

sumy poykaj konie nawet

ktry chronic si przed

niam.

potwy,

omne animal appetens, equos

est,
Moeno Germaniae amne protelis boum et,

Nat. IX,

Hist

etc.

si mniemanie,

gressi,

znajdywali.'^)

ubicumque

Praecipue iu

nubio maris extiahitur, proculo marino simillimus:

"')

w.

jesio-

pstrgi szczeglnie lubiono. ^^)

karpie,^**)

'-)

w XV

kuchni margrafw brandenburgskich ososi,

dostarczali dla

cyt.

147.

pocice,

leszcze,

Rybowstwo
i

sieci,

zagrodzi

rzece jazy,

ryb chwytano

drobna

nad woda ognisku

toci ryb

wiksze

dzielio sie na

nie znajdywali sw,

nadzwyczajnej

wypada

sie

Wszake w
ptasie

gdzie

poty

j.

celowao Pomorze.
dla

byo zastawi wiWresz-

z cirustu.

zabiera goemi rekami.

Towarzysze

Obfi-

w.

Ottona

wyraenia swego podziwienia, na widok

stawacli,

tak,

kupi cay wz wieyci. tustyci

kolei

t.

mnogoci ryb owionycli

raci, sadzawkacli

uyciem niewodw

na wedke, a raki przy rozpalonem

mona byo

szczeglnie

gniedziy

mniejsze, dla ktrego dostatecznie

cierze, albo

cie

543

mwi

lasaci

morzu, rzekacli, jezio-

za jeden denar

mona byo

smacznycli ledzi.^-)

o ptastwie, ktrego niezliczone stada

zarolach Sowiaszczyzny.

botnycli

obec owiectwa zwierzt

rybowstwa, myliwstwo

podrzdne zajmywao miejsce. Kady mg owi ptakw

si podobao i nikt mu tego nie przeczy, albowiem podoZnaczenie
cen
uywano do polowania, jak sokoy
Wreszcie mieszkacy wyspy Rany jak teraz, tak w sta-

bne zatrudnienie nie wiele przynosio korzyci.

miay
i

rarogi.

roytnoci

takie tylko ptaki, ktrych

trudnili

si podbieraniem

kredowych pieczarach

ptasich

jaj

samych ptakw

Rany.'*^)

Wedug dawnych wyobrae

lasy

wody

liczyy

si wspln

tam ex mari quam ex aquis et lacubus et stagnis, habundancarratamue pro denario recentis acciperes allecis, de cajus sapore vel crassitudine, gulositatis arguere, si dicerem quod sentio. Herbord II, 41,
*')

Piscium

illic,

tia est incredibilis,

M. P.

Bielo wsklego

II, 99.

Cala ciana kredowa gry Stopnicy podziurawiona

**J

gniazdo kolo gniazda.

Gnied

sie tu

kilka rodzajw szwedzkich kaczek

cznej iloci

jak daleko

jest

mewy, rybitwy, jaskki

ory rybne

sign mona

....

byo

gniazdami ptakw,
i

wrony morskie,

Ptastwo rozmnaa

okiem,

bawania

sie

sie

do baje-

pstro,

jedna

chmura ptakw wszelkiego rodzaju pospou,

si w oczach mio od tej gmatwaniny ruchw i wrzasku rnych gosw, ktre ta chmura roznosia.
Pol. Obrazy
zycia i Natury I, 146. Dodajmy do lego co Aeticus mwi o wyspach przy ujciu
Odry avium copia tam immensam quam in alia insola nulla reperit nisi in Meotide
lacu. et talem tumultuationem vel carretura faciunt omne tempus, quasi toniturum ma:

gnum

aut elevatio maris,

quia flanle vento borea rugitum non

et pinnis

velud densissimam elevationem nebulae elevant.

cap, 34,

s.

21.

Zupenie tak samo jak

teraz.

modicum cum plumis

Cosmographia Aetici

Istrlci

544

kady mg z nich korzysta

dla owiectwa.
Z wprowadzeniem rzdw monarchicznych poczo
sie rozwija, tak zwane, prawo ksice, wedug ktrego ziemie,
lasy
wody do nikogo wycznie nie nalece staway sie wasnoci panujcego. Sowianie poj tego nie mogli niezwaajc na surowe kary,^*) nie przestawali bawi sie owiectwem.

wasnoci

wszystkich

tego

dla

Dla zabezpieczenia swego prawa

ustanawiali

owco

w,*^^)

utrzymywali

tudzie dla karmienia psw

a r w,

ksita

potrzeb owiectwa,

strw, gajowych, lenych, ^^)

goot

karmnikw, z wysuonych psarw,*') take bobrwsokolnikw obowizanych pilnok w stry bobrw,

czyli

*^^)

wa

gniazda sokole

hodowa sokoy

dla ksicia,

lub

nimi

Niedwiedzia zabie w lesie, o jak Skaiadny wystpek popenie.

^*)
Prawo polowania Jego krlewslciej moci zgwacie, przywaszczywszy sobie lekkomylnie miejsce krlewskie, chocia rozsdna jest twoja wymwka, e ci to zwierz
mid do szcztu wyaro i trzody wyniszczyo. Przypumy jeycia tego zwierzcia wszelkie bezpieczestwo ludzi zniico, to lubo
zemsty warto, ale nie naleao ci tego kara, nie majc upowanienia ze strony prawa,
gdy nam wiadomo jakie wyroki wydaj prawa przeciw czynicym samym sobie
sprawiedliwo. Zniewaona wic powaga prawa pociga sdownicz wadz do surowego ukarania, a straszliwy ten wystpek wyrwnywa zbrodni obraonego maje-

babcie poszarpao,

dnak,

dla

Taki nam obrazek

statu."

Wyd.

Kronika.

^^)

cuntur

1031 in terminis Polonorum

Erben N. 376

dicuntur.

Ur. Bist. Bresl.

***)

Czechach:

*')

98.

meae

silv..e

cum

fuerunt,

qui vulgariter di-

custodibus silvae,

Na lsku:

r.

1244

qui vulgariter

a y o n e

s.

Stenzel.

6.

1031

r.

Czechach:

cum

venatore

louchis,

N. 98: 1045.

Erben.

Prelut.

179.

s.

1183 ubi custodes

Czechach:

hayni;

leni

czasw Mieszka Starego mistrz Wincenty przedstawia.

Przezdzieckiego

in
s.

vulgari

lowec

dieto,

nomine

45.

homines Brevnoviensis monasterii ab omnibus

1220

r.

ibid

ipsorumue custodibus, qui h o 1 o t i

dokumentach polErben N. 620.
skich nazwy gooty nie znajdujemy, a o psarach powiadczaj nazwy osad. Piekosiski.
Rozprawy Akad. Umiejt. XIV. 233. O karmnikach dokument r. 1256 mwi;
Kod. Matop. s. 5'niinisteriales scilicet c a r m n i c i.

exactionibus ... a victualibus canibus dandis,

Yocantur

**)

Nr.

13.

Nad

penitus

liberi

sint

Wis:

Na lsku

11

r.

Kazimirz

et

36 cum castoribus

ksi

opolski

bnickiego ab omnis servitio juris polonici ut

wd,

b o b

exempti.

r e.

est

et

eorum custodibus.

Hasselbach

1228 oswobodzi dobra klasztoru ry-

stan, strosa,

Boczek. Cod. Mor.

II,

205.

powo,

prze-

polowa,^-'

chokw

ko wyj w do

wabienia wilkw***)

innych pa-

bd za ladem psw, bd za ladem raniobd dla innych potrzeb owiectwa. Oprcz

dla gonienia

nego zwierza,")
tego

545

mieszkacy niektrych osad obowizani

pokarm psw

byli na

Sowem ciary owiectwa ksiw dokuczliwy sposb obarczay ludno

cego niepomiernie
mnogich okolic. Z tego powodu duchowiestwo, wyamujc si
ksicych

dostarcza tucz.**)
i

XII

XIII w.

pod prawa krajowego, szczeglnie starao si

o uwolnienie dbr

suby owieckiej.

Wreszcie, z rozwojem cy wilizacyi, sami monar-

ludno

chowie oswobodzali
z

swych dworach

Wypywao

owach.

*)

to nie tylko z

ochoty

W.

dnak

receptione vel custodia aut conducta

erodioruro,

tione

S. III,

wyraa

qaod

sokol

dzy

a chocia dokument ten

130),

pojecie

sprawy dawne.

ma

R. 1342 Sokolniki
^) R. II 15

'*}

kat.

et Gluza.

pasiecznicy, niby od

Wilkowyja
kowao.
Krak.

Wadysaw

krl czeski

tores duos Zeztrogor

maj by

pow. Szkalmirskim.
Erben.

wyrazu

ul

Kod.

uwag

Yestigium, quod siad wlgariter dicitur.

Wedug

raz tylko dostrzegam

Wreszcie porw,

Wreszcie

1284

Sokolniki

Kod. Malop.

126.

Krak. 220.
Maciejowskiego ululatores

121

S. II

dokum. polsk.

je-

3.

nadal klasztorowi Kladrubskiemu ulula-

N. 202.
(H. P.

wskazuje,

28.

nie przestaje

Kod. Malop.

pooenia.

(Lelewel,

1145

r.

tudzie osady:
z

kat,

w Gnienieskiem

s.

custodia et solu-

zmylonym,

Piekosiski.

w innych dokumentach,
pow. Rzeszowskim, Sokolniki inne niewiadome

zdobyczy, ale

dokuicencie

by

spdzali na

trzd od zniszcze-

castoriorutn,

czytamy

dicitur,

o sokolnikach Tnajdujemy

cz ycia

znaczn

koniecznoci, dla obrony barci, posieww

r.

od cikich obowizkw owiectwa

dawnego zwyczaju wypywajcych, "'^j

Za przykadem ksit moniejsi obywatele utrzymywali su-

b owieck w
i

ksit

udzi kocielnych od ponoszenia dla

przyp.).

Mylne!

Wie

Polsce ludzi tego powoania nie bra-

pesi siad pod

tame s.

Piekosiskiego

Kod. Malop.

s.

r.

1228.

Kod.

R.

1262.

82.

76.

*)
R. 1251 Kazimirz ks. czycki oswobodzi! wie Chropy od podatku decem modios de Tluz, quos pro canibus tenebantur esbibere. Kod. kat- kr. s. 40.
*)
Bolesaw Wstydliwy, oswobodzajc r. 1263 osady w okrgu Msowskim,
p. Wieluskiego, od strzeenia gniazd sokolich, wyrzek: perpendentes indebita ve-

satione

et

esactione homines nobis subditos ex

jur

consuetudinis

ymmo

corruptele

freuenlissime coartari a falconariis et portioribus falconum ad ducatum Cracoviensem

pertinenciura,

qui falconarii potestate sni ofcii

homines gracia p

Tom

IL

r e

wod

quandoque eciam

Irande calumpnie aggrauare ....

iniuriose

Kod. Malop.
35

s.

nituntur
79.


caym

nia przez grasuj.ce po

w biecym

kraju stada dzikich zwierzt. I jeli

wieku, po wyniszczeniu lasw

sposobach myliwstwa, zdarzaj

wy we
osady

546

wsiach, albo
to

ludzkie,^*)

sie

jake

chle-

dzikw caemi stadami na

byy napady zwierzt,

wic powodu

straszniej szemi

przed wynalezieniem broni palnej.

przy udoskonalonych

czsto napady wilkw na

zim

zgodniaych

Z naturalnego

owiectwo, stawszy si koniecznem zatrudnieniem Sowian, usposobiao ich do ycia ruchliwego, czujnego, wytrwaego
niedostaku, a przytem wyrabiao

przydatnem

czaj

ub

dwiedzia

byo

zrczno,

trudach,

co nadzwy-

suby wojskowej. Kto zwalczy

miao mg zajrze w oczy mniej

dla

ten

dzika,

odwag

nienie-

bezpiecznemu nieprzyjacielowi - czowiekowi.

4.

Bartnictwo

Nadzwyczajna

mnogo

Pszczolnictwo.

zwierzt, ptakw, ryb

pazw

nie

wyczerpywaa bogactw, ktremi Op.atrzno hojnie obdarzya

powietrzu roio si jeszcze mnstwo poziemi sowiask.

ytecznych

midzy

owadw,^^)

najwikszy poytek przynosiy.

tnoci ani sodkiego napoju
nia ran
z

pszczoy .bezwtpienia

Bez nich nie byoby

staroy-

syconego miodu, ani wosku dla

owietlenia kociow.

pszcz,

ktremi

lecze-

Ludzko dawno poja poytek

a Sowianie szczeglnie opiekowali si temi yjtkami.

pszczoach

Germanii

ju w

przedchrystusowe czasy

wzmiankowali Rzymianie,^^) a nad Dunajem pszczolnictwo musiao

mona wskaza opisany przez W. Pola napad dzikw, w czaw Szumnym Dworze, na porzeczu botnistej Solotwiny pod Beskidem.
Po strasznej kilkodniowej nienj burzy, zgodniae dziki Beskidu, zbiwszy sie
w stado nad Sootwin, gwatownie rzuciy si na plebani, gdzie znalazszy w kopPocacli przeszo dwiecie korcy ziemniakw, w jednem mgnieniu oka je zary,
8*)

sie

Dla przykadu

jego pobytu

rozoywszy si po

czem,

Ale we dworze

nawozacli

byo wicej

ludzie caej osady ze strzelbami

ny, musieli trudna

pdzi.
i

odby walk

gumnie, dziki przez cay dzie

ziemniakw,

leay

dzikami, nim si

spokojnie,

dla obrony ktrycli

rozpalonemi agwiami, przy cigiem biciu

udao aroczne

dzwo-

stado od wsi od-

328.
z ycia i natury I, 325
Jedwabniki u poudniowych Sowian, czerwiec

Obrazy
95)

sce

trzech tysicy korcy

Polsce, kantarydy

Pol-

na Rusi,
o)

Julius

Obsequens pod

r.

741 od

zaoenia Rzymu.

Prodigiorum

c.

72,


kwitn w V

547

kiedy nadbrzeni mieszkacy zamiast wina, po-

w.,

rzymskich do Atyli czstowali miodem.*')

Sowianie,

do-

brach klasztoru fuldeskiego zamieszkali, od VIII w, podatek mio-

dem skadali,'**) a od czasu wprowadzenia chrzeciastwa nad

Lab, Odr Wisa podatek w dojnicach miodu i krgach wo>ku niepolednie miejsce zajmywa w szeregu dochodw kocielwosk dbali zawsze
nych.*") O zaopatrzeniu kociow w mid
i

monarchowie

czescy,"*") polscy'"')

Oczywisty poytek

miodu

pomorscy.'"-)

wosku, a przytem swobodne

uytkowanie niezmierzonych lasw podniecay ludno

w barciach

do pielgnowania pszcz
s

lis

e p o

lub

t o, '"^)

ulach,

poselstwie do AtylL

O' ,ukooc. Priscus.

**)

In Ugesberge sunt sclavi coloni.

Dronke.

debent.

lenych, po polsku zwanych

wydronych kodach

czyli

')

sowiask

Decem

Ni/.ej cytata

'"*)

Ale

situlas

mel*

135.

\iri singuli singulas

Traditiones

nadajc kocioowi misznieskiemu posiadoci w Burgut omnes, qui in eodem burgwardo habitent, omnem
decimationem rerum suarum scilicet frugum pecudum, pecuniaruro, vestimentorum,

R. 983 Otlo

*)

wardzie Boruz nad

et

1 1 i

***)

aby wodarz

crusinarum reddant.

Posse.

R. 993 Bolesaw

(villicus) pra/.ski

umas

ecclesiae, tres

mellis.

Erben N,

skada:

corocznie

Erben N.

lapidera cerae

R. 1052

78.

ad luminaria eidem

nadaniu ks. Braczysawa kol-

Raunen Bolena cum

Bolesawa decimam urnara mellis,

tributarii mellis in villa

i

115.

R.

^*")

105

urna mellis,
Cod.

selbach.

przywileju tynieckim:

pomorski Kazimirz o nadanej

Lundu przybyym., wyrazi si:

Kod.

mellis pro poena solvet.

ty-

1136 wzmiankuje si decimatio annonae mellis. Has-

13.

Ksi

**-)

r.

item de qualibet curia quolibet anno

umas

a od zodziejw tres

W dokumencie

s.

mnichom

Cod. Sas. N. 33.

nadaniu klasztorowi brewnowskierau ustanowi,

Dobros etc, a od grodw atca

liis Radosta,

niecki,

II

bolesawskiej wzmiankuj si

legiacie

nna

II,

Lab, doda:

ipsa

enim

1170 posiadoci

terra et circa

Reg

nad

eam maritima

loca

sunt fertilissima frugum, ac pecorum et piscium, et silvosa, et sicut scribitur de terra

reproraissionis

grobu

w.

rove,

ultra

swepoto
i<")

dla

o C.TaB.

mananlia. Hasselbach N. 29. O ustanowieniu dla

Bambergu, podatku woskiem z caego Pomorza. Hasselbach N. 51.

An. 1322 super usu fructu seu

"*)

dni

lacte et melle

Ottona

fluvium

wlgariter dicuntur.

Wedug

zbierania
II

wschwam

se

libart ate,

dicebant

Kod.

kat.

quam

habere

PyccaxT. Ilat- J,acTa.

in bonis ecclesiae

Zabo-

apibus escidendis,

que

Kr. N. 129.

Ibn-Dasta arabskiego pisarza (okoto

miodu wydrali

in

drzewa

r.

930)

uliszcze.-

Sowianie wschoChwolson.

29, 30.

1-*
3o

II^Btc.


nigdzie pszczolnictwo nie

548

znajdywao takiego zamiowania

roz-

Obfito wonnych zit i lasw lipowyci na

ogromnyci przestrzeniach nietylko uatwiay mnoenie si rojw,
"^ale darzyy jeszcze doskonaym gatunkiem miodu, lipcem zwanym.
To te ludzie od wiekw, osiadajc w lasach dla pszczolnitwa,
wytworzyli powoli osady bartnikw, ktre rzdziy si osobnym
prawem z dawnego obyczaju pyncem. Bartnicy trudnic si
woju, jak

Polsce.

nalec,

do gminy nie

nictwa tworzyli stowarzyszenie.^"'')

nawet

Kade

podobnego starost

pastersko rolnicze,

czasem

Mazowszu utrzymywao si

wao
s.

powiadczaj

pu-

to

o pszczolnictwie gina.

Czechach

do

osady zamieniay si

barcie,

pami
XVI

bartnicz.^"'')

Wielkopolsce,

dochody

w., a jak wielkie

pomniki dziejowe Rusi

na

Podola

XVI

w. ^"8)

105^

106J

"W biskupstwie pockiem,

gminach prasnyszskich bartnikw, wyej

^0^)

Porw. Bantkie.

i^s)

21

s.

402.

Broku contubernium" bartnikw zawiady-

borami, czyli dziankami" biskupiej puszczy.

Cod. dipl.

Rzyszczewski.

Alia statuta in ,Varschova a 1401,

II,

149,

lus polonicum

425.

pszczonictwa.

moniejszych panw trzyma

zawiadywania czeladzi

dla

Wczeniej bartnictwo zniko

przynosio,

jako

pola,

Takie stowarzyszenia istniay

Z wytrzebieniem lasw znikay

XVII

sprawach pszczol-

towarzystwo bartnikw miao swego staro-

Nawet kady

st miodowego."

ale

dobrach duchownych, dla zawiadywania barciami

szczach.^"^)

ki

wyczyniali na swych rebiach

pszczolnictwem,

wasno osobist,

ziemi prosto

psuy

starych,

mnoyy

sie

pszczoy.

osiadych rojw;

a z

Wdrowne

Ukraina

ktre

sie

byy gwnie siedliskiem

ale w brzegach wd,

drzewach,

roje niszczyli

powodu yznoci

ziemi,

wieniacy,

wonnoci zi

aby nie
obfitoci

ziemi zapeniay pszczoy miodem, tak e ogromne niedwiebliskoci Kamieca 12

dostaway do nich, z obarstwa paday.

doy cae w

kwiecia,
dzie,

XVI XVII w. Ru, Podole

Na Podolu nie tylko w lasach,

uw w

cigu jednego roku wyday 100 rojw. Na Ukrainie nie jeden osadnilc loo
pniw posiada. Cellariusz w poowie XVII w. piszcy, mwi jeszcze o wielkiej
ofitoci

Polsce miodu

wosku,

zagranicznego zaopatryway.

1858

s.

100.

ktrymi zapewno

Stawiski.

te

prowincye

potrzeby handlu

Poszukiwania do rolnictwa krajowego.

Roku

549

5-

Ogrodnictwo, sadownictwo, chmielnictwo,

winiarstwo.

koo domu

Miejsce zagrodzone

suyo

pniej ogrodem, zwyczajnie

pokarm

w surowym

nale:

rolin

stanie

dla

pielgnowania rolin na

na warzywo.

Do

buraki, kapusta, dynie, ogrki, rzepa,

na lekarstwo, upikszenie

celoway

dla innycli

piknoci re

rnyci uytkw.

Szcze-

chorobacli; konopie

len

kalina,

opian,

piwonie; mita, szalwija, rumia-

mnstwo innyci zi

lina

czo-

suce

bez,

grocti,

roliny

lz

nek,

dawnycli bardzo

W ogrodaci take pielgnowano kwiaty

ca.'"^)

dawniej zwane zagrod,^**)

mak, chrzan, soczewica, tykwy, soneczniki, gorczy-

snek, bb,

glnie

rolin

Dziko rosnce by-

szy na przdze.

uywano

na po-

papro

dopro-

zbierane przed paleniem sobtek,

wijacze dla dzieci pci

eskiej

na lekarstwo

pomagay

wadzaa do skarbw, pomagaa do odgadywania przyszoci, a korze jej suy pokarmem dla czarownic,'") Nadobna w jesiennej
oprcz ulgi

porze kalina,
i.

cliorobie,

bya godem

czystoci dziewiczej, podnosia uczucie

brani w mnstwie ludowyci pieni

niewinnoci

poetyczn wyo-

zaciowan.^'-)

R. 1088 w przywileju koUegiacie wyszegradzkej zagradneho XVI

Wedug Erbena pochodzi ten wyraz od zahrada, hortus; tributum de hortis.

*'*)

o k o

pikna

u.

Regesta

s.

812.

Pomorzu Herbord pL>aI: terra ipsa omnigenum framentorum et leguseminum fertlissima est, Vita 3, Ottonis II, i.
innem miejscu Herbord wspomina o pielgnowaniu konopi i maku canauo et papauere et cuncti ge*''>)

minum

sive

neris legumine;

ibid II, 41.

sowiaskich wskazuje na

Wreszcie porwnanie nazw rolin u rnych plemion

ich przedhistoryczne pochodzenie, tudzie na

upraw

wielu

od ktrjch weszy u Sowian w uycie. Porw. M. Rostoka.

Wukadowanje nekotrych rostlinskich mjenow. Cz. Ma. Serb. 1882 r. i Pfula. tyri
rostlinska pomjemowania.
C. M. S. 1883.
"1) O uytku w staroytnoci wielu rolin zachoway pami pieni sowiarolin u Rzymian,

o czem wskazwki zebrane sa w Maciejowskiego: Pierwotne Dzieje Polski

Litwy 440444.
"-) Wjcickiego rozprawa o kalinie w kwartalniku naukowym III,
96.
Wacaw z Oleska pieni polskie i nukie. Patrz Maciejowski. Pierw. Dzieje ....
skie,

441.

550

Pod agodnem niebem sowiaskiem

na urodzajnej ziemi

drzewa owocowe: grusze, jabonie, liwy, orzechy, wisznie

nie/'^) tudzie krzewy: maliny, gogu, jaminu rosy

Sowianie oddawna

stanie.

weszo

cowycli

sadzili te

drzewa

Prawdopodobnie jednak,

sadami zwano.

trze-

dzikim

ogrodaci, ktre

szczepienie drzew

owo-

powszechne uycie dopiero po wprowadzeniu

chrzeciastwa,"*) a wzrost sadownictwa daleko pniej nastpi.

Chmiel wczenie bardzo uprawia poczto, kiedy o chmielu na

Rusi wzmiankuje si

X w.^'^) Ksita czescy, pobierajc w XI

bezwatpienia mogli ustanawia pobory

w. podatek od chmielu,
tylko

przedmiotw

stale

uywanych. ^^")

szerokich rozmiarach

Oczywicie wic pocztek uprawy chmielu wypada odnie do

dawniejszych czasw, kto wie,

moe

do czasw Atyli

bo bez chmielu nie byoby dobrego piwa

Polsce

wczeniej,

syconego miodu, kt-

rym Sowianie posw greckich czstowali.

chmiel uprawiano, zway si chmielnikami od

Pola,

na ktrych

nich mnogie osady

na Rusi nazwy przybray."")

Uprawa winnic miaa powodzenie w grzystych czciach

Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej, gdzie klimat by cieplejszy
Czechach i Morawach winiarstwo podnioso si
i suchszy.

w XI

do osobnego przemysu ju

^^^)

skiej 254.

Nazwy u

Kunik. AjieKppi.

Jakb.

11*)

N. 202

s.

H5)

")

Erben Nr.
117)

Aristow.

Wocel.

brzoslcwiniach wzmiankuje

Pravek zemi ce-

wX

w. Ibraim-ibn-

55.

W Czechach wzmiankuj

sie

r.

1115 amputator arborum Louata.

Erben

90.

R. 985.

pywa,

pocznie

Sowian jednakowe.

wszystkich

jaboniach, gruszach

Handel winem odbywa

w."^)

Ksi

Wadimir zawar

chmiel grzzn.

Nestor,

Bgarami pokj: dopki kamie

Bielowskiego M. P. I, 627.

An, 1088 decima de Omulo per totam

terram,

quae

pertinet

ad ducem.

175.

-w Polsce osady:

Chmiel,

Chmielno,

Chmielnik.

Na

Rusi podobnie.

IIpoMUUiJieHHOCTb. 66.

An. 993 Boleslaus II Brevnovnensi monasterio contulit villam WolezlaErben N. 78. R. 1088 Wratysaw
familia ad vineas excolenda.
omni
win cum
Badreh de terra
Sitnicih tota villa cum vineis.
nadal kollegiacie wyszegradzkiej
ii)

VII manses, cum

ad aratrum et vinea

vinitoribus

cum

IV: Radon, Nuzek, Casca, Lubgozt; Bogisicih

vinitore Dobrota; Potliscimi

cum

terra

vinitoribus: Pribisa, Quas,


po

sie

Z-abie,

by gwny

Litomierzycach

Polsce wyrabiano wino,

chach, ale

551

targ winaJ^^)

w XI

winnice uprawiano

upraw

przeduao

Polsce

nietylko

szawy.'--)

wino

zwanych powszechnie: Winiary.^*')

swj byt

poudniowych czciach

Na Pomorzu .

do

XVI

Winnice

te

Warunki

winnice

bezwtpienia spo-

te

winnic, o ktrych tylko

podobna do prawdy,

Rzecz

podtrzymy-

gorsze od dawniejszego, bo wa-

runki klimatyczne pogorszyy si.

wodoway upadek polskich

mie

aby

W Czechach

refomacyi, pniej zaniechano.'-*)

zwach osad zostaa.

War-

okolicach

wino byo kwane, oczywicie

dla potrzeb kocielnych, ale

skutek klimatycznych warunkw,"^)

wano do

lato-

wino wyrabiano

w.,

kraju, ale

to

Winiarstwo

Otton zaszczepia winnice,

dotd wydaj wino znone, moe

Cze-

XII w, powiadczaj

dokumenty,'-^) tudzie osady ludzi trudnicych sie

roli winnych

zapewno nie tak dobre jak

pami w
i

na-

stopniowe

Wiwca; Lubosine cum vinitoribus Drh, Zbr, Zamen. Erben N. 175.

Morawach r. 1078 wzmiankuj sie quatuor vinitores cum fiiliis suis, podarowanych ksinie Eufemii maonce ksicia Ottona. Erben X. 160.

skiej

rum.

9)

Ireczek SI. Pr.

120)

r.

II,

44.

zatwierdzeniu Innocentego

136 czytamy:

Lelewel P.

W.

cum

Bralin
III,

S.

Kobiernikach wzmiankuj

sie

III

sociis suis et

125.

posiadoci archidyecezyi gnienievineis duabus et nemoribus ea-

nadanej klasztorowi

winnice pod

1257

zawichostskierau

1262;

wsi

1290 klasztorowi
sandomirskiemu braciszek Izaak podarowa aream atque vineara suam. Kod. Malop.
s-

U9-

53 ?

wino.

^"Je

Lelewel. P.
'-')

Krak.

206, 216.

8"-)

Mrina nie

nica nie

sie

wic

Edrysi, twierdzc

(r.

1 1

r.

54),

i w

Polsce ronie

S. II, 456.

R. 1284. "Winiary w pow. Sandomirskim. Kod. Maop. s. 126; r. 1337

pow. Miechowskim; r. 1340 Winiary w obw. Bocheskim. Kod. kat.

Winiary
s.

omyli

W.

r.

Wedug

lustracyi

r.

1564 pod zamkiem czerskim

bya

winnica, a z niej

mao, ale modych (z) nieszczepiono.

Wyszogrodzie przy zamku winmaa, nataczaj wina czasem bary, czasem dwie. Surowiecki. Dziea s.

III, 113.
12S)
Herbord, opisujc bogactwo przyrody
tym kraju rodziy latorole winne, oliwki i figi,
gn. Yita s. Ottonis II, 41.

Pomorza,

powiada,

jeliby

monaby go nazwa ziemi

obie-

1-*)
Z winnic zasadzanych przez . Ottona, przeniesione do ksistwa Mekenburgskiego winnice zostaway w XIII w. koo Gustrowa, Neu-Kloster i
Szweryna,
Ale wino byo tak kwane, i w ksistwie Meklenburgskiem uprawa
winnic w r.
1552 wstrzyman zostaa, Penz. Gesch. Meklenb. s. 13.


ponianie si temperatury,

XIII w.,

552

czci Europy od poowy

pnocnj

Wkorzenilo si mniemanie, jakoby w Polsce za Piastw klimat by

teraz: Dusze ni dzi pory zimowe sroyly si nadzwyczaj tegiemi

125^

ni

mrozami,"

Szajnocha.

Dziea T. IV

s.

313.

Tymczasem,

wedug nowszych bada

by

kulminacyjnym punktem

astronomw i meteorologw, rok 1248 naszej ery ma

ciepa w Europie.
tym roku zima bya najkrtsza,

lodw najwicej stopniao. Odtd zima zwiksza si,

lodw coraz mniej taje w caej pnocnocnej Europie,

taczamy fakta.

Znakomity astronom Arago jeszcze

ments agronomiques
etablir que,

que

je vais mettre

dans certaines regions de la France,

les

cze

w cigu

Grenlandyi,

pooona

rwnolegle

do

lato

najdusze
skraca

a lato

Na
r.

sous les yeux

si:

niegw
niegw.

potwierdzenie tego przy-

1834 wyrzek:
de lecteures

me

les

docu-

paraissent

tes sont aujourd hui moins chauds,

Wedug

ne Tetaient anciennement. (Annuaire de 1834).

qu'ils

w.

czci

Polsce,

Czecliach, niedogodne dla rozwoju winiarstwa.^-^)

ostrzejszy

sprowadzio zmiany Iclimatyczne

Islandyi,

bya

Scoresby, przed
tak

XV

zaludniona,

wiekw prowadzia oywiony handel z Islandy. Niespodziewanie

pnocne lody, przypynwszy do brzegw Grenlandyi, zostay na zawsze, ludzie zniwiat o dawnem ykli, rolinno take, wieczne niegi i lody wszystko pokryy.
czterech

Dopiero ekspedycyja ksicia Napoleona Bonaparta, za

panowania brata jego Napoleona III, odkrya pod lodami pnie ogromnych drzew,
XII w, Islandyja zwaa si Snowland
ktre niegdy pokryway Grenlandyj,
(kraina niegw) i bya kolebk cywilizacyi pnocy. Stosunki jej handlowe sigay

ciu Grenlandyi zapomnia.

- Newe) i zatoki
w. Laurentego. Na niej skaldy, poeci skanznakomit Edd. Dzi biedna i smutna wyspa zowie si Island
(kraina lodw).
Mocniejsze jeszcze dowody ponienia temperatury dostarczaj obserwacyje w centrze Europy dokonane. Wedug Agassisa, Grunera, Riwatza i innych,
w Szwajcaryi corocznie zim wypada niegu wicej, anieli taje latem, przez co w niektrych kantonach lodowce zwikszyy si, drogi niegdy atwe, teraz ju niepodobne

do Niufundlend (Terre
dynawscy,

pisali

Stoki gr Bliimlis-Alp
doliny i osady zniky pod lodowcami.
pobliu Kienthal, teraz pokryte niegiem, dawniej byy pastwiskami. Niegdy mieszkacy Walisu zbudowali osad w plodorodnej miejscowoci, przy
wychodzi na dolin Lautenbrunnen. Mieszkacy tej osady zwani Ammerten, komunikowali si z kantonem Walisem po drodze, ktra istniaa midzy Breithorn

do przebycia;

lasy,

(kwitnce Alpy),

Teraz przejcie to zawalone jest lodami. Midzy Mettenberg i Eimiejscowoci wyszej od teraniejszego lodowca Grindelwald, istniaa kaplica

Tschingelhorn.

ger,

Petroneli, ktra

znika

kocem XVI

w.

caa

ta

miejscowo

teraz pokryta lo-

ssiednij wsi dzwonek z napisem: S. Petroneli a

1044, przypomina t kaplic, tylko wyrzucane czasem przez lody ogromne pnie soarsnowe, wskazuj, i niegdy byy lasy tam, gdzie teraz tylko niegi i lody.

dami.

Tylko pozostay

chiwach komuny Bagnes

Valais

czyta proces prowadzony niegdy midzy

ktry teraz przez lody ju jest pochonity.

mona

t, a ssiedni komun Liddes o las,

Przyczyny powolnego, lecz cigego poniania si temperatury w pnocnej poowie
jednak przyczyn ma by
bardzo skomplikowane.
naszej pkuli ziemskiej,
wahanie sie (oscillation) osi ziemnj, przyblienie si ktrej do soca i odsuwanie

Gwn

55^

Mielnictwo.

6.

Dla oczyszczenia ziarna zboa od uski

yy arna.*-")
pospolicie u

wzr arn,

tylko

krupy,

ludw sowiaskich kasza zwane. Na

wikszych kamieni, poruszanych si^ wody,

rozcierajce ziarno na make.

Sowianom wiadome byo w staroytnoci

mielnictwo

wskazuj

myn,

si

obdarte ziarno zamieniao

wszystkich

myny

powstay

Na grubo

staroytnoci su-

to identyczne u wszystkich

mka,

mliwo, mielnik,

ludw sowiaskich wyrazy:

albo muka, oraz

potrzebne: grobla, upust, otoki

t.

przyrzdy do

mynu

d.

w osadach Sowian w Turyngii Serbsku zamiemyny wzmiankuj sie w epoce od VIII do X w. ,*'^
w Czechach w X w.,'-^) na Pomorzu ^^a^ w Polsce w XII w,'=*)
Wreszcie

kaych,

chocia bezwtpienia istniay dawniej, tylko

wiadomoci o

tern

nie zapisano.

sie wedug przybliionego

upywa w cigtem podwyszaniu sie,

napowrt odbywa
Lcyo czasu

rachunku,

a druga

w Cigu

25,900

lat.

cigiem ponianiu

Poowa
sie

tem-

poniewa pierwszy dzie imy r. 1248 odpowiada wstpieniu ziemi na

perihelie (najbliszy punlct soca), od tego wiec dnia poczo si odsuwanie osi ziemnej na powrt, a zatem oddalenie si naszej pkuli od soca i ponianie si temperatury, co wedug niektrych ma trwa 11,500 lat, a do nowego przesilenia.
Le
Hon. L'homme fcsile 260
nastep.
peratury.

Starostw.

-'')

arna,

ij.isk.

'-")

sw.

xp{>Hl>i,

rnek,

IV

e r

no

chorw.

rvanj, rna,

v.

Dronke Trd. 115.

potwierdzeniu
wzmiankuj sie myny. Hoffmann Ser. rer.
nada biskupowi yczaskiemu w upach: Plisny, Pund.
posiadoci cum reditibus aquis molendinis. Posse.

In Radisdorf sunt raolendinae 4.

fundacyi klasztoru gernrodeskiego

Lus.

xepbHOBa,

rus.

czesk.

R. 976 Otto
Wieta

145.

cowo, Tucherim,

II
t.

r.

941,

Cod. 257.

R. 993 Bolesaw

II

jub ipso castro Praga,

et

-'')

u in

nada

klasztorowi brewnowskiemu

de ipso flumine Vltaue ad

duo molen-

obstacula molendino

eodem loco, Erben X. 70.

R. 1168 in provincia Scitene, super rivuum Ribeniz vila una

*-")

tria

nd

in provincia Lessan,

^ndinis.

et loco
locus molendini.

Podobnie w dokumencie r. 11 77
innych czsto o mynach.
R. 1178 kocioowi lubiskiemu nadana posiado nad Odr cum moLelewel P. W. S. III, 1 37. Biisching. Urkunden. d. KI. Leubus. s. 22.

sselbach N. 26.
''"}

super rivuum Bebroa

i

Mk

przesiewano przez

wypiekano

554
sito,

kwaszono

dziey '^^),

z ciasta

ktrym dugi czas opacano myto za prze-

chleb, ^^^)

jazd przez mosty, ^^^) albo jako podatek

kocioom ska-

naturze

dano, i^^)

Umiejtno

wypiekania

polu rozwoju dobrobytu

o zdobycie

Cileb wypiekano
rowaje

ranej

majc
podr,

Z tego

pienidzmi ceniono.

t.

j.

mki, a koacze

ytniej

jak si zwyczajnie dotd

z pszennej,

puszcza si

przygotowanie pokarmu.

na rwni

clileb

zdobycz na

wielka

albowiem czowiek

mg miao

gotowy przy sobie pokarm,

nie troszczc si
powodu pieczony

bya

cTiIeba

cywilizacyi,

ko-

Sowiaszczyznie

dzieje.

Piwowarstwo

7.

Warzenie miodu
wtedy,
nie

Miodowarstwo.

piwa miao wielk

nad Dunajem warzyli mid, a take

Grekw zwane

y.auag

.'^^)

Wyrazy

131)

kim Sowianom
''2)

chleb, lu. khljeb,

ju w staroytnoci

co wskazuje na

1*')

1168

bardzo

panes.

43,

chor.

hjjeb,

slow.

formie
chleba,

theloneum de ponte,

scilicet

oprcz innych

Erben N.

II

corocznie

s.

Take

r.

1184 panis

10

panes.

innym rkopimie

po drodze od Dunaju do obozu Atyli mie-

448),

Memoriae Populorum,

In Bezzingen Sclavi,

VII

78.

<'i

Sclavi ... ad

przeznaczy klasztorowi brewnowskiemu od woda-

rzeczy,

Prisk Ritor wzmiankuje,

Strilter.

56.

szkacy czstowali posw greckich (r.

zwanych
!j.i'J()V
a take wyrabianym
'^*'^

s.

znajomo Sowian wypiekania

transeunte duo denarii et p a n

R. 993 Bolesaw

rza praskiego,

(kwas).

chleb,

przeszo do jzyka gotskiego,

177 in provincia Coluberch

eum

Hassebach N. 26,
1^*)

135)

czeskie

wszyst-

tiesto.

mielnictwa.

de unoquoque curru per

LXX

dawn

ciasto wiadome

diea, dieka,

rus.

kla-

Lutycy zobowizani

sito, sitko,

wymawiania: u

XJI't6T>,

hlaibs, laib,

unus.

w. Sowia-

Sowianie skadali

piwem. ^^^)

dziea, dzieka,

ze zmiana tylko

Pol.

rus.

a razem

u Sowian

jczmienia piwo, przez

W Germanii

sztorowi fuldeskiemu podatek

lileb,

wzito

kiedy o gorzace jeszcze nie syszano.

bracium

Dronke.

Trd.

napojem,

in Hunnicis

qui dant

cervisiae carradas.

wina

zamiast

jczmienia

ad

i.

miodem, przez nich

ktry

zowi

/.a;xa<^

504.

cervisias,

In

Heringen


byli przez Ottona I

mid

wiaskie wydao

949 dostarcza opatowi magdeburgskiemu

r.

Na Pomorzu towarzyszom .

*^')

piwo.

wedug

dawnym

przygotowa dzban piwa

wita,

Do

bardzo napojem, wiadczy Gal-

niem pielgrzymw czstowa.'^*)

wedug

warzenia miodu,

A e

postrzyyny syna swego Ziemo-

Piast na

ktrego,

Ottona piwo so-

win zagranicznych.**'*)

lepszem od

sie

Polsce piwo liczono

lus,

oo:)

arabskicli pisarzy

w.,

So-

jeszcze

inny

wianie uywali cimielu.'*")

piwa

Oprcz

miodu Sowianie przyrzdzali

Przy niepomiernym uy-

napj z brzozowego soku, brzozowice.

ciu tego napoju ludzie

ogle napoje

by

musiao

icli

Sowianie

wpadali

odurzenie jakby od wina.'*')

sowiaskie byy mocne, odurzajce, a uywanie

VI w. rozpowiadano, i

niepomierne, kiedy od

pijatyce

przewyszaj inne narody w

wiecie.'*')

Rybactwo.

8.

Hodowla ryb w sadzkaci, sadzawkaci, rybnikacli wiadoma

bya w Czecliaci, Morawaci Polsce oddawna, jak upewniaj
i

es

"')
An. 949 In tribus
medones duasque cervisas.

.agd. I

Muhlverstedt.

7.

eomm

Regesta archip.

43.

s.

Herbord

^^^)

Est, inuinit, mihi vasculum cer\'isiae fermentatae.

"O)

Kunik. A.ieKpu 55. Chwolson. UastcTifl o CjOBaHaxTj IIHTj-JacTa 31.

Ibn-Fozlan w Harkawi: CKaaama MycyjbMaHCKHST. nucaie-iefi o Cja-

"ij

PyccaXTj

Ji

z jego

opisu

II,

s.

I.

91.

90

sposobu

takime samym sposobem, jak

Bielowski

I,

396.

Arabski pisarz nie mwi wyranie o brzozowicy,

wydobywania soku

podstawienie garnka, nie trudno

raz

Burg, Mocranici, in unoquoque

N.

Hasselbach

i'")

BaHaXT,
!e

locis Bidrici,

poj i
i

tu

w.,

drzewa przez

mowa

wydrenie

dziury

o soku brzozowym, ktry

ludno sowiaska

te-

wypuszcza z brzozy

w nim wielkie upodobanie.

Prokop okoo r. 550 wyrazi si o Hunach (Sowianach) ut sunt mesupra omnes mortales,"
Ibn Fozlan (okoo r, 921) dziwi si nadzwyczajnej

na wiosn, znajdujc
1*2;

bibi

;lonnoci Russw do wina:

iifb
-.

96.

iTo

yMiipacTt

Wedug

aeceiiie iihth,

-Ohii npejaiiiii Buny,

ojiiHT. H3T, HiixTi CT)

ksi

KpysKOti

nbBTT.
btj

ero

pyKt."

jKeHCb
Harkawi.

11

hohbjo,

CKasaHia

Nestora, W.
Wodimir, odpowiedzia Btgarom: PycH ecTb
hc Mose>n> erh loro 6uth. Bielowski M. P. I, 628.

dokumenty czeskie
XIII

powiadczaj

osady

nazw

rybactwem

sie

pstrnik

i,^*')

Iownictwo
lub piasku z

najbardziej

none.

Rybaki, Rybki,

c a

dujemy

dokumentach wzmiankuj si tylko

dobywanie drogich kruszcw

glink

Czechach, gdzie wiadome

w XI

,,

strzebronosna Ma,"'

w./^^) ale

i Sowianie

wskazuje,

Jamnictwo
poda

rzeki zoto

zlatonosna Otawa."

przemywaniem iu zwano

Takie osady

Czechach

Bawaryi Iowe, wiadome

trudnili

rebro-

zlatopieska

znaj-

769,^*"),

r.

si iownictwem ju w VIII

w.

kopalnictwo w doach. Wedug

w wodzie, pnij

Czechowie odkryli najpierw piasek zoty

1^^)
R. 993
niej mwiono na

^*^)

Erben N.
1^^)

byy

iu,

kwitno

rzekach znajdujcych si,

a ich osady Iowe.

z ludzi tru-

Grnictwo.

czyli

Wtawy

Rybniki. '^*^)

pstrgi, albowiem

Ludzi trudnicych si dobywaniem

o

polskie

w.,^^*)

staroytnych pieniach wzmiankuj si

glina" rzeki

i 1

XI

innych nie znajdujemy.

9.

muu,

morawskie

w.^*^),

na Pomorzu rybactwo miao powodzenie,

i przewanie hodowano

Zdaje si,

dnicych

to

A e

wJ^-'^)

556

w Pradze wzmiankuje
rybniczku."

An. 1078 data sunt duo

Rbnyk,

osa Ja

sie

Wyd

vivaria piscium:

Erben N,

a et

p-

78,

e c h^

160.

An. 1295 piscina super fluvium Dlubna.

Kod. Malop.

R. 1262

144.

w Wieluskim. Kod. Malop, 67. 83. Sunt due piscine mediocres et una
sadzawka. Dugosz Liber Beneficiorum I, 356. R. 1388 Locus piscine, stawisko, r. 1417 sadze k. Lebiski Materyaly 134, Sadzawka, czes. rybnik,
slow. r b n k rus. s a d o t (yKHBopwHUii) serb. lu. rybnik, vivarium, Linde
i

b n

1<

Sownik.
R. 1 70 Ribike w okolicy Doleskiego jeziora.
Stagnum Ribeniz koo Trzeboa. Ibid. N. 155.

!**)

1225.

147^

Erben N. 202.

Czechach

r.

1115

unus

piscator

qui

vulgo

Polsce 1257 Pstrusnici, 1262 Pstransnici

N.

Hasselbach.

dicitur

r.

30,

u z n

wie Pstrgi obw.

k.

Za-

Kod. Malop. s. 53, 70 i 5HAn. 1045 ad custodiam aurifossorum, qui vuIgo ylouci dicuntur et in
Y 1 o u habitant, ibique in vicinia ab antiuo aurum de terra y 1 o u a n t seu decutiunt,
a fecibus terrae separant et lavant extractum.
Erben 109.
^*^)
An. 769 locum nuncupantera (W)india, quod vulgus campo G e 1 a u
Yocantur. -Erben N, 8,
mojskiego, pow. Kranickiego.
1*)

yy

znajdywali

dnicych

zota

jamach

doach J''*')

Ludzi tru-

jamnikami

przemysem zwano

tym

sie

srebra

557

delni-

i tam niegdy
po.wicajcy sie dobywaniu drogich kruszcw,
a o miecie Jamnicach w Morawach dokumenty wyranie rozpowiadaj, i tam byy kopalnie zotaj^')
Morawach osady
grnikw w XII[ w. zwano take d olo pla y.'*^*)
ka

Czeskie osady Jamnice przypominaj,

i.

mieszkali ludzie

Dzieje czeskie napenione

z

kopal zota

wspomnieniami o bogactwach

w X

srebra cignionych

wczeniejszych wie-

kach.

Kruszce

jeszcze

stanowiy wysokiej wartoci towar, dla wywozu za granice

do Bgaryi

i w

mnie,

Niemiec,^''^)

znacznych rozmiarach.

1107

r,

udao si

Czechw 70C0 grzywien

Do

ale

wspo-

969 srebro czeskie przewoono do Perejasawca

r.

Bgaryi,'^*) a

zedrze

wystarczay na potrzeby krajowe,

te nietylko

IV

cesarzowi Henrykowi

srebra,

ogromn

na owe czasy

summe.

Na

ziemiach polskich nie

150)

Wyej

brakowao iw osad z nazwami

od nich przybranemi,^^'^) ale o wydobywaniu z iu drogich kruszcw wiadomoci nie znajdujemy. Wszake dokumenty z XII w.,
podajc wiadomoci o kopalni srebra w okolicy Siewierza,''*")
mwi o tern co ju oddawna istniao, a zatem moemy przypui

80.

s.

An. 1227 Ottocarus rex confirmavit usum et urburam aurifodinarum iti

circuito civitatis Jamnie, omnemque proventum de montibus ibidem, sive sit in auro,
argente etc.
Erben N. 720
1^2)
An. 1233 villa in Doluplaze, in districtu Olomuncensi. Erben N. 817.
^51)

tB-^j

-^Y

r^

g29 Czechowie obowiazali si Henrykowi Ptasznikowi

Niej

rocznie 500 grzywien srebra.

posyali do Augsburga zoto

Ober

'5)

Nestor,

155^

Na lsku:

reg. lignickiej

w. grd Iowo.

1^^)

cum

9.

Bielowskiego M. P. I

Innocentego

rusticis argenti fossoribus.

Lelewela

tej

bulli.

P.

SI.

ona

paci

jego

co-

Emma

Pr. II, 149,

609.

1374 Haw, teraz Eulau w reg. opolskiej.

Sandomierskiem. Na zaodrzaskiem Pomorzu

IIow

Teraniejsze:

bulli

Ireczek.

Ilavia,

Ia w

obw.

Wreszcie Olkusz dawniej

s.

Bolesaw

1295 Ilavia, 13 1 8 Ilavia- Sla wica, teraz Eylau- Klein- Nider

1372

Uebersicht. 125. R. 1294.

Skorowidz

T. III. 44.
srebro jako ofiar.

W.

S.

II

r.

1136

Lelewel.
II, 429.

stryjskim,

zwa si
vilia

P.

W,

Unik

Knie

w XII

obw. Samborskim.

Ikusz.

ant
S.

Biton,
III,

quae Zuersow

125,

dicitur,

tudzie objanienie


e wydobywanie

ci,

kiedy

koo

srebra z kopalni

wzmiankowana kraina do

czasw, kiedy

aa,

558

oddawna

niej rzdzili Czesi,

midzy

Udzielony

biegli grnicy.

biskupowi krakowskiemu

1221 a 1224

r.

Siewierza siga tycli

Polonii jeszcze nie nale-

przywilej na pobieranie dziesiciny od zota, srebra, oowiu, miedzi

wydobywanych

soli,

wskiem

przez cudzoziemcw

Sandomirskiem,

ksistwacli Krako-

si ju

wskazuje na rozszerzenie

''''')

przedtem grniczego przemysu

zota, srebra

innyci kruszcw,^^^) a

rde

Z innyci

Maopolsce.

dowiadujemy si o wydobywaniu okoo tego czasu na

lsku

Olkuszu oowiu, '^^) kt-

rym znaczny iandel prowadzono z Wgrami '**") Dalszy rozwj

maopolskiego grnictwa, dla wydobywania srebra, miedzi
oowiu w Olkuszu, Clicinach, Sawkowie, Kielcacli, Trzebini, Jaworzni, Miedzianej grze nastpi w XIV w.
a wielkie bryy zoi

wedug

ta"

cka,"

zapewnienia Dugosza, znajdywano

Rudnictwo
swym
cy

samem

Gotini trudnili

do

Wyej

r a.

***)

23.

si wyrobem

elaza. ^*2)

W tem

usuam

in

alicujus alterius

Urkunden

W
in

Kod. Malop.

zawiera sie take

contulit

perpetuum, ut

me taili

constitutio in perpetuum

eo,

quod

perpetuo

forte vel

si

ipse

dux (Heniicus^

possidendam,

An.

aurifodi ne

vel

decima

vel fontes salis inventi fuerint

przywilejach

Icuhs
8,

Dobywana tam ruda

sigajce.

de

recipere

Concedi-

241,

argentifo-

ducatu nostro in eodem episcopatu conparauerint, vel v e n e eciam

Bisth. Breslau

d.

159^

plumbo

in

miejscowoci od Maej

496.

s.

An. 1226 Auri decimam ex

mus Wrat, episcopo

i

rudy elaznej pocztkiem

Ju za czasw Tacyta siedz-

to grzyste

a za Odr

aurifodinis consuevit ecclesie

y,^^^)

W tym przywileju

157^
1 i t

wsi

okolicaci

miejscu, gdzie bytowali Tacytowi Gotyni, Ptolomeus dopa-

elazne

Honty ku wsciodowi

V a

dobywanie

czyli

siga bardzo odlegycli wiekw

w Grnym lsku

trzy

'0

r.

s.

3,

utilitatis.

Stenzel.

5.

Bolesawa Wstydliwego:
1262 duas marcas auri

1257 duas marchas auri

r.

de

supa plumbi in h

i 1

in
s.

53. 72.

Pamitniki II
Dziea T. IV. s.

160)

Maciejowski.

i6)

Szajnocha.

1*2)

Gothini, quo magis pudeat,

1*'')

O pooeniu

elaznych

s.

et

dow

278.

318.

ferrum effodiunt.
{fjtdyfioipiyzia).

Germania

Wyej

T.

43.
I.

17''

173.


elazna (metallum

ferri),

swej przypomina

a miejsce

gr elaznych

XIII

-w.

(montes

zwano elaznictwem, a

Rud
ale

elazn w

ludzi

nazwy

r.

otrzymay

nazw

Morawach wzmiankuje

Przepawianie rudy na elazo

zajtych

Polsce nie

lska

ferrei)'****)

Rude.'*')

gra

dobywaniem rudy i osady ich zwano

gdzie dobywano rude Rudniami.'**)

sie

Gry na pograniczu Czech, Moraw

sie

sidyros,

u Ptolomeusa zwana

sowiaska nazw elaza

Ludzi trudnicych

Rudnikami,

559

t robot elaznikam i."')

w

tylko

miejscach

grzystych

na rwninach, czsto botnistych, znajdywano, co wskazuj

dotd pozostae w mnogich miejscach osady Rudniami

Na Pomorzu tylko nazwy miejscowe pozwalaj domyla
tam wyrabiano elazo,

zwane.

si,

'^^)

Jednakowe u rnych ludw sowiaskich wyrazy: zoto,

ow, mied, ruda, elazo, siarka, rt, kowa, kunia, kowar, kuzniec, kowado, mot i t. d,, nie majce adnego podobiestwa z takiemi nazwami w innych jzykach europejskich, s niezaprzeczonym dowodem wytworzenia si ich wtedy, kiedy So-

srebro,

wianie nie byli jeszcze podzieleni na osobne ludy.

,.Od Sowian nauczyli si Niemcy grnictwa i grniczy ich
jzyk ma liczne sowiaskie wyrazy, ktre dowodz, i ci musieli
nauczy ich rzeczy, ktrzy im na oznaczenie jej wyrazw dostarczyli." '*)

1**)

I nic

Czechach

tem dziwnego:

r.

1088

Ruda

Wyej

"*)

An.
An.

T.

2 18.

dicunter

vulgariter

w Morawach
Polsce

r.

1215
1365

Radna

u d n

cesta via

ferri fabrica,

que

Kod. Malop. 328.

dicitur.

i6)

qui

ministeriales,

(Erben N. 175); osady: 1167, 1184 Rudnice,

publica.
Erben lndex do Regestw s. 779.
Yulgari

Sowianie od niepamitnych

I.

s.

172.

Ruden mons nad

r.

Morawic. Erben.

s,

264.

mwi: eleznicka r o b o t a=klinomlotowa robota; tame: e e z n k=rburtowy, Eisenhauer.

abcki. Sownik Grniczy s. 346.
^^^)
R. 1 86. Selazo wie na wyspie Wolinie, Silasne las w okolicy
Supska. Klempin. Urkund 45, 79. Na zaodrzaskiem Pomorzu ziemia elazna.
'*")

1 1

15 Tetik z e

k.

Erben

s.

89.

Wieliczce
i

Patrz

wyej
'**)

s.

348.

Maciejowski.

Pamitniki II

277.

Oprcz tego

Sieniawski

powiada;


czasw

ludem pracowitym

byli

kajc po wiecie zdobyczy

56o

przemysowym, a Niemcy,

sawy,

do Karola

W.

wiedli

szu-

y-

si prac, ktr swym sugom i niewolnikom zostawiali. Wreszcie wczeniej ni Niemcy napynli
do gr Noryku i Harcu Sowianie a owadnwszy tam przemysem
grniczym, wytworzyli wasn nomenklatur, ktr Niemcy pniej uwzgldni musieli.^'*^) Podobnie stao si w Wgrzech
wot koczowniczy,

brzydzili

Rumunii, gdzie pniejsi przybysze Madjary

Woochi mnogie

nazwy grnicze od swych poprzednikw Sowian

Wedug

staroytnych

nikogo nienaleca liczya

j zaj w

osobiste

wntrza

kryy.

jej

przyjli.^'')

wyobrae sowiaskich ziemia do

si wasnoci wspln: kady mg

posiadanie

korzysta ze wszystkiego co

Z wprowadzeniem wadzy monarchicznej ziemia

nie

zajta

.wasnoci pastwa w osobie

ksicia, do ktrego wycznie naleay wszelkie bogactwa w ziemiach pastwowych znajdywane. Na mocy wic prawa ksicego (jus ducale), ksita sowiascy dobywanie drogich kruszcw poruczali swym sugom i poddanym, umylnie na ten cel

staa si

dziedziczne posiadanie,

przeznaczonym,*^^) albo za

palnie

mowa

pewne wynagrodzenie wypuszczali ko-

dzieraw,*'^) nadajc

za

grnicza niemiecka do dnia dzisiejszego

cznych

Porw, wyej

1'^)

Bania, okno,

starych Slovanft.

zachowuje mnstwo wyrazw techni-

dzieje

Sowian

79 cyt. 42.
pucka, walw, czakan,

bawan,

jzyka sowiaskiego.

^~^)

Pogld na

ziemskie posiadoci ducho-

s.

332.

str.

szator.

Krizk.

Z Dejin

82.

Ksi

1'-)
Brzetysaw mwi, i przodkowie jego w pustej miejR. 1045.
scowoci zbudowali Grodek dla stray iowcw, osadzonych w Iowie Ibique in
vicinia ab antiuo aurum. de terra y 1 o u a n t seu decutiunt, a fecibus terrae separant
Grodek ten ksi odda klasztorowi ostrowskiemu w wieczyet lavant extractum."
Ale ksi wyliczajc w nadawste posiadanie ze wszystkiemi przynalenociami.
czym dokumencie pola, lasy, wody, rybowstwo, myny, owczych i rne ciary,
od ktrych oswobodzi klasztor, o ilowcach i dobywaniu zota nie wspomnia.

Ci Ioi nadal iowcy powinni byli dobywa zoto na korzy ksicia.

takimi poddanymi ksicia, jak rudnicy w dokumencie r. 1088 nazwani
minister iales. Erben N. 109 i 175.
1")
Czechach za krla Wacawa I dobywanie zota w Iowie wypuszczone

Znaczy,

wcy

byli

byle

w dzieraw: cum

auro!'odinae in J. tunc temporis vigerent et

Len

ptovenireiit,

ksita wymawiali sobie wycznie

w nadanych dobrach.'"^)

wiestwu,
zota

56i

prawo dobywania

srebra

Co si

tyczy prawa

dziedzicznych,

to

dobywania kruszcw

posiadociach

pod rzdem monarchicznym, wszelkie boga-

uwaano

przynaleno dziedzin, na
rwni z polami, lasami, polowaniem, rybowstwem
t.
d.^"'^)
A chocia od XIII w, krlowie polscy czescy dyli do cictwa wewntrz ziemi

jako

gnienia zyskw

mogy

quidam ibidem cultor et

X. marcas ponderantem
SI.

Pr.

s.

309.

fussor auri
obtulit

regi

witopek

II,

premonstrantom

'"*J

wina

omnes
et
s.

utilitates,

argentum,
Wedug
400.

osad w
spr

unam massam

bene

Sloijjerov,

S.

II

lib.

I.

231.

potwierdzajc nadanie ojca swego

doda: damus insuper

in

Mest-

eorum hereditatibus

preter aurum

Dugosza, Bolesaw Chr. ustepywat duchowiestwu

darowanych posiadociach z wyjtkiem zota.

zapewnienia

1087

ksina Eufemia darowaa

klasztorowi hradisztskiemu

cum omnibus proventibus, sive in agris locatis

mellificiis vel metallo existant.
Erben N. 173. R. 1215

okolicy Usobrna

midzy opatem

ferri foditur,

klasztoru hradisztskicgo a

kolo Lasztana

las

et aliis

margrabin,

Domaszow.i,

on

Wadysawa

raczej o gry,

ubi

Po wysuchaniu wiadkw, sd przyzna opatowi

cum utilitatibus supradictis nomine .... pleno jur fecimus
Erben N. 562.

in

wo

posiadania lasu

me.

montibus, in quibus molares lapides acquruntur, et rivu-

quibus aurum foditur.

lis,

sessorem.

auri

w Ireczka
kopal w dzieraw mona uwaa
Francisciis

Hasselbach N. 175"

margrafa morawskiego o
tallum

zie-

praesentavit.

pomorski,

Sukowie,

ibidem, sive in rivulis, sive

wynik

et

ugruntowa si na

de quo sine labore quartam partem accipient,

W Morawii

'',

cognomine

Maciejowski H. P.
ks.

posia-

quas habere possunt in tcrra et super terram,

prawo kopania kruszcw

lesist

kraju,

wypuszczanie

Polsce

pniejszych dokumentw.

dziedzicznych

jednak wyobraenia zachodnie o prawie

w caym

panujcego na kruszce

odkrywanych

kopalni

dociach,''") nie

pra-

pos-

176^
Wiec r. 1221 1224, regulujc stosunki cudzoziemcw trudnicych si
dobywaniem kruszcw w Maopolsce, wyrzek, i jeli zoto lub srebro bdzie od-

kryte na ziemiach

ksicych,

lub prywatnych,

albo kocielnych,

bd

dziesicina na-

ley kocioowi krakowskiemu .... A jeli kruszce te

odkryte na ziemiach przez
ksicia kocioowi nadanych, tedy de pensione que solet de auro vel de argcnto domino fundi dependi principi medietas, et ecclesie medietas persolvatur." Kod. kat. kr_
staroytnego
17, Mied, ow, sl na ziemiach kocielnych odkryte
w y c z a j u calkie;n do kocioa naleay. Tame. Pniej pozwalano towarzystwom
kopaczw szuka kruszcw w rnych miejscach, z wyjtkiem niektrych dbr kocielnych Czacki. O Litewskich Polskich Prawach TI. rozd. IX, przyp. s. 214, 215.
Naruszewicz H, N. P. VI pod r. 1373. s. 63. Maciejowski. Pamitniki II, s. 277.
Tom U.
76

wedug

/.


miach sowiaskich.

562

Waciciele ziemi

noci swoich gruntw."

stawali przy nietykal-

^'^'')

Solev/arstwo.

10.

Obfito wd sonych, ktremi przyroda hojnie obdarzya

Sowiaszczyzn, posuya do stworzenia osobnego rodzaju przerzuci okiem na map, aby si przekona ile to
mysu.
wikszych i mniejszych rzek, jezior w ogle miejscowoci przybray nazwy od obfitoci wd sonych. Wyliczymy waniejsze.
Sala frankoska wpadajca do Mohanu, saliny ktrej
I tak
Hessy prbowali orem wydrze Durzycom, lecz pobici w r.
58 po Chr. w okolicy Chyyc, zaniecha zamiaru swego musie^''^)
Pniej dopiero Frankom udao si opanowa porzecze

Do

li.

Sali

lece nad ni

saliny

Chyycach,

ze

swych wd mineralnych, jak

Turyngii. ^'^)

Wiksz wzito

teraz Sala, na porzeczu ktrej

aby, znajdyway si
nie soli szczeglnie

teraniejszy

Sola w a

zyskaa

od wierzchowin

najznakomitsze

synne

teraz Kissingen,

Salce,

jej

Salzburg
serbska,

do ujcia do

Sowiaszczyznie warzel-

uporzd-

staroytnej Dobrogorze (Halle),

kowane i rozszerzone przez Karola W.^^^) Dzi jeszcze w tem miejscu potomkowie zniemczonych Sowian, zwani Halloren, powica-

jc si

warzeniu

soli,

stanowi osobne towarzyskie koo, doktrego

postronnych osb nie przyjmuj, a zwizki

dzy

sob

zawieraj.^ ^^)

Po

zachodniej

dwa

przeciw Halle, znajduj si

Wyej T. I. s. 201. przyp. 23,

Wyej T. II. s. 241.
Wedug kroniki merzeburgskiej

cho, aby
z soli,

skiemu.

we

wsi pod

razem ze

prawie

ktrych jedno posiada

wyej.

Czacki, jak

178)

i')

mi-

tylko

Sola wy,

stronie

jeziora, z

1'')

18OJ

maeskie

Dobrogr

wsi Dobrogr.

Saliny te jeszcze Karol

Brotfusa,

warzelnie soli

Otto I

Otto

I.

poleci grafowi Rida-

Wercke)

urzdzi.

Dochody

945 nada kocioowi magdeburguyciu rozpowszechni wicej ni byy za

okoo

W. w
i Wendw.

czasw Hermundurw (Durzycw)

(Salzr.

Za Ottona

bliu Dobrogory miasto Halle zbudowane. Hoffman, Ser.

Schacht.
Lehrbuch der Geographie 93, 94.
^*'J

II

okoo

rer. lus.

I.

r.

981

173 nota

poy.


wod sodk,

drugie

5^3

son dotd zwie

i

si S

onych

siga

waniejsza warzelnia

wzmiankuje si

Ztd

soi.^^^j

s c

obok nich

podarowany

burgward S o 1 e ni

koo Harcu

Magdeburga,

okolice

"^alce (Gross - Salce)

Salicka,

pnocy porzeczem Sola wy obfito wd

Dalej ku

albo Solawka.

a obok

z s e e,*^-)

sowiaska

tych jezior rzeczka Salcke,^^^) zapewno

kierunku

naj-

Schwabengau,
goslarskiemu

klasztorowi

a dalej

e,'**"')

na zachd,

1050

r.

le Wielkie

gdzie

miecie Schonebeck

ku Goslarowi,

Turyngii znajduj si nazwy miejscowe przypo-

minajce obfito

Ae

soli.

wyrabiano dawno, powiadcza to

sl

r. 973 o salinach nad r, Werr, w osadach zamieszkaych wtedy przez Sowian Niemcw.'*")
Na Pomorzu, mieszkacy ktrego gwnie trudnili si rybo-

dokument

wstwem, dobroczynna przyroda porozrzucaa

zbdne

Doleskiego

do morza, po nad rzek Ild

Gostkowa posiadaa mniejsze

R. 968.

'*'-)

obficie saliny, nie-

Przestrze kraju Lutykw od jeziora

dla solenia rybJ*')

Salzsee

na

wiksze

poudniu

Hassegau.

koo

Ryk),

(teraz

saliny,

tudzie warzelnie

Posse.

Cod.

Sax.

171.

I,

Thietmara ^Salsum mar."

'*')
R, 979. Salcke ais Nordgrenze des siidlichen Hassegau. Zeitschrift
Harz-Vereins 1874 s. 285, Na pnoc od r. Unstruty jest jeszcze Salica dopyw
Body. Posse Cod. Mapa. Grafschaft der Wettiner.

Saliny Schonbeck

'**)

w okrgu

cznie 600.000 centnarw; saliny Stassfurt

tego od

r.

1852 odkryto kopalnie

rocznie 260,000 cent.,

liny

w okrgu

Kosen

gerhausen 43,000 cent

1859

s.

saliny

soli

r.

Kalbe, reg. magdeburgskiej, produkuj ro-

w tyme

obwodzie 40,000 centn.

kamiennej tame.

Ktzschau,

w okrgu

naumburgskim 50,000
soli

d.

cent.,

kamiennej rocznie

Saliny

magdeburg.

saliny

9,-

Oprcz

00

cent.,

w okrgu

Artem,

Ungewitter.

soli.

Halle produkuj
sa-

San-

Preussische Monarchie

152.
^^^)

An. 1050.

burgwart pertinentibus,

in loco, qui dicitur

So

e n

s c e,

in comitatu Ollonis comitis situm.

cum

aliis

locis

ad eundem

Cod. Anlialtinus

I,

N, 126.

Z innego dokumentu (Cod. Anhalt. N. 127) wida, i komitat Ottona lea ip pago
Sueves t. j. w Schwabengau, gdzie byy. Egeln, Hadesleben, Oticberseben. Bliej
pooenia burgwardu Solenisce okreli trudno.
'*")
An 973. in locis Dungide, Donnaha, Brohem, Ost-Milinge, Cruciburg,
West-Milinge, Tachebecki, Walchesleba, Corneri, Heinge, Rokkestedi et Salzunga,
cum omnibus appendiciis .... s a 1 i n i s
Cod. Anhalt. N. 54.
'''^)

ki.

M. P.

soleniu ryby
I.

w Koobrzegu

wzmiankuje Gallus.

Chr.

II,

28.

447.

36*

Bielo-


Wgrw

Ziemia

stronie

leaa koo grodu Gryfa,

miaa take swe Saliny. ^*^)

ktrych waniejsza

soli,'^^) z

walde.

564

Odry

Dokumenty, pno

obrzegu.

osadach myta od

sie solewarstwa,^***^)

tno.

wane rdo

rzu stanowi

Ko-

XII w.

mnogich

tym

w gbsz

Teraz nawet, po upywie siedmiu wiekw,

skarby natury

Koobrzegu

pocztek jego siga

ale

sie

bo dopiero

wreszcie,

co wskazuje na znaczny rozwj

soli,

Po prawej

znajdyway

jeszcze bogatsze warzelnie soli

przybywajce, wzmiankuj o poborze

teraz Greifs-

cza-

staroy-

na Pomo-

sl

dochodu, jakby dla powiadczenia,

niewyczerpane, ^^^)

W Czechach

Morawach soli nie znajdywano wcale, przyjej wiadomoci nie mamy.^^^)

lsk ob-

najmniej o dobywaniu

fity

rudy elazne

rzono.'^")

Za

bogactwa

soli.

to

1**)

dy,

midzy
'*'')

An.

1 1

ssiednia Maopolska

w XII

Chotebanz, Lipie

ktrych

syna

sl

wa-

niezmiernego

Piczowa, Spia oddawna

pastwie ywieckiem

Hobol, Hasselbach N.

r.

50.

Saliny greifswaldskie, kolo Stralzundu, dostarczaj corocznie 10,000 cent.

Preuss.

Monar. 153.

w. wzmiankuje Helmold
^9<*)

soli.^^*)

salin, z

73 quartam partem putei salis in Tolenz in predio ville Zuillemari

82 Salina, que est in Cholchle, kolo wsi BroAn.

Hasselbach N. 34.

Ungewitter.

soli.

miat

Okolice Owiecima,

posiaday znaczne warzelnie

Tessemeris.

mao

kruszce,

An.

cum

140 Cholberg

salinach

Todeslo,

Wgrw,

ziemi

76.

I,

tugurio salis; 1159 in Coluberh census salis de

eadem provincia due ville Poblote, Suelube .... de unoquoque

coquente; 1173, duarum sartaginum sal coquentium sedes in Colbiarg

sartaginibus .... in
viro ibidem sal
i

dalej

czsto o warzelniach
107

52, 56, 63, 73, 86, 99,

'*)

Ungewitter.
^^-)

qui dicitur

mycie.

soli

t.

d.

Saliny kolobrzegskie obecnie

Hasselbach

NN.

16, 24, 34,

dostarczaj po 60,000 cent.

36,

soli

43,

50

rocznie.

Preuss. Monarch. 153.

R. 1135
i k

masn

w
,

kocioowi wyszegradskiemu

nadaniu

quisquis

sit,

decima

salis trussa.

a collectore

Erben.

N. 220.

porcorum,

Z jakieje

albowiem dla wyrobw misnych rzenicy koniecznie musieli mie sl, choby j wypadao z daleka sprowadza.
^^)
R. 24 1 Mieszko ks. opolski ustpi biskupowi wrocawskiemu dziesimetalli vel font es salis." Stenzel. Urkund.
cin z mogcych by odkrytemi
soli;

krajowej, czy zagranicznej?

Zapewne

z ostatniej,

R, 1315. Henryk IV. ks. lski, protegujc handel miasta

Gogowa, postanowi aby na brzegu Odry, w pobliu Gogowa wystawiono budynek
Worbs. Neues Archi w I. 138.
dla zgszczenia soli: aede pro salis concretione.
'**)
Za czasw Kromera, w XVI w., w Piczowie znajdyway sle upy solne
d.

Bisth. Bresluu s

5.

dotd

jeszcze

czano

wody sonej

565

studnie sone, z ktr}'ch

pynca w

warzono, ^^) a

z niej sl

do X\^I w. dostarmiej-

tej

i
nad ni wie Sl wymownie okrelaj waciwo miejscowoci,'**) Cae podgrze Karpackie pene
byo wd sonycli, ktremi ludzie zaatwiali swe potrzeby, do od-

scowoci rzeczka Sonica

krycia kopalni

mianowicie to nastpio,

Bolesawa

sl

mentach

kopano

Clir.

Magmum

kamiennej

soli

Kiedyby

Bochni.

Pewno

nie wiadomo.

Sal,"*)

Wieliczce

Wieliczce,'*")

jednak,

zwanej

odrnienie od mniejszej

ii

za

doku-

soli

Bo-

chni kopanej.'**)

Dla zebrania wody sonej zwyczajnie kopano studnie

pan

wod

z niej

warzono

c z e r a n ,^*) niekiedy

osobnej

wie ,

budzie,

zwanej

czer-

Polsce

pod ktr czasem skad rozumia-

w ziemi owicimskiej i na Spilu byy rdla, z ktrych widziano

Drzvwoiony krlowi wywar soli. Kromer. Polska, wyd. 1853 s. I7.
5)'
pobliu wsi zwanej Sl, w pastwie ywieckiem dotd sa stadnie

lubo ubosze, a

ktrych

^^^LL^.

sener

w XVII

BibL Warsz. 1848

w. dostarczano
r.

T. III

s.

wd sonych

z nich sl

warzono.

Zei-

390-^392.

Janota. O j-wieczyznie 3. 87.

"^ Ju Dugosz wzmiankowa o kopaniu soli w Polsce za Bolesawa Chr.
Podrobiony dokument tyniecki r. 1 105, w pierwszej poowie ktrego przjioczone
nadanie Bolesawa Chr., w liczbie rnych donacyi, wymienia: ad aagnum Saletn,
''*)

uatuor Urgowe,

nartum
Tyniec

sredne

et
et

uatuor tabemae
septem

Lelewel P.

2.

*)

Mniema

W.

pro

S. III

Lelewel,

et pecinae et qualibet

Labsida

lignis;
s.

Raby do Wisy i e wedug nadania r,

magnum sal dosuwiano. P. W. S, II s.

Sal

wiadomo

wechna.
II

Tertium

275.

sal

Pniej

Sidignum.

oznacza Ujcie

sl

o dobywaniu
r.

przy ujciu

solne,

Bochni s{rfawem

r.

481.

i
Katedry krakowskiej
po prostu Wieliczka,

Najdawniejsza

et

Kod.

sale.

Raby ad
Z dokumentw umieszczonych w komona sie przekona, i Magnum Sal

1105,

deksach Maopolskim
'*)

et

118.

i Magmum

vania Kazimirza Sprawiedliwego:

septimana tres alveos,

cum Kojanow

et

soli

Bochni odnosi

sie

do pa-

1198: sal do Bochegna.

Nakielski

str.

85,

Aliud sal in PreMaciejowskiego Pamitnikach

1250 ecclesie CracovieEsi jus decime toUus salis ncitris in

Bochna, mwi Bolesaw Wstydliwy. Kod. kat krak. s. 40. Odtd o kopalniach
bocheskich czsto. Zkad powstaa nazwa Wielka sl, Wieliczka?
Sadze,
razem
musiay istnie dwie kopalnie, z ktrych mniejsza nazywano waciw
jej nazw Bos.

r.

cnnia a

wiksz -

^j

Wieliczka.

Inaczej nie

An. 1254 Sartago, que

-j-endo sale.
Kod. kat, krak. 53.

byoby powodu do nazwy Wielka

Cze ran

vnlgariter dicitur,

in Sidzina pro

sl.

co-


Kruszon

no.^"^)

W Polsce miar

zsypywano

sl

566

zwane k

ramy,

suyy koryto

o sn

a."^*^-)

korze c,^"^)
w Czechach sl waono na kamie.'-"*) Sl wyrabiano w maych kawakach, ktre do XIII w. zway si k r u s z.-"^) Kawaki
soli

XIII w.

by

stokowego ksztatu, jak wypada wnioskowa

w a.-*'*') Luz nazwy stokowej soli, u Czechw zwanej s p
dzi trudnicych si rozwoeniem soli dla sprzeday, w Polsce

te

musiay

prasoam

zwano

remi

i.-''')

uwaano jako przynaleno dziet. d. ,-"^)

ktna rwni z polami, kami, rybowstwem
posiadacz mg rozporzdza wedug swej woli, zoywszy peDobywanie

dzin,

ko

warzenie

soli

An. 1278 in quoquinis sive wy esis: take Sartaginam, sive putellam

cum domo, que w y e z a wlgariter dicitur. Kod. kat. krak. 106.

-01)
salis

....

An.

2*52)

N. 220.

(Korb),

czyli

decima

135

salis

t i

krosna.

dicitur

slavice

Mahrens. Gesch. IV.

c e.

An. 1257 totum valorem duorum

203)

ter apellantur

Kod. Malop. N. 44

Duas foveas seu

s.

Erben

k o
Dugosz.

Corcze

200,

alveorum

salis,

qui

corito

wlgari-

XV

portio salis=korzec soli.

An. 1088 de decem lapidibus

20-i)

s.

kosz

Podobnie r, 1262 tame N. 58 s. 72w.) w y e s z e

nunc vero (w
i t h o
ebiski, Materyay 161.
Liber Benef.

53.

alveas salis qui tunc

polonico idiomate appellantur.

R. 1242.

quae

trussa,

objanieniu do tego Dudik, pod wyrazem krosna podrozumiewa

abcki.

salis

duo

Slow. Grniczy.
lapides.

Erben N.

175.

polskich, spisana po niemiecku w XIII w.,

kiedy wyrabiania maych kawakw soli, ktre nazyway sie krusz i e tych kawakw skadano 300, gdy chodzio o zaspokojenie
kary t r e c e n t a albo poena trecentorum, skoro za to wyszo ze zwyczaju,
sdziowie w miejscu dawnej kary trzysta, zaczli bra jeden skojec, albo te cztery,

Ksiga zwyczajowych praw

205)

mwi,

ew

Polsce byl zwyczaj

dwie, nawet jedna

oznacza

Helcel.

sfil

genannt.

II

s.

25.

Dudik IV. 200.

spotykamy dopiero w r. 1464: salisductor, prasol. ebiski.

Ale bezwtpienia dawniej istniaa, a na Rusi dotd zachowaa si
ogle wszelkiego rodzaju przemysowca, skupujcego na sprzeda rne

161.

produkty ziemne, szczeglnie

-0^)

Starodawne Pomniki,

Nazw t

-O')

Materyay

kur.

Cutes=spiky, daher pizkowe

206)

R.

1254.

zboe

bydo

Bracia Klemens

dla wyzyskania zarobku.

Marek

(milesy),

zatwierdzajc nadanie ojca

wyliczyli sal de RapR. 1222 biskup krakowski na dochd kocioa zapisa: fontem salis, qui mihi pertinebat jur hereditario. Helcel. Starodawne pomniki,
w Maciejowskiego Pamitnikach II, 275.

ich szczyrzyckiemu klasztorowi,

schycza."

Kod. Maop.

s.

45.

midzy innemi posiadociami

567

wna opat do skarbu ksicego,-'''^)

niony osobnym przywilejem.
Kopalnie
w.

Polsce

soli,

wasnoci

sie

czem Solawy przed

r.

965,

trzymali solewarstwo

w
11.

Do
1

Niemcw, wa-

przez

Podrnik

Merseburga porze-

drodze jewrejskie

i w tem

wa-

miejscu jewreje

dzierawie.

Mydowarstwo.

pniejszego bezwtpienia przemysu

mydowarstwo,
r.

zauway po

co zapewne oznacza,

rzelnie soli,"-^')

ju w XIII

skarbu krlewskiego.

przejedajc

uwol-

upnikami. -'*')

ich

sowiaskich opanowanych

stay

Ibrahim - ibn - Jakb,

izraelita

wszystkich kruszcw

zwano upami, a zawiadowcw

krajach

rzelnie soli

rwnie jak

by

jeli od tego nie

wzmiankowane

a jednak osady

wypada odnie
w dokumentach

Mydowary w Czechach
1286 Mydlniki-^-) w Polsce
e ju wtedy mydowarstwo byo staem zatrudnie-

15

powiadczaj,
niem

ludzi,

osobnych osadach na ten

12.

Rzemiosa

cel

osadzonych.

Rkodziea.

Sowianie, jako lud rolniczy, wczenie musieli posiada zna-

jomo

rkodzie i rzemios, bez ktrych nie mieliby sposobu ani

domu i grodu zbudowa, ani odziey i narzdzi rolniczych przy-

Ksita

209j

dzania czeranw,
sie

wie

pomorscy nadajc klasztorom warzelnie soli i miejsca dla urzi t. d., oswobodzali ich od podatkw:
1208 contulimus eccle-

(Belbuk) locum ad sex sartagines ad usum

liberas;

monte

12 14 contulimus

salis

unum tugurium cum omni commodo

salis

ab omni esactione perpetualiter

(klasztorowi Trzebnickiemu
et

na

lsku)

fructu ....

in

ut

Cholberge,
ipsius

in

tugurium

et servicio liberum habeatur,

quo nobis alia tuguria
sciuntur prout ibidem est consuetudinis obligata. Hasselbach.

ab omni esactione
Codex.

NN.

1294 Suppa
lis,

plumbi

86,

99

inne.

An. 1290. Suppa Cracoviensis

^">)

salis

Dacatus Cracoviensis

et cuiuslibet alterius

-")

Kunik.

-1-)

Midlouareh ad duo

A.ioeKpii.

minere.

an.

1291 Suppa Salis Cracoviensis;

an. 1306 decimas theloneorum,

Kod.

kat. krak, s.

128, 131,

supparum

133,

an.
sa-

147.

50.
aratra, et tria ugezd.

powiecie Liszki, pod Krakowem,

Kod.

kat.

Erben N. 202. Mydlniki, wie

krak. 119.


Samo wic

gotowa.

568

w cigu wiekw

zatrudnienie

moci

wszelkiego rodzaju rkodzie

rzemios,

wytworzenia kultury, na podstawie ktrej

kie

pastwa,

Jako

XI w.

dla zaradzenia

wymagajcym

pewnej umiejtnoci.

W staroytnoci wszelk umiejtno,

zwano

rad

t.

dzieem,
radami

j.

wnych potrzeb
rady-^*) zwali si
budownicy

y,"^^)

rzem
dla

dla

zastosowan do czynu,

a ludzi

biegych

c a

ludzie

biegli

domw,

w zaatwieniu

i.^^^)

uprawie

roli,

e h o-r a d y-^")

zaprzgu wow, wody-rady-^')

mynw

pra-

bd
bd

potrzebom

ta-

w Sowiaszczy-

znajdujemy

dzieje dostarczaj licznych

ojcw naszych
dla

w X

jakie

koniecznych dla

mogyby powsta

dowodw znajomoci
rnego rodzaju rzemiosami i rkodzieami,
przerbki sy rowy eh materyaw na uyteczne przedmioty,

znie.

rolnictwem,

siedliskach stale zajtych, z gry zapowiada o wczesnej znajo-

pe-

Ztd poledomo-ra-

wyrabiacze

stawiciele

ja-

upustw

wodnych, jazw dla rybowstwa, mostw

gaci,

p i e c o-r a d y,^^^) stawiciele piecw. Z biegem czasu nazwy

rzemios zmieniay si, dawne szy w zapomnienie tak, i w Polsce
i

na Pomorzu

w XI

w. nie dostrzegamy

ju

dla

oznaczenia rze-

mios nazw poczonych z kocwk rady. Za to w Czechach

i XII w. dostarczaj mnstwo
podobnych nazw,
co udowodni mocniejsze w Czechach, ni u ssiadw, trzymanie
si obyczaju narodowego. Wszake i w Czechach, pod wpywem
zmian dokonywajcych si w Sowiaszczyznie, nazwy rzemios
dokumenty XI

zakoczone na

W Czechach osady
radnik,

21^)

Od teg=jugum.

21")

R
r

Polirady.

zienileradnik,

2'5)

Czechw osada Doniaradice

1250.

r.

Erben. 578.

pons

Pecirady.

XIII w.

r.

1240.

virgis

factus,

qui

dicitur

Wocel.

Prawiek 306.

Serbw rolnikw

Pyc. Cep6. CjOBapT> 141.

Erben N. 1013.

Serbw tieak, jak wyej

1088 woderady=^ministereriaIes aquarii,

1183

uycia, a

Lawrowski.

tieak.

169.
2i8j

Wocel. Prawiek, 306.

Raditi=delati.

21*)

dinoruni;
78.

powoli wychodziy

213)

dotd zowi:

s.

rady

cyt

214

stawiciele obstacula

Bezstrecoua

hat.

molenErben.

569

Natomiast wytwarzay si nazwy podobne do polskich,

zniky.

co ii;istppny przegld rzemios dokadniej objani.

Kzemiosa

a)

budownictwa

dla rolnictwa,

do-

mowego uytku.
Ju

Wis

Wenedy nad

za czasw Tacyta,

mieszkali

ktre bez wtpienia nie z innego materyau,

tach,'^'")

jak

chadrze-

Majc a do zbytku lasu, przodkowie nasi

korzysta, uywajc na rne potrzeby, stosownie

wa byy budowane.
umieli z niego

Mnogo

do rodzaju drzewa.

czy

rozmaitych budowli, narzdzi

na-

uytku domowego rolniczego, wymagaa rnorodnego

wprawy do roboty. Z tego powodu wytworzyli sie
wieloracy rzemielnicy, pod nazwami: ciele-*") do budowy domw wyrobw wszelkich przedmiotw do budownictwa potrzedla

uzdolnienia

bnych, k o

o d 2 i ej e

budowania wozw, c
k

2ij

Venedi

2*0^

-^')

An.

... et

domos

1167

y,"*)

agiewni-

agwi, k o

villa

narzdzi,

cesie.

Kolodege

Kod

Czechach;

krak,

kat.

1115

plaustrficii

W.

t26.

An. 1057 carpentarii i 1088

w Polsce. Lelewel P.

2-^)

An, o88

"*)

An

5)

W Czechach 1088

pnickim.

Kod.

t.

d.

ii\

podry;

do

serbo- uyckiej:

lahy,

"")

"-*')

W" Czechach

nator.=t o k a
228)

105

biiihht>, lac.

118,
i

a b n

po t n k

to-

i '-*^)

s.

rotarius

tame.

Erben

84.

inne.

dawniej

a,

Lebiski.

ci.

Erben
s

wojenne.

Linde

w'=Flasche, biesa.

s.

52, 79;

79.

47.

Sownik.

Pful.

Sownik

mowie
322.

egluga.

1115 duo tornatores

Erben 89

Polsce

1375

tor-

Mater. 185.

W przywileju tynieckim

ciechowski Chrob. 259.

Erben

s.

naczynie do napoju z drzewa, skry, kru-

rzemienie
1

ca sn

Czechach.

Erben

Erben 78.
Polsce 1105 lagenarii, 1136
R. 1275 agiewniki wie, w obw. StoPochodzi od wyrazu lagiew. oznaczajcego

korabnikach niej 25.

r.

Czechach.

122.

lag en

lagwie,

r.

III.

lagenarii.

S. III,

kat. krak.

co starostw.
i

W.

S.

qui slavice dicuntur

caliciarii,

1052 tornarii scutellarum

Lelewel P.

take.

szcu

ka

koryt,

Germania 46.

figunt.

,261 pecheneri videlicet

36 carpentarii

to,

misek,

qo
---)

s z

czasz,

rnych naczy

czenia z drzewa

"'^),

do budowania korabi, okrtw, odzi, tokary'--') do

ki'--")

139.

')

do wyrabiania

,''')

powoniki -'-) do

do wyrabiania k,

-'-

Wreszcie

r.

1105 Swepetnice

wyj

cyt.

103.

villa;

1136 Znepnici.

Woj-

570

w staroytnoci zwanych swiepoto, bednary

u Czechw beczwary ^^^) do wyrabiania beczek, a zapewno
cebrw, wiadomych w Polsce w Xl w.--^*^), mostkowniki
dorobienia

barci,

budownicy

m i.^^*)

opa

uczywa, ktre ju

w V

ctwa szy

uywano do
z

stawi-

wyrabiacze

Smolarami, smoldo Atyli

Priska

domw uywali.

uytku domowego i rolniNieobciosane bryy kamienia

dla

glina.

dla owietlenia

na wyroby

kamie

jeszcze

poselstwa

czasie

Sowianie naddunajscy

w.,

Oprcz drzewa,

si

Lasy dostarczay drzewa na

Nie koniec na tem.

Polsce zapewno zwali

ni k a
i

smoy

pdzenia

do

;^^^)

dziegciu

piekielnicy'^"^) u Czechw

mostw,-^^)

piecw

ciele

stawiania staroytnych ofiarnikw pogaskich,

prowadzeniem chrzci astwa kamienie

cho

ale

nieksztatnie obcio-

sane uywano do budowania gmachw publicznych: zamkw ksimostw.^'*'^)

Nie trudno
cych, kociow, niekiedy warowni
byo Sowianom wzi si do obrabiania kamieni na budowle,
e r n o w n k w,
albowiem od niepamitnych czasw mieli ju
i

229^

Erben

Decem

231^

Polsce 1361.

Czechach:

Priuit

105

Letona cum

situlae, sIavonice

232)

i.

Erben
Wocel.

233)

kolo

tynieckim

becuar

terra ad

lagenarum

artifex

aratrum;

u 15

et

doliorum.

prator

doliorum.

78, 90.

s.

230)

pk

przywileju

Czechach 1088

s.

i.

Chr

Gallus o Piacie.

I,

2.

Mostnyk, Kod. Malop. 309.

1052

qui

picarios

1088

faciunt;

qui

picarii,

dicuntur

47, 79.

Prawiek 306.

234)
Osady na
Olenicy i t. d.

W Polsce

c e

lsku:

mnstwo osad

Smolewicze

Knie,
z

Smolna w

1223

nazwami

ks.

opolskiem,

1266

Smolna

m o c e w uycach.
Smolno, Smolenie, Smolany. Na

Uebersicht

der

Dorfer,

1 i

w lasy i smol. Nawet staroytnego grodu

nazwa od smoy pochodzi. Smole pdzono w okopach ziemnych
dalej ku pomajdanami zwanych. Ztd na przestrzeni od Kaszubw do Karpatw
udniowi, wiele osad nosz nazw Majdanw.
Litwie

dotd

obfituj

Smoleska

Zamek Bolesawa Chr. zbudowany by z podugowatych kamieni, staranSokoowski Maryjan. Ruiny na ostrowiu jeziora Lednicy. Pam. Akad.
Umiejtnoci r. 1876 s. 156.
Czechach grd Bolesaw otoczony byt przez Bolesawa I rzymskimi krgami, a pod r, 1088 wzmiankuje si kamen most.
235)

nie okutych.

ii

nw

k.

\v,--^''

koo
>em

pogaskich w^yrabiano

gliny za czasw

pokarm, oraz dzbany, jakie

zdun y,''j

zwali sie dawniej

uywanej

robie z gliny cegy,

do

wiadomoci przybywaj

kamienia

cegy, za

w poowie

jeli

pniej

ktre

tudzie rne

grobowiskach

Kijowie

garnczary. O wyju w X w., w Polsce

pno,**) a sama nazwa wskazuje,

Wapno

przysza od Niemcw.

w.

kamienia umiano wypala

murowan

Praga czeska bya ju

budowl z kamieni
chrzeciaskich czasw nazwano m urar zam L-**)

Ludzi trudnicych

wapna.-")

Wyrb odziey

b)

Tkactwo

zajmyway

sie

sie

obuwia.

naleao do ulubioSowian. Przdzeniem nici z wkien zwyczajkobiety, ktre w staroytnoci wycznie tkay

przdzy

nego zatrudnienia
nie

my-

Ludzie trudnicy si tern rzemio-

popielnic znajdujemy.*^**)

Jawno,

popielnice,

niedopalone koci umarych,

wod

naczynia na

arn

ktrzy obciosywali kamienie do

wodnych.-"'")

-kadano popioy

571

lnianej

krosnach ptno, nim

konopianej

pniejszym czasie rkodzielnictwo to

^tao si zajciem mczyzn. Identyczno nazw u wszystkich

Sowian len, konopie, kita, krosna, przdza, kdziel, wrzeciono,
osnowa, wtek, nici. pasmo, ptno, tkacz wskazuje na staroy:

Czechach

Erben N. 78

nozecheh.
**')

124.

otkcszskim.

paraBi bukowskiej.

Kod. Ma!op,

s.

191

7,,

Znakomite okazy urn,

wykopanych, znajduj

sie

52

str.

Polsce osady:

-'*)

993 molares

r.
i

55.

Schirnownice

dieto;

arnw w

opoczyskim;

1257

uycach ernosieki

tV

dzbanw

znacznej iloci

arnowiec

(Somsig), teraz

rnych naczy na ziemiach polskich

w Muzeum Toruskiem, w Muzeum Tonieco w Muzeum Krakowskiem przy bi-

w Poznaniu
Szczegy o tych wykopaliskach niej 28.
nazwa Zduny w Wielkopolsce liczono w XVI

warzystwa Przyjaci Nauk

1057 osada Zer-

-3.

bliotece jagieloskiej.
2S9j

-*)

Erben

Osad

rda

wiski.

s.

Dziejowe.

Wielkopolska.

Czechach:

1088 figulus;

Niektre

dotd

siedem.

qua

sunt

1131 Sadlouicih tota,

in

figuli.

78. 96.

tur.

Pa-

istniej.

"-*')
Polsce 1360. horreum laierum, quoJ wlgariter cegielnicza nominaKod. Maop, 305, chocia niewtpliwie, i ceg wyrabiano przynajmniej w XI w.

-*-)

Od

laci.

wytworzyo

sie polskie

murar. teraz mularz.


tno
rzy

tkactwa

jeszcze

sie,

arabskich pisa-

Czechw tkano cienkie chustki

Sowian

siatek,"^*) a

Wczeniej

Jako od

Slowiaszczyznie.^*^)

w. dowiadujemy

na ksztat

572

ruskich z ptna szyto odzie. ^*^)

Sowianie zachodni

ptno,

tkali

ktre tak^

wzieto w Europie zyskao, i nazwa jego w zepsutej

phalta, paltena do redniowiecznej aciny wesza.-*^)

formie

podatliw klasztoru fuldeskiego od VIII w. skadanych

dbr

do niego nalecych, wyliczaj. Sowian, ktrzy obowizani

byli

pewn ilo motkw

dostarcza klasztorowi

lnu

Spisy

gotowych wy-

robw pcienYiych,^*') a o Niemcach milcz, chocia

razem, ze

ci

Sowianami w jednych osadach mieszkali. To wymownie powiadcza o szerokim rozwoju u Sowian tkactwa nieznajomoci
i

Aos.: jetix, KOHon.iii, KHCTb, KpocHH,

2*5)

yiOKT.,

HtiTii,

osnowa, utek,

nacMO, no.iOTiio, tkuhi,.

patno,

pasmo,

niti,

tka.

konope

len,

Serbskie:

npejHBO, OCHOB, TKa, naCMO, njaTUO, TKa.iau.

tene,

npa-/Ka, Kyje.ib,

Czeskie:

jiaHTj,

Sowian

Bopeieno, ocHOBa,

(stav),

pi-ize,

kuzel,

Kpocna,

iion.iLHiiKa,

Zalabskich; piandka, wri-

usn, wuntok, patna, tkac. U Chorwatw i Slowicw take

Godne uwagi, i u wszystkich zachowaa sie nazwa krosna, z wy-

kundiel, kresna,

podobne nazwy.
jtkiem Czeciw.
2**)

Kunik A.i6eKpn

^*^)

Harkawi.

-^^)

Cytata nastpna.

-*')

In Geysaha Scavi 55, ex

phalta

49.

Cifasaiiia

Mycy.iMaHCKiiNt

ad Hagen *Sclavi

reddunt;

niicaTe.ieii 98.

uibus 43 cum ino XII ibrarum aut cum

120 singuas ibras lin i, singulosque odi-

ces dupices; in secundo anno X lodices; in Sumerda Sclawi 13, quorum unusquisque unam libram lin debet et duas phaltenas; in Bezzingen Scavi 28, quorum
i

quisque

IV

lodicem dupicem,

dimidium pannum;

et

sunt 9, qui singulos

dices
Sclavi

exceptis

lodices

plenam libram lini

5linum

singulaeque

et

sufficiat

dupices debent;
et

ad pannum,

paltenae;

renbach Scavi 21 singuli

lini;

in

ditiones.

lodices

et qui

dimidiam

lini ad

13 singulos lo-

in Sionerstete Sclavi

lodices cum lino

et

debent^ Sclavi

debent;

Sulaha

supersunt 8 debent singuli tan-

p alt e

nam;

Cruciburg

in

lanam

reddunt; in Gerstungen Scavi 95 (?) ibrae lini debentur

in Heringen Sclavi 50 unusquisque 1 i noi m ad 2 pannos,

unam paltenam; in Stetifet sclavi

quorum quisque ad duas camisiales
et

et

XII lodices

13 singulos

phaltam,

et

pannum linum

qui dant

6,

Wargelaha scavi

debent; in Salzaha Sclavi 13 singulos

tum lini, quantum

Sclavi

in

n u

ad

27patenas;

Abbatesrode Sclavi

2
in

30, ex his

inum

reddunt;

inum

dat,

pannos;

in

Hunifet

et

in

Spanelo

sclavi 35

Agacella Sclavi 37,

in Lute-

paltenam;
.Sclavi

solvunt

ad 70 camisiales debent.

etc.

76

singuli

ad

ibras totidem

Dronke. Tra-

do

napywu

tego rkodziea u Niemcw,

tkaczw

573

Flandryi

Francy i

pniejsze wieki.

Jeeli teraz,

brycznych

obec rozpowszechnienia tanich wyrobw

baweny,

Sowianie na

wsiach,

fa-

kadej niemal

ktrych tkaj ptno,

to

staroytnoci, gdy fabryk nie znano wcale, tkactwo byo

wdziwem dobrodziejstwem dla ludzi. Korzystali z niego w

pra-

chacie trudni

si przdzeniem

nici,

rozmiarach

rokich

mnichy fuldeskie,

nietylko

ale

sze-

wszyscy

Niemcy na ziemiach sowiaskich siedzcy.

Z ptna sporzdzali Sowianie: ruby, porty, ubrusy, rczniki,

przecierada, chustki."'^)

wysoko ceniono wyroby pwedug ktrego Ranowie nie majc

wiadczy Helmold,

cienne,

jak

monety, pienidzy nie uywali,

lecz

wszystko za paty pcienne

nabywali.^*'')

Suk
nie

e n n

wo w

teraniejszem pojciu wyrobu sukna

byo znajome Sowianom,

ale

przdza

Mnogo

ze

Sowian w

stawach,

jeszcze

liczby

gdzie

podatkw

naturze owcami, baranami,

Wyroby

te

skadajce si

zwanej

pospolicie

bardziej

sztucznego

To te Niemcy wszdzie

nianymi.-'''')

przdz

przydatnej na

kna rolinne, potrzebujce

sowiaskie, zaraz do

owczej

z niej

lnu

ko-

ktre Sowianie zawsze hodowali, zape-

owiec,

wniaa im obfito weny

kostrzycy.

weny

wyrobu tkanin

tkaniny, kto wie czy nie poprzedzay

nopi.

ni w-

oczyszczenia

tylko zabrali

od

ziemie

danin dodawali pobory

wen

wyrobami we-

najbardziej z tkaniny

sukno,-'')

albo

postaci

w pozszy-

248j
pieniach czeskich: eny ruby stroju;" w pomnikach ruskich czwzmiankuj si n O p T bl". Ztd ruskie nopiflliKll, pols. portki; ubrusy, staros.
ySpycb; rczniki, u Rusinw ruczniki, przecieradlo=npocTl>lHfl.
-*)
Apud Ranos non habetur moneta, nec est in comparandis rebus consue-

sto

tudo numorum, sed quicquid in foro mercavi volueris,

Chro.

panno lineo

I cap. 38,

wen

dawa baranw
wanego

klasztoru,

25'j

comparabis.

niektrych wydaniach 39.

250j
2 wiadomoci wyej przytoczonych (cytata 247) wida,
sztorowi fuldeskiemu skadali:
(lana) i kodry (lodices"*, a
lib.

owiec,

arietes et

Dronke.

wszystkich

oves, o tern

Sowianie klaobowizani byli

podatkw wzmianko-

pouczaj

spisy

Tradit.

Sowian jednakowa nazwa: sukn.o


gu

tych na odzie

574

podobne do teraniejszych

zapasek, ^^-)

modziaw kocw,
zapewno byy grube,
od chodu bezwtpienia bardzo przydatne.
-'^'')

Wyrb

dopiero
i

si

cienkich sukien rozszerzy

XIII w., przez fabrykantw

Francyi przybyych, ale

sukien sprowadzano

wiksz

cz

sa-

ale dla okrycia ludzi

Sowiaszczyznie
Brabantu

Flandryi,

kolorowych

delikatnych

z zagranicy.

Kobiernictwo

rwnie jak

ga rkodzielnictwa

stanowio

sukiennictwo,

weny. Znane s w Polsce i Czechach kobierniki, ktrzy tworzc osobne osady,-'"*) wyraA e wyrb ten dawny i waciwy Sowianom,
biali korbierce.

osobn

powiadcza

identyczno nazwy kobierca u rnych ludw so-

to

wiaskich.-'^')

Koeugstwo,

czyliwyprawianie zwierzcych

ko w ugu

wiadome dotd u Czechw pod nazw koeustwo,-'^**) naley do

dawnych rzemios, albowiem Sowianie w dobrach klasztoru ful-

deskiego od VIII w. skadali

podatku k o

Polska na-

e.-^'j

-''-)
Sukno walone u Roksolanw zwano s k u n e co wedug badaczy ma
odpowiada sowiaskiemu gune i zapisanemu u Luitpranda wyrazowi gunae,
jako oznaczajcemu odzie Salisonw. Les Saxons, au commencement du moyen ago,
,

par une voie transalpine dont Thistoire

Rougemont. Lag du bronze 335. Na Rusi

recevaient donc des Slaves leurs vetements

gard un

n'a pas

souvenir

nosz

zamiast spodnie, kobiety

cie

distinct.

zapaski, z

fartuchw, zwyczajnie tkane

Koc,

253)

dwch powek

weny w

przedniej

tylnej,

kszta-

domu.

redniowiecznj acinie cotzia, sukno grube, kosmate na obie

Koce skadano na sdach polskich jako kar

szczeglnie z koziej sierc'.

strony,

pienin

Linde Sownik.
Aristow

tnoci na Rusi.

W Polsce

254^

osada wzmiankuje

Erben.

str.

255)

1191

r.

KOlllMa, nonoiia, (Derha) znane

Kobierniki w pow

Kod. Malop

5,

e r e c, dalm,

k ob

sie.

byy w

staroy-

126.

sandomirskim;

Czechach 1227

284

ta sama

Coberici

villa.

333.

Cze. k o b

W Polsce

(kober).

KoHb,

IIpoMHUi.ii HHOCTb 140.

e r e c z,

wiekach rednich pisano:

pol.

kobierzec,

lodices alias coberce

r.

rus.

Kouepi.

Le-

1429.

biski Materyay 102. Jeeli tak samo pod o d e x rozumiano w Fuldzie kobierzec,
a nie okrywado, kodr, tedy w dobrach klasztoru fuldeskiego mieszkao duo kobiernikw, ktrzy swe wyroby sliadali na uytek mnichw, jak wzmiankowaem
1

wyj w

cyt.

258)

Erben.

s.

25'j

247

250.

R. 1088 Koselung,
78.

Glossarium

str.

coriarius,

albo:

ministeriales

qui

dicuntur

809.

In Lupenzo 28 Sclavi k o z z o

reddunt.

Dranke.

Tradit.

s e.

575

zwa tego rzemiosa garbarstwo

wy

jest

pniejsz,

z niemieckiej

mo-

Lecz, jeli u najbliszych naszych pobratymcw

wzit.-'**)

Czechw, garbarzy zwano koelugi, a u Serbw wyprawa skr

dotd

to

zwie si zauiwanie,"***)

widocznie sposb

wyprawy

sama nazwa rzemiosa byy niegdy jednakowe u wszystkich Sowian. Teraz u Rusinw wyprawa skr zwie si ^.dublenie ko," co znowu wskazuje na uyKoeugstwo dzielio si
cie do tej roboty ugu z kory dbowej.
skr

na

pomoc

wypraw

ugu,

a zatem

skr biaych,

Kousznictwo

odrnienie od skr czarnych

niewiadomo.-*")

koewnictwo sporzdzanie odziey

albo

ko byo zajciem osobnego rodzaju rzemielnikw,

Tacy rzekoeszniki, koewniki.konik
i.-**^)

mielnicy

pokolenia do pokolenia trudnic si szyciem kouchw

innych skr, tworzyli osobne osady, czego

w Polsce

zwano kousznikw nie wiemy, teraniejsza

owczych, wilczych

przykad znajdujemy
Jak

wii.'-*'-)

za nazwa kunierze
nych,-''^)

Kouszanach pod Oomucem

jest

t.

j.

szewcw

irchy

z juchty,'**)

by moe

odzienia

Kousznikw, trudnicych si szyciem odziey

obuwia.

Mora-

pniejsz przerbk niemieckiej nazwy

czarKousznikw dzielono niekiedy na biaych

Kiirschner.

wyprawionych

zwanych

irchi,

Czy umiano wyprawne skry farbowa

juchty.

cen-

nych upiey zwierzcych szczeglnie kun,-*^) pokrytej drog ma"W starocerkiewnym jeyku garbarstwo=ycMapCTBO, garbarz ^ycMapi..
C.ioBapb.
/I,y6uTb=3ajyaciiBaTH; jy6jeHie=3a.iyacuBaHlie. awrowski.
Czechach: r. 1088 Modriluzeh osada, daje powd do mniemania, i

25Sj

^)

260j

tej

osadzie mieszkali farbiarze skr.

2ij

Kiirschner,
2)

52, 89, 177.

-^)

KO^eBHUKii, KoacHflKl),

Pelliones,

2<}3)

52.

ros.

kmctwo=Kiirschnerei.
Dadik Mahrens Gesch. I,

Czechach: sutores

Serbw -uyckich: konik

Czechw koesznictwo.

378.

albi et nigri

pellifices

corii

Polsce nie robiono rnicy,

W.

Pful. Slow.

1052,

1057,

iii;.

1186.

1052; sutores albi et nigri 1057;

ogle zwano szewcami:

Erben

s.

Erben

sutores

r.

42,

47,
1

36.

zachowaa sic dotd u wszystkich Sowian, oprcz Serbw, ktrzy nazw te zamienili wyraeniem: yHiiiibtHa oemiia Koaca265j
Czechach: 1052 sutores pelliones mardurinarum pellium. Erben 47-**j
K p 3 H a p MtxoBmnK"B, Kp3HapeBU CKopHanecicin. awrowski*
ClOBaps. U Chorwatw: kerznar, kosnar.

Lelewel.

P.

S.

III,

125.

Nazwa

irchi

576

tery, zwano kr znary jak dotd

krzno, kerzno, korzno.-"^

uprzy

Ze skr wyrabiano rzemienie^^^) dla

sioda

wedug

uzdzienice, ktre

sam

Serbw,-^^) a

.u

odzie
tudzie

koni,

zawiadczenia Ibraima-ben- Ja-

poowie X w. wyrabiano w Pradze,

Polsce podobne
wyroby musiay take istnie w tym czasie, bo jakeby Mieszko I
mg utrzyma stae wojsko, nie majc rzemielnikw dla sporz-

kba,

^^'-'j

dzenia uzdeczek
z

siode? Wreszcie skoro byli szewcy dla szycia

upiey kouciw, to

cennycli

nikw grubszycli wyrobw

brakowao zaiste rzemielKto wada ig

rzemieni.
szynie

dem,-"^) ten sie czu zdolnym do szycia zarwno

Podzia szewiectwa na
kunierzy

szewcw obwia nastpi

Najpotrzebniejszym

ne

wczeniej jak

butw.

rymarzy,

XIII w.

Przerbka kruszcw na rozmaity uytek.

c)

znie

nie

uprzy

krawcw,

rzemiosa:

osobne

kruszcem

byo

najobficiej

elazo,

dobywanym w Sowiaszczy-

przerbk ktrego na narzdzia

przedmioty trudnili si rzemielnicy,

r-

elaznika-

niekiedy

powszechnie kowarami-''^) zwani.

mi,^''^) a

-*')
u Moraww i Czechw krzna, u Chorwatw kerzno. u Rusinw
Kop3HO=tunica ex ferinis pellibus. Aristow. IlpoMLliUjlEiiHOCTb. 140. Czeskiemu
Sownik.
krzna, krzezno odpowiada polskie kiereja=surdut futrem podbity. Linde.

Mniemam,

krakowska kerezyja

jeszcze dobitniej kerzno

przypomina

Wyrazu rzemie w staroytnych pomnikach nie znajdujemy,

w rnych sowiaskich narzeczach rzemie, siodo, uzdeczka, chomt s
268j

to niewtpliwie

nazwami oznaczone, istniay

przedmioty, temi

peMCH, cexio,

XOMyT'L; serbskie:
2;

Kunik.

2''0)

Pols. iga,

y3;ia,

2"i)

Hotaca,
181.

przedhistoryczne

Vaceta,

szydo; polabskie: jaga

1088

(gagla), ssydlo (saidluy: serbo-

jir.ia,

lUHJio; serbskie:

Czechach:

Erben.

s.

s.

uy-

miuo.

79.

quatuor

in

anno.

Erben

filiis
s.

79.

165.

1057 Trrnowas terra

Erben.

Hfjia,

podgrodziu ateckim Modlata ferrarius cum

qui solvunt ferramenta (podkowy)

Caec comes de Zeleznice.

2'2)

yajeHKA,

AjieKpH. 49.

Czechach:

1088 Domamir faber.

ce4-io,

xaM; serbo- uyckie: sedlo, wuzda, khomot.

ckie: jehlica, szido; czes, jehla, sido; ros

Itak: czeskie: remen, sedlo, iizdicka, chomout; ros. peMenb,

czasy.

skoro

ale

identyczne,

fabri,

cui

nomen

Cis.

Erben

52;

577

dto, kosa, sierp, pia, siekira, klesz-

Wyrazy:

mot, motyka, miecz, kopja, ostrostrzemi, wider, podkowa, n, noycy s

cze, topor,

ga,

oglne sowiaskie, z przedhistorycznych czasw pochodzce.

kad
n

dla

przekowywania elaza zwano

W kuniach

a."-'')

mowego uytku

wyrabiali

kuni,

kowary wszelkie rzeczy

Za-

wad

do-

dla

Dla wyrobu orey

rolnictwa potrzebne.

albo k o

byli

osobni rzemielnicy, o ktrych niej powiemy.

Pawienie kruszcw na ogniu

czasy.

odlewanie rnych przedmio-

przedhistoryczne

Liczne lady odlewalni na Pomorzu, nad

ab, w lsku

byy

tw wiadome

na ziemiach sowiaskich

si pawieniem kruszcw.

ktry trudni

lud,

niech archeologowie rozstrzygn.

skich,

Bd

sztuki odlewania.

Sowian poznane

przez

a ra

m i,-"*)

ale

om.

Wszake
1

co

bd

zostao.

na

zie-

a zatem

pawienie kruszcw wczenie

Odlewacze oglnie zwali si k o -

redniowiecznej acinie odrniano odlewa-

czy dzwonw,-'-^) ktrych

r.

to,

staroytnoci,

nieznane Sowianom. Wreszcie ssiedzi Sowian

oddajc si pawieniu kruszcw na wyynach Wadajnie mogli zapewne skry od Sowian swych wyrobw

Czudy,

wane

byl lud

to

mogy by

nie

by

Jaki

Dla nas

miach sowiaskich odlewalnie istniay

i by niegdy

innych stronach Sowiaszczyzny przekonywaj,

ksita

czescy rozdarowywali kocio-

dzwonw w XI w. nie sycha.

upiey gnienieskiego kocioa przez Czechw

Polsce o odlewaczach

podczas

039, zabrane

byy

dzwony, krzye,

kocielnego uytku, ktre

tablice

cho w czci

inne przedmioty

zrobione

odlane

Pol-

sce zostay.^'**)

2")
2'i)
-"*)

tcrra

An. 1327

fabrila,

Czechach

r.

quod polonice

An. 1057 in provincia Satcensi:

ad aratrum;

1088

dicitur

1088 Odolen caldarius.

Modriluzeh

Hotsowe

terra ad

a d

Erben

duo

s.

a.

Kod.

.Malop. 209

79.

cum
cum campanariis: Ghi-

Presten campanarius,

aratra

pen, Kojata.

Erben. 53, 78.

polskij niema osobnego wyrazu na oznaczenie odlewalni, albowiem wszelliiego rodzaju odlewy zaliczano do kotlarskiej roboty. Wyraz gisser*
-'^)

nia

Tom

W mowie

cudzoziemski, pniejszy.
II.

3^


Wyrobami

zotniki,
powiadczaj

cych.

drogich kruszcw zota

ktrych

kocioom.-'")

ksita

czescy

ju w Xl

Polsce kilkanacie osad

trudnili

sie

w. rozdarowywali

nazwa

Zotniki-'^^)

przypomnimy opowiadanie Gallusa o bogatych

i

strojach na

dworze Bolesawa

Wadysawa Hermana

darunku

srebra

o rozpowszechnieniu tych mistrzw po wsiach ksi-

Jeli

stawach stou

57^

1085 dla

r.

ze zota wybitego kielicha, ze zota ulanego

Chr.,-'**)

za-

tudzie o po-

. Idziego we Francyi

posgu

dziecka, z do-

czeniem apparatw kocielnych, sztab zota srebra,-^") musimy

przyj do przekonania, i wyrobami zotniczymi trudnili si krajowcy. A choby dla delikatniejszych wyrobw byli uyci zagraniczni rzemielnicy, zawsze jednak wiksz
wyrobw musieli krajowcy wykonywa, inaczej bowiem nie byoby powodu
i

cz

do utrzymywania osobnych osad zotnikw.

Na Pomorzu,
dzano

je

przy braku miejscowych kruszcw,

ze Skandynawii,

moe

Saksonii,

przerbka kruszcw oddawna

bya znan,

co

Czech

sprowa-

Polski,

powiadczaj

ale

ze sta-

roytnych czasw pochodzce ozdoby, proce, bardysze, rohatyny,

miecze, tarcze, zote

d)

ory

Wyroby

posgi bokw.-^')

srebrne

przyrzdw wojennych.

Dla zaopatrzenia wojska

swe od rzemios przybieray.

ywno

i inne pobro, ore,

trzeby, ksita sowiascy od niepamitnych czasw utrzymywali
rnych rzemielnikw, zamieszkaych w osadach, ktre nazwy

Strzelcy,-*-)

tak:

wyrabiali

Ksi

-'") An. 1052

Brzetystaw podarowa koUegiacie boleslawskiej, w lirnych rzemielnikw, aurificem Coiata Erben. 47.
*"")
An 1252 villa Z 1 o t h n y k y w powiecie krakowskim (Kod. kat. kr 42.)
1260 Zl o tnie i, teraz Zlattnik w okrgu opolskim Griinliagen. Regesten N. 1066.
Wielkopolsce wsi
R. 1306 Zotniki w pobliu Chcin. Kod. Kat. kr 148.

czbie

nazw Zotniki w XVI

w. liczono

2'9)

Gallus

280)

ibid. I. 30.

281)

Penz. Gesch. Meklenb

--)

I,

w okrgu

6.

Czechach:

sagittatorium.
widnickim.

Pawiski. rda. Wielkopolska.

om.

I,

14.

1131 S trel ci h

Lelewel
Knie.

villa.

S. III,

Erben

122

96.

W Polsce

Na lsku:

1193

1136

villa

Strzelce


-trzay

grot ni ki

mieczniki'*^)

elazne,

szczyty elazne

579

yrdniki erdzie

skrzane,'-**)

Inne przyrzdy:

groty.-''*')

Szczytniki

miecze,

proce

bny, trby, chorgwie sporzdzali rzemielnicy

nie zwani z

brj

wiadomoci o tem

ar

y,-*'")

Polsce zapewno

do

kopij/-^'^')

(balistae),

b-

Czechach ogl-

take

zbrojary,

ale

nie znajdujemy.

Zbroje cikie, pancerze, szyszaki, przybice

wysok cen z zagranicy, ale

enia kirynikw w Polsce za Bolesawa Chr.,
sprowadzano za

ci, aby na kilka tysicy

dzoziemskich krajw.

staroytnoci

od czasu rozmnoniepodobne dopu-

zbroje sprowadzane

ludzi,

byy

Prdzej gotowi jestemy przypuci,

z cu-

dla

wyrobu pocztkowo uywano zagranicznych majstrw, nim

ich

sztuce,

ile

moemy

krajowcy wywiczyli si

Wyroby

elazne, o

odrobieniu

rwnywaly
dzie

Sowianie niej

wykopalisk wnosi, niedo-

W tym

ozdobie zagranicznym.

od

stali

pniej patnerstwem zwanej.

Wochw, Frankw

wzgl-

Grekw, na-

wet poudniowych Niemcw, ktrzy wczeniej przyjli od Rzy-

mian

umiejtno

przerabiania metalw na

rne

w Czechach osada Mecife. Ireczek Pr

W Polsce 1327 m n
Kod. Malop.
-^) W Czechach S
1052 scutarius,
Erben 48
W Polsce 1261 Szczytniki

-*'')

SI.

Erbenoo.

c c z

z c z

potrzeby.

mecze.

48;

1252

Osad

nie znajdujemy.

II,

210.

k.

qui debet sex scula dare

a r y:

da.

w Bocheskim. Kod.
SzczytniKi wie w Krakowskim. Kod. Malop 372. Na lSzczytniki w raciborskim. Knie 693.
1511
285)
Polsce II 36 Sirdnici cum his possessoribus Karna, Dobec, MiSnowid. Lelewel P. W. S. III, 122.
-^) W XVI w. wie G r o t n k w powiecie kociaskim. Pawiski. rWielkopolska. Inna osada G r o t n k
kolo Wilicy. Piekosiski. Rozpra-

wy

T.

(rocznie).

villa

kad, kr 84; 1370

sku

lej,

XIV,
587)

Brniki.

233,

W Czechach rzemielnikw
Ireczek. SI

broni zwano b

jak

wiadczy osada

Pr. II, 48.

3/

58o

25.

Kupieetvv^o

Grekw

Przebiegi Fenicyjan,

i)

wiaszczyznie

egluga.

Rzymian po So-

kupieckich celach.

Duch przedsibierczy pdzi Fenicyjan Grekw w staroydo poznania pnocnych krajw. Fenicyjanie wczeniej
i

tnoci
od
i

Grekw,

po Sawie,

obsiadszy ujcia Dunaju,

zkd

eglowali po

Oni te zwiedziw-

do Wenecyi sigali.

posuwali si ku pnocy

batyckie roznieli miniatury waz bronzowych,

szy ujcie Dniestru,

pw wityni

rzece

tej

na Pomorze

reprodukcya

ty-

przykadem Grecy od ujcia

Dniepru przedzierali si na pnoc do Prypeci i Dwiny, zkad
ku brzegom batyckim pomykali si. Z innej strony wyprawa
Pyteasa

r.

Za

Salomona.^)

ich

320 przed Chr., dla odszukania ojczyzny cyny

bur-

sztynowych brzegw, odkrya ludom zachodu drog do ujcia

Wisy. Pniej, gdy za imperatora Augusta granice rzymskie
opary si o Dunaj i ,.gdy zbytek rzymski'' zapragn dla ozdb
bursztynu, uczszczay si wycieczki Rzymian w nadwilaskie
strony.

zdywszy

Kupcy,

nuntum, jednego
przedzierali

gwnych

si na pnoc po

pieszo, niekiedy konno,"

bywa

po drodze

brody,

bitej z

stanowisk rzymskich nad Dunajem,

mao

znanych drogach, najczciej

bo adowne wozy nie

trzsawiska

Akwilei do Kar-

byy w

stanie prze-

przeprawy przez rzeki na cznach.

Z Karnuntum dwa kierunki na pnoc prowadziy. Jeden porzeczem

Morawy do Czech, zkd przez wwozy w grach lskich, koo

Kadzka, pomyka si pod gr Sobtk, przez widnic, Strzygw i Lignic, okolic Bukowy, Gogowa, Odr, Przemt do re-

mu

btki,

')

Kadzka drog poudniowiej od Sona Brzeg ku pnocy do remu, albo do Konina, ztd przez

nad

Wart,

Kougemont.

albo od

L'age du bronze.

142,


nin ku Wile

Druga droga

do bursztynowych brzegw.

dalej

58i

Karnuntum przez Bregecium, dolina Wagu do wierzchowin

Wisy, zkd przez Kalisz na pnoc. Inna droga rzymska z No-

Mlycami

ryku, przeciawszy Dunaj pod

brd na Sazawie

Czechach

wzmiankowalimy wyej.-)

wwozy Kadzkie

na pnoc, jak

wyspy Rany,

przez

r.

koo

Piene,

na poudnie do jeziora Kostnickiego.^)

dalej

drodze lady odlewalni bronzy

inne zabytki

Po

wiadcz

o ru-

staro-

chu przemysowo -kupieckim na ziemiach sowiaskich

ytnoci.

jesz-

rwniny brandenburgskie, porzecze Solawy przy

Strzelec (Streliz,

tej

prowadzia przez

Archeologowie znajduj lady

cze innej drogi, mianowicie od

ujciu Unstruty

(Linz),

Raz poznawszy drog do Sowiaszczyzny, kupcy

j w rnych kierunkach, nawet zamieszkipastwne Mirobuda,*) tak i dalej ku pnocy, a do

rzymscy zwiedzali

wali jak

ujcia Wisy,"*)

wszdzie dostp

znajdujc

ludzkie

obchodze-

zachca cudzoziemcw
trudnych podry, ale po drodze nie brakowao innych zyskownych w handlu przedmiotw. Sawne konie Durzycw oddawna do Rzymu wyprowadzano.") Bydo rogate tak
wielce Rzymianie cenili, i Marek Aurelius umow zobowiza
Sowakw, aby mu dostarczali trzody byda
koni.^)
Jakeby
nie

Bursztyn

si.)

do dalekich

przedewszystkiem

nich nie mieli korzysta kupcy rzymscy po grodach morawskich

czeskich

kunie

-)

Askiego:
~'r-

Przeliczne czarnoburej

zamieszkali?

inne futra krajowe,

Skandynawii przywoone,")

Kierunek tych drg szczegowo wytknity w piknej pracy J. N. SadoDrogi handlowe Greckie i Rzymskie. Pamitnik Akad. Umiejet. T. III,

55^)

Rougemont.

*)

Tacit.

143,

Annales.

*)

Sadowski.

")

J.

Cezar

144.

II, 62.

Drogi handlowe.

mwi o Swewach:

bello ceperint quibus vendant habeant,

rent.

lub ze

barwy upiee

De

mercatoribus est aditus

magis

quam quo uUam rem ad

se importari deside-

eo,

ut

quae

bello gal. IV, 2.

")

Wyej

Wyej.

24
T.

I,

cyt.
str.

7. s.

529.

206.

Hi (Suethanes) quoque sunt, qui in usus Romanorum saphirinas pe 1}

les, commercio interveniente, per alias innumeras gentes transmittunt, famosi pellium

Rzymianie

582

Sowiaszczyznie nabywali.

Pienidzy od kupcw

rzymskich za czasw Tacyta nie brano, chyba stare srebrne, obr-

czkowe

wybitym wozem podwjnym,

staroytnym sposobem towar

ochotniej jednak

Z rowijaniem
Dacyi
i

za towar brano, ^*')

stosunkw kupieckich, szczeglnie po upadku

sie

posuniciu granicy rzymskiej od Dunaju do Karpatw

mnoyy si w

okolic Halicza,

skie

gorsze brakowa umiano,

wielkiej iloci

Sowiaszczyznie pienidze rzymdo Pomorza i Dniepru, ^^) co wskazuje,

i wtedy ju warto pienidzy

obroty kupieckie szacowa umiano.

Podczas pobytu . Seweryna w okolicach Widnia (-]- 488),

mieszkacy Pasowa prosili
witego, aby wyjedna u krla
Rakusw pozwolenie im kupczy w krainie Rakusw,^-) ktrzy
bytujc po stronie pnocnej Dunaju, trudnili si rolnictwem,
przemysem, umieli wyrabia ozdobne rzeczy ze zota
srebra,
uczszczali do swych grodw na targi
oywiony handel po Dunaju prowadzili. Niedoszo to jednak do skutku. Krl Rakusw,
wpltawszy si w wojn z Ottokarem Styryjskim, zosta wy-

ma

pdzony

kraju

r.

gnli do Rugilandu

zem

Po

stali.

przerwali

nich Awarowie, utwierdziwszy

decora nigredine.

Tacyt

dla

soboli

Barwa czarnawa,

futer.

wieki rednie wielce

byy

cenione

saphirinas pellcs"

niewaciwe.

Oczywicie

waciwa
do Rzymu

czy czarno -bura

bezwatpienia

ogle o Germanach

mwi

pecuniam probant veterem

^^)

Icu-

do-

diu

et

Argentum quoque magis quam aurum sequuntur,

adfectione animi, sed quia numerus argentorum facilior usi est pfomiscua ac

Germ.

stro-

innych futer ze Sowiaszczyzny sprowadzanych.

serratos bigatosque.

cantibus.

obo-

wiele

lat

si nad Dunajem,

Dosownie

reb. Get. cap. III,

ale decora nigredine"

chodziy obok soboli

^'^)

De

Jornandes,

futra,

Jornandes pomiesza nazwy

notam,

tego Longobardy wtar-

na polu morawskiem przez

dawne stosunki kupieckie midzy ludami po obu

oznacza sobole

nom, ktre

Korzystajc

487.

nulla

mer-

vilia

5.

Sadowski,

Drogi handlowe

77,

80,

Profesor

Samoliwasw,

krytykujc

prac Sadowskiego, podaje wiadomo o skarbach monet rzymskich z II i III wwykopanych po obu stronach Dniepru w ogromnej iloci. IIcTopia pyccKaro npasa
zeszyt 2

r.

1")

1884,

ut pergeret ad

Eugipius,

s.

137

140.

Interea beatum virum cives oppidi memorati (Batabini) supliciter audierunt,

Febanum Rugorum

Vita S. Severini,

principem,

mercandi

eis

licenciam postulare

8-

nach

Tymczasem wzrastajca potga FranNormanw na pobi^zeach batyckich, wytworzya

rzeki osiadymi.

tej

kw w Gallii i
nowe stosunki polityczne, ktre stanowczo wpyny na rozwj
kupiectwa przemysowoci Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej.
i

Handel niewolnikami.

Targi, gocie, ydzi.

2)

ludno

staroytnoci

schodzia

na

sie

okoliczna dla

najczciej

targi,

nych dla obchodzenia obrzdw

bierajce nazwy oznaczajce

Sowiaszczyznie

religijnych.

tam powstaway osady kupieckie

sie targi,

kupna

sprzeday

pobliu miejsc przeznaczo-

sam tre

Ztd

rzeczy.

mamy dotd mnstwo

odbyway

gdzie

przemysowe, przypo caej

nazwami: Targ,

Targowica, Targowisko, Targw, Tarek, Trg,

Trst (Triest). '^)

Na
rolnego

przemysu

Na

roby.

mu zostawao

targ wiz Sowianin co

i

gospodarstwa

wreszcie swe rzemielnicze wy-

wiejskiego,

targu rolnik

osad

pasterz mogli

piy,

kiry,

widry,

wyrobu krajowego.

sierpy,

Na

kosy

targu

naby

byo

tym podobne

mia kady

znajome.

sie-

wy-

ale garbar-

Zdarzao si czasem na targu

dzieci, z za-

Ale najwaniejszym przedmio-

granicy najczciej przywoone.

tem do nabycia na targu zawsze bya

z

niezb-

noe,

przedmioty

rolnik,

ozdoby bronzowe dla kobiet, lub zabawki dla

scach prasoy

mona byo naby kouch

prawione skry, bo chocia bydo

stwo nie wszystkim

si zaopatrzy

dne dla nich naczynia gliniane, rne narzdzia elazne

sl,

Reszt

daleka przywozili.

ktr

potrzeb

w wielu miejmg Sowianin

zaatwi w domu, u ssiadw, drog wymiany, a choby i nie

byo koniecznoci nabycia czego potrzebnego dla domu, zawsze

skonno mia

jednak Sowianin

mg

spotka si

''i

zamiast

dalm.

ssiadami,

Starosow.: TT>pi"L,

torbowi sc o,

rus.

Toprt,

slowi. terg,

targ, bosn. targ, tergovina,

sie T p r o B K a, kupczy

przekupka zwie

targi.
Tam
sycha na wie-

do chodzenia na

pogada

czes.

e r h,

pols.

o tem co

trh, serbo-lu.

chorw. terg,

targ,

tylko u

= TproBaTH.

torhosco

tergovische,

Serbw pazar,

ale


wypi w

cie,

584

towarzystwie przyjaci dobrego piwa

patrzy na dziwowiska

choby

tecznym razie

miodu, po-

zagranicznych sztukmistrzw, a

na tacujcych niedwiedzi na

osta-

acuchach

Tam udawao sie czsto posuwypiewujcego pochwycone z ycia i otoczenia im-

zwyczajnie wodzonych po targach.^.*)

cha

lirnika,

prowizacye, niekiedy o bohatyrskich czynach przodkw, bo wraliwy

umys sowiaski szczeglnie miowa gdb piew. Targowiska byy pierwsz szko ocierania sie ludnoci, ogady, znajomienia sie ze wiatem. Tam kady prostak czu, e nie jest w doi

mu, odzia si

wisko.

jeli

Rozumia

rodami.

to

wianw, za warunek

si na

nie-

targowiska staway si miejscem porozu-

szczeglnie wiksze,

mienia,

wystawionym na pomie-

gd, choroby, najcie nieprzyjaci, lub inna

dotkny ludno,

dola

by

aby nie

przystojniej,

ku granicy

bliej

Marek

Aurelius,

pooy,

gdy pokonawszy Mora-

aby Morawianie

targi wsplnie z ssiadami.

^''^)

ssiednimi na-

nie zgromadzali

upyway

Wieki

a Sowia-

po dawnemu schodzili si na targi tak samo, jak za dni na-

nie

szych

cw

nie

wadza ciemizZdobywajc sowia-

gdzie koleje elazne

wielu miejscach,

wywrciy dawniejszego porzdku.

nad

skie kraje

zrozumia

rodkow ab,

wane

krl niemiecki

Henryk Ptasznik

zgromadze na targach i dla tego zajarmarkami po miastach, pod dozorem swych urzdniznaczenie

mieni

je

kw.

Misyonarze chrzeciascy, korzystajc ze zbiorowisk ludu

sowiaskiego na
gacli birucze

targach,

(woni) ogaszali rozporzdzenia

Za czasw pogaskich

Na

ewangeli tam opowiadali. ^*')

targi

ksit

odbyway si

tar-

sowiaskich.

zwyczajnie

dni

w ktrych ludno pracowita prnowaa.

Po wprowadzeniu chrzeciastwa duchowiestwo starao si zwy-

witeczne, prazdniki,

^"')

Na Rusi
do

Na

Litwie

Polesiu szczeglnie Cygani wodzili niedwiedzi tacujcych.

przed trzydziestu laty miejscowi chopi wdrowali z niedwiedziami od wsi

wsi, teraz

ju

15)

Wyej

1*)

rzadko
T.

apostoce

take na targu

I,

mona
s.

spotka tych sztukmistrzw na Rusi

Litwie.

206, 207.

. Ottona w

Szczecinie

Lubece naucza Sowian.

wyej
Kron.

23,
I.

83,

s.

504

cyt.

121.

Helmold

czaj ten

5S5

Biskup praski . Wojciech bola nad odby-

zmieni.

w niedziele wita, ale

dopiero biskupowi Sewerowi udao sie, w czasie wyprawy ksicia
Brzetysawa do Polski, wyjedna ogoszenie w kociele gnienieskim
1039 przepisw o yciu wyznawcw clirzeciastwa w ogwaniem pogaskim zwyczajem targw

r.

a razem o wieceniu dni niedzielnych

le,^')

zabronione zostay pod

te dni

witecznych.

Targi

Wszake

kar pienin.

da-

odbywaj si

wny obyczaj przemg usiowania kocioa: targi

dotd w dni niedzielne witeczne.^*)
Na targowiskach sowiaskich nie brakowao od
i

szych czasw cudzoziemcw

mi u Sowian

upadku pastwa

W VII

gony w

w.

gomi

Woch

rzymskiego,

Ormianie,

ze

ogle

sw druyn

Karaimy

dziejach kupiec

Go-

Grecy, a po

Niemcy, Dani,

Franki,

i,

przybysze

inni

najdawniej-

zwanych.^")

staroytnoci bywali Rzymianie

Normany,

jc

ze

wschodu.

frankoski Samo, podru-

po Sowiaszczyznie,

pomg Sowianom

do

powcignienia Awarw i sta si krlem sowiaskim,

VIII
w. kupcy z Moguncyi zwiedzali Turyngi dla zakupienia uprawianego przez Sowian zboa, ktre po Mohanie na zachd spawiali.-'^)

W tyme

czasie

ydzi kryli po Sowiaszczyznie

kupieckich celach, szczeglnie dla nabycia

by

nikw, bo to

Od VI
''1

sprzeday niewol-

towar najbardziej popatny.

w. zjawiaj

to tak

si edykty krlw Frankw, wiadczce

zwane Dekreta

Bracislai.

Wyej

23.

cyt.

50.

Nawet wiksze jarmarki w Polsce i na Rusi dotd poczynaj sie zwyw dzie jednego ze witych i dla tego nazywaj si; witojaski, Onu(w Berdyczo^^"ie Kozmy i Damiana i t. d.

'^i

czajnie
frejski

l,

Ho

znaczyo tyle co cudzoziemski go, pniej dopiero

otrzymao znaczenie nieprzyjaciela. Postanowienie XII tablic: Adversus hostem aetema auctoritas, Cycero objania! temi sowy: Hostis apud majcres nostros is dicebatur, quem nunc peregrinum dicimus; indicant XII tabulae.
Podobnie Gajus:
Ouos nos hostes appellamus, eos veteres perduelles appellabant, per eam adjectio'*)

nem

indicantes

s t

e s pierwotnie

cum uibus bellum

esset.

Take

regrinus dicebatur, et qui nunc hostis, perduellis.

Festus:

Hostis apud antiquos pe-

(De verbor.

M. Terentius Varro: Hostis verbo ant dicebant peregrinum,

retur, nunc dicunt eum, quem tum dicebant perduellum.
De
-^)

Eginhard, Translatio SS. Marcellini et Petri.

lib.

signif.)

Take

samo

qui suis legibus utelingue latinae.

IV, cap. 39.

586

ydom

o nieprzyjaznem usposobieniu chrzecian przeciw

nikajcych ztd rozterkach.

ydom pokazywa

554 zabroni

r.

Zapobiegajc temu

wieczerzy Paskiej

Pniej krl Klotariusz

wy-

krl Childebert 1

ulicach

placach od

do pierwszego dnia Zmartwychwstania.'^^)

615 zabroni

r.

Nie

publiczne przeciw chrzecianom.--)

mieszkali

si na

Moguncji, Wormusie,

miastach nadreskich, bawili

ydom wytacza
zwaajc

Strasburgu

Spirze,

sie nie tylko

sprawy

na to ydzi za-

kupiectwem,

innych

lecz

li-

chw, wypoyczajc pienidze pod zakad nieruchomoci, nawet

osoludzi. Powsta przeciw naduyciom ydowskim Karol W.
bnym kapitularzem r. 814 surowo zabroni ydom bra w zastaw
i

kar

pod

chrzecian,

utraty zastawy

Ale

samej nalenoci.-'^)

monarchii Karola W., oprcz chrzecian, znajdywao si mn-

stwo pogan, mianowicie Sowian, ktrymi kupczy nie zabraniay

Tu otwieray si ydom widoki dorobienia si

Jako z umowy celnej, zawartej w Raifelstatten okoo r, 904, przekonywamy si, i ydzi bawili si spawem niewolnikw po Dunaju do Lica od dawna, kiedy przy
innych towarw, wyranie
ustanowieniu ca od niewolnikw
powiedziano, i co ma by takie, jakie bywao w dawniejsze
edykty cesarskie.

znakomitej fortuny.

-^)

czasy."

Nie ydzi wszake

Rzymianie skupywali
-1)

usque in primuni pascha per plateas aut forum

Judeis a coena Domini

causa

quasi insultationis

Pert. U. G.
--;

pocztek kupczeniu niewolnikami.

secinami tysicy na rynkach
dawna
od

dali

ich

lir, p,

A. 615

agere non debeant.

demabulandi

licentia

Constitutio circa

denegetur.

a.

554,

1.

edictum Chlotarii.

Quare qui

X. Judei super

christianos actiones

publicas

se quaestuoso ordini sociare praesumpserit, severrissi-

mam

legem ex cannonica incurrat sententia. Pardessus. Diplomata, Charta, Epistolae,

T,

p.

I,

196.

-3j

Capitulare de Judaeis

a.

814.

Ut

nullus Judaeus

neminem christianum

wadium ab uUo Judeo,

aut ab alio christiano mittere praesumat,

quod

secundum suam legem

si

perdat.

facere praesumat.

Pertz.
-*)

M. G.

Judei

III,

et ceteri

vant tam de mancipiis,

debitum

restituat, et

et

deterior

in

fiat;

wadium simul

191.

mercatores, undecunque venerint

quam de

temporibus regum

ne

fuit."

aliis

rebus,

sicut

Erben, N. 58.

justum theloneum sol-

semper

in

prioribus

wschodu

do

5^7

na osiedlenie sprowadzali.

Italii

Niemcy chtnie

przeduali skupywanie niewolnikw, dla osiedlenia

uprawy ziemi

Sowianom wydartej, a ydzi tylko pomagali Niemcom dostawa

niewolnikw, nabywanych

w X

Niewolnikw,

-")

w.

Czechach-'*)

jecw

nad rodkowa

aba

wojennych, sprzedawali sami

secinami,-') ale

eby

Sowianie prowadzili obroty handlowe niewolnikami, tego

dzie-

Kupno

dla

Sowianie na targowiskach, niekiedy nawet

nie dostrzegamy.

jach

cignicia korzyci
cie

sprzeda niewolnikw

wycznie stanowiy zaj-

obrotu pienidzy

wy-

ydw.

czasie

napywu ydw do

W Czechach,

nie posiadamy.

kamiennych

pewnych wiadomoci

Polski

wiadcz

jak

Pradze, ydzi mieszkali

napisy na grobach

IX, a

moe w
i

VIII

w.-"*)

a nad
W Polsce przebywali ksicia Ziemomysa
pniej, jak w Czechach,
rodkow ab w Luycach
za

albo-

nie

wiem ju
pocztku

921),-")

(892

Od samego

za Ottona II podatek z nich pobierano.^*')

sowiaskich ydzi

zjawienia sie na ziemiach

kupiectwem, do czego agodna natura

sowiaska

bawili

si

obszerne otwie-

Poganom jednakowo byo prowadzi obroty kupieckie

czy z chrzectanami, czy z ydami, byle czci bogw nie obraali,
na swobod nie nastawali i dostarczali to, czego u siebie w domu
znale nie mogli. ydzi sami bdc tuaczami przeladowani
raa

pole.

chrzecian na zachodzie, nie omieszkali skorzysta

przez

cinnoci sowiaskiej, a

jaki

poytek

przynieli,

to

go-

wszystkim

wiadomo.

Wyej

-5)

21 cyt. 8l, 104,

-^)

-*}

Maciejowski.

-^)

s.

417

422,

pocztku XI w. komesa Guncelina oskarono, i on rodziny wielu

swych poddanych ydom zaprzeda." Thietmar VI, 36.
-')
R. 1168 w Meklenburgu Sowianie wystawili w dzie targu na sprzeda 700 Duczykw wzitych w niewole. Helmold II, 13.

wski,

M. P.
'**)

lerowi.

I,

s.

Polsce, na Rusi

yda

Litwie,

Chasadaja do

ydw

1878,

s.

8.

hiszpaskich.

Bielo-

5183.

Podatek

Thietmar

ydzi w

pisanego przez

listu

III,

ydw
i;

IV,

Otto II
12.

ustpi arcybiskupowi magdeburgskiemu

Gizi-

;88

Drogi wodne, spawy po abie, Odrze, Wile,

3)
Warcie z ich dopywami. egluga
kupiectwo na
Gople. Przysta w Kruszwicy; Mysz wiea. Przerwanie eglugi na Gople. Przewoki. Upadek Krui

Korabniki.

szwicy.

epoce od VI do X w., jak wspomnielimy niejednokrowody stay daleko wyej ni teraz. Nieprzerwane pasma lasw pokryway wiksz
kraju, wrd obszernych podmokycli
gdzie niegdzie wieciy uprawne pola, zreszt potoki
wd zaleway cae okolice nie tylko na Pomorzu baltyckiem, ale
i dalej ku poudniowi, a do podgrzy czeskici
lskich. cieki
przez lasy, bota
brody suyy mieszkacom ssiednich osad
tnie,

cz

dla

stosunkw

odwiedzin pieszo lub konno, ale dla przejazdu

wozw drogi byy

W obec
dnienia kraju,

a rzadsze jeszcze na rzekach mosty.

rzadkie,

cikich warunkw miejscowych i maego

trudno byo przodkom naszym zdoby si na

tak

byo w

tern

d-

wznosi ogromne mosty; wreszcie

nie

ukada

koniecznoci, albowiem dla

siada wielkie

rzeki,

zbu-

grubych belek

dowanie wielkich drg handlowych,

bowych dugie groble

zalu-

dogodne

dla

spawu ciarw

eglugi

kraj po-

stosunkw midzyna-

"Wielkie rzeki i rozlewy wd w owe czasy byy dla

Sowiaszczyzny prawdziwym darem Opatrznoci.
Po opanowaniu przez Frankw i Niemcw porzeczy grnego
Dunaju i Mohanu, tudzie ziem na zachd od Czech, Solawy
i dolnej
aby, trzy gwne rzeki: aba, Odra i Wisa tworzyy

rodowych.

wielkie drogi, po ktrych

krce korabie

odzie

oywiay

ruch

przemysowo-kupiecki caej pnocno-zachodniej Sowiaszczyzny.

Rzeki

noc,
^

przy wczesnym stanie wd, nie tylko poudnie

te,

ale

wschd

zachodem

Z trzech wymienionych

p-

czyy.

rzek,

aba w staroytnoci

pierwsze

zajmywaa miejsce, po niej bowiem sowiaskie korabie miay

wychd wprost do morza Pnocnego, zkd niedaleko do Holan-

Ale po opanowaniu przez ^-ak^unuu

dyi, trancyi, Anglii.

aby,

a bardziej po zaborze przez Karola

po lewym brzegu

aba

tej

rzeki,

aba

miaa

Serbska

Niemcy

dalej

przeszkodzili, to

nie

wach Hoboli

dolnej

sie

do Hamburga.

tu

wyom w

grach kruszcowych do

ku pnocy, a jeli siedzcy

byo przedrze

trudno

ziem sowiaskich

drog. Najwiksze
bowiem zebrawszy na swe
dopyww, szczeglnie Wtawy,

licznych

przez

u^>cia

sowiask

dla Czech:

wody wszystkie statki z

pdzia je prdem swym

W.

od ujcia Sola wy

zostaa tylko vvewnetrzna

znaczenie

nia

5^9

dalej

gb

Serbw przez Henryka Ptasznika

Z utrat swobody eglugi po

zkd

do ujcia Hoboli,

kraju Lutykw,

Sprewi do Odry.

po abie dla Czechw, za granic

Magdeburgu
lub

po

nie-

rozle-

Ale od czasu ujarzmie(r.

927),

swoboda eglugi

ich kraju, znika.

dolnej

abie, Sow^ianom przy-

stp do morza Batyckiego najdogodniej otwieraa Odra, przez

sam rodek pnocno-zachodniej Sowiaszczyzny pynca. Spawna od poczenia z ni Ostrawicy, zasilana dopywami lewego
brzegu: Morawic, Pszczyn, Osobag, Nis lsk, Oaw, Slez,
Kwiazi,

Bobra

rzecza

dolnej

Nis uyck,

Sprewi, Odra

znajdywaa poczenie

tudzie smugami moczarw podolinach rzek

Supy

Winawy

rozlewami wd Hoboli, przez co korabie

mogy sign a do aby. Z prawych dopyww Odry zasuguje na uwag r. Barycz z ssiedniemi jeziorami, ktre niegdy czyy si w wielki rozlew wd,

pynce

ale

od wierzchowin Odry

najwaniejsze miejsce zawsze naleao Warcie,

sam rodek

obszernej

pyncej

przez

urodzajnej polaskiej rwniny.

Wisa, wygiwszy si wielkim ukiem

ku wschodowi, jakby umylnie dla przyjcia do siebie licznych
z podgrzy karpackich dopyww: Soy, Raby, Dunajca, Wisoki,
Sanu, Wieprza, Bugu, skrcia ku zachodowi przez urodzajne Kujawy, lecz unikajc spotkania z wodami Gopa i Noteci, nagym
zwrotem ku pnocy popdzia do morza Batyckiego. Spawna
od wierzchowin prawie, zasilana mnstwem wielkich dopyww
Trzecia wielka rzeka,

obu

stron,

przerzynajc

urodzajne

ziemie

na ogromnej prze-

590

Wisa bez wtpienia moga si zwa krlow rzek sowiaskich. Wszake znaczne wygicie jej ku wschodowi, ku grastrzeni,

nicom dzikich innoplemiecw: Jawiey, Litwy

eglug po niej nie zawsze

nada Wile stosowne do

Prusw, czynio

Przyszo

bezpieczn.
jej

dopiero

rozmiarw znaczenie,

ale

miaa

wietna

przeszo naley Warcie.

oe

Warty,

cignc si

twardy grunt, ley

ca

mil

Brzegi

szerokoci.

czci

po wikszej

obszernej dolinie,
jej

od

do

przez tusty

ktra niekiedy wynosi

stp wyniesione nad

powierzchni zwyczajnej wody, albo miernem podmakaniem przyczyniaj si do uynienia przylegych rwnin, albo zbytnim wy-

C byo w

wody
Wwczas
Warta przedstawiaa ogromn rzek, by moe szersz od Wisy, dogodn dla eglugi nie tylko z obfitoci wd braku jakichlewem zatapiaj
stay o

kilka,

je.^^)

moe

staroytnoci, kiedy

wyej ni

kilkanacie stp

teraz?

bd

przeszkd naturalnych, ale co wiksze

bezpieczestwa od

niespodziewanych napadw innoplemiecw.

Wreszcie znaczenie

Warty podnosio si niezmiernie przez poczenie wd jej z wodami Wisy. rodek tego poczenia tworzyo jezioro Gopo,
stp wyej ni teraz. Przy taktrego wody stay dawniej o
1 1

kiej

wysokoci wd, lece

Slesiskie
wsplnie

Lubostowskie,

Gopem

na poudnie od

teraz

z ich

Gopa

jeziora

przylegemi smugami, tworzyy

jeden wielki rozlew wd,

spywajcy dwoma

Wlk i pod Morzysawiem.^-) Z pGopa, wody przy wczesnym ich stanie, zaleway

potokami do Warty: pod

nocnej strony

wszystkie teraniejsze jeziora, smugi

doliny

okolicy Kruszwicy,

Wisy. Wwczas wszystkie

korabie z Odry, Warty, Prosn}'-, Neru, Widawki, Izd warty, chcc
pod
do Gdaska, musiay przeprawia si przez Gopo
Kruszwic bra kierunek na wody Noteci Brdy do Wisy, Podo Odry, musiay
dobnie korabie zamierzajce z Wisy
po brzegach Noteci

do Brdy

pyn

pyn

^^)

Surowiecki.

Dziea, wyd. 1861,

''-)

Surowiecki.

Dziea, 306.

s.

263.

Kruszwic przeprawia

takie pod

do Warty

przystani,

Tym

dalej.

Wis

Szczecina,

do Gopa, a ztd wprost

sie

sposobem Kruszwica staa si

ktrej eglarze mogli

atwy

odpoczynek, a nadto
albo przez

591

znale dogodny

zbyt towarw przez skierowanie ich

Wart

do Gdaska, albo przez

Wolina

innycli

gwn

bezpieczny

Odr

do

pomorskich portw, stosownie do tego,

gdzie popyt na towary znajdywali.

Nadzwyczaj dogodne pooenie Kruszwicy jako przystani dla

eglarzy

scowoci
i

kupiectwa,
dla obrony

otwarte jezioro,

Noteci

zwikszao si

z drugiej

gbokie

zewszd

miernej

obronie

jego zatoki, cianiny, odnogi

stnika.

Przemys

sztuka

straszny dla najodwaniejszego napa-

przyoyy si
wedug

rowania miejsca", ^^) na lotrem,

ksicy
w
z

miej-

Z jednej strony dugie

nieprzebyte bagna czyniy do niej przystp trudny, a przy

jeszcze

wicej do obwa-

najdawniejszych

poda,

w przedchrzeciaskie czasy mia sw

potn. Znakomito tej stolicy jeszcze

rd Popielowicw

ludn, bogat,

stolic

dogodnoci

jeszcze

od nieprzyjaci.

pocztku biecego wieku powiadczaa omioktna, murowana

kamienia wiea, znaczenia ktrej nie

do

czepili

niej

wiadom bajk

poj wszy

o Popielu

kronikarz 3, przy-

myszach.

''*)

Przy

'')
Za czasw Ksistwa Warszawskiego, Fryderyk Skrzewski, po pilnem
rozwaeniu pooenia i ladw, przekona sie, e oprcz potnego zamku, zbudowanego na pwyspie, gbokie przekopy, wysokie way
groble zamykay wszelki
przystp do Kruszwicy; e miasto to rozcigao si bardzo znacznie, mianowicie
wzdu grobli nad brzegiem samego jeziora, nareszcie e caa ta posada bya przed
tern podobn do ogromnej wyspy, oblanj na okoo wodami.
Surowiecki, 318.
") O poarciu przez myszy wielu historycznych osb, w rnych krajach
i

europejskich,

midzy IK a XIV w., szeroko

mia zgin od mysz kujawski

kronikarze.

rozprawiali

Polsce,

ksi

Mieczysaw, zjedzony r. 1237.

Niemczech doznali tego losu: arcybiskup moguncki Hatto r. 9*39; strasburgski
biskup Widerolf r. 997; pewien mony nieprzyjaciel cesarza Henryka IV okoo
rycerz Henryk z Laufen okoo r. 1126; arcybiskup koloski Adolf po
r. 1 104;
oprcz Popiela,

W
r.

2 12;

arcybiskup bremeski Gotfryd Aremberg

okoo

1363.

r.

We

Francyi

zja-

dy myszy pewnego rycerza w okolicach nadreskich okoo r. 1012. Wszake mwic o poartych przez myszy ludziach, ktrych zwoki spoczyway w wiadomych
miejscach, jak n. p. arcybiskupa Hattona, biskupa Widerolfa

pierwotnie

zwoki,

rzeczywistego

albo

przynajmniej

poarcia.

musianoby

takim bowiem

unikn

razie

wszelkiej

t.

d.,

nie rozumiano

musiayby

znikn

ich

wzmianki o zoeniu ich

592

mysz

wiea
gebszem jednak zastanowieniu zauwaono, i
taki miaa ksztat i tak bya postawiona, e nie moga nalee
ani do skadu samej twierdzy, ani do jej obrony, nie bya zatem
wie

ani

zamku, ani baszt fortecy."

^")

Teraz ladu myszej

wiey nie znajdujemy, lecz po rozwaeniu pooenia miejscowoci

koo Kruszwicy, przychodzimy do wniosku, i wiea ta bez wtZempowo, wysunitej

pienia staa na niewielkiej wyspie

tym, a

tym grobie.

przez myszy,

pocztkowo

pokaleczenia.

Szajnocha.

168

od zamku odlegoci,

cznej

Zdaje

sie

nie inne

wic,

mia

gb
i

jeziora

Gopa^^)

zna-

nie

zagadkowj' sposb mwienia o poarciu

znaczenie,

myszach krla

jak tylko znaczenie miertelnego

wyd,

Dziea,

Popiela.

1876,

T.

II,

188.
Tak

'''')

pisat Surowiecki,

wskiego. a czy sam widzia

fundujc

na sprawozdaniu Fryderyka Skrze-

sie

mysz wiee? Powodowany chci sprawdzi wiadomo

wiey, udaem si 26 lipca 1886 r. do KruPrzy wejciu do parku na grze zamkowej otaczajcego ruiny zamku nad
rozlewem Gopa, spotyka si na supie napis niemiecki uprzedzajcy o koniecznoci

podan

przez Skrzewskiego o myszej

szwicy.

meldunku dozorcy Zamkowej gry i o karze 10 marek, albo 3 dni wizienia za uczyDozorca Wilhelm Bronikowski, z Opola na lsku, 89 lat, pruski
huzar, zniemczony, yczliwie pozwoli mi oglda ruiny zamku. Jest to wiea, we-

nion szkod.

dug

wysoka na 88

Bronikowskiego,

stp, z

przytykajcemi do

niej

cianami,

pod

ktem zaamanemi. Wysokoci cian zmierzy nie mogem, ale na oko maj
wysokoci okoo 12 metrw; gruboci wedug uczynionego przezemnie wymiaru: 2^l^m
prostym

fundamentu

dole

dugoci ciana zachodu, lo'/,, metr., poudn. 8 metr. i kawaek

par metrw. Wiea omiolctna, a kady z 8 boliw ma szerometrw. Cay iudynek z cegy czerwonej, mocnej, murowany w rednich
3 metry;

duszy

koci 4,70
wiekach.

na

parku kilka kup kul kamiennych

czasw szwedzkich, jak tmaczyl

byo wejcie pod zamek, dzi zamurowane. Park

Malorozrasta si, przechadzlsa przyjemna, wiea mocna, sta bdzie jeszcze wieki
wido olejne wyobraajce ruiny zamku, jak s teraz, znajduje si w Muzeum Mielyskich w Poznaniu. Wzmiankowany zamek zajmywa niegdy ca gr, ale nic
wsplnego nie mia z mysz wie, o ktrej wnet powiem.
3^)
Pod gr zamkow rozciela si nizka, podmoka ka, ktr niewielka

Od

Bronikowski,

strony jeziora

przestrze moczarw

Gopa.

czc wysp
i

zaroli dzieli od wyspy

dla przebycia

jej

ludzie

brn

dry odbywa, musiaem na

dzie

po

kolana

przez sitowia przedziera si na

ale

ani on,

staa, a

ani

ta

wodzie.

Nie

yczc

mi,

wod

tak,

podobnej

po-

pokryta zarolami

lichem cznie od podgrza zamkowego

mieszkajcy, Kapuciski, objani

dy Popiela,
mysz wiea

gb

Zempowo, wysunitej w
jeziora
moe kiedy bya grobla

k by

midzy wysp Zempowo a

fortec zamkow. Dzi przestrze

Przestrze

pyn

po wo-

wysp Zempowo, Rybak pod gr zamkow

i wedug podania na tej wyspie myszy zja-

inny przewodnik nie mogli

ktr opisywa Skrzewski

za czasw

wskaza miejsca, gdzieby

Ksistwa Warszawskiego.


nalec

wcale

do obrony zamkowej, inne miaa przeznaczenie.

mysz wiea suya

Najprawdopodobniej

eglugi na Gople;^") a razem

jest

korsarzom,

593

dla owietlania

stranica

nocy

przeciw myszom, to

dajc zna o zblianiu si statkw

nieprzyjaciel-

skich. ^")

Posiadajc warunki korzystne dla kupiectwa

szwica wczenie podniosa

si do znaczenia

si miejscem zawzku pastwa

wicw, pobierajc myto

a kto

jenie grodu,

niej

mg

stosunki

staa

rd Popielo-

rne podatki od eglujcych na Gople

gromadzi rodki na utrzymanie siy wojskowej

korabi,

atw'o

polskiego.

eglugi. Kru-

ksicej

stolicy

w swem rku mia

pienidze

uzbro-

wojsko,

ten

podbija ssiednie pobratymcze plemiona, wchodzi

z

ksitami, rozwija

pogranicznymi

u siebie prze-

mys, a nawet wznie nadzwyczajny na owe czasy budynek

ksztacie murowanej wiey, na ktrej zapalone w nocy ka-

gace

zdaleka zwiastoway ludziom,

tu

bya sawna

stolica

Po-

pielowicw.

wyspy Zempowo. Ma ona grunt twardy, w rodku

mrg jeden, na zachodniej stronie widoczne
zrwnanie ziemi rka ludzk, ale nigdzie ladu myszej wiey. Trawa i zarola
skryy lady jakichbd budynkw. Od tj wyspy dalej w
jeziora jest wysepka nizka, wedug opowiadania przewodnikw, powstaa z nanosw, co jest widoczne.
Jeli za czasw Ksistwa "Warszawskiego rzec.ywicie staa jeszcze omioktowa mysz wiea" jak pisze Surowiecki, to kiedy znika tak, i nawet ladu nie
zostao i yjcy teraz ludzie nic o niej nie wiedz. Moe kto w ziemi znajdzie fundamenty? Ja tego uczyni nie mogem!
*')
Pierwszy Holsche wicej z inst)'nktu, anieli z gruntownych wnioskw
wyrzek, i dzieo to nie mogo mie innego przeznaczenia, jak tylko owietlenie eOgromne jezioro, okryte mnstwem przewijajcych si statkw, wyglugi na Gople.
.agalo dla nich_ tej samej ostronoci i wygody, jakiej dowiadczay gdzieindziej.
Fharos albo latarnia, ukazujca eglujcym w nocy podczas ciszy port, do ktrego
dyli, a wrd burzy wyspy ldy. ktre omija mieU, tak bya potrzebna nad Gopem, jak nad kadym brzegiem niebezpiecznego morza. Surowiecki, 322.
'*)
Stojca dotd pod Bingen Hattonowa ^\^ea zwie si Mauselthurm, miaa
za w istocie to samo przeznaczenie, co nadgoplaska, t. j. suya za latarnie wodn
czat, z ktrej dawano zna o zblianiu si statkw nieprzyjacielskich. Korsarze
normascy pywajc Renem pod Bingen, dla uwolnienia si na przyszo od niedo-

Poczem rozwaa pooenie

wklsa,

brzegi podniesione,

przestrzeni

gb

godnej

wiey

tamecznej,

zburzyli

stranic nad Renem, ktre si

Tom

n.

zway

roku 883.
Mauselthurm.

Byo

jeszcze

Szajnocha.

kilka innych takich

Dziea, 176, 177.

-ig

594

Upadek rodu Popielowicw nastpi w drugiej poowie IX w.

i w tyme czasie ostatni potomek tego rodu, wedug poda, mia
zgin w myszej wiey, a to nam wskazuje na zbudowanie wiey
tej

bardzo staroytnoci

odlegej

nie pniej

jak

w poowie

IX w. Sam za grd Kruszwica pocztkiem swym siga w gbsz jeszcze staroytno, co po czci stwierdza sama nazwa grodu,
od miejscowoci pocliodzca.^^)

Z upadkiem Popielowicw, Kruszwica pozbawiona

ksicej

dochodw, jakie do skarbu

way, tracia

znaczenie

by
syna z

wietno,

przestawaa

wielkim portem

jeszcze

bogactw

ksicego

wpy-

jeszcze nie

miejscem handlowem,

wielkiego zaludnienia.

okolicy

dugo

a jednak

stolicy

dugo

Zbuntowany

przeciw ojcu Zbigniew zebra siedem szykw samych Kruszwiczan,

lecz zbity

do zamku kruszwickiego

Wprawdzie

Wadysaw Herman

synem,

Kruszwiczanie

ale

ciko

niedobitkami si schroni.

si nad upokorzonym

zlitowa

odpokutowali przeniewierzenie

si monarsze swemu. Krwi chrzeciaskiej powiada Gallus, przeduo, a Kruszwica przed tem bogata i w lud ry,

lano

cerski zamona, w
si''>)

(r.

Bya

guche pustkowie obrcia

1096).

inna jeszcze przyczyna, dla ktrj Kruszwica, ta

tna vetus regia nie

Wysoko

moga odzyska dawnego

Gopa jak teraz,

powierzchni

zaleaa jedynie od stanu wd

Noteci,

wie-

znaczenia.

tak przed wiekami

na ktr cay jego stok

Surowiecki myla, i nazwa Kruwica jest zoona z dwch wyrazw:

wica (Dziea, 321). Na podobne zlewanie" si dwch wyrazw w jedna nazw analogicznych przykadw w Sowiaszczynie nie znajduj i na przyjcie formy
Kruwica zgodzi si nie mog.
dawnych pomnikach pisano: Kruszwica,
'^)

grd

takieje samej nazwy osady znajdujemy

wic

innych stronach:

Kruszwica

wiastek

= Krausch-

Muakowa, w g. Luycach. Oprcz tego

krusz powtarza si czsto nad Gopem: Krusz podlodowa (teraz

regencyi Lignickiej, 4 mile od

ludowa).

Krusz

zambkowa.

Krusz

(Pawiski

spiritualis

Zr.

pier-

pod-

D. Wielkop.).

mowie serbo-luyckij kruwicka

Wintergriin, kruwowe ze!e, pyrola (Pful
Forma Kruszwica jest taka sama jak Bagnica, Botnica, Lednica i t. d.
1080).
powstaych od charakteru miejscowoci. Takie nazwy nale do najdawniejszych.

Sw.

**^)

Sicque Crusvicz,

solationis est redactum.

divitiis prius et mililibus

Gall. Chro.

II,

5.

opulentum, ad instar poene de-

Bielowski,

M.

P.

I,

433.


way

rami

Pnocny brzeg

si.

do XII wieku.

tarasowana

mowa
w grze
wojem

omami

cze

Dolna

koryta

sczc

w^ody do znacznej wysokoci.*')

prdem wd omy

w kadym

zostay,

razie

i by

Noteci wskazuj,

moga

czyy

przedtem

jeziora
i

sie

atwo

zata-

Nie wiemy, czy

rkami

z roz-

ludzkiemi, czy

wywrcone drzewa zniszczone

odpyw wody w

czas kiedy

odpywu wd

rastay szuwarem

rzeki wiecznie

tej

spustoszenia dokonane u wierzchowin

wzbiera u wierzchowin

rzeki

Za uatwieniem

nieprzebytymi bo-

cieki ku dolnej Warcie, spiera

osiedlenia koryto Noteci oczyszczono

naturalnym

tej

by

Noteci okryty

wywrotami drzewa,

sabe tylko

595

jej,

dolnej

czci

zalewajc przylege okolice.

doln Note, cianiny, ktre

Gopem, osychajc zwolna, za-

przez

rzeki z

utrudniay coraz bardziej

eglug w t

stron.

zawaami zataraodstrczy od ubitej

..Dopki niektre z tych cianin krtkimi tylko

owane byy, eglarze

dawna

mae

si

nie dali

jeszcze

czna atwo przez

podobne przesmyki, zwane u dawnych Sowian

przewokami,

drogi,

przecigane

by

zwyczajnie ich odzie

mogy. ^-)

tego samego sposobu,

przeprawach do

domyla si mona

Slesiskiemu naznacza pocztek pod

zioru

Z biegiem czasu wody coraz

dzy spawami

przewoki.

przepraw

zwkszay

laardziej

si,

zniay

Dugosza, ktry

*i)

mi-

si, przesmyki

stajc si coraz trudniejszymi dla

Zniechceni trudnociami eglarze zaniechali nakoniec

wodn

od Warty do Wisy: ruch kupiecki na Gople

gace na wiey zgasy na zawsze.

Swobodne i atwe krenie po wodach

-)

je-

gr Przewok." *^

Kruszwica, jako port kupiecki, stracia

usta.

Gopa uywano

racy

ka-

bytu;

na przestrzeni od

Surowiecki, 308, 309.

U Rusinw w o

o k miedzy Dnieprem a

r.

zaporoska

wzmiankuje si u Nestora.

owata, wpadajc do

jeziora

napadach na Turkw, lodzie

AC wleka czsto przy ujciu Dniepru, dla uniknienia Tatarw, lub wyminicia nieiogodnych dla eglugi progw. Zwyczajnie
z przynalenociami stawiano na

Ilraenu,

Sicz

kola

przewoono od spawu do spawu. Szczegowy

przez Dnieprowskie progi

*^)

w.

poda Konstanty

opis

Porfiro.

przewoki odzi Russw

De

administrando,

Surowiecki, 3 20.

38*

I.

9.

596

a do brzegw batyckich, oyi rodkowego Dunaju

l^upiecki na terytoryi przeszo 8000
wiao ruch przemysowy

Karpatw

mil kwadr, wynoszcej, nie tylko

staroytnoci, ale

za

mo-

narchicznych czasw, albowiem nieuporzdkowane drogi ldowe

mao

byy

gdzie zdatne

kach

nia korabi, o ktrych

egluga po rzeprzemysu budowa-

przewozu towarw.

wytworzya osobny

jeziorach

dla

pami

zostaa

rodzaj

osadach Korabniki zwa-

nych.^*)

wag

Jak wielk
rzekach,

wiadcz

wykonanych
gory

Sowianie przywizywali do spaww po

o tern

lady robt

Tak na

staroytnoci.

(Halle), dla

wielk prac

kosztem

poniej Dobro-

Solawie,

umoebnienia eglugi zbudowane byy luzy,

rych szcztki widziano jeszcze

r.

Nad

1366.

kt-

ab zakadano

Pod miastem
Lychen w czasie nie dajcym si okreli, przekopano wyyny,
ktre byy najwyszym punktem midzy rzekami
a Odr,
przez co umoebniono poczenie rzeki Hoboli z jeziorem Wkrzaskiem i rzek Wkr, a raczej poczono wody morza Batyckiego
z wodami morza Pnocnego.*")
aby niziny zabezpieczy od wyleww.*"^)

groble,

ab

Drogi kupieckie ldowe.

4)

Wyliczylimy wyej

drogi,

po ktrych za rzymskich czasw

cudzoziemcy przybywali do Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej.

Drogi
nia
i

te istniay

pniejszym

si monarchii Frankw,

czasie,

parcie

ale

od chwili wzniesie-

na Sowiaszczyzn

orne

przemysowo-kupieckie szo od Zachodu, Drogi prowadzce od

**)

XVI

wzmiankuj

w.

jawskim, paraf. Wladyslawskij,

sie

osady:

Korab

w w powiecie sieradzkim, paraf.

Wyraz korab rus. KopaCjIt wiadomy u

r a

naves que vocantur

*^)

Berghaus.

**)

Ibidem,

I,

Korabniki w

oppidum

wszystkich

42^^.

K o-

Pawiski, Zrd. Wielkop,

Polsce r. 1237
Sowian.

Rzestarzow,

b e. Kod. Mazowiecki, N. 11,

Landbuch der Mark Brandenburg, I, 318.

pow. brzesko-ku-

wojewdztwie Kaliskiem,

597

venu na wschd nabieray wielkiego znaczenia.

tej

stronie

furtu,

stolicy

Do

najstarszych

naley prowadzca od Renu przez Fulde do Erdroga,

Tur}'ngii,

po ktrej przejeda

S.

Sturmi

736.

r.

Od

Erfurtu droga prowadzia do Halli

Merzeburga, ktry

w pocztku X w., stawszy se regwnym zborem do wypraw wojennych,

wzem drg, w rnych kierunkach prowadzcych do

od czasw Henryka Ptasznika,

zydency krlewsk

by

razem

aby,

tej

Merzeburga porzeczem Sola wy, mimo

je-

Inna droga

-tronie.

wrejskich kopalni
do

liisy

gwnej warowni

szczeglnie do Miszna,

Wtawy

r.

niemieckiej

soli, ku granicy Czech,

dalej, przez

przez gry

most na bocie prowadzia do

Pragi.*-;

wzem

Drugim
ustanowienia

komunikacyi nad

nim za Karola

ab by Magdeburg.

W. komory

celnej

roku 805

Od
i

za

przejedajc przed r. 965 z Merdrog: Od Merzeburga do warowni Flijwij(?)

warownia ta. zbudowana z kamienia i zaprawy,
i mil, ztad do Irbgrib(?) 2 mil
do ktrej wpada r. N w d a. A od warowni Nwbrada do
-y nad r.
kopalni soli jewrejw". Jecej take nad r. Sl&w. 30 mil. Ztd do wa.wni Nawrichijn, lecej nad r. Moldaw... ., dalej do koca lasu 25 mil.
A od pocztku lasu do koca jego 4 mil po grach i trudnych do przebycia miej:owociach. A od t^o lasu do drewnianego mostu przez bioto okoo 2 mil; od
przeica lasu przez ten most przybywa sie do Pragi Kunik, AjeRpu, 49. 50.
";

-burga

Podrnik

do Pragi

tak

w. Ibrahim-Ibn-Jakb,

opisuje

Saw,

kadzie rosyjskim,
rzeki

arabskiego

mona podrozumiewa

oryginau Albekri. nie objaniono, jakieby miasta

pod nazwami, zapisanemi przez podrnika

w.

Za-

uwaono jednak, i pod warowni Nwbrada wypada pojmowa te sam warownie,

ktra wyej nazwana Irbgrab. Zwaajc, i wedug tekstu Albekri, kopalnie soli
jewiejw leay nad r. Saw i e po drodze od Merzeburga do Czech tjlko porzecze Solawy obfitowao w saliny, wypada wnioskowa, i podrnik X w. przejeda
porzeczem Solawy, ktra w mowie arabskiej przez wypuszczenie goski o atwo motakim razie warownia Nwbrada daaby sie prawdopoga zmieni sie w Saw.

czyli Naumburg nad Solaw, u Thietmara Nova

majce waniejsze od innych w tej stronie znaczenie, albowiem Niun-

baie wytlmaczy przez Ninnburg.

.rbs,

miasto

ju r. 899
1000 castellum,

urg
r.

mia

stolice

syno
r.

biskupi,

jako

urbs

(Zeitschrift

d.

HarU-Vereins,

przeniesion z

ycz.

kadym

zamek, o ktrym prawdopodobnie wspomina podrnik

do Solawy wpada
Ibn-Jakba

r.

r.

Nwda,

1874,

s.

115),

Oprcz tego Naumburg

razie miasto dawne, majce

1041 castellum in ripa flnminis Sale.

Unstrut,
nie jest

X wieku. Koo Nanmburga

Czy wzmiankowana przez Ibraimaprzekrceniem nazwy Winda?

dawniej Winda.

598

Ottona I rezydencyi cesarskiej, tudzie arcy biskupstwa, Magdeburg

sta si centrem stosunkw politycznych, religijnych

Gwna

Henryk

droga, po ktrej

krotnie prowadzi

II

pocztku XI

ztd

gae

mo Biaogry

do Dobrouga
Inna

do Miszna.*^)

w
z

w. niejedno-

aby

Magde-

do Sklancisworde,

uycach, zmierzaa

d.

mi-

Magdeburga droga wprost

ku wschodowi prowadzia do Brandenburga, gdzie

si, jedna

kupieckich.

wojsko przeciw Bolesawowi Chr.,

burga sza przez Liszk, prawym brzegiem

rzuciwszy

rozdzieliwszy

ga pucia pnocnym brzegiem rozleww Hoboli do

Spandowa, a druga poudniowym brzegiem tyche rozleww do-

prowadzaa do ostrowia Chociemyla, na ktrym

gwn

przysta-

ni by Podstp. Ztd dalej w gb kraju Stodoranw Sprewjanw tylko na odziach podrowa byo moebnem.^^) Inna droga
i

Magdeburga ku pnocy, w obec napadu Lutykw a do XII

wieku, prowadzia lewym brzegiem aby, przez ujcie Tongery,

do Wierzbna, rzuciwszy
rego dalej ku pnocy,

w.
i

ga przez ab do Hawelberga,
gb

kraju Lutykw, jeszcze

pi

Otton, aposto Pomorza,

dni przedziera

zdy.

aby

porzeczem

burga, puciwszy ze starej Marki

wdzierali

si

przez

ab do ziem Obotrytw

wzgldzie kupiectwa drogi

przez lasy

^*^)

W.
i

VIII

niejednokrotnie

Lutykw,

podrzdne miay

te

koca

ustanne prawie wojny od

dno

poowy XII

do

ale

znaczenie.

Niemcami

Sowianami

korzy

wyzyskiwali, chocia

Wida

*^)

Mapy

to z Thietmara.

dzieach:

50)

Ebbo. Vita

Take

Skandyna\yi na

sw

Wolina,

porw, niej 55, 56, 57.

die Entstehung Berlin und Koln,

Ueber

Klden'a:

tudzie Fidicina: Mark Brandenburg, T.

niemieccy kupcy przedzierali si

po tych drogach do ujcia Odry

**)

nie-

sprzyjay rozwojowi

nie

stosunkw kupieckich, ktre zrczniej Dani

we

Nie-

w., tru-

przeprawy po grzzkich miejscowociach, a przytem

nawi midzy

1127

Luneburga kilka mniejszych

po ktrych Niemcy od czasw Karola

drg,

z ktr.

Z Wierzbna dadroga przez Luneburg prowadzia do Ham-

bezdroa, nim do Moryckiego jeziora

lej

si

I.

S. Ottonis, III, 4.

Bielowski,

M, P.

II,

54.

599

Cze-

cieek do Czech

pro-

Teraz przejdziemy do rozpatrzenia drg kupieckich

chach

Morawach.

Od

Frankw

strony

Bawarw,

wadziy przez pograniczne gry

nie

ek

liczyy

gb
805

r.

Po

Czech.

porzecza

Naby

malicka,

bya

dalej

za wozem

ledwo

par

dobnie

odbywa

sie

przerzynaa

lizy,

koni

mona byo

dla przeprawy od

Po

Dunajem, wprost na pnoc do Czech.

Szumawy,

prowadzi, dla

L n e c k a od
Myncw (Licu)
i

tej

do

cza-

nad

drodze prawdopo-

najwikszy ruch kupiecki midzy Czechami

Witoraska,

a Bawarami.^-)

Czech

prowadzca

inna,

D oChebu ^').
Rzena, porzeczem Kuby

wcale nie przydatna.

suya

sw rzymskich

si

dalej

Prachaticka suya

do Czech.
porzeczem

Passo wa,

tak wazka,

przejazdu

biegu do Chebu

czya

Chebska

ktr sza droga

przez

od Mohanu przez gry

przez Sosny (Waldsassen) do

do Brodu (Furth)

przeprawy

najwaniejszych cie-

drodze Frankowie wkraczali do

tej

ciek

849.

umylnie zapuszczono,

Do

Chebska, prowadzca
Ohry, ztd w gr jej

sie:

Smercziny do

kilka

ktre

lasy,

otwiera drogi nieprzyjacioom.

aby

r.

take

Czesk

zwana,

z dol-

nych Rakus, przez Polany, sza do Witoraia, a ztd przy No-

wych Hradach wchodzia do

Czech.

Przez gry, dzielce Morawian do Czechw,

cieki

wsko-haberska, Libeczska, Trstenicka

dziy

do Polski,
osadnicy

Reody

prowa-

A. 1061

cieka Zagostska

staroytnoci weszli do Czech.

via,

ytawskiego

quae procedit de Egire, in pago Nortgowe,

in

kraju,

marchia Na-

Erben, N. 128.

umowie

celnej, zawartej

o kupcach przybywajcych do

a-

Od wschodu najwiksze znaczenie miaa

polska, po niej bowiem przejedano
mniemanie, jakoby przez t ciek sowiascy

jest

purg (Xab-burg).

wisk

czyli

prowadzia przez gry do teraniejszego

^*)

Czech do Moraw.

cieka Kladska

^1)

Ratolariach

Licu

Raffelstetten

Czech

okoo

Rakus,

r.

904, wzmiankuje sie

wyznaczeniem im stano-

t.
u mieszkacw porzeczy Rotily (Rottel)
j.
obu stronach cieki linieckiej. Porw. Erben, s, 27.

Reodariach,

(Riedj, tedy po

6oo

Po

a ztad do ziemi Milczanw.

K opistska,Kralupska

Serbska,

Cze-

Chlumecka

wiadome byy cieki:

chami a Serbami,

aby, miedzy

lewej stronie

Siedlecka.

albo

Przez

cieki Niemcy wpadali do Czech z pnocy. Nie brakowao

wszake innych mniejszych cieek, po ktrych piechot mg
czowiek przedziera sie przez gry, ale te cieki dla kupiectwa

te

nie

miay znaczenia. ^^)

Prowadzce do Czech,

wzmiankowane cieki, drogi

z Wyszegradem od najdawniejszych czasw zawsze bya rodkiem politycznych i kupie-

zbiegay

sie

Pradze,

ckich stosunkw

przez

razem

ktra

Czechach.

Dla uprzytomnienia kierunku gwnych drg

przytoczymy kilka przykadw.

drnik
gdzie
cie

dalej

ponad

dalej

przez

do Pragi, a

Kladsku,

w.

ciek

Ktrdy jecha

do Pragi.

nie powiedzia, tylko objani,

Krakowa
Otton,

potrzeba

dc

Przimdsk do

dalej przez

dy

przebywa graniczny hwozd

bo-

Czech,

Wtaw zdy

Pragi do

niejszy podrnik,

przyby

dy porzeczem

stronie kraju przez gry, lasy, most na

r.

do Krakowa

podry

granic

Czechach

wzmiankowany wyej po-

I tak,

w. Ibrahim-Ibn-Jakb z Merzeburga

w gr do
w zachodniej

Solawy

byo

Bawaryi do Polski

P1124,

r.

klasztoru kladrubskiego,

ztd

aby,

Brdo

Sadsk, wierzchowiny

do Niemczy

e na odbycie

trzy tygodnie. '^^j

Miletin,

Cesarz Plenryk

Slsku.^'^)

II,

spieszc na pomoc ksiciu Jaromirowi przeciw Bolesawowi Chro-

bremu

1004,

r,

ciek Kralupsk,

przeby Kruszcowe gry przez

doszed do grodu atca, ztd przez Drzewice do Pragi.

lony

cign

wojskiem do Budyszyna, gdzie

cieki wyliczone

szczegowo

bya zaoga

53)

Wszystkie

B*)

Kunik, AiieKpH, 49.

Transito nemore Boemico per abbatiam Cladarunam ventum

55)

inde per Satischam,

te

in

Alb

mici quod Mileciam dicunt.

sa

fluminis ripa

sitara

Ireczka

ecclesiam,

Zniewo-

ad

St.

Pr.

I,

est

10

pol-

16.'

Bragam,

castrum ducis Boe-

Inde per aliud castrum Burdan nomine usque ad Nemetres episcopatus Poloniae: Brezlavensem

ciam urbem ducis Poloniae; atque inde per

videlicet et Calissensem atque

Hcrbord,

II,

8.

Poznanensem usque ad archiepiscopatum Gneznensem.

6oi

si przez gry Zagostskie, teraniejsze yio6, wtargnwszy przez

tawskie."**)
Cesarz Henryk IV w r.
ciek Linieck do Czech, szed przez Netolice, przeszed cae
ska, cesarz przedziera

Czeciy od poudnia na pnoc

ciek

dobnie przez

Wgrami suyy gwnie

antiua)

via

z Pragi,

Morawami, dolnemi Rakusami

ciek

przez

gdzie puciwszy

staroytn zwana,

dobiegszy Igawy, rozchodzia si

udnio-wschd przez Rokyten

Czech,

Jedna,

trzy drogi.

dwie

Betw do Rakus, i na poPralow do Brna. Druga z gbi

na poudnie przez Jamnice

strony:

Saksonii, prawdopo-

Cilumeck.

Dla stosunkw Czeciw

i

wyszed do

Trstenick prowadzia do miasta Switawy,

ga do Brna,

prowadzia do Olomuca, a ztd

Ta droga bya jedyn

odbyway si wyprawy wo-

na Weligrad do wgierskiego Brodu. ^\)

dla

stosunkw

ksit

jenne
rali

Wgrami. Po

czeskich

niej

dolin Wagii, po

si do Moraw. "*^) Bya wprawdzie

skalick zwana,
staa pustk

kraina

Skalicka,

Tylko

Wgrowie

pokryta lasem

szpiegi z

Wgier

wdzie-

obok cieka
po

botami,

niej przy-

do ^loraw,^*) a dla kupiectwa adnego znaczenia nie miaa.

chodzili

Trzecia droga

wida

ale

do XIII w.

niej

jeszcze inna

^)

ustawy

^loraw prowadzia do Mautern nad Dunajem, jak

celnej

Thietmar, VI,

904.

r,

8.

Wzmianki w dokumentach XI, XII i XIII w. o poborze myta na mostach i brodach wskazuj miejsca, przez ktre przechodziy drogi. Na mocy takich
wskazwek oznaczyem wyej wzmiankowane drogi, chocia i bez nich moglibymy
by pewni, i od czasu jak w Morawach powstay grody, musiay by i drogi mi*')

.zy

ssiednimi grodami.

'*)
Z Uherskiego Brodu droga dochodzia do Banowa, przeciw ktrego staia
wgierska brana (borona) pod Trenczinem. Droga ta bya tak wazk i zaros lasem, i
czeski witopek w r. I lo8 wyku sobie oko o sek.
*')
A. 12 1 7 terra nomine Zakolcha nidis et deserta, in confinio versus Boemiam. Cujus terrae metae sic incipiunt. Prima incipit a ne paludis Hoynicha,
u bi cadit in fluvium
ora u a
et per eandem V e 1 i k a vadit usque ad portum

ksi

r oz y
maru
Pr.

I,

23.

%iam esploratorum

de Boemia, qaae vulgo S yrwna cesta. Ireczek. Slow.

O wywiadowcach szpiegach wgierskich wspomina Kozma, i
wysanym do Moraw i schwytanj-m szpiegom r, 1 108 kaza urzna nos\'

dicitur

witopek
wyupi oczy.

hinc esiens vadit per

Erben, X.
1

Simar-ut

584

ksi

602

z Moraw do Polski prowadziy drogi:

decka

polska, albo gra-

i)

Olomuca przez Prerow, gry Jesenickie

Morawic do
Opawy

sta

Tym

r.

Opawy**^)

opawska

2)

kiernowska ze

3)

sposobem

lska

Olomuca wprost do mia-

do Olomuca."^)

stosunkw kupieckich

dla

Gradec nad

pobratymcami

miaa Polska na poudniowo zachodnich kresach trzy drogi do

Moraw i jedn przez wwozy kadzkie do Czech; zreszt cieki^
Dla stolasy dla adownych wozw nieprzydatne.
przez gry
sunkw miedzy Polsk a uyczanami zaabskimi Serbami su-

ya

odwieczna droga

dyszyn

Miszna nad

ab

przez Kamieniec, Bu-

Niemcze mia

do Wrocawia, ktry przez

Zgorzelec

otwart drog do Kladska

Czech, przez co

pooenie Wrocawia

we wzgldzie kupieckim byo bardzo dogodne.

Oprcz wielkiej drogi
innych drg

nad

aby

z ]\Iiszna przez kraj

Miszna do Wrocawia, kilka jeszcze

prowadziy do

Jedna

Polski.

Milczanw do Uwy, do

nich sza

Bolesaw Chr.

ktrej

wybieg na spotkanie Ottona III, podczas podry jego do Gniezna (r. 1000).'^-) Droga ta dochodzia do Gogowa. Inne drogi
z nad aby, przez d. uyce prowadziy: jedna z Dobrouga przez
Grodek, arw, aga^^) do Gogowa, inna przez Gubin do
Krosna, a ztd przez Midzyrzecz do Poznania;'^^) albo z Gubina przez Zbszy do Poznania; ztd przez Gniezno, Wadysaw
do Wisy; trzecia przez Lubin i Bieskow do Lubusza nad Odr.
Dalej ku pnocy cieki przez lasy i brody suyy dla za.

"<')

1078 Via,

quae

ducit

ad

Poloniam juxta

Gradech.

civitatem

Erben.

N. 160.
*i)

Premisl concedit theloneum,

1247.

quod

Olomuc per Kirnow

quinque annorum spatium,

in reparationem civitatis ipsorum,

ducit per Opaviam,

kraj

Ilwy

et

a negotiantibus,

solvitur

seuntibus e Polonia versus

Freudental,

tran-

recipiant per viginti

salva tamen via,

quae

Erben, N. 1170.

*^-)
Wedug Thietmara Otto III z ycz jecha wprost do Miszna, ztad przez
Milczanw do ziemi Diedoszanw, gdzie go Bolesaw spotka, prowadzi do

dalej

do Gniezna. Chr. IV. 28.

53j

Po

'^^)

Po

VI. 20.

tych drogach
tej

bkali si Niemcy w

drodze szed Henryk

II

czasie

do Poznania

wojen
r.

1005

Bolesawem

Chr.

Thietmar Chr-

6o3

atwenia kupieckich stosunkw miedzy Polakami a Pomorzanami,

po caej granicy od Odry a do r. Brdy. Byy wprawdzie jeszcze drogi nad Wisa, czce polskie i pomorskie grody z Gdaskiem,

ale dla

wodna po

Wile.**')

Wewntrz
z

bya droga

stosunkw kupieckich dogodniejsza

Polski

byy drogami

grody mniejsze poczone

wikszymi, niezawodnie

przedchrzeciaskie czasy, za

wy-

wd przezim podczas mrozw

czeniem rozumie sie tych miejscowoci, gdzie rozlewy

szkadzay do przejazdu
i

niegw,

twego

to

rwny przedstawia wszelkie dogodnoci

kraj

To te

najbliszego przejazdu.

kiwano niegu
i

Za

brd.

podobnie jak

mrozu,

a-

dla

niecierpliwoci ocze-

dzi

na Litwie

jeszcze

Rusi oczekuj zwyczajnie sannej drogi dla przewozu ciarw.

Do najbardziej uczszczanych drg w Polsce, naleay: drogi

czce gwne grody Gniezno, Pozna, Wrocaw, Krakw, Sandomirz, Pock; droga z nad Laby, przez Wrocaw, do Krakowa,
:

prowadzia przez Sandomirz do Kijowa; droga

dalej

do ujcia

dome byy

Przez Karpaty do

Dniestru.'^**)

trzy drogi:

druga zwana

Gniezna take

prowadzia do Przemyla, Samborza, Halicza

przez Sandomirz,

jedna

krainy Bojkw

greck drog

Wgier

przez

wia-

Dukl,

po nad Dunajcem, okoo Scza,

wykrcaa si ku miasteczku Grybowu; trzecia

odpowiadaa teraniejszemu traktowi okoo ywca prowadzcemu za

gdzie

gry.**')

Tam

gdzie drogi przechodziy

budowano mosty,

'*^)

997,

Wojciech udajc

podrowa

Bielowski M. P.

po
I,

Wile w
154

sie

lodzi

przez

gacie z

Kanaparza.

Vita S. Adalb.

''^

Na greckiej drodze,
sie f>od

Zbyszew

co

wd

rozlewy
i

ziemi,

tame
r.

1 1

54.

180.

P.

W,

S. II, 436.

o pltory mili za Sczem, po wzgrzach pa.

dalej

pod Grybw, obozowali podobno Rzytej miejscowoci sre-

maj powiadcza wykopywane w

zote monety cesarzw:

cyana, Konstancyusza

bota

kd drzewa

do Prusakw dla krzewienia chrzeciastwa roku

do Chemna i Gdaska. Passie S. Adalberti_

Lelewel na podstawie opisu Polski Edrisiego

mianie miedzy I a IV,

i

groble

**

smem cigncych
brne

allx)

Nerwy, Trojana, Marka Aureliusa, Komoda, Diokle-

Konstantyna.

Maciejowski.

Pierwotne Dzieje

s,

301

603.

6o4

W kraju nalecym do ksicia

Nakuna

wedug- Ibrahima-Ibn-Jakba,

cign

prawianie mostw

upanw.

pobierano

most drewniany,

w.,

Budowanie

Za przejazd

towarami, od czasw jak tylko

mil.

drg leao na obowizku obec,

pod nadzorem starostw

mosty

sie

korzy

myto, na

skarbu

t.

j.

po-

gmin,

przecid przez

pami

dziejw siga,

ksicego,

o czem

niej

szczegowo powiemy.

5.

egluga morska.

sze przystanie

Korabie sowiaskie. Waniejmiasta kupieckie na Pomorzu. Pi-

ratstwo.
Najdawniejsz wzmiank o egludze Sowian po morzu Bal-

tyckiem znajdujemy u Korneliusa Neposa, ktry

Chr.

poda wiadomo

r.

29

przed

morza

Windaci (Sowianacli) burz

Windskiego (Batyckiego) na brzegi Germanii wyrzuconyci.^^) Od

Sowian pnocno zaciodnicli milcz

a do bliszego poznajomienia si z nimi w IX X w. Wszake
niezaprzeczone wiadomoci o Weletaci na ostrowiach Batawii i ldzie w okolicy Utreclitu, a take na ostrowiacli Brytanii w VIII
tego czasu dzieje o egludze

wczeniejszyci wiekaci, napaw^aj przekonaniem,

aby

od ujcia
VIII

w.,

eglowali do brzegw Holandyi

e zapewne

nieponne

prawie Sowian, wsplnie

Bd co bd
i

jest

Anglii

przed

mniemanie dziejopisw o wy-

Saksonami, do Anglii

i Sowianie

midzy

samo pooenie batyckiego Pomorza,

r.

450

uyc

ludno
dopynwszy do uj

Polski na nizinacli zalanycli potokami wd, usposobiao

do eglugi

korabiaci

odziacli,

ktre

Wisy, Odry, aby puszczay si do przylegycli

brzegw
wysp. Mieszkacy ostrowiska Rany nie inaczej jak
tylko na korabiaci mogli mie stosunki z Pomorzem, a poniewa
wielkich rzek:
i

{5

**)

Szczegowo wyej

8)

44 Okr.

II,

Weletach
czl.

X.

5.

s.

s,

3,

Batawii
591.

Brytanii

wiadectwa zebra

Szafarzyk,

St.

SI,

6o5

Ranowie ju

niezawodnie

wczeniej jeszcze mieli korabie

w. czynili

Jako dochodz do

glugi.

wyprawy wojenne na

przystani,

szwedzkiego miasta Birka, synnego

gdy si

wpraw

do e-

wieci o egludze Pomorzanw

nas

swych ssiednich

nie tylko do

Pomorze,'^)

handlu

do oddalonego,

staroytnoci."')

ale

Sowianami dzieje poznajomiy, Pomorzanie

wystpuj jako odwani eglarze i rozbjnicy morscy. Oni pierwsi

bliej ze

potrafili

mona byo

da

takie ksztaty

przedsibra wojenne wyprawy.

r.

na nich
1 1 1

Ra-

obodryckich, przei

W tym-

konie."-)

kadym

Pomorzanie zebrawszy 250 korabi, na

czasie

ludzi

tak

wypraw do brzegw
Trawny, pod Lubek wojsko

nowie, przedsiwziwszy
prawili do ujcia

rozmiary korabiom,

po 44

konie napadli na bogate norwegskie miasto Konghel,

ktr zdobywszy
Baltyckiem,

Bya

flota

na morzu

uzdolniona przedsibra dalekie wojenne

wyprawy,

zburzyli.'^)

pierwsza

to

Powodzenie Sowian zagrzao Danw do bu-

na podziw Europy.

dowania po raz pierwszy

r.

1136 takich korabi, ktre po cztery

konie podejmoway. ')

Zdolno do budowania okrtw

wypraw kupieckich
Pomorzanom,

skich

w
'^)

Podczes wyprawy Ottona

Widukind.

III.

955,

r.

ogle

Potwierdzaj

kupieckich celach

ksiciu Stoigniewowi

dalekich
nie tylko

Sowianom, po brzegach
to wyprawy Sowian runa morze Kaspijskie, wyprawy wo-

wszystkim

ale

morskich zamieszkaym.

przedsibrania

waciwa bya

wojennych morzem

margrafem

Geronera

Ranowie pomagali Niemcom

przeciw

lutyckiemu

bitwie nad

r.

Raks.

5355.

Birca in medio Sueoniae posita contra civitatem Sclavorum respicit Jumnem.

quam stationem, quia tutissima est in martimis Svevoniae regionibus, soomnes Danorum vel Nortmannorum itemue Sclavorum ac Semborum naves ali"^)

Birca,
leni

ad

que Scithiae populi pro diversis coramerciorum necessitatibus solempniter convenire.

Adam Brem.
"*)

I cap.

Helmold

prawili je na

20. 62.
I.

36-

Podobnie Ilelmold
Lutycy jeszcze

w XI

I.

8.

w.,

uzbroiwszy swe korabie wy-

wojn

do Anglii. Oderici Yitalis. Histor. Ecclesiast.

Norman, scriptores IV. 513. s. a. 1068. Ililferding. IIcT. Ba.l.
73j
Wypraw t przedsibra
strzecw swych Dunimira i Unibora,

'*)

Saxo Gram.

lib,

ksi
w

r.

pomorski Ratibor,

Duchesnii histor.

C.iaB. 35.

towarzystwie

sio-

1135.

XIII. Dahlman. Geschichte von Danemark

s.

247. an.

136.


czne o licznej
i

flocie

wczeniejszych

jenne do Kostantynopola

6o6
w.,

tudzie wiadomoci history-

sowiaskiej na morzu Adi^yatyckiera

wiekach.'^"')

Pobrzea batyckie, od ujcia r. Szlei a do uj Wisy, napenione mnstwem zatok i przystani, w staroytnoci pocigay

ludno sowiask,

do siebie

si przemysowi

nich osiadaa dla oddania

dzia powoli podrastay

saw

ju w IX

w. mnogie

przy

Podgro-

egludze.

do znaczenia miast, wabiy do

dzoziemcw, wzbogacay si

ciy si

ktra wznosia liczne grody

siebie

cu-

nich szczy-

wielkich miast.

dawnych miast obodryckich nalea R a r o g

Co, pobierane przez Danw od towarw
z przystani kupieck.
przywoonych z Raroga, dostarczao wielkie dochody skarbowi
duskiemu. A jednak krl duski Gotfryd zburzy Rarog r. 808

Do

bardzo

zabranych

czasu szlejska

czcem
gu

wie

cokolwiek

ministr.

lecy

Wedug

ziemi

JO)

Jes2cze

Wedug

"")

r.

XXXI.

Hilferding

s.

a.

808;

mniema,

wiasku zwa si Weli-Gard.

s.

Pauli.

w.

wyej

317.

li-

dostarcza imperatorowi

mnstwem korabi (cum

Warnefridi,

lib.

IV.

dusku zwa si Rerik

Eginharda Rarog po

Annales

Wyej

byli

lu-

Dubrowniczanie mieli wasna flot (De ad-

622 Sowianie

kilinburg (IIcTopia Baji. C.iaB. 72).

'8^

ktry

100 kontur, na kadej sagenie po 40, a na konturze po 20

navium) do brzegw Apulii przybyli.

giem morza.

Wgrw,

Chorwaci obowizani

Porfirogenity,
i

administrando imperii

XXIX).

nad samem morzem grd

Dawniejszem bezwtpienia miastem han-

by Starygard w

greckiemu 80 sagen

oddaleniu od morza pooony,'''') ale

podnis si do znaczenia zamonego

(Wismar)

miasta handlowego.''^)

De

ten grd upad,

Wyszomir

dzi.

Raro-

Miejsce zburzonego

czasem

'5)

Od tego

Schliestorp.'^")

pewnoci niewiadome, tylko od Eginharda mamy zapeel gard

i lea przy morzu. Miejsce jego zaj

(Mikilinburg),

dlowem

osadzi

staa si miastem Schlies-wik, spzawodni-

miastami sowiaskiemi.

wnienie,

niego kupcw

s.

c.

multitudine

46.

lea

nad brze-

317.

na miejscu zburzonego Raroga zbudowano MiMikilinburg po sloWtpliwe! Ale pewno,

Wyej

s.

309


czy si ju starym

Ustanowienie

bislcupstwa Aldenburgslciego

targowiska

wX

Ottona

przez

albowiem

takicli tylko

w. biskupstwa dla nawrcenia

ciga

wyborny port, Stargard

duego

wskazuje miejsce

952)

(r.

gbok

jego

Stargardzie

wielkicli zbiorowisk ludu,

miejscaci zakadano

Majc

przeszo

zatem

grodem,''') a

staroytno siga.

6o7

Sowian.

by
kupcw
Wolinem."*") Z upadkiem

do

siebie

Hamburgiem
Wgrw w pierwszej poowie XII w., Stargard opustosza, kupiectwo przenioso si do Lubicy, ktra niebawem pod niemieck
nazw Liib e c k zasyna bogactwem wietnoci w iandlowym
staycli stosunkach

zwizku Hanz

zwanym.

Najwikszej jednak sawy

uywa

przewietny Wolin"*')

opywa bagna

nad ujciem Odry, tam gdzie

dostarczajce synnej przystani Brabarom

zamieszkaym. Miasto

scytyjskie;

miasto

pobliu

Grekom,

wedug Adama Bremeskiego,

nie

do uwie-

rzenia sawne, zamieszkae przez Sowian, Grekw, Barbarw, na-

pomidzy osokrajowcy nazywaj ogie

wet Saksonw) bogate we wszelkie towary.^-)

,.Z

tam Olla Yulcani, jak

Tam widzie mona potrjn natur Neptuna,
wysp opywaj trzy ramiona morskie, z ktryci jedno
bliwoci

jest

grecki.

bo

ow

jak m-

wi, jest zielonego koloru, drugie biaawego, trzecie nieustannie

sroy si wciekemi burzami." ^'^) Wolin zostawa w stosunkach

zDyminem,

do ktrego

W Dyminie oprcz

kupieckie Wolina

sunki

"")

qua

I.

korabie po rzece Pianie.

daleko

Ldem

sigay.

Est autem Aldenburg ea, quae slavica lingua

civitas dicitur, sita in terra

mold

dopyway

krajowcw mieszkali take Ranowie.*^) Sto-

12.

Ale jeli

czasie

Wagriorum in occiduis
zaoenia biskupstwa r.

Wolina do

Starigard,

hoc

est anti-

partibus Baltici maris.

952, grd ten

Hel-

zwano Alden-

to widoczne, e ju wtedy liczy sie starym grodem.

Adam Brem. II. 19.
*')
Wolin po dusku Jumne, po niemiecku Julin, wyej s. 317,
w drugim wierszu od dou zamiast Wolinem" poprawi Juiinem wypada.
*-)
Porw, wyej s. 318.
**)
Adam Brem. Cap. 12.
burgiem,

^)

**)
sita est in

Ab
ostio

illa

autem

Peanis

civitate brevi

fluvii,

ubi et

gdzie

remigio ad urbem trahuntur Deminem, quae

Rhani

habitant.

Adam Brem

c.

13.


Hamburga

aby

6o8

om

podrowano

dni,

morzem eglowano

do Samlandyi, przez Prussw zamieszkaej, a do Ostrogardu

dopywano w cigu

Wzmianka Adama Bremeskiego

43 dni.^^)

o egludze Wolinianw do Samlandyi naprowadza

Tru o,

ckiej przystani

w XII

Po upadku Wolina

zerodkowa

sie

w.

myl

o kupie-

ju zwiedzay norweg-

ta leaa nad jeziorem Drausen, gdzie

samem pograniczu Sowian z Prusami.

a zatem na

teraz Elbing,

w IX

ktra

Przysta

skie korabie.^**)

w Rusi

ruch kupiecki przy ujciach Odry

w.*'')

o czem powiedzielimy wyej, jak

Szczecinie,

rwnie o znaczeniu kupieckiem innych miast pomorskich: Uznoima, Kamienia, Koobrzegu

wane

Oprcz miast,

Gdaska.

jeszcze

^''^)

byy wyspy: Imbr

a u brzegu

Wagryi na pnoc od Starogardu i Rana z archipelagiem przy

ujciu Odry, napenione mnstwem zatok
kryjwek, z ktrych
piraci sowiascy wypadali dla rozbojw na morze, ^'') lub na ssiednie wyspy duskie dla upiey,**) w odwet za podobne rozi

est,

Semland provinciam,

Ibi ad

^5)

modi

Hammaburg

ab

ut

Nam

pervenias civitatem.

Russiae.

si

per

mar

Juminem. ab ipsa urbe

ut pervenias

Adam

possident Pruzzi, navigatur. Iter ejus-

navis ingrederis,

ab Sliaswig vel Aldenburg.

XLIII

die ascendens ad Ostragard

vel tendens

Niektrzy inaczej czytaj liczby oznaczajce dwie drogi, mia-

13.

c,

uam

Albia flumine VIII die per terram ad Julinum

vel

Hamburga do Wolina siedem dni, a od Wollina do Ostrogardu 14 dni.

*")
Wulfstan wypyn z Haedum (Schlezwku)
eglujc siedem dni i nocy,
przyby do Trusy, lecej przy brzegu morza, koo ujcia Wisy. Periplus Olera

nowicie od

Wulfstana przed

r.

900,

Bielowski M. P.

I,

11.

8')

Wyj

s.

319.

8)

Wyej

320321.

***)

Illarum autum insularum, quae Slavis adjacent, insignores accepimus

Quarum prima Fembre

zos posita, quam Rani

Haec opposita

vocatur.
vel

est

Wagris,

Ambae

Runi possident

tres.

Altera est contra Wil-

igitur

hae insulae

piratis et

cruentissimis latronibus plenae sunt, qui et nemini parcunt ex transeuntibus.

Trze-

ci wysp sowiask Adam policzy Semlandy, quae contigua Ruzzis et Polonis:

hanc inhabitant Sembi vel Prutzci. Adam. De situ Daniae c 220 227. I tak
Adam Prusw do Sowian zaliczy.
80)

co

staroytnoci Sowianie osiadali nawet na wyspach Laland

powiadczaj sowiaskie nazwy

litz,

litze,

Kuditz

pobliu wysepka

Putsellyldce (Budczelice).

biicher za

r.

1855

56

s.

220.

osad, na wyspie Laland:

Billese
Scliiern,

Holm

(Belice).

w Kopenhadze

Na
r.

pod redakcjl Jana Smolera.

Falster,

Kremnitze. Binitz, Til-

wyspie Falster: Koze1855.

Slavische Jahr-

009

Danw
Skandynaww. Wszake
szkadzao Sowianom wcliodzi w stosunki kupieckie
boje ze strony

to nie

prze-

cudzoziem-

postpy wa agodnie. Trudnic sie

corocznie w listopadzie poowem ledzi, Ranowie nie wzbraniali
na swyci wodach przybywajcym w tyme czasie cudzoziemcom
take owi ledzi, byle naleny bogu ziemi podatek zapacili.*';
Co sie tyczy zapewnienia Adama Bremeskiego o egludze
mieszkacw Wolina w XI w. do Obtrogardu w Rusi, to zaprzecami

nawet

nieprzyjacimi

cza temu nie ma powodu.*-) Pomorzanie niegorszymi od Normanw byli eglarzami i jeli Normanom dobrze wiadoma bya
Iroga do Nowgorodu w poowie IX w., a zapewne i wczeniej**),
lo
Pomorzanie w tyme czasie mogli eglowa ta drog
do ujcia Newy dalej po tej rzece do jeziora Ladogi, a ztad po
rzece Wociowie do Nowgorodu.
Kupcy ruscy z Nowgorodu
i

poow^ie XII

zwiedzajc czsto Szlezwik

w.,

.tpienia odwiedzali po
:a,

ale ujarzmienie

strzymao rozwj

Lubek,**) bez-

dawnemu Wolin i inne pomorskie miaSowian w poowie XII w.

zaodrzaskicti

icli

dawniejsze sprawy.

stosunkw

W XIII

Rusi, puszczajc

w niepami

w. stosunki kupieckie pomorskici

Rusi mocno oywiy si,*^) ale w Lubece, Wismarze,

Szczecinie, Koobrzegu
Gdasku na czele kupiectwa stanli
miast

Niemcy, zostawujc krajowcom podrzdne stanowisko,

penego usunicia
*')
et

In

ich

od handlu

Nouembri enim

Helmod

II.

wynarodowienia.

flaate yehementiiis .vento,

palet mercatoribus liber accessus,

rint.

si

do zu-

multum

halec capitur,

illic

tamen ant Deo terrae legitima sua persolue-

12.

Jakieby miasto pojmowali Niemej- pod naz-.v Ostrogardu

niewiadomo.
Prawdopodobnie Nowgorod.
**
Jahr 859 war warscheinlich nicht das erste Jahr, in welcbem die Normanner
in Russland auftraten Joh. Andreas Siogrens. Gesammelte Schriften, Band I. s. 639.
**;

*}
r.
1157 krl duski Swen IV, przy obleniu Szlezwika, zabra
mnstwo ruskich korabi i znalezione w nich towary rozda swym wojownikom.
^V r. 1 187 cesarz Fryderyk II nadal ruskim kupcom prawa jednakowe z Gotlanda";i i Normanami,
byle przybywali do Lubeki kupczy, bez opaty ca. Aristow

IpoMUnueRHOCTb
"^j

s.

199.

handlu Nowogrodu

pyccidit Hapo,monpaBCTBa,

Tam

n.

Lubeka, Gollandem

1863 T. II

s.

t.

d.

Kostomarow. CeBepHO-

177183.
,Q

6io

Znika ju dawno egluga sowiaska na morzu

zapomniano zupenie o dawniejszem znaczeniu

brzegw morskich od Wagryi do Rany

dla

Baltyckieni,

Sowiaszczyzny

ujcia Odry.

Tam So-

w cigu wiekw uczyli sie budowa korabie, na

si w dalekie strony dla stosunkw kupieckich

wianie

puszczali

sowych, a kiedy
poczli dociska

ich

Niemcy wsplnie

przemy-

Danami i Skandynawami
wypiera, gocinne morze nie

z ziemi ojczystej

ktrych

odmawiao im przytuku, Z przedsibierczych eglarzy Sowianie

stawali si piratami z koniecznoci, dla zdobycia poywienia
odi

wetu nieprzyjacioom, ktrzy ich ojczyzn

wrogi tpili

ywio sowiaski w Wagryi

ugniatali, a
i

czem bardziej

obodryckiej ziemi

w XI

pierwszej poowie XII w., tem namitniej Sowianie oddawali

si rozbojom morskim, znajdujc w nich jedyn osod utrapie
i zniewagi od wrogw dowiadczanych.
Dawniej piratstwo byo
tylko swawol, wybrykiem pojedynczym dla upiey lub odwetu
nieprzyjacielowi, w XII w. piratstwo Sowian wynikao z koniecznoci, wcielio si w umysy ludu jako jedyny rodek ocalenia
od wrogw i przez niche zdeptanych praw czowieczestwa.'^")
Niejednokrotnie Niemcy krzyczeli na barbarzystwo Sowian i na
ich okrutno, o czem szeroko rozpowiadali,^") zapomniawszy
i

^)

Na przemow

biskupa Gerolda o uczciwem prowadzeniu ywota,

ksi

wagrski Przybyslaw, objaniajc uciemienie, jakiego Sowianie doznawali od Sasw,

rzek: O

gdybymy

dokd

przynajmniej mieli

ucieka! Przejdziemy za

Trawn

tam

podobne nieszczcia, pjdziemy nad r Pien, i tam to samo. C wic nam pozostaje, jeeli nie porzuci nasz ziemi, przenie si nad morze i zamieszka w chatkach rybackich? Lub bdzie to nasz win, gdy wygnani z ojczyzny, zaniepokoimy
morze
zabierzemy od Danw lub kupcw po morzu eglujcych to, co
nam do utrzymania ycia jest potrzebne, Helmold I. 83.
'*')
Omme hoc hominum gens (Winulorum populi) .... piraticas exercentes
i

praedas, ex una parte Danis, ex altera Saxonibus infestum (Helmold

uorum

jacentia terra

nes in terram

marique

(ibid.

Danorum

spoliis

et

raptu

exercent.

Hic usus
Occidere

83).

vivere

Slavi est gens indomita,

pulans.

I.

68);

et

et hic victus et

I.

Gens

ista

(juxta

(Herbord.

et

terra

Vita Ottonis
et

2); fuit Scla-

marique bellare peII.

1)

Danorum maxime

pace molestius.

fortunam crcdunt

I.

uexans regionum ad-

flumen Crempine) pyratarum

(Pomerani)

praeda vivens
nihil

ocii,

agebant (Slaui) piraticas incursatio-

67);

erat illic

consueta

pugnax

et occidi

ibid.

52,

I.

(ibid.

familiare latibulura (ibid.

rita,

impaciens

genti crudelitas ingenita, saturari nescia,

Pyrratico

Pomerani

terrarh

depo-

apparatu praedas

judicium Dei non metuunt .... Nic-


chyba,
ie

do cudzych posiadoci, a Niemcy

grabiey

celu

niewole sprzedawali.

przywozowe

wywozowe.

targach siowianskich

krajowe

cudzoziemskie,

i
i

rodzaju:

Danami w

ktrych

ludzi,

Towary krajowe
Xa

Nie Sowianie wdzierali

sami do tego byli powodem.

i2

nie tylko skarbw, ale

6.

6ii

rolnictwa

krzyw aty sie lowary a w jj a kiego

przemv>u miejscowego i zagra-

niczne.

Do

najbardziej potrzebnych

warw zawsze naleaa

obszerny popyt

ktrej

sl,

bya wielka. Wszake w niektrych okolicach,

wypadao sprowadza ja od ssiadw, nawet z
chowie

linieckiej

lic.'"")

jest

marmaroszskich

De

miejsca

Sl pomorska

obroty kupieckie sol

regibus vetustis norvagicis

c.

soli,

Cze-

passa-

zakarpa-

oprcz

podkarpackich oko-

wiadomego autora pocztku XIII w. u Ma.icjj.\=h.ic;^<j H. ir.

ksona Graramatyka mnstwo szczegw o piratstwie Sowian
Theodorici monachii.

to-

porzecza

Maopolska,

Bgaryi**)

dokumentami.

Sowem

do lska.****)

rer.

zagranicy.

Bawaryi, po drogach

soli,
spoywaa jeszcze sl halick. z
Na Pomorzu czsty przewz soli z

powiadczony
i

sl

rakuskiej,*^) albo z

w Wgrzech

ckich kopalni

wasnej

braku

dla

Morawianie, niezadowalniajc sie sol serbsk

sprowadzali jeszcze

wskiej,

majcych

w Sowiaszczyznie

obfito

24,

.->.

na miejsce

sza po Odrze

byy

>

s,

obszerne.

391.

Sa-

ksidze XIV, take

apud Langebeck. Scrip.

dan. V. p. 332.
*)

Wida

to z

umowy

celnej

Raffelsztedskiej

okoo

r.

904,

o ktij niej

powiem.
*}
R. 892 wyprawi krl Amulf posw do blgarskiego cara Wadimira
/Janiem. aby Blgarowie soli Morawianom niesprzedawai. Annal. Fuldens.
'**)
R. 1 176 w nadaniu Kazimirza Sprawiedliwego klasztorowi Sulejowskie,
::U:
conferimus eidem claustro singulis annis tredecim .plaustratas salis integraliter

cut

de Russia ducintur, de theloneo in Sandomiria redpiendas. Lelewel P.

ksita Bogusaw

bnickiemu
pin.

Urkun.l

Sl.-jsku,
N',

przewozi korabie

i^o.

Hi^sel"-

>"

II

W.

S.

Kazimirz II pozwolili klasztorowi trze-

soli z

Kolobrzega, bez opaty myta,

-'.

39'

Klem-

6l2

Rozwoeniem

Grecy

szczeglnie

trudnili

soli

ydzi.

prasoy

sie

rnych narodw,

'^-j

Z przedmiotw krajowego przemysu na targach sowia-

skich

IX

VIII,

X. w.

pniej zbywano

chleb pieczony,

yto, mid, wosk, koe, ryby, szczeglnie ledzie. ^^')

ne

Ptno rsi swobodnym obiegiem w kupiectwie

tkaniny lniane cieszyy

na rwni

W Pradze

pienidzmi J"^)

jowego wyrobu

si takich chustek
si zamiast

na ksztat

cienkie,

piwo

Czechach, ^'^*')

sycony wszdzie miay zbyt hurtem

na

wena,

rozdrb.^"'^)

konopie,

len,

pody warzywne, misiwa, wdliny,

dza, siecie,

w. kra-

po cenie

dzie-

Takiemi chustkami rozliczano

Wino w

gate, konie, owce, kozy, winie,

sprzedawano

siatki chustki,

za jeden knszar.

pienidzy.'*'^)

szynki,

mid

Bydo

ro-

prz-

nici,

materyay

lene, smoa, pota, kamienie arnowe, elazo, wyroby elazne dla

rolnictwa

wzmiankuj, si

tran rybi

ustawach celnych, jako

krce na targach pomorskich.

ju w X w. wyprowadzano za granic

towary oddawna

^'^*)

Niektre

i na waCzechach
uywano, o czem niej powiemy.
sprzedawano w X w. wasnego wyrobu: sioda, uzdzienice, tarcze,

tych towarw

sne

potrzeby

tudzie ow.'"^)

sprzeday na targach naczy glinianych: garnkw, misek,

dzbanw, popielnic wiadomoci nie znajdujemy,

oglna potrzeb tych przedmiotw

^*>2^

Erben.

R. 1057 Greki

Nr. 124.
lOij

Mytnicy,

io4j

Wyj
Kunik,

106)

Wyej
Wedug

107)

dla pogadanki

do

249

'OS)

skarbu

Czechach sol
207.

s.

inne.

s.

486.

ksicego.
s.

23

cyt.

53

ywociarzy . Ottona

Wyej

wypicia.
:

23

cerevisia

Hasselbach jak wyej.

Kunik.

cyt.

znajdujc, si

innemi

rzeczami.

566.

przedmiotw myto

z tych

selbach N. 451,
'o)

24

zwaajc na

ale

ich

naturze,

bezwatpienia

mycie niej.

573.

Aji6eKpii 49.

wzmiankuj si

260)

wyej

korzy

24 cyt

kupczyli

Judeje

pobierajc

sprzedawali co wzili na

105)

prasolach

mas

na

AjcKpii 49.

s.

cum

486.

ktynach szczeciskich zbierano

lagenis ....

Barnima

sie

(1250

non dabunt theloneum.

Has-

ustawie celnej

6i3

kry

na targbokiej staroytnoci musiay

strzyelazne
ziemi
noycy
do
podobnie jak wykopywane z

roby gliniane
gach,

enia owiec, lub jak ozdoby bursztynowe i szklanne

paciorek, na popielnicach pogaskich znajdywane."")
Za granice

Wgrzy

najem srebro

morza

wX

""y

Rakus do

cyne,"^ do Bgaryi za Du-

abie

Z Po-

wino."*)

w XII w. materyay lene,"*) ledzie, mid,

smo, pota, koe cielce, woowe, jaowicze,

len,

kozowe, owcze,

zboe:"*) ze

Xa

szynki, solone

lska wen;"*)

miso, piwo, pody

Maopolski do We-

w Muzeum toruskiem mona

urnach tak zwanych twarzowych"

widzie zawieszone
i

ksztacie

do Wgier y-

niewolnikw,*")
futra,

konie,"") do Serbska po

wilcze,

ziemne,""')

mk,

Moraw

w. z Czech,

w. konie,"*)

wosk, ptno,

bobrowe,

wywozili
i

wywoono w

Bawaryi: konie, wosk, zboe

dzi

i wy-

grobowi^kach pogaskich, przychodzimy do wniosku,

uszach urn na drutach zausznice z paciorek

Urny

szklannych, wielkoci grochu, po kilka na drut nadzianych.

bursztjTiowych
te z

przedchrze-

ciaskich czasw powiaJczaia tarovtnoi iwvczaiu w Slowia->zczyznie zdobienia

twarzy ludzkiej.
M

Wida

"-

Kuuik.

"^)

Bielo wski M. P. I. 609.

dokumentw XI w. o egludze po Labie i poborze myta.
Z kraju ksicia Nakuna, wedug wiadectwa Ibraima ibn-Jakba. Ku-

"*)

"*)
nik.

10 z u:^lo\^y ccliicj

AjeKpu

Nestor pod

Wida

r.

i^jujoicUcii uK'jtu

49.

utiles sibi

fabricent vel ligna deferant aliis

-^.

to z

ne idoneas et

'^')

Erben X.

969.

A.l6eKpH 47.
")
przywileju udzielonym m. Lubece

t^yiamy:

904.

i.

11 88 przez

r.

vendant

uendcnda nationibus. Meklenburg. Urkund

przepisach celnych ksicia Barnima I (1250

towarw sprzedawanych

cesarza Fryderyka,

naves passim et sine necessitate

Szczecinie,

wzmiankuj

sie

60),

wyej

et

alias

N. 143.
o opacie myta od
I.

wyliczone towary na

Oznasecny skr zwierzcych wskazuje, i towar ten sprzedawano wielkiemi partyami, bezwtpienia za granice. Hasselbach N. 451.' Przepisy
Barnima I w polowie XIII w. porzdkoway myto od towarw dawno bdcych
w obiegu, a jakby daleko w tj cofn wypadao pocztek w)-wozu towarw za granice, kt zgadnie? Czy nie do czasu zniszczenia Raroga w r. 808?
'is)
O cudzoziemcach, kupujcych zboe w Szczecinie, wzmiankuje sie w dokumencie r. 1253. Hasselbach. N. 488.
*") O agaskim opacie w XIV w. podano, e on, znajc kade bydle ze
-wej obory rwnie dobrze, jak mnichw w swoim klasztorze, corocznie wiele zgarial pienidzy ze sprzeday weny, zbieranej z licznych jego trzody owiec.
Catalogrwni

korabiami

cudzoziemcami, przybywajac\Tni

czenie cla od dziesitka

odchodzacjTni z kraju.

"

Abbat. Saganens. u Stenzla

I s.

189.

Maciejowski. Pamitniki H. 256.


ow

gier

z kopalni olkuskich/-^)

tyckich przez

Polska

6i4

X w. syna ju

gb

kupcw ruskich dochodzi

pobrzey ba-

a bursztyn z

Azyi.^-^)

zboa, misiwa

z wielkiej obfitoci

bya przytem krain len, ale pooenie jej w oddaleniu od morza utrudniao wywz podw przemysu krajowego za
granic. Wszake zwaajc, i Skandynawia zawsze chleba, a Ho-

miodu,^--)

landya

Anglia materyaw budowlanych

wosku

dla owietle-

nia potrzeboway, miao utrzymywa moemy, i sawna niegdy

egluga na Gople port kruszwicki znajdyway bogactwo w wyi

wozie za granic zboa,

misiwa

wirczemi skrkami musia

by

wosku.

Wreszcie handel wie-

znakomity, kiedy miasteczko Ska-

skad na

rzeszow od Bolesawa Wstydliwego otrzymao

skrki

wiewircze, aby nikt prcz mieszczan tego towaru nie kupowa. ^-^)

Skrki wiewircze,

redniowiecznej acinie a

pe

na mucety, ktre duchowiestwo niemieckie, woskie

nosio, nim popielice do

W zamian
z

mucetw

uywa

za towary krajowe

to,

wz towarw

strony

z tej

musia

nie dozwala

po granicy

Schezle,

grodu,

by

ozdoby;

ze

Karola

nam wyliczy

do-

przynajmniej od

celach kupieckich

W.

(r.

805) o ustanowie-

Sowianami komor celnych w Bardewiku,

Erfurcie, Halsztadzie (koo Querfurtu), For-

Magdeburgu,

Wyej

1-1)

Porwnywajc wiadectwa arabskich pisarzy z

z pobrzey batyckich dochodzi w gb Azyi

W.

znaczny,

120)

bursztyn

szy

francuzkie

zachodu, ale

podry po Sowiaszczyznie Samona,

623), wskazuje to kapitularz

niu

e,

czego u siebie nie znajdywaa.

Brak wiadomoci historycznych

(r.

Sowiaszczyzna otrzymywaa

towary, ktre przodkowie nasi otrzymywali

czasu

poczto. ^-^)

zagranicy wyroby rkodzielne dla uzbrojenia, odziey

sowem

24

cyt.

159.

s.

558.

Chwolson. IIsBcTia IIoH^-JtacTa.

1-2)

Kunik.

123)

Quod

s.

X
za

Chwolson mniema
porednictwem Nowo-

w.,

187.

A-ieKpu 50.

in foro

ipsorum extraneus non emat ceram aut asperioles, seu

Czacki. O Litews. i pols. prawach. I. 129.
r. 1264.

alias

cuticulas peculiariter

way

rocznie po cztery skrek wiewirczych czyli asperiow, z ktrych Benedyktyni

121)

Za Bolesawa Krzywoustego wsie nalece do klasztoru tynieckiego

tynieccy nosili mucety.

Czacki.

I.

129.

da-

6i5

Nab, Regensburgu

heimie nad Radnic, Brembergu nad

riaku(Lorch nad Dunajem). Kapitularzem tym Karol

W.

>kich

surowo

ore bro '-') Czste

nastpcw ksit sowia-

zabroni kupcom sprzedawa Sowianom

podre do dworu Karola

W.

Lau-

jego

poselstw ich bezwtpienia znajomiy

Sowiaszczyzn

wy-

godami ycia cywilizowanycli narodw i dla zawizania stosunkw kupieckich byy korzystne. Wprowadzenie za chrzeciastwa

przemysowcom swobodn
drog do napywu ze swemi towarami do Sowiaszczyzny w X w.,
-zczeglnie dla zaopatrzenia nowozakadanych kociow w drogie
kupcom

otwierao cudzoziemskim

materye zotem tkane na ornaty, monstrancye, kielichy, krzye,

rne naczynia metalowe, wino, oliw i mater>'ay pimienne.

Niemniej dwory monarchw chrzeciaskich potrzeboway wyrobw zagranicznych dla przyzwoitego otoczenia i ozdb, szczeglnie rnokolorowych sukien, wyrobw ze zota, ory i broni.
Wprawdzie drogie materye bawatne, aksamity, purpury, zlotem
hafty, kobierce, kotary, zotnicze

lite

lamparcie

jubilerskie wyroby, skry

tym podobne osobliwoci wschodu, szy

z Grecyi,^-*)

Ae naczynia srebrne, sukna drogie, szkaraty, elazne bronzowe

wyroby szy z zachodu. Towary te przywoono po drogach prowadzcych od Dunaju i Renu do Czech, Moraw i Polski. A czego
niedostawao w kupiectwie ldowem, Sowianie znajdywali w bogatych portach pomorskich, gdzie wedug pisarzy XI i XII w.
wszystkiego a do zbytku znajdywao sie. Z tych to portw,
a szczeglnie z Gdaska Polska otrzymywaa sukna zwyczajne i szlai

chetnych kolorw

bronzowe, zielone

ptno, wino, ledzie,

sl

pieprz.^-')

wzmiankowane towary od
125;

Erben N.
i*)

Kijw.

De
i6.

Do

negotiatoribus,

n\

Wisy

szkaratowe, tkaniny rne,

W Xin w. kupcy

przewozili

Wadysaww,

Gniezno,

przez

partibas Sclavorum

et

Avaroniin pergunt ....

Pertz M. G. III. 133.

Polski towary

Lelewel P.

W.

Byzantu szy albo wprost

S. II. 430.

poudnia, albo przez

Czechowie, w^ysylajac do Blgaryi

Grekami stosunki, zapewno drog spawu po Dunaju.

'-')
R. 1248 dokument witopeka ks. gdaskiego nakazuje bra
okrtu po 10 okci sukna. Cod. Lubecen. N. 32.

bro

w. sre-

konie, mieli z

kadego


Zbszy

Pozna,

swe pooenie
kupieckich

uyce,

do Gubina. ^-^j

ska obroty kupieckie przewanie

Z Nowgorodu
morskich,

W.

bd

Xl

w^

za wejrzeniem

a zapewno

w.,

woni

bobrowe, gronostajowe, wydrzane

Pol-

prowadziy.

Skandynaww
i

po-

Niem-

wczeniej

ktrych ugania si

Ztamtd dochodziy take

wczesny wiat. ^-'')

Pomorze

ale

pnoc wschodem

bd za porednictw'em Prusw,

drogie futra kunie,

lisy

wschodem,

ze

wprost przez kupcw ruskich

dochodziy na Pomorze

cw,

Czechy, Morawy, przez

geograficzne, korzystay bezwtpienia ze stosunkw

zachodem wicej ni

6i6

futra

sobolowe,

najbardziej cenne czarnobure

burtasami zwiane. ''^^j Z Pomorza zapewno, niekiedy za porePolski drogie futra, w ktre
by orszak Bolesawa Chr. '^^) Wreszcie Mazowszamogli mie cenne futra od pogranicznych Jadwingw,'-^-)
Z Nowgorodu W. kupcy niemieccy
skandynawscy wywo-

dnictwem Prusw dochodziy do

przyodziany
nie

zili

konopie, grube ptno,

len,

dzie

koe, a po Dwinie

srebro, tuszcze,

w XII

XIII w. wywozili konie,

Ksita

'-*)

pszenic

kaki,

wielkopolscy

futra,

Przemysaw

inne zboe, tu-

Poocka Smoleska

owcze kouchy,

wosk.

Bolesaw, oswobodzajac

roku

posiadoci krzyackich, ustanowili co

Hasselbach N. 323.
od wzmiankowanycli wyej towarw pienidzmi i pieprzem.
Wszake kupiectwo na Pomorzu poczo si wczeniej, nim si zjawili krzyacy.
Zabiegom ich winnimy jedynie zachowanie w pamici szczegw handlu gdaskiego.

ca

1243 od opaty

Sembi

129)

ludzi

przybywajcycli

venenum

nostram forte habent damnationem,

summam

cimus paldones,
niae.

I.

illi

To

227.

Chro.

propinavit.

samo sowo

illi

uideni

uorum
ut

odr nostro

stercora

haec ad

Itaque pro laneis indumentis, quae nos

beatitudinem.

offerunt

Et

qui per fas nefasque ad vestem anhelamus mar-

Adam Brem. De
powtrzy w sto lat pniej

tam pretiosos martures.

w sowo

prawie

situ

di-

Da-

Helmold,

I.

i'^0)

Sawelew.

Chorasanu
'*')
'3-)

noiujiii Jxb

lecz

do Francyi, Hiszpanii

Pelles praeciosae

Jadwingi

HymiaMaTiiKa

MyxaMMe;taHCKafl

si na Massudi, wedug ktrego drogie

.111,

abundant peregrinis,

vel Prutzci .... pellibus

orbi lethiferum superbiae

turinam, quasi ad

r.

Gallus

1279

str.

futra czarnych lisw

i

d.

t.

6.

I.

prosili

Hann. hchto CBoe npc^aBaib, a

ksicia

nu

Wodzimirza:

Kyniun.; ^leio

flopoB-Jiu iepHbixi mi Kym., t.m-Jib, cepe6pa-jn,

Ipatiewski. 212.

(wiewirki)

e
to

Jadwingi mogli

wiarogodne, ale

zkd

LXXVIII, powoujc
wywoono nietylko do

Jiii

nOMopii

naci.,

Bocxoiemb bocky-

mm pa,m

wasnych lasw mie

czarne kuny?

He

jaMW.

Latopis

bobry, kuny, biaki

wyroby

chmiel,

naufi

.Art-briu-,

trafiay na targi pomorskie

Rusi

gwnym
dlowych
i

kouK-u

Aiu e/y

wiadomoci

nie znajdujemy.

targowiskiem dla kupcw pomorskich, tak Kijw

centrem kupiectwa poudniowej Rusi

Polsk.

lowary

ic

W, by gwnym skadem towarw pno-

Jak Nowgorod
cnej

6i7

stosunkw han-

przywoonych

Kijowie, oprcz

by

By^zantu

Chersonu drogich jedwabnych materyi, aksamitw, kobiercw,

w yrobw ze zota, wina, owocw, safianu, pieprzu, adanu, oliwy,

gbki, marmuru,

greckiej

szka

farb,

znakomitych koni biegu-

sw (inochodzcw), skadano towary przywoone z nad Donu,

Krymu, nad-wogskich Bgar z gbi Azyi, szczeglnie jedwabne bawatne materye, atasy, owoce, zioa, wino, bydo rne
i

Rozwoeniem towarw dalekiego wschodu po Sowiazynie gwnie trudnili sie ydzi. Arabski pisarz Ibn-Chor-

korzenie.

dadbe (przed
rabinici,

skiej

zili

Z innych

Oni

ze

wiemy,

to z

przez

kupcy jewrejscy

tym podobne

Polsk w

stosunkw handlowych

w.

przez Mieszka

dosta

sie

dym

razie

do Polski chyba

Rusi,

w
moe

cesarzowi Ottonowi II

towary.^^*)

w. przejedali

Kijowem.
r.

miaa

nie

Podarowany

988 wielbd'"')

od Poowcw, a

mg
w ka-

wskazuje na wczesne stosunki kupieckie Polski ze

za Kijowa przez Bolesawa

zwizki handlowe Polski z Rusi ustalone zostay.

wschodem.

na od-

oddalonego wschodu wywo-

kupcy jewrejscy. ''") Trudno wiec dopuci, aby Polska

ju w

andaluz-

arabskiej,

wschodu na zachd

kamfor, cynamon

aloes,

rde

za jego czasu

perskiej, rzymskiej,

morzem. '^^)

muskus,

912) wiadczy,

sowiaskiej podrowali

ldem

wrt

r.

wiadomi mowy

Od

zdobycia

'^3)

Aristow.

1'*)

Ilarkawi.

"sj

Aristow.

Chr.

(r.

10 18)

205.

CKasaHta ... 48.

196.

i36\
\Y objanieniu listu Chasadaja, Bielowski upatrywa lad stosunkw Polw., w ktrych to stosunkach Izraelici
Chazary okoo polowy
Hiszpani
niepoledni role odegrywali. Mo. Pol. I,-82. Wreszcie wiadomy jest podrnik
Ibraim-ibn-Jakb, take Izraelita, ktry przed r. 965 zwiedzi Krakw.
>*')
A. 988 Miseco semetipsum regi dedit, et cum muneribus aliis camelum
:>ki

ei

presentavit.

Thietmar.

IV,

7,

6r8

wyej

Streszczajc co powiedziano

atwo

szczyzny pnocno-zachodniej, szczeglnie Pomorza,

my,

Sowia-

o kupiectwie

znaczne obroty kupieclcie wczenie rozwijay

pojmie-

mJastaci

Sprawy kupieckie,
pomocy, pobudzay mieszkacw miast do

pomorskicli stosunki przyjani

solidarnoci.

wymagajce zaufania i
czenia sie w towarzystwa kupieckie, bractwa (fraternitates mercatorum), nie skrpowane ustawami pisanemi, ale drog praktyki
i

wzajemno w

obyczajem zapewniajce sobie

ckich,

W krytycznych razach miasta

si midzy sob wzgldem

tego, co

obrotach kupie-

pomorskie porozumieway

przedsiwzi wypadao. Duch

wzmaga si. Wolin, Szczecin, A.rkona w XII w. umawiay si midzy sob podczas wprowadzania chrzeciastwa na
towarzyski

Duch wzajemnoci

Pomorzu.

rozwija stowarzyszenia

morskie,

obszerniejszego

zwizku

kich, bez

rnicy stanu

Niemcw

drugiej

Anza, Hanza,
cznoci kastowej

poowie XII w
rozwija si ju w duchu
,

cz

dzenie u
ins^

handlowego

pocztek

nich

dla Avszyst-

Zwizek ten z napywem

da si pozna pod nazw
niemieckiej

ale

wy-

monopolii.^^^)

Myto.

staroytnoci kupcy

pewn

miasta po-

duchu swobody handlowej

towarami, dla uniknienia po dro-

wymaga

gach grabiey, zmuszeni byli

co

kupiecl<:ie,

pochodzenia.

7)

oywiajc

braterstwa

obrony wadzy kraju, za

Podobne wynagro-

swych towarw skadali.

Sowian od najdawniejszych czasw zwane myto,^^^)

Wyraz hanza, obcy

czasie

otrzyma znaczenie zwizku

niemieckiej mowie,

stosunkw kupieckich ze wschodem,

j.

Rusi

Blgarami.

Wyraz ten niemieccy badacze prbowali wyprowadzi z gockiej mowy. Graff porwnywa hansa z sanskryckim gana, turba, caterva, zusammenhangen (Althochdeutsch Sprachsatz, IV Theil, s. 978), ale ju w r. 1847 rosyjski orientalista Sawelew wytkn, i han s a niema adnego zwizku z sanskr. gana i e pierwiastek
wiza. iMyxaMMej;aHCKafl
wyrazu hanza wypada szuka w sowiaskim a n z t
i

HyMii3MaTHKa,
^3")

CXCIX.

Wreszcie niej patrz

Starosow. MUTO zgodne

tas, ot. muita,

got.

mota,

star.

z
n.

cyt.

165.

greckiem (jlutUdc,

muta, now.

n.

Jac.

mu

mauth,

o,

lit.

red. ac.

mu

i-

muta


korzy

na

pobierano

6i9

ksicego w

skarbu

pienidzach

to-

warach.

Myto od osb przechodzcych pieszo zwano po acinie p eg u m a od vvozw i statkw rzecznych v e c t i g a

Myto skadali wszyscy krajowcy cudzoziemcy, przybywai

1.

jcy

towarami

zwao si gostinne,

take odjedajcy
Przy poborze myta przyj-

to

kraju
to zwao si o d c h o d n e.
mywano do uwagi rodzaj towarw, ilo ich wedug miary, upakowania, wagi
uprznych koni. Ztd u Czechw ju w X w.
wytworzyy si osobne nazwy: otroce od sprzedawanych niewolnikw, chomutowe od koni zaprzonych w chomty;

grnecne

od towarw upakowanych

garnki gliniane,

trne

od sprzeday yta,^^"j a oprcz tego istniao

t.

n e

tar-

j.

gowe, ^^^)

W Polsce podobnych
tomiast oglna nazwa

podziaw myta

targowe

jom myta, pobieranego na targach, ^^-)

pocztek od mylenia, lasu, t.

od towarw, pobierana w branach,

bierze

j.

otrzymaa nazw: myto.

myta stredem

lesa."

Polsce

r.

Kod. Malop. N. 58, 59. Na Rusi

Myto znaczy take: mzda.
MbiTiiima.
'"*)

Cytata z

dokumentu

ytnego na Pomorzu wyej

r.

r.

stranicach

1262:

w XI

i t
i

Linde.

idem

fieri

s.

quod

o,

23,

We

449.

posito.

Erben.
'*i}

N.

1^-)

by

496,

cyt.

94.

dicitur.

MUTiinin),

poborze

wzmiankowanym dokumencie

dum aqua

piscibus theloneum solvendum

sive inferius vel

theloneum

latine

est congelata,

quibuscunque rebus emptis

sive

in sale

De

statiiimus.

vino

vendendis

sal sive alia

124,

s.

52.

dokumentach zwyczajnie theloneum forense

znajdujemy trisne,

targowe; ad

s.

ciekach

dostupichu

Quicunque autem nobilis sive ignobils, servus et ingenuus,

quaecumque adduxerit, de theloneo duas partes pre-

statuimus.

Graecus aut Judaeus

PAniej oplata

granicznych

XII w. muto, MHTap,

Sownik.

wyej

1057

22, cyt. 73,

et in

nemorum).
przy

W rkopimie Kraledworskim:

1057 czytamy: de forensi theloneo tempore brumali,

quocumque modo aportato,

etiam, quod dicitur superius

dokumentach zwanego

przesieki uncisio

czyli

(przesiekach),

Na-

nie znajdujemy.

przysugiwaa wszelkim rodza-

t.

j.

trne.

Erben,

przywileju tynieckim

magnum

sal

r.

s.

335

1105:

in

dopiero

pod

r.

1227

8ti.

Bitom targowe;

(Wieliczka) quattuor targowe.

Ale

ta

in

cze

Sievior

nonum

przywileju

ma

powtrzeniem nadania Bolesawa Chr. i siga r. 1000. Lelewel. P. W. S III.

XIII wieku targowe wzmiankuje si w dokumentach roku 1250, 1255. Kod,
Malop. 37, 48.

620

po acinie theloneum forense.

Podobnie

gowe pobierano

sprzeday

szczeglnie od

na PomorzuJ^-^)
ryb,

soli,

Tar-

zboa, miodu,

wosku, wina, byda, koni, sukna/*^) take od rzemielnikw sprze-

dajcych na targu wyroby miejscowego przemysu J^'^) Od wozw

i

pieszo

towarami

publicznych pobierano

Pomorzu

Rusi zwano

mostne w

pienidzmi

^*^)

przeciodzcych przez mosty na drogach

ludzi

w umylnie
nych dworach, W

Czechach

miasta Pragi,

towarami, zwyczajnie zatrzy-

gocin-

kupiectwa zbudowanych

dla

sie

wrd

gelt),

na

Podobne myto na

pieczonym chlebem.

'^^)

mostowszcin .'*^)

Cudzoziemcy, przybywajcy

mywali

Czechach/**^) Polsce

Tyski dwr

(teraz Stary Un-

pocztkiem siga

w.;^^**)

na Rusi

we wszystkich wikszych miastach. '^^)

Za skad towarw w takim dworze kupiec obowizany by za-

gostinne dwory istniay

Na Zaodrzaskiem Pomorzu:

1^')

r.

1168 in provincia

forense the-

Scitene

supskiemu r. 1183: duplici

theloneo, scilicet fori et aque, que Ribenitz appellatur. Klempin, N. 94. Nazw
targowe przytacza Biillow z niewydanego dokumentu. Baltische Studien VII, 2, 34.
Hasselbach N.

loneum.

Wyej

144^

145)
r.

26.

cytaty 140

przywileju

absue

tores,

mercatores,

emendi,

^*^)

eum

ad

dent

yel

cyt.

162.

fratribus,

uatinus emant liber vel vendant

homines autem illorum, qui sunt negotiatores,

aliarum artium,

annum

ut

sex denarios,

Meklenburg.

foro noslro.

Pravlov;

theloneo:

niej

klasztorowi

Mikoaja ksicia sowiaskiego klasztorowi doberaskiemu

1189 czytamy: concessi eisdem

nostro

nadaniu

et

Urkundenbuch

habeant necessitatem cotidie vendendi aut

de cetero absque theloneo negotientur in
I,

N.

148.

1045 theloneum in 43onte przy Rajgrodzie; 1086 tributum de ponte

145 theloneum de ponte in Letowic. Erben, N. 108, 166, 251.

mostne.

1*')

1145 absolvimus ab omni targowe,

'^*)

1168 in Coluberch theloneum de ponte,

transeunte duo denarii et panis.

149)

MeCKIIMT.

I,

'^J)

in foro

pellifices, su-

w
s.

Lelewel

scilicet

P.

W.

S.

in

III.

de uno quoque curru per

Hasselbach, N. 26.

dokumencie smoleskim

r.

11 50.

l^ono.iHenie

KT.

AKiaMT, IIcTopii-

6.

iioi curiam hospitum in medio civitatis Pragae.

Erben, N. 189.

pitrowe murowane gmachy, kwadratowe z dziedzicem wewntrz, podzielone na sklepy (magazyny), a dokoa gmadawne czasy gocinny
chu kolumnada w ksztacie arkad tworzy trotuar niby.
dwr by miejscem nietykalnem, nawet zodziej schroniwszy si do takiego domu,
nie mg by imany gwatem, lecz naleao wprzd rozpozna na miejscu, czy jest
1^1)

dotd

istniej

to

zwyczajnie

winien.

021

paci g

nn

e.^^-;

Na wyspie Ranie cudzoziemcy obowi-

myto zapaci, poczem dopiero towary swe

zani byli najpierw

mogli wystawia na targu

cinnych dworw
ktrych gocie

zachowaa

nie

Za

sie.

pospolitej

zowi

sie

go-

publiczne,

gocicami

po
tak

sie.

Myto pobierano

nie tylko na targach

(branach),

po wszystkich wikszych drogach, '"^^J po

ach

spawnych

ale

rzekach, '*'*) na przeprawach

pogranicznych

brodach,'"^")

kszych osadach, ''*'') od przejedajcych na wozach

chodzcych
i

pami

Polsce

to drogi

zway

zagraniczni przyjedali,

dotd w mowie

publicznie.'"'^)

Podobnie

J"^**)

Nie ulega wtpliwoci,

narchicznego

nawet

w wi-

konno, prze-

tudzie od korabi stosownie do ich wielkoci

pieszo,

rodzaju towaru

stra-

portach pomorskicfh.'"'")

przed zaprowadzeniem

Sowiaszczynie, kupiectwo

rzdu mo-

przemys mniej byy

15-2^
Czechach do gocinnego dworu naleay wagi i sadownictwo w spravach cudzoziemskich kupcw. Erben, N. 189. Na Rusi za skad towarw w goinnym dworze pobierano gocinne, o czem dokument smoleski r. 1150. iI,ono.l-

Kh Akt.

iifiiie

ile

iMj

155^

cum

4,

s.

9.

6.

I.

w Morawach

Czechach r, 1057 in viam per silvam Chlumec;

quae ducit ad Polouiam juxta civitatem Gradec.

Boemiam

przywileju klasztorowi brewnowskiemu

constitutis

Lutomiricz,

nicy,

N.

I,

Helmold,

via,

per

IIct.

i)

r.

993

videlicet: Domasilicich, Cralupech,

na Usty super Albiam.

W Polsce:

r.

in

r,

1078

omnibus theloneis

na Chlumcy, na Ster-

105.

Tinecensem villam

transito navali.

156^

Morawach na wszystkich przeprawach przez r. Dyje: r. 1052 de

w Hradku r. 1086, w Podiwinie 1178, w Brzena drodze wgierskiej w Brodzie nad Olszaw r. 1048, theloneura,

omnibus pontibus tributum, mianowicie:

slawie

quod

1078,

brd
i57j

vulgo appellatur, in flumine Olzawa.

Maopolsce:

1260 villa Slemrzyn teloneum ad pontem ab antiquis

Kod. Kat. Krak. 79.
i5s^
\Y Czechach: od korabi spawiajcych sl po abie: 1057 de magna
nave tam hospitum quam indigenarum duas magnas mensuras, de mediocri unam; de
parva vero, quotquod sunt mensurae, totidem denari persolvantur; pro minima autem
navicula
denarii persolvantur; 1088 na Trstenici de decem lapidibus salis duo
habet temporibus.

XX

lapides,

decimus panis,

^^)

piscis secundus.

148 castrum

Gdask cum omnium

eorum,

quae de navibus sohuntur;

1159 iheloneum de navibiLs que transeunt per aquam juxta castrum

theloneum de navibus ant castrum (Uznam)

bach,

NN.

17,

24, 26.

in

lacu

magno

Uznam;

transeuntibas.

1168

Hassel-

022

ni pniej obcione

poborami.

Prostota obyczajw, niewielkie

potrzeby administracyi krajowej, a przytem wrodzone

kadego czowieka trudni si tym

pojecie o prawie

Sowianom

owym

lub

przemysem bez wszelkich ogranicze, otwieray kupiectwu przemysowi drog szerokiego rozwoju. Wszake ustanowienie przez
Karola W. w r. 805 komor celnych po granicy Sowiaszczyzny,
oraz wyzyskiwanie ca z kupcw prowadzcych handel ze Soi

mogy

wianami nie

wywoa

nie

Czy nie do tego czasu

odwetu.

wypada odnie ustanowienie w Morawach, Czechach, Serbsku^**'')

i na Pomorzu myta, pobieranego od kupcw w branach na ciekach drg granicznych?
biskupami bawarskimi

(okoo

felstetten

r.

zapewnia,

904),

pniej

sto lat

umowa

midzy

celna

markgrafem austryackim zawarta

i od towarw

Raf-

niewolnikw

przewoonych z Czech, Moraw i Rakus do Bawaryi Niemcy od

dawna ju co pobierali. Jake Sowianie w tym czasie wzgldem Niemcw postpywali? Zwaajc, i Morawy w IX w. byy
ju pastwem chrzeciaskiem, z pev/n organizacy, e na prowadzenie nieustannej walki z Niemcami ksita morawscy potrzebowali pienidzy

my wnioskowa,

ci

na ten

cel wybierali z

ksita

od kupcw

znajdujemy

ju w Czechach po

Niemiec przybywajcych.
drogach

Bd
i

moe-

ludu podatki,

nie zaniedbywali

korzyci

co

myta

bd, w X

w.

spawach ustanowione

ksita jakby wasnoci rozporzdzali,^''^) a to

wskazwk, e w Morawach w innych czciach ssiedniej

myto, ktrem
jest

Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej pocztek poboru myta

bok staroytno

tom

siga.

Ze wzrostem wadzy monarchicznej ksi-

czeskim, polskim, pomorskim

rzysta

zaodrzaskim zostawao ko-

dawniej ustanowionego myta,

160J

thcloneum a

konfirmacyi

ciyitate,

tum, sursum:

"

1(31^

wyzyskiwa na korzy

biskupstwa Misznieskego

papiezkiej

r.

968 czytamy:

quae dicitur Belegora, usque ad ejusdem Misnensis ecclesiae por-

indcue denuo per ambas plagas fluminis Albiae deoisum, sicque

ubcunque manus negotiatorum ultra Albiam huc illucquc

praefinitum terminum,
diverterit.

w g-

Hoffman.

Ser. rer. las.

I,

s.

5.

Porw, przywilej ])rewnowski

r.

993.

infra

scsc

mona powikszy dochd, bo przy

^Aczesnym niedostatku pienidzy, najatwiej byo wyzyska je
ksicego,

karbu

a gdzie

od zagranicznycli kupcw. Jako najblisi od zaciodniej Europy

ksita
ma by

czescy

w XI

pobierane towarami,

w zamian

pjdzie

w. urozmaicaj pobory myta, stanowic

dzie na pienidze;

kadanych kociow

korzy

'

w,,

rodkiem

w XI

a bardziej

so-

Duchowie-

w.

myta

pienidzach

o uwolnienie swych poddanych od opaty

skarbu ksicego.'**)

XII w. wzmogo

uzyskiwanie przywilejw oswobadzajcych duchowiestwo od

opaty myta

pozwalanie

mu

sprowadzania zagranicznych towa-

rw na wasne potrzeby, bez opaty

myta.'^*)

w nadania kocioowi praiskiemn, ksii Borzywj

"*-,

wil,

ksit

uposaenia nowoza-

dla

przywileje na pobr

liczne

dbao

towarach,

myta na

b-

pobierali.'*'-)

gwnych dochodw

suyo powanym

uzyskujc

jeli towar sprzedany

ksita pewn opat

Myto, stanowice jeden

^two,

ile

pienidzmi, jeli towar

nawet od gotowych pienidzy, przywoonych

na targi dla zakupienia koni,

iaskich,

naturze

na inny towar, a

ile

aby od kadego asztu zboa pacono myta 20 denarw

czy kadzi wyziny, szczupakw

karpi

czterdziest

cze

II

r.

iioi postano*

40 ledzi, od cebra
ich wartoci, a jeeli wyi

sprzedan bdzie na pienidze i nie pjdzie w zamian, tedy od grzywny srebra ma by pacone po 2 denary, lecz jeeli pjdzie w zamian za sukno, ma by
cono od kadej sztuki sukna po 4 denary. Podobnie kupcy cudzoziemscy od

zina

aKr, miodu,

wny

byda sprzedawanych

wosku, wina,

srebra po 4 denary, a jeli

w zamian

paci maj od

za pienidze,

za sukno, tedy od

kadej

sztuki

grzy-

snkna

po 2 denary. Przybywajcy z pienidzmi dla zakupienia koni lub innych rzeczy,

paci od kadej grzywny srebra po 4 denary, od zota, wedug wartoci srebra, a jeliby oszuka, traci wszystko. Od 40 par trzewikw ma by dana jedna para; podobnie od 40 kamieni soli jeden kamie i t. d. Erben N. 189.

'*')
Uwolnienie od opaty myta w Czechach poczo si w
homines B^e^nownensis monasterii per aquas totius Boemiae, sive per

monachorum duserint, ab omni jur

Erben, N. 78.
**)

1173

mu, wyrzek:

Bogusaw
quoque

et

ksi

debito

pomorski,

theloneario

sint

a. 993:
ad u^um

totaliter

esempti.

przywilejowi klasztorowi Kobackie-

naues ejusdem daustri in omni domino nostro ab omni

Hasselbach, N. 33.
R. 1214 ksita pomorscy
pozwalaj klasztorowi Trzebnickiemu w lsku przewokorabie soli i ledzi z Koobrzegu bez ca. Hasselbach, N. 99. R. 1239 ^ P'"''}'"
leju Konrada ksicia Mazowieckiego kocioowi Pockiemu, czytamy: omnes ho-

thtlonei

^usaw
'.

res

et

w.:

vias

absolvimus
II

esactione.

Kazimirz

II

624

Po ujarzmieniu zaodrzaskiej Sowiaszczyzny w poowie

XII w. i bliszem zetkniciu si z Niemcami napywajcymi na
ziemie sowiaskie, a szczeglnie po zaciwyceniu przez

nicli

po-

cztku XIII w. iandlu w swe rce i przeksztaceniu dawnej sowiaskiej Hanzy w zwizek niemiecki, "^^) ksita sowiascy
potrzeb regulowania stosunkw kupieckich

poczuli

cami

zapewnienia sobie myta,

dla

cem

niemieckiego

ksit
dlowe

dla

iandlu ze Sowianami, uzyskuj od

sowiaskicli Igoty kupieckie^"']

Nowgorodem Wielkim,

zawieraj traktaty han-

ksitami poockimi

naciskaj na Pomorze wschodnie, aby kraje

skimi,

poczto

czasie

Z swojej strony Niemcy,

nazywa.^*^)

zapewnienia sobie korzyci

w tym

ktre

cudzoziem-

te

smole-

wcign

sfer handlow miast hanzeatyckich, wreszcie spisuj statuty

handlowe miast pomorskich, oznaczajc co od towarw przywo-

zowych

czaju, lub

do ustaw pisanych
ckich,^*'*)

mines

bd

plocensi

theloneo

in

Co wic dawniej opierao si na oby-

wywozowych.

na dorywczych zezwoleniach

bd

et

ksztacie

od XIII w. wchodzi
miast hanzeaty-

statutw

osobnych przywilejach wieczystych/**")

ccclesiae

terra

ksit,

in

gaudeant inimunitate

aqua.

liberi

ab omni solutione, pedagio,

Kod. Mazowiecki XIII

bd

imiych

wiele

przy-

kadw.
"*'>)

7,

Aza, zl, wedug

pomorskiej

dodatkiem stosownie do polsko-pomorskiej

w anza,
do

II.

przerobione

w mowie

mowy anza, a n z 1 = vinculum, wzet

mowy rv, wymawiao si po sowiasku

niemieckiej

na hanza.

Maciejowski.

Dopenienia

P. S. 173.

c o w mowie czeskiej zjawi si w Icocu XIV w., a jednak

prawach czeskich
Hus uywali wyrazu myto, zamiast co.
XVI w. co myto krzyuj si. U Rosyanw zamiast myto wczenie weszo w uycie poszli na, u Chorwatw: cariua (da carska^, u Bgarw tureckie djum166^

jeszcze

Wyraz

Szcytny

ruk,

u Polakw

uyczanw

o,

Sowicw

c o

1.

ksi

R. 1224 Wisaw I,
raslci, udzielajc Lubeczanom prawo swobodnego handlu w swych posiadociach, oznaczy co od korabi przewocych sl
1^')

ledzie.
168^

Hasselbach, N. 150.

tym wzgldzie

Rechts-Aufzeichungen,

wane

spisane

tlawnych obyczajw niemieckich

Stad
leje,

Liibeck, T,

I,

N.

miejsce zajmuj:

midzy
i

r.

1220 a 1226.

sowiaskich,

Liibeckische

Ustawa

Zollrolle nebst

ta jest

Codex Lubecensis,

mieszanin

w Urkunden

der

32.

i"*^)
R. 1224 Wisaw I, ksi,c raski, udzielajc Lubeczanom rne przywioswobodzi ich od opluty ca w niektrych razach na zawsze. Hasselbach, X. 150.

Z ostatnich wiadomy

traktatach handlowych.

ksit

warty przez
/

nym

zapewniwszy ludziom

jadzie przez kraje

ksit

Gnienie

r.

Bolesawa

Traktat

1243,

posiadoci krzyackich pieszym

rodzinami, powozami,

z ich

jest traktat za-

Przemysawa

wielkopolskich

zakonem krzyackim na wiecu

ten,

625

wielkopolskich, stanowi,

kon-

prze-

i kupcy

krzy-

bydem, swobod od ca

accy w podry od Wadysawia do Gubina, w Gnienie, Poznaniu

Zbszynie paci
od kadego zaprzonego woza, przewo-

bd

cego

sukno, po

skojce kasztelanowi

tyle magistrowi; od

sukien szlachetnych barw: brunatnego, zielonego lub szkaratu od

caego woza kasztelanowi trzewiki, albo p fertona i funt pieprzu.

Podobne co ustanowione zostao od soli, ledzi lnianego ptna,
i

7.

zastrzeeniem,

po innych drogach,

jeli kto

ominie wskazane miasta

zamiarze oszukania celnikw, ten zapaci

'

mark

srebra

topek

II,

niezalenie od tego co.

ki gdaski

o poborze

ca

od wozw

wiaski,

Okoo

'")

tego czasu

pomorski, ustanowi przepisy

od korabi przybywajcych

suknem

koni do Polski dcych,'"^) a Barnim

wyda

dla miasta Szczecina

szczegow we wzgldzie

bardzo

objedzie

(r.

1250

rodzaju

dzie rozmiarw korabi, od ktrych miao

1260)
i

I,

(r.

1248)

sol,

take

ksi

by

co

myto cem, na sposb niemiecki ustanw ionem.

niemiecki
i

so-

celn ustaw,

iloci towarw,

tu-

pobierane je-

dynie pienidzmi,'"-) zamieniajc tym sposobem dawne

skie

wi-

sowia-

Odtd wpyw

regulowaniu stosunkw kupieckich ze Sowianami

przepisw celnych

wzmaga

si.

Skarby

ksice

napeniaj si

R. 1226 bracia Jan, Mikoaj III i Henryk III, ksita roztokscy, udzielaj Lubeczanom na wieczne czasy swobod od podatkw i ca w ich kraju. Urkunden der
Stadt Liibeck, I, N. 33.
raski, pozwala mieR. 1249 1250 Jaromir II,
szkacom Elbinga przybywa do jego posiadoci bez opaty ca. Klempin, N. 504,
R. 1266 Wisaw III,
raski, potwierdza Lubeczanom nadane przez dziada
Wisawa I swobody od ca i podatkw. Urkund, d. Stadt Liibeck, I, N. 289.

ksi

ksi

170)

Wszystkich szczegw tego traktatu nie

Hasselbacha Codex, N. 323.

'"*)
Urkunden der Stadt Liibeck,
1'-)

Tom

IL

Hasselbach, N. 451,

s.

I,

N.

130,

moemy
s.

tu

wypisywa.

127.

910.

40

Patrz

ca po drogach

dochodami, ale wyzyskiwanie

rozwj przemysu

Poborcw myta

i.

sie ojczysta

stytucyi

mostach cienia

kupiectwa.

mytnikami,^'^)
c a

626

Czechach zwano o b u

nic

i,'

na Rusi

''^)

a miejsca, gdzie myto pobierano

my

i-

aciska nazw thelonearii skrywa

nazwa mytnika, ktr wreszcie znajdujemy w konPolsce pod

1569.

r.

8.

Miary

wagi.

przemysem cile zwizane s miary i wagi,

ktre u Sowian wytwarzay sie, podobnie jak i u innych ludw
aryjskiego szczepu, na podstawie naturalnego rozwoju umysu.
Brak rde nie dozwala nam rozwin wyczerpujcy wykad poZ kupiectwem

jcia przodkw naszych o miarach

wiec badaniem tego tylko, co

wagach; ograniczymy

sie

pomnikw wydoby zdoamy.

dugoci i wysokoci
palec (perst)
siebie pooonych;

Dla wymiaru mniejszych szerokoci,

suyy czci

ciaa czowieka redniego wzrostu:

szerokoci

4 ziarn

szerokoci

4 palcw;

jczmiennych,

pid

wzdu

szerokoci

do

doni;

okie

od

koca redniego palca, dugoci 3 pidzi;

znaczy tyle, co czowiek, wycignwszy rk w gr,
mg dosta, albo wycignwszy jak najlepiej rce prostopadle
do siebie, mg osign: w sniu liczono zwyczajnie 3 okcie;
a t r, czeskie a t r o, znaczy tyle, co czowiek zgity mg wkoo
przegibu rki

se

do

siebie

zachwyci na

ziemi; zwyczajnie atr liczono za 4 okcie.

Dla wymiaru odlegoci

suyy: stopa,

dolna

na ktrej si cae ciao opiera; zwyczajnie stop za

liczono;

krok,

"')

ob-uz
ben,

s.

seu

dwoje stpienie, liczono za

czyli

123S obuznici

ob-vuz,

thelonearii, ab obuznik.

obligamentum;

hinc

809.

'')

Ruska Prawda

II,

32, 35, III, 33,

Vox

obuznik,
36.

cz
p

3 stopy;

nogi,

okcia

staja

derivata esse videtur ab

qui

obligatus

est.

Er-


nie jednakowej

(stadium)

ana.

'

627

rednio za 125 krokw uwa-

miary,

'')

Miary polne stosowano do pracy

I

ludzkiej

gon, cesko-morawo-sowackie hon,

tak:

koo uprawy

roli.

teraniejsze polskie

puga odgoniona
brzda (skiba);*'*) u Czechw hon rwna si 60 obrotom koa
pugowego, a wedug ustawy Przemyla II mia dziery w sozagon, znaczy

co jednym cigiem rada lub

tyle,

bie 210 okci, albo 630 pidzi;'"^

ano

miar

oznaczao

cigu

przestrzeni

dnia wyora;''*)

albo stajanie,^^") pniej

rado

inaczej

po-

jednym zaprzgiem zdo-

ile

jutro

pug,

samo co popue,'"^)

to

niemieckiego przezwane morg;^*') ko-

Szczegowe objanienia wskazanych wyej miar zebrane s w sowniku

u Czacki^o: O Litewskich
Polskich prawach.
Wedug postanowienia krla Aleksandra r. 1504 staja powinna bya dzierze 2 2U krokw (passus).
*"*)

czci

Lindego,

Czacki.

Lit.

pr.

Hist. Natur, liber

^")

S. Pr.

I,

233.

Actus, in quo bove3 agereniur

*)

XVIII,

c.

cum

aratro,

uno impetu

justo.

Plinius.

czeskim honie.

Ireczek.

3.

Actus erat 120 pedum.

Plinius jak

wyj. O

86.

I,

')

Aratrum, aratura u Sowian byy:

pro unoquoque aratro

par\-o,

quod

rado

mae

dicitur,

(radio)

wielkie (pug). R.

1263

lapidem cerae, pro magno autem,

pug

nominatur. duos lapides cerae persolvat. Tschope i Stenzel. Urkunquod

densammlung zur Gesch. des Ursprung der Stadte in Schlesien u. Oberlausitz, s. 73.
Wedug Helmolda, aratrum slavicum znaczyo przeLandan. Territorien, 93.
strze zier.i, ktr par wow, albo jednym koniem uprawiano. Chr. I, c. 12 i 14.
Maopolsce 1261 terra ad unum plugonem. Kod, Ma. N.- 62.
dyplomacie Jaromira I, ksicia raskiego, r. 1 193: modius frumenti de quolibet aratro.
L^niwersale poborowjTn r. 1578 postanowiono: a w ziemi
Fabricius. Codes. X. 3.
Halickiej i Podolskiem wojewdztwie, poczwszy od Lwowa, nie z anw ani z wok,
Vol. Leg. U, s. 981/191.
ale z kadego puga kady ma da zoty.
*')
Okrelenie pracy rolnika jednjTn dniem uprawy roli siga bardzo odle1

gych

czasw.

Nad Renem w

787 pisano: unum mansum et unum jurnalem.

Nazwa jurnalis od francuz, jour, take diur-

r.

Traditiones Lauresheim. N. 1094.

nalis zjawia

XX

si cigle

diumalis, hoc

est,

w VHI
quod

w.

tot

W tradycyach

fuldeskich VIII w. znajdujemy:

diebus arari poterit.

Dronke.

Tradit

R. 1389 unum juger, alio nomine stayane, qui

a Rogoszcza usque ad viam Cziriczska, pro altera media marca
'**j

currit

fuld. p. 107.
et

vendidit.

pertinet

Helcel.

ksig sdowych Ziemi Krakowskiej. Patrz: Starodawne prawa polskiego

pomniki, I, s. 247, N. 249.
1*')
U Polakw najdawniejszym morgiem liczono prostokt z 3 sznurw kwadratowych, t. j. pole majce dugoci 3 sznur)', a szerokoci i sznur. Linde. Slow,

Wyimki

40*


rzec oznacza
wano;

przestrze pola, na ktrem korzec ziarna wysie-

Czechw zwano;

pole u

takie

--

628

woka,

korzec-pole;^**-)

Hub, Huffe, zarobne pole, wzia nazw od rolniczego wczenia ;^^^) woki byy rozmaitej wielkoci: woka niemiecka na
ziemiach sowiaskich miaa 30 morgw, a woka sowiaska
na Litwie woke liczono za 30 mor15 morgw ;^*^^) w Mazowszu
niem.

gw;'^'"')

XIII w. zjawi

woki

ktry od

sie an,^^''')

nazwi-

skiem tylko rni si, albowiem oznacza pole do zarobienia,

a

woka bya ju

polem zarobionem.^^'^)

ak uywane byy: prt rwnajcy si dwom

siedmiu
albo 5 krokom, czyli
p okciom,

Dla wymiaru

atrom,

czyli

stopom,

15

^'^'*)

t. j.

7V.2

pertyka

okciom;^*'-')

wzdu

samo co prt

to

okci 7Y2I pertyka majca wzdu i wszerz plosma okci kwadratowych kupieckich pospolicie zwaa si: polko;^^'^) p r o w az e c

Czechach,

powrozem w
Pr.

182)

Ireczek.

18')

Linde.

18^)

Landau.

185)

Szczegy wymiaru

SI.

I,

od XIII w.

Polsce zwany,

86.

Slow.
Territorien, 92.

anw

podaje

Czacki:

Lit.

Pol.

pr.

I,

s.

236.

Tablica.

Lan

186)

red. acinie

huba,

staje,

rebi, do

zarobienia prze-

znaczone pole (Linde), znaczy to samo, co feudum, zkad wyraenie

fe

ud

an

o.

zjawi si na ziemiach sowiaskich przez Niemcw zdobytych.

v e

Uja-

oddawa mu napowrt jego niegdy waztd wyraz 1 e h n) pod warune h e n

dla zdobywcy: ztd ziemi t i wymiar jej
Od
Historya dawnych polskich miar i wag, 3, 4).

rzmiwszy sowiaskiego rolnika Niemiec

sn,

a teraz

kiem,

nazwano

ta

cudz ziemi t. j. poycza

ziemia produkowa bdzie

anem .(Maciejowski,

Sowian zaabskich

an

(1

dosta si do Polski.

Maopolsce r. 1255 znajdujemy

XIII w. ustpuj
N. 421.
woki i stajania i odtd naprzemian to o nich, to o anach mowa. R. 1334 unum
laneum seu mansum agri liberum. Podobnie w dokumencie passawskim r. 1326 dimidium laneum, quod vulgo Lehen dicitur. Landau, 92. Wreszcie o mierzeniu
w Polsce na pugi i sznury. Maciejowski, H. P. S. II, s. 317.
podatek:

poradlne, anowe. Kod. Maopol.

Sw.

187)

Linde,

188)

Mensuria virga septem ulnas cum media, ustanowiona zostaa

za Gotfryda jedenastego mistrza krzyackiego.

180)

geometryczny
1***)

Sownik.

ziemi Dobrzyskiej,

rwna si

Snadniej pole

Bibliot.

Czacki,

Warsz.

r.

I,

1861,

Sw.
korcami mierzy, ni prostemu

10 stopom.

Prusacli

308.

tom

III,

s.

Pia>

567.

Linde,

pertyki wierzy.

Linde,

029

by w

liczony

okci

albo

6,

sznury

Wedug

polski,"*-)

wzdu,

powroper-

3,

skaday mrg

a jeden wszerz,

by

robione

tak opatrzone, aby wilgoci do siebie nie

skracay

przez to nie

liczono lasek

praw czeskich prowazcy winne

dobrych powrozw

przyj my way

pniej za 52 okci ;^^')

geometryczny zawiera 10 prtw,

45, sznur

czyli 100 stp; trzy

42,

take kord zwanym,

sznurem,

zie polskim,

tyk

Czechach za

sie.

Zboe z pola zebrane zwyczajnie liczono na snopy, z ktskaday sie kop y, dawniej w Polsce k a s u a m zwanej'*'') Kopica siana take kasul zwaa sie.^"*) Czy podobna
rych

nazwa istniaa u innych plemion sowiaskich

liczono

w.

kop

Czechach za

Polakw,

uycie liczy

ksw

srebra 60

Aliary

mianowicie

ile

snopw, wiadomoci nie posiadamy.

niej

u Czechw

101)

Ireczek,

lOS)

Linde,

i9)

"W

liczono 50 snopw,'^'') pniej dopiero

rwnie jak u

kopie 60 snopw,

(sztuk) pienidzy.

sypnych,

rzeczy

gar znaczca

tyle, ile

SL

Pr.

Sw.

innych Sowian weszo

podobnie jak

grzywnie

^'*")

szczeglnie

ni obj

zboa w ziarnie byy:

czaszka (patella,

mona;"*")

86.

I,

kocu

Czacki,

Litew.

Pol. praw.

I,

234

240.

Wilickim, wyd. Bandkiego, czytimy: XCVI item pro una

cassula (Jus Polonicum, s. 87); w wydaniu Helcia: XCIV item pro una copa
(Starodawne Pomniki, I, s. 116).
obu wydaniach objaniono, e kasula to samo,
statucie

co kopa.

kona

si,

Badajc znaczenie

wtedy jeszcze

Warsziiw, 1858, tom

194J

I,

s.

kasuli Aleksander Weinert, z

okolicach

Warszawy zboe

dokumentu

r.

1564 prze-

liczono na kasule.

Bibl.

411.

sadowym krla Zygmunta I r. 1523: pro eo, quia tu recedecem cassulas foeni, in prato ipsius hereditario, viilae N.
quod foenum pensat sibi ad viginti grossos, et totidem damni; judicaprocesie

pisti sibi violenter

laboris ipsius,
liter

responsurus.

jego dziedzicznej,

na 20 groszy

wyd. Ohryzki,
aby

Znaczy:

za

tyle za szkody,
s.

to,

gwatownie zabrae 10 kasul

siana,

na

ce

wiosce N., przez niego uprawionej, ktre to siano on sobie ceni

masz odpowiada sdownie.

Volum. Legum,

I,

212.

10')
Za pierwszego biskupa prazskiego, wedug Kozmy, ustanowiono byo,
kadego popua dawano dziesiciny dwie kopy zboa, t. j. 100 snopw: de-

cimus autem accervum quinquaginta manipulos habentem,

i9)
Linde, Slow.
i")

Ibid.

Ireczek,

S.

Pr.

I,

86.

rwnajca

miseczka)

dwom

sie

6zo

rzepie a, zawierajca dwie

jeszcze:

zawierajca

doni

garciom. ^^)
czaszki

^^'')

Korzec

palce.-"*')

Czechw byy

mierzy a,

w caej
w rny ci

wiadomy

pnocno-zaciodniej Sowiaszczynie, nie jednakowej

czasacli

miejscowociacli wielkoci,-**^) dzieli

garnce,
Wszake

na

sie

podzia istnia przed XIII w., nie wiemy.

ale czy taki

w XI w. myto g rn e czn e,
od towarw upakowanycli w garnki, wskazuje, i garniec powsta z garnka.-"^) W pniejszym czasie zwyczajnie w korcu liczono 32 garnwzmiankowane

-''-)

t,

j.

Cwiertnia, u Czechw ctvrtne, ktrej sama nazwa

i bya czwart czci innej wikszej miaryj^"^) do-

ce.-"*)

wskazuje,
piero

w XVI

w. daje

dzielca si na

si pozna

cztery viertele, a

Wielkopolsce, jako miara dua,

kady

tedy cwiertnia zawieraa garncy

kod

72.

mia garncy 18,-"^)

rda XIV w. wzmiankuj
viertel

jako miar, o ktrej wreszcie badacze nic pewnego nie

Z dowiadczenia wiemy, i

powiedzieli.-"')

jeszcze

drugiej po-

owie biecego wieku na targowiskach miast woyskich, na

mocnych drewnianych podstawach, leay due z drzewa zbite
kody, w ktrych mierzono zboe na targ przez okolicznych cho-

pw

Takie kody zwyczajnie zawieray korzec.

dostawiane.-"*)

198)

Ireczek, SI. Pr.

190)

200)
-01)

202)
20S)
-04)
i

205)

Wyej 24, cyt. 24,

"Wyj w biecym

207)

I,

532.

s.

619.

Ireczek mniema,

S. P.

Wedug

ctvrtne

bya czwart czci

87

I,

poda

Czacki,

Litew.

mierzycy

miaa wyso-

Rosyi dotd zboe

roku 1569. Czacki, I, 307.
rwnajce si dwom korcom polskim.
nadaniu kocioowi kanonikw regularnych w Przeworsku (w Galilustracyi

czetwerti,

koda

1394 czytamy: per duos truncos vulgariter

208)

Erben, 808.
Polski

306.

miara przyzna si Czacki,

Kodni

s.

Vox proveniens a grnec, olla, vas fictile.

Rnice korca w rnych czciach dawnj

make mierz na

cyi) r

Linde,

palce.

20)
i

Polakw, czciej jako miara pynu.

Polsce tej miary nie znajdujemy.

Ireczek, jak wyej.
Modius quinque palmarum et duorura digitorum. Ireczek, jak wyej.

Pols. prawach,

koci 4^2

86.

I,

Sownik.

Takie

nie wie.

kody widziaem

Trojanowie,

latach

1840

Litew.

osobicie

1850.

frumenti,

Pols. Pr.

w ytomirzu

I,

a jaka to

bya

310.

ssiednich miasteczkach


bywa

lecz ten

mniejszy

631

wikszy, a ostatniemi czasy korzec

skarbowy zawiera 32 garncy, chopski za 40 garncy. Z tego

powodu miara kody wahaa si. Koda uywaa si dawniej
zboa,

nie tylko dla mierzenia

nawet

piwa.-^")

che zboe mierzono.

ah

mierzono

rwnajce si

c e

hwicom, albo 6

pije.-")

bo

Pyny

dla

Czechach

pintom

rzeczy wilgotnych, jak ledzi,

kod

^lorawach na p
i

udk

take

y,

rwnajce si

tyle,

2 la-

co jeden wy-

sycha; agwie byy

utrzymywano osady agiewnikw,

ich

tylko su-

nie istniej.

Pinta znaczya

pintom.-^*^)

Polsce o pintach nie

wyrobu

jednak wieku na

kody ju

Teraz

ale

biecym

uyciu,

ale czy

su-

yy za miar pynw, nie wiemy; sdy, czyli sdziny, uywane do mierzenia piwa,-^^) zdaje si odpowiaday czeskim sudkom; byy jeszcze w Polsce c e b r y,^^') wiadome u Sowakw,-")
Lukno"-^'') u Czechw
ale wymiar ich nie jest nam znany.
Sowakw, d oj n ica-*") u Polakw, naczynia pytkie, ktre
suyy najczciej do mierzenia miodu, skadanego w podatku kocioom.-^") Miara tych naczy nie okrelona. Wiadro u Czechw rwnajce si 4 sudkom,-'*) polskim sdom, zamiast ktrych
pniej w uycie weszy garnce. Beczka (tunna) zjawia si
i

R_

209)
II,

666.

ciejowski.

koda
skad

ledzi^,

r.

r.

1564 klodn albo beczka piwa.

miar, ktre

1764 uznaa
miarach i wagach,

piero ustawa z

Pful,

j-_^6

Nie wesza

za

miar

roku 1565 na sejmie uchwalono.

urzdow. Vol. Leg. VII, 331/145.

Serbw-uyczan

Ireczek, St. Pr.

-1^)

Sasinek, Dejiny driew. nard., 216.

-1'-)

Linde, S.

87.

Serb.

DoMa-

10.

2'0)

I,

Vol. Leg.

pinca

= piwnica.

uyc. sud, sudk, sudzik=^

Pful, Slow.

Fass,

Eimer.

Sw.
213)

Wiadome

-**)

Sasinek.

10 cebrw piwa u Piasta.

Wyej

24,

cyt.

230,

s.

570.

216.

Idem quod lykno, vox derivata a yko, liber, ex quo modii conErben s. 809. Liber
yko, brzosta, kora, na ktrej staroytni pisali.
Rosyi dotd
no oznacza drew^niane naczynie z obrczami Podwysocki. C.io-'*)

ticiebantur.

uk

Baps ApxaHre.ibCKoro HaptHia.

-"*)
dokumentach czsto wzmiankuj si: urna, vasa.
21')
Czechach 1240 de lukno mellis. Erben s. 465.

W
W

wyej

loo, loi.

24

cyt.

218;

Ireczek.

S.

Pr.

I.

87.

urnach miodu


w Morawach w

632

XIII w. jako miara

chocia bezwt-

miodu,'-'")

suya na ten przedmiot wczeniej miara beczki nie

okrelona; w Polsce dostrzegamy j pniej jako miar piwa.--")
Mniej ni miary w uyciu byy wagi, do ktrych tylko w raCizie koniecznoci uciekano si
to w niedokadny sposb.
ar w ogle zwano w staroytnoci brzemi--'); pniej wag
wymierzano kamieniem. Ztd waga
kamie identyfikoway si w pojciu Sowian zachodnich. U Czechw mwiono:
pienia

waga,

wagi, albo:

uycie przez stosunki

wiaszczyznie

kamie

takiej

zachodem, albowiem

wagi nie

W XIII w.

ty.

stanowi t; 16

tw

znano.'--')

wiadomoci

przed XIII w.,

szem zawizaniu stosunkw

i

Kamie wszed

kamie, p kamienia.

we

zachodem, wchodziy

Przy bli-

w uycie

i gar

ca wag

wagi, 32 ty

way

mianowicie

Ile

nie posiadamy.

Czechach ustanowiono,

wschodniej So-

funty

pieprzu

pon-

(libra,

wag p kamienia, kamie 20 liber, sze

sl tward,
centnar, --^) Na kamie zwyczajnie waono wosk
korce mierzono.'-'-^) Wag przedmiobo sl kruch na koryta
kamieni

10

dus),

tw trudnych do waenia na kamie, oznaczano innymi sposo-

adunkiem konia

bami;
i

wikszego, albo odzi mniejszej, redniej

prostu

brzemim: brzemi

de lukno mellis,

I.

s.

wikszej, "-'-**) albo po

r.

1240: theloneum de

a ile

dla

220J

Czacki

trawy.--'')

W przywileju klasztorowi Hradisztskiemu

Erben N. 1002
465;
w XVI w. w Polsce beczka uywana

2i9j

mcllis;

wozu mniejszego

albo

wjucznego,-'-'^)

luknow

piwa

tonna

beczce?

zawieraa

72

garnce.

306.

"1)

B r z e m o enim onus sive pondus. Boguchwa.

Na Rusi i Litwie najdawniejsza waga pud.

Bielw. M. P.

II.

483.

dokumencie snaoleskim r. 1229 wzmiankuje sie pud przez Niemcw dany Woloczanom, a podruh
Aristow. IIpoMbim. s. 113.
(drugi egzemplarz) jego lea w niemieckiej bonicy".
222)

Stryjkowski pod

pudzie na Litwie.
223J

Ireczek

221)

Wyej

225)

Ireczek. SI.
226)

P.

I,

r.

1425.

Czacki

I.

310.

87.

24. cyt. 203.

Quantum unus fortis saumarius portare potuit, sagma, mwiono w

Sumar=equus onustus w XIII w. Erben s. 812.
Pr. I. 87.
Ireczek

I.

87.

Pondus graminum=brzemie trawy.

Starodawne Pomniki I. 289.
227)

cel.

S.

Statuty Mazowieckie 1377

r.

Hcl-

ogle miary

wagi

ska

Kada wiksza

wyrniaa si szczegami swych miar

mocno do

byy

siebie

pieckim

kupiectwa

cudzoziemcami.

w pewnym

Obyczaj

trzyma

razie

sie

9.

W staroytnoci

niedokadne, a-

sowia-

dzielnica

wag, cliocia takowe

a jednak to nieprzeszkadzao ani

zblione,

do rozwoju przemysu

byy

do XIII w.

dnymi przepisami nieokrelone.

ani

kraju,

stosunkom ku-

wskazywa jakich miar

wypadao, obyczaj od

naduy

Pienidze.

Sowianie, podobnie innym ludom, zaspo-

kajajc wasna prac niewymylne potrzeby ich bytu,

obchodzi

mogli

wag

broni.

atwo

pastersko -rolni-

pody swych rkodzie na przedmioty,

A e Opatrzno hojnie obda-

cza na targach mieniaa

ktrych niedostaiAao

Ludno

pienidzy.

bez

sie

domu.

rzya Sowiaszczyzn przedmiotami, znajdujcemi popyt nie tylko

w domu, lecz i za granic, jak bydo, konie, zwierzyna, ryby,
zboe, mid, wosk, koe,

futra,

ptno,

niegdzie drogie kruszce, przeto

sl,

Sowianom

materyaly lene
nietrudno

gdzie

byo drog

bd

wymiany zdoby towary zagraniczne, a nawet podatki

wasnym ksitom,
cudzoziemskim zdobywcom przedmiotami

bd

swego przemysu zapaci.

889 dowiadujemy si,

Jako

dokumentu krla Amulfa

Sowianie we Frankonii

jeszcze

r.

od cza-

sw Pepina obowizani byli skada biskupowi wircburgskiemu

annuat miodem, ptnem i innemi rzeczami wiejskiego przemy-

su.--*)

Czechach,

wedug podrnika

poowy

w. Ibrai-

ma-ibn-Jakba, na targach zamiast pienidzy pacono maemi,

cienkiemi chustkami
jeszcze

tibus

drugiej

poowie

Xn

w.

zamiast

pienidzy,

ktrych

--*)
A. 889. Am, episcopus Yuirziburgensis ecclesiae. nostris obtulit obtuiquaedam praecepta antecessomm nostronim Pippini et Karlomanni, nec non et

Hludownici augusti,

decimam
fiscnm
s t e

Na wyspie Ranie

krajowego wyrobu.--*)

tributi,

in quibus continetur,

quae de partibus

ualiter ipsi

dominicum annuatira persolvere solebant,

o r a vel

ostarstuopha

alia qualibet redibitione ....

--9j

Kunik,

47.

vel

de Sclavi5

ad

quae secundum illorum linguam

vocatur .... sive in melle,

Erben N.

A,i6eKpH 49.

ad basilicam S. Salvatoris

orientalium Franchorum,

sive in paltenis,

seu iu


wedug

Ranowie,

Helmolda,

U Grekw

stpywa

Podobnie dziao si na

Rzymian

pacono lnianem ptnem

nie mieli,

cenionem bardzo wysoko.-^*')

cie.

634

caym wie-

staroytnoci dobytek (bydo)

za-

Homera odzie Diomeda cenia si dziewow, a zbroja Glaukusa sto wow. Z czasem gdy poczuto potrzeb znakw pieninych, zjawiy si czworogranne
pienidze.

wi

ksy

miedziane,

towary mieniano.

za ktre

VIII w. przed

bi

w Rzymie

pienidze

mianowicie

sem,

dje wypaca

owiec,

od

485 od

175

r.

wizerunkiem

skutek czego pieni-

pecus,

Srebrne

bydo.-^^)

zaczto wybija dopiero po wojnie

r.

Wtedy

pniej.-^-)

miedziana monet,

wow
nazw pecunia

na rzymskich monetach
dze otrzymay

a Rzymianie za krla Serwiusa

Clir.,

od zaoenia Rzymu, poczli

Grecy

Nareszcie

zaoenia Rzymu, a zote

Pyrru62

lat

Rzymie poczto nalene wojsku stipen-

pienidzmi.-''")

ksy dawno ju wiadome byy w

Miedziane

"W Egipcie zamiast pienidzy uywano elazne

nicyjan zote krgi, podobnie jak teraz

Babilonie,

zote krgi, u Fe-

Senarze, Beninie

Ka-

krgi m a n 1 a zwane. Czy nie takie same znaczenie przypisa wypada bronzowym krgom, z grobw na ziemiach sowiaskich obficie wydobywanym?-^*)
Wiadomo jest, i na ziemiach sowiaskich w staroytnoci
labarze zote

byy w obiegu
mieckie, a na
w.,'"^)

Apud Ranos

Helmold.

XXXIII,

c.

ju w

VIII

Quin

-^3)

nie-

XI

epoki od VIII do

.... quicquid in foro mercatori volueris,

znacznej iloci

panno

lineo

com-

est

nota pecudum: unde

et

pecunia appellata.

Plinius.

Hist.

13.

militum stipendia; hoc

est,

stipis

Aureus nummus post

an-

wyj.
pondera, dispensatores, libripen-

wyej.

Z Dejin Starych

o wykopanych
i

38.

Plinius, jak

Kfik.

3-1)

235)

Ranie

et

pienidze

62 percussus

des dicuntur.

spie

rzymskie pienidze, pniej frankskie

Argentum signatum est anno Urbis 485

Plinius, jak
est, quam argenteus.

2'-)

num

I,

Signatum

-^1)

Natur.

Pomorzu arabskie dirgemy

co wskazuje,

2'''0)

parabis.

greckie

Slovanfl. 74.

na Pomorzu,

Koobrzegu,

rnych miejscowociach po nad

Odr a

Szczecinie, AYolinie, na wy-

do Frankfurtu kufickich mo-

W poowie X w. w Polsce wiadome

kursoway na Pomorzu.

m it k a

grecl<ie

Wgry

e.'-^")

skupowi aldenburgskiemu

motkw

po

lnu, jeszcze

635

Obodryci od

kadego puga,

Czeciaci

wczeniej wydobywano zoto

od-

nie

byo

ssiednicli krajaci od VIII w,,

moe

Czyby

dawna peno byo cudzoziemskicli pienidzy.

wasnycl, kiedy

zboa

zapewno

srebra,-''')

i w Sowiaszczyznie

Wszystko wskazuje,

bardewikskici,-^*^)

byy

skadali bi-

w.

oprcz miary

monet czystego

12

srebro ?-^^) Nie znajdujc na

to

odpowiedzi, przytoczymy nastpne konjektury.

Na

ziemiaci czeskich),

wgierskici

Siedmiogrodzie jeszcze

uyckici,

sowackicli,

morawskicli,

przeszym wieku zna-

duo monet, znanycli w numizmatyce pod nazw miseczek teczowycli, u Czecliw misek duhowyci (Releziono

genbogen

Goldschiisselclien),

majcyci

tylko

z jednej

ugbionej

wyobraajcy promienie w koo roztaczajce si.

Badacze na podstawie rnyci kombinacyi, przyciodzili do roz-

strony stempel,

maityci wnioskw,

wieku

td

nale

pienidze

te

do jakiego narodu

pytanie:

ale

ktrego

marnycli usiowaniaci badaczy do-

zostao.-***)

netach,

szczeglnie arabskich dirgemiich, srebrnych,

ogromnej iloci

VIII do

XI

wiadomoci szczegowe zebrane s w Sawelewa. MyxaMMejaHCKaa IlyMUSMaTiiKa

s. 8697.
Arabskie dirgemy rozcinano na polowe
wierci, co potwierdzaj liczne
znaleziska w Rosyi, ale w Polsce, na lewym brzegu Wisy, podobne znaleziska s
rzadkie.
Kunik. Aj-BeKpu 99.
w.,

236j

Wedug

zdania orientalistw

i t

h ka

najblisze

ma

znaczenie

wagi,

pod byzantyskimi mitkalami wypada pojmowa byzantyskie zote monety (aurei

byzantyni, albo tak zwane besants d'or, zotwki, chocia tak nazw i srebrnym
monetom dawano. Kunik. A.l-EeKpil. lOO.
a

-')

Helmold

-'*)

(Slavi fatebant

nomismata
Pertz.

I.

12.
)

civitati

Corbeiae .... annuatim se debere .... bis terdena

Bardevicensis raonetae

M. G.

ss.

III.

Jaka

-'^;

Wyej

-^^)

Adauet Voigt.

s.

80,

to

bya

take 24

similima,

cyt.

153

nich

pienidze

ksit

Annales Corbei.

dalej.

Schreiben an einen Freund von

funden Goldmiinzen. Praga 1771, utrzymywa,

upatrywa

vel propria.

u Sowian moneta: propria?

to

monety

wielko -morawskich.

den bei Podmokl gestaroczeskie.

Boczek

Morawia.

Mjihrens Miinzkunde, Mitleilungen der k. k. Ackerbaugeselschaft 1839,

Beitriige

1840.

zu

Le-

Oprcz miseczek tczowych

wskich,

sowackich

piknych zotych

mi b a r b a r

62,6

Siedmiogrodzie

srebrnych monet,

wynaleziono

pospolicie

mnstwo

zwanych n u

bitych na wzr bizantyskich pienidzy.

mora-

na ziemiach czeskich,

Na

pjeniaz, wojen dziercy w

drugiej

maj

szczyt,

albo tylko

wskich Moimirowiczow.

pocztkowe

mieszany

na, a napis jest

skoczony, a

Boczek

litery,-*^)

ksit

do

mora-

Przeciw temu powsta Dudik. twier-

-'*-)

e monety te poprostu s

dzc,

podniesiony,

Niektre z tych monet

i wzmiankowane monety nale

utrzymywa,

obli-

oprcz napisu

(revers),

rce miecz

na ktrym krzy.

BIATEC,

napis

jednej

gowa

czu (avers) tych monet wybity wizerunek wadzcy, ktrego

pokryta przybic, a na odwrotnej stronie

da

i,"-^^)

Spr

grecki.-''^)

lece w Muzeach

ka

gow

wic

monety-^^) oczekuj

Palladi-

nie jest jeszcze

wyroku o

nich.

Teraz przejdziemy do rzeczy niepodlegajcych zaprzeczeniu,

Czechach najdawniejsze monety, pochodzce

ty sawa I

(r.

912

925) s

(r.

935

967)

czasw Wra-

srebrne denary (okoo 8 teraniejszych

krajcarw), bite na wzr bawarskich

Bolesaw

saskich pienidzy, ale

ju

kadc

na

wprowadzi typy krajowe,

pozna w nich typy galskie (Narody s. 414). Wocel przypisywa je pocztkowo

Sowianom, pniej idc za Stiebrem (iiber die sogenannte Regenbogenschusselchen.
Abhandlung der philolog. hist. Klasse der k. bayerisclien Akademie der Wissen.
schaften 1860
1861), uzna w nich z pewnem orzeczeniem, pienidze celtyckie (PraPorw. Kfik, z Dejin St. Slov. 76; Sasinek. Dejiny
vek zeme ceske I. 141
152).

lewel

driew. nard. 216.

Lelewel,

-^1)

exemplarzy ktre

dajce typom rozpoznanym przez Voigta

wela

wcale

inaczej

cyskich Bojw

Sowiaskich

s.

przeczytane.

mia pod rk, poda

wizerunki odpowia-

esemplarzach Lele-

Boczka, ale napisy

Wedug

niego wzmiankowane monety

her-

odnosz si do czasw r. 60 przed Chr. (Narody na Ziemiach

Ale jake z tern pogodzi wyobraony na szczycie krzy,
415).
i

ktry bezwtpienia wskazuje pochodzenie monet z chrzeciaskich czasw?

-*-)

Jak wyej

2*)

cyt, 240.

Medw, Darius Medus pierwszy

ktra od jego imienia otrzymaa

nazw: d

a r

pocz bi monet

k.

zota,

czystego

Butowski. IlyMllSMaillKa

Mahrens Geschichte I. I, 383.

Muzeum brneskiem; w praskim zbiorze pana z Neuburga
skiego narodowego Muzeum w Wgrzech w zbiorze Yecsayho w Hederware i

29.

s.

-**)
-^')

rze Maticy Sowackiej.

Sasinek.

216.

Cze-

zbio-

^Z7

rk

monetach znaki symboliczne: krzy, miecze, strzay,

ptaki

t.

Za Bolesawa

II

otoku monety napis

(967

pocztku XI w.

Vladi V oi.

obraz biskupa

napisem

w kocu

Dubrawk,
rzy

monety weszo

bicie

moe

uycie

nawet za Mieszka

przeciwnym

by Mieszko

dla czego

W tyme

czasie

otoku

Oldrzyka

na pieni-

zjawi si na odwrotnej stronie

Yencezlau s.-*")

S.

napisami

Takie denary

witego Wacawa.

w., 2^')

bne, albowiem

1003)

Jaromira (1004 loi 2), Jaromira

Udalbricus,

zwano pienidzmi

W Polsce

(1002

napisami ich imion.

napisem

zmieniy.

sie

pienidze Wadywoja, brata Bolesawa

czeskiego

d(ux),

1037),

(1012

dzach

BoleslausiPraga.

999) typy monet nie wiele

bito

jako ksicia

Cir.,

ludzk,

razie,

I,-^^)

Bolesawa Chr.
co prawdopodo-

byoby wytumaczy:
crk ksicia czeskiego

trudno

oeniwszy si

I,

za

nie chcia skorzysta ze stosunkw z Czechami,

ju od pocztku

wasnego stpia ?

w. mieli pienidze

sujc si do typw anglosaskich monet, szerzonych

przez piratw duskich,

kt-

Sto-

Polsce

Bolesaw Chr. kaza bi pienidze

wi-

napisem wasnego imienia: B o ez la v.'-**)

Prawnuk jego Bolesaw Krzywousty, przejty gbok czci dla
zerunkiem krzya

Typy monet

246)

czeskich

dzieach:

Obrazy minci Ceskych, wydane na-

kadem Yilhelma Kupfera w Podebrafiech (bez oznaczenia roku). Pienidze

cawa tame na tablicy 26; take: Pamatky Archeologicke a Mistopisn z
do 1860,

nich

Wacawa Hanky:

Z wielu

2*^)

dziel

W.

Gbockie redniowiecznych
nieckiego,

Kalka,

IV.

S.

numizmatyczna,
^**)

s.

1857

Jz.,

1881.

pracy

Kazimirza

zasuguj na uwag: Lelewela

Polkowskiego

Pie-

Wykopalisko
1876; prace Strczyskiego, Tymie,
;

Ign.

Janowicza umieszczone

"W tyme Przegldzie, tom

Przegldzie BiII. jest

biblio-

454.

Z wykopaliska w Majko wie pod Kaliszem

ckiemu denar czystego srebra,

ni

r.

392

Gniezno

monet.

bliograficzno -Archeologicznym
grafia

333

s.

Przyborowskiego

1847,

r.

wiadomej

oprcz

polskiej,

Stronczyskiego Pienidze Piastw",

nidze Piastw w. P.

Wa-

r.

Popsani a vyobraeni ceskych minci.

monecie

S.

ma naley do Mieszka

wacy
I.

1,93

Na tym

gramw,

r.

1866 dosta

napisem

sie

Tymienie-

princeps Polo-

denarze ptak (orze ?) zwrcony

prawo

krzy z kulkami w ktach po drugiej stronie, s przypomnieniem wzoru

monet czeslcich Bolesawa I, z crk ktrego oeni sie Mieszko I, Przegld Archeol.
po

jednej, a

Lepszy typ tej monety u Stronczyslciego.

Tame s. 429.
Porw, typy monet N. i, 2, 3 tablicy I Lelewela, Antiquies de Pologne,
de Litvanic et de Slayonie N. i. Notice sur la monnaic de Pologne.
1842.
I.

s.

141.

-*8)

apostoa Polski

638

Wojciecha, kaza, okok wasnej osoby,

majcej miecz, wybija wizerunek

trzy-

To wzbudzio
zawi Czechw, ktry cti ksi Wadysaw 1 (r. 109 11 25),
modyfikujc monet czesk, do wizerunku . Wacawa doda jeszWojciecha.

S.

cze wizerunek S. Wojciecha.'^^")

Pocztkowo pienidze

wag

sujc

do

ich

czeskie

polskie bito ze srebra,

sto-

bya tem samem,

grzywny, ktra

funta, albo

co marka. -^^)

Grzywna jako
kich zachodnich
razu

grzywa,

pienina wiadoma u wszyst-

liczalna jednostka

wschodnici Sowian,

wzia sw nazw

od wy-

Ztd griwn nazywa

oznaczajcego kark.^^-)

si acuch zoty, zdobicy szyj rycerza, ztd i naszyjnik, skadajcy si z ponawlekanych na sztabikw drogiego kruszcu,
albo po prostu pienidzy, take zwa si griwn. ^^^)
obrotaci kupieckich jednostk pienin liczono denary,
inne monety nie miay realnego znaczenia. Sze denarw ska-

day scot
narw=i

Tym

Ale

narw.
nie

szelg; 36 de-

solidus, sziling,

viertung, wiardung,

ferto,

grzywny.

denarw

(skojc), 12

t.

czwart

j.

cz

m.arki,

^sposobem pierwotna grzywna wynosia 144 de-

ju

Czechach

monety obniao

za

wag

jej

Bolesawa

coroczne przebija-

podawao faszerzom zrczno

Musiao wic faszowanie monety doj w X w. do szerokich rozmiarw, gdy ksi

Bolesaw II, umierajc r. 999, napomina swych synw, aby pilnie strzegli warto monety, gdy, wedug sw jego, adne niedo podrabiania monety podego gatunku.

Porw. Obrazy

250j

matkach Archeologickich

otoku napis
>^

Codex

p.

s.

253j

Po

tablice

XXIV,

i,

6,

4,

na

gdzie

take w Pamonecie

38

libris sive grivnis,

grivna autem idem est quod marca.

a luba,

coma.

Sreniewski, HemcKia rJlOCCH

22.

zabiciu Borysa

r.

zote

1015,

srebrne szyi

jego sugi zdjto

karku na Rusi

grzywn

sug zotymi acuchami i grzywnami.

Porw, take Maciejowskiego. Historya miar

na Rusi zdobili swych

159.

126.

s.

186

Adalbertus.

w Mater Yerborum h
w staroytnoci ozdoby

252j

HOCT.

I.

ceskych tablica 27 typy N.

1860

pendebatur

Juris.

Mater Yerbo.um

grzywn.

niinci
r.

Wencezlas

Aurum

25

Ircczek.

z szyi.

zway si
Bogacze

Aristow. II pOMUlUJieir
i

wag

Polsce,

s.

12


szczcie

nie przynosi tyle szkody ludowi,

wicej chwilowe
prby

szej

skich

Pocku

gorsza

jego nastpcy

dliwego

1194

r.

niezaprzeczone

ksit

owych
kiego

(r.

u 87)

pienidze czeskie ledwo po-

XII w.

bito

201)

Krako-

typw

cze-

Ale moneta coraz

podawao powd do narzekania na myncarzy

Tymczasem wykopaliska biecego

to

r.

1872 dostarczyy

(i

73

ksit

1209),

monety

napisami he-

wielkopolskich Mieszka Starego

tudzie krlw Kazimirza Sprawie-

Leszka Biaego 1205. Monety te day niczem

wiadectwo o tem, e ydzi nietylko za czasu
i
krlw, ale i za panowania Bolesawa Wyso-

lsku

na

dzierawili mennice".'-'")

Marcatn nostrae monetae CC.

-^)

Svatka Josefa.

1887.

Gnienie,

na lsku, biorc wzory

254 j

Ruch.

cislo I

s,

Jak

trestali

nummos

dicimus.

padelatele

mince

Cosma.

s.

v Cechach.

a.

1039.

Czasopismo

6,

opowiadajc o zdzierstwach urzdnikw za Mieszka Stamieli zawsze na podordziu kilka monet

pokazujc te monety skazanym na kary
i
tylko taka, jak pokazuj, moneta jest prawdziwa, a pienidze
dla uwolnienia si, dawno ju z obiegu wyszy. Kro-

Mistrz Wincenty,

956)

rego,

wybijane za

brajskimi,

ni-

ksicych.'-'^*')

wieku, a szczeglnie

108

(i

do zdarze krajowych zastsowujc,

urzdnikw

coraz lejsze

za

Polsce pienidze

bya

bili

sobie zawieray. -^^)

Poznaniu,

wie,

kraju,

cenic

II,

skutek tego grzywn czesk ju

200 denarw liczono,-^*) a za panowa-

pienidze.

nia ksicia Fryderyka

ni dobro

zyski,

pocztku XI w.

ow srebra

co czste przebijanie

Wszake nastpcy Bolesawa

spodlenie monety.

639

twierdzi,

czystego srebra,

i skarbnicy mennicznicy
wieo umylnie wykutych
i

pienine, dowodzili,
ktre oskarony chce

e
zoy

nika, ks. IV.

Wykopywane w cigu biecego wieku brakteaty z napisami hebrajskimi

swywol synagOi;i policzy (P. W. S. IV. s. 379). Ale cokolwiek pwe wsi Gbokie, na granicy powiatw gnienieskiego i redzkiego, p mili
257^

Lelewel za
niej

od

jeziora lennogrskiego,

rataj

dworski Maciej Krzyaczek 3 padziernika 1872

r.,

wyora na polu skarb, obejmujcy monety z napisami hebrajskimi i bez napisw.

Wiadomy uczony praat Ignacy Polkowski, zbadawszy rzeczony skarb, poda o nim
sprawozdanie w dziele: Wykopalisko Gbockie redniowiecznych monet polskich,
Gniezno,
dziele:

zdanie.

r.

1876.

ydzi w

Korzystajc

Polsce, na Rusi

tej
i

w ogoszonym przez niego

wypowiedzia wyej przytoczone

pracy Maciejowski,

Litwie

r.

1878,

640

Na niektrych monetach, hebrajskimi napisami Mieczysaw

nazwany ^bogosawionym, sprawiedliwym", na innych bez

III

ydzi

daty wybitych,

uniesieniem wykrzykiwali:

,.

wesel

sie

Pomylno ydowska trwaa jednak nie dugo, albowiem za Leszka biaego ydzi przestali by
dzierawcami mennicy monarszej. Prawdopodobiestwem do praAbrahamie, Izaaku, Jakbie."

wdy

jest,

zyskiem

gdy z oszukaniem monarszego skarbu, gonili za

rnych zgoa wiadomych nam i niewiadomyci do-

naduy, bedac

puszczali sie

monety,

lecz

usunito

ich

Polsce 450 a

stanie polska

od

zmieniaczami

od wszelkich zysk przynoszcych zaj."

pomogo. Stracone
podrywao cigle jej walut,

nawet poborcami podatkw skarbowych,

wiele to

nietylko myncarzami

zaufanie do wagi
tak,

e w XII

XIII w. 540 denarw.

moneta lepsz bya od

przeto

Nie

-^^)

czystoci monety

grzywn liczono
Wszake w tym

w. za
-^^)

czeskiej.

Papiee

woleli

si tylko, e Polska opnia wypat wigdy zwyczajem swoim co rok trzeci mow obiegu odnawia gorsz od poprzedniej wypuszPapieowi najpodlejsz monet, t. j. z ostatniej ku-

ostatniej,

alili

topietrza przez co,

bdc

net
cza,

,.paci

ni."

-^o)

W Czechach

spadanie waluty

ew

faszowanie monety dopro-

grzywny srebra bito ju 600

denarw,-"^) ktre po niejakim czasie cieray si i do uytku
niezdatne byy. Brak przytem zdawkowej miedzianej monety

wadzio do

tego,

pobudza niektrych

XIII w.

ksit

do bicia pdenarw,

rbic denary na poowy wierci.

gao faszerzom pienidzy do szerzenia ich
robionych pienidzy duo byo ju w XII

sobie

udzielony przez ksicia Sobiesawa

lici

ydzi,

II

r.

Maciejowski.

260)

Lelewel.

260j

Lelewel przytacza breve Innocentego III

Raynaldi
2i)

hist.

Ireczck.

s.

lud

radzi

to

poma-

rzemiosa, a

pod-

wiadczy o tem
praskim Niemcom

w.,

1176

28^)

Wszystko

22,

Antiqiiites. 3.

ecclesiati.
SI. Pr.

P.

W.

II. 60.

S,

IV. 367.

r,

1207, umieszczone in

Rode-


w ktrym

przywilej,

powiedziano,

Niemca

znalezione zostay u

641

jeliby faszywe monety

skrzyni,

ma

by

obwiniony, ale

wina na niego nie spada, gdyby takowe monety zostay znale-

zione

jego domie lub

we

monety postpowano surowo,

o tem znajdujemy dopiero

po udowodnieniu,

..robi

II

7,

faszerzami

pewn wiadomo

kiedy jeden zbiegy ksidz,

faszywe monety", przez

i kady

ustanowiono,

pierwsz

ale

r.

skazany zosta na szubienice.-""^

kara

Rzecz jasna,

dworze.

sd

ziemski

Pniej za Przemyla Otto-

pan, rycerz, panosza lub mieszcza-

monety ma by na kar garda skazany,

majtek jego konfiskacie na rzecz krla ulega, mincarze za za
umylne zmniejszanie wagi pienidzy, bicie ich w wikszej iloci
z grzywny ni ustanowiono, maj by wedug prawa sdzeni."^
Uporzdkowanie systemu monety bicie jej stawao si konienin za faszowanie

cznem

o zaatwienie

dopiero krl czeski

1300
t. j.

tej

sprawy stara si krl

Wacaw

polski

dobry grosz czesk i,-**)

60 groszy, podzielonych

za

rzeczywistoci

na

bito 64

12

II

Wacaw

ale

I,

zdoa ustanowi w

r.

w grzywnie srebra kop

halerw w jednym groszu.-**^)
liczc

gTOsze=768

Pod rz-

halerom.-*'*;

dem Wacawa II grosze czeskie atwo znalazy przyjcie nad

Wis, a wycisnwszy powoli z obiegu dawniejsz monet, stay
Svatka Jos. w Ruchu 1887 s. 6.
Ustaw te Hermenegild Ireczek odnosi do r. 1266, ale Dudik mniema,
i wypada ja odnie do r. 1283, a nawet 1286, poniewa w tych latach z powodu
cignienia wojska na wojn, zapady ustawy jak sie ma zachowa wojsko w pochodzie, rwnie
inne tyczce s urzdze kraju.
'**)
Rne byy objanienia nazwy g r o s s u s. Wachter w dziele Glossario
Germanico twierdzi, i nazw groschen, gros wypada wywodzi od crux
"2_)
-**)

krzy, dla tego niby,

nazwa

grosz

grosz

mia

na najdawniejszych groszach wybijano krzy.

poszta z niemieckiego g r s s e

stae oznaczon wielko.

= wielko,

Inni twierdz

dla tego niby,

jeden*

Butowski. Hyjni3MaTllKa. li 8.

***)
Do bicia groszy wezwani byli Wosi, ktrzy przybywszy na gry Kutne
ad mandatum regis novas cudunt monetas, grossos Pragenses videlicet et parvulos,

uorum XII grossum solvebat. Pulkawa. Chro, Anno igitur 1300 mens
neta grossorum Pragensium et parvorum, uorum XII g r o
valebant, instituta
'266^

est.

Wedug

Boczek. Diplom. Morav. V. 122.

knihi

Romberskiej

' 4:

Ireczek.

tolik

jest

U.

mo-

o aequi-

Codes Juris

estdesat halifw

grosv.

Tom

Julio
s s

I.

co

264.

pet

642

si pienidzmi krajowemi, zachowujc nazw sw a do naszych

czasw, rozumie si w ponionej bardzo wartoci, bo z groszy
srebrnych przeszy na miedziane.

Zote pienidze weszy w obieg dopiero w pocztku XIV w,,

a chocia nie braknie wiadomoci, e ju w X w. za Bolesawa
a

II,

w XI

w. za Spytihniewa II

Wratysawa

nidze, na wzr srebrnych denarw,-**^)

z

ale

innemi rzeczami liczyo si majtkiem,

do ceny

byy w

Drobne

srebra.-**^)

brakteaty-^'-*)

za

sce

XII

Okoo

-^')

XIII

w XI, moe w X
zdawkow monet dla

jako

973 Bolesaw

r.

posya do grobu

w.;-"^)

II.

w. nie

obrotw kupieckich bito ze

Czechach

w.,

zote pie-

a do XIII

miedziane monety

uyciu, dla uatwienia

bra

II bito

wwczas zoto na rwni

cena jego stosowaa si
sre-

Pol-

ludu.-'^)

\v. TJdalrylca

Augsbur-

quam purimos, a matka jego Emma tyle: mater etiam seorsum aureorum denariorum bonam partem pro filiio missit.
Gerard,
w Ireczka S. Pr. II. 149. O kilku monetach zotych znalezionych w Czechach
z czasw Spitygniewa II i Wratysawa II, tudzie z XII w.
Swatka, w czasopimie
gu quinque

libras argenti et aureos

Ruch 1887

s.

jedne

6.

268^

w stosunku do

2e9j

Od b r ac t e a=blaszlia,

miay

z jednej strony

j.

popowskimi fenigami^dla

wiy si pocztkowo

wycznie

Brakteaty, bite

tego,

za Ottona

niedogodnoci skadania

12 funtw srebra

brakteaty

Germanii

szo na jeden funt zota.

byy

dwojakiego rodzaju:

wypuky, drugie stempel bardziej wklsy.

(wklsemi monetami) i Pfaffenpfenige
e i dla duchowiestwa bito je, Brakteaty zjazaprzestano bi je w kocu XV w., z powodu

stempel wicej

Hohl-Miinzen

Brakteaty zwano
t.

siebie kruszcw,

I,

w supki
dla

uytku w

rnej wielkoci, poczynajc od

zerunlii osb, niekiedy trzech

blaszek z podjtymi,

patelni, brzegami.

na ksztat

kupiectwie, po wikszej

czci byy

srebrne,

do maego feniga. Wybijano na nich wiosoby te wyobraay witych, ktrych jako

talara,

wicej;
patronw klasztorw czczono, albo biskupw i innych duchownych protektorw kociow, czasem herby mincarzw: zwierzta, krzye, kwiaty. Napisy aciskie czsto zepsute,

odwrotnej formie,

przestawionemi literami,

= curatus,

znaczano.

Zote

d.
i

g.

270j

n,

= dei

p.

n.

Dxu

p.

brakteatami

suciredirf

zamiast

gratia, epc.

srebrne brakteaty

Wiksze summy pacono

tw czystego

dux,

zamiast

Frdericus,

albo skrcone, n

= episcopus, = sanctus
s.

formie

wac

wieloktw

na funty:

rzadsze

t,

p.

d.

albo

a b=:rabbas

Roku

nieo-

s, ni okrge.

na jeden t szo 16 braktea-

srebra.

\y

liczbie

brakteatw czeskich znajdujemy starsze przed XII w.

bite,

a z tych archeologowie wydzielaj brakteaty (plechace) z doby starsich Premyslovcfi."

Obrazy minci ueskych,

tablica

I.

Nie ma tylko pewnoci, aby

Czechach, a nie zagranic.

2'')

Lekwel.

P.

W.

S.

IV.

3-/8.

te

brakteaty bite

byy

643

U Sowian zaodrzaskich bito wasne pienidze na porzeczu

Hoboli w XI w., moe
wczeniej.-"-) S to tak zwane wendyjskie pienidze, srebrne, dobrego stempla, -'") czsto
i

Niemcw podrabiane,

przez

napisami'-'^),

miacli polskich,

Pomidzy
z

XII

w znacznej iloci dotd jeszcze na

w rnych miejscowociach, znajdywane.-''')

raczej

pienidze

miejscowociach.'-"'')

-'-)

r,

Byy

posiado-

jego rozkazu

innych

sowiaskich

wysilenia

to ostatnie

spraw podnis Ewers z powodu szeciu pienia/kw

pewnym grobowcu, pod Grabowem w Meklenburgskiem.

Grot i Kohne z pocztkiem tej monety

sz fabryk nieksztatnych niepewnego
i

sigali

teorjj

W.

Zeitschrift

fiir

Karlowingw,

czasy

ale te pierw-

odrni od
Kohne utworzy

pochodzenia pienidzy naley

nastpnej z ktrej wyrosa polskiej monety

Piastw.

monetami

bite

Pierwszy o nich

1784 znalezionych'^'

pikn

sowiaskiemi

brakteaty,

ciach serbskiego ksicia Jaksy, czy

zie-

wendyjskiemi,

ciekawe

w.,

rnymi, trudnymi do wyczytania

odkryte

gazka"

Milnzkunde T.

III.

p.

ktrej

359.

Lelewel,

Pienidze

IV, 347348.
ogle stempel tych monet dobrze

P.

S.

2;8j
"W"
Mykonany. Krzy gwn jego
cech; czasem rczka, czasem gwka; pastora biskupiej fabryki znak, unia si przed
starannoci wzorowego stempla, pokrywajcego Wendw National Munzen. trwajcego do czasw Przybysawa - Henryka i Jaksy, po ktrych nastpuje wyrodny prowincyonalny niemiecki. j,Nieprzezorno Sowian, powiada Lelewel, zrzdzia, e z ich
mennic lepsza wychodzia moneta, ni cesarska, ale ci nieprzezorni polubili lepsz,
woleli swoj tak dalece, e z czasem biskupi niemieccy, dla przypodobania si Sowianom, w Magdburgu, Naumburgu lepsz bili te, a do wendyjskiej podobn monet, dla swych z "Wendami stosunkw, lepsz anieli dla siebie i dla obiegu w cesarstwie.
Troch dziwnie wyda si mog i nieprzezorno i uprzejmo. Co
biskupi i Sowianie wzajem si w fabryce naladowali, wzajem przedrzeniali.
Wendyjska musiaa by ich wasna, wasnego ich utworu, co mie wasnego, kiedy j
praaty kopijoway." Lelewel
Pienidze Piastw.
P. S. IV, 348
349.
'*)
Z tego powodu Lelewel zauwaa, i jak pniej Przybysaw (1127
142),
na monecie Henrykiem, tak wprzd sowiascy naczelnicy przyjte chrztem imiona
Ottonw, Wernerw, znaczyli. Trudniej wyrozumie, powiada Lelewel, znaczenie

bd

"Werh,

na monecie napisu

nego.

ksicia zwano
wprost

Lelewel,

jest
275^

r.

jak

-"**)

350.

Zauwa, i

88 1

u Serbw nadlabskich

dotd Serbo- uyczanie zowi. Zatem

stempel

ksicia, podobnie jak na monetach polskich, po acinie

powiecie Babimostskim,

srebrnych monet wendyjskich.

mnogo na ziemi polskiej znadywa.

P. S. IV. 349

Wer eh,

oznak

tali

koo

wsi

Zaborowa znaleziono 8

Przegld Biblio -Archeologiczny,

Przed czterdziestu kilku

laty

znaleziono

rzeczu dolnej Sprewi, kilka brakteatw, z ktrych jeden

1881. T.

I,

okolicy Freinwalde,

ma

Werh

princeps.
s.

312^

na po-

napis J a-d e-c o p ni

41*

c>


mennic

644

ksit na porzeczach Sprewi

Sowian

ujarzmiwszy tamecznych
znaczenie,

przeduali nawet

skiego stempla,

pienidzy.

Hoboli, albowiem Niemcy,

uwzgldniajc miejscowe

XIII w.

Pienidze

dniejszego objanienia co do miejsca

bicie,

te
i

na wzr

oczekuj

jeszcze

osb, z rozkazu

ich

sowiadoka-

ktrych

wybite zostay.-")

Wprowadzenie groszy praskich nienaruszao dawnego

sobu

liczenia

ziemskie

pienidzy

Czechach

kupowano nagrzyw-ny

Polsce na grzywny.

grosz w.-'^),

spo-

Dobra

podatki

kary

pienine liczono na grzywny, czynsze take wybierano grzywnami. Nawet w krajach pod wpywem niemieckim zostajcych,
grzywna cieszya si wzitoci. Sonad
jak na Slzku
objawach
ycia spoecznego, grzywna bya
wszystkich
wem, we

ab

wielkoci, do
lecz

cenno

ktrej

przedmiotw, zamiast pienidzy przyjmy wany eh. '-"'*)

Ale jake zmienny

grzywna znaczya

drugi

osoba

stosowano nie tylko liczalno pienidzy,

spotka grzywn sowiask!

los

tyle co

funta

srebra;-^'')

Dawniej

biegiem czasu

Jaczocopnik, trzeci Jaczo de Copnic. Na nich wyobraona

odkryta gow, trzymajca w prawej rce chorgiew, w lewj podwjny krzy,

na jednym exemplarzu, zamiast krzya

palma.

Riedel.

Mark -Brandenburg.

I.

s.

314315.
2"')

Z wielu zagadkowych wendyjskich pienidzy, na szczegln uwag

w tablicy monet Lelewela, 125. Z jednej strony jej

suguje moneta, oznaczona

za-

oto-

wyraa Enric dux, z drugiej sitarcus, Lelewel myla, i Storkw

Wkrzanw odpowiada Sitarcowi, a inny Storkw jest w zaomie Sprewi,

czny napis

posada

posiadociach niegdy Jaksy

Henryli

szersz

razie ochrzcenia,

Lelewel dopuszcza,
Przybysawdukiem si zamianowa nim zacz skromniej

Kopanicy.

moe ju

bi narodow monet i brakteaty" (P. W. S. IV, s. 350).

Okoo r. 1304 omnem hereditatem suam ant Brunam,

-'^)

grossorum Pragensium

pro

340 marcis

Moravicalis ponderis hereditarie possidendam vendi-

Codex Juris Boh. L p. 264.

Grzywna soli czyni sze miarek soli drobnej. Stat. Herb. patrz. Linde
Sw. Na Rusi w XI i XII w zamiast grzywny przyjmywano 10 skrek kunich.
a na kun 10 wiewirek rachujc. Linde.
Polsce kary pienine zwierzcemi
upieami (wyej 24, cyt. 70) bezwtpienia wziy pocztek od uywania ich w kuPodobnie dzia si musiao
piectwie zamiast pienidzy, ktre na grzywny liczono.
na wyspie Ranie i na Pomorzu, gdzie zamiast pienidzy ptnem pacono.
280^
Funt polski skada si najczciej z dwch grzywien, lecz e grzywny
byy rne, liywal funt rny. Czacki. O litewskich i polskich prawach I. 309.
derunt.

2">)

645

spodlenie monety, farszerstwo, wprowadzenie miedzianej monety,

zmiany

wreszcie zmniejszanie przez zo-

obliczaniu pienidzy,

XIII w,
poniay cigle jej warto.-^')
ab, wartoci sw tak sie poniya
przed niemieck mark, e za jedn mark liczono trzy grzyAle najgorszy los spotka grzywn rusk, warto ktwny.-''"^)
rej stopniowo poniaa si, a teraz pod nazw grzywny synie
tnikw grzywny

grzywna sowiaska nad

o kopiejek

t.

'/u rubla.-*'*)

j.

Na Pomorzu,

polskie denary,-**) a

take arabskie

pywajce

Sowem

pienidze.

a jednak kupiectwo

mian

anglo- saskie

kursoway

oprcz saskiej monety,

XII w.

Danii na-

pienidzy na pozr nie brakowao,

do XIII w. odbywao si czsto przez

Wypywao

towaru na- towar.

to

za-

naturalnego usposo-

Sowian do kupowania potrzebnych przedmiotw w zamian

za towary wasnego wyrobu. Uwzgldniajc ten obyczaj prawodawstwo sowiaskie w XIII w. jeszcze odrniao co pobierane
od towarw sprzedawanych na pienidze od ca pobieranego od
towarw idcych w zamian za inne towary.-*'*) I nie wczeniej
bienia

wykopalisku Pelczyckim

po grzywnie
Lelewel.
-*i)

W.

P.

S.

znalazo

1844

r.

wacych; grzywna

kilka

sie

tedy pelczyckiego skarbu

kawakw czystego srebra,

byaby grzywn dzisiejsza.

IV. 148.

Dopiero konstylucyja sejmu koronacyjnego

r. 1764 ustanowia, aby grzyYolumina Legum VIT. wyd. Ohryzki s. 145.

-*-)
r. 1 261 przez rajcw magdebngskich przysana miastu Wrocawow
warto jej rwna si trzem markom wendyjskim t. j. 36
marka, z objanieniem,
szillingom, daz der muz wetten drie windesche mark, daz sint ses und drizich schil-

wna zamykaa

sobie

tw

16.

linge.

Lelewel.

Rozpatrzenie Prawodawst, P.

W.

S.

IV.

148.

Grzywna czernigowska, ktr mona odnie do XI w., znajdujca si

petersburgskiem Ermitau, ma form medala i wybity napis. Aristow. IIpoMHm-*3)

-lEHHOCTb 159.
-**)

Missionarzom bambergskim

Krzywousty: monetam

wysanym na Pomorze w

r.

124,

Bolesaw

Herdokumeneie biskupa Adalberta o dochodach kocioowi Grobskiemu nadanych w r. 1159: in Coluberch theloneum de
ponte
duo denarii poloniensis moneta e. Hasselbach N. 24.
pniejszym czasie czsto wzmiankuj si w dokumentach pomorskich denary i marki. Prawdopodobnie pierwsze byy polskie, ostatnie saskie, bardewikskie, a moe tylko tbord

II. 9.

illius terrae (scil.

Bielowski M. P.

II.

78.

Poloniae liberalitate contulit ingenua.

1

maczeniem nawy grzywna.

2fe5j

Wyej w biecym

s.

623.

po rozmnoeniu si pienidzy

kupno

64

sprzeda na pienidze

w XIV

rozwoju kupiectwa

wziy przewag

w.

nad wymian,

towaru na towar.
Zakres
i

powtarza

ani

niniejszej
to,

porwnywa w rne

dzielia.

Kto zechce

czasy pienidze, na ktre

znajdzie to wszystko

Lelewela, Stronczyskiego,

kosiskiego

wdawa si w

pracy nie dozwala

szczegy

co inni powiedzieli o podziaach grzywny na asy,

Zagrskiego,

we wskazanych

przez nich

si grzywna

dzieach Czackiego,

Helca,

Franciszka Pie-

rdach.

26.

Wojskowo.
Zabezpieczenie granic kraju. cieki i strae poChodowie i stre. Pograniczne warownie
w epoce IX XII w. Ich pooenie i obszar. Warownie przy ujciu Odry i po brzegach morza Sowiaskiego. Sztuka fortyfikacyi.
1.

graniczne.

Dopki cywilizacya nowszych wiekw

nie

zmikczya

da-

wnych stosunkw midzynarodowych, ludy europejskie nie bdc

pewne o jutro, musiay cigle by gotowe do obrony od wdzierstw
ssiadw i stosowne dla tego przedsibra rodki. Najbardziej
naraeni byli na niebezpieczestwo mieszkacy pograniczy. Z tego
.

powodu

jeszcze

od czasw rzymskich weszo we zwyczaj odsu-

wa w gb kraju osady,
o

ile

mona

a po granicy zostawia pusty pas ziemi,

trudny do przebycia.

wzbraniay bezdroa przez bota,

nard

mia

bardziej

Zwyczajnie dostpu do kraju

lasy,

niedostpne granice,

gry.

czem ktry

tern spokojniej

mg

roz-

wija swj ywot i mnoy dostatek. Pojmujc to przodkowie

nasi starali si granice swych posiadoci zaznacza miejscowociami niedostpnemi i dla zapewnienia spokoju wystawia po
granicach strae.

647

Naj wyraniejszy obraz dawnego sposobu

obrony krajowej

przedstawiaj Czechy. Lasy pokrywajce gry, otaczajce kotowine czesk, a do XII w. wcale zaludnione nie byy. Przerbane w nich dla kupiectwa cieki byy tak wzkie, i tylko
ko za koniem, czowiek za czowiekiem postepywa mogli. Nie-

wkroczywszy do Czech, nie

przyjaciel

rozwin swych

si,

ciece spotyka
z

Gwniejsze cieki,

byy mocnymi
zwano brany ziemskie, albo

okopami,

brany

Szczeglnie strzeono cieki od strony Bawarw

rane.-)

od Saksonw pasma gr Serbskich

quid

i 1

Kierkonoszskich pilnoway granicy od

dla

a na

stosy nawalonych

silvae),

ziemi usypane.')

wzdu gr Szumwskich
w X XI w. zwanych M
dogodne

nigdzie po granicy

gstwin len,

nich do Czech, opatrzone

ktre zwyczajnie

st

way

mg

przez

sie

(praestructio

zasieki

kamieni, albo rowy

przy wyjciu

przedziera

byy pasma

obrony

gr,

grach

strony Polski.*)

Mniej

Strae

a.^)

oddzielajce Czechw od

suya

bardziej dla poboru

Moraww. Brana ziemska na Trstenicy
myta od towarw przewoonych z Morawy, porzeczem Switawy do

R. 849 Niemcy, wkroczywszy do Czech, spotkali na drodze wal (vallum

Czechowie mocny odpr dawali. Bj by okrtny: exerR. 871.
Annal. Fuld,
citus vallum hostium i. d. Boemorum vi magna, irrupit.
Biskup Arno wpadszy do Czech, w samem wazkiem przejciu spotka mocne okopy
')

in via publica), z ktrego

by

tak

postawiony,

Boemi quendam locum

facientes,
illuc

illis

ad insidias
veniret,

in

ani

wprzd ani

w ty

postepywa

vallo firmissimo circumdederunt,

ipso

angusto

itinere

nusuam

adversarii

angustum

illorum qui terminos ob3ervabant,

scill.

mg

nie

iter

ut

declinare

si

ipso

in

i.

forte aliquis

valens

e.

aditu

ex

occideretur.

Annal. Fuld.

Chocia wzmiank

-)

ale

istniay dawniej

o branach

moe

tem nie

i w IX
kw

wieku ju Morawianie
Niemcw.
A. 974

")

silva,

quae

stranych znajdujemy dopiero po

Czesi musieli

r.

000,

by wtpliwoci skoro do uwagi przyjmiemy,

Miriquido

wytrzymywa
dicitur.

straszne

Posse.

napady Fran-

Cod. dip.

Saxoniae

Potem u Thietmara in silva, quae Miriquidui dicitur VI. 8.

^)
R. 1004 Bolesaw Chr. rzuciwszy si z Serbska do Czech, kaza w lasach Mirkwidi zagrodzi ciek (Kralupsk) i osadzi j ucznikami, aby cesarz
Henryk II z ksiciem Jaromirem, nie mogli wej do Czech. Ale Jaromir wskaza
inn, poboczn ciek, po ktrej wojsko cesarskie, wdarszy si do Czech, cigno
Nr.

19.

s.

255.

pod Zatec.

Thietmar

lib.

VI.

c.

39.

grach Kierkonoszskich nim zdoali

r.

Iioo Polacy trzy dni

wedrze si do Czech.

robili przesieki

Gallus Ch.

III.

21.


ni

Czech,

dla

obrony

Wreszcie

kraju.

Cay ciar

niebezpieczestwo.

648

z tej strony

obrony dawniej

nie grozio

od

Awarw,

Niemcw spada na Morawianw, ktrzy

polegajc na przyja Czechw, usilno swa musieli zwrci na
obron kraju ze strony marki Wschodniej (Oesterreich) i Wgier.
Granica od marki Wschodniej cigna si po nad r. Dyja po
rwninie pyncej i dla strzeenia jej od napadu nieprzyjaci,
pniej od Frankw

Morawianie wystawili szereg grodw nad Dyj.^)

Wgier

Od

strony

granic stanowiy gry Beskidu (Bielawy), przez ktre

dwie gwniejsze cieki Skalicka

suyy

Brodska

dla przechodu

Stra morawska staa przy ciece Skalickiej,

a madjarska pod Trenczynem przy ciece Brodskiej, przeciw

wojsk

kupiectwa.

Do lska prowadziy

morawskiego posterunku Banowa.^)

cieki: jedna przez gry

ck, przy
prowadzia

zwana polsk, albo grade-

Jesienickie,

warowny Gradec/) druga krnowska,

ktrej sta

Olomuca przez Freudental, Krnow do

w XI wieku jako

dwie

kasztelania dla obrony przeciw

ktra

Polski,

Polakom

ale

syn

grd Usow.^)

Jak

wysok wag

przypisywali Czechowie do pogranicznych

lasw, wskazuje to nietykalno tych lasw

do XIII wieku.

gdy pniej wypadao udzieli komu kawa pogranicznego

stanowiono warunek,

lasu,

gactwa lene,

ale nie

niego wyrabia,

ani

posiadacz jego

ma prawa

osad zakada.*')

ktr sza cieka do Wgier,

dzik

lasu

jeszcze

moe uytkowa

bo-

ani pola

wrd

Okolica Skalicka,

przez

niszczy,

r,

12 17 liczya

si krain

pust. ^)

5)

Grody

6)

Ireczek

te

wyliczone

S.

Pr.

I.

wyej

15

s.

86: 20

s.

389

391.

23, 93.

Wyej 20 cyt. 348. s. 392.

A. 1247 theloneum, quod solvitur a negiotantibus, transeuntibus e Polonia
Erben N, 1 70. O grodzie Usowie wyversus Olomuc per Kirnow et Freudental.
<)

*)

ej

s.

392
9)

lOj

cyt. 345.

Ireczek

SI.

Pr.

przywileju

I.

9.
r.
121 7 terratn uondam
sitam in confinio regni nostri versus

Andrzeja krla Wgierskiego

nomine Zakolcha (Skalice) rudem

Boemiam. Erben N. 584.

et

desertam,


Przeciw straom czeskun
rach Kierkonoszskich

649
i

morawskim istniay strae

Jesienickich, rwnie

g-

Karpatach, ale

gdzie mianowicie takie strae istniay, nie wiemy. Gdy jednak

ze strony Wgier w Spiu byy Stra
Straka, a oprcz
i

borona ruska

nich jeszcze
i

by

musiay

ze strony Polski

(porta Rusiae), *

albowiem taki dbay o obron kraju

rzdkujc
nie

'

to

niezawodnie

ciekach karpackich

przy

Bolesaw

jak

krl,

strae,

Chr., po-

pastwie swem pograniczne strae,^*) zapewno

zaniedbaby opatrzy naleycie granice swe

Czechami

W-

grami.

Strae skaday

maych
Skay

warowni,

gry

okopw ziemnych i ostrogw, naksztat

dogodnem dla obrony miejscu wzniesionych.
sie z

urwistymi brzegami,

szczeglnie nad

rzeka lub

ZA\yczajnie wybierano na postawienie stray,

jeziorem,

gr zabrako strae stawiano

wrd niedostpnych

a gdzie

bot, na prze-

ciekach lenych, po ktrych by nieprzyjaciel mg

wedrzy si do kraju.
Pilnowanie stray i cieek leao na obowizku okolicznych
mieszkacw straami zwanych. ^^)
Czechach na spadkach
gr Szumawskich, tacy stranicy zwali si chodowie, niby
smykach

dla tego,

aby po grach

Niemcw, a

nia,

Ireczek. SI. Pr.

i-i

Wedug Boguchwaa
s t r

unam mensuram
tabat,

s s z

lasach

chodzili,

strzegli

niebezpieczestwa zasieki

razie

11;

quod

I.

od napadu
Siekira

robili.'*)

93.
,;ipse

(chrobry) tamen

a dicitur fertur statuisse,

ita,

quoddam tributum

quod uilibet de

aliam avenae, ad regis granariura annis singulis

silignis et

pro re publica mlitantibus duntasat asceptis.

rum ideo strossza dictum

Hoc autem

in

aratro sive

Wypada rozumie,

483.

zamieni na podatek
1*)
et

A.

44.

tributum frumento-

quia hominibus in castrorum custodia degentibus,

est,

usum ducebatur. Bielowski M.

Bolesaw Chr. dawniejszy obowizek osobistej
zboem.

naturze

quorum

mandato
**)

in cujus parte habitant

homines, qui vulgo z

quandam viam custodire, ne

transitus
Erben Nr. 245.

erat officium

principis pateret

Wedug

ty=Ia\va I uwolnieni

P. IT.

Circuitus de Lubac, in silva, quae interjacet inter Caslauensera

Brinensem provinciam,

antur,

unce

praesen-

praecipue in extremitate regni consistentibus, ad

s.

Polo-

kronikarza Hajka

od podatkw,

cui per

eam

r a s

sine

appelspeciali

Liboczan, ludzie leni chodowie przez Brze-

obowizkiem aby lasw

gr pilnowali, a

ra-

650

Polsce takich ludzi zwano strami,

or.
zapewne ju za Bolesawa Chr, obowizek stry penili rze-

stanowia
ale

ich

''')

miosowi wojownicy,

zboem

stry, skadali

niewprawni do boju wieniacy, zamiast

podatek stra zwany,"')

Strae graniczne byy zarodkiem

ktrych zaoga

ukrain,^')

Z po-

przy upatrzonej porze wycieczki robia do ssiednich ziem.

moc

u Niemcw markami zwanych, Niemcy do-

takich krain,

konywali krok za krokiem podboju Sowiaszczyzny najprzd za

ab,

potem miedzy

ab a Odr,

wschd od Odry

nareszcie na

po Warcie.

Na

pograniczach otwartych, albo mocno przez nieprzyjaci

zagroonych, Sowianie, niezadowalniajc

korzystajc zawsze

grody,

pograniczne grody sowiaskie wy-

biegay daleko na zachd, Czechowie

Chebska wysuwali swe

rde Mohanu. Serbowie w grodach ponad Solow od

a do aby, walecznie odpierali najazdy Frankw Sa-

czaty do

rde

jej

sw.

Zaabscy Drewianie

skutecznie ojczyzn

sw

lasach

botach na porzeczu Ory

W IX

bronili.

w, posiadoci

sowiaskie na zachd od Szumawow, Solawy

w moc Niemcw. Serbskie grody nad Solaw,

ab

dryckie nad

goci Sowian,

zie

budowali

miejscowoci od natury obronnej.

W.

Przed napadami Karola

strami,

sie

jeszcze

lutyckie

okoo ptora wieku broniy

Niemcy

ale

coraz

mocniej

grody

aby wpady

nastawali.

obo-

niepodle-

Upadek

do dnesnyho dne sonapadu Niemcw na Czechy, robiliby zasieki a ti lide

od toho, aby po lesach chodili, a od nepratel opatrowali." Kronika

wu chodowe
wyd. 1541
^^)

list

CXVIII na

R. 1040

we swymi sekyrami
^^)

wzmiankuj

NN.

boju Brzetyslawa

ukazali

swu

Od pocztku XII[

str.

II, 31, 41
1^)

odwrocie.

w.

Kod. Tyniec, NN.

kat.

wyej

11,

NN.

krak.

18,

20

r a

z c z e

list

liczbie podatkw
Kod. Maopolski

39:

B.iaCTt.ll;

wedug wyd. Zigla artyku 48.

kraina kraisztnici: u Polakw u
i

Domaylic chodoCXVIII.

stronie

17.

Serbw pogranicza zway si k

Niemcami
Hajek, jak

dokumenty polskie czsto,

Porw. Kod.

konnik Stefan Duszana,

wiadome byy

I z

statecnost.

r a

Kpaiimnimii. Za-

Chorwatw take
n a nad Dnieprem.


Serbw

(927)

Luyczanw

ziemi lutyckich

651

wdzieranie

(962),

si Niemcw w glab

obodryckich, pobudzay do bacznoci Pomorza-

nw Polakw. Gdy wreszcie Niemcy starli sie z Mieszkiem I

Bolesawem Clir., okazao sie, i granica polska od zachodu doi

Strae

brze strzeona bya.

Bobra

r.

dnie czaty

wysunite po granicy po nad

polskie,

Kronie,'*') aganiu'**)
za

Bolesawcu-**)

Kwiai do Ilwy nad

r.

wysyay

prze-

Ilw, ktra stanowia

r,

w Luycacli. Przekroczywszy

granic niemieckiego zaboru

linie

pogranicznych stray, Niemcy spotykali dokadnie opatrzona obro-

n po nad Odr,
morawskiej.

1*)

Crosno

od granic lutyckich

Lubusz,'-')

pomorskich,

do granicy

Thietnaar VI, 19.

1006.

r.

Gogw, Lubi, Wrocaw,-^^)

Bytom,*--)

Urkunaganiu bya kasztelania,

ilawno
a poniewa kasztelanie ustanawiano w grodach, wypada mniema, i
ju byt pogranicznym grodem. Niedaleko agania ley miejsce Ilwa, do ktrego
Bolesaw Chr. wybiegi na spotkanie Ottona III w r. 1000. Ta Ilwa wedug Thiet,
mara, bya miejscem (locus), ale szcztki staroytnycli waw powiadczaj, i w teni
>)

r. 1

78

kos. Leulens

'\en d.

wiadomy byl Fredericus

s.

23.

Znaczy,

castellanus de Sagan. Biisching,

ju w XII

w.

aga

miejscu

by

**)

grd.

Teraniejsze miasto Bunzlau nad

Bolesawiec.

Itak:

1201 wzmiankuje

r.

1203 Nenkereus castellanus de

r.

Bolozauez

Bobra,

r.

si

kasztelan'

Bolezlauezc;

dokum. XIII w.

Nenkerus de
r.

zwano

Bolezlauez;

1218 Stephanus castellanus

1227 miasto Bolezlavech (Griinhagen Reg. N. 315). Thietmar pod r. 1015 wspomina grd Bu sine,
w ktrym badacze upatrywali Budyszyn, nawet Bytom, ale ju Lelewel mniema, i
1861
pod ta nazw skrpva si Bolesaw, co staraem si udowodni jeszcze w
w Rysie Dziejw Serbo uyckich" s. 74. Obecnie niemieccy badacze przychylaj
w Bunzlau upatruj dawny Businc.
>ie do zdania Lelewela (Griinhagen Reg. str. 9)
de

Urkund.

(Biisching.

s.

27, 42, 68);

r.

r.

W XI w.

Lubuszanw

grodu,

w XI

(Leubuzi), a

wieku.

-*)
R.
obwarowanym,

et

Adam bremeski, w

szeregu ludw sowiaskich wzmiankowa

poniewa adne plemi sowiaskie nie mogo istnie bez
wiec grd Lubusz musia by dawniejszym, ni w nim zaoono biskupstwo

-')
i

Bitom.

109 cesarz Henryk

i zdoby

nie

Bielowski M. P. II

") 'Glogua pod

(Wortizlava1 pod

r.

r.

1017)

mg.

1017,

napadszy na
Gallus

III.

Bytom

znalaz go tak mocno

1157 munitissima castra Glogua

3;

22.

take Glogua pod

gone byy w

lib. VI c. 38, VII cap. 44,

si jako antiquum castrum" r.

Thietmar

47.

kuje

r.

1109,

rwnie jak

Wrocaw

wojny Bolesawa Chr. z Niemcami.

Gallus III 5, Lubi TLubens) wzmian-

czasie

178,

akcie fundacyi klasztoru

nim.

652

B r z e g,2*) O p o \er'^) Kole, Racibo r-) nad Odr, Niemcza nad Slz-'^ wstrzymyway niejednokrotnie Niemcw Czei

To te Niemcom wkraczajcym do

chw.

gbokoci
nad

swego koryta,

zasiekami

ni grodw wydaa si

Polsk od

Polski

mnogoci warownych

waem

jakby

Odra

1157

r.

muru,

opasujcym

zachodu. ^^)

Dolna Odra

przylegemi botami

raln obron Pomorzanw

cztku XII

w.

lasami stanowia natu-

staroytnoci od Lutykw, a od po-

Widycho w,^")

Cedno,

od Niemcw.

Gry-

Szczecin, Wolin, Kamie z prawej strony,

d e c (Garz)
Lubin
z lewej strony Odry broniy wstpu

fw,'^")

Gar

'^^)

na Pomorze od zachodu.
wali

Odry

Jeszcze mocniej Pomorzanie obwaro-

sw poudniow granic.
a do Wisy same przez

ciw napadom

Polakw,

ale

Dugie

bota przesmykw, zbudowali

poczenia

niedaleco

leca

nw,^-) podobnie jak

2^)

R.

1093,

wzmiankuje si grd
str.

18;

1178 Breg.
25)

d o

pasma bot od

gwn

Wart,

przez

Midzyrzecz

grody:

jeszcze
z

prze-

opor Pomorza-

przeciw tego grodu warownia Z a n-

napadu ksicia czeskiego Brzetysawa II na Polsk,

ktrym badacze upatruj Brieg. Griinhagen Reg.

podczas

ibid. s 48.

w IX
Wyej

geografa bawarskiego

obej sie nie

Wedug poda w

bez grodu

ale to nie jest

Noteci

r.

szerokie

si byy doskona obron

Pomorzanie dla zamknicia

mogli.

Opolu mia

udowodnione.

w. wzmiankowani
15

str.

Wojciech

S.

Griinhagen Reg.

ksit:

s.

s Opolini,

ktrzy

117.

zaoy
3.

Icoci

995

r.

998,

XIII w. Opole byo

ju

Mesco dux de Opl.

-*)
Kole i Ratibor wzmiankuj si jako zamki podczas walki Bolesawa
Gallus, II, 45.
drugiej poowie XII w.
Krzywoustego z Morawianami r, 1108
w Raciborzu bya rezydency ksicia: 1 175 Mesic.o dux de Ratibor. Biisching, Urk.
s. 9.
r.
1241 wzmiankuje si Nicolaus castellanus de Cozli. Stenzel, Urk. s. 5.
2')
Sawna z odporw przeciw zapamitaym szturmom Niemcw, Czechw

rezydency dzielnicowych

1241.

1017.

r.

Wyj

s.

290.

List Fryderyka I o zwyciztwie nad Polakami. Bielowski, M. P. II, s, 22.

str. 364.
Cedno wiadome byo w X w., Widichow w XII w.
*'')
O staroytnoci rodu Gryfw grodw tego nazwiska na Pomorzu, lziemi Wkrzanw, szczegowo powiem w T. IV, 74, 3, 6, Wkrzanie.
-^)

Wyj

2)

sku

''*)

^^)

Castrum Mezyriecze.

tych grodach

wyej

str.

363.

Gallus, II,

14,

pooenie

nie wiadome.


tok bya

kluczem

wschodowi ponad

r.

Wiele

Cza

,**)

dza Pomorzanw

653

stranic pastwa

Dalej ku

polskiego. ^^)

Noteci leay warowne grody: Drze,'^^)

Ujcie*') i najmocniejsza
Od wschodu przeciw Polakom

n k w,**)

Nako

*"^)

som pomorskich posiadoci broniy: Wyszegrad nad

nad ktr w d ku Gdaskowi stay jeszcze warownie:

twier-

Pru-

Wis,

wie.

Wysokie, T c z e w/^-')
Lutycy przeciw napadom ze strony Pomorza

mieli pograni-

W ino w nad Winaw,*")

Stop*') wie*-)
Dalej ku pnocy bota wzdu r. Randowy stanowiy naturaln przeszkod do wzajemnych midzy Lutykami a Po-

czne warownie:

nad Odr.

morzanami napadw.

mi

na

Wreszcie przewroty polityczne zatary pa-

o staroytnych grodach, ktrych tylko szcztki,

zrujnowanych

Z_:jc

exersisse.

(sic)

waw

postaci

po obu stronach dolnej Odry, wiad-

regn custodiam et cl^

i -nsorani)
castrom oppositum
Czy nie wypada czyta Zntoc, coby lepiej odpowiadao
,

Gallus, II, 17.

nazwie Zantok, ni Zntoc.

Wiemy,

Dre.
zdym

campum

Poloni

*)

lowski mniema,

e w

victoriae

miejsce to

Drzu

mogo zwa

vocabulo tenaenint,
sic

Gallus,

II.

Drezdenko (Driesen) M. P.

Nowej Marchii niedaleko Frankfurtu

miasto

jest

I,

Drosen,

Czy teraniejsze Driesen, zblione do Drosen, nie jest takie Dr

od Drzu do
bliej ni lio Drezdenka.
) Castrum Velnn.
U. 48.
**)
Gnevomir de castello Chamki^u, t>u^ ojiczlavus e.\i-L;-;.

z.
s.

Bie-

340.

dawn-ej

Dre

razie

Ga

n.

.-,

47')

Pomorani Uscze, Bolezlavi castrom, obsederunt.

")

GaU.,

II, 3, III,

')

*0)

R. 1308

Gall., II. 47.

I.

warowniach wyej s. 366, 367.

ci\-itas Vinow, teraz Nieder-Finow.
Fidicin, Die Territorien, IV,
Miasta niemieckie w XIII w. fundowano gwnie w dawnych grodach sos. 191.
wiaskich. Dogodne pooenie, w pobliu Odry, grodu Winowa, daje do mniemania,
tu bya przeprawa przez Odr, nim Niemcy zbudowali Oderberg r, 1215.
Wreszcie r. Winawa, nad ktr lea Winow. hyla granic Wkrzanw od potych

udnia.
**)

IV',

192).

mie, nie
**)

dug
sie

r. 1252 jako miejsce urzdu (Fidicin,

Gdy jednak staroytne sowiaskie stopy oznaczay zamek, lub warowahamy sie Stop nad Odr odnie do czasw poprzedzajcych wiek XIII.
Wzmiankowane przez Widukinda pod r. 9^5 urbs Snithleiscranne, we-

Stolpc pierwszy raz wzmiankuje sie

badaczy

moe by wie.

W dokumentach

jako zamek, staroytna warownia.

r.

Fiditin, IV,

1265
1S8.

1269 Suuel wzmiankuje

654

niegdy istniay linije pogranicznej obrony/^) Poudniowa granice Lutykw stanowiy bota i lasy od aby do Odry,
a ciocia i tu na przesmyl<aci musiay by pograniczne iutyckie
serbskie warownie, ale wczesne ujarzmienie przez Niemcw
i
Serbw (927) i uyczanw (962) pucio w niepami pogranicza,

czne

tu

midzy tymi

ludami zajcia.

Oprcz pogranicznyci warowni,

W niektryci upacli

obwarowany,

kada upa miaa swj grd

byo po kilka grodw. Ztd

Sowiaszczyzna roia si takiem mnstwem warowni, e ici

Szcztki okopw dzi jeszcze powiadczaj olbrzymi prac wielu pokole i wiekw nad wzniesieniem

wyliczy niepodobno.

warownyci miejsc dla obrony kraju. Rne ksztaty i rozmiary

okopw zdaj si wskazywa, i przodkowie nasi, bdc uzdolnieni do wznoszenia
niej stosowali

okopw, umieli korzysta

miejscowoci, do

przyjmujc wreszcie do uwagi potrzeb wi-

si,

kszej lub mniejszej warowni.

Wedug bada

w biecym wieku, staroytne

w miejscacli niedostwrd rozlewu wd, bot bagien. Wi-

dokonany ci

grody sowiaskie budowano zwyczajnie

pnyci, na wyspacli, lub
ksza

cz

miay

grodw

nanoszenie ziemi

z okolicy.

grunt

podniesiony,

przez

w podmokych

miej-

sztucznie

Niektre grody

scowociach, miay na spodzie ziemnego swego nasypu pokad

z

belek

dbowych, jedna obok

drugiej poziomo

wzajem klinami spojonych, dla wzmocnienia

go woda nie podmywaa.

Takie grody

kadzionych

na-

zapobieenia, aby

czyy

si

staym l-

mosty. Way ziemne, stanowice gwn

dem przez groble
obron warowni, byway rozmaitych ksztatw. Krakw nad jeMarnice miay form okrg, Worle, Weziorem tego imienia
Iowo okrgo-podugowat. Wysoko
ligrad (Meklenburg)
i

waw
tak,

wynosia od

e way
*')

do

10 stp,

nie tylko ludzi, ale

Giesebrecht.

Iowie od 20 do 30

stp,

budynkw broniy. Przestrze

Die Landwehre der Luitizer und Pommern auf beiden

Landwehre, w Baltische Studien, XI, 2.

ten der Oder, a take: Luiti/.ische

Sei-


wewntrz waw take
290, a szerokoci 260

655

Worle miay dugoci

bywaa.

rozmaita

krokw, Meklenburg 220 dugoci, 150

rokoci krokw, Iowo 600 dugoci a 400 szerokoci

grody

Do

byy

warowni

zaliczy

wypada

naj wikszy ci

okopw

waw,

Obwd Krakowa wynosi

mniejsze.

rzyskiem. Okopy Dobina

dugoci

Dob

ksztacie

Inne

stp.

240 krokw.^*)

sdzc

Meklenburgu,

sze-

pozostay ci

n o na jziorze Zwie-

maj

podugowatego koa,

350, a szerokoci 200 krokw.*"^)

Pograniczne

Saksami grody:

Wgrw,

twierdza

kiego jeziora

Bo

(Bluna) najmocniejsza

ldem miaa dugi

Racibor, Zwierzyn, Malchowo take

Utina, pograniczna opora Wgrw
znajdywaa obron w nieprzystpny cli botacli

ci leaa, i

na wyspie Ranie

cieka

tylko

bardzo most;^*)

wrd

na wyspach

przeciw Saksom,

jezior;

Korenica

gbo-

zbudowana bya na ostrowiu wrd

dla stosunkw z

rozlewach wd,^")

tak nieprzystpnej miejscowo-

przez moczary

bota

czya j

ze

wiatem.^*)

Grody
ckie

lutyckie na porzeczu Hoboli z

na porzeczu Sprewi,

jej

dopywami

Hobo

obron w nieprzystpnej miejscowoci znajdyway.

Brandenburg
t

na wyspach

r.

Hoboli,

n,

R a-

gwny grd Ratarw, na wyspie Doleskiego jezioinne wrd bot

moczarw byy zbudowane.**) Podobnie

a r

ra,

Podstp

uy-

gwn

podobnie jak na Pomorzu,

a,

Ostrw na wyspie lewartskiej, Kruszwica na p-

grody wielkopolskie zbudowane byy:

dnickiej,

Radz m
i

na wyspie

wyspie goplaskiego

Bnin

")

^Vigger, Meklenburg. Annal., 123.

**|

Lisch, Jahrbiicher, VII, 174.

**)

R.

139 Holzati

caeteris firmiorem,
r.

jeziora,

158!,

clusa, et

na pwyspie bniskiego

Plunen adiernnt praesidio munitionem hanc

spem obtinuerunt. Helmold, I, 57, wedlng edycyi

castrura

praeter

Urbs haec (Plun),

ut hodie videri potest,

lacu profundissimo undique in-

comrneantibus aditum pons longissimus continuat.

Helmold,

*')

Utinensis chitas adiuta locorum firmitate saluta est.

*^)

Saxo

*^)

lib.

XIV,

tych grodach

s.

161.

wyej

str

354

361.

I,

25.

Helmold,

I,

C\.


jeziora, inne

przy jeziorach

do przekopw

wkoo

krokw rednicy

blizko 300

zachodu
o

pksiycem,

poow

przez

byy

rednicy,

wod

rzekach, z ktrych

grodu,

Rozmiary grodw

obrony.

kw majcych w

656

maych po 20 kroKalisz majcy

rne: od

do takich jak
jeszcze drugi

wa, otaczajcy go od

rozprzestrzeniajc grd

ten sposb blizko

Podobne rozmiary miay grody

miejsca.

puszczano

co zyskiwano silny sposb

w G

e c zu

remie.^*') Jeeli jednak miejscowo pozwalaa, chtnie budowano warowne grody na wzgrzach, szczeglnie na skalistych
urwiskach po brzegach morza i rzek. Gwny grd Ranw Ar-

ko na leaa na urwisku skay wysunitej w gb morza ;^^) staroytny Budyszyn, sawna stolica Milczano w, lea na urwisku
skay nad Sprewj, tam gdzie teraz przedmiecie idow; K r ak w na Wawelu nad Wis, nmstwo innych grodw w grnym
lsku, Czechach, Morawach i Sowaczynie take na wzgrzach.

do ujcia Wi-

lec w

pobliu dogo-

Brzeg morza Sowiaskiego od Szlezwiku

sy

usiany

by mnstwem

dnych dla korabi

grodw,

przystani,

przez co niektre z pomorskich

do najwikszej

kraju

W rozwoju

^)

dodamy o

zamonoci.

Grody

znaczeniu ich ze

te wyli-

wzgldu obrony

sztuki fortyfikacyi.

zachodniej
ostrowi,

tu

ludno miejscow,

siebie

grodw wczenie podniosy si

w Sowiaszczynie

czylimy wyej, -) a

ktre

wabiy do

eglugi

ujcie Odry,

kupiectwa Sowiaszczyzny pnocno-

przylegym do niego archipelagiem

bezwtpienia najwaniejsze zajmywao

grodach wielkopolskich Ignacy Zakrzewski

11.

miejsce.

Ruch po

Zapiskach Archeologi-

Sokoowski, Ruiny na ostrowie jeziora LePamitnik Akad. Umiejet., 1876, tom III.
dnicy.
^')
Saxo Gramm. lib. XIV, s 158. Ale i teraniejsza miejscowo pooePrzyldek Arkony wznosi sie na 200 stp
nie dawnego grodu dokadnie oznacza.
nad poziom morza. Pol, Obrazy z ycia i natury, tom I, s. 150.
^")
'9> 20, ale oprcz nich byo wicej po calem pobrzeu baltyckiem.
Czas zatar ich nazwy, tylko szcztki walw i gruzy dotd wiadcz o starannoci
Sowian zabezpieczy obron brzegw od napadu Wikingw, szczeglnie przy ujciach wikszych rzek. Das Pomm. Landwehre Balt. Stu. XI, 2.
cznych Poznaskich

r.

1887,

s.

dolnej

abie od dawna ju tamowali

przez Karola
gle

W.

szczk ora.

w IX

Nad

Wis

zlewajcych

sie

przemysowego,

Rany

(r.

1168),

opanowaniem

X,

sie

moe

by gwn

Same kontury ujcia Odry

i

korytach warownie:

chodniem, zwanem Pien,

ci-

nawet

przestawao

by

Z trzech wielkich

rde

arteryj ruchu kupiec-

do opanowania przez Danw wyspy

tami, nadzwyczaj sprzyjay kupiectwu

tych

nie

znaczniejszych osad.

niem ostrowi, poprzedzielanych wzkierai,

sione przy

do wd pnocnych, jedna Odra od

do ujcia nie przestawaa

kiego

ycie zawrzao

rodkowej Wisy

porzecze

ale

w.,

Saksoni, a

Magdeburga, po dolnej abie rozlega

wielk kniej, bez drg

rzek,

657

umieszczonych przy

lecz

gebokiemi kory-

obronie krajowej.

Wolegoszcz

Wznienad

za-

wina nad rodkowem

Kamie nad wschodniem kory-

Lubin

zwanem wini, Wolin

tem, zwanem Diwenowem, strzegy kraju od niespodziewanych
napadw Wikingw innych morskich rozbjnikw. Midzy temi
trzema korytami poone dwa due ostrowy Wanclow i Wolin
zakryway sob obszerny rozlew Odry w ksztacie zatoki i zgromadzone w nim korabie pomorskie. Do tego rozlewu wpada od
zachodu r. Piena, synna w epoce X XIII w. z eglugi po niej
kupieckich korabi. Sowianie nie zaniedbali opatrzy t rzek
w warownie: Gro win, Tanchlim i Dymin, ktre niejedkraju. Do koa
nokrotnie wstrzymyway zapdy piratw w
wzmiankowanego rozlewu strzegy w pobliu wzniesione warokra przy ujciu rzeki teje nazwy, Uznoim i dwa
wnie:
inne grody na wyspie Wanclowie, tudzie wzmiankowane wyej:
i

gb

Wolin
^')

quod

fuit

Lubi n.'^^)

Opatrzone tylu warowniami uj.cie Odry,

1 178,
Acta sunt super introitum
Ycramund. Klempin, Urkund. N.

Uckermiinde.

innych

grodach

wyej

str.

fluminis Ycrensis.

1223 in colloquio,

rniej grd ten przezwany:

Przy ujcia winy Sowia359, 363.
74, 213.

wedug Knytlinga-sagi wylew morski

zburzy je. Taki los spotka i nowozbudowany grd. Pniej, zamiast tego grodu,
Sowianie znowu zbudowali dwa grody (1182). Przed nimi zatrzyma si krl duski Kanut VI (1184), ale warownie byy puste.
Duczycy spalili je; nawet z fundamentw kamienie wrzucili do morza, aby nie zostawi w reku Pomorzanw wa-

nie zbudowali dwie warownie

Tom

II.

r.

1176,

ale

42

napadu nieprzyjaci

razie

658

strony morza, dostarczao mie-

ze

szkacom obronne stanowiska. A jeli sie nieprzyjacioom udao,

pomimo tycli warowni, wedrzy si do samej Odry, dalszy postp
wstrzymywaa grona twierdza Szczeciska.

pooona wyspa Rana,

Niedaleko od ujcia Odry

nym

z arcliipe-

si od ldu przesmykiem, zwaZundem, a do XIII w. Strza. Przy wejciu do tej

lagim mniejszych wysp,

teraz

oddziela

pnocy fale morskie, przebiwszy brzeg ldu, zalay nizin i tym sposobem utworzya si duga, rwnolega do brzegu
odnoga, nad ktr stana warownia Bar t.'^^) Przy wejciu do
samej Strzay stana inna warownia Peru n,^^) teraz Proin,
a dalej nad przesmykiem warowne grody Strzaw, teraz
Stralsund,^*^) Gardiszcze, Gutin^')
na przylegej wyspie
Strzay

Gardcz

Kostnie, teraz Koss,

Na wschd od
grody

pozosta
linij

nj

G a r d.'^^)

Gdask,

okopach

od napadu, ze strony morza, obrony.

XI,

Balt. Stud.

wyej

'^^)

Cyt.

sf*)

1240 datum

in

"**)

1234

civitati

nostri

^")

1209

amnem

str.

2,

str.

**)

1275
sic

Hasselbach, Cod. N. 279.

'^^)

29,

Garchen,

148.

170

usque Guttin,

wedug

uwaga na

quandam piscaturam,

ecclesia

s.

Tribethou;

usque in Gardist;

Hasselbach,

N.

objanienia Fabryciusa,

88,

1221 in
302.

135,

lea

na wyspie

205.

quae

distinguitur

villa

orientem donec ad finem

Objanienie Fabryciusa
in

Klempin, N. 375.

Hasselbach: N. 218, Klempin, N. 307.

per circuitum Cuzse versus

dicitur.

Das Pommersche Landwehre

Giesebrecht,

13.

Stralowe.

in hora maris

'" castro

strum quod Ghart

N.

Biao-

359.

Perun.

Hasselbach, N. 85

^^)

Cuzse, et

1207

drug

za nimi, jakby

tyle

Gutyn castrum; 1241 antiuum castrum Gardist,

Klempin, N. 148, 207, 392.

Kostnie.

uj-

lad ktrych

innych,

obrony od napadu ze strony morza, stanowiy:

an der Ostsee.

byy

przy

pobliu teraniejszego

take mnstwo

gruzach.

Koobrzeg

Reg,

r.

Derowo w

ciu Parsanty, Kozlin,

Riigenwalde

ujcia Odry, po brzegu morza mniejsze

Trebetowo*''^) nad

n ^'^)

1224

i"

Wampen
Cuzsce

Hasselbacha Cod.
castro

Trebetow

s.

usque

sive

ca-

200.

Hasselbach,


gard
rzeka

vS
a w n o nad Wieprzem, Supsko nad
Biaogard, teraz Lauenburg, nad Leb.^')

nad Parsanta,

Supi,

r.

Warownie sowiaskie, jak wspomnielimy wyej, skaday

zwyczajnie z okopw ziemnycli nie wielkich rozmiarw, roz-

sie

Wewntrz

mostami zapewno zwodzonymi.

maitej formy, z

pw

659

niektre warownie

miay

ostrogi,

grze ostro zaciosanego, czasem

t.

zagrody

j.

wie

drewnian

grubych tramw dbowych, albo modrzewiowych

fortyfikacye

pn

byy niewymylne. Wicej

miejscowo

Waniejsze

W ogle

zbite,

rozliczano na niedost-

gwnie nadziej obrony pokadano.

Saksona gramatyka, miaa

opisu

cz waw usypana bya

do 50 okci; dolna

skadaa si

niej

budynki

A r-

grody miay troch mocniejsze warownie.

atoli

kona, wedug

oko-

czstokou

way

wysokie

a wierzchnia

z ziemi,

grubych tramw drewnianych, ziemi przykrytych;

prowadzc w pnocnej czci

Arkon wod. Nad bram Arkony

osobne warownie broniy drog,

grodu do rde, zasilajcych

Koobrzeg

wznosia si wiea/^-)

oprcz warownego grodu,

osobn twierdz w blizkoci morza,*^) zapewno dla

obrony zamonych podgrodzi od napadu morskich rozbjnikw.

mia

jeszcze

Szczecin zbudowany
i

poblizkie jezioro,

wany,

bn

do

^i)

tych

Wszake

grodach

wyej

s.

lib.

Odr

tak umoco-

syna

niepodo-

wszystkie te przesawne twierdze

364

367.

Das Pomm. Landwehre an der

Saxo gramm.

opierajcych si o

by wysokim waem

Danii twierdza szczeciska

zdobycia.'''^)

Giesebrecht.
82)

nawet

na wzgrzach,

opatrzony

Ostsee.

obrony

linii

Balt. Stud.

ze

XI,

strony morza.
2.

XIV, 157158.

Cumque jam ad urbem Cholbreg declinaret, et castrum mari proximum

Gallus, II, 39.
pocztku biecego wieku o P/a mili od Koobrzegu istniay jeszcze way w miejscu, ktre za czasw sowiaskich zwano Swelube.
By to zapewno grd, o ktrym Gallus wzmiankowa. Tern sie objania, dla czego
w Koobrzegu byo dwch kasztelanw: jeden dla samego grodu, a drugi dla poblizkij warov/ni.
Giesebrecht, Der Pomm. Landwehr.
Balt. Studien, II, c. 2.
**)

expugnare.

"*;

Civitatem Stetnensem,

inaccessibilis putabatur.

Pomeraniae oppidum

quae

stagno et aquis

Herbord. Vita S.'Ottonis,

,

II,

undiue
5.

cincta,

Stetinum,

omni

hosti

veterrimum

eminentis valli sublimitate conspicuum, insuper natura arte-

42*

66o

XII w. budowano jeszcze z ziemi i drzewa O murach z kai cegy nie sycha na caem Pomorzu.
Inaczej dziao si w Czechach
Morawach.
cigu Icilkowiekowego cierania si po granicach z Rzymianami Frankami,
mieni

Morawianie

si

Czechowie wczeniej od innych Sowian oznajmili

sztuka fortyfikacyi, rozpowszechnionej na zachodzie Europy

by

mocno obwarowany, i
sw dla wyraenia swego

tak

wali

w IX

Grd ksicia Rocisawa

przez Rzymian.

latopiscy

w.

frankoscy

nazywajc grd

podziwienia,

nie znajdyten

,,

twierdz grujc ponad wszystkie dawniejsze twierdze," albo

,,

twierdz do nieopisania mocn." ^^)

miaa

dzy, czy

way

tylko

ksiciem

Praga
kaza w

Tene Brzetysaw

r.

Gradec odbudowa

przechodzia do Polski

ry,

r.

dokoa krgami muru opasa. *^^)

opasan zostaa za Brzetysawa I.^ ')
1031 pograniczny z Polsk zamek
i

Z Czech sztuka fortyfikacyi

muru.^'^)

zapewne ju

1109 na

w XI

w.,

murowane

Gogw

przynamniej na

Niemcy natknli si na mu-

que aeualiter munitum,

inexpugnabilis paene existimari

ut

possit.

verbii sumptiis, eos qui se tutos inaniter jactant, Stetini praesidio

lib.

XIV,
fuld.
"*)

Fontes

rer.
'^')

Hinc mos pro-

non defendi.

Saxo,

166, na odwrocie.

lUam

^")

Ann.

Rzu-

fortyfikacye.

Bolesaw Krzywousty nieco pniej wzmacnia."*')

ktre

^^)

mury, latopiscy

bdc jeszcze dzielnicowym

Bolesaw (stary) rozkaza

niektre zamki posiaday

ciwszy si

twier-

I,

Czechach, grd swj

Podobnymi krgami

lsku,

czy nawet

ziemne,

milcz, ale wnet potem, Bolesaw

sposobem rzymskim zbudowa

W czem zaleaa moc

ineffabilem Rastizi munitionem et omnibus antiuissimis dissimilem.

Urbs antiqua Rastizi. ibid. s, a. 871.

Opero romano aedificant murum urbis nimis altum per gyrum.
s.

a.

869.

bohemie.

Dum

Cosma, Font.

rer.

II,

Bracislaus

boh.

II,

**)
103 1 castrum
Erben, N. 98.

Cosma,

32.

s.

reaedificaret

moenia

totius

urbis

Pragae

per

gyrum.

88.

Gradez

in terminis

murum

Polonorum muro

forti

construxeram.

**)

Teutonici trabibus protecti

"")

Postea Bolezlavus aliuantulum repausavit, suasque civitates interim,

cacsar fuerat,
civitatem

inexpugnabiliter praeparavit.

Glogow municns

ibi

cum

subire templabant

Gallus, III,

exercitu resideret.

18.

Gallus, III,

Cum

ibid. III,

8.

ubi

autem Bolezlavus

19.

Wszake obmurowanie grodw

sie

dopiero

tarskich

Wrocaw

kw,

Ju w
i

w.,

zbroje

kapitularzach Karola

or

Polsce rozszerzyo

kiedy po napadach

bro

tatarskich.

przyrzdy bojowe.
W.

a wszelkie przyrzdy

br-Lnja, brinija,

narz-

znajdujemy podzia

(arma

brunia).

et

Podobnie

'')

u przodkw naszych narzdzia zaczepne do boju zwano

dla

ta-

najwaniejsze grody: Kijw, Kra-

wytrzymyway szturmw

nie

bojowych na

dzi

sie,

Ore,

2.

zamkw w

poowie XIII

drugiej

przekonano

66i

orem,

obrony od ciosw nieprzyjacielskich

czego wytworzyy si pnij

broni,

zbroja.

Or

zaczepny

staroytnoci stanowiy: moty,

Moty

siekiry

maitej wielkoci"-),

niem elaza moty

pierwotnie wyrabiano

wyrabiano elazne,

siekiry

tego

dla

Od

Wgrw

bojach

czakan, rnicy si
a u mota zagity.'^)

lepiej
sty,

ale

od

roz-

rozszerzenie

niewielkiej

krzyoway si kamienne

rozpowszechni si

kamienia

Z rozpowszechnie-

do bardzo cikich."'^)

elaznych wyrobw odbywao si powoli,

i

siekiry,

miecze, strzay wypuszczone z uku, albo pociski z procy.

kopje,

elazne

iloci

ore.

w Sowiaszczynie czekan,
mota

tem,

mia

koniec pro-

A. 805 de negotiatoribus, qui partibus Slavorum et Avarorum perarma et brunias non ducant ad vendandum. Erben, N. 16.
"-)
O tem pouczaj Eust. Tyszkiewicza: Rzut oka na rda archeologii kraBadania archeologii krajowej; tudzie mnstwo innych dziel.
''^)
kamienne mioty cikoci do 6 kiCzekiem Muzeum w Pradze

'')

gunt,

jowej

ut

logramw.
'*)

Krizk,

Czekan

koniec od miota

= ein
= miot,

Czekan
k i c h

Z Dejin Starych
z

wgierskiego.

idcy

jest

Slovanii, 94.

Czekan albo nadziak, rni

zakrzywiony

obuchu,

Ungarischer Streit-Kolben, Tschekan;

ross.

MeKanTi,

sie

tem od obucha,

za wprost
cekan, chor.

czekanie

slowac.

teraz stepel dla bicia pienidzy. Linde,

kan, 'icKaHTj eine alte Entlehnung aus

dem

Tiirkischen

Krek. Einleitung in die Slawische Literaturgeschichte,

Slow.

idzie.

c h e-

Cze-

ist

das allen Slawinen eigene.

s.

153.


Kopje

(hasta)

staroytnoci zwane sulica,'^) tudzie

oszczepem,'*'') skadao
znego

sie z

erdzi (oszczepiska), grotu ela-

tulei.'")

Roiatyna
na

662

wcznia do ciskania nia

inaczej

(lancea),"'*)

nieprzyjaciela.'^'^)

Miecze

rnej wielkoci proste, obosieczne, miay

(gladius)

kordy, wiadome

krtkie miecze

pocliwy,^^)

wzito

wian, szczeglna

miay rkoje

takiej

u wszystkicli So-

Wiksze

u Polakw zyskay.^^)

dugoci, jaka potrzebna

dla

miecze

obchwytywania

obiema rkami.

jej

Szable

Pniej

przez jazd.

'5)

ju
uywane byy

zakrzywione (framea), od wscliodnicli narodw

w X w. rozpowszeclmiy
w

si

Sowiaszczyznie,^-)

serpentynami.^'')

Polsce zwano je

Rusinw kopje zway

sie

take cyjiimaMii, o CK na mm,

c o-

c y j H u bi JiaUKia. ibid. 115.

B H Ji M H. Aristow, UpOMBiiji, 114; byy take
Objanienie pochodzenia sulicy od su Ti., sula w znaczeniu kopji, patrz Krek.
:

Einleitung,

s.

150.

'^)

pieni Zabj, Slavoj

Ludjek

tamo mecem

mlatem

oscepem

ucista pazi."
'')

Troje czyni kopje: drzewce, grot,

'*')

Rusinw p o

nie na niedwiedzi.
"")

boku konia
i

r a T

II

Bielski utrzymuje,

tuleja.

uywaa

/l^peBHOCTii Pocciii.

Linde,

Sw.

boju

PocyjapCTBa. Dzia

wspierali, jeden koniec oparty

je

by

na

wczniami.

W napadzie na Koobrzeg Bolesawa

zoywszy

si

mylistwie szczegl-

III,

Polacy uywali pierwej rohatyn,

od wczenia po ziemi nazwano

*^)

Ha

ku

sioda,

s.

113,

prawym
dosiga ziemi

ktre na

drugi

Linde.

Krzywoustego

r.

wojownicy

1107,

wydobywszy z pochew miecze. Gallus, II, 28.

Oruejnej Paacie w Moskwie miecz, wiadomy u Mahometanw pod nazwa
Zulfagar, otrzymany przez Ali w spadku po Mahomecie, prosty, dugi, ma dwa
koce, czem wyszczeglnia si od innych mieczw. ^peBHOCTli Poc. Pocyj III,
s, 99, rysunek N. 34.
jego

^')

czes.

mez, sabla,
KOp/ia.

kopje u toku,

Linde.

bosn.

rzucili sia

= gladius,
kord,

W Polsce

r.

wg. kord, carn. k o r d e z k vind. k o r d

krda, orusje kot sablya,
,

chorw.

1279 cutellus

kord.

Lebiski, Materyay.

wieci o pobojowisku Mamaja wzmiankuj si: KoptHi .iflTUKie."

*^)

e,

Pieczyniegski

a ten ksiciu
^^)

Linde.

ksi

miecz,

r.

969,

Bielowski, M, P.

russ.

"W po-

Aristow. 115.

podarowa ruskiemu wojewodzie Preticzowi

Nestor pod

e z h,

I,

609.

s z a-


Luk

obek w staroytnoci

(arcus],"^;

pniej elazny

drzewa twardego,

ciciwa wosienna lub rzemienna,

stalowy,

663

nie-

kiedy jedwabna, do wypuszczania na nieprzyjaciela strza, dla

kusza
uk

uk

podobnie jak

rczna,

tuleje.''^)

u strzelby; strzay do

giel jak

wiec

suyy

ktrych

noszenia

elazna,

ale

bya jeszcze
majca cyn-

ni do uku. By to
uywano do koca XIV

niej krtsze

Podobne kusze

ulepszony.

Polakw

wieku. "^")

Proca

rzucania pociskw;*') ska-

(funda) narzdzie do

daa si z grubej tkaniny, albo skry, koce ktrej trzymano

w prawem rku, a na rodek kadziono kamie, aby z rozmciem cisn na nieprzyjaciela.'**) Procarze i ucznicy zwyczajnie
szli

przed wojskiem.*^)

Konczar

u Polakw koncerz do przebijania

byway

czciej koncerze
z

jabkiem na kocu,

przyjaciela.

dla mocniejszego oparcia doni,

Weszy w uycie

B a r d y s z bardzo
Skada si z osadzonego

^'l
r.

Rusiuw

luki

pieni o

puku

**)
r.

or

staroytny

dla

tatarskici.*")

rbania

jeszcze

nazw:

po'aiiuii.

kucia.

na dugiem drzewcu topora

raialy

nie-

ostrymi

Latopis

Ipacki pod

Igora,

take

latopisie

Ipackim

tuly bobrowe,

24 1.

**)

* )

*)

Na

jcych si do

nasi tylko 2 kusz jedzili, ktr hak makusz nog zawadziwszy, dopierali. Linde.

do Ludwika wgierskiego

u pasa schyliwszy si na koniu, o

Rusinw

JpeBHOCTU. P. r.

et

od czasu napadw

kujc

1251.

pod

jc

trjgranne,

Naj-

zbroi.

majce rkoje

cienkie,

s.

npa

XIX,

T>

kolumnie Antonina
pociskw

rzucania

albo

dawniejsze p

Romanae de Montefaucon,
tabua ex.

in

npa
r

w Rzymie

ma

serb.

pracza,

czes.

a k.

t,.

jest

wizerunek dwch procarzy, gotu-

sposobem wyej wskazanym. Antiuitates Grecae

compendium redactae a Johanne Jacobo Schatzio

1757, II,

*)

Balistarii et sagittarii.

^)

Od

Fechtdegen, Rapier,
niemieckie konczary

Gallus, Chr. III, 3.

chand-ar, kindzal,
Majc cienki koniec mg przez

tatarsk.

wyrazu

zway si

Pancerstecher.

gindal, po czesku conir

pancerz

przenikn

4,peBH0CTU Poc. Focyj.

dla tego

III, s. 92.


ksiyca

rogami, na ksztat

Sowian po

nata securis, u

664

Rzymian zwa

dla tego u

prostu

sie

u Gotw: bart

sielcira,

lu-

bar-

disan.**^)

Zbroj,

t.

bro

j.

Szczyt

odporna skaday:

(scutum)

staroytnoci wyrabiany

drzewa

sk-

Rzymian szczyt mia form owalno-podugowat, w wiekaci rednicli okoo ptora okcia dugoci, w dole zbiegajcy
si w klin. Szczyty suyy dla piechoty. Wyrabiano je w Prary."-*-')

dze

byy w

trzone

Zwarte

wyprawy Igora

podczas

cae pki

za

Metalowe szczyty Rusi jakby zorza"

szeregu wojska szczyty tworzyy jakby

broniy od pociskw

wojska, jakby dacii

itpeunocTH Pocciit.

^^)

Greckie cTxSroc

*>2)

Zabj,

koen

Sawoj

9^)

Kunik,

9*)

Nestor pod

mania,

III,

s.

no.

Tarcze wyra-

Polakw le

pisza berdysz

przeszo u Rzymian

mecem

prete trie

koe

scutum

ve scite;.,..

= zbroja. W piemec

se

smece po

AJI-Eeicpil, 49.

r.
94S.
Gallus zwie ich clypeati,

Rugi

c.
*'*)

wonego

tarcze,
i

zamiast

u Polakw

t. j. tarczownicy.
Ale czyby w piechocie
podugowatych szczytw? By moe zwycza-

byy

Lemowi na Pomorzu

owalne, na co wskazuje zawiadomienie Ta-

mieli

okrge

szczyty

(rotunda scuta).

Ger-

44.

byway

Szczyty

alcsamitu, sukna, a

XV.

.iHCHim

elazne, trzcinowe, drewniane,

po wierzchu rne ozdoby.

pemyTl na

ich jako zorja bije."

tarcze

= skra

Ludjek:

dogodne byy okrge

jem rzymskim szczyty
cyta,

FocyA.

bya

szczytu,

scite.

''')

z wierz-

Linde.

zamiast bardysz,

s.

w gr

')

Tarcza (clypea) rnia si tylko form od

bowiem okrga suya przewanie dla jazdy."^)

ni

prze-

Bolesawa Chr. zaopa-

przeciw pociskom nieprzyjaciela, a podniesione

gowami

nad
chu.

Polsce

szczyty.^^)

byszczay."*^)

cian

uywano

na Rusi

w.,**^)

ciw Grekom,^*)

HYHiJieimn

Latop. Ipacki pod

8')

Linde pod wyrazem: pawe,

^^)

Zebrane,

w Muzeum ksit

miiTti.
r.

Sowo

pku

Igora.

Czartoryskich
z

Krakowie,

XVI

XVII

piknej
w.,

Knapiusza Thesaurus-polono-latino-graecus, tarcza zwala

equitum quod brevius

est.

z czer-

Poc. FocyA. HI,

Szczity

1251.

metalowe znakomitych wojownikw polskich

okrg. Wedug

miay podszewk

/I^peBiiOCTJi

roboty

maj form
sie

scutum


biano

skry

z byczej

665

u bogatszych rycerzy zdo-

metalw;'*")

biono je drogiemi kamieniami.

we^ w

wczenie weszy

Polsce,

paweza, pawezka w

uycie jako nazwa

Czechach '*"*)

W Polsce

szczytu.

odr-

niano uzbrojenie paweami (szczytami) i tarczami.^**')

Zbroj (lorica) w cislem znaczeniu bro. Zbroja usko-

wa na cae ciao zwaa

W taka

pancerz,'^-) kirys,'**^)

sie

byy pki Bolesawa Chr. (loricati milites).

Najwaniejsz czci zbroi byo p o p e r s e, "^^) zwane pata
zbroje przyodziane

t.

Kobuk
wadzy,

ci

(galea),

suy

staroytnoci

dla przykrycia

Wczenie jednak przodkowie

przybic ,'*'^

nazywa

")

to kapelusz z pil-

pokrywa

Tarcza

ale

byczych skr siedmiu zoona.

w rce przeoonym tarczownikw. Linde.

100)
Wedug Knapskiego. Paweza est

blach ela-

je

kobuczek

nazwa

Poczyni

Li-

robi kobuki

nasi poczli

ze skry, nawet z futer zwierzcych,

zn

dostojestwa

oznaka

By

gowy. ^<'")

na ksztat uywanych obecnie na Biaorusi

zbijany,

twie.

je

blacha.'"^;

j.

miedziane

tarcze

scutum peditum.

da

Thesaurus-polonn-

lat-graecus.
^***)

szturmu

si paweami

Rycerstwo osoniwszy

Kromer.

idzie.

Wadysawa IV

Za

spiawszy bywali bezpieczni za nimi,

wnikw.
102)

si

Podbici przez

orem w

Moskwie

jak za murem.

Moskw ksita
w XVI

Z pieni

pa-

puku

pieni, zamiast

podpinki pod hemami.

Przywilej

matura, quae vulgo

konu mieszkacy

stawali.

1241 u

rozdrany bysza.

Ale paporzi
powrz jak grd

Inaczej nie

Galerus alias

tundus a galea dictus.

(pol.

chemiski

piata

III.

r.

ma

jest

pa po

Czacki

pod szeopopiersie

= gorod)

t.

j.

tekstu

elazne powrozy,

sensu.

litew.

pol.

prawach.

ar-

usug

za-

I.

255.
Latinis est

pileus ro-

76.

sug wadyki przemylskiego: pribice

1241.

anw: cum

uno equo na

insigne ducalis potestatis.

r,

r z

znaczy

1233 rozrzdza aby z dziesiciu

Lebiski. Materyay.

Latopis Ipacki pod

r z

mylnem wyczytaniem

dicitur, et aliis levibus armis, et

Clobug,

X.

s.

Igora sutb bo u woju eleznyi p a p o

Aristow 115.

pauorozi

Linde.

uczeni rosyjscy wyrozumiewaj,

at :^ pancerza,

10'j

tiu

miewali, ktre

Hufiki strzelcw

Bielski.

pyKaBimaMJi. J.peB. Poc. Tocyj.

cTj

**)

^oj

clypeis;

et

pawe

murzy hordy Nogajskiej zaopatrywali

im: naHUbipi} jopufi et

Kirys zbroja na caego czowieka.

'**)

(scutis

w. prosili o wysanie

**')

atinskimi"

rodzaj

tarczami

Linde.

HapyHU u HaKo.ieHiiKH u

my

drabikowie nasi

ich

woczi

barinkowyje


dugo

utrzymywaa. ^'^'^j

sie

nie wesza

666

Czechw, zamiast kobuka,

Od wsciodnici narodw
i

baj dany,

t.

zbroja

j.

byy uywane,

cz szyszaka

ktrej

przywizany

spada na

roboty,

Hemy
Zbroja

poczli
z

samo

to

nausznikami.

w boju,

przeszkadzaa

zrzuca."*^)

metalu zdo-

Przybice,

^^^)

dla tego Polacy

szczyt, tarcz,

\Y pieni czes.
XIII w.

Tatarrski

jamuka, do

to

szczegl-

ju

za Bolesa-

ogle zbroj

Polakw

niemieckiego der Harnisch, do ktrego liczono

miecz

odzie."')

li

sub caleptra

et

Kod. Mazow.

Lubomirski.

Jaroslav: jani

hem w

!*')

stali

ogonem.

Yulgariter dicta, euitare.

ioj

sta-

teje co kolczuga

I418 Quatuor sexagenarum in pancerio cum balista

*^*)

galumna

Bya

kek elaznych,

przez rzeki

kobuczek, pancerz,

bu czek

ug

take
wzitoci cieszya si misiur-

cikoci sw

uskowa

zwano harnaszem,

kolczugi

zatykiem, kozyrkiem (daszkiem)

w przeprawach

wa miaego

o c

kek

ramiona.''"*)

rogami

co szyszaki, tylko

nie

szyszaki byszczce poyskiem

woowymi

biono

Ru

W Polsce

zasaniajca twarz.

czepiec z

na Rusi od

y k i.^^^)

na

docliodziy

ale szczeglna

^'^)

Polsce

s z

rodzaju koszuli z paskici

lowych, na ksztat siatki robiona.^'-)

ka,

uycie nazwa iem,^"**) a

Tatarw rozszerzyy si szyszaki'^")

wcze-

lo-

W Polsce

jim na bujnych hlavich.

163.

ebiski.

czeczak, zwany take czernak,

wyrabiano na Rusi ze

miedzi.
^1^)

Szyk

skrzany, twardy, szyszakowaty.

Linde.

nanonikami wziy pocztek w Indyi. Wyrabiacze orey w Deli syn i teraz znakomitym wyrobem buatw. Na kolumnie Trajana S.armaci konni wyobraeni w kolczugach, a piechota dacka z palkami. ^peBHOCTH Poc. Focy;!.

syi

^'^)

Kolczugi

115)

Linde.

1*^)

Misiurka

wzitoci

Poc. Focyi.
115)

narecznikami

wzia nazw

cieszya

si

III. Xn.
Hem, szyszak

6 a

ii

od Misru
Ja H a

czyli

M II C

sonciu woschodiaszczu."

118)

Gallus

11')

25.

I.

Misyru

ortylach polskich

XIV

w.,

t. j.

p CKaH

husarski cay, na ktrym

ich, jako

jjSzeom

H)

dwa

t.

rogi

j.

woowe

liczbie rzeczy

sczylh,

r.

W Ro-

JlpeBHOCTH

egipska.

Latop. Ipacki pod

wzmiankuje si kobuczek, pancerz poplaczyc,"

Linde.

Egiptu.

ogon. Linde.
125

1.

do harnaszu nalecych,
miecz, powszednie

tarcza,

odzienie
Maciejowski, H. P. SI. T. VI. s. 32, Poplaczyc to samo co
porw. rusk. noJTjJLiaTbe jak p-szubek, odzie zwierzchnia, krtka.

p-

placie

667

Przyrzdy do zdobywania zamkw:

Kusza

murowa, machina do ciskania kamieni.*^*)

Taran,

belka

baraniej,

dbowa w kocu okowana

gowy

na ksztat

ktr tuczono mury."")

Wiea

ruchoma

(balista)

do dobywania murw'-'') (Bela-

gerungsthurme).

uk

Wielki

stalowy przytwierdzony do

zwany samostrzaem, ciciw

tem.

sochi,

u Rusi

ktrego nacigano koowro-

')

Do porzdku wojennego suyy

P r a p or u Polakw proporzec,

pierwotnie jako

znami

dowdztwa wojskowego, odrniany od chorgwi pkowych.*--)

Rusinw znami wojenne zwano dawniej

do

koca XVI

w.

nazw

utrzymywano.*-^) Znamiona wojenne

te

Chorgwie Ratarw pomieszczone

Sowianie wysoko szanowali.

stig, stjag

chramie Radogoszcza, nie

byway

z miejsca

ruszane nigdy, za

wyjtkiem potrzeb wojennych, na ktre je wynosili waleczniejsi

wojownicy.
Ranowie chorgiew Swantewita Stanic zwan
tak wysoko, jak samego boga czcili.*-^) Na chorgwiach zwyLinde

1"*)

Slow, ^loe

to

samo co p

a k

T.

machina bellica ad expugnanda3

Miklosith, Lesicon, patrz Krek. Einleitung 153.

urbes.

")

Linde, Slow.

), Gallus. III.

S.

Ru w

chan plowecki Konczak mia samouywano. jl,peB. Poc. rocyx HI. s. 120.
Podczas napadu ksicia halickiego Lwa na Krakw (1291), grd ten by uzbrojony
nopOKU M CaMOCTpt.II KO ,1 o B p a T H H M II. B 6 .1 II K II M II II M aJUMH.'' Latopis Ipacki, pod r. 1291.
122)
\Y pieni Oldrzyk i Bolleslaw knez wze p r a p o r w mocnu ruku,
za rami, za mmi chrabro na polany!
... uderichu rany bubny hromne, yjrazichu

Przy napadzie na

'21)

strzay, do

naprania ktrych po 50

r.

1185

ludzi

zYuky tniby hlucne, choiuhwy tu sbory na most vrazia, ves most otrasa se pod jich
dayem." Na Rusi prapor mia podrzdniejsze od stiaga zwaczenie.
'-)

1096,

107

U
s,

Nestora niejednokrotnie CTiAri. (Bielowski M. P,

768, 787, 8l6).

W pieni o ptkn Igora take

Iwan Grony mia swj Wielki Stjag, a

Wiskowatow, Istoriczeskoje opisanje odiedy i wooruenija
110

rossijskich wojsk.

115.
1-^)

tc=,

Vexilia quoque

eorum nsi ad espeditiones

hinc nullatenus moventur.

r.

1093,

znami ksipki osobne wasne stjagi.

ce.
s.

pod

I.

stjag jako

Thietmar VI.

17.

Cz

I.

necessaria, et tunc per pedi-

Stanicy niej

ij

27.

66S

Po wpro-

pogaskich boyszcz. ^-^)

czajnie umieszczano wizerunki

wadzeniu chrzeciastwa na chorgwiach zjawiy si inne wyo-

braenia.

Czechach

w.

wieszony proporzec

sawnej

na

kopji

powaany by

Wojciecha,

skowe znami, pod ktrem wojska

Wacawa,

Sw.

jako

za-

woj-

czeskie do boju chodziy,^-")

Bbny, trby, surmy oddawna stanowiy przynaleno wojsk

Jazda miaa ostrogi, a jak z wykopalisk wnioskowa mona, w pierv/sze wieki po Chrystusie, na porzeczu
Warty uywano ostrogi rzymskiego wyrobu noszono je rwnosowiaskich.^^')

czenie u obu ng.^^^)

U
i

bra

Pierwotne nazwy wojny:

3.

Sowian

Do

ratL.'^)

wystpy waa

ratary

ratb,

zwaa

walka

staroytnoci

walki

czelad

ogle pk,^^^) albo wojsko,^^'-)

woje.

bra'-^)

si

zwana

rodowa,

pod przewodnictwem wo-

^-'>)
Lutycy powracajc, z niefortunnej do Polski wsplnie z Niemcami podwyprawy (r. 1017S mieli chorgwie z wyobraeniami ich bogi. Jedn tak
chorgiew Niemcy kamieniem na wylot przebili, a drug w przeprawie przez r. Mild

jtej

Lutycy sami

Thietmar, VII. 47.

stracili.

1-6)

Ireczek, SI. Pr.

1-")

O bbnach trbach wyej

i28j

I,

97.
cyt.

122.

W Polsce

surma rodzaj piszczaki.

Linde.

pieni ludowej uyckiej Serbska dobycza", odnoszcej si do czaz Henrykiem II: Serbia so do Nemcw hotowachu

sw walki Bolesawa Chr.

swoje

wotrohi

sej

znaskie 1887
120)

zesz.

Starosl.

I.

s,

iia

1*0)

Staros.

i"")

Staros.

trati

pek

kuczi?

jest

t.

ma

j.

ile

t.

j.

zbroja.

porw,

Linde,

Sw.

154.

tera.

pek, pk,
chorw.

niem. Volk.

puk,

ros.

bosn.

Polakw

Linde, Stw.

cay rd Wrszowcw.

niepewnego pochodzenia.

Wojska

132)

ona

puk,

= spr,

hetmani, polek wojska, Petrycy.

Svatopluk ves Vrsovcov pluk"

wyraz ten

lad.

vulgus,

bro,

Krek, Einleitung.

pochodzenia.

serb.

Miklosicz liczy wyraz ten za cudzoziemski.

wojna; p e T b
nJl-hKl,, leia, pol.

pluk, puk,

sowin,

ptHia

wojna;

noAt, 6paHn.

paTb=

skupszczina to samo co ac.

wiono:

= walka,

w nim niepewno

Inni uznaj

Zapiski Aarcheol. Po-

rzymskich ostrogach.

19

SpanB

W Rosyi dotd mwi:

pluk,

przypinachu."

Krek. Einleitung.

pok,

puk,

peTllBui.

rus.:

dawne

czes.

czelyadina,

czasy m-

Dalimila: Za-

Niektrzy

mniemaj

159.^

u Serbw dotd znaczy tyle co upa, t. j domownikw, czeswego zowie: wojno. U Bokezw pytaj: kolik imasz wojska
masz ludzi w domu?


jewody, ktry pierwotnie

wodzem do

walki.

'^-^j

by

znaczenie, jakie

im

pk, wojsko,

teraz dajemy,

napadu nieprzyjaci wszyscy obowizani

razie

bra,

naczelnikiem rodu, czeladzi, ale nie

Pniej dopiero wyrazy:

wojewoda przybray takie

na

669

czyli

na ratL,

broni

t. j.

kraj,

byli

sporzy za niego, a po

dokonaniu tego wracali do swych zwyczajnych zaj: pasterstwa

i

Suba wic

rolnictwa.

obrony kraju stanowia obowizek

dla

obywatelski, lecz nie rzemioso.

Jakaby nazwa przysugiwaa pierwotnie ludziom wychodz-

cym na wojn,
starsz

my

u wschodnich
jest ratnik,^^^)

Polakw

od nazwy wojna, a

jest

wyraz

przed nami skryte.

to

k,'-**)

tedy

1,

starosowiaskim jzyku znajduje-

mamy podstaw

do mniemania,

e jak

poudniowych Sowian dotd jeszcze wiadomy

tak samo musia on by wiadomy u Czechw,'^")

Zaodrzaskich Sowian

Ale skoro nazwa

wnikw Ratarw wyranie

'*").

Nazwa sawnych wojo-

to powiadcza.

Tym

sposobem przy-

Sowian
bya: rat ar, pniej przez zmikczenie wymawiania rataj i w tej
formie dochowaa si dotd w znaczeniu oracza, rolnika.'-'^) Czy nie

chodzimy do wniosku,

1")

cw
nia.

pierwotna nazwa wojownika u

Vsak-ot

rkopis, zielondwor:

svej

celedi

vojevodi.

Czarnogr-

Serbw wyraz wojewoda dotd zachowa pierwotne znaczenie starosty plemie.Sowianie batyccy pacili ksiciu saskiemu podatek wojewodnic, ktry
i

przedtem

wasnym ksitom

Ksi

skadali.

Inne objanienia u Ireczka. S. Pr.

I.

paibmiKT), paiaii.

1S5)

\Y Rosyi dotd paTHHirb;

rat

=:

boj.

razem

wojewoda narodu.

Linde.

^**)

u Ragus,

wic by

72.

Ciorw. boj

rat,

Dalm.

rat=:boj;

Linde.

Ratnik coquu5 monasterii Cladnibensis, nadany w liczbie innych

1 1 15
Erben N. 202.
^^')
Rozpowszechnione niegdy u Czechw, Pomorzanw i Polanw imi
Ratibor wyranie pochodzi od ratb i borba, oznacza za to samo, co u Rusw
*"*)

kucharzy.

paioopeuTj.
138^

homines

Voce

liberi,

rataj

pro sua

agricolam
facultate,

et

militem opinor ea ralioue signari,

paci

qua nobilium
tempore negotia domus domini sui curabant

Ein

belo eaadem armis protegebant. Durich.

Landsmanu. Linde, Slow. pod wyraz. Rataj,
in

biecego
teraz

wieku, kiedy o

wyobraenie.

zum Kriigsdinste verptichterer

Tak pojmowano spraw w pocztku
samorzdzie gmin sowiaskich miano mniej dokadne, ni

670

wypada wyprowadzi z tego jeszcze inny wniosek, mianowicie

i za czasw samorzdu up, kady rolnik by razem obroca
ziemi, a ztd nazwa ratar przysugiwaa jednakowo i tym co ziei

mie

orali

tym, ktrzy dla

obrony na

jej

wystpywali?^-^")

rat'

Z biegiem czasu zmieniay si wyobraenia

Na
kw pod ogln nazw
miano

penicycli

ludzi,

Pomorzu

epoce od

sub

XI

skrya przed nami narodowe

wojskow w

braw

Czechach, Polsce

Czyby

ju byy w

braku pomnikw,

dla

i39j

czy,

ju w

Mars

et

uoenaTH
572);

Podobnie

r.

1131,

(Erben N. 214). Zna-

ratajami.

taberma,

cujus

Polsce
heredes

Kod. Tyniecki

Ale przywilej ten podrobiony.

r.

wedug wydania

Nestora,

6panH

ojojil; (s.

607),

Mon. Pol. T.

Bielowskiego,

cl bohiih xp'LBaTBCKT>ia

567),

(s.

(jbiBiuu

II

Prdnik cum nna

1105 wzmiankuje:

r.

pewne, i
woj e^^-)

olomuckiego

isicych nazywano

pocztliu X. Wi oraczw

Rataj tres scotos solventes.

iiOj

to

mowie. ^^^)

w. Wacawa

biskupstwu nadana jeszcze przez

dyplomat. tyniecki

wyd. 1875

Ale

W Czechach osada Rataje, naleca do biskupstwa

by temu

miaa

uyciu, konsolidoway si

byo

inaczej

wyrazy: wojna, woin a przez zmikczenie

czasie

na

woiny,^'**) woje.^^^)

sowiaskiej mowie pisanych, nie moebna.

tym

Tymczasem w ssiedniej
XI
XII w, krzyoway

Wis, Odr, Wtaw? Odpowied

nad

w
w

nazwami wojna,

es

do XIII w.

Rusi dawne nazwy ratb

si

i 1 i

wyrazy mowy.

podcignwszy wojowni-

nieszczcie nomenklatura aciska,

6fe

ie.iiiKOiKe

(668),

60 paib Be4HKa

(s.

paib

czytamy:

I,

iiiiii

TBopiiTb

(s.

673),

Boi;i (566), Boiil CBoi

wstrzyma Oleg wojsko (572),
przygotowa wojsko (599); ciopa uoia MHorH
B o -1 Miioru (,587), npiiCTpoii b o i a
Wszdzie woja, jako zbiorowa nazwa wojska.
(600), pa3;iaiK b o i e M t (601).
U2j Wedug Komy, prawnuk Przemyla zwa sie
o g e n. Font. rer. boh II,
Polsce na wiecu w Rozegrochu 1224 wiadek Vogen de Boricou,
s. 17.
'*')

(567), nouejil;

Nestora take: Boiii

Boiesi-L;

11

MliorBi,

ctubh OjiDr-

noxopoiiii

boh=

dam

r.

1273 miles

Woen

wedug wydania Hanky

s.

nomine

Kod.

agros .... optinet.

16,

17),

woj

(s.

r.

in villa

Lassokouiz ex paterna successione aream quos-

kat. krak.

s.

1851, rozmaicie:

19), YStachu

voje k

W pieniach czeskich

22. loi.

wo

j i

vojne

(s.

(s,

z XIII w.,
in i (s. 28), woje
Dalamila wojna zwyczajnie

16, 29),
26).

W
W

poboj, walka, czasem vojna; wzmiankuje on zrzadka wojsko.

pieni Serbska
mnikach cyrylickich: BO HUT), BOHllCTBO. Linde, Sw.
wzmiankuje si wojak.
pidobycza" odnoszcej si do czasw Bolesawa Chr

zwie si

smach polskich

XVI

M'ojenny (u Paprockiego),
1*'')

Kwesty

mi wiadomo,

p.

XVII

w.:

wojen, wojenni k, wojennica

take woj, zrzadka jako wyjtek.

o pierwotnych wojownikach

Wadysaw ebiski w

Linde,

Polsce podnis

podatek

Sw.
pierwszy,

piknej rozprawie O Wojach

ile

rycerzach

wyraz p k

671

staroytnoci oznaczajcy czelad rodow,

ornikw do

powoli nabiera znaczenie oddziau

wojsko,

czyli

boju

przeznaczonych.

Zawdziczajc pocztek swj ustrojowi rodowemu, z ktrego

wytworzy si samorzd up, pk sowiaski by przedstawicie-

upy w

lem

boju

po wikszej czci

stanowi wojsko ziemskie,

nieprzyjacimi;

piesze,

zbierajce si

spenienia obowizku obywatelskiego,

razie koniecznoci, dla

za

nie

powoania,

rze-

miosa, jak si dziao u ssiednici Niemcw.

Niewprawne do boju

zdy dla

odporu najezdnikw,

tumy

nie zawsze

nie zawsze
i

w por mogy

mogy podoa

mniejszej

otworem staa

To te Sowiaszczyzna dugi

dla przebiegu

rnoplemiennych uplenikw,

do wytworzenia si osobnego stanu

skadajc konne druyny upanw

broni
icli

ojczyste siedziby, ale

polskich", umieszczonej

ebiskiego,

wskazuje,
dzi.

ludzi

ksit,

ornycli, ktrzy

gotowi byli nie tylko

odwet nieprzyjacioom pustoszy

kraje.

O powolnem

p.

uzbrojonycli

wywiczonycti nieprzyjaci.

czas

lepiej

liczbie

Ci

wyraz

wytwarzaniu si druyn

w Ateneum

musieli istnie

woje,

ludzie

za rok 1885,

wojewoda,
z

rzeczy

suebni,

tom

leciickicli z ludzi po-

II.

s.

ma

oznaczajcy

271.

Wedhig

wodzcego

woje.

245

nazwy kiedy owi woje,

servientes,

woWojnowach,
zwanych od servicium swych

mieszkali

ktrych on

licznych

Wojnieciach, Wojmirach it. p. miejscowociach,

mieszkacw, podobnie jak Bobrowniki, Woniki, Szczytniki (str. 247 i 249).
Wzgldem tego wypada zauwaa, i wojewoda, jak powiedziaem wyej, pierwotnie
by naczelnikiem rodowej czeladzi, wojska, ale nie wodzem do walki. Neprzeszkadzaloby to wyprowadzeniu nazwy w o j e z wyrazu wojewoda, jeliby bya pewno, e wyraz ten nie jest skrceniem dwch wyrazw, z ktrych powsta. Przypuszczajc, i pierwotna forma bya nie woj, a w o n jakeby brzmia wyraz zoony? Woino-wodar? Zatrudne do wymawiania! Czy sama waciwo mowy sowiaskiej nie pobudziaby do wypuszczenia utrudniajcyach mow gosek i do skrcenia wyrazu w formie woiwoda?
Dla wyrozumienia tej sprawy, rozpatruj
staroytne pomnilci, szukam wyrazu wj, woje, znajduje je z rzadlca, czciej jednak: woin, wojen (cytata 142). Ale na znajdujcej si w Moskiewsliiej Oruejnej
Paacie, chorgwi Wielkiego lvsicia kijowskiego Wadimira, przywiezionej z Polski
przez syna senatora Kluczarewa (roku niewiadomo) ,.B.iaroBtpi?iii Be.iiiKiii Kiiasb
B.iajliMiipT) 11 Bou," zdaje si potwierdza mniemanie p. ebiskiego co do formy
w j. Opis wzmiankowanej chorgwi i rysunek jej kolorowany znajduje si w d ziele
J,peBHOCTn PocciiicKaro FocyjapcTBa III. s. i, rysunek pod X. I.
i


siadajcych

wasno

672

indywidualn,

wyej. **^)

powiedzielimy

Druyny te zostajce na utrzymaniu upanw ksit, skaday

si z ornikw zwanych pierwotnie witeziami, pniej wii

az

m \,^^^) Od jakiegoby czasu wiciazie

synli, wiadomoci nie znajdujemy,

caej Sowiaszczyznie,

cw,^***)

zacy

ich

osobistej

w znaczeniu

ale

pod

za-

rozpowszechnienie ich po

konnych wojownikw,

wyci-

pocztkow

organi-

przedmonarchiczne czasy, pozwala

cofn w

wasn nazw

staroytne wieki tak daleko, jak pocztek

W Polsce

posiadoci siga.

Czechach reformy pierw-

aciska
druynach wiciaziw, ale w krajach sowiaskich wczenie przez Niemcw podbitych, jak w uycach, Serbsku za
a do Harcu, byt ich dokadnie wiadomy do XIII
w., zostawi po sobie niezatarte lady w postaci wicienych
kubw t. j. w osadach lennych ludzi, lemanwJ*") Niemcy
szych monarchw chrzeciaskich, tudzie nomenklatura

pami

zatary

ab

Wyej

"*)

21.

s.

427431.

powstania wyrazu w
e , profesor Pful daje
nastpne objanienie. Wikowa znaczy tyle co jedne za drugie rzeczy zamienia.
w i k - a (albo snad w i k - i) odpowiada dawniejszemu niemieckiemu
Singular,
tausch i wechsel. Znaczenie w i k daje si wyrozumie z aciskiego v c- e s
^*s)

Dochodzc pierwotnego

niemieckiego

wech-sel,

ktre

sowiaskim w

identyczne ze

k.

Od

wik(a)

wytworzyo si wik-jaz, witjaz (porw czesk. pisk - a - ti

zastpca. Z tego
pistel. Zatem wiaja odpowiada aciskiemu vicegerens: vicarius
Rycepytne wotmolwjeprof. Pfui wnioskuje, e wicia by zastpca knjezia (pana).
nja w uiczanie" za r. 1879 s. 36.
Ale pierwotna forma bya vitzB? Krek,
z przy Wiekiem" jaz

Eineitung. 397.
1**)
Starobg. BiiT3b (witia),
vitez

Sieger;

vitz,

raguz.

staropol. witez

nowo

sowac. vi te z, sowi. v

serb.

chorw. vitez

zwycizca;

Sieger,
t

e s

= Held, ale czesk.

= Held, Ritter;

ros. BJiTfl3b

= bohatyr,

junali.

polskich pisarzy

XVII w w t e z y, a od tego w t e z n y = zwycizki. Linde, Slow. pod

witezny. U Serbw uyckich wi a, wielc Niemcy przetmaczyli Held,

XVI

Ritter,

podobnie
147^

a z

jalc

rzymslciego eques'a przerobili

Wiene kubo =
Lehnmann.

Pful, Slow,

Lehngut,

take na

Rittera (jedca).

Wieny kubler = Lehnbauer,

Takich wiciaziw

lemanw dotd mnstwo

w uycach przewiadczonych o swej sowiaskiej narodowoci. Wicej jednak

znajdzie si w Brandenburgii
ssiednich prowincyjach taliich lemanw zupenie
zniemczonych. Moemy by pewni, e kady Niemiec noszcy nazw Lehmana jest

jest

O znaczeniu wiciaziw przy odrodzeniu

w uycach, powiem we wtaciwem miejscu.

wprost zniemczonym Sowianinem.

woci

sowiasliiej

narodo-

sowiaskimi wojownikami

zwyczajnie wiciaziw zwali

wasna

niekiedy

milites),

ab,

nazwa

icli

ziw znajdujemy jeszcze

^7Z

r.

u 88 w

ia

i i.

(Slavonici

Takici witia-

Serbsku miedzy Solawa

majcych dostp do sdw ziemskici (a nie

obowizanych
patrymonialnych), posiadajcych pewne prawa

jako ludzi

sub

jedynie

wojskow

ktrego mieszkali.

^^')

Organizacyja wojskowa,

4.

Od
mierzc

na ziemi

klasztorowi lauterbergskiemu,

VIII w. Sowianie znaczne siy wyprowadzali do walki

miao

sie

Rzecz jasna,

nastpcy.

W.

takimi przeciwnikami, jak Karol

ganizacyja wojskowa,

wtedy

ju

jego

pewna

istnie musiaa

or-

o ktrej wreszcie przez podania dochoda

Jako dawne tradycyje przypisuj witopekowi

morawskiemu ustanowienie wojewodw, upanw
setnikw,
do nas wieci.

ktrzyby zarzdzali ludem

podatki wybierali.'^")

Podania

pol-

skie, wzmiankujc o Ziemow'icie jako o wielkim zdobywcy, mwi, i on mia ustanowi dziesitnikw, pidziesitnikw, setnikw
innych wojskowych
cywilnych urzdnikw.
to

wspomnienia o podziale ludnoci wiejskiej na dziesitki

suby

'"'*')

setnie

poczonych z ni ciarw
wspomnienia odlegej przeszoci.
Nie zwtpimy o tem ani na
chwil, skoro przypomnimy, e ju za J. Cezara wiadomo byo

dla

odbywania

wojskowej

^^^)

^*'')

wycigu

dukumentu

r.

Ii8i

Die Aellesten der Drfer,

czytamy:

welche die Bewohner in ihrer Sprache Supanes nennen und die zu Pferde
d. h. die

jus

i t

quod lantdine

berichten.

miedzy
n)

s e

n (Withasii), soUen

dicitur) eintiiiden

Miilverstedt.

rych mieszkali
cie

ha

ci ludzie,

Solow

1'^")

**')

zum Landdinge

sie

und den Ihrigen uber

naleay do kocioa

II.

I.

679.

Wsi,

w ktw k-

laulerbergskiego (Mons Serens),

ab.

Wyej

22. . 458.
Mierzwa. Kronika, w Bielowskiego M. P.

Podzia na dziesitki

50,

stanowionego nad

Tom

Yerhandlungen daselbst

Regesta. Arcliiepiscopatu Magdeburg

setnie

nie

gromady miay na swem czele dziesitnikw,

kw. Maciejowski, Pierwotne dzieje Polski.
stracyjne 10,

die

dienen,

(ad comprovincionale

100,

ni

II,

187.

wypada pojmywa dosownie. Mae

wiksze setnikw, a nawet tysiczni263.

Germanii terminy

oznaczay w przyblieniu ludno osady

urzdnika. Landau, Territorien 191 i nastpne.
1000,

43

admini-

wadze

po-

674

okrgach swcwskich,
kadego okrgu na wojn

ktrych corocznie po tysic ludzi

o stu

wychodzili

e, wedug zapewnienia

Sweww (Sowian) Stmnoni (Zemae)

okrgw (up) posw do ubstwionego gaju, dla

Tacyta, najznakomitsi ze

wysyali ze

stu

sprawowania obrzdw

wach publicznych.
na

religijnych, ^"'-^ raczej dla radzenia o spra-

Pniej dla braku

ale jak

lat kilkaset,

rde

zaraz

dokumentach bawarskich VIII w. zjawiaj si dekanije sowia-

skie,

pod zarzdem dzifsitnikw

mniejszych gmir,

ze

ksit,

setnikw zalenych od

niegdy urzdnikw z ramienia luduJ''"]

Morawach setnicy dziesitnicy niegdy

dziejowych przerwa

Sowianach pisa poczto,

tylko o

Podobnie
naczelnicy

wikszych

wzrostem wadzy monarchicznej

urzdnikami ksicym', o czem wspomnienia

Polsce

si

stali

podaniach na-

rodowych zostay.

e podzia ludnoci na dziesitki

nistracyjne, lecz wprost

wojskowe

strzegany przez Pomorzanw jeszcze

czaj,

wedug

wizani

byli

setnie

znaczenie,

mia

nie tylko admi-

powiadcza

to prze-

XII w. staroytny oby-

ktrego dziewiciu ojcw rodzin (wadykw?)

w ore

opatrzy dziesitego

wypraw wojenn,

obo-

wszelkie potrzeby na

pozosta w domu rodzin jego

ywi

przy-

zwoicie/'^*;

Z takich dziesitnikw wsplno wadnej niegdy ludnoci ska-

day si

setnie, z

rostw

ufanw

tych up,^^^)

tych pki, pod

wodz

ktrych wychodziy pki.

majce gwnem zadaniem obron

15-)

ej T.

1.

De

setnikw (centuriones),

pochodzcych

(ccmites),

bello Gallico VI,

wyej

kraju

T.

Byo to wojsko zupne,

w jego granicach, szcze190.

s.

I.

sta-

rodw

ze staroytnych

Tacit.

Germania

39,

wy-

oznaczono

877

47.

'&')

Wyej

434

s.

cyt.

15,

ktrej

omykowo dokument

zamiast 777.
*s^)

Nonem

patres
et

Vita S. Ottonis

30.

'55)

22.

s.

Jak

445.

II,

na

familias

decimum

in

expeditionem armis

ejusdem familiae interim domi

bunde procurabunt,

Bielowski, M. P.

Morawach:

ex

fideliter

et

impensis

providebunt.

ha-

Herbi>r(!.

II, 92,

nobilioribus

earundem

provinciarum.

Wyej

675

grodw warownych, do czego

golnie

razie

potrzeby

uywano

smerdwJ^*')

Zdawaoby

sie,

i w

obec gotowoci do boju Niemcw, zor-

ganiyowanych wojskowo po granicy ze Sowianami jeszcze za

czasw Karola

cztku

w.,

szczeglnie za

W,'*^"),

Henryka Ptasznika

Sowianie mogli zrozumie konieczno

po-

centraliza-

dla obrony od nasti gotowoci si wojennych,

pujcych wrogw. Nie wszdzie jednak pojmywano pooenie
rzeczy.
Zamiowanie swobody gminnej niszczyo usiowania ksi-

cyi wojskowej

serbskich,

uyckich,

pomorskich we wzgldzie po-

lutyckich,

czenia w swych rekach wadzy wojskowej nad wszystkiemi siami ich krajw. To te u tych ludw, oprcz witiaziw skadajcych konne druyny ksit, upanw
monowadzcw, dla
i

byo gotowego

obrony kraju nie

swj grd

niejednokrotnie

upy

Kada upa

wojska.

na

ssiadami, niekiedy nawet pomimo ksicia

wadzy ksicej w

zniesieniem

wiece, ale czy

byy

u nich wtedy

bronia

sw rk dziaay, bez zwizku

X w

^^^)

Lu tykw,

ze

wszystkiem rozporzdzay

druyny

witiaziw oddzielne od

'^"i
Tu wypadaoby
o Smerdacb powiedziaem wyej
21. ?. 4IU
414
objani szczegowo o uywaniu smerdw w pomoc wojsiu, podobnie jak sie dziao
w ssiedniej z Pols^ Rusi. Gdy jednak zebranie wielu szczegw ze rde ruskici obciyoby nad miar niniejsz prac, zniewolony jestem wzmiankowane ob.
;

odoy

do innego czasu
osobno ogosi. Tu wszake, dla porwnania
Woynia w XI i XII w. smerdw uywano dla obrony grodw na
wyprawy wojenne. Tak, wedug latopisu Ipatijewskicgo, pod r. 159, przy oble-

janienie

dodam,

na

niu przez Iwana Beradnika grodu Uszycy, ktry

goroda,"

bie

ich

w Pr2emylu
uywano do

300."
i

jeszcze

Czerwiesku.

wojska,

niegdy na caej

ab

nalea do Jarosawa Osmomysla,

w gorod
naczasza sia
smerdi skaczut czerez zaborala

wosza bysze zasada Jarosawia

to

czy

przestrzeni

wic

na samej granicy Polski

/.

Capiiular.

Caroli

^- zajciach

w,

M.

an. 807.

Erben Nr

Tylko

wojach'

smerdw
z nich

za

Czechach

duo tertium praeparent.

omnes gcneraliter veniant.

ferre,

Si vero circa Sorabis patria deferenda necessitas fuerit, tunc

i5Sj

pieszych

XI

iz

pere-

nie jest to wskazwk, e podobnie korzystano

Sowiaszczyzny lechickiej od Sanu i Wieprza,

do Halbersztatu, nim ich do stanu chopw zepchnito?

Capitular.

kriepko zasadnici

Iwanowi

inne wzmianki o smerdach jako

Jeeli

Morawami wiadomoci o smerdach nie znajdujemy.

'^")
Si partibus Beheim fuerit necesse solatium

dziy

biti

k'

17.

Bolesawem Krzywoustem pomorskie grody same wchonim w urnowe, jakby wadnego ksicia nie byo wcale. Wyej 23 s. 501.
z

43*


wojsk zupnych

siadamy.

ni

reku

byo

cigym

pod

to

Saksonami

zacitych walkach

naciskiem

Krl

ksit

Niemcami,

szed do

ale

do po-

by moe niemoebne
nieprzyjaci.
U Ranw wszyst-

wasn druyn

mia

ktry

lud posuszni woli

Danami, wa-

przybraa wi-

nie doszo,

pogascy w

kiemi sprawami rozporzdzali kapani

tewita,

ksit, druyna

u ssiadw, lud na wezwanie

rzdnej organizacyi wojennej

nie po-

wysunitych na kresy So-

obec citigej walki

gin w

masami

boju,

Wgrw

dza wojskowa skupia sie

ksze znaczenie

wiadomoci

kto wojsku przewodniczy,

Obodrytw

wiaszczyzny,

-~

676

imieniu Swan-

300 konnych wojownikw.

Swantewita

dokd

szli

przez usta ka-

panw wskazywa. Rzecz jasna, i w obec podobnych usposoSowiaszczyzny, na pnoc od Czecli

Polski
bie caa
leca, otworem staa dla Danw Niemcw lepiej zorganizowa-

cz

nych wojskowo.

Sowakw pod rzdem ksit z rodu Moimirowiczw wadza ksica, ursszy wrd bojw z Awarami

U Morawian

Frankami, czua si zdoln rozporzdza wszystkiemi siami kraju,

naznacza wojewodw, upanw

wojska bliszych wiadomoci nie

setnikw,

posiadamy.

u ty cli ludw, tak samo jak u Czechw,

dzaa swe wojsko

sta

ksi,

sku

spjo

pole pod

od energii
i

czasy

je

wedug

ksit

konnych wojownikw
ropejski.

Dwa

udzieli ziciowi

na

wypraw
1^")

myli.

swej
a

cywilizacyj Europy zachodniej,

To te u

N:ej

hufce

czeskich

Pomagao do

niem blisze oznajo-

zkd

jedynie

o najlepszej

organizacyi

elazo zakutych, na wzr zachodnio-eu-

(acies)

takich

wojownikw Bolesaw

swemu ksiciu polskiemu Mieszkowi

168,

w owe

wczenie zjawia si druyna

przeciw Wichmanowi.^"'")

cyt.

a nad wszystkimi

umiejtnoci ktrego zaleao nada woj-

skierowa

mona byo powzi wiadomoci

wojennej.

Prawdopodobnie,

kada upa wyprowa-

wodz upana,

tego wczesne przyjcie chrzeciastwa,

mienie si

by skad

ale jaki

r.

967

^n

Druyna czeska, wziwszy pocztek ze staroytnych lechickich

wadykw, w Xl w.
rodw, dzielia sie na dwa stopnie: lechw
i

zwanycli milites primi et secundi

rzya

druyny wytwoszlacit nadworn,

ordinis.***^)

tej

staroytna, ktra zasilajc sie

sie szlaclita

z ludzi za

zasugi do godnoci szlacieckiej podnoszonych, utwo-

rzya stan

rycerski, dzielcy sie

XII w. na

nobiles

milites,'*^)

sie w osobny sta szlapanw wadykw."*-*) Oba stopnie szlachty,

posiadajc dobra ziemskie, obowizane byy peni sub rycersk.
Panowie urzdzali sobie dwory na wzr ksicych, utrzymywali

XIII w. ostatecznie uorganizowaa

checki, podzielony na

swych wojownikw, panoszami zwanych

dociami w swych
cw rne herby,

uposaali ich posia-

wymylali sobie na wzr Niemchorgwiach umieszczali. A kto

z nich pod chorgwi sw mg utrzyma znaczny poczet wojownikw, ten si zwa panem chorgiewnym '"*)
do walki z nieprzyjacimi kraju stawa ze sw chorgwi przy ksiciu. Wadobrach;'"-*)

na

ktre

dyki, jako ubosi,

itfO)

soli

w kronikach

poczcie swej

czeskich:

tantum nobiles interrierunt

bant;

a1iquis nobilis vir et

hem,

na utrzymanie wasnych

czeladzi

ed. Ireczek

1222),

non d

1087 secundi ordini milites jam praeccsserant,

r.

Bohemi primi

125

s.

55

viri

secundi ordinis

et

nobiles lam minores

u h o super

56. W

se habuerit n a r o

statutach

edicit.

rones

suppani

1176,

Wadykw

zwano:

1187,

140,

k (9).

ducis Ottonis

Coni);

si

podobnie jak

1216,

comites

Romberskiej

comites 1087,

nobiles

nobiliores seniores itg, ba-

milites nobiliores,

magnates
ksied/.e

Codex Juris Bo-

12:9

r.

dilige-

Jus

milites, milites secundi ordinis,

Ireczek SI. Pr. II, 63.

eum

quam majores

prawach Konradowych. Cod. Jur. Boh. I. 62 64.

'*')
Po acinie lechw zwano: natu majores r. 1067;

1087, primates 1089, proceres

przy chor-

stawali

1138 dux primi et secundi ordinis militibus suis curiam

radi 1189 (potwierdzonych

majc rodkw

nie

w maym

chorgwi,

majores

viri

nob

1218,

les

suppani

1229.

minores wladykones.

vladyka, nededinny vladyka, uro-

zeny vladyka.
'-)

'*')

an.

Nazwa panw pochodzi

panske

dobra

XIII w

comesa- Hroznaly byli panoszi,

1197 miles mei, qui a

ancillas

me

podarowanych klasztorowi

Wyej

1314) rozrnia jeszcze

(r.

s.

522.

od niego posiadali;
od czeladzi famulos et

ktrzy diied/.iny

mea leneiit,
Teplaskiemu.

praedia

nych podobnych przykadw przytoczonych

**)

Dalimil

vladyci.

odd-cielnie

Erben

Ireczka SI. Pr.

431.
II,

74.

Jest

wiele

in-


gwiach ksicych, albo
szania

si

si monowadzcwJ*'''^) Ze zmiewadykami panoszw, rozmnoonych w XIII XIV

czepiali

powstao drobne ziemiastwo

w.,

678

czeskie. ^^^)

Oprcz chorgwi szlacheckich, monarchowie czescy rozpo-

upnemi, ktre pod

rzdzali wojskami

wodz upanw

gwn, si pastwa, nim

XIII w. stanowiy

jeszcze

wojsko ziemskie

zaprowadzone zostao.
przedstawiaj si urzdzenia

Inaczej
I

niej

niegdy, jak

porzdzay obron
i

setnie

by

wojskowe

upy

caej Sowiaszczyznie,

kraju,

niej

Polsce.

same

roz-

podzia ludnoci na dziesitki

podstaw, organizacyi wojskowej,

wadzy ksicej w X
rych druyna ksica zaja

szybki wzrost

ale

wieku sprowadzi zmiany,

skutek kt-

przednie miejsce, a wojskom

zupnym

zostao podrzdne znaczenie.

wedug poda,
ma by ksi Ziemowit, co prawdopodobne, albowiem ju Mieszko I, w samym pocztku panowania swego mia druyn z 3000
Najdawniejszym reformatorem siy wojennej,

konnych wojownikw (wiciaziw ?), na zupenem jego utrzymaniu.

Byo to wojsko wyborowe, ktrego jedna setnia rwnaa si
dziesiciu setniom innych wojsk,^^') zapewno szczytownikw za-

ciganych

razie potrzeby z pospolitego ludu.

Niemcami przekona si Mieszko, e jego

lekko uzbrojone wojsko nie mogo mierzy si z niemieckimi rypotrzebie wzywa tecia swego
cerzami, zakutymi w elazo.
zatargach

Bolesawa
165)

mu przysa

czeskiego, aby

Po rozwizaniu zwizku rodowego

prieszlo na szlacht niszego stopnia,

na szlacht wyszego stopnia.

wadyki zostaa prawn

s.

wypraw

ustroju

przeciw Wich-

czeladnego,

imi wadyki

nazwa lech przesza na panw t. j.

byo: ziemianie, aczkolwiek nazwa

tak jak

Synonim

wasn a

na

ich

do pniejszych wiekw.

Ireczek,

S.

Pr.

I.

197,
"*'*)

Ireczek

ckie zostajce

szami zwano ludzi

ciego pokolenia

mywali tytu
16')

S.

Pr, II, 74.

na subie

podwyszonych

zwano

ich

(cliens

famulus,

clienelis).

przez krlw do stanu szlacheckiego

slov(itny panose,

urozeny vladyka.
Kunik. Aji-BeKpn.

zway si osoby

Panoszami pierwotnie

Wielmow

50.

a po

trzeciem

Kniha Romberska.

s.

27.

szlache-

Pniej panoi

do

pokoleniu

trze-

otrzy-


manowi dwa konne

hufce,

679
ktre

w sama por

przybywszy, nie-

spodziewanym uderzeniem rozstrzygny bitw na

szka

967).'"**)

(r.

kilka

markgrafem Hodonem

bezwtpienia

972),*"")

potem

lat

Mieszko,

korzy Miew spotkaniu

przy Cednie, znis go ze szcztem (roku

pomoc

na wzr czeski zorganizowanych

ju w tym czasie konnych wojw w elazo zakutych (feratas

Odtd wojsko polskie poczyna si organizowa na wzr

acies).

Ze staroytnych lechickich wojw tworz

zagraniczny.

sie

pki

elazo zakutych kirysnikw, ktrych wielorodne hufce, odr-

niajce

sie

sob barw

miedzy

odziey,

szyku wzbudziy podziw cesarza Ottona

zna

r.

Nastpnie

000.'''*)

hojno jego

brego,

wietno

w porzdnym
d'cego do Gnie-

stojce

III,

dworu Bolesawa Chro-

cigay

dla cudzoziemskich goci,

mnstwo znakomitych panw

rycerzy

Czech,

do Polski

zaodrzaskich

w kocu
w Polsce osiada. Tacy znakomici gocie, przybywasnym orem broni, cennymi bardzo w owe czasy

Sowian, nawet normaskich konnungw, ktrzy ju

X
w

w. poc-?eU

ajcy

zyskiwali zaszczyty,

przeilmitjtami,
z

krajowcami

ju

za

Gdeczem

(loricati)

3900

godnoci, majtki

pocztek rycerstwu polskiemu.

Bolesawa Chr.

znem,

dali

czt-;rech

Wadysawem

szczytownikw

Wis

(clypeati)

Bya

dzona gromadnie po wielkiej drodze,

dysawia

to,

obozach pod Poznaniem, Gnie-

nad

liczyo pancernych

13,000 ,.ludu dorodnego

niepospolitem dowiadczeniem wojennem

naleycie wyksztaconego."'"^)

wsplnie

Rycerstwo

wadaniu

w-e

orem

gwna sia pastwa, osaidcej od Wisy z pod Wato

Kruszwic, Gniezno, Gdecz, Pozna, ^lidzyrzecz

na zachd do Luyc, aby w razie potrzeby mie gotowe w'ojsko

'

przez

Misit ad Boli/.lavuin

que ab eo euitum duos

')
'

co

'")

acies.

rcgem Boemioruin, gener enim ipsus

Widukiud III, 69. Bielowski M.

erat,

P.

I,

accepit141,

Niej T.

II [ ^ 50,
Singulasque separatim

V a r

a V

i t.

Gallus

I,

acies iliversitas

indumentorum

dis-

6.

'-'i
Wedug Gallusa: w Poznaniu 1300 pancernych 4000 szcytownikw;
w Gnienie 1500 pancern. 50*3 szczyt,; w Gdeczu 300 pancern
2000 szczyt.;
w Wladyslawiu 800 pancern. i 2000 szczytw. Kronika I. 8.
i


pod

rk,

68o

a nie zbiera je po ogromnych przestrzeniach kraju,

czsto bez drg mostw na przeprawach. Ale inne grody miay

take swe zaogi. Kruszwica w sto lat pniej syna jeszcze
z bogactwa i mnogoci ludu zbrojnego/"-) a grody lskie, mamazowieckie bezwtpienia miay liczne zaogi dla
opolskie
obrony od nieprzyjaci, nimby pomoc z Poznania, lub Gniezna
przybya. Wyliczenie jednak po rnych grodach wojennych
komputw, wedug kronikarza Gallusa, byoby nazbyt dugim,
a nieskoczonym mozoem.^ "^) Jeliby, na mocy takiego, wiadectwa Galla o mnogoci zag po rnych grodach, przypuci i
i

'

wszystkie podobne zaogi

zebranego

czterech

liczbie

wyrwnyway

wyej wzmiankowanych

wojska

iloci

grodach,

monaby

wnioskowa, i siy wojenne Chrobrego wynosiy okoo 35,000

Nie wszystkie
ludzi, co na owe czasy wielk potg stanowio.

mg

atoU siy

Chrobry wyprowadza na

wojn

Niemcami.

byy konieczne po granicach z Pomorzanami, Prusami,

Litw, Jawie, Rusi, Wgrami Czechami, szczeglnie w owe
czasy kiedy dziko obyczajw nie szanowaa stosunkw pograniZaogi

skonno do grabiey growaa nad innymi instynktami

^lg wic Chrobry na wyprawy zagraniczne wyprowadza cze
tylko swego rycerstwa elaznego, dopeniajc siy wojenne zaci-

cznych, a

gami

pospolitego ludu.

rykiem

wi si

II,

Jako w

krlewicz Mieszko raz

przez

ab

czasie

z 7

okoUcy Miszna

i
ciko
wiem

1'-)

vicz,

to

cesarzem Hen-

legionami konnymi przepra(r.

ioi),^'"*)

a inny raz

10

wpad do Czech dwa dni bezkarnie broi.^"'*)

bya lekka jazda, z pospolitego ruszenia, albo-

legionami (pkami?)

Oczywicie,

wojen

uzbrojone rycerstwo

Zbignevus

divitiis prius et miltibus

(feratas

acies)

przebyciu

Sicue Crus-

habens septem acies Crusv:ciensium

opulentum, ad instar pacne desolationis

est

redactum.

Gall. II. 5i'S)

Gall.

I.

8.

Miseco Albim juxta urbem (Mysnem) cum 7 legionibus

wojsko konne o tern wyranie powiada Thietmar. VII. 15.

i'J)

to

byo

^''^)

Aliseco

Boemiam cum

10 legionibus invadit.

transcedit.

Thietmar. VII, 44.

A e


wpaw Laby pomyli
Henrykiem

obowizkw

nie

Oprcz tego podczas wojny nabierano czer,*'')

dla penienia

pienikw

mogo. Do walki z tyme

wyprowadza mnstwo piechoty

by nawet

Bolesaw Chr.

II

ukami,^"*)

68i

Wojsko

kucharzy,

piekarzy,

si na pki

dzielio

Hegiones,

comites (upani

principes (magnaci),
(setniki

rze

Przewodniczyli mu:
centuriones

staroci),'**)

oddziay

cohortes),

lub roty (agmina), szyki lub setnie (acies),'"')

),'"')

podegaczy, u-

ogle ciurw obozowych. *"'')

pogranicznych grodach usLinowieni byli woda-

namiestnicy.*--)

Polsce po mierci Chrobrego zaburzenia,

porozumieniu

Zasze

Niemcw

a szczeglnie zniszczenie przez

Gniezna

Czech

niewol

mieszkacy ktrego uprowadzeni

Gdecza,

(r.

wyniszczyy rycerstwo

1039),

najazdy

Rusi, Wgrami
Czechami,
Brzetysawa czeskiego Poznania,
zostali

wadzona jednak przez Chrobrego organizacyja nie upada.

o przywrcenie

Krzywousty, a lubo za
Galla,

nie

miaa

'*)
Boliitlavus
magnam peditum multitudinem ad locam permisit ... et
noslmm (Niemcw) agmen, sagittariis intermislm currenttibus,
.

-^;ox

miay

wedug wyraenia

Polska,

nich,

Dba

do porzdku Kazimirz Odnowiciel, wzmacniali

jej

duch wojowniczy Bolesawowie

ostatniego

do

polskie, zapro-

\
zajmywali

Gallusa

PoJegac-6e
sie

Thietmar V[r.

3 hiis appctilar.
''"

13.

Cicr zwie si

podeganiem

oglnie: parasiti, multitudo.

lupieniki u Gallusa combutores et praedatures (Ul,

i
i

lupieeniein cadzego kraju, pod

ochron wojska.

9,)

cze-

ciurach obozowych wzmiankuje Gallus I, lo.

nomenklatur poda Gallus. Znaczenie jej wyrozumiewamy tylko
^ntL prawdopodobiestwo, nie rczc za nieomylno.
'^ U Czechw i Moraww upanw zwano comites. Tak musiao by u
Polakw, aciska nazwa niepojta bya dla ludu w Xl w
a upani przewoiiiczyli w wojsku jeszcie w XIII w.
**')
Kiedy . Otto
na Pomorze (r.
24) Bolesaw Krzywousty dal
ma dla obrony w podry starost santockiego Pawia i 60 milesami. Ten Pawe
mnicha Prieflingeskiego zwie si c o m e s (II, 2), u Herborda centurio
[I, 9.)
Czy nie wypada z tego wnie,
zaoga santocka skadaa si z centnryi.

ladzi

kuchennej
'"')

Tak

dy

1 1

\i

ad

ktr przeoony
'*-)

starosta

po acinie zwal

Yillici ac vicedomines.

Gall.

I.

sie

15.

comesr


tyle ludzi

byo

Chrobrego

za

ile

wszelako organi-

rycerstwa, ^^"^j

wojskowa rozwijaa si

zacyja

682

nadanym

pierwotnie

Rycerstwo zagraniczne przybywao do Polski

runku.

Krzywoustego,

pomnaao

krajowe

sie

kie-

jej

jeszcze

za

przez podniesienie

za

zasugi do godnoci rycerskiej ludzi niszego stanu, a oba szczodrze

nia

uposaone dobrami ziemskiemi, nabieray wielkiego

w kraju, stosownie do swych dbr zamonoci.
i

Nierwno majtkowa
wemi,

sprawiwszy przedzia

stopnie

a)

poczeniu

\V

midzy

tradycyjami

rycerstwo znakowe,

pochodzce

rodw

(proclamatio), dobra dziedziczne,

komend w

brego zotymi

nadworna
Z

jca.

wojsku

wysze godno-

przyozdobione jeszcze za czasw Chro-

acuchami na znak

(acies curialis),^**^)

niej

ze staroy-

normaskich przybyszw, posiadajce

tnycli lechickich

ci,

rycerstwa.

Bya

boju przy osobie monarchy sto-

cywilnych

(milites gregarii), czyli

sub wojskow,

druyna

to

krlowie wybierali ludzi do sprawowania

ur/dw wojskowych

rodo-

wyrnia dwa

rycerstwem,

zawoania rodowe

we

znacze-

b)

wyszych

rycerstwo szerego-

wodycze, "^*')

powoania bawice si

ciarw publicznych ze swych

dziedzin, podobne pierwotnie do wadykw czeskich, ale powoli
niej od nich spadajce, bo gdy wadycy czescy zawsze si liczyli
wolne od danin

do szlachty drugiego rzdu

na sniemach

zasiadali, polscy

wo-

i^s)

Ibid

'*')

Acies curialis pierwszy raz wzmiankuje si za Bolesawa Krzywoustego.

I,

8.

Gall. III. 22, 23.

is5^

Nazwy wlodykw niespotykamy w pomnikach XII XIII w., ale w Uwitoslawa z Wojcieszyna (r. 1435
Mazowieckiego przez Macieja z Rana (r. T452) wszdzie mil es po
i

maczeniu polskiem statutw: Wilickiego przez

do 1448)

polsku przetlmaczony
jirzez

Statut mazowiecki
ale

ma

cone.
r.

o d y k

kmiecia wtodyce ^o,

tylko

mwi,

1386:

prawo wlodycze,

jurabunt tako im

naznacza za rany przyczynione

ciercialce

(skartabelowi)

gdyby pospolity wlodyka byl

Helcel. Starodawne Pomniki

klejnotnik.

Statut wilicki

a.

szlachcicowi 60,

I,

za
s

gow

II.

333.

W^czeniej

01exi jest ubogi

30 grzywien.

nie jest szlachcic,

maj by zapaw aktach sieradzkich

wio di ca, ale nie

jego 20 kop. groszy

119, 286

Bg pom: Jako

Maciejowski, Pamitniki

zabit,

dycy klejnotu szlachectwa

zawsze

wyej od

kmieci

6S3

nieposiadali,

wczenie zuboeli, chocia

stali.**")

'*)
o wlodykach r2ne sa zdania. Prof. Smolka, upatrujc we wadykach
wclnych dziedzicw drobnych gruntw, mniema, i nazwa
oznacza po
prostu czowieka majcego wasno.
(Uwagi o pierwotnym ustroju Polski,
sprawozdaniach Akad. umiejetn. XIV. 95). Przeciwnie profesor Piekosiski twierdzi,

wadyka

i nazwa

wadykw,

wasnoci,

od

nie

wadykw suya pierwotnie

dolKjrowych junakw, e ten orszak zwa

nazwa

plk skadajca wojakami wodyczymi.

za pewne,

deorum).

ci

wadzy pochodzi moe,

a tylko od

flaminom pogaskim, ktrzy mieli orszak

sie

plkiem wodyczym,

Wedug

modzie

wo;acy osadzeni byli na gruntach dla bstw przeznaczonych

wlodyczych pozostaa nadal

tne ludzi wiodycznych

(ajjri

witynie pogaskie
tlamini zginli, nazwa ludzi
zaogom grodowym. Opustoszae agri deorum, pierwo-

kiedy poburzono
'

ten

mona przyj

I^iekosiskiego,

pr.

fwsuyy ksitom

siedliska,

do

upos.ienia

fundacyi

ko-

Rozprawy Akad. Umiejetn. XVI 32 58. Nareszcie p.

W. Lebiski susznie zauwaywszy, i w acinie wyraz wlodyka tmaczy sie zawsze
przez mil es, a nigdy przez n o b 1 i s, mniema, e wlodyka nikim innym by nie
moe. jak milescommunis t. j. qui non estnobilis, sed habet jus
mili tale, czyli po prostu kmie, ktry za to, e peni
milesa, posiada
dziedzin, role, tyle ile par wow obrobi mona. (Ateneum r. 1885 U II. s.
cielnych

klasztornych.

sub

256

261).

Wedug

p.

ebiskiego

utrzymanie kosztem reszty ludnoci,

rodzimi woje brali za swe serviciam, albo wolne

osad na ksicej

albo kmiece wynagrodzenie,

woki. Wtedy
zapewno we wsplnej wasnoci, zanim nastpi podzia na any
kady dosta sw
vwodstno, wodyka) okoem, zagroda przy zagrodzie, miedza przy miedzy. (Ateneum s. 264^. Mnie si zdaje, e mwic o polskich
wlodykach, wypada nie spuszcza z uwagi czeskich wadykw. Wszik ustrj spoeczny Polski i Czech do XI w. by podobny. Temu zapewno nikt nie zaprzeczy.
Czem wic wodyka by pierwotnie w Czechach, tem samem musia by i w Polsce.
roli,

wostno

e wadyka
wadzy

gow

pomniki czeskie wskazuj,

pierwotnie by
rodu, a zatem
nazwa jego nie od wasnoci, a od
pochodzi, polska za forma nazwy
jest po prostu zmian jzykow, dla uatwienia wymawiania, tak

Ot

wodyka

samo jak
miast

polskie
a d a

wo,

jak

zamiast

sowiaskiego wlastb,

Wodzimirz,

zamiast

jak
i

t,

wodarz,
d.

za-

Czechach

wadyka, posiadajc dziedzin po przodkach, zasiada na sniemach, by milesera S2cundi ordinis, szlachcicem drugiego rzdu, a zmieszawszy si z panoszami (railesam
na subie u panw), uton w licznym stanie ziemiastwa czeskiego. Polski wodyka take mia sw dziedzin, co wskazuje jego nazwa, pochodzca od
nia, rozumi si nie rodem swym, ale dziedzin.
szeregach Bolesawa Chrobrego w^odyka byl miles gregarius t. j. osadzony gromadnie, ale gdzie
w osadach, czy w obozach? Prdzej w obozach, >o o tych gwnie mwiono! A czy
nie byo jeszcze wicej wtodykw, ktrzy po za szeregami zostawszy, siedzieli

wada-

XI XIII w.
ktr by mona byo rozdawa
kocioom i panom, wlodyki nie mieli powodu zjawia si w przywilejach. Ale jak
tylko poczto pisa po polsku ksigi sdowe, wnet wynurzaj si na wiat wodyki.
swych dziedzinach, uboeli

o nich milcz, bo nie

do biednego stan schodzili! Pomniki

nalec do

kategorii ludnoci,

684

Obok rycerstwa znakowego wodyczego, w Polsce od XI

si jeszcze rycerstwo dworskie, z aski monarszej
i

w. wytwarzao

otrzymujce dobra ziemskie

za zasugi
z

Prawo

rycerstwem znakowym.

dziom niszego stanu

przez to

zasug dobija si

lu-

wysokicVi godnoci, ^^^

A do mierci Bolesawa Krzywoustego

by

samo zlewajce si

obyczaj nie przeszkadzay

(1139

r.)

jeden krl, jedno wojsko, jeden wojewoda.

Polsce,

u krla

jak

bya wasna nadworna ciorgiew (plk) z najznakomitszycli rycerzy, tak u wojewody bya swoja wojewodziska ciorgiew.
Inne oddziay spki), stosownie do usposobienia

wieku, powie-

rzane opiece witycli patronw ici imiona nosiy.

take plkiem w.

nieski nazywano

Ptk gnie-

Wojciecia,^^^)

pod jego

bowiem wezwaniem rycerstwo okrgu gnienieskiego na wojn

wystpywao.
Z rozerwaniem Polski pomidzy synami Krzywoustego, kady udzielny ksi mia swe wojsl<o, swego wojewod, niekiedy
kilku.
Jedno wojska pastwowego pry sna.
Tymczasem, obok upadajcej wadzy monarszej, wytwarzay
si nowe stosunki spoeczne
polityczne.
Dawny ustrj kraju,
i

R. 1386 Aleksy ubogi wlodyka, ale nie klejnotnik (wyej cyt 1S5), r. 1416 dixit
se esse medium nobilem vlg. wlodica, carens clenodio et pro-

clamatione. Nieposiadali ani klejnotu, ani zawoania, liczyli sie za pl szlachty,

nazw kmiecia za krzywdzc dla siebie uwaali. Tak r. 1428 Jan Byk naganiony
w prawie rycerskim quod es set Kmetho, tres nobiles alias wio di ki proa

duxit, qui jurarent,

quod

sit

frater'

ipsorum

wlodica

g e n

b u

(Helcel.

pam. II N. 2167). Jeeli przytem wspomnimy o glwszczyznie w statutach

oznaczonej wlodykom, przekonamy si, i ich adnym sposobem nie mona bra za
Star.

jedno z kmieciami.
cznych rolach,

wdrowaa

contulit et

zagonowa,

Non
eum

bya

to

klasa

osiadych na

ludzi

dziedzi-

staroytnoci, subie wojskowej, a potem zuboawszy

bawic si wojaczk, daa sie pozna jako szlachta

ktrej dotd peno we wszystkich dzielnicach

potomkw

de nobilium genere, sed de gregariis militibus.

dignitate inter nobiriores extulit.

wgierskiej wyprawy,

emancipatum

centy,

rzeczy

Polski.
'*')

pat,

gruncie

na kresy, gdzie dalej

chodaczkowa,

dawnj

powicajca si w

jednego

locupellat,

Bielowskiego M. P.

8*)

Gallus. III, 23.

z rolnikw,

ktry

Gall

I,

20.

mu poda

Kazimirus civitatem

Krzywousty podczas

konia,

servituti

locupletum euestriuiti praetexta nubilitat.

II.

s.

363,

emanci-

Mistrz

Win-


oparty na

upach

wstpy wa

rozwizywa

opolach,

685

podziay kraju na

ustrj ziemski,

Xa

sie.

jego miejsce

kasztelanije,^*")

zie-

sprawowane przez urzdnikw osabionych

mie, prowincye,

wanionych midzy sob ksit.

exempcyi dbr

Duchowiestwo dobijao si

kocielnych od

ludzi

po-

ciarw

publicznych

su-

by

wojskowej. Rycerstwo take wyzyskiwao przywileje dla siezrywao tradycye przypominajce dawne s e r v c u m wopowoli zlewao si w osobny
jenne, wzmagao si na siach
stan szlachty. Zamono
wysokie godnoci wynosiy niektre
rody szlacheckie wyej nad uboszych braci. Wytwarzay sirody magnatw, panw, ktrzy zamiast stawania pod chorgwiami ksicemi, zechcieli mie wasne chorgwie, na ktrych
umieszczali herby przybierane z rozmaitych powodw. ''"^) Pod
temi chorgwiami panowie gromadzili sw czelad rodow
ludzi suebnych, wystpywali do Ikdju jako naczelnicy chorgwi
wojskowych, niezalenie od chorgwi ziemskich, ktre na rozkaz
ksit z ziem kasztelanii wychodziy. Ubosza szlachta, panosze, nie majca rodkw na wystawienie wasnych chorgwi,
gromadzia si wedug staroytnych gode, zawoa. A chocia
pierwszym obowizkiem jej byo stawa przy chorgwiach ziemskich, czepiaa si czsto chorgwi rnych panw, albo niewielbie,

kiemi

kupami,

samo wodyki
losu

kilku

To

samopas chodzia. ^*^)

towarzyszy

Zamoniejsi cisnli si do szlachty, ubosi szukali

na subie u panw

przeoonych

klasztorw,

ktrzy dla

Wyraz castellauia spotyka si pierwszy raz w dokumencie upor. U91.

Sarnou cum nono et decimo foro
per
castellaniam.
cigu XIII w. uywano wyrazw castellania ca-

'*)

saenia kollegiaty sandomirskiej

totam

stellatura dla oznaczenia

piski

do

niach

3 rozdz. str.

okrgw grodowych

t.

d.

Smolka, Mies-^ko Stary,

Wczeniej jednak Gallus wspomnia o

514.

'**)

Lelewel,

*')

Dopiero

Herby
statut

Polsce; patrz Polska, dzieje

wilicki ustanowi,

castella-

Te

Gall. II, 46.

rzeczy

kady

rycerz

maj by

przydane dla winy.-

Helcel, StaroJ.

jej,

IV,

s.

343.

alibo panosza prosty

podniesion (chorgwi) na swe stanie si ustanowi.

pewnych swych chorgiew sta calezieni bd,
konie

pod kim bydl

trzech

Przy-

po prostu upy.

pewn

prcz

Czechach, przez Bolesawa Krzywoustego spustoszonych

czeskie castellanije

pod

. ,

ktry potem

podkomorzemu
Pcrn. I, s. 2.
ich


wasnj obrony

686

dostarczenia ksiciu kontyngensu wojennego,

miar rozmnoenia si szlachty,

zmniejszay si dobra pastwowe
rodki dla utrzymania wojska
ksicego, ktremu przewodzili kasztelanowie do poowy XIII w.,
po dawnemu jeszcze upanami zwani. ^''^) Zjawiy si wprawdzie
utrzymywali

milesw.

^^-)

nowe kontyngensy z konnych sotysw

pieszych kmieci, dopanujcemu z dbr kocielnych,"**) ale to nie wynai

starczanych

jak monarchowie ponieli przez rozdawanie szlapastwowych. Obrona kraju, stanowica dotd gwne
zadanie monarchy, przechodzia w rce szlachty, zlewajcej si
grodzao

straty,

chcie dbr

osobny

wolny od wszelkich danin

stan,

wedug

bnych, ale za to obowizany

powinnoci sue-

dostatku

dochodw

dbr

R. 1273 kanonik pocki Filip trzyma mil es a, zwanego

o e n,
ex paterna successione aream et uosdam agros forte ad d u o s
boves, posiada, to jest tyle, ile par wow obrobi mona. (Kod. Kated. Krak.
to byo uposaenie limiece, jak uwaa p. ebiski, to nie ulega
T, N. 75).
wtpliwoci, ale eby miles Woen mia by wodyk, ze staroytnych sowiaskich
i*>2)

ktry

wojw,

r,

kmieci

zwa

suby

dla penienia

36 arcy biskupstwu gnienieskiemu razem

znikami znajdujemy

mil esw:

cie byli chopami,

skoro

Codex major.

pol.

peni

ich

sub

Zoba,

Kanonik

256).

Filip

mg

wojennej, jak

n,

p.

nada-

koniarami, agiewnikami, powo-

Stoigniew, egosta, Mancz, ktrzy oczywi-

podarowano

(porw. dipl.

Wodyki, posiadajc

pag. 5).

II,

go milesem, podobnie jak zwano milesami chopw,

rnym kocioom

podarowanych
niu

(Ateneum 1885,

to zostaje jeszcze pytaniem.

trzyma wojaka

r.

H36 w Raczyskiego

dziedziny po przodkach, nie mieli

upraw chopskie rebi, mogli byli znaXIII w. rozmonych panw za slube.

XVI w., kiedy
rodzenie si wlodykw nie byo jeszcze tak wielkie, jak w XV
Wreszcie
w XIII w. mogli by
oni zeszli do szeregu chodaczkowej szlachty.

potrzeby

le

za

oddane im pod

lepsze wynagrodzenie u

ksit

suby

ubodzy wodycy, szukajcy

wodyki XIII w.

T. IV,
101)

virilittr
s.

pugnans,

cum

r.

nie

wyobraa typu

niewierno, tem
mullis

aliis

mg

prawu, za co zgro-

tylko ucieszy si,

intcrfectus

Hoffmann,

est.

Ser.

ten
rer.

62.

przywilejach klasztorom

11 78,

1203

t.

d.

XII

obronie kraju,

coloni abbatis de villis pedites

Leubus

Woen

wbrew umowie

pospiech uczyniony

o tchrzostwo

ludzie kocielni uczestniczyli

iby

miles

posdzony

supanus
lus.

ale

kronice Montis Serenis pod r.

w czasie wyprawy
209 zapisano,
Laskonogiego przeciw Niemcom pod Lubusz unus eorum qui supani

dicitur ostrzega ksicia,

i

ksiy,

i93j

Wadysawa
miony

scholteti

w. zwyczajnie
ale

euites

ksita

niektrych
stawali.

warowali,

aby

razach wymawiali,

Biisching, Urk.

Kos,

suy w

-wych

nym

potrzebie, z pocztem kilku ludzi

zupe-

liarnaszu.'"'j

Tym

ksice

zag

a) z

sposobem pod koniec XIII w.

dzaje wojska:
>ie:

kadej

6S7

Pohce byo dwa

ro-

pod wodza kasztelanw, skadajce

grodowycli, b) ludnoci wiejskiej, przeznaczonej

pastwo wy clt
ducliownych
c) z sotysw
rycerstwo szlaclieckiez cliorgwi monyci
kmieci
panw, tudzie z ciodzcyci kupami wodykw, oczekujcyci
do wojska

dbr

lepszej organizacyi wojennej,

W
Polsce

wojennyci

Przemyl -Ottokar

cliaci

elazo zakute, a reszt

W bitwie

skie.

XIII w.

roz-

nie

koca

do

prawie XIII

w.,

Cze-

wad/y krlebyo rycerstwo

stanowiy pki zupne cliorgwie pa-

II,

podnisszy znaczenie

jdrem

ktrego
i

Wgrami przy wsi

w
1260

cia Morawy do Dunaju,

XII

w.

wszake rnic, i gdy

moga skupi w swych rekacli
z

wskiej, zorganizowa silne wojsko,

wojskowa

polskiej,

wadza monarsza

wszystkicli si

w XIV

co nastpio dopiero

Czecliaci organizacya

wijaa si podobnie do

r.

Kressenbrun niedaleko
Ottokar

krl

mia

uj-

100,000

gowy do
w elazo. Ci wanie rycerzy, wytrzymawszy natarczywo Wgrw, rozstrzygnli bitw na korzy Ottokara.

iudzi,

liczbie

ktrych znajdywao si 7000 rycerzy od

stp odzianych

mamy urywkowe
Tam obok wojsk zubyy jeszcze konne dru-

urzdzeniach wojskowych na Pomorzu

wiadomoci

tylko

to

pnych, stanowicych

dopiero od XII w.

gwn si

yny ksice, monych panw

kraju,
i

Kto

szlachty.

mg utrzyma

si wielk wzirodkw, utrzymywa

kilkudziesiciu konnych wojownikw, ten cieszy

toci

znaczeniem, a kto nie

przy sobie jednego lub

mia na

dwch towarzyszy

nazwiemy szeregowi wojownicy,

sza, dla

sych

'"^j

noszenia

to

nie

(clientes).

majc

Helcel, Starodawne Pomniki,

I,

s.

nosili

133.

e tak

przy sobie towarzy-

szczytu (scutiferi, wychodzili

mocnych koniach, sprawnie

Inni,

na

wojn na

sami szczyt

ro-

paszcz,

6S,S>

kocu XII w. Pomoobowizek swj penili gorliwie. '^*')

rze podpado pod wpyw niemiecki, a w XIII w. wynarodawia
si poczo. Siy wojenne urzdzay sie na sposb niemiecki.

Ciary

5.

Grody, jako

miejsca

wszelkie sprawy wojenne.

posugi wojenne.

obrony narodowej,

czyy w

Grd broni

dawa przytuek

wypraw

na

groble,

sty,

cimi

stare

okoliczna

ludno

wznosi nowe warownie, budynki, mo-

rba

zasieki

pogranicznych

dostarcza zaogom grodowym

inne potrzeby, jak

wic

ponosi pewne ciary: chodzi do grodu na

drogi,

lasach,

podwody

placem zboru rycerstwa

Z koniecznoci

zagraniczn

obowizana bya
str, poprawia

okolice,

by

zagroonej przez wrogw ludnoci,

sobie

czasie pokoju, tak

nieprzyja-

ywno,

uzbrojenie,

na

wyprawy

wojenne
Wszystkie

drog

kw,

posugi wytwarzay si

stosownie do potrzeb kraju

je,

opanowawszy

ciary

te

r.

uyce w

927,

cw ciary

962, zastali

r.

podatki,

w pocztku IX

Magdeburga

okolice

w cigu

wie-

ksit

zaleao regulowa
zamonoci mieszkacw. Niemcy

naturalnego rozwoju, a od

w..

Serbsko

tam ponoszone przez mieszka-

ktrych korzysta nie omieszkali.^"')

poniewa wzmiankowane kraje wpady w moc Niemcw za

czasu samorzdu up, moemy wic by pewni, e to, co si zachowao pod rzdem niemieckim, wzio pocztek w gbokiej
staroytnoci,

narodowego

stosunkw

nienia

i9)

Wyj

">')

ywociarze

i;

20,

zatem

ustroju, a

moe

suy dla oce-

obowizkw wojennych u Czechw, Mora-

s.

532, cyt. 37-

Ottona

opowiadaj,

okolicy

Kamienia mieszkaa

rzdzia domem i korzystaa z wielkiej wzietoci,

albowiem
jj bdc przy yciu, utrzymywa 30 koni z jedcami in usum saPoniewa tam
telliti sui triginta euos cum ascensoribus suis habere consueverat."
moc i znaczenie monych ludzi i upanw (capitaneorum) mierzyy si wedug iloci

wdowa

koni

bogata^

t.

d.

mona,

Herbori,

dzielnie

II.

23.

Rielowski,

II,

.s

85.

689

ww, Sowakw, Polakw, Pomorzanw

innych ludw lechickich

przedmonarchiczne czasy.

Ot w pocztku XI

w.

niemieckich

rodkow Lab, stra obrona bram

w ed n k om.'"**) Takiego samego
i

warowniach nad

powierzana

bya

powoania

ludzie

serbskim

Cze-

odbywajcy po kolei stra w grodach, zwali si

stre, a obowizek ich str. Prawdopodobnie jednak, e
w Polsce ju za Bolesawa Chr. osobista posuga zamieniona zow prawodawstwie polskiem
.stala podatkiem zboowym, ktry
wystpuje,'^*")
ale na Pomorzu
dugi czas pod nazw stra
chach

Polsce,

jeszcze

ludno

XIII w,

obowizkach

chodzia do grodw na

up we

wzgldzie budowania

str.-'"**)
i

poprawiania

grodw, mostw, drg wzmiankowalimy niejednokrotnie,-**^) a tu

dodamy,

i w

pograniczna

siekw

razie

oczekiwanego napadu nieprzyjaci

up zwoywana bywaa

ssiednich

lasach,

dla

ludno

rbania

za-

a nawet wznoszenia nowych warowni, dla po-

wstrzymania nieprzyjaci. -**-)

'

V,

sa^.^.lli^J^

6),

'**)

habitaiU dicti sclavonice Vethenici,

innem miejscu Yelhenici ex suburbio.

Kronikarz

quoddam tributum

Boguchwa w polowie XIII

autem tributum fruraentorum ideo

custodia degentibus,

II.

Kronika,

(Thietmar,

w. pisa:

ipse (Chrobry)

tamen

quod strossza dicitur fertur statuisse, ita, quod

unce unam mensuram silignis et aliam avene, ad regis grana-

rium annis singulis presentabat, pro

cebatur.

Cucesburgiensis.

Thietmar, VI, 37.

in Polonia,

uilibet de aratro sive

rum

11.

re publica

strossza

militantibus dunlaxat esceptis.

dictum

Hoc

quia hominibus in castro-

est,

praecipue in extremitate regni consistentibus, ad usum du-

Bielowski,

M,

P., II, 483.

Wreszcie Maciejowski, H. P.

S.,

304.
-"'*)

R. 1215 Sobiesaw

ksi

pomorski uwalnia dobra klasztoru oliwskiego

R, 1229 witopek II ksi pomorski uwalnia dobra klasztorn sukowsldego a custodia castr i. R. 1248 Wratyslaw III, w przywileju klasztorowi eldeskiemu: ne videlicet

ab expeditione urbium seu castrorum excubiis,

vel ipsi vel coloni seu

etiam

ho.mines

ipsorum

custodire cogantur.
-f'i)

Wyej

20,

s.

urbes

aut

pontes

Hasselbach, N. 103,

329, 331; 22,

s.

edificare,

reparare,

vel

75, 400.

449, 452.

nemorum, czsto wzmiankuje si w doliumentach

lisiat lskich i maopolskich XIII w., ktrzy uwalniali od niej ludzi kocielnych.
(Smolka, Mieszlio Stary, 432).
Czechach take czsto uwalniano dobra duchowne
202j

Preseca,

incisio'

Tom

II.

^^

ab

Nad

690

mieszkacy od niepamitnych czasw skadali

w orodach corocznie podatek zboem, w XII w. jeszcze zwany

w o s o p.
Jest to polski sep, czeski o sep,
zsypka
zboa, w iloci kilku miar z kadego radia
dla tego p oradlnem zwana.
Podatek ten, dopeniany innymi podami
-*'')

t.

j.

-*^^)

jak

rolnictwa,

n,

motkami

p.

wojska

zwany.

-"'^)

w XII

Prastare te obyczaje pogaskiej

wadzy

w bro, ore

przyodziewa,

Ae

opatrzenie

szed

sowiascy,
byli

za-

sami ich

wszelkie rynsztunki wojenne

siy wojenne koncentroway si

wic grodw w

d.,

podniesieniem

Ksita

prowadzajc pki stae wojownikw, zniewoleni

ywi,

t.

woje wodni ca

w.

prostoty

monarchicznej nie wystarczay.

opatrywa.

na utrzymanie zag grodowyci,

Pomorzu

na

tego

dla

dojnicami miodu

lnu,

do skarbu ksicia, wojewody,

grodach, za-

przedmioty potrzebne dla wojska stao

si gwnem zadaniem organizacyi wojskowej. Jakim sposobem

podoano temu zadaniu w Czechach z Morawami, bliszej wiado-

moci

Na zaodrzaskiem Pomorzu byt narodowy

ni ksita zdoali pomyli o urzdzeniach

nie posiadamy.

skona,

wczeniej

wojskowych.

ksita

Jedni

polscy, wczeniej

od innych zapro-

wadziwszy stae wojsko, wzili si energicznie do urzdzenia administracyi wojskowej, korzystajc

i

preseca.

ciw niemu

by

(Erben,

s.

ala ludu schronieniem

lud

Wyej

205)

przywilejach

bekskiemu

szweryskiemu:

dicitur;

r.

s.

ab

wo

z a;

erit

r.
r.

omni exactione

o wyprawie prze-

Dubin, ktra miaa

62.

1158

biskupowi

raciborskiemu:

1169 biskupom raciborskiemu,

et

censu

de unco tres mensure

unub, pullus unus.

census
silignis,

sclauorum

lu-

w o g w owogiwotniza. Meducis,

qui

1174 biskupowi raciborskiemu take a

I, N. 65, 90, 113.
A wojewodnica oznaczaa

wiadcz wzmiankowane dokumenty:

episcopatum

I,

Osady

74.

Henryka Lwa w

wo

wie

licznej

627.

klenb. Urkundenbuch,

lini

Helmold,

razie potrzeby."

201)

zostajcej.

budowa twierdz

zaczai

Szczegowo niej tom IV,

25, cyt. 178,

ludnoci poddaczej,

obodrycki Niklot na
i

-"'')

liberi sint (manses, lany)

tniza

Ksi

810).

Niemcw zwoJal swj

wadzy ksicej

zupenem rozporzdzeniu

per omnes

zsypk zboa,

terminos trium

qui dicitur kuritz, solidus unus, toppus


pooone w pobliu

grodw, przeznaczone zostay dla obsugiwa-

zag grodowych

nia

691

zaatwienia wszelkici potrzeb wojsko-

miay

wypieka cileb dla

wojska (Piekary), inne przyrzdza
gotowa potrawy dla zainne
owi
(Kuchary),
zwierzyn
ryby (owcy. Strzelcy,
g
Sokolniki, Psary, Rybaki;, inne wyrabia potrzebne naczynia
(agiewniki), inne utrzymywa konie
mie piecze nad nimi
(Kobylniki, Koniary), inne czuwa nad bydem dla zaogi przeznaczonem (Skotniki, Oborniki), inne wyrabia szczyty groty
(Szczytniki. Grotniki\ inne przygotowywa erdzie dla oszczepw
Jedne osady

wyci.

przeznaczenie
i

(erdniki).

Ludzie takiego przeznaczenia posiadali wyznaczone im re-

bi w

pobliu grodu, do ktrego po kolei

A e suba

ta z

gry

skim zwyczajem zwaa

stale

sie

na

bya
r

ok

cliodzili

na

sub.

oznaczona, zt^d starosowia,

a przeznaczeni do niej ludzie

czni ka m i.-"^ Jest to tak zwana organizacya narosigajca czasw Ziemowita, wprowadzona w ycie przez
Mieszka I, naladowana po czci przez ksit pomorskici,***^

na

ko

wa

ale systematycznie

tylko

Polsce przeprowadzona. -'^^)

ona dopty, dopki rycerstwo zebrane

Trwaa

grodach zostawao na

utrzymaniu monarchy, ale po obdarzeniu rycerstwa ziemskiemi

dobrami,
ludzi

obowizkiem stawania na wyprawy wojenne

pocztem
na ich utrzymaniu zostajcym, tudzie ze zmiana stosunkw
z

n a r o k >-ywodzi od wyrazu rok w znaczenia

Narok wic oznacza to, co jest przeznaczone dla wadzy sado(Rozprawy Akad. Umiejt. XIV, s. 23 1\ Co do mnie. to
wej, dla urzdu.sadz, ii n a r o k w ogle ma szersze znaczenie. Wczeniej ni rok i pochodne
od niego wyrok stay sie wyrazami sadowymi, w znaczenia terminu, uchway,
rok w mowie starosowiaskiej zn.iczyl los (rebi), ruskie cyjba. a n - a r o k,
podobnie jak u - r o k rzecz okrelona, oznaczon, ztd HapOHHO. HapOHHTO
umylnie, wedug przeznaczenia.
Polskie wiec n a r o k w\-pada pojmywa jako spraw
cile oznaczona, a z tego nie trudno wyrozumie, i narocznikami zwano ludzi
-'-^)

wadzy

Profesor Piekosiski

sadowej.

przeznaczonych dla sprawowania

obowizkw

z gr\'

Wyej

^*;

Piekosiski, Rozprawy Akad. Uniiejetn

22,

s.

oznaczonych,

45u,

XIV,

23

234.
44*


spoecznych

racyj

rozwizaa

bytu,

XIII

Do wyej

da

w.,

692

wzmiankowana organizacya,

wyliczonycli

ciarw

posug wojskowyci,

naley obowizek wieniakw dostarczania koni

Obowizek

Icw dla wojska.

(conductus

Obrona kraju

U Sowian
kraju od suby
razie

przewodni-

przewd

wojskowy

wyprawy zagraniczne

sub

napadu nieprzyjaci,

broni

sw

obrony

dla

dla

wojn

kady swobodny czowiek

Ludno

ziemi.

upanw:

licho przyodziani,

polu,

wojskow

zaczepnej.

grodzie pod rozkazami

inni zostawali

dno

zawsze odrniano

w obowizku

w swym
walki w

na wyprawy zagraniczne, innemi sowami:

odporn od wojny

zwano

ten

do-

militaris).-^''')

6.

czu si

straciwszy

si.

obrony grodu.

Do

wystpowali do

jedni

a gorzej

zbieraa si

jeszcze

uzbrojeni,-^)

walki wz3avano

take

lu-

poddacz, bo obrona kraju liczya si do najpierwszycli

Nawet po zaprowadzeniu staego wojska nie gar-

obowizkw.

dzono chopami,

datnymi

dla

sowiascy,
i

XIII

dla

cho niewprawnymi

wojennych celw.

do

przywilejach udzielanych

w., warowali,

boju,

Pamitajc

aby poddani

ale

ten

R.

1254

homines

episcopales

ksita

duchowiestwu w XII

kolonici duchowni stawali

obrony kraju w jego granicach,

20)

zawsze przy-

obyczaj

militare

preuod

sotysi konno.

ducere

tenebuntur.

Kod. Kat. Krak. s. 56, 58. R, 1255 dobra biskupstwa krakowskiego oswobodzono od wszelkich ciarw, preuod militari excepto. Kod.
Kat. Krak. s. 61. R. 1255 incole ville (Myslaczyce) preuod non ducent, nisi
militare. Kod. Malop. s. 47.

Tak samo

r,

1255.

Cesarz Henryk V, podczas wyprawy przeciw Bolesawowi Krzywoustemu

pod Bytomiem nie mg wyj z podziwienia, i z grodu tego rzucili si
ludzie nadzy przeciw okrytym tarczami, lub tarczownicy przeciw odzianym w uskowe zbroje, na gole miecze potykajc si ochoczo, jak gdyby chodzio o uciechy
-'")

r.

109,

biesiadne."

Gal!. III, 3.


Tym

a chopi pieszo.'-")

693

sposobem obok konnych rycerzy, pod

chorgwiami ksicemi staway pki konne piesze z pospolitego ludu. O porzdku pocigania do obrony kraju ludnoci
z dbr ksicych i wsplnowadnych dziedzicw wiadomoci pei

wnych nie posiadamy, niektre jednak wzmianki pozwalaj wnioskowa, i na wypraw wojenn, jak na Pomorzu w XII w.,-'-)
w innych czciach Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej
tak
szed co dziesity gospodarz,-'*^) a inni zostawali w domu dla penienia posug wojskowych i gospodarstwa.
Po odejciu z kraju
nieprzyjaci, czer powracaa do swych zaj, ale eby ksita
nie zatrzymywali jej dugo pod broni, duchowiestwo wymawiao sobie w przywilejach, e jeliby nieprzyjaciel nie pokaza
si w cigu trzech dni, na czwarty dzie zebrane wojsko moe
si rozej wrci do domu.-'^)
i

Inaczej dziao

obowizywa

ca,

wojsko stae,

*")

si

wszystkich

Obyczaj nie

zagranicznej.

Na

ksi mg

pr^y\vileju klasztorowi

mines in bonis claust commorantes

ram

wyprawy

i na wojn.

ktrem

Na lsku: w

razie

to

bya druyna ksi-

przedsibra wyprawy

lbiskiemu

r.

1175: omiies ho-

neque ad espeditiones aliquas

ire, neque ad hec subvenciones aliqaas ministrare in vecturis.

gerit hostilem exercitum terram velle ingredi

scholteti

ad

equites

communem

tunc coloni abbatis de

. .

extra terSi vero contivillis

pedites,

defensonem procedere

terre

te-

Biisching, Urk. Leubus.

78
nebuntur. Podobnie w dokumentach r.
1203,
Na Pomorzu Kazimirz I w przywileju kocioowi kamieskiemu r. 1175 wyrzek: cum
1

necesse

N.

ad defensionem terre sue procedere, sint

infra ipsam terram, cum eam hostiliter inuaserint

fuerit

ecciesiae)

bach,

parati
inimici.

(homines
Hassel-

41.

--)

Wyej

cyt.

154.

R. 1287 mittent de singulis decem mansis unum hominem

espeditum. Dipl. CI. T., N. 34.
Maciejowskiego Historyi Wocian 1874. s. 84.
Krl Zygmunt Stary r. 1524 rozkaza, aby wszyscy z prawa miejskiego dawali dziesitego czowieka na wojn. Czacki, O Lit. i Pols. Praw. I, s. 241.
-'*)

-'*}
R. 192 Heinricus Borvinus, potwierdzajc przywileje klasztoru Doberaskiego wyrzek: homines etiam de abbatia liberi sint ab expeditione qualibet,
nisi in terre defensione, ita qHod terram non exeant, sed infra terram contra inimicis terre, si comparuerint, expeditionem faciant, quod s triduum in expedtione positi inimicos expectaverint, et non venerint, die qaarto unusquisque ad sua redire poterit. Meklenb. Urkund. T. I, N. 152.
1


dokd mu

sie

granicznej

przyj

694

podobao.^ '^)

Ale dla tego, aby

cay

uczestnictwo

kraj,

wyprawie

za-

bya

na to potrzebna

zgoda wiecw, sniemw, ktre czsto nie podzielajc zdania monarciw, zostawiay do ici woli:

druyn
dysaw

II,

Mediolanu

wadza

krlewska,

ksita

ktra

clity,

Polsce

wiecw rozrzdza wszystkiemi siami

ksicej

sw

Wa-

na wyprawy do
silna

moga

do zgonu Bolesawa Krzywoustego,

osabieniem wadzy

gnackicli,

ze

krl czeski

bez zapytania
z

przedsiwzi wypraw

wasnym koszcie. Dowiadczy tego

gdy mu niemy odmwiy pomocy
w r. 1157 do Wgier r. 1164.-'**)

kraju,

ale

utworzeniem si cliorgwi ma-

polscy musieli

stosowa si do yczenia

szla-

zawsze citnie udzielaa monarchom rodki na

nie

prowadzenie wojny. -^") Nawet gdy grozio niebezpieczestwo

wntrz

gdy

si do rady

ksita kady

siami kraju
Mciwoj

^^">)

raz musieli

zezwolenia baronw na wiecadi.-^*^)

do cilejszego ograniczenia

rzdza

wypadao dokona pobr daniny

skutek tego

powszecinej (poradlnego),

statutach

dajc

obodrycki,

Woch

dla

siebie

Opowiadajc ten wypadek Helmold roku

Ale wypadek ten zaszed niezadugo przed r. 983.

-)

Wyej

2'')

Bolesaw Wstydliwy, podczas

nie oznaczy.

(Kronika,

502.

napadu Tatarw

r.

wysypawszy

1241,

woy

na
skarby na zacigi wojskowe, nawet posag .swej ony Kunegundy
to wida z aktu jego darowizny powiatu sandeckiego w. Kunegundzie w
gdzie

wyrzek:

militiae cohorte,

dum

niliil

quam

pecuniarum

in thesauris nostris lateret,

divitiarum cumulo stipati gauderamus;

ad notabilem inopiam fuissemus

militiae,
r.

dum

ex

devoluti,

unde solveramus, penitus non inveniremus.

1282, cyt.

wstp

looo wojowniliw, ktrzy tam cakiem prawie wy-

zostali.

23,

to

rki synowicy ksicia Bernarda,

tpieni
16).

By

zagranicznych wyprawach.-'-')

I,

odwoywa

prawa monarchy rozpo-

uda si

ksiciem do

ze-

eo

ac

nie,
r.

jak

1258,

magisque nobilis
ob id consequen-

quod stipendia

solita nostrae

Naruszewicz, H. N. P. IV, pod

5.

R. 1255 Bolesaw Wstydliwy, w przywileju udzielonym kapitule wadysawskiej, uwolniajcym mieszkacw wsi Mysaczyce od rnycli ciarw i podatkw, wyrzek: excepta tantum communi solutione, quam nos de consilio baronum
nostrorum pro aliqua necessitate nostra toti terre instituerimus. Kod. Malop, N, 41.
nie mg naznacza podatku na
A wic nawet w razie napadu nieprzyjaci,
-'*)

ksi

219^

lerrae Poloniae,

statucie

nobis

nim uzyska pozwolenie baronw.

quod barones et nobiles
wilickim: declaramus
.

utrzymanie wojska wczeniej,

et nostris

successoribus in terra et regno Poloniae

nostri

servire in

Sposb prowadzenia wojny.

7-

wie

Na

pograniczne

o zblianiu sie nieprzyjaci do granic kraju, strae

daway zna

o tern najbliszym grodom,

rozpalonych ogni na wyniosych

poczynajc od granic

do .Pragi, grody tak

ktremi naczelnicy

pomoc

W Czechach,'

miejscowociach.

mogy by podawane

ogniem lub dymem atwo

sce ognie,

695

pooone, i

znaki.--**)

W Pol-

uwiadamiali siebie o obrocie nie-

w pniejszym czasie zwano wiciami, w pami

dawnego zwyczaju obwieszczania pismami do wici przywizanemi.--')
poudniowych stronach Polski od Wisy po Rusi, hen
a ku dolnemu Dnieprowi, peno dotd mogi nasypanych w peprzyjaci,

wnym porzdku tak, i ogie rozpalony na jednej z nich atwo

byo dostrzedz z ssiednich mogi. Tym sposobem mieszkacy
otwartych miejscowoci: Czerwieska, Woynia, Podola, Ukrainy
ratowali
i

sie

od niespodziewanych napadw tatarskich

roytnoci,

nienie

ale

by

Tak musiao

pniejszych wiekach.
lasach

grach

gszczach lenych,

byo

na rwninach

inaczej.

strae,

daway mieszkacom

prowadzeniu

wojny

XIII

sta-

atwiejsze schro-

kamieniami lub drzewem

przysieki,

zawalone cieki, na ktre zawsze mieli

brany

w
i

baczno

pograniczne

czas do ucieczki

obrony.

Sow-iaszczynie naddunajskiej

epoce od VI do X w., byzantyscy pisarze zostawili nam nastpne wiadomoci. Na odgos wrzawy wojennej, Sowianie,
ukrywszy w jamy dostatki, yli jak otrzy, do napadw pocho-

pni.

armis,

Lubili

sicut

podstpne

melius

poterint,

nentur servire

nobis,

per nos fuerint petit et

orzek,

wojna raa

Ohryzki 1859,

znaki.

s.

najazdy, a nadewszystko zasadzki.

teneantur.

nisi

ipsis

na

Sed estra metas regni non

competens

Helcel, Starod.

rogati.

by

sejmie

W boju

satisfactio

te-

per nos impendatur, aut

Pom. I, s. i86. A statut r. 1496

Yolumina Legum, I, 254, wyd.

uchwalona.

116.

--")

Ireczek, SI. Pr.

--i|

Wiciami zwano sznury

Linde, Slow.

T,

96.

smole obwinite,

Dalsze objanienie niej,

cyt.

227.

mogce

suy

za

dawane


niekiedy dzicy

nieustraszeni,

pywali, licho przyodziani

mieli, szczyty

orem

Pancerzy nie

opatrzeni.

uywali podugowate, kopja, uk, jadem zaprawione

suyy

strzay

prdzej piechota wyst-

okrutni,

lekko

696

im do boju

napadu, bez szyku

porzdku.---)

wiekw pniej, Helmold jakby patrzc na to, co si

kiedy nad Dunajem dziao, mwi o Pomorzanach zaodrzaskich:
liilka

najwicej

SoVvianie

zasonienia od burz

si

jennej

bro

warowniach

alu opuszczaj."

szczynie

wadzy

chowaj w jamy, ony za

ktr bez najmniejszego

czasy,

jeszcze

wojn.

do grodu,
z

krzepiy serce

cudzoziemcami,

powoli, bo obyczaje sta-

umys

wzywa upanw

posiki wojenne.--^)

ludw.

Gocy

starostw,

obwoywali po grodach

jeli kto z ludzi

miecza przewyszajcych, nie stanie wnet na

czem karany
222)

mu

aby

Czechach jeszcze za Wastisawa w IX w, od grodu

od upy do upy noszono znami wojny, miecz,

oznajmieniem rozkazu ksicia,

go

zaprowadzeniem

bardzo obyczajw naley zwoywanie na wojn.

jako wojewoda,

dostarczyli

ale

bliszem poznaniu si

nastaway inne porzdki, rozwijajce si

Do dawnych

dzieci

Tak byo bez wtpienia w caej Sowia-

--''^)

monarchicznej

Ksi,

sre-

zdobyczy nieprzyjacioom

dla

lasach,

przedchrzeciaskie

roytne dugo

z chrustu, dla

plew oczyszczone, zoto,

prcz swej chaupy,

nic nie zostawiaj,

klec

lecz je

Skoro tylko odgos wrzawy wo-

deszczu.

wszelkie kosztownoci

ukrywszy

domw,

wtedy zboe

rozniesie,

Nie zadaj

czynieniu zasadzek celuj.

sobie pracy przy budowaniu

bdzie.--'^)

Procop.

De

Podobnem wezwaniem,

bello Gothico, III,

14.

wzrostem du-

wypraw,

mie-

mniej jednak

Mauricii iniper. Strategicum

II,

5;

Leonis imper. Tactica. cap. XVIII, N. 107.

22)

Helmold,

II,

13.

ksi

obodrycki, gotujc wypraw przeciw Ranom, rozestat

po wszystkich krajach sowiaskich dla cignienia posikw i zgromadzili
wszyscy na rozkaz krla " Helmold, I, 38.
2-5)
Gladium mittit (Wtastislaw), per omnes hnes totius provinciae hac con221)

Henryk

gocw
sie

ditione principalis sententiae,

suram segnius jussu

boh.

II,

s.

19.

ut

quicunque

corporis statura praecellens gladii

egrederetur ad pugnam,

puniretur

gladio.

Cosma.

Font.

menrer.

pobudza Czechw na
nakazawszy po grodach obnosi

szlachetnem, Brzetysaw
ski

1039,

r.

697

wypraw

do Pol-

Nie

powrz.--**)

wiemy jakie znamiona wojny obnoszono u innych Sowian,

pniejsze

wici wojenne

polskie

gbokiej

bez wtpienia zabytkiem

na

ale

ruszenie

pospolite

przeszoci.*-")

wstawa

do wojny, gromadzc
si
do
dziaania
w polu, inni zosi w
stawali dla obrony grodw i posug wojennych. Z grodw zebran czelad, wojsko, upan lub starosta wid na oznaczone

Na wezwanie ksicia

przez ksicia

rgwie,

Kada upa

miejsce.

swym wojewoda na

ze

nie tylko

lud

Jedni gotowali

grodach.

obozie,

ale

cho-

stawaa osobno od innych,

Tak przetrwao w Polsce,'--**)

czele,

boju.

podzielona na pki

Druyna ksica,
albo plk nadworny otacza osob monarchy.'-^") Na wojn zagraniczn nie zawsze cae wojsko cigno. Tak wypraw czesk na lsk w r. 1134 odbyy tylko pi up.--^') Bolesaw
Krzywousty wyprawy na Pomorze do Wgier odbywa najCzechach

na Pomorzu

do XIII

w.--*')

--")

totius

torquem de subure
sciret

II, s.

--')

tortum,

dubio,

procul

bohem.

cum suis, Polonos nva<lere statuit, statimque terrbilem

Bohemiae per provinciam, mittens in signum suae jussionis

Inito consilio

Jicat sententiam,

tali

quicunque

ut

torque

Wi =

prt smugly,

Trojemi

Stryjkowski.

pierwszych

zdu.

vorum de

quam

-^1)

II,

Dzi

do ktrego dawniej przywizane

byy

listy

X.VI w., wiciami zowia. Bielski

albo wiciami wojenna wyprawa bywa oznajmiona.
jeszcze,

gotowo, w trzecich
wi.

oznajmia czis

miejsce zja-

Czechami

r.

10

z polskiej

Gallus, III, 22.

Helmold,

. .

distincta

acies
I,

per vexilla

consistentibus

et

cuneos

Omnibus ergo
suis ordini-

Bolezlavum

astitit,

ibi

victura,

Gall. III, 22.

Gradecka, Czaslawska, Chnidimska, Boleslawska

217.

Slavorum agmina

38.

acies vero curialis curialiter armata circa

ibidem moritura.

bohem.

ret

cohors armata, sicut constitum fuerat, in sua statione

defensura.

universis proyinciis

bus subsecuta sunt.

-^oj

Fon.

Cosma.

Podczas wyprawy Henryka obodryckiego przeciw Ranom: agraina Sla-

caute et ordinate per singulas

vel

segnius dato signaculo,

patibulo.

in

Podczas wojny Bolesawa Krzywoustego

suum locum

229j

castra

in

Patrz Linde, Slow. pod

strony quaeque provincia

perstitit,

listami,

gibki,

wtrych nakazuje

Modrzewski,
--*)

exierit

suspendendum

70.

krlewskie na pospolite ruszenie.

se

Kladzka.

Font. rer.

698

konnem rycerstwem, w niewielkim poczcie, bez

chodzio w ty cli wyprawach bowiem o osiagnienie celu szybkoci dziaa
Ale w razie zagroenia kraju
przez potnego nieprzyjaciela, oprcz druyny monarszej, rywojsk zupnych, zacigano czer dla szkodzenia niecerstwa
przyjacioom rnemi rodkami, jak byv/ao w wojnach Bolesawa Chr. z Henrykiem II i Bolesawa Krzywoustego z Henrykiem V, podczas oblenia Gogowa, a take dla rbania przysiek
wznoszenia warowni, w ktrychby ludno moga znale schroczciej tylko
udziau

piechoty,-'^-)

nienie.-^^)

Cignc
pod

rk

przeciw nieprzyjacioom wojska

podpado

rodkw

ze

by

przechd wojska

si tem co

miejscowych, zabierajc po dro-

dze podwody, konie, siano, drzewo

dy wic

ywiy

poywienie bezpatnie. Ka-

zniszczeniem kraju

nie dziwiono

si temu, bo taki by zwyczaj owych wiekw. Niemcy, przygotowujc si na wypraw przeciw Bolesawowi Chr. w r. 1015, wasne posiadoci nad

ab

tak dobrze grabili, jakby zawzici nie-

Gwaty czynione mieszkacom w

wypraw cignce, wywoay uchwa

przyjaciele.^^^)

Czechach przez

wojska na

sniemu

1266,

r.

zabraniajc wojsku grabi po drodze przedmioty ywnoci,

woy

biera konie,

synod czycki

r.

inne rzeczy pod

11 77

kar

pienin.-^'^)

W Polsce

powstrzyma nieco naduycia wojska

brach duchownych, ale

gwatw byo peno, czemu

za-

do-

stara si za-

pobiedz statut wilicki. -^^)

23-2J

tem sad

\y

milites

233j

loy

dc

na

Pomorze,

Podczas napadu Niemcw na zaodrzaslde Pomorze

convocavit universam gentem suam,

et

pulo refugium in tempore necessitatis.

czek.

Bolesaw Krzywousty

tantum electos equosque praecipuos duxit secum."

Helmold,

I,

62.

Thitmar, VII,

II.

235)

De damnis

expeditionibus bellicis ab exercitu

juris

in

bohemici

I.

s.

1147); Niclotus

coepit aedificare castrum Dubin, ut esset po-

284)

Codex

(r.

'nullum pedi-

Gall. II, 28.

illatis

an.

1266.

Ire-

157.

Statut r. 1347 wyrzek: ,',ie wojenne jazdy, z nieumiernej lachty abo

z drapiezstwa niesprawnie
wicej wlostne ziemie nili obce obykli
opuszcza, alibo puste czyni, przeto ku wspomoeniu tego susza ustawi: aby idcy
2''*')

nierzdnej,


Wojna w
niczona.

kich

adnymi

wieki rednie

przepisami nie

Za nieprzyjaci uwaano nie tylko wojsko,

mieszkacw

zabija,

699

kraju

sprzedawa, a

ogra-

wszyst-

Wolno byo

nieprzyjacielskiego.

niewol zabiera,

bya

ale

kraj

ich

upiey, edz,

Sowem wedug pojcia owych

wiekw: u s belii infinitum; Mars ex lex! Niemcy trzymajc sie poj tych wiekw, w napadach na Sowiaszczyzn
zabijali, alh)0 w niewol zabierali nawet spokojnych mieszkacw,
niszczy wszelkimi sposobami.
j

kraj ich upieyli, gli,

osobnych upienikw

cz,

ale

agodny

wadza w

obyczaj nie dozwala

odwetu.

w XI

Sowianie

cznoci,

Wojna

potrzebnych dla pracy

mysu.
z

wic

Kiedy

oddziaami

szli

rozwijajcego si prze-

wypraw
i

zagraniczn,

podegacze

cudz, imajc spokojnych mie-

dymem

puszczajc.

Tak post-

si ograbogactwa i zwoki

Czesi nie wzdrygali

wszelkie

jej

i koniom brali,
poywienie swe, przez ktrego inako cie nie
Pom. I, 169.

swoich wlostnych ziemiach, nie wicej ku strawie sobie

umiemy pokarm koniom,

mogoby by

roli

wzgldem krajw obcych narodowoci, jak

Skandynawy, Madiary i inni, ale nawet pomidzy

bi katedr gnieniesk, zabra

wojn w

konie-

tylko

Niemcy, Dani,

na

bya

podan, dawaa bowiem mouprowadzenia w niewol ludzi,

bratniemi sowiaskiemi plemionami.

;eno

tak prostoduszni,

obrony kraju

upienicy

wasno

osady ich

calkiiem

Niemcami wpro-

nie byli

wojsko ruszao na

grabic

plon, a

kraju

dla

koo uprawy

przednimi

nie miosierdnie

szkacw w
pywano nie

wojna zaczepna

ale

no upieenia cudzego

przyzwyczajaa do okruciestw

XII w.

dzi-

ssiadw tumami upro-

wysyanie szpiegw

obyczajw,

jak przed paru wiekami.

byli

Systematyczne niszczenie

Kilko wiekowa wojna

niewiadome im byo.

szpiegw.

a tem bardziej

zgrubia

zwyczajnie

staroytnoci nie mniej od Niemcw

niewol, lub na sprzeda.

cudzego kraju,

wadzaa

a przodem ich,

podegaczy,

przed rozpoczciem wojny,

Sowianie

wysyajc pod ochron wojska

niszczyli,

imiano."

alibo

Helcel. Star.


w.

tumami

nw, ale

biesaw

uprowadzali

ktry za jeden

za

Dla dowiedzenia si

o siach nieprzyjacielskich

spali.

zwyczajnie

szpiegw."^^)

nieprzyjacielskiego,

sowiaskie zwyczajnie szo w porzdnym

szyku,

wojsko

podzielone na

chorgwiami, na ktrych za czasw pogaskich wyobra-

ano rne

goda,

postaci,

witych patronw
bya niespodziewanym napadem,

masami

licznemi,

przyjacielskiego

trb-i)

po przyjciu chrzecia-

bokw,-'^'*) a

stwa wizerunki
nie

lsku

na

300 osad

raz

Zbliajc si do granicy kraju

pki,

uprowadzi.

niewole

niewole pobratymczych Pomorza-

pustoszeniu cudzych krajw szczeglnie celowa So-

czeski,

wysyano

ludno Gdecza w

Wojciecha,'^-'")

Polacy

70*^

krzye.

takim razie wojska wchodziy do kraju

chorgwiami,

rozpuszczonemi

przy

nie-

odgosie

bbnw. -^i)

Przed rozpoczciem walki

ksita
w

sowiascy

krlowie

osobicie odbywali przegld wojska, a

pewnycli razach wzy-

rad wojewod, upanw, chorych, w

wali na

wyprawa

Jeeli

a otwartem wystpieniem

ogle starszyzn

wojskow.'-^-)

Do

boju wojska

szykoway si w porzdek wojenny:

pie-

2''')
Dotd trwa niedorozumienie, czy Czechowie w r. 1039 zabrali zwoki
w. Wojciecha, czy inne podsunite przez duchowiestwo polskie, utrzymujce,
i nie w Pradze, a w Gnienie prawdziwe zwoki w. Wojciecha spoczywaj.

-**)
Podczas wyprawy przeciw Ranom Henryka obodryckiego (r. 1113), wysany z kilkunastu Sowianami szpieg saski wrci z oznajmieniem o nieprzyjacielu,
Helmold I, 38.
^^^)
R. 1005 w pomoc Niemcom przeciw Polakom szli Lutycy: deos suimet
precedentes subsequunti (z bokami niesionymi na czele). Thiemar VI, 16.
-^^)
R. 983, Podczas przeprawy Lutykw przez Lab, przy ujciu Tongery

convenerunt e Sclavis peditum ac euitum plus quam

XXX

qua lesione residua quaeque suorum auxilio deorum tunc

tubicinis precedentibus." Thietmar III, ir.
-*i)

Bolesaw Krzywousty do Czech wkracza:

bus, agminibus ordinatis, timpanis resonantibus.

2*2)

lium
vit,

inivit,
s.

a.

1 1

Helmold

I,

58.

niej cytata 243.

legiones, quae sine ali-

devastare

vexiliis

Gall. III,

Bolezlaus,

erectis,

Gall. III, 22.

dubitarent,

tubis canenti-

21,

convocatis senioribus consi-

ubi satis quid salubrus et honestius esse videbatur

10,

non

cum

ratione

difini-


aw.-'

chota klinami, -^-^j jazda

wyborowa druyna,

jego

w Polsce

odznaczajca

sie

-^

7oi

Przy ksiciu, lub krlu stawaa

^^

zwyczajnie

osobn barw

pancernikw,

konnycli

Gwn si

odziey.-*^)

pieciota

ukami, procami, wczniami, toporami uywana bya

dla dzia-

wojska stanowio koncie rycerstwo

z

ania

elazo zakute,

botach, na przesmykacli

grach), lasacli,

w ogle w

miej-

scowociach trudno dostpnych, tudzie dla obrony warowni.

W boju chorgiew gr niesiona suya za

Kada

chorgiew miaa swe godo

clamatio) dla wzroku

ciach

suchu.

ludzie jednego rodu.

dzili sie, ale

w otwartem

wskazyway

gdzie

-")

haso,

czyli

W geszczach

zawoanie, (pro-

lenych,

ciemno-

poznawali si, groma-

pniej pku,

goda na podniesionych chorgwiach

komu stawa wypadao.-*") Na chorgwiach

Znajdujemy o tem

polu

wzmiank

u Helmolda,

wojska, zebranego przez krla Henryka obodrjckiego

powiada:

punkt skupienia.

agmina slavorum de universis

kiedy

r.

provinciis, difTusa

opisujc przegld

on

1113
erant

(r)

przeciw Danom,

super faciem maris,

cuneos, expectantia iussionem regis. Chr. I, 38. R. 1127

mieszkacy Dymina, gotujc sie do odporu u Lutykw: hostiumue cuneos super
se arbitrata irruere, urbem quantocius ingredi seque ad resistendum praeparare modistincta per ve.\illa et

litur.

Ebbo.

III, 5.

awa

-**)

jednej

bi

linii

Wyrazy

-*5j

rzd

u dawnych psarzw polskich oznaczaa szereg,

mwiono: potyka si law.

rosyjskich dotd szereg zwie si law.
miast

si,

Gallusa acies curialis curialiter

Linde. Slow.

armata"

(III,

22)

wojska.

Za-

kozakr

tlmacze-

osobn barw, otoczy Bolesawa

{Krz>-w-oustego).
Dosownie wyraenie curialiter armata oznacza nadworne
uzbrojenie, pod ktrem w przenonera znaczeniu mona pojmowa
osobne nadworne
niu Komarnickiego

brzmi:

plk nadworny pod

obmundurowanie
e jednak to prawdopodobne, wskazuje na to opowie Gallusa
o rnorodnych barwach plkw Bolesawa Chr. (wyej cyt, 170).
-*)
staroytnoci rody i obce (gminy) sowiaskie miay swe goda
i hasa (zawoania).
Dane haso wykrzyknikiem gromadzio lud, powoujc do
zebrania pod chorgwiane godo, pod znaki gminne. Byo to zawoaniem na trwog,
na uroczystoci, do boju i w boju samym, na wieca, na obchody, na stanic. Zbratanie si gmin w okolicy jakiej sprawiao, i liczba znaczna gmin jednym i tyra samym kierowaa si godem hasem, pod jedn zostawaa chorgwi, ktra podnosia
znak ludu caego. Gdy jednak i ludw poosbnionych bya liczba wielka, wielka
te musiaa by mnogo chorgwi, czyli gode Ale ludy nie raz jednoczyy si
i sprzymierzay podnoszc wspln
ze wsplnym znakiem chorgiew.
Tak cztery
ludy utykw jedn miay chorgiew. Lelewel. Goda chorgiewne. w dziele: Pol;

>ka dzieje

rzeczy

jej.

T. IV.

s.

317318.

702

Lutykw w XI w. za godo suyy wyobraenia icli bogw,

u Obodrytw gowa tura, u Pomorzanw gryf, u Polakw
Czecliw byy take swoje goda cioragiewne, ale po wprowadzeniu
cirzeciastwa pogaskie goda na ciorgwiach pastwowycTi,
ksiacycli, musiay ustpi przed wysoko szanowanymi patroi

Czechacli w. Wacawa, w Polsce w. Wojciecia.

mczennikw na chorgwiach powieway jeszcze
w XIII w.,""^") ale podrzdne chorgwie wojewodw, pkw zupnych, ziemskich, miay swe osobne goda chorgiewne, z ktrych pniej wytworzyy sie herby prowincyi, wojewdztw, ziem.
Chorgwie niesione byy przez chorych podchorych.

nami krajw,
Obrazy

tycli

Zbliajc

ne.

sie

Polakw

pie

Bogarodzico",

u Czechw

podynie pomiuj ny" przez kilka wiekw

wnikw.-^^)

pieway

do nieprzyjaciela wojska

sam bitw

Przed

kapani

pieni nabo-

pie

Hos-

podnosiy duch wojobiskupi odprawiali na-

boestwo, czytali ewangelije, rycerstwo spowiadao si. Wojsko

posuwao si naprzd, zostawujc w tyle wozy wszelkie ciary
w taborze. ^^'') Na pierwsze spotkanie z nieprzyjacielem wybiei

gay oddziay

procarzy, ucznikw, pojedynczy rycerze, inne woj-

ska zajmyway pozycyje, stajc osobno pkami

wincyi.
-*'')

Rozpoczynay si

raczej

pro-

pojedyncze ucieranie

w ogromnej
Wgrami przy Kressenbruii
260 powiewaa
wojsko
piewao pie Hospodynie
Tomek
W Polsce jak wiadczy Kadubek, wojskom Kazimirza Sprawiedliwego
bitwie z

chorgiew . Wacawa,
Dzieje 152.

harce,-^**)

wedug up

r,

czeskie

."

na adnym jednak pomniku do polowy

spotykamy go. Na pieczeciacli nie wida ora jeszcze w kocu tego
stulecia, a w XIII w. pojawia si po upywie pierwszej wierci wieku i tu dopiero przybiera waciw herbow posta, cho go i wtedy jeszcze ani za herb pa-

przeciw Rusi orze na cliorgwi przywodzi,

XII w.

nie

stwa, ani za herb dynastyi Piastowskiej

uwaa

nie

mona.

Dopiero Przemysaw II

ora ukoronowanego na tarcze swoj wprowadzi. Strczyski.

Przegld archeolog. 18S1. t I. s. 429 431.
ciach polskich.

dawnych piecz-

248^

Wedug

powszechnego przekonania polska

pie ma by

utworem

w.

Wojciecha.

249)
VI w. wojsko sowiaskie w Mezyi (Wooszczyznie) wojowao z Grezwano u Polakw, Czechw,
kami otoczone wozami. Takie ogrodzenie sie wozami
pniejszym czasie taborem zwano gromad wozw, ktre podRusw: tabor.

czas bitwy zostawiano

-^<'}

wojnach

obozie.
z

Henrykiem

II,

kiedy ten

da/,)l

pod Gogw, ucznicy Bo-

ryc^..

ni nabone, cinietemi

szeregami

ktrego

od

uderzenie,

lecz takie

jaci,

cika jazda, piewajc pie(aw) rzucaa sie na nieprzy-

a tymczasem

.-:n obu,

703

pywaa

jazda zbliywszy sie do siebie zwalniaa bieg koni, rozsy-

na polu bitwy, rycerze obu stron pojedynkowali si,

sie

a ktra strona wicej polegyci liczya,

Tak

nie

Zwyczajem Europy zachodniej

wszdzie jednakowo pojmywano.

cika

bitwy zalea,

los

wojn Niemcy,

prowadzili

wojnacli z Niemcami.

wania do boju jazdy.

koni

zeskakiwali

staway na

miejscu,

Tak

wsiadali.

jazda

mianami,--^') tak

By

tak

ustpywa

ta

musiaa.

postpy wali

Sowianie

Sowian inny zwyczaj uyZbliywszy si do nieprzyjaci jedcy

u

atoli

pieszo walczyli, a przyzwyczajone kranie zo-

razie

zi

swcwska

potrzeby

jedcy

szybko na

staroytnoci walczya

Pomorzanie jednego razu na

wie

ko

Rzy-

o zbliajcera

postpysi wojsku Bolesawa Krzywoustego,

wali dalej nie drog wielk ale manowcami i niespodziewanie
zjawiii si tumem w obec Polakw, lecz zamiast miaego naporu,
zsiadszy

i podobny

Rzecz jasna,

tylko razi Polakw.

swe

posi obwarowali, zamierzajc pklczkiem

stanli na miejscu, a utkwiwszy

tem ze wszystkicli stron

w ziemi

wstrzyma

uderzenia szybko nacierajcej jazdy.

morzanw,

wedug powieci

usza

>

pieszo. -'^^)

leslawa Chr. rozstawieni

wzywali.
251)

str.

Gallus, ni,

-*^)

mg

Ze 40,000 Po-

cze

W ogle

orali, ale

do boju

z nieprzyja-

Sowianie

woleli

potyka si

zasadzkach, mieli razi Niemcw, ktrjch Polacy na harc

2.

I.

wojn konno, o tem wzmiankowaem wjej

wedug latopisw ruskich, nie tylko smerdy wal-

smerdy wystepywali na

411, cyt. 58), a tu dodam, ie

czyli

nie

wojn

Thietmar YII, 44
J. Cesar, de bello Gallico IV.

25-^

szyk

ledwo czwarta

na tyci samych koniach, ktrymi

szli

kopje, jakby

Rusi smerdy wychodzili na

kronikarskiej,

ywo z pogromu.--^-) Na

cielem

z koni,

ksi

piechot (CMepjU Muortl irfflbUt), ale i inni zieracy. Tak w r. 1216

przed zaczciem boju pod Lipeckiem, radzi Nowogrodzcom: ja kto XOMe

Mcslaw

irtine. n.iii

Koirtxt,

TOMY

110

na KonaST..

Nowogrodzcy odpowiedzieli: Mbi He someMT. H3MepeTU na

McTucjaBi. pan. uctb
cet;iaBnie ct> kohIii h oopiu cl ceOe 11 ca-

HKoane otuh Hainii iLiucfl Ha Kojaionn ntmu.

HoBropo.uui

3.8,

704

ni konno. Wojska zupne, jeli nie wycznie, to w znawikszoci zawsze byy piesze, tylko druyny lechickie
i pniejsze rycerstwo upodobay sub
konn. Najwikszy jednak w Sowiaszczyznie rozgos zyskaa jazda polska, celujca
od samego pocztku organizacyj rozumnie zastosowan do jej
przeznaczenia,
wojnach z Niemcami za Bolesawa Cir. i syna
jego Mieczysawa II, lekka jazda polska z niezwyk chyoci,
pieszo
cznej

przebiegajc okolice pod okiem nieprzyjaciela, niszczc jego

jazdy

cznej

chwytajc jecw

pocigi,

gwnych

posuwanie si

ywnoci, uatwiaa

zapasy

po drodze bezpie-

si polskich naprzd,

posug

od niespodziewanych napadw, a gdy ju pierwsz

sprawia, wtedy okoliwszy

rzucaa si

wpaw

daleka

ab,

przez

roz-

gwne siy

nieprzyjacielskie,

albo przez gry do Czech, rozno-

szc spustoszenie kraju nieprzyjacielskiego

wadniaa ruchy gwnych si Niemcw

tym sposobem obezi

Czechw.

Dzielny

modzieniec Mieszko, jak za panowania ojca swego Chrobrego,

tak

pdzc

pniej,

ab

za

na czele

gboko

lekkiej jazdy,

pojmywa przeznaczenie si jej w zwinnoci ruchw

gwatonatarcia,
tymczasem
wodzowie
niemieccy
nie
gdy
pojmuwnoci
i

jc
co

ca

tego,

nadziej pokadali na elazne zbroje jazdy,

zbytecznie obciali

do szybkich a

przez

miaych przedsiwzi

moemy powiedzie,
e pierwszym najznakomitszym generaem jazdy by Mieczysaw II, on bowiem, oywiwszy jazd waciwym duchem, uzdolni j na przyszo do wietnych czynw, gdy tymczasem w Eu-

niezdatn

czynili.

bez ublienia prawdzie

ropie

cakiem niepojmywano znaczenia jazdy

do nowszych

wiekw.

Wysokie

Rusinami,

II

ch

uzdolnienie do boju jazdy polskiej

wojnach Bolesawa Krzywoustego

u cMe

Koniii, T a

lIcTopiii

II

Wgrami

T a B

Ko

me

;k

j e

6 o c n

no

ii

;ipeBii0CTeii przy

Niemcami.

u o cko 4

ii

wa

dao si pozna

Pomorzanami, Czechami,
jednej

rozprawie

walnej

a CMo.iaiie ;Ke Mo.io juh

i o ui a 6 o c u, saBiiuaioiiie

nom. ^henia

Moskiew-kim uniwersytecie i886

r.

btj

ksiga

I.

no-itaoma

OOmecint
s.

206.

Czechami

r.

705

ino wedug wiadectwa wspczesnego,

jazda pol-

ka bj od skruszenia kopij rozpoczawszy, mieczami reszt roboty

Jest to

dokonywaa."-^*)

w caym
rzywszy

waa

pdzie na

waciwy

pierwsza wzmianka o kruszeniu kopij

nieprzyjaciela jazdy

ktra wytwo-

polskiej,

sobie sposb uderzania na nieprzyjaci, celo-

nad wszystkie inne

jazdy,

skruszeniem

2500

pierwszem natarciem na Turkw pod Wiedniem

kopij

1683,

r.

za

prze-

wrcia najgroniejsz wczesnej Europy potege. -^'*)

Z kolei wypadaoby rozpowiedzie o obronie i zdobywaniu

grodw warownyci, do czego zwyczajnie uywano piecliot, tumachinach obleniczych, ale o tern bdziedzie o przyrzdach
i

my

mieli

zrczno pomwi w nastpnym

zewntrznych

e nauk

dzi<^jw

fortyfikacyi

brali nie tylko

Sowiaszczyzny.

przy opisaniu

tomie,

Tu

wspomnimy,

tylko

budowania machin, obleniczych Sowianie

od Niemcw,

lecz

bezporednio

u ktrych Niemcy uczyli si budowania machin

od

Wochw,
ogle forty-

fikacyi.")

Z jecami w staroytnoci Sowianie obchodzili si agodnie,-*') ale dugie wojny z Frankami, Niemcami, Danami, spro-

-^)

Tum

vero iavenlus Polonica certatim irruimt,

runt, quibus espletis enses exerunt

lanceU prias bellum infc-

Gall. III, 23.

***)
Kopja husarska w czci dta, aby bya lejsza i aby skruszya sie przy
gwaltownem uderzeniu o szeregi nieprzyjacielskie, albowiem w przeciwnym rapdzie wybornych koni
zie trzymajc}- j husarz byby wysadzony ju z sioda
husarze wywracali szeregi nieprzyjacielskie, a gdy kopije o piersi wroga skruszyli,
"\V bitwie pod Wiedniem r. 1683 krl Jan ELI
cieli szablami, lub kuli mieczami.
pierprowadzi do ataku 7000 husarzy i od 10 do 12 tysicy innej jazdy polskiej.

wszym

szeregu szo 2500 husarzy, z ktrych przy uderzeniu o tureckie piersi, tylko

20 nie skruszyli swych kopij. Leon Chrzanowski. Odsiecz Wiednia,

Warszawskiej 1885 r. tom III, s. 202 i 212.
'^i Biorc udzia w wyprawach do Woch razem z Niemcami,

Bibliotece

ksita sowiascy, jak Mciwoj obodrjxki, albo jak Wratysaw i inni krlowie czescy, osobicie przypatrywali sie szturmom do miast woskich i machinom przez Wochw
bardzo dawne. O spourzdzanym. Wreszcie stosunki Czechw z Wochami

budowania machin obleniczych przez Niemcw na wzr woskich, przy zdow., powiem we waciwem miejscu, w tomie
bywaniu grodw sowiaskich w
sobie

Xn

III.

Porw. Helmold
25-)

Tom

U.

Wyej

s.

I,

92.

414415

cyt.

74.

AC

yo6

Wadzay surowo obyczajw, usposabiay do okruciestw i zemsty

za wymordowanych i w cik niewole uprowadzonych braci.
To te pograniczni z Niemcami Obodryci Lutycy, paajc zemst za doznane w cigu kilku wiekw krzywdy, w XI XII w.
postpuj z jecami tak samo, jak postpywali z nimi Niemcy
i

Dani

sprzedaj ich na targach, -^^) albo trzymaj

niewoli,

powicaj

niekiedy jecw chrzecian na ofiar bogom pogaTymczasem u Czechw i Moraww, wczesne przyjcie
chrzeciastwa agodzio los jecw, chocia od sprzedawania ich
Polsce, spokojnej w swem ustronie rycho uwolni zdoao.
niu od napadw niemieckich a do drugiej poowy X w., a wnet
skim.'^^)

potem przyjcie chrzeciastwa

wzr

pastw

jecw tysicami uprowadzanych

obyczajom:

morza, siedlono jako poddanych,

zwyczaju,

niewol,

Jecw

los

nad

aby

ktrych chocia

by

Po-

nie

za-

wedug dawnego lechickiego

przy zdobyciu grodu nie wolno byo zabiera osady
ani zabija, dozwalao si tylko upiey jej wasno.^*'")

zdrosny, ale

pastwowa na
rozwin si srogim

organizacyja

cywilizowanych, nie dozwoliy

nie okropny. Wreszcie,

rzadko kiedy zakowano

niejszej cywilizacyi,. a

po prostu

elaza,

to

wizano

by wymys

p-

yka.-^^)

Przymierza, obrzdy przy zawarciu miru, zakadniki, sabe strony organizacyi wojskowej.

8.

Zamierzajc

wej w

wianie podawali znak

porozumienie

nieprzyjacimi,

rozpaleniem ogniska.-^-)

W odwet Danom za

So-

Przymierza za-

zupeywszy pobrzea
Meklenburgu 700 Duczykw. Helmold II, 13
^Y r, 990 podczas odwrotu z niefortunnej wyprawy do Polski,
269J
Bolesaw II odda sprzymierzecom swym Lutykom na cicie przeoonego
258j

duskie w

doznane krzywdy, Sowianie,

1168, wystawili na targ

r.

ksi

czeski

jakiego grodu polskiego, lecz Lutycy: nec mora, diis fautoribus haec ostia ant urbera offeretur. Thietmar IV, 9. O innycli okruciestwach Sowian Helmold. I, 52.
-^<*)
Zakon
biasze w Lachach takow: czeladi nie imati, ni bti, no upja-

cbut'

(upi).
26)
^^-)

sis

ignem

gram.

Latopis Ipacki pod

Dugosz
De pace

I,

acturus

in littore accendit,

Hist. dan,

1.

r.

1281.

s.

582.

396.

XIII.

Domborus ad Danos

dirigitur,

Quibus ad naues digres-

cujus indicio se legationcm affere

nionstraret.

Saxonis


wierali z

707

upowanienia posowie

kapani,-^') niekiedy sami ksia-

ta.-'^^)

Po

mir,

wojnie nastawa

znakami

maitymi symbolicznymi

gowy

ktry Sowianie zatwierdzali roz-

podajc troci

obrzdami:

pczek trawy,'-"'*) albo ciskajc

przeciwnika.'-**^)
Na bogw swoich Sowianie zaklinali si
Ranowie dali aby mir z nimi zawierano na sowo,
rzadko.-''")
wito warunkw miru potwierdzali kltw, r2Ua trwao
cajc do wody kamie kto naruszy mir, niech jak ten kamie
z

ostrzyonych wosw,

rk

zginie

otchani

Midzy ksitami chrzecia-

morskiej.-****)

przysig ksi-

skimi mir zatwierdzano pocaunkiem,-*") tudzie

o wyprawieniu posw do dworu Karlowingw przez Obodr)'lw, LuSerbw rozpowiedzial Eginhard w Annaach pod r. 815, 816, 818, 822,
take roczniki fuldeskie pod r 845. O innych posach dla zapewnienia przymierza
-"**)

tykw

Sowianom

iiadlabskim

Regesta pod
Otton is

II,

-**)

pomorskim, patrz Wigger. Meklenb. annal., take Raumer

1003, 1025;

Ebbo Vita S

Ottonis III,

R. 1099.

Ksie

Brzetysaw

zeszed si

II

granicy czesko -wgierskiej dla wznowienia miru;

sawem Krzywoustym

mant

na brzegach

Leutici ....

Kolomanem w ucku na

Wadysaw

1115

Nisy, na pograniczu czesko

I czeski

Bole-

polskiem mir sobie

supremo

crine

et

cum gramine

datisque

affir-

18.

Bolesaw Krzywousty

stram pacem porrectione manus

II,

r.

pacem abraso

Thielmar VI,

desteris.
-"')

Vita S.

Cosma.

nadal lubowali.
25j

Herbord.

13, 23.

26, 30.

5,

et

przez

posw owiadczy Pomorzanom

aeteruae yitae

1124 no-

r.

gaudium conseuemini."

Herbord

30.
**"
j

est,

Jurationes difhcilime admittunt,

ob vindicim deorum iram.

Helraold

circa fani diligentium aflecti sunt;

bitum fani
288^

yI

nam

I.

83.

nam neque

jurare

apud Sclavos quasi periurare

miejscu: Mira reverentia

AV innem

iuramentis facile indulgent, neque am-

in hostibus temerari patiuntur. ibid. 52.

r.

1160 Dani gotowali

wypraw

przeciw

Ranom,

lecz

ci

nie

yczc

Absolona w poselstwie Dombora, ktry prosi zawrze

mir na sowo
a quo (s. Absolone) ablationem suam liquida fide prosequi rogatus
Si quidem ictu(sc. Domborus), pignoris loco lapillum se aquae injecturum asser\it.
ris foedus barbaris religioni erat calculum in undas coniicere, seque, si pacto obviam
sobie wojny wysali do biskupa
:

issent.

mersi lapidis exemplo perituros orare.

-i*''!

Kijowie.

Powie
Gal.

I,

Galla o ucaowaniu przez

Saxonis gram. Hist. dan.

1.

XIII,

Bolesawa miaego ksicia ruskiego

23;

45'

t
i

7o8

panw, przyczem czyniono dary, nietylko

kosztownociach

ale

pienidzach

uzbrojonych rycerzach.-"*')

Jako rkojmie dotrzymania warunkw miru zwyczajnie da-

wano zakadnikw,

dw. -^^)

snych

razie naruszenia miru,

poj

wasno
czci

pewnej

za czasw

owi ulegay:

odzie,

za wydzieleniem

srebra

szczeglnie zota,

uwaano

pogaskich,

wszystkich wojw

ory

na

midzy zdobywcw.

reszt dzielono

mw,-'^)

nawet

godzio si zabi.

Zdobycz wojenn,

wspln

ksicych rozakadnikw wedug wcze-

zamonych,

z dzieci

pienidze, bydo,

jako
z niej

korzy

chra-

Takiemu podzia-

wszelkiego rodzaju ko-

Po zaprowadzeniu wadzy monarchicznej

Skarby nieprzyjacielskie i jecw
zabiera ksi na korzy wasnego skarbu,-'^)- ale i rycerzom nie wzbraniano upiey, ile si udao, wasno nieprzysztownoci
obyczaj

jecy.-"^)

uleg zmianom.

ten

jacielsk.

Najsabsz stron organizacyi wojennej Sowian przedstadyscyplina. Tumy z powoania pasterskowiay dowdztwo
i

traktatu budyszyskiego r. 1018, Bolesaw

Niemcw na wypraw rusk. Tliietmar VIII, i, 16.
-"')
Tliraseco dux Abodritorum, postuam filium suum postulant! Godofrido
Eginhard. Annal. Lauris. s. a. 809. O zakadnikach w XII w.
obsidem dederat
Helmold I, 37, 38, 48. "W Morawach r. 890 Zuendibold pacem poposcit, et dato
270^

skutek

wiekopomnego

Chr, otrzyma 300 zbrojnych

filio

Regino

obside, hanc sero promeruit.

M. G.

Pertza.

I,

Na Pomorzu, wedug

2'-)

misionarzy bambergskich,

quicquid ex preda navali etiam terrestri pugna quesitum

Herbord

congerebant.

et

II,

32.

Wedug

Misionarze bambergscy
zapisali:

erat,

Helmolda Ranowie:

sui conferunt, cetera inter se partiuntur.

2'^)

wojennj

601.

w gwnj

kontynie skadano ex prisca patrum consuetudine captas opes

rium dei

p.

dziejach

innych przykadw.

jest wiele

przytomni

byli

Chr.

na

I,

et

sub

szczeciskiej

arma hostium,

leg

victores

aurum

homines quoque,

in era-

36.

jednym

podziale

zdobyczy

nobis inspicientibus dividebant spolia, vestes, pecuniam,

aliam diversi generis substantiam;

et

decimationis

quos captivaverant,

pecora
inter

se

Herbord III, 2.
-'*)
Skarby znalezione w Kijowie Bolesaw Chr. zabra na wasn.i korzy
rozda swym wojownilcom, (Thietmar, VIII, 16). Bolesaw
i
sam znaczn
Krzywousty zabiera na Pomorzu mnstwo jecw i bracw, ale ich ze swymi rydistribuebant.

cz

cerzami nie dzieli.


rolnicze, nie
z

709

czujc pocigu do wojny, bray si do

wystpyway

Plemiona

,.potrzeby.''

upanw, kade

zwizku

osobna, bez

do walki pod
z

innymi

ora jedynie
wodz swych
wedug wia-

dectwa sag duskicli, Sowianie dziaajc bez naczelnego wodza,

Danw

nieraz klski od

wypadki wojenne na
kuj,

stron przechyliy

Wgrw,

dziao si nie tylko u

gdy wybrali sobie wodzw,

ponosili, ale

ich

o ktrych sagi duskie wzmian-

a do przyjcia chrze-

u wszystkich ludw sowiaskich,

ale

ciastwa.

zajciach

Podobnie

si.-''*)

nieprzyjacimi

kady

lud

sam wyst-

py wa do boju, walczy, nie zwaajc co inni pobratymcy robi.

Trzeba byo wielkich wstrznie i utrapie, tudzie wielkich
charakterw

ludzi,

Rocisaw

jak Samo,

aby rozosobnione 4udy

uj w

witopek

karby militarne

morawscy,

rzuci na wroga.

Skoro jednak spokj powrci, Sowianie co prdzej do domu

trzeby gotw

obojtnie na

wodzowi.

silnej

wadzy

jeden

pisa,

sowiaska,
z nich,

Sowianie

byo midzy

nimi

Rozosobnienie, dro-

dozwalay

a do wprowadzenia chrzeciastwa,

zwiedziwszy

mnstwo pokole
z

po-

tymczasem inne ludy

zwierzchniczej, nie

dla wszystkich nieprzyjaci staa.

nie

ule-

roz-

porzdnej organizacyi wojskowej, przez co ogromna spo-

eczno
i

by bi si do upadego, a
klsk pobratymcw patrzyy.

bne zawici, brak

win

z poczenia si wojennych
Po dawnemu kady lud w razie

zapominajc o korzyci

spieszyli,

goci jednemu

sile

nimi
i

aden

czeglowo

ogle

otworem

Wiedzieli o tem cudzoziemcy

Sowiaszczyzn

s miali
w

rozerwania,

poowie

X w.,

przedsibierczy, a

gdyby

skutek rozrodzenia si na

rozosobnienia ich plemion, nie zmierzyby

lud na wiecie.

tomie III,

i;

*'

za-

'-'^)

29.

Ibraim-ibn-Jakb, patrz: Kunik, A.l-6eKpH, 53

54.

si

7io

27.

Pogast^ATo.

1.

nauce

podstawach mitologii sowiaskiej

dziejach

sowiaskich

mitologija stanowi jeden

narodowi

najob-

Pracowali nad

najwicej badanych dziaw.

szerniejszych

zagraniczni

ogle.

pisarze, a co powiedzieli

ni

mnichy wiekw

rednich, ze zgroz patrzcy na obmierze bogu pogastwo, albo

niemieccy pisarze uprzedzeni o surowoci obyczajw

ci Sowian,

zkd

bezbono-

dopeniajc wiadomociami byle

to inni powtarzali,

poda, obrzdw, zwyczajw, nawet z fantawieki, kiedy wiadome nawet fakty historyczne nie umiano krytyk owieci, a sami pisarze, przepenieni
zabobonami i niewiadomoci, rozsiewali niedorzeczne wieci,
prawdziwy rys kultu sowiaskiego by niemoebny. Pisarze no-

zyi.

czerpanemi: z

Iniedziw!

W owe

wszych wiekw, klasyfikujc bstwa sowiaskie, wedug zasady

z

gry powzitej, niekiedy nawet wprost

cznym rozpatrujc
tologii

sowiaskiej

niniejszej

pomoc

wdawa si w

alfabety-

nada

erudycyi

mi-

Zakres

rozpatrywanie

bada

zagranicznych uczonych na polu mitologii

sowia-

do pod-

Zniewoleni

wic jestemy

kopania dawniejszych
wian, przyczyniy

krtko powiedzie,

pogldw na

si dokonane

rwnawcze badania
indyjsk,

porzdku

posta obmylonego systematu.

pracy niedozwala

ojczystych
skiej.

gotowi byli

je,

mitologii

religijne wyobraenia Sopoowie biecego wieku po-

ludw

europejskich

mitologija

tudzie kultury ludw, zostajcych na rnych

sto-

Usiowaniem J, Grimma i wielu innych badaczy udao si objani, e wyobraenia mityczne, tak samo jak
mowa, s wyrazem niewiadomej twrczoci ducha ludzkiego, e
pniach cywilizacyi.

psychologiczne usposobienia pierwotnych ludw,

dzie jednakowemi,

rni si

dopiero

bdc w

zasa-

logicznym rozwoju, a

za-

--

przjiera

pod

bdc

nit,

tern,

rne

wpywem

staiie

u wszystkich ludw

pocztkowo jednakowym,

ksztaty, stosownie do miejscowoci

rozwijay

ktrych

sie

Bytujce

ludy.

otoczenia,

dzikim

plemiona Afryki, Ameryki, Australii przedstawiaj dosko-

nre przykady wytwarzania

Plemiona te jak

sie

mitu pod

wpywem

si przyrody.

niepojmujce swego otoczenia, ubstwiaj

dzieci,

potne

nietylko
i

711

zjawiska przyrody, ale nawet zwierzta, roliny

play.
Bcidanie wytwarzania sie mitu pod

wpywem

zjawisk przyro-

dy podao

myl

Mullerowi

upatrywa pocztek mitu w potenem dziaaniu soca

na

umys

znakomitemu oksfordzkiemu professorowi Maxowi

pierwotnych ludw.

Wygosi

on

r.

1857

now

mi-

zwan. Wedug tej teoryi wszelkie

wyobraenia mityczne miay znale objanienie w zjawiskach
tologiczn teory,

wielkim talentem goszona przez Mul-

razia jednak jednostronnoci.

teorya solarna,

byo bowiem

Zrcznie

sonecznych.
lera

o a

Nietrudno

soca, ksiyc, ziemia i inne

maj take wielkie znaczenie
Poczto formowa teory planetarn. Lew mitologii.
dwo jednak teorya ta zjawia si, wnet niedostateczno jej uznan
zostaa. Okazao si bowiem, e nie wszystkie mity mog by
uczczeniem si przyrody objanione
e zatem wypada szuka
innych jeszcze rde, z ktrych tworzyy si mity. Badajc obydostrzedz,

oprcz

tudzie zjawiska przyrody

planety,

czaje, legendy,

pieni, bajki nie trudno

zabobonw, poczonych

wilkoakw, wiedm, czarownic,

na ziemi

wil,

mnstwo

po wiecie upiorw,

rusaek

rnych duchw

bkajcych si. Wszystko to oczywicie

przyrody a z wyobrae o mierci czowieka

To nam

wzmiankowanych

dostatecznie objania

teoryi

konieczno

szerszego

szukanie

rda

j^j

nich dostrzedz

powietrzu

nie z ubstwienia

powstao.

obaw krcych

solarnej

jednostronno wyej

planetarnej, a

razem wskazuje

pogldu na mitologij powszechn,

jedynie

Przecaodzc do poznania

wypada zauway,

anieli

uczczeniu zjawisk przyrody.

czci religijnej

przodkw naszych,

u nich, podobnie jak u wszystkich pier-

712

umys modzieczy,

wotnych ludw,
oderwanycli,

przyjmowa

jalco siedlislco

Icarmiciellca ludzi, ze

bardziej obcliodzia
ale

Sowian.

boga,

jej

j jak

Zienia,

tworami

jej

matk,

znaczenie

siedlisko istoty

ogrzewao ziemi,

zegar na sklepieniu niebieskiem,

wiecie,

e tym

czasu,

a bez

dwm

uwaa

soce proksiyc jakby

ksiyca

nie

soca

bez

byoby

regularnego

jeszcze oboki,

wiatry,

nie

majestatycznym ciaom niebieskim

naley najwysza cze, jako istotom do boga zblionym.

wyobrania tworzya mit o pociodzeniu soca wprost od
Ale na
a obok niego, jako brata postawia ksiyc.

byy

nocy przywiecajcy, zmia-

nami swemi dawa podzia czasu widzialny,

raciunku

mo-

rzdzcej wiatem

Dowiadczenie nauczao,

byoby ycia na

wia^

lud

a zawieszone na firmamencie niebieskim planety

mieniami swemi owiecao

raj-

ubstwiti,

obec

Zwracajc oczy ku niebu

niem

jako rodzin niebiesk.

|.rawd

gronego, cudownego, tajemniczego,

obokacli,

oglnie niebem zwanego.

dzieczy dopatrywa

wszystkimi

Szanowali

przytem dostrzegali podrzdne

zawieszonego

pojmywania

pod zmysy podpadao.

co

to,

dael^i od

Ztd
nieba,

niebie

byskawice, gromy, ktremi niewi-

dzialna sia od czasu do czasu

straszliwie

wstrzsajc, gronymi

wyraaa niepokj w niebie, a ognistemi strzaami

piorunw razia yjce jestestwa na ziemi. Ztd wyobrania
tworzya mit o gronym bogu Perunie, zsyajcym na ziemi ygrzmotami

ciodawcze deszcze, a

W obec
nich

ty cli

w razie

potnyci

zjawisk

burze,

wiciry, pioruny.

zostajca od

przyrody ziemia,

zupenej zalenoci, okazaa si itot biern.

Pojmujc

nazw eskiego
wzmiankowanyci si przyrody, byy

Wszake

to przodkowie nasi dali

oprcz

gniewu

zjawiska na niebie

jej

rodzaju.

jeszcze

na ziemi: zamienia soneczne

niezliczone

ksiycowe,

padajce gwiazdy, komety, trzsienia ziemi, wylewy morskie,

uragany, tcza niebieska, mleczna droga, wreszcie miliony gwiazd,
uwaanycli jako istoty yjce. "Wszystko to podnosio wyobrani czowieka, pobudzao do mylenia o niepojtym ustroju wiata, a razem do upatrywania swych powodze i nieszcz w zja-

7^3

wiskach naturj% do przekonania o dobrych

dzcych pewnemi sprawami.

gboka

tajemnica okrywaa.

bez rodu,

bytu na ziemi.

Sowem,

bya

wiara ich

istoty

tych bstw

by nie mogo. Czowiek

oddawa im cze jako istotom

Inaczej

przodkw

zych bstwach, rz-

Same jednak

poczuw^ajc moc zjawisk przyrody,

niewidzialnym,

potomkw, nie

majcym

pierwotnym stanie przodkw naszych

kosmogoniczn.

w-prost

Z drugiej strony Sowianie wysoko szanujc

pami

zmar-

mniemajc e dusza po mierci nie prze5>taje obcowa z yjcymi, wytworzyli osobny kult domowych bogw,
tudzie liczne mity o dobrych
zych duchach bkajcych sie

ych przodkw

Tym

po wiecie.

ja si
sze

kult

sposobem obok kultu kosmogonicznego rozwi-

zmarych, a ktry

tajemnic

z nich starszy, to

dno

Z rozwojem kultury poczynaa si

bstw niewidzialnych

postacie ludzkie,

publiczn, narodow, ale

do uosobienia

uporzdkowania

ich czci.

cze

staa si

Bstwa przyrody zajy wysokie stanowisko,

wiar

zapewne na zaw-

zostanie.

ich

yciu rodzinnem domowe bogi

byy najbliszymi opiekunami Sowianina. Z dwch wic

gwnie rde pynce wyobraenia mityczne skaday wiar,
zawsze

zalea od otoczenia

dalszy rozwj ktrej

napyw

dlenia,

Moemy wic by

skich

Litwie,

to tylko,

na osobne ludy.

ich

mniej

Rusi

e mtologija

Sowian

rny, ztd

Najbardziej kult

pniej

pojmowaniu mitw, daway im rne obnazwy bstw wytw^arzay si nie jednakowo.

pewni,

dla wszystkich

by

Ae

co

ju byo

ustalone przed

dalszy rozwj ludw

rozwj czci pogaskiej

gwatowny sposb

by

sowia-

niejednakowy.

niszczyo

dawn

wiar, jak na

Z tego powodu pomniki ruskie

wian pomorskich, obfituj bardziej

suce.

ludw sowiaskich zacho-

pogaski rozwin si tam gdzie chrzeciastwo

na Pomorzu.

wo - sowiaskie

Przesie-

sprowadzay zmiany

podziaem

miejscowoci.

ludnoci innego szczepu, wreszcie przecig czasu

janienia, nawet same

waa

materyay,

ni

polskie, czeskie

dla objanienia kultu

So-

poudnio-

pogaskiego

Ubstwienie przyrody.

2.

Ogie

a)

Jak

714

staroytnoci tak

woda.

teraz jeszcze

nych zjawisk przyrody, nale, ogie

do najbardziej czczo-

woda.

Wedug

wyobraenia Sowian wiat powsta z wody, ziemia

wysza zmorz, ogie pomg do stworzenia wiata,^) U Rusinw
karpackicli

zaciowao

sie

sic (ksiyc), gwiazdy, a

poczo
ogie

wszystko

Tym

ziemi.")

dwa najwaniejsze czynniki fizyczne

pojciu Sowian byy zarodkiem ycia na ziemi,

byo

sowa si musiao
ze

socem,
tak byo

od tego czasu, kiedy ogie zapali si na

sposobem

woda

Ale na niebie

e car ogie z caryc wodyc

e ogie zrodzi soce, mieSowicy utrzymuj, e na wiecie

podanie,

Sowacy mniemaj,

stworzyli wiat;

osobne ycie, do ktrego ycie ziemskie

Pojmujc

wod

to

Sowianie identyfikowali ogie

wilgoci obokw, dajcycli deszcz

rzeczywi''cie,

moe posuy

dowd

za

sto-

ros.

nastpne ob-

janienie.

Soce, jako syna boga Swaroga, zwano Swaroicem,^)

ogie take zwano Swaroice m,^) wic soce utosamiano
z ogniem.
pieniacli serbskici Swaroic zwie si boicem,'')
Maorusini
ogie
a
nazywaj bogacz, t. j. syn boy,*) wic

^)

Literatura o stworzeniu wiata,

Kreka: Einleitung
Najbogatszy

zbir

in die

legend o

stworzeniu

IIo3THHecKia Bosaptaia C^aasiwh

2)

Srezniewski.

1846

CjiaBflHTj.
'}

11

Swaroicu niej,

cyt.

5)

Moj boicu moj, Swaroicu moj."

majc pod rka

218,

4.

dziele

782

06pn,iu munecuaro Corocjiysceiiia ABeBHiiNTj

str.

tomw

785.
si w dziele Afonasiewa:
Moskwa. 1865 1870.
str.

25.

O Swarogu

Nie

legend sowiaskich, zebrana

wiata zawiera

npiipojy.

*)

71.

ska

iia

CBflTiiJiiiuta

sowie Chrystolubca
wut jeho Swaroicem.

s.

wedug

Slawische Literaturgeschichte roku 1887

tego

XV

dziea,

w.,

84,

00.

molatsia pod

Milojewicz

wypisuje

owinom
Pesme

z Szulca.

o g n e

Obiczaji

zo-

1869,

Mythologia Slowjau-


w tym

soce

razie

715

(Swaroic)

ogie

sa

synem boym,

raczej

sa identyczne.

Pochodzc od boga ogie posiada moc bosk, Ictr wyobrania upatrywaa

ciach ludzi,

tach

w ognistych postaw bdzcych wia-

ducliaci,

ognistycli

ognistych smokach, wreszcie

Szczeglnym szacunkiem otaczano ogie nowo

niebieskich.

wzniecony przez tarcie suchego drzewa, albo wykrzesany

u Sowian wschodnich

kamienia,

ywy ogie

take

dostrzegamy dotd

w domowym

domowych,^) wszdzie wrenie

liczy

si

pomieni ognia, wgli

Chorwatw,

wod

na polu, pod lasem, lub nad

rozpalaj

Sveti se sveti ogenj, sveti

modsza

ognia

spoecznym bycie Sowian.

jest jako siedlisko duchw
i

popiou

odbywaj si

w dolinach

Bogiskich,

Dziewczta

obchodz uroczysto powicania

corocznie

nie

Staroytn cze

waniejsze uroczystoci

za najpewniejsze;

przy rozpalonych ogniach.

pomoc

pnocnych zwany znicz,')

(diwi, agnb).'*)

Wszdzie domowe ognisko uwaane

ognia.

ogie

przypiewuj:

se!" Jedna z nich, zwyczaj-

pikniejsza, rozporzdza uroczystoci

zwie si

w o-

wicenie ognia dwa razy do roku odbywa

w dzie powicony Perunowi, t. j. we czwartek.^*) U Serbw
w uroczysto Koldy, zwanej badnij dan, zapalaj bad-

gn
si
n

dek

e n a

ak

Srezniewski, jak wyiej

*)

umieszczonej

apeBHllX'b CjaBflirb,
21.

s.

drzewem po-

w osobnej pracy: O a3blTCCK0MT>

w czasopimie OeHCKifi BtCTHllKB.

oorodyaceiuil
r.

1847,

tom

zapalaj

BoxecTBa
*)

'*)

zo-

w wigilij . Jana, gasz wszystkie

dwch kawakw drzewa dobywaj
ogie
w domach
innych miejscowociach obyczaj ten

niektrych wsiach na Mazowszu,

na

z.

poczem wnet przez

speniaj

s.

wzn

*)

to

e db by

Od sowa nititi, nietiti, nieci, wznieca, w znicz,

')

a wiadomo,

25.

puszczeniem
ognie,

c a "*)

dbow^ych drew.

nowo

inne

ogie
dni:
u Bgarw

jpeBHiisi, C.WBflHTi.

wigilij

Boego

Narodzenia.

Famincyn.

178.

W Rosyi duch domowy,

Srezniewski.

ywy

tarcie

niewidzialny, powszechnie zwie si:

CBaT.mma.

domowoj.

28.

^')
Czwartek =: Donnerstag, a Inneburgskich Sowian Perandan, Peren-dan
samo co Jeudi
dies Jovis.
Ekhardowe Zbiorki, w Czasop. Ma. Serb. 1863.
118, take Patowy sownik, tame r. 1864. s. 153.

yie

wieconem Perunowi, bogu byskawic i piorunw J-)

cze ognia wyznawan bya przy rnyci oTiolicznociaci.

ogle

Mo-

bd przy domowem ognibd przy rozpalonym stosie

dlitwy do boga zanoszono przy ogniu,

sku,

bd

pod gumnem

(owinem),^-^)

obrzdw przy ogniu,

zatem godnym do obchodzenia sie

Poruczanie dziewicom penienia

drzewa.

jako istotom niepokalanym, a

z

wito, ywio

ogniem, wskazuje na jego

oczyszczajcy.

Na-

cz

obrzdu pogrzebowego polegaa na spae dusza umarego przez ogie oczyw

Nie naprno
szczona, prdzej uniesie si w krain przodkw.
wic arabscy pisarze nazywali Sowian raz czcicielami soca,^*)
wet najwaniejsza

mniemaniu,

leniu trupa

inny raz czcicielami ognia.

Woda

podobnie jak ogie

oczyszczajcy.

Cze

jej

uwaan bya

jako pierwiastek

u Sowian, rwnie jak u innych ludw,

bya rozpowszechnion.

nadzwyczaj
miejsce

^'^)

Wod

rdlan uwaano

za

wite, godne pobytu w niem duchw. rda i strumiebogom powicone drzewa, gbok czci w caej

nie oblewajce

Sowiaszczyznie otaczano. ^*^)

cw szanowano jako

tam niektre jeziora

rza,

1-)

Krek.

is')

-\y

iMorza

u pobrzenych mieszkaa gdzie

siedlisko duchw,^'')

Einleitung.

s.

bota uwaano

nie

byo mo-

za miejsca pobytu du-

580-586.

Rosyi przed mceniem zboa, zwyczajnie susz snopy

owinie,

na

piecu ogrzanym.
^^)

."Masudi

chrzecianie,

pisa:

inni poganie,

MancKnx'L nucaTe.ieit.
15)

j,

125.

Zacharia Kazwini

Sowianie

czcili

cademie de sciences de
^^)

Sowianie dziel si na wiele ludw; niektrzy z nich s

s take czciciele soca. Harkawi. CKasaiiia MycyJlba.

ogie,
S.

(1275),

Charmoy.

Petersbourg.

Opisujc pobyt . Ottona

Chukr-Ulla-ben-Chebab {1456) zapewniaRelation de Masoudy, w Memoires de Ta1834,

s.

Szczecinie,

340

367.

biograf powiada:

erat

ibi

quer-

eam amoenissmus, quam plebs simplex numisacram aestimans, magna venneratione colebat. Herbord

cus ingens et frondosa, et fons subter

nis

alicuis

tom

II, 32.

inhabitatione

i'j
Biskup koobrzegski Reinbern, niszczc bawany i ogniem tpic witypogaskie, zaludnione przez zych duchw, morze oczyszcza rzuceniem do gbin jego czterech kamieni olejem witym namaszczonych i wylaniem wody wico-

nie

nej.

Thietmar.

Chr. VII. 52.

nawet po wprowadzeniu chrzeciastwa bardziej ni ko-

chw

cioy

szanowano.*^)

Wiara

w duchy mieszkajce w

nawet studniach wspln bya wszystkim So-

jeziorach, rzekach,

wianom, przetrwaa do chrzeciaskich czasw,

Mia wic suszno

scowociach trwa dotd.

dajc

VI

w.,

strumieniach,

Sowianie ubstwiaj

rzeki,

Prokop, rozpowia-

nimfy

Diakon,-^) Kozma,-') Helmold,-^

przyszoci

objaty, z ktrych o

Rossy i dotd wierz

rne

inne

wr J')

skadaj im
twierdzaj to: Lew
duchy,

wielu miej-

Po-

inni pisa-

wodne duchy (wodjanyje),

ktre w rzekach s tern samem, czem w domach domowyje;-^)
dotd staroobrzdowcy w niektrych miejscowociach czcz wod,
rze.-")

e w

mniemajc,

zamieszkuj duchy

niej

dniach ale nawet,w kadziach, przy modlitwie

na objaty duchom pienidze

'*

radzajce si,

jeziorze

bd

danego sowa,

to nietylko

za

srebrne.-'^)

ywio wity, oczyszczajcy uwaan bya

dla potwierdzenia

stu-

rzucaj do wody
ogle woda, jako

za najlepszego

wiadka,

bd

przy zaklinaniu si,

pocztku XI w., w ziemi GJomaczw pewne rdo, w bagnisko wymieszkacy wiksz czci ni kocioy otaczali. Thietmar I. 3,

Polsce przez duchy zamieszkae wzmiankuje

Dugosz pod rokiem

278.

Kron. Vir.

19)

De

-'')

Po pogrzebie polegych

bello Goth. III,

nurtach Dunaju dzieci

*i)

villani

14.

Histor.

Czechach Brzetysaw II

adhnc semipagani

(r.

--)

Lucorum

Cosma.
et

lib.

1092):

in pentacosten tertia

rentes libamina super fontes

bant, exterminavit.

Font.

fontium

eos habetur. Helmold. Chr.

c.

woje ksicia Swiatosawa pogryli

towarzyszy,

kogutw.

rer.

IX.

c.

VIII.

superstitiosas

sive quarta feria

mactabant victimas

boh.

II.

caeterammue

136

et

qua3

instkutiones,

observebant,

offe-

demonibus immola-

7.

superstitionum multiplex erros

apnd

47.

W ustawie cerkiewnej

Wodzimira I (przed r, loii): KTO MO.lHTbCa nojB

BpomeHBU luu oy BOJU,.
Dopenienie do Aktw Historycznych.
1846. t. I. N. I.
ywocie Konstantyna ksicia muromskiego wzmiankuje si
o przynoszeniu ertw jeziorom i rzekom. Karamzyn. IIcT. roc. Poc. I. przypisek
latopisie Gustyskim
214.
,inyii e kadjaziam, jezierom, roszczenijam ertwu
prinoszachu-,
i
wiele innych podobnych wiadectw w Kaaczewa.
ApXHB'B I
s. 478.
2')

OBiiHOM-b HJBI

-^)

Podwysocki.

-^}

Srezniewski: CBaTiLnima. 21.

CjoBapB o^jacTBro ApsanreJBCKaro aapt^ia.

s.

20.

przy pojciu dziewicy

gutw, pienidzy,

nawet

powicano

dni,

wod

Nad

maestwo.-**)

przynoszono bogu objaty

osobne

7>8

modlono si,
pokarmw, wiankw, kwiatw, ko-

ywych

Wodnym bstwom
cze uroczystoci,

ludzi.-")

odbywania na ich

dla

tudzie spenienia rnych obrzdw

gus

(mysteryi),

pami

cho w przeksztaconym obyczaju, trwa dotd. -^) Z nazwy wody w staroytnoci, powstao imi mitycznej polskiej krczego,

Wandy, bogini wd ziemi, powstaej z wody.-^) Pojcie

chrzecaskie o powiconej wodzie, czy nie jest zabytkiem
wyobrae pogaskich o wodzie jako o ywiole witym, oczy-

lowej

szczajcym? ^*')
Drewlanie ywjactu zwjerskim obrazom, iwuszcze skotsky .... bracze-

2^)

wskiego M. P.

I.

559.

jezioro u rozkolnikw za
z

wody

u nich nie bywasze, no umykawachu u

nija

ni

trzy razy jezioro

2')

ertwu

niam,

powiecie Lucyskim,

wite

poczytywane.

maestwo

latopisie

staje

djewica.
guber.

Mczyzna, wykradszy dziewic, objeda

si rzeczy wistem.

gustyskim czytamy:

Inyi

Kaaczow.

wodu,

o derewo,

iii

.ItT.

iii

II.

igrajuszcze,

a bywajet inogda diejstwom tych bogw,

Co6p. Pyc.
^^)

ApyiiBTj

kladjazjam, jezerom,

preswietloho Woskresenija Christowa, sobrawszesia junii

emyj

u Bielo-

jest wielkie

14.

I.

roszcze-

Ot sich jedinomu niekojemu bogu na ertwu ludej topjado nynie po niekoich stranacn bezumnyi pamiatb tworjatb: wo de

owieka w wodu,
IIo.lH.

Nestor:

Witebskiej,

prinoszachu.

jemue

chu,

si jest

wmetajut cze-

bjesow, jako wometa-

w wodie razbiwajutsia i umirajut, iii utopajut."

wiankach z kwiatw niej, przy opisie obrzdw.

kamen

367.

Zabytkiem takich uroczystoci

wianki witojaskie,

corocznie

wi-

Wis

spuszczane. Wianki te z r, bawatkw i innych kwiatw

Jana na
splecione, panny najczciej pomidzy
godzin wieczorem z mostu spuszczaj.
gilij

Sag

Chopcy w odziach po Wile snujcy, api

za

m,
168

str.

lub dugiego jeszcze oczekiwania.

177.

Luycach

dalej

wianki:

Szczegy

na zachd

ztd wrba rychego wyjcia

Kolberga Mazowsze tom

I.

zniemczonych okolicach woda

skutki.
Woda zaczerpnita ze rwschodem soca przed niedziel wielkanocn,
dziewcztom, zabezpiecza od czarw, od rnych chorb, szczeglnie

Wielkanocna (Osterwasser) czarodziejskie wywiera

da
daje

lub strumienia miedzy

pikno

oczw

t.

d.

pnoc

Schulenberg.

berga Mazowsze

I,

Yendisches Yolksthum 142

3.

szczegy

Kol-

339.

unds, litew. wandfl, aciskie unda, duskie dotd

ztd Wanda, uroczysto ktrej obchodzono 23 czerwca, t. j.
Mytologija Sw. 44.
Szulc.
w dzie powicony obrzdom ognia wody
80)
Powicone przez kapanw chrzeciaskich w wielu miejscach rda
krynice cudownej wody, czy nie byy za takie uznawane jeszcze za czasw pogaPrzy zbudowanym klasztorze w Roancie, w g. Luycach, istniao rdo
stwa?
wody, do ktrego szli pielgrzymi, bo woda posiadaa wasno uzdrawiajc. Czy
20)

V a n d

Staropuskie

= woda,

nie dla tego

wanie zbudowano w

tem miejscu

klasztor,

rdo w

studni zamie-

Rolinno.

b)

Oprcz ognia

linno:

stao

719

wody, Sowianie

drzewa, krzaki, nawet gaje

bardzo dawnego

otaczali

wysoka czci

cae

Bya

dla tego

kady

drzewa miay

naleay do lenyci

powicony by osobnemu

rodzaj drzew

dab Jowiszowi, mirt Wenerze, oliwki Minerwie,

bstwu:

Apollonowi, topola Herkulesowi.^')

by

rozszerzony

kult

wite wstki,

laur

jeszcze bardziej

wedug staroytnyci

ludzi

zwane

po-

Pniej, dla przeba-

objaty ludzi.

na drzewacli zamiast

tudzie

braenia,

U Grekw

drzewom, ktrym,

da, przynoszono niegdy na

gania ducliw,

Rzymianie mniemali,

dusz, jak wszystko, co yje na wiecie,

to pozo-

wiadoma u wszyst-

kultu si przyrody,

kici staroytnych ludw.

bogw

lasy.

ro-

wieszano

v'ittae

rne wyo-

taeniae

.^*)

dzikich plemion amerykaskich ubstwienie drzew posuwa

si

czsto do dziwactwa: im ofiaruj rne pokarmy, miso, sygary

wdk,

przed nimi skacz, krzycz

d.*^)

t.

Przy takiem uspo-

modzieczych ludw, niedziw e i Sowianie ubstwiali

roliny
drzewa. Dochodzenie pocztku mitu tego, jako niedasi
ugnmtowa
na pewnych podstawach, uwaamy za zbyjce
Stsowniejszem bdzie rzecz sam faktami stwierdzi.
teczne.**)
sobieniu

Porw. Haupt. Sagenbuch der Ober Lausitz.

niono?

t ogldaem w

Studni

Rosenthal.

wod, wedug

l886;

r.

II.

N. 388 Marienbrunn

posiada nadzwyczaj czysta

przekonania okolicznej ludnoci, uzdrawiajca, bo

Hae

bei

rzew

wit.

numinum

templa, priscoque ritu simplicia rura eliam

nunc deo praecellentem arborem

dicant.

mulacra,

silentia ipsa

Nos magis auro fulgentia atque ebore siadoramus. Arborum genera numinibus

")

(arbores) fuere

quain lucos,

suis dicata

in

iis

Jo vi esculus, Apollini laurus, Minervae olea, VeQuin et Silvanos, Faunosue, et dearum genera sil-

perpetuo servantur:

ut

Herculi populus.

neri mjitus,
vis,

ac sua numina,

lib.

Xn.
'-)

et

cap.

tamuatn

et coelo,

attributa

Demon Forbes

wiesza na

rodota nazwa dffjo^ zscakat

t,

d,

co3jaHHixT> nojT> B-iiaHieMTj Miioa.

Histor.

Natur,

1882.

s.

u He-

206.

*)

Objanienie mitu o ubstwieniu drzew

195.

porwnaniu obyczaju rnych ludw,

te nie

Ztd

OnUTT) oTiacHema oSbreaeBTi,

Mandelsztam.

ibid.

Podstawy

Plinius,

dbie gowy idcych do Delfw.

*')

filologicznej,

credimus.

2.

takie,

aby mo2na

byo nazwa

moe

si opiera na kombinacyi
tudzie na pieniach ludowych.

je

pewnemi.

Wedug

zapewnienia

7^o

Sweww
odbywania naboestwa

Tacyta,

najprzedniejsi

Zemae^^) zbierali sie dla

modami przodkw staroytnem poszanowaniem
innych plemion swewskich byy take wite lasy,

nadhobolscy

do ubstwionego

lasu.'^^)

ze

cze bstwom

W tyche

samych m.iejscowoiach, o ktrych pisa Tacyt, znajdujemy pniej lasy przez

Sowian powicone bogom. Jeden z takich lasw okra znaktrych

wityni Radogoszcza w Ratarze, w X w., uwaany

wity nietykalny.^*) Inny las w Serbsku, midzy So-

komit,

by

skadano.^'')

za

a ab, witym borem zwany i od przylegych mieszkacw cze bosk oddawna odbierajcy, biskup Wigbert, r. 1008,
kaza do szcztu wyniszczy i w tem miejscu koci pod wezwaniem . Romana zaoy.^*') Inny znowu las dbowy, w ziemi
Wgrw, otoczony parkanem starannie zbudowanym, powicony
bogu ziemi Prone, uwaany by za wito caego kraju i mia
swego kapana. Tam si odbyway sdy, tam przynoszono bogu
objaty, a komu grozio niebezpieczestwo utraty ycia znajdywa
tam schronienie.***) Podobnie dziao si w innych krajach sowiaskich. Czechowie w XI w., a wic we dwiecie lat po przy-

law

jciu chrzeciastwa, ubstwiali lasy

porzdzenie ksicia Brzetysawa
i

drzew,

cze

ktrym

II

36)

identycznoci nazw:

tomie

I.

roz-

1092) o zniszczeniu lasw

wiekw

= Sowianie,

Sowianie ruscy,

nieprzestawali

czci

= emae

powie-

Semnones

36.

s.

^^)

Germania

**')

ibid. c. 40,

8^)

Est urbs

c.

39.

43.

uaedam

in

pago Riedirierun Riedegost nominc,

tricornis,

ac

silva ab incolis intacta et

VI. 17. Bielo wski M. P. I, 278,

ve-

quam undique

tres in se continens portas,

nerabilis circumdat

Swewy

wywoao

drzewa, co

religijn oddawano.*^)

po przyjciu chrzeciastwa, kilka

dziaem

(r.

magna.

Thietmar.

Chr.

Locum Zutibure dictum, ab accolis ut Deum in omnibus honoratum et ab

antiuo nunquam violatum, radicitus eruens, s, martiri Romano in eo ecclesiam
*")

aevo

construxiL
*0)

*i)

collistc

Thietmar VI.
Helmold.

I.

Wedug Kozmy

lucos

et

26.

83,
:

porw, wyej

cyt.

22.

hactenus multi villani velim pagani hie

arbores, aut lappides adorati.

dalej patrz

latices,

wyej

cyt.

seu ignes,
21.


dupa

lasy,

721

starych drzew, ubrusami drzewa zawiesza*-)

duchowiestwo

przed krzakami,*"^) a chocia

sie

modli

niejednokrotnie

zabraniao dawne pogaskie obrzdy, dotd jednak po caej Ro-

rozpowiadaj o duchach zamieszkaych

syi

maeskie luby odbywaj w

kolniki

dotd

lasach,

lasach,**)

roz-

ktrych panuje

leszy*'') olbrzymiej postaci, na podobiestwo czowieka, jednobez brwi

oki,

cz.ciej ubrany

na

praw

rzsw,

zapity,

mnych dbw

kozi brod

barani kouch,

niepodpasany,

Leszy

mieje si,

kleszcze

z lewej

naj-

strony

Wyrasta on niekiedy do wysokoci ogro-

moe

sosen, ale na polu

jak trawa.

wosami,

zielonemi

koysze

sie

si zmieni

na wierzchokach drzew, gwzda,

ry jak ko,

donie,

w maluczkiego

ryczy jak krowa, cza-

sem wydaje gosy, oskot, huk, szum, wywouje wichry, sprawuje

wywroty i
d

si

an y

si potyka

trzeszczenie drzew, szczeglnie kiedy

Broni ich s
bawany

zetrze.

albo stopudowe

wo

dwch leszych midzy sob

albo kiedy

(wodnikiem),

wyrwane z korzeniem,
wywroty i zwaliZ nadejciem mrozw le-

stuletnie drzewa,

ze

ska oderwane

ska znacz lady ich zacitej walki.

wcieka si ze zoci: amie ogromne drzewa jak krzaki ozy,

zapdza zwierzta do legowisk lenych. Zechce li myliwy aby
szy

mu

napdzi

leszy

pierwsz zdobycz

.'

zwierza, musi

lesie,*'')

zoy

co

objaty:

ywocie ksicia muroraskiego Konstantyna, czytamy:

wjanyai wjeiwi ubruscem obwjesziwajuszcze

dotd wieszaj na drzewach rczniki i motki nici.

bo nienarekutsia bogom .... ni drewjesa. Kalaczew.

^^)

wie mwi:
str.

ApxiIBTj

..suenie

latopisie

ruskich,

to

OuHTT,. ...

W Maloroie
take wyej

Cyryl Turowski uczy:

I.

47,

W
Ipackim wzmiankuje si:
W pieniach
spotykamy:

wjenczalisia."
pjeli,"

albo

cyt. 23, 27.

**)

sl,

duplinam dre-

sim poklonjajuszczesia.-'

syi

^^)

chleb,

utrzymuje si nad

najmocniej

obruczalisia,

Wiadome take przysowie:

znaczy: koo jody lub odbywali, o

s.

okoo

wjenczali

wokrug rokitowa kusta

wokrug jli, a czerti

piewali.

czarci

kusta."

Mandelsztam,

210.,

Od wyrazu

las,

.1

1c

,.on wisz, skazywali,

"B

pochodne lesnyj,

mwi leszyj.

wsio leszkasia da czertisia."

Podwysocki.

PrzysoC.iOBapb.

140.
^"j

Tom

II.

Afanasiew,

IIoOTHUeCKia Bosaptaia.

II.

326

349.

Mandelsztam. 170.

^6

722

Podobne wyobraenie o bstwie lenem

Wog.*'')

jest personi-

co sie w lesie dzieje. Tajemniczo

przecigy szum wiatrw, burze, omy,
wywroty drzew usposabiay modziecz wyobranie do upatry-

fikacy wszystkiego

tego,

gbin

lenych, szmer

lici,

wania

lasach dziao.

siedliska bstw,

ludziom

dla

rzdzcych wszystkiem

bstw, duchw,

lasacli

W ogle

lasy

niewidzialnej siy,

co sie

staroytnoci czczono jako

zdolnej

pomaga

szkodzi

wypadao przebaga duchy zoeniem

tego

ob-

jatw.

wite

gajami zwane,*^) w ktrych upatrywano siedlisko bstw

wite uwaano, od lasw nietykalnych, witymi zwanych

lasy,
i

wypada odrnia

pniejszej epoce kultu przyrody

za

chramw naleay.*^)
Jako pamitka po ubstwianych niegdy lasach, zostay na
zniemczonych, sowiaskich ziemiach w Germanii, nazwy miejdla tego tylko,

do.

Heiligenhaj,

scowe:

w takich witych

albo

wen

gajach" zjawiaj

W uycach

t.

si

cienie

mwi,

staroytnych ksi-

t, modlcych si bogu niewiadomemu, skadajc mu objaty.^")

Byy Boe bory. Jeden taki Boy br, da pocztek Hamburgowi, ktrego sowiask nazw Niemcy przekrcili wprzd
w Buch bur, a potem w Hamburg.^')
i

W
istotami

wotnie

wyobrani przodkw naszych pojedyncze drzewa byy

jak ludzie, miay czucie i dusz. Mityczne po-

yjcemi

*)

Sreniewski

CBaTiiJiima. 31.

*^)

Wyraz gaj,

z pierwiastku

miejsca zagajone,

ga

sepire

circumcludere,

oznaczao

pier-

poniewa lasy powiecone bogom najwiec wyraz gaj przybrA znaczenie lasku.

ogrodzone, a

czecij potem, albo ogrodzeniem gajono,

w Czas. Mat. Moraw. 1870, s. 28.)

(Brandl.

Porw. Prima

Sobotky Rolinstwo

Polsce mwiono: zagai sejm dla

narodnim podani slovanskem. 1879, s. 5.
tego,
w staroytnoci sejmy, sdy odbyway ci w miejscach zagajonych,
w gajach pod otwartem niebem i t. d. Maciejowski H. P. S. III. 180.
*")
Jordana JahrbiiBausteine zur slavischen Mythologie.
Bernhardi.

cher

Dei).

fiir

slavische Literatur,

^)

Sreniewski, jak

51)

Wedug

Hanusz.

Kranza,

Slavi,

r.

1844.

wyj

22

23.

33

pisarza

Mythol. 211.

s.

XVI

w.,

Hamburg zwano Buch -bur

(civitas

gosz, 2e niegdy drzewa, jako istoty czujce

rozmawiay z czowiekiem, na rozkaz boga
i mylce chodziy
zamieniay sie nawet cae gaje w gromady ludzi rozmaitego sta-

dania Litwinw

stosownie do rozmaitoci drzew,

r.u,

czali sie

bo

wytpia

ludzie spokrewnieni z lasami, nie mogli

poj,

ich

jeszcze

td

z nich

krew

a bajki o

My

zwyczaj szerokich rozmiarach.

cze

ycie drzew

pjdzie.*')

wskaemy

historycznemi,

Tyrolu

do-

rba, bo

pojciach ludu podobnem

kr

tem

dotd

nad-

ograniczajc si wiadectwami

taki^^ tv*l:o

drzewa.

szczegln

V?(*.rv rn

gatunkami drzew

Najpierwsze miejsce midz}- rozmaitemi

wic Perunowi.*^)

conym bogu
Helmold.**;

db

powiecony wadzcy grzmotw

dbowym w ziemi Wgrw, powipoda wiadomo naoczny wiadek

Szczecinie sta w r. 1124 wity db nad struO

lesie

uwaany

za siedlisko bstwa

Kiedy aposto Pomorza . Otton chcia

prosi go, aby tego nie czyni, obiecujc,

ny.

ci.'*)

skada, a chce
Russy przybywajc

czci

je

zachowa

Kirkor.

Mandelsztam.

^)

U innych ludw db

Zeusowi,

Omm..

s.

drzewu temu nie

takie

powicony

r.

byl

i;;^.

Georg. 3. 332; patrz take wyej cyL 51.

Galscy
Niemcw db powiecony by Donarowi, czyli Thorowi.
db, city przez . Bonifacego. Sobtka. Roslinstwo. 75.

In nemus, qaod unicum est in teara

**;

Wyej,

Helmold,

I.

i.

Vii. 23,

najwyszym bstwom: u Greantiquis robot quercus.

rae illius Prouen.

przyjemno-

wysp . Jerzego,
dbem w objaty bo-

Niwie

magna Jovis

Yirgil.

**)

gi.

u Rzymianw Jowiszowi;

niic inter Yetustissimas arbores

lud

wieku na

perwoicej :?iowiaazczyziue,

**j

ci,

ten

dla cieniu

ujciach Duuaju, przynosili pod wielkim

**)

wielce czczo-

db

bdzie

byska-

ziemi Prone,

mieniem, przez lud

kw

podug

oddawano.

zawsze zajmywa

drzew starych niewolno

niektrych

do ycia czowieka,

jest

istot,

Podobne mniemania, utrzymuj si

zaktkach Sowiaszczyzny.

wielu

wierz,

yjcych.*-)

ludzie przeista-

cae yjcych drzew niecinano,

Przez wieki

drzewa.

nawzajem

illa; tota

enim

druidzi

czcili

db.

Hescji bvl ^\vietv

in planiciem sierntur.

ridimus sacras uercus, qoae dicatae fuerant deo

83.

cytata 16.

46*

ter-


gm ptakw, zakrelali
miso co kto mia.''")

724

strzaami koo, do ktrego kadli chleb,

Przed posagiem Peruna

Kijowie pa-

ogie dbowy wiecznym zwany, podobnie jak u ^Litwinw

tak i ogie wiecznie palono Perkunasowi.'^^)
U Serbw dab zwie
sie i r m
i r m o w dbowy, li r m i k dbowy las, co ywo
przypomina styczno dba z grzmotem, a zatem i z Perunem.^*^}
O czci dba w Rossyi zacioway si liczne w pieniaci i podalono

a u wszystkicli plemion sowiaskicli

wspomienia;

niacli

poda

mnstwo

bajek,

ktrycli

db

powane

W dokumentaci Sowian pomorskicli

sce.**")

ziemskicli

w XII

drzewie

nastpne

XIII w. oznaczano:

zdarzenie.

zajmuje miej-

granice posiadoci

do wielkiego dba."^)

ywociarze

orzecliowem

kry

Ottona

s.

opowiadaj

Kiedy po ocirzceniu Szczecinian

r.

(1127)

. Otto przystpiwszy do zniszczenia bawanw pogaskici, zaogromne drzewo orzeciowe powicone bstwu,
Szczecinianie prosili aby tego nie czyni, poniewa ciopiec stranik drzewa z jego owocw mia poywienie, sami za przysig
mierza

ci
e

zapewnili,

wedug

da.*^^)

przynoszone bstwu zniesione zostan

W pojciu Sowian

zawsze.*^-)

wi,

objaty

innycli

De

Stryjkowski 138:, 142.

59)

Berezin.

50)

Nie

Administrando. cap. IX.

KopBaiia, CiaBonia, /tajMaTia 1879.

Grajnerta Jzefa.

tu

Drzewa Podaniowe,

przywilejach klasztorowi

a viii d a m
dokumentw przez Pfula, w

b.

cum

r.

cum

vir

s.

217

r.

1864.

t.

IX.

s.

12.

218.

Dei reverteretur,

fonte qui subterfluebat

oraz mytolo-

1219 granica posiaPorw, objanienie tych

174

Lisch. Meklenb. Urkund.

Cz. !Ma. Serb. 1864.

Destructo igitur fano,

idolo consecratam

Tygodniku lUustrow. za

Darguskiemu

bajek,

Roslinstwo. tudzie

doci sigaa,

grandem

424.

s.

pomieci ciekawych o dbie poda

dbu, mog wskaza pracy Prima Sobotky.

mogc

gicznego znaczenia

6-)

ja-

rodzajaci drzew mnstwo legend zapisano

'^)

Peruno-

bajek litewskici najwyszy bg kraju orzeciy

^')

*'!)

byy powicone

orzeciy

na

arborem nuceam prae-

invenit,

quam

statim

succi-

Accedentes vero Stettinenses suppliciter rogabant, ne succideretur, quia pauperculus ille custos arboris ex fructu eius vitam alebat inopem; se
autem iuie jurando affirmabant sacriiicia quae illic demoniis exhibebantur, gcnerali
Ebbo III 18. Bielowski II. 67. Podobnie Hcrbord
edicto perpetualiter inhibere.
dere suis inperavit.

III.

22.
^'^)

Bielowski
Sobotky.

II.

119.

Roslm.

177.


dawniej,

kr wszdzie

teraz

7^5

wasnociach drzew
umysowych.
robach cielesnych

o dziwnych

midzy prostym iudem

uytku ich w rozmaitych

bajki

Pru-

cho-

Przytoczymy podanie kronikarskie o bzowem drzewie

sach Zachodnich wielce szanowanem jeszcze

e pod bzowem
krani

ludzie, wysokoci

widzie

w XVI

nie

wicej

przy wietle ksiyca,

nocy,

dajcy si

okcia,

szczeglnie chorym.**)

klkajc

/echach teraz jeszcze chorzy na febr,

'

Wierzono,

w.

drzewem, mieszkaj jakie dziwne duchy ziemne,

przed bzo-

posa mi pan bg do
aby wzi na si moj chorob." *)
Monaby jeszcze wicej przytoczy przykadw, ale
po-

wem

drzewem, trzykro powtarzaj: bez,

ciebie,

wyszych dosy, aby si przekona o pogldzie Sowian na drzewa

krzaki jako na istoty yjce, posiadajce moc rzdzenia
pewnemi spraw^ami poytecznemi szkodliwemi dla ludzi, a zatem
objatw.**)
To samo powiedzie mona
wymagajce czci
i

o trawach

zioach,

drzewa

krzaki

lakw

u Serbw

ogle o rolinnoci

miay swe osobne bstwa

wo
w e

on

i I

y,

Czechw di

we

samo v ile,

u Bgarw

pl.

Jak

lene, dryady:

eny

panny,

Sowakw

lasy,

u Po-

bo-

m a w k u Rusinw rusaki, u Sowicw biele eny, tak pola niwy posiaday osobne duchy,
snujce si w postaciach nadziemskich istot, o ktrych niej posorki, u Hucuw

wiemy.*^

3.

Wyobraenia

dualistyczne:

Biaobg

Czarnobg.

Codzienne dowiadczenie pasterzy -rolnikw nauczao,

dnej strony,

woda,

e na niebie soce,

roUnno

z drugiej,

'^1
'''i

ksiyc, oboki, a na

przynosz czowiekowi opiek

z je-

ziemi ogie,

pomylno,

ulewy, grad, burze, wichry, pioruny, przynosz nie-

Stryjkowski

147.

Mandelsztam. 220.

*^)

*^)

Niej

modli wach Rusinw

9.

Cze

w roszczenii

umarych

,/arola, krzakij

wyej

cyt. 23.


szczcie

szkody.

dobrych

cie o

72

W prostaczym umyle wytwarzao

zych bstwach.

poj-

sie

Przedstawicielem pierwszych

bya wiato, Biaobg, drugich ciemno, Czarnobg.*^^)

Dwie rne siy stany naprzeciw, ale tu zostawaa do rozwiwzajemnym stosunku do siebie tych si, kwewana, bo od rozwizania jej zalea dalszy rozwj kultu. Zobaczymy fak j Sowianie rozwizali.
Pierwotne pojmywanie idei dobra i za wsplne wszystkim
zania liwestyja o
styja nadzwyczaj

ludom na wiecie, rni si

du,

pod

wpywem

logicznym rozwoju.

despotyzmu

niewoli,

ludw wscho-

wyrabiao si przeko-

nanie o wiecznej bytnoci na wiecie dobra

cigej mi-

za, o

dzy nimi walce, jako pierwiastkw zupenie rwnych.

pojcia,

wny

wsiknwszy w umys

kierunek religijnym ich wyobraeniom

bstwa dobre

Takie

ludw wschodu, nadaway stoso-

ze walcz midzy sob,

jak

Indw

rwny

Persw

rwnym.

dc

do zreformowania religii Parsw,

Mdrzec Zaratustra,
ra si osabi znaczenie zego bstwa, a jednak musia mu

stawi

do poczestne miejsce.

Wedug

zo bytowa

wiatoci

nie ze

wybra

obcowa.

Nieczysty,

Zy

zo-

nieczyste

a duch

myli,

martwo, tam

Bogi nierozcz-

duch Anr-majnju (zy myliciel)

za

wybra duch nie(Wadza mdroci).

duch wybra nieprawd, wnet koo niego

sobie sprawy nieczyste, sprawy

pokalany, bytujcy

sta-

nauki Zaratustry, na po-

cztku dwa duchy blinita gosiy swe czyste

sowa i uczynki. Kiedy poczli tworzy ycie
gdzie istniao

niebie

Jak tylko Nieczysty

skupiy si wszystkie dajwy,

czyste

Ahura- mazda.

Do

chciwe brudw na wiecie.

Ahury za przybya wadza mdroci i czystoci, a trwao

Anrmoc czynnikom tym dao samo przyrodzenie rzeczy.
majnju, przepeniony zoci z dajww dajw, pdzi z pnocy, aby
*^'*)

^^)

wiem,
i

dla tego
^)

Sowian, powiada Hehnold, panuj dziwne przesdy

wyznaj

bo-

wszystko dobre pochodzi od dobrego boga, a wszystko ze od zego boga

nazywaj go diabem,
Jasna

fragment VII.

XXX,,

7,

albo Czarnobogiem.

Kosowicz.

Decem

Chro.

I.

52.

Sendavestae

excerpta

1865,

nauk Ahuramazdy, zabi jego wyznawc Zaratustr,

nie zlekszy sie, woa: ide niszczy spraw dajww

zniszczy
ale ten
i

micr

zrodzon przez

Zaratustry jest sowo.

nici.**

Walka

przedua

si, a

orem

kiedy na ziemi zejdzie

Przyjdzie czas,

cay rd ludzki w nauce Zabdzie czu mocy Anr-majnju,

Saoszjant (zbawiciel), ktry umocuje

Wtedy ludzko

ratustry.

zo

nie

ostatecznie zniknie na ziemi.''')

nej prostocie

Sowianie, bytujc

w gmin-

walk bstw

swobodzie, inaczej sobie

agodny

dobra

za

umys, przy spokojnem zajciu pasterstwem i rolnictwem, nie pomroczy si do takiego stopnia, aby
zo rwna z dobrem, a tem bardziej ubstwia jednakowo przedwyobraali.

ich

wiatoci ciemnoci. Przeciwnie, w obec wysokiego

szacunku Biaemu bogu i pochodzcym od niego bstwom wia-

stawicieli

toci,

wa

Czarny bg
stanowisko.

ich gniewu,

otaczajcymi go biesami podrzdne zajmy-

Biesom przynoszono objaty

dla

przejednania

oddawano

im.

Biesy,

ale czci

nie

religijnej

przedstawiciele ciemnoci,

walcz

bstwami wiatoci,

walka

ale

nie rwna. wiato bezwarunkowo panuje wiksz cz

jako

roku,

moc biesw
bierna. Dopiero, gdy ciemno pn jesieni dokucza poczyna,
biesy czynniejszymi si staj, wyrzdzaj ludziom psoty, wprowadzaj na manowce ludzi, przyczyniaj im przykroci, szkody i to
tylko z dopuszczenia boego, ale kiedy noc poczyna si zmniejsza,
a dzie powiksza, moc bstw wiatoci nad ciemnoci wzmaga
si, a do zupenego tryumfu wiatoci nad ciemnoci w poczod pocztku wiosny

tku wiosny.

gom,

do pnej

jesieni,

a wtedy

Stosownie do tego mit o walce biesw przeciw bo-

ciemnoci ze wiatoci, we wszystkich legendach i posowaskich zawsze rozwizuje si na korzy wiatoci.

raczej

daniach

Przy takiem usposobieniu do pojmywania dobra

wyobraeniach

religijnych

Ostatni spodziewali si,

dzie

czu mocy biesw

''^)

Wendidad XIX.

SeaiaBecTH 1861.

daleko

za, Sowianie

wyej od Parsw
ludzko

stanli.

przyjdzie czas, kiedy

zo

zniknie na ziemi, a tymczasem musieli

5.

ibid.,

fragm.

II.;

take.

nie

Heifcipe craibll

b-

H3Ti


uznawa potg

wadz

boga wiatoci.

Sowia-

postawiwszy od razu dobrego boga wyej od zego, m-

nie za,

wili,

na rwni

ich

728

najwyszy bg

mwi

o niem.'^^)

bogw wypada

zo, nie clice go jednak widzie

cierpi

We

wzgldzie nomenlclatury dobrycli

nastpujce objanienie.
Czarnoboga zapisa w XII w. Helmold,

Nazw

zyci

da

nazwy

'-)

Biaoboga nie znajdujemy u dawniejszycli pisarzy, ale e

powiadczaj to: a) comentatorowie Helmolda, l<trzy

istniaa
jeszcze

pod

nazw

pada podrozumiewa Biaoboga,

jalco

przeciwiestwo Czarnobo-

rednie

wielci

"^)

ga;
jest

'

dobrego boga wy-

nazwy miejscowe: na Pomorzu, przy ujciu

b)

wyspa, na

wielcu

dostrzegali,

^)

Polsce

wsie

Regi,

r.

Belbog, zaoony by w XII

lilasztor

Ictrej

Biaoboe, Biaobonica;

Biaobonica

wie przysioelc w obwodzie Czortw CzecliacTi Bielboice; w Rosyi koo Moskwy,

uroczysko Bieyje bogi; w Kostromskiej gubernii T r o c k oBieoboskij monastyr; wreszcie w uycaci dwie gry
w okolicy Budyszyna, na przeciw siebie pooone: Biaobg Czar-

Galicyi

Icowslcim;

nobg, na ktrycli zacioway si lady pogaskici ofiarnikw. "^)

Spotykamy take osady: Czarnoboe

'^)

Tryglaw Szczeciski mia na oczach

dug kapanw

pogaslcich oznaczao,

ludzlcich, o lvtrycli milczy

'-)

bono

to

quam

conferunt,
scilicet

nam

non

III,

i.

Bielowski,

II,

sie

Belbok, diesen, der bosen aber hiessen

boi
''')

w
''*)

sive

Das Slawen verehrten einen Guten

Hoffmann,

Ser. rer. lus. II,

Hasselbach, Cod. N. 29,

s.

50.

dicara conserationis, sed execratio-

atque mali, omnera prosperam fortunam

mao dirigi profitentes; ideo etiam malum deum

Zcerneboch, id est nigrum deum, appellant. Clir. I,

s.

in conyiyiis et comptotationibus

deo, adversam a

Di

borum,

zote przykrycie, co webg nie widzia grzecliw

ustacli

Ebbo,

jakby nie widzi.

sub nomine deorum, boni

dla tego, aby

Est autem Slavorum mirabilis error;

suis, paterani circumferunt, in

nis verba,

Porciowskim powiecie

sie

u.

einen bosen

Zernebog.

sua lingua
52.

Gott; jene nenneten

Frenzel,

De

diis Sora-

230.
70.

pocztku biecego wieku Preisker, Bliclte in die

Yaterlandische Yorzeit, I, 86; z nowycli prac: Haupta Sagenbuch der Lausitz tudzie Hanusza Mich. Vrchy Belboh a Carnobh v Luzici, Slow, sbor. 1885 r. s. 393,
Ostatnia
zawiera wiele ciekawych wiadomoci o grach Biaoboga i Czarnoboga.
wysza, a w jasn pogod mona z niej goem okiem dojrze o 15 mil pooone
"5)

tych gracli pisa

miasto Gubin.

729

Pskowskiej gubernii, Czernobona

grodek

Serbii.

nw zachowa

dzia,

ym

sie

Ale najwaniejsze

On wyprowadza

z lasu

tego lud mwi: ciomno u lesie bez

mwi: musi

dopisuje, ludzie

koniec, znalezione

ytne

w pamici

sobie

biaej odziey,

z biai

posiabrywsia

Bieunom."
i

"")

Wenecyi

Xa-

staro-

imi boga Bielena, Bielin

Napisy

Beleno."')

Biaorusi-

bogactwa, miosier-

b^dzcych przechodniw dla

Bieuna", a gdy komu szczcie

(Belenus, Belinus), niekiedy jako epitet

kad: Apollini

okolicach Akwilei, Gradu

mieszcz

napisy,

to,

Bieun, bstwo
dug bia brod, w

dotd

postaci starca, z

kijem.

Bukowinie; Czernoboski

te

nazwy ApoUona, na przy-

zdaj si powiadcza,

u poudniowych Sowian wiadoma bya, jak na Biaorusi, nazwa

boga Bieuna.
Czarnego boga Sowianie od najdawniejszych czasw zwali
bis,
i

bies;'^)

czart,

a dopiero

pniej

cudzoziemska szatan

diabe.
4.

Swarog.

Istota rzdzca wiatem, wedug wyobrani ludw aryjskich,

bytowaa w niebie zwaa si w staroytnoci d e v a. '*) Z tej
nazwy powstay pniej aciskie deus, greckie dec, litewskie
diewas, otyszskie divs, irlandzkie di a, teutoskie t v a s.
Nazwa ta pocztkowo przysugiwaa i pra-Sowianom, ale z niewiadomej przyczyny wczenie pocza oznacza zego ducha, demona*") i a do historycznych czasw zachowaa si na Rusi
i

"**)

Afanasiew, IlODTUHecK. BOSsptH,

''')

Faraincyn, BosecTB. C.iaB, 16.

I,

93, 94

'*)
Lingwici zwyczajnie pisz b e s 1, i nazw
be, o czem szeroko rozprawia Krek, Einleitung, 168.
')

nie

Wyraz d

wiatoci,

ale

istoty niebieskiej,

Les origines,
**j

niu, ale

II,

te

wywodz

od pierwiastka

wyrozumiewaj. Jedni daj mu znaczewaciwiej w tym wyrazie upatrywa znaczenie

jako wyobraenie bstwa z gry nad ziemi umieszczonego. Pictete v a badacze rozmaicie

inni

wskazuj,

653.

Nazwa deva u A ryjw

u Aryjw Iranu,

Indyi utrzymaa

si

pierwotnem

jej

znacze-

skutek reformy religijnej Zaratustry, zesza do znaczenia

730

das, u Serbw uyckich

formie dij, albo dyj, u Czechw

zego ducha, djaba.^') Dla oznaczenia za

rzdzcej wiatem Sowianie przyjeU nazw bh ag a, z ktwytworzyy si teraniejsze bog, boh, bg^-) Wszake,

djas,

znaczeniu

istoty
rej

dla

najwyszej

oznaczenia

inn nazw S war

mieli jeszcze

Nazwa

og.*^)

niebo, pod ktrem pra- Sowianie

cza

wszystkiemi

Tym

rody.

sposobem Swarog

ta

waciwie

ozna-

oboki

ze

zjawiskami przy-

niebo oznaczay jedno pojcie,^*)

genius, dajw, zly duch,

suga Anr-majnja.

daeva

Awescie:

Sowianie

niebie,

poj mywali

powietrzu zawieszonemi ciaami

zego ducha, demona.

BecTbi,

rzdzcej

istoty

d e v a)

(sansscryt.

znaczy maleficius

Kosowicz, H^eibipe ciaibii

ust 3eHj;a-

115.

*i)
O bogu Di u, albo Dyj u, jako zym duchu, znajdujemy liczne wzmianki
w dawnych pomnikach ruskich^ I tak w jednym rkopimie bgarskiego pochodzenia, Dyj wzmiankuje si na rwni ze sowiaskiemi bstwami: Perunem, Chorsem
Trojanem. Iwan Grony, w pimie do Kurbskiego, tak si wyrazi: Predstateli
j

nazywajesz

tliennych czelowjek podobno

Elinskomu Bladoslowiju, jako

oni ra-

podobnem znaczeniu imi Dyja,

wno Bogu upodoblachu Apoona Dija."
sojako wtrt, w tmaczeniu sowa Grzegorza Bogosowa o w D y j u re t."
wniku Pamwy Beryndy (XVII w.), Ira (t. j. Hera), albo Junona zwie si ona
XVII w.) Dij nazwany
Dijewa."
dawnym bukwarze (z rkopismw XVI
i

Zdarzaj si

bogiem eliskim.
treb kritskogo

uczitela

wyraenia:

takie

okajannago",

albo

nie

dijewa suenija

dijewa

sie

sjemjena

kadenija

kradjenia",

ale w nastpnych redalicyjach imi Dyja zastpiono ju imieniem di ja woa.

bes, boser Genius, DaPorw. Famincyn, s. 126,
U Serbw uyckich Djas
mon. To d j e s we, das weiss der Teufel. Wyraz djas uywaj w okolicy WoPful, Sownik, 113.
U Czechw diis
jerec, w innych miejscowociach djabo.
k o. Linde, Sownik, pod Dyabe.
polskie dyaszek, dyabe, ruskie d i d

*^)
Sanskryt. B h a g a w Wedach oznacza ^v ogle boga, a take i osobne
bstwo charakteru nieokrelonego. Pictet. Les origines, II, 654. Wedug I. Grimma

zum saw. b

o g vergleicht

und b h

ster,

a d s

colere,

man

das sanskr.

cultor? Deutsche Mythologie,

*^)

Ipackim

b hag a

auch wohl das dunkle b

latopisie

t.

I,

s.

czytamy:

felicitas,

t s

bh a k a

im goth.

a devotus

andbahts

mini-

11.

po potopie carstwowa Mestrom ot roda,

ie i Swaroga narekasze Egiptianie

bog Swarog. I po sim carstwowa syn jego, imeniem Sonce.
jegoe nariczutb." Sonce car syn Swarogow, jee jestb Dabbog." Latopis pod r. 11 14
niebo i suffiksu
**)
Star. ind. s warg a zoone z dwch czci: swar
Chamowa, po niem
i

prozwasza

ii

Eremija, po niem Feosta,

(Feosta)

ga, oznaczajcego
jew,

BJiiflHiii

upatrujc

chodzenie,

zatem

swarga

xpncTiaHCTBa Ha CJiasHHCKift

znaczy
asbiKT..

chodzenie po niebie,
50),

Inni

(Busa-

wyrazie swarga

suffiks og, widz w nim wyraenie analogiczne

czci skadowe swar
d. Inni, zgodnie z Szafarzykiem, wyraz
c z r t o g, inog, ostrg i

ze staro-sow.

t.

7o^

Ktra mianowicie nazwa bstwa bya wicej

wadzeniem chrzeciastwa, dotd

innym nazwom

nie objaniono.

bg

czasw pogaskich nazwa

uywana

przed wpro-

e za

Zdaje si,

przysugiwaa jako apellativum

prawdopodobnie najwysze bstwo zwano

Swarog, a dopiero po wprowadzeniu chrzeciastwa, dla oznacze-

uywa

nia najwyszej istoty zaczto

Jakby Sowianie

wyrazu bg.'*^)

staroytnoci pojmywali boga, o

tern tylko

Do

wnioskowa moemy.

najdawniejszych

morskich Sweww, ^*') wyrzek

na

lega." ^')

najskich

wszystkie ich zabobony

nard jego

bg nad wszystkiem

tu

pi

kult po-

kady pamita,

aby

celu,

panuje,

ogle

tym wzgldzie na-

ley Tacyt, ktry wyrazistemi barwami odmalowawszy

ziemi,

wiadectw historycznych o Sowianach

przez porwnanie

wzi

miay

pocztek na

mu suy

reszta

pod-

wiekw pniej Prokop o Sowianach naddu-

poda do wiadomoci,

wadzc

stwrc piorunw,

wierzyli

jedynego boga,

wiata, ktremu przynosili

oiiarze

bydo
inne objaty.
los
przeznaczenie wcale nie wierzyli
i adnego im znaczenia nie dawali,
ale zoeni chorob, albo zagroeni mierci w boju, lubowali bogu ofiar za zbawienie yi

cia,

uniknwszy niebezpieczestwa dokonywali obiecan

mniemajc,

swarg

1857,

t.

IV,

III,

nasze

114; Erben,

s.

1131.

bogi,

wa

r,

krg.

zkd

*^)

pi

Ruskiej Biesiedzie

XXXIII; Krek,

1846.

N. 51; Ko-

Einleitung, 382.

pieniach wzmiankuje si o bogach

wiekoyzne

t.

d.,

wie-

warga = niebo, staO Swarogu bogu

Minist. Nar. Prosw.

s.

ofiar,

Szafarzyk,

rozwoju Mythologii,

ur.

3eaiaBecTM,

podaniacTi

bogi

zodiak, niebieski

108; Sreniewski,

3, s.

zachowali swe ycie."

sanskryc, pierwiastku

HeTupe CTaifcii
*^)
dawnych

mnogiej

ni

= staro-czesk.

pogaskim. Dziea,
sowicz,

przez

wyprowadzaj

ro-slow. s b

r.

co widocznie wskazuje,

liczbie

wszystkie

bstwa sowiaskie, oprcz wasnej nazwy, miay jeszcze ogln: bg.

**)

8")

Wedug

identycznoci nazw

uwiconego wyroczniami
inaczej, jak

Swewy

Tacyta Semnoni

zwizani, a

to

przodliw

Sowianie patrz tom

(Zemae\

staroytnem poszanowaniem

dla wyznania przez

88)

De

bello Goth. III, 14.

30

lasu, wchodzili nie

niewoln posta zwierzchnoci bogodzio si go podnosi: czoga si

jeeli za zdarzyo si komu upa, nie

musia nazad. Eoque omnis superstitio respicit, tanquam inde
gnator omnium Deus, cetera subiecta atque parentia.
Germania,
skiej;

s.

I,

zbierajc si dla naboestwa, do

initia gentis,
c.

39,

ibi

re-

11'^-

kw pniej na zaodrzaskiem Pomorzu Helmold

ze od zego
ale

pisa: Sowianie

e wszystko dobre pocliodzi od dobrego boga,

wyznaj,

boga,

nazywaj

tego

dla

innem miejscu tene Helmold wyrzek: miedzy rnoro-

dnemi bstwami, we wadzy ktryci Sowianie

i

a wszystko

go Czarnobogiem,"^^)

swe smutki

lasy,

boga na

niebie,

pola

nad wszystkich wynosz jedyneg^o

radoci,

uwaaj

rozkazujcego innym, prarodzica

icli,

wszechmo-

gceg"o boga bogw, dbajcego tylko o sprawy niebieskie."

'^)

wiadomoci zauwaono, e Prokop pomiez Perunem i e uwzgldniajc t pltaProkopa opisany, bdzie takim samym bogiem

Przy porwnaniu

tycli

sza boga niebieskiego

nin, bg przez

na

niebie,

Wszake Sowianie,
podnie si myl do

jakim go przedstawi Helmold. ^M

wyznajc boga

nie

niebieslciego,

pojmywania go jako

zdoali

istoty ducliowej, nie cierpicej za,

wszystkiem na wiecie samowadnie.

si wycznie sprawami
innym bogom, ktrzy

rzdzcej

,.Bg sowiaski, zajmujc

niebieskiemi, zostawia sprawy ziemskie

krwi jego

pocliodzili,

kady

z nicli

by

wyszym, im bliej by onego boga bogw."

Obok tycli

bogw byy biesy, obole dobra,

zo, ktrego bg niebieski nie
dopuszcza, ale poniewa istniao, nie patrzy na niego i nie mwi
tern

'**-)

Dualizm bstwa, ciocia w sabych rozmiarach, dawa

si czu we wszelkich wyobraeniach Sowian. Przetrwa on a
do wprowadzenia chrzeciastwa, ktre wieki cae nie mogo
o niem.^^)

poj

obali dawniejszych

jeszcze powtarzali,

a drugi

co

istoty

s^)

Helmold, Chr.

00)

Ibid.

91)

Sreniewski,

2)

Helmold,

83.

o*)
ajli.

I,

chrzeciascy pisarze dugo

dwa

bogi:

jeden

niebie,

Wyej

I,

najwyszej: Bg, Swarog, Bielu, znajdu-

52,

porw,

wyej

cyt.

72.

83.

I,

cyt.

czasopimie

iiiiCKift BtCTiinKT,,

1847,

t.

21,

s.

3.

71.

W Gustyskim

IIojiH.

dla tego

piekle.***)

Obok nazw

03)

u Sowian

C06. Pyc.

latopisie'czytamy: ;iBa cyib 6o3ii, ejHHTj neoeciiwii, Apyriii

jlfeToii,

II,

273.

jemy

jeszcze

nazw

Prabog,

"

u/.)

waiia przez

Sowian

dla odr-

uwaano

nienia najwyszego boga od podrzdnych bstw, ktre

jakby p-bogami (quasi semi dei)

boga

i,"**)

bo

ka

zwano

ich

r z

soce

czczono wiecj.

Sowianie take najwysz

cze

ni

oddawali

do jego obrotw byt swj pastersko-rolniczy stosowali.

Ale dziaanie

soca w rnych

byo

porach roku

nie jednakowe:

w je-

sabsze zim, mocniejsze wiosn, tryumfujce latem, gasnce

Ztd wyobrania wytwarzaa

sieni.

i.'-^")

wszystkich pierwotnych ludw

siy przyrody.

socu

dla tego

Bstwa soca, wiatoci.

5.

inne

necznych, panujcych

wnemi sprawami.

pojecie o wielu bstwach so-

rnych porach roku

Byt ziemski

suy

rzdzcy cli

pe-

za wzr do wytworzenia

panteonu sowiaskiego: bogowie, podobnie jak

ludzie,

rzdzili

pewnemi sprawami, czuli potrzeb przyjmowania pokarmu i napoju, posiadali maonki, potomstwo, lubili przepych otoczenia,

wesoe zabawy, miostki, a byli miedzy nimi rozpustnicy. Sumienie poganw tem sie nie gorszyo.. Owszem, kademu bstwu
i

skadano cze nalen i objaty przynoszono, byle zalene od niego

sprawy szy pomylnie dla ludzi. Bstwa te, z rozwojem kultu,
znalazy uosobienie

sowne do

postaciach ludzkich,

przyrodniczego

ich charakteru

cze waciw kademu.

otrzymay nazwy,
i

sto-

spoecznego, tudzie

Znaczenie tych bstw rozpatrzymy

w na-

stpujcym porzdku.

"5)

zlej,

wgierskich Rusinw nazwa p

nieczystej sile: bies

ti

sto prabozi",

r a

b o h zachowaa si jako pojcie

idi do sta prabogw", mwi

albo

Rusini. SaniiCKU PyccK. Peorpa*. OmeCTBa, 1869.

czasem u

Sowakw najwyszy bg

zwie

272. TymSaw. Mytho-

Etnografia, II, 237

si p rab oh.

Hanusz,

logie 96.

^)
stat

Serbw uyckich:

pfibohojo.
*')

biizek,

Pful,

Polakw:

pab&h;

priboh, pribok,

Sownik

Linde,

Abgott, Gotze

boek, boec, boysko, boyszcze;

boek; u Rusinw: boek

Sowakw:

pfibohi

Sownik pod wyrazem botko.

i

t.

u Czechw
d.

7^ 4

Dabog

a)

Swarozic.

Synem Swaroga byo soce, zwane Dabogiem krlem.^)

Dabog- dawca ywota pomylnoci, zwany by talce C i r s e mi

Nad objanieniem nazwy Dabboga najwicej

^*)

wanie

jako nad przedmiotem ich

polem Buslajew, Orest Miler, Afanasiew

dagb, wiato,

tnikiem od

soca

pracowali rossyjscy uczeni,

Najprzd Srezniewski>

najbardziej interesujcym.

d e h a

= pali,

e Da

mniemali,

inni

jest

przymio-

ztd Dab-bog mia znaczy bg

M. N. O. 1846. N. 51. s, 52; Busajew. Narodnaja poezyja

Podobne jednak mniemanie okazao si mylnem. Tymczasem Maliuszew, upatrzywszy w Dabbogu sowiaskiego Jov;isza ddystego, utrzymywa, e
ognia. (Zurn.

1887.

s.

serb.

d a

23.)

db

= deszcz

nem zudzeniem

dug

okazuje

dadb,

ddb

Z pniejszych na

zostaa.

Da

uwag

wiadom bya

jednali

oliazao si,

Makuszewa mar-

istniao, hypoteza

zasuguje zdanie

p.

Jagicza,

we-

poudniowych Sowian, jak si

wydanego w Serbische Zeitschrift r, 1866, rok II, urywku legendy, b i o
car na zemli a gospod Bog na niebiesim. Pa se pogo-

ktrego nazwa

Dabog

Gdy

mniemanie jego potwierdza.

starosowiaskiej mowie nie

b b o g

greszni dusze ludi da iduDabogu, a prawednie dusze

na niebiesa." Z tego p, Jagicz uwaa, e z Dabbog mogo
si wytworzy najprzd Daj bog, potem Dabog. Zdaniem jego z powyszej legendy wynika, e Dabog oznacza u ludu szatana, co jeszcze w przedchrzeciaskie
die:

gospoduBogu

nastpi musiao. Dualizm zupeny: Dabog staje przeciw bogu, (Jagicz. ArSaw. Philol. V. r, 1880. x. i - 14, Niepodzielajc zdania p. Jagicza
profesor Krek mniema, e u pierwotnych ludw nazwa boga nie moga by zoon
z dwch wyrazw
e Dabbog, albo Dadbbog oznacza dawce ywota
pomylnoci, Spender des Wohlstandes, des.Segens, des Reichsthums. (Einleitung,
czasy

chiw

fiir

ed.

1887.

r.

s.

391. cyt. 2.)

Z nowszych mitologw rossyjskich, Sokow nazw Dabbog, albo Dadb(daj) i bog, co oznacza
bog uwaa za zoon z dwch wyrazw: datb,
boga dawc wszelkiej pomylnoci. Midzy innemi objanieniami p. Sokow powiada;
ma zwizek z staroruskim Bogdan, (Bogdaj, jak Rogdaj): na

dadb

Dabog

Rusi

miejscowoci, ktre od

skim powiecie,

a na

tn form Bogdan,
skiej

taki

Dabboga nazwy przybray:

Da

Dadzibogi

b o g

zwaajc

Wgrw,
z

(Dadzibogi).

ze

sowiaskich

lisiae Wodzimirz,

1887.

grodu wagrskiego

od

Massal-

Dabbog ma

odwro-

s,

ksit

wagrskich,

tej

Puny

nazwy,

czy

(Bonia), gdzie znana

czsto

dodawanej

bya

w rnych

miedzy

bogini

Twerp.

Fa-

z nor-

obodryckich,

powrciwszy ze swej podry do Waragw,

przywiz do Kijowa wzory bogw Pomorskich,

odrzuceniem

Dabbog

Jak

1217;. Inny uczony

na studyja Gedeonowa o pochodzeniu ksit ruskich nie

maskich Waragw,
mniema,

maj odwrotn nazw Bogdajewo w

gub. (CiapopycCKie CO-mennue Coni

mincyn,

boga,

Mazowszu

nimi
o d ag

nazwiskach

raczej

Daba.

Za

partykuy

bogini odpowiada nazwie Dabboga. BoacecrBa CjiaBaHTi. s. 217.

sposobem w teraniejszym czasie nazwa Daboga jest pojmywan jako dawcy
jwota i pomylnoci.

po, nazwa

Tym

Da z bogiem

rwnie

,^^)

Swaroicem,

cze

Swarozic wysoka,

Swaroga.

wiadomy

wian,^"") ale

D a z bogow

t.

synem boga

j.

odbiera u Zaodrzaskich

byl na Rusi,'"*)

cze

przedni

735

So

u SerbwJ"-)

oddawano na Rusi, a Swa-

Pomorzu baltyckiem, ale e obie te nazwy oznaczay

tego samego boga soca, dla tego cze soca Dazboga-

rozicowi na

jednego

Swarozica niewtpliwie istniaa

onk

ad,

Dazboga uwaano boginie

**)

Kijewie

Nestora pod

latopisie

r.

u wszystkich

980 czytamy:

Mokoszb.

mawia-

ywocie

Wolodimer

nacza kniaiti

postawi kumiry na choimie wnie dwora teremnaho:

Dabboga i Slriboga, Simargla

w XI w., wedug kodeksu XVI

Za

Sowian

caej Sowiaszczyznie.

ks.

Peruna

Chbrsa,

Wlodziniirza,

pisanym

w., czytamy: poganskyja bogy, pacze i biesy Pemnogy popr." Podobnie w innych pomnikach, raz wzmianpieni o plku Igora Wsiekuje sie Chors - Dabog, a inny raz tylko Chors.
saw knia w nocz wokom riskasze iz Kyjewa doriskasze do Kur- Tmutorakania
welikomu Chbrsowi wokom putb pjsreryskawsze." To znaczy: wilkoak Wsiesaw.

runa

Chorsa

inny

ksi,
i

boi sie

nie

bogw,

miao

wstpuje

zdy

pierwej anieli Chors -soce

podnie

szranki

sie,

wyprzedza go

Chorsem,

aeby do przegonu stan,

ksi

Tmutarakaniu (Sokow, Ciap Boril. 9.) Wedug Famincyna

imi Chorsa zachowao sie w mnstwie nazw miejscowych na ziemiach sowiaskich
w rodkowej Europie, mogo naley bogu soca u poudniowych i zachodnich
Sowian, ktrzy dotd nie zapomnieli o sonecznym koniu z gwiazd na bie i o by-

by ju w

wilkoak

szczcych koniach, na ktrych

uwaa

Chbrsa

looj

rietas variae

manu

stant

uorum
:

facti, singulis

soce

jedzi.

Ratarze,

nominibus insculptis,
dicitur,

W licie

conveniunt Z u a

et

diabolica vexilla? Bielo wski,

M. P.

218).

Thietmar powiada:

galeis

atue

interiius

pre caeteris a cunctis gentilibus

z diabolus,

I.

et,

et dilx

qui

hujus pa-

autem

dii

loricis terribiliter vestiti,

.*Brunona do cesarza Henryka

s

Krek nazw

Einleitung, 393.

miritice insculpte

qua fronte coeunt sacra lancea

(BoaceCT. CiaB.

trudn do objanienia.

Zuarasici

(Chr. VI. 17).

uomodo

Mauritius?

ciemn

Opisujc bonic Radogosta

deorum dearumue imagines

primus

et colitur.

tamy

za

II,

r,

sanctorum vester

pascuntur

humano

honoratur

1008 czyet noster

sanguine,

226.

XV

w. molatsia pod owinom ognewi, zowut

sowie
Swaroicem."
apokryfie, zwyczajnie przypisywanym Janowi Zotoustemu
ini w Swaroica wierujut i w Artemidu (bogini ksiyca)."
Srezniewski mniema,
wzmiankowany przez Chrystolubca Swarozic, bg ognia, byl rnym od
Swaroica lutyckiego, (ur. M. N. P. 1846, N. 51. Inni badacze obu Swarozicw
za jedno bstwo soca uwaaj.
101^

jeho

chrystolubca z

102^

sme

wydanych przez Milojewicza pieniach serbskich, pod tytuem: Pe^Moj boicu mj, Swaroicu moj." Ale zbir Milo1869. s. 71.
wzbudza zaufania
Krek. Einleitung. s. 840.

obiczaj

jewicza nie

r.


dom

dotd

estwa

72,^

Z tego ma-

pieniach ludowych wspominan.

poszy inne

bogi, o ktrych niej

powiemy. ^'^)

Sowian na ogromnych przestrzeniach, a przytem postronne wpywy Grekw i Rzymian z poudnia, Keltw
i Teutonw z zachodu, Skandynaww i Czudw z pnocy, a rRozsiedlenie

nych turaskich
roytnym

wywoay

sta-

same nawet nazwiska bogw wyrniy

sie.

plemion ze wschodu,

kulcie;

ju w X.

Niektrych bogw, dokadnie znanych na Rusi

spotykamy u Sowian zachodnich

bardziej bogi zachodniej

uwag

na

zmiany

odwrt.

w., nie

Nas interesuj

Sowiaszczyzny, na nich wiec najprzd

zwrcimy.

Radogost,

b)

Przednim bogiem u Lutykw, jak powiedzielimy wyej, na

pocztku XI w.

by

Swaroic,

wedug Adama bremeskiego

ale

(4-

kilkadziesit

1076),

nad Doleskiem jeziorem, najprzedniejsz

Widocznie,

gost.^**^)

pniej,

lat

w wityni Ratarw,
cze odbiera Rado-

jak na Rusi nazwa

Swaroica ustpia

nazw Daboga, tak samo u Lutykw, miejscowego boga

Swaroica poczto zwa Radogostem. Pierwsza nazwa jest paprzed

tronymiczn, druga
tronymiczna mniej

imieniem wasnem.

wego, ulubieca okolicznej

sg jego

ludnoci.

by bg pokoju,
ozdobiony by zotem, a

wskazuje,

ludzie

nazwa pa-

bya uywan, ni imi wasne boga

to

tyni jego napeniay

zbroje

miejsco-

Sama nazwa Radogosta

dobrej rady,

gocinnoci.

Po-

o/e pokryte purpur, ale wichorgwie wojenne. Takie otocze-

nie

Radogosta podao powd niektrym pisarzom do upatrywa-

nia

ibi

nim boga

zaj

spokojnych, Merkurego, ^*'^) gdy tymczasem

^***)

10*)

Rhetarii, civitas

Ladzie

constructum

est

dzieciach

ejus auro, lectus ostro paratus.

^**^)

jej

Adam. Bremens.

Hilferding wprowadzony

= mercurius,

wnuk Krtv
wnukiem boga

niej.

eorum Yulgatissima Rethre, sedes idolatriae. Templuni

demonibus magnum, quorum princeps Redigast. Simulacrum

sloiicai

c.

Ii.

Radihost

mniema, e ratarski Radohost by

Pomorzu baltyckiem zastpywal Swantewit.

a mercibus est dictus,

Chrsa, ktrego na

Historia Ecclesiastica lib. II.

blad gloss Mater Yerborum,


uwag

biorc na

inni,

1Z1

zbrojn postaw Radogosta:

bowiem trzyma on topor obosieczny

lewem rku

na gowie jego

(bipennis),

siedzia ptak z rozpuszczonemi skrzydami, a na piersiaci

wyo-

goda narodowego,^''")

twier-

braenie byczej lub bawolej gowy,

e or w

dz,

soca

bstwa

rku

Radogosta odpowiada wojowniczej naturze

on,

bdc

wiatoci, dobrej

kter Radogosta jako boga

wpywem

pod

Czy nie waciwiej przypuci,

wojny.'*'')

by

bogiem soca,

razem

pierwotny chara-

gocinnoci,

rady,

w cigu

walki Ratarw z Niemcami,

nieustannej

bogiem

kiku wiekw, przybra cechy wojo\vnicze i z boga spokojnych

zamieni si w boga wojny, a Niemcy chram jego zburzyli

zaj

1069.

r.

c)

tw

W
i

wan

'S

J es s e

po Adamie bremeskim, Helmold pisa: S

sto lat

wian (zachodnich) najprzedniejsze zajmywa miejsce,

zwyciztwami wicej jania

(IICT.

wan-

bg ziemi Ranw pomidzy wszystkimi bogami So-

241

C.iaB.

Ba.T.

2\

Gdy jednak powysza

by

okazaa si

glossa

^lemcKifl r.ioccu bt. Muter -Yerborum

(porw, Srezniewskiego.

on bowiem

wyroczniami od innych

68),

s.

dziel-

podrobiona

zudzenie

Hilferdinga upada.

Supra caput

">*)
tis

ostendebat,

pennem

Adam

gerebat.

na 63.

avis distentis aliis capillo innexa stabat; pectus insignia gen-

nemque nigrum Tauri

gost

wizerunki

and auf dem Haupt ein Vogel.

Chro.

Hoffmanna, Ser.

Famincyn,

^<'")

krla,

rycerza,

rzymski Picus,

by

vero bi-

zwyczajnie

Scrip. rer. lusa

IL

s.

62

przypominajc
a gdzie

niegdzie

e
e
i

przedstawicielem spraw

der hatte fur der Brust

hies Ridegast,

Piiffels

Saxo.

rer. lus. II.

(picus Martius), jako zwiastun, wieszcz,

si

sinistra

postaci

takiej

wedug niemieckich pisarzy RadoObodrytw. Jako w Kronice Saskiej czy-

darinnen stand ein schwarzer

Soraborum,

1 1.

Ale

bogiem nietylko Lutykw, lecz i

Der Obotriten Abgott zu Meklenburg

ein Schild,

c.

Ob. Hoffmanna.

bogw sowiaskich.

by

tamy:

diis

II.

rysunkach Radogosta przedstawiano.

s,

quod dextra tenebatur;

caput,

brem. His. Ecl.

Kopf,
ad a

in der

1133.

Hand

pniej ptak ten

w
i

De

126.

Marsowi powicony

ein Streit-Art

Porw. Frenzel.

demona,

by

ptak

dzicio

legendach przeobrazi

mniema,

siy wojennej bstwa

Radogost jak

soca

(BoaceCTBa

CjaBflHt.

184).

Wzgldem

nia podaje,

e ten

bg, rwnie jak Jarowit, Rujewit, Biesomar maja tylko, miejscowe

podobnego pogldu Afanasiewa, Krek mwi:

beide bringen manches Zweifelhafte und Yerkehrte vor,
a z wasnego przekonatego

znaczenie,

Tom

U.

und im Gaazea wie Einzelenen noch

unaufgekliirt siad.

Einleitung, 402.

An

Xn

Z tego powodu, powiada Helmold, zadni naszych (w

niejszy.

w.) nie tylko ziemia wagrska,

posyaj mu
gw.

738

roczna danin,

rde

Z innych

^"^)

ale

wszystkie kraje sowiaskie

e on jest bogiem boe S want wit by bogiem

wyznajc,

wiemy,

wiatoci, ktr na niebie wyobraao soce, ^"^) dawc ycia,

urodzajw, pomylnoci, zwyciztw i dla tego wysoko szanowany

Ranw, Obodrytw, Lutykw, Serbw nadabskich^^'') innych Sowian. Czechowie, po przyjciu chrzeciastwa, dugo
przez

Swantewita

jeszcze czcili

do Arkony

ofiary.^ ^^)

jego wyroczni posyali

dla uzyskania

Polakw

Morawianw nazwy Swan-

tewita nieznajdujemy. Ale poniewa on by uosobieniem bstwa

soca, ktremu wszyscy Sowianie cze odawali, niezawodnie

e u tych ludw Swantewita

wiec,

no.

pod innemi nazwami ubstwia-

Moraww
wedug Dugosza, naj-

Porwnywajc bstwa pogaskie u Polakw

wiadome, znajdujemy,

u pierwszych,

wyszego boga, dawc pomylnoci, Jowisza, w mowie polskiej

zwano Jesse.'^-) U Morawianw najwysz cze odbiera Jaso.^^^) Nazwy te, w teraniejszej mowie znacz: jasny,
Chr.

108)

ir,

12.

omnino solem sub nomine Svantowiti coluerunt

Ekhard. Monumenta lutrobocensis. 57. O porwnaniu nazwy Swantewita ze socem. Mich.
Frencel, w Hoffmanna Ser. rer. lus. II. 71.
iioj
Wedug Sebastiana Manna, w okolicy miasta Hayn, w obwodzie miszniei09j

skim,

Slavi

Sa

cze Swantewitowi,

Serbowie oddawali

maa nazw

Swantewice. Frenzel.

jeszcze inne
11')

Diis Soraborum,

wzmianki o Swantewicie u Serbw

XVII

Pisarz czesld

Swantewitowi,

De

do

czasu,

od imienia ktrego

wie

II.

w XI

w. Dubravius powiada,

kiedy za Ottona

I.,

Hoffmanna. Ser.

relikwie

w.

Hoffmann.

. Wita

orum summo

omnia temporalia bona

cesus sibi credebant

honos,

praestari:

frequentioribusque

wskiego,

et

cui etiam

colebatur

Mazurowie Jowisza zwali J

Jessen

jacris.

omnes tam adversos quam

Dugosz
chwalili

to

nie wyru-

przed
II.,

. Wi-

12

r.

lingua sua, a quo velut

prae ceteris Diis amplior

e s s a

cze

zamiast zniszczo-

Appellabant autem Poloni Jovem

I.

za

c.

34.

8.
120.

c.

Czechowie oddawali

nego boka pogaskiego, do uczczenia Czechw podane zostay. Ale

gowao z pamici Czechw czci Swantewita, chocia takowa skadali
tem i t. d. Frenzel, De diis Soraborum, w Hoffmanna, Ser. rer. lus.
11-)

otrzy-

107

felices

Desuc-

impendebantur

Wedug

wszechmogcego

Stryjkoi

dawce

wszech dbr.
11')

Slrzedowski,

wianw boga C

li

Sacra Moraviae historia, wzmiankuje czczonego u Mora-

o n albo J a

s s

e n

= gasny,

(jasny).

Pauli,

pieniach ludu

739

by

przysugiway bogu jasnoci, wiata, jakim

a zatem

Swante-

Wzniosy charakter tego bstwa okae sie przy opiobrzdw pogaskich, a tymczasem zauwaymy, e wedug
zapewnienia Saksona gramatyka, Swantewit mia mnstwo chramw, ktrymi rzdzili pogascy kapani.'''') Z tego moemy
wnioskowa, e na baltyckiem Pomorzu kult S want wita by powit."*)

saniu

cze

Ale na Pomorzu oddawano

wszechny.

gom, znaczenie ktrych postaramy

Tryg

d)

. Ottona

(i

innym bo-

a w.

W gwnych grodach pomorskich

czas apostoki

wielu

objani.

sie

Szczecinie

Wolinie, pod-

T r y g a w a,
atwo jednak zro-

1247), najwyej czczono

ktrego

posg

zumie,

e w rodzinie aryjskiej

rzeczywicie

mia

trzy gowy.^'")

byo

nie

tak grubego ludu, ktryby

boga swego nazywa wedug iloci gw, przydanych jego posgo-

W Arkonie posg Swantewita

wi, jako symboliczne znaki.

mia

cztery gowy dwie z przodu, dwie z tyu w kadej parze jedna

gowa bya obrcona na prawo, druga na lewo. Takim sposobem
:

Swantewit, postawiony na wysokiej grze, patrza na cztery strony, jakby

ma

wyraajc

stronami

tern

wiata.

wszechwiedz
Szczecinianie

wszechwadz nad

inaczej

czter-

potg

wyobraali

Kapani ich mwili ..trzy gowy oznaczaj, e bg

rzdzi trzema pastwami niebieskiem, ziemskiem podziem-

boga swego.
nasz

polskego, zauwaa,
Hanusz.

Saw. Myth.

staroytnoci Czechowie

czcili

soce

pod

nazw

J a

209.

^'*)
ywociarz . Bennona biskupa Misznieskiego, Esmerus, opisujc Swantepowiada est autem S w a n t h e slavica lingua idem quod sanctum, w i t z velo
lumen interpretatur." Zatem imi Swantewit znaczyo tyle co
i wieca,
lepij wiato. Ob. Hoffmann. Ser. rer. lus. II. 103.
Sansk. w i t i
wiato,
a u Czechw w i t i c e
wieca dotd. Hilferding. IIcTOp. Ba.1T. C.iaB. 226

wita,

"*)

XIV.
^'*)

pore

P,

158.

Saxo.

Gramm.

Hist.

Dan,

na odwrocie.

Erat autem (in civitate Stetinensi) simulacrum triceps,

tria capita

II.

Alia quoque fana compluribus in locis hoc numen habebat, quae per sup-

paris dignitatis, ac minoris potentiae flamines regebantur.

lib.

wity

habens Triglaus vocabatur.

Herbard.

II.

32;

qood

uno

cor-

Bielowskiego.

in

94.

47'

740

innemi sowami: caym wiatem, podobnie jak

Swantewit Swantewit mia konia biaego. Trygaw mia take

nem;""')

ko

konia, tylko czarnego, ktry podobnie jak

any by

witego:

za

wa go jeden
wadzy

cye

nikt nie

sposb oddawania

ale, w gruncie rzeczy, s

e miano Trygawa byo tylko miejA e Trygaw by bstwem pierwszo-

rni troch w

cliocia sie

siada na niego, a obsugi-

wityni kapanw. Wszelkie atrybuczci Trygawowi

Swantewitowi,

przy

z czterycti

mia

Swantewita uwa-

szczegach,

jednakowe, a to przekonywa,

scow nazw

Swantewita.

rzdnem, wskazuje

to szerokie rozpowszechnienie czci jego,

oprcz Szczecina

Wolina, znajdujemy go

wyspie Ranie, "^)

sgi
i

okolicach Miszna,

stawiano,"^) nawet na Pokuciu,

gdzie

gdy

Brandenburgu, na

mu kamienne

po-

by posg Trygawa

gdzie

gra nazywa si Tryhoowa.^-*^)

e)

Jarw it

Jarun.

Takime bstwem soca, jak poprzedni bogowie, by J a rowit, cze ktremu oddawano w Hawolinie (Hawelbergu)
Stetin amplissima civitas et major Julia tres motes ambitu suo conclusus

'^')

habebat,

quorum medius,

qui et alcior,

capitum habebat simulacrum,

nt

r c

b u

summo paganorum Deo Trigelawo

quod aurea

idolorum sacerdotibus ideo

cidari occulos

summum Deum

et labia

tria

dicatus,

contegebat,

tri-

asse-

habere capita, quoniam

tria

id est coeli, terrae et inferni. Ebbo III. I.

"8j An. 1 136. fuit in Brandenburg rex Henricus, qui slavice dicebatur Pribezlaus, qui christianus factus idolum, quod in Brandeburg fuit cum tribus capitibus,
quod Trygaw slavice dicebatur, et pro Deo colebatur et alia idola destruxit. Chro,
apud Leibnitz II. 19. Raumera Regesta N. 901. Tame wyjtek z kroniki Pulkawy
procurat rcgna,

Przybyslawa w Brandenburgu bawana, cum tribus capitibus.

Brandenburgu klasztoru Premonstrantw na tem samem miejscu, gdzie
stat bawan Trygawa, duo jest w Hoffmanna. Scrip. II, s. 205.
JNa wzgrzach Prora, ktry pwysep Jasmunt z wyspa Rugija czy, wznosi sie okazay szczyt gry
o zniszczeniu przez

zbudowaniu

w porodku ktrego staa niegdy witynia Trygawa. Tej tylko wityni

kaza niszczy Waldemar, zdobywszy Rugije. Pol Obrazy z ycia i Natury I. 143.
") Monachus Pirnensis, a za nim Petrus Albinus.
Chr. Misnens XI. 297
pisa: Man hat im Lande zu Meissen auch, wie ich berichtet bin, an etlichen Orten,
Und ist sonalte Bild^r, in Stein gehauen, mit dreyen Angesichten gefunden.
derlich zu Grimen auf der Briicken eines dergleichen zu finden gewesen, daran drey
z

okopem,

nie

Angesicht unter einem Hiitlein

dannenhero denn zu

sen Abgott (Trygla) wie ihre Nachbaren, auch geehret

i20j

konaem

sie,

"W

j.

1875 Kirkor pisa:

tegorocznych

achten,
i

t.

d.

dass die Sorben die-

Hoffmann.

II.

204.

badaniach na Pokuciu prze-

tu istniao pojecie o Tryglowie, a niezawodnie

by posg

tego boga.

Woiego.^/czu, jako pier\v:>zor/t;aiit-iuu bogu, uosobieniu wiosen-

Sama nazwa, pochodzca

nego soca.

pierwiastku jar, ozna-

e to by bg ro-

czajcego si, ognisto, namijetno, wskazuje,

linnoci

lesie

Kapan pogaski w Wolewieniaka mwi ~jam twj bg,

okrywam

pola

moraw

podnoci

drzew, niw, stad.

goszczu, do zdybanego

jam

ktry

ten,

wadzy

urodzaje niw

podno

drzew,

na poytek czowieka: wszystko

i

odbieram od zapierajcycli

sto

sie

Jarowita obchodzono

stad

to daje

dzie

ten

mie""'-^

uwaanemi

wszystko co

suy

czczcym mie

W Ha

wolinie uroczy-

poowie Kwietnia, kiedy wanie

by

grd cay

(1127)

r.

zawsze

mojej

ludziom

wita wiosennego.

u Sowian przypadaa uroczysto najwikszego

mi,*--)

a lasy liciem;

przystrojony

jako emblemy wojownicze.

goszczu na cianie chramu wisia ogromny szczyt,

chorgwia-

Wole-

misternej

ro-

powiecony Jarowitowi jako bogu wojny. Jarowit, wedug

nazywa si Marsem.'-^) Tym

boty,

missionarzy pomorskich, po acinie

sposobem

czyy

osobie Jarowita

si dwa wyobraenia:

jako opiekuna rolinnoci, podnoci, urodzajw,

walecznego

obroc

Pierwsze powstao

kraju.

powtre,

raz

jako

oglnego u So-

wian ubstwienia soca,

drugie oczywicie jest pniejszym
wytworem wojowniczego ducha Lutykw, wyrobionego w cigu
kilko wiekowej walki

wspomnie,

Na wschd od Chocimierza, jest

ni stal olbrzymiej

rwnolegle z

lowie przed kilkunastu

'*')

mylnoci

nieprzyjacimi

kult Jarowita przypada

gra

Tryh

^--)

xillis

od rzeczy
miejscowo-

przy niej inna gra

D wka
i

laty, ostatecznie

w r. 1127, kiedy kapani pogascy zrozpaczeni po. Ottona, uciekali sie do ostatecznych rodkw dla podtrzyPodajc o tem do wiadomoci, Ebbo nie mwi wyranie aby ka-

Zdarzenie to zaszo

missyonarzy

by

kultu Jarowita, ale to z biegu rzeczy wypada,

byl

Jarowit.

Ebbo. Vita

s.

Otto-

8.

umocowania
Ebbo.

tej

posg kamienny (wapienny) zapady w poza ninl w r. 1866. Niwa. 1875. tom VIII.

poniewa gwnym boyszczem w Wolegoizczu

ni.

a,

Nie

wanie

kraju.

wielkoci

mania pogastwa.
pan przemawiajcy do wieniaka
nis.

Zdarzyo si to podczas powtrnej podry . Ottona na Pomorze, dla

w wierze nowonawrconej ludnoci. Ipsa die adventus ejus civitas ve-

undiue
III.
i"-5j

circumposita

cujusdam

idoli

Geroviti

nomine

celebritatem

dicitur.

Herbord.

agebat.

3.

Deo Suo

Gerovito, qui lingua latina

Mars

III. 6.


ci, gdzie

gw

wedug

po Chr.,

I w.

742

Tacyta, zbierali si ze stu

obrzdw

Ziemianie dla odbywania

religijnych,^-*)

wnet zaoyli biskupstwo

Hawelbergu,'-'^)

majc ju w pobliu

arcybiskupstwo Magdeburgskie

miach sowiaskich nad Lab.

Zapewne wic

Hobol musia mie ogromne

nie

po chwilowem opanowaniu rzeczonej miejscowoci,

w. Niemcy,

Niemcy

okr-

aowali kosztw

kilka innych biskupstw na zie-

znaczenie,
i

kult Jarowita

nad

kiedy dla zamienia go

pracy.

Podobnego do Jarowita boga znajdujemy na Rusi pod na-

zw Jaruna Jaryy. Nazw

tego boga nowsi rosyjscy pi-

w SemarLgle,

sarze upatruj

stawi

boga, Striboga

Mokoszy.^"-^)

si bezzasadnem,
Jaruna

jest

to

ktremu

ksi Wodzimirz

po-

obok posgw Peruna, Chorsa, Daz-

Kijowie posg,

Jeliby podobne odkrycie okazao

takim razie istnienie na Rusi Jaryy,

niewtpliwe, albowiem, oprcz nielicznych wprawdzie

i24j

Wyej, tom

'25^

Zaoone

I.

47

s.

nastpne.

przez Ottona I biskupstwo Hawelbergskie

r.

946,

czter-

gdy
znowu kult pogaski wznieli.
wreszcie udao si Albrechtowi Niedwiedziowi opanowa ujcie Hoboi w r. (1136),
Niemcy pospieszyli wznowi w Hawelbergu biskupstwo. O tem patrz tom I. s. 49,
Wreszcie niej, tom IV.
143

dzieci

lat

pniej Sowianie wywrcili

1-")

Wedug

Nestora postawi ks.

Wodzimirz w Kijowie r. 980 bawany

XI w Chrystolubiec,
i Mokoszb

Peruna, Chtrsa, Daboga, Stryboga, C^MapiiOa

(wedug kodeksu
pisano rozmaicie:

XV

CuMaepbFJia,

Powszechnie mniemano,
i

Rga,

ale

pisa:

w.),

objani

jej

nazwie CjuiapBrJia,

wierujut

CeMapLfJia.

Peruna

CuMa

CuJia

PBiJia,

nazwa tego boga jest zoon

umiano. Przed kilku laty

nie

przepisywacze

atwo mogli

Per.ia.

Pnij

CuMa Perjia, CaMaeprjia,

Sima
z dwch wyrazw
A.

Famincyn

objani,

zamiast litery tr, napisa dwie

przytem dwa wyrazy zla w jeden. Poprawiajc wiec tekst okae si

i r,
dwa wyrazy ChmTj EpujT>, albo CeMl. EpMJlo. Wyraz Chmt>, albo CeM^ monaby objani ze staro - sabiskiego sem, oznaczajcego genius, albo pboga. (BoHceCTBa CjiaBaWh 227). Podzielajc zdanie Famincyna co do upolitery b

rzdkowania nazwy Simarga wytumaczenia jej przez EpHJn>, flpbi.ll), p. Sokow

powiada, e pogld jego rni si od pogldu Famincyna tylko tlmaczeniem wyWyraz ten Sokow zblia z liczb ccMb t. j, siedem i w tera
razu sim, sem.
widzi napomknienie o siedmiu gowach Jaryy pod jedn czaszk, podobnie jak
u Taskiego bstwa. Ranowita, a to, w zwizku z innemi okolicznociami ma ozna
cza wojowniczy charakter Jaryy. CiapopyCKie 6orH 11 orilHil. s. 26.
i


wzmianek o nim duchownych

dotd

pami

pisarzy,^-")

podania o Jaryle, kult ktrego

liczne

w umys

743

ludu ruskiego,

daje

si dotd

zachowaa

ludu

gboko wsikszy

wielu miejscowociach,

dostrzega.

Uroczysto Jaryy, jako bstwa wiosennego, obchodzono

na wiosn, kiedy, podobnie do odradzajcego si soca, Jaryo

by

modym, penym siy ycia, kiedy od niego spodziewano si urodzaju, podnoci. Na Biaorusi dotd uroczysto
jeszcze

Jaryy obchodzi si
niej
z

zachowaniem dawnych obrzdw, o ktrych

soce

noc, kiedy

nastpieniem

powiemy.^-^)

letniego

powraca ku

dnia

przesilenia

zimie, Jaryo
wyobrania ludowa z pewnymi obrzdami

a zgrzybiaego starca

starzeje, traci siy,

przeprowadza do grobu.

Pocztkowa identyczno czci Jaryy

znika, gdy bowiem
kultu pogaskiego

walki

Niemcami, przybiera

wrd

Jaryo,

nym,

pod

wpywem

charakter wojowniczy,

rycerski,

obraay si w nocne

pamici ludu dawne swe

pene

hulatyki,

lud,

dajc mu rne przezwiska:

pereputa,

1-')

dali

ywi sw wyobrani

latopisie suzdalskim z

jazyczeskich

kotorym miesta
piszcza,

byli

Sokow

kroraje ich,

niechluja,

w. czytamy:

27.

obywateli

gradje Suz-

^-"j

Biskup woroneski Tichon,

ustpie

Gody

sich stranach za
i

bdc

urzdzanych na

3THMecKia BoaptH.

cze

czerpa

dawniejszych

po
ka-

rde.

w r. 1763 pisa: iz obstojaby ido prozywaemyj Jaryo, kotobiecym XIX wieku biskupi

Jaryy,

boga poczitajem by."

podobnie powstawali

I 446.

to

iii

zmuszony powstrzyma rozpustny cha-

Ambroy

Sokow. CiapopyCKie

imjachu

jaru,

igriszcza widno, czto drewnij niekij

twerscy Metody

ciom Jaryy.

13.

Obupu, Kupaa,

ich bogomerzskija byli molbiszcza,

Latopisiec powiada,

Niej

telstw etago

Jaruna, Pinaja,

'-")

puta,

jaruna,

rozmaitemi dziwactwami, przy-

XVIII

gradie osobliwyja,

rakter igrzysk corocznie

ryj

pijaka,

obupy,

pinaja,

jego

rozpusty.^-'*)

predje proswieszczenija swiatym kreszczeniem bjachu idolopoktonniki

bogw

lubie-

znaczenie, prze-

dziwacznej

Jaryo przybra charakter wesoego birbanta,

a

bardziej

Obrzdy na cze

nawet rozpustnikiem.

pijakiem,

ostatni,

stawa si coraz

innego otoczenia,

odbywane, straciwszy

Jarowita, z rozwojem

6orH. 35.

przeciw

rozpustnym

uroczysto-

Szczegowiej Afanasiew.

IIo-

piewajc:

Kos

u b e m,

t r

ube

o.

jednej pieni parobek

Kostrubem brzydk dziewczyn. Oj wijszow

napy wsi,
Niech

wem

udalca, na igriszcze

posmotrjet'."'
U poudniowych Rusinw
nieczesanym,
si
kosmatym i zwie si Koprzedstawia

Jarylo,
r

moodca. pozywali

zwali

na Jarylu

pogladiet',

st

kak

,,u

744

sedyt'

posuy

to

otoczenia,

Kostrub na pripeczku

do chatoki

ja

wskazwk, jak, z biegiem czasu

przeobraaj si staroytne mity.

yw

pod wpy-

a.

Niezadowalniajc si uosobieniem bstw sonecznych

mzkie, wyobrania sowiaska znajdywaa

stacie

eskiego
niejsz

wiadomo

bya bogini

XII

pniejszym

pogastwa, lady jego mocno

i XVI w., z dawnych zapewno
twarzali znaczenie bstw

skiemi
z

greckiemi

bogini

maestwa.

poda

ywa

znalaza

postaci

wosami,

winn, mia sta niegdy

130)

zo-

XV

je z

rzym-

porwnanie

Polsce rozumiano

rozpuszczonemi

nie

wasnej wyobrani, od-

skim.^^*^)

ani Hel-

dogorywa-

kronikarze

Przypomniano,

kobiety, nagiej, z

ywa

po Avyniszczeniu

kiedy

lewej latorol

ywy

resztki

zostay,

zatarte

bstwami.*^-)

rzymsk Wener,
modej

Najwcze-

adnej wiadomoci

czasie,

po-

bstwa

ktrego

sowiaskich, porwnywajc

pod ktr

lub Zezilij,

o kulcie

patrzcych na

z pisarzy,

XIII w. pogastwa,

Dopiero

stawili.

wedug

Helmold,

Wszake

Polabjanw.^^^)

mold, ani nikt inny

jcego

poda

niej

jeszcze

ywe.

a na ich czele postawia

rodzaju,

wody

ne podywywsia."^^^)

za

f)

nazywa

Dziedzilij,

posg ywy,

wiankiem kwiatw na gowie,

trzymajcej

rce jabko,

prawej

Raciborzu wagr-

grodzie tym, Niemcy, po ujarzmieniu Sowian, wnet

Sokow 3639,

loi

109,

113.

Siwa Dea Polaborum. Helmold. II. 52. Pniejsi pisali: Siwa Raceburgensium Dea fuit; Siva Venus Polaborum fuit. Hoffmami. Ser. rer. lusat. II. 156.
132^
Nad opisaWedug Dugosza, Polacy boka ycia zwali
1*1)

ywi.

niem

tej

bogini pracowali

wzbudzaj
i33j

zaufania.

XV

w. Mareszalk Turius

Porw. Hoffmanna.

Ser. II.

Patrz Chronicon picturatum auctore

1492 po niemiecku wydrukowan,

154

Boton,

ale ich

opisy

nie

Conrado

pniej przedrukowan

Bothone,

Leibnitza

Moguncyi
Script.

r.

rer.

w poowie

XII

w.,

bstwa czczonego

zaoyli biskupstwo Raciborskie

wysokie

na

zuje

Wszake ywa

znaczenie

odbieraa

745

cze

a to wskatej

okolicy.

innych stronach Sowiaszczy-

zny zachoniej.

Posag

ywy,

da wiar

jeli

Prokoszowi, sta na grze, ktra

nazw ywiec

od imienia bogini

Tam w pierwtum ludzi baga bogi-

przybraa. *^^)

szych dniach Maja, corocznie, niezliczony

ni
dy

pomylne

o
ci,

dugie ycie.

ktrzy pierwszy

sdnie,

im

zostaje

piew kukuki

tyle

mo-

Szczeglnie zanosili do niej

lat,

posyszeli,

razy

ile

gos

mniemajc
jej

prze-

powtrzy

sie.

najwyszy wadzca wiata zamienia si w kukuk, aby zwiastowa ludziom czas ich ycia. '^*) Z podaniem
tem zgadza si sama tre nazwy ywa, identycznej z wyrazem
ycie. Kukuka zwana take Zezul, Zuzul^^**) zwyczajnie, po
Mniemali take,

przezimowaniu

ciepych stronach, na wiosn powraca do kraju,

Z powrotem wic kukuki, wedug wyobrani Sowian, bogini zamieniaa si w ptaszka i dla tego dawano jej drugie imi Zezuli,

niewiadomo

ktre przez

pisarzy

Zizilij,

nawet Dziedzilij

przekrcone zostao.

ywe

Poczytujc
flamini

sowiascy, jak wiadcz

Brunsvicensium.

bogini ycia

za

t.

III. p.

339,

obszernem znaczeniu,

pisarze, czynili jej objaty, upra-

Nicolai

Mareschalci

Thurii

Chr.

Rhythmicura,

Ser.

Monumenta inedita, I. 571.

Wycigi z tych dzie u Hoffmanna.
rer. lus. II. 151,
Wyobraenie za ywy tame przy s. 63.
1**)
Mowa tu o grze ywcu pod Bieskidem, na poudnie od Krakowa.

wiec

dieto, ubi primis

Westphalen'a.

i35j

Divinitati

ywi

veniens precabatur ab ea, quae vitae

dinem. Precipue tamen

mone
ties

monte ab ejusdem nomine yinnumerus populos pie conauctor habebatur, longam et prosperam valetu-

fanum extructum

diebus mensis Maii

ei litabatur

ab

iis,

erat in

grzegotka

qui

primum cantum cuculli z e z u 1 1 a sertot annos se victuros, quo-

slavonico audivissent, ominantes superstitiose

vocem

repetisset.

deratorem

Opinabantur enira

transfigurari in

unde crimini ducebatur,

occidisset.
i?j

cucuUam,

supremum hunc, universi mout ipsis

annutiaret vitae tempora:

capitalique poena a magistratibus afficiebatur,

qui cucullum

Chro. Slavo - Sarmaticum. Varsaviae 1827. p. 113

Porw. Linde. Sownik. U Rusinw dotd kukuka zwie sie Zuzul.

Procosius.


podno

szajac o

A e bya

stade/^')

ci, wskazuje na to porwnanie

746

jej

ona uosobieniem pikno-

Wener. Godne uwagi

to,

Kraicw dotd planeta Venus zwie si ywa.^^^)

ywe, jako pikn mod Dziew,^^^) u Morawianw

Kra s o p a n i.^^) U
U Sowian ruskich

zwano

e.^^^)

Tam

dujemy.

y-

Polakw bstwo ycia zwano

poudniowych nazw tych

nie znaj-

inn nazw,

bstwo ycia czczono pod

ktrej

wnet powiemy.

ywa

jako bogini odradzajcego si ycia na wiosn,

z roz-

i rozkwitem przyrody stawaa si pikn dziew,

a gdy
napeniaa si podnoci, bogini ycia dojrzewaa, stawaa
si Krasopani, oblubienic soca (Daboga), bogini mioci,

budzeniem

ziemia

Zwano wic

adu, porzdku, podnoci

jej

obchodzono uroczycie

ady

wedug
niego

a d /^-) a panowanie

si dopiero

zjawia

w XVI

XV w,

ad,

ktrego Polacy Marsa nazywajc

i

zwyciztwo nad nieprzyjacimi

w. Stryjkowski inaczej przedstawi

ad

identyfikowali

u Rzymian Mars

noc.

u Dugosza,

modlili

prosili.

pocztkowo

Marsem,

bdc

si do
chocia

bstwo ady, o czem

niej powiemy, niektrzy jednak ze sowiaskich pisarzy,

Dugoszem,

ado.

g)

Nazwa bstwa

do letniego przesilenia dnia

bogiem

mniemajc,
rolnictwa,

idc

za

jak

czasem

Huic Deae Sivae flamines libabant pro fertilitate conjugum multiplcemque

Hanusza. Saw.
Ekhard, Monum. Introbocen ....
Jest to reminiscencia Dugosza, wedug litrego Polacy Wenere czyli
139.

1^'}

religionis cultum exhibebant.

Mythol
Dzidzili
i

uwaajc

crliacli

za

bogini

138)

Bernhardi,

'3)

Cytat

1*0)

Apud Moravos Yenus

patrz

Jordana.

wyej

centiori celebrabatur cultu.

^*')

maestw,

bagali

uyczenie licznego

synacli

potomstwa.

Dugosz. Hist

str.

Saw.

Mytli. 345.

Lada

ist

1867

Pol. ed.

urspriinglich

s.

103.

seu Krasopani, dicta etiam Zyzlila, longe magnift-

Strzedowslii,

Polacy ubstwiali wiatr szumicy,

!-)

Jahrb. 1844.

308. cyt. 23.

Hanusza. Saw. Mytlio. 280.

70.

s,

39; pniejsi

ktry nazywali

identisch

mit

Zywie,

lironiliarze twierdzili

Stryjkowski.

I.

137

iwa, Krasopani, Hanusz. Saw.

sta

bogiem wojny, tak samo

sie

^d.

wiadectwa o

modzi zwykli

starzy

sowiaslca

ze

tofil.

Schadzk
25 Maja

byli

25 Czerwca,

ado, Lado moja!

stora

na Rusi

na

'^')

matk

Le-

odbywali

Litwie

w XVI

do . Jana jeszcze

a skoro niewiasty

pamitk Ledy

albo

Poluksa, acz proci ludzie niewiedzieli

urs."

ad

tych

wnet ujwszy si za rce,

Mar-

oddawali Ladzie.

t kupao zwan

zeszy,

zbierzemy pniejsze

bogw mczyni i niewiasty,

schodzi si dla tacw i innych kro-

wito

zwyczajnie po przewodniej niedzieli

gromad si

w.,

Stryj ko wskiego ..Polacy chwalili

Polelow, a na

do

XVI

jak Sowianie

czci,

Wedug

w.,

sie

Nie posiadajc dla sprawdzenia identycznoci Lady

sem adnych wiadomoci

lowa

mogo sta

panny do taca
pieway: Lado,

Ladony matki Ka-

zkd

obyczaj

ten

innem miejscu Stryjkowski powiada,

Li-

..u

by DidisLado, Lj. Wielki bg, ktremu

zabijali, a wito jego 25 Maja a do 25
Czerwca obchodzili w karczmach, niewiasty za panny po kach
po ulicach, ujwszy si za rce w koo, tace stroiy, piewajc
aonie: Lado, Lado, Lado Didis musu De wie,
wielki
twinw czczony

na ofiar biae kapuny

t.

nasz

boe

Xa
wadby,
rzajcy
i

Lado!"^*^)

Rusi,

eni si

skadali

wszelkiej

mu

objaty,

Przy obrzdach

rolniczej,

I")

nowsze wieki. Lado wystpuje jako bstwo

wesela, radoci

miosny."^)

pracy

j.

Kronika,

na

t.

cze
I.

pomylnoci.

Ludzie zamie-

aby oenek

by pomylny

rwnie jak

przy

Lady piewano obrzdowe pieni,

przy-

familijnych,

137.

Tamie I. s. 146.
115)
w^ latopisie Gualjskim (XVIII w.) czytamy; Czetwertyi Lado bog pekelnyj
siego wierili b\li bogom enitwy, weselij-i, utjeszenija i wsiakoho blagopoluczija, jakoe EUiny Bachusa
siemu e ertwy prinoszachu chotjaszczia enitisia,
daby jego pomoszcziju brak dobryj i Ijnbownyj byl. Siego Ladona bjesa, po niekich
"*)

stranach

pieni
swoja,

i
do nynie na krestinach i na braciech weliczajut, pojoszcze swoja niekija
rakami o ruki iii o stoi pleszuszcze. ado, L.ado perepletajaszcze pieni

mnogody

pominajut.

IIoj, C06.

Pyc. .ItT

II.

257.

Sokow.

46,

748

U Chorwatw^'') Sowecw, ^'^) peno

Ladzie/'
U Bgarw dotd
wzywaj, bogini ad.^^") U Rusinw karpackich w dzie .
Jana obchodz uroczysto ady, przy czem piewaj pieni ldowe. U poudniowych Sowian wiosenne pieni zowi si adowaniem, a piewaczki a do w ca m
Ze wszystkich
piewujac: Did-

pieni

Lado.^^**)

witym, miym bogu

i.^^"')

tych pieni wida,

bstwa,

bdc

lud nie

skoro formy Lado

zdawa

ada uywa

bstwem zgody, mioci, porzdku

bstwem wiosennem,

sprawy o rodzaju

sobie

bez
i

e ado

rnicy,

zaj

byo

rolniczych,

upragnieniem oczekiwanem przez

lud,

ktry

dopenia rne obrzdy na

w pamici
ludu zataro si, imi, tej bogini, z rnymi dodatkami, jak na Rusi
did, died, di w o, d d -L a d o/^') wzmiankuje si w przypiewkach do rnych pieni, zwyczajnie przy wesoych obrzdach
piewanych. O wojowniczym charakterze Lady nigdzie ani ladu. ^^-)
ze wzrostem rolinnoci

cze

wiosennej,

Gdy jednak

Lady.

dawniejsze znaczenie Lady

Blinita:

h)

Opisujc swewskie

cze

oddawali

ludy,

bogom, jakimi

Lei, Polel.

Tacyt zauwaa,

Naharwale

rozumieniu rzymskiem Ka-

A my proso siejali! Didi-ado siejali! A my proso pooli, Didi-ado

A my proso inali. Didi-ado inali! A my snopy wjazali. Didi-Lado
d. Przypominajc powie
A my snopy wozili. Didi-ado wozili!

1^8)

potoli!

wjazali!

t.

Ibn-Dasta o ofiarowaniu przez Sowian prosa bogu (patrz wyej str.

tym wanie bogiem by mczkiego rodzaju Did -ado,
myli,

pszczelnictwa.

^*')

Sokow. Ciapop.

Chorwatw,

wczt tacujcych w okoo

Iwa

terga ro2e,

pewame

ti,

I.

s.

s.

mi

Lad

mile

Lad

Karaweow

Lad

Luben.

zapisano

w.,

boe, Lado

sweti

Tri devojke zito ele,

Lad

")
ks.

Lado,

ti,

Sokow

bg

rolnictwa

152.

44.

rozpalonego ognia,

Sedca (serdca) nasze wklaniamo

"*)
gOYorila

Tebi,

orii.

w kocu XVIII

530-)>

wigilij
sluszaj

pie,

przez

chr

dzie-

. Jana piewan: Lepi

Pewke Lado,
nas, Lado!

Lado, sluszaj nas, Lado!

mi Lad, mile

Lad

moj!

napojHaro

hiTa

Bo.irapx

Jedna drugoj

moj!

naMaTniiKH

1861.

r.

204.

^'*<*)

Karaweow,

i5ij

Wedug

jak

wyej

Famincyn. BoHceCTHa

badaczy przypiewek ruski d

Famincyn. BoacecTBa. 259.

^52)
Po Dugoszu, Strzedowski upatrywa

Mythol. 75).

Famincyn

upatruje

258.

d wzity

jest

Ladonie Marsa

Ladzie podobiestwo do Tura

litewskiego

(Hanusz.
i

i -

Saw.

wskazuje

sta-


stor

przyznajc im moc

Pollux,

Niewida adnego posgu,

tego,

ich jak braci

Siedliska

narwlanw,

749

t sam.

Nazwisko

adnych obcych obrzdw,

ani

modziecw

t.

na

j.

gw

Jako

wypada.

za

Polelem nazywali, tudzie

tych znano dobrze jeszcze

w XVI

w.,

sowiaskie

matk

ich

istoty boskie

chowujc
z

Lei

w.

Polluxa,

ad.

skoro Mazurowie

tego, staroytne podanie krakowskie gosi,

o ciepej porze, pajczyna powstaje

kraju,

ju w XVI

kronikarze polscy

BoPo-

Oprcz

lacy na biesiadach wykrzykiwali: ^Lelum po Lelum."^'^)

sieni,

s,

przez Sow^ian.

e Polacy czcili rzymskich bogw Kastora

ktrych Lelem

oprcz

t cze

zamieszka bya
Dla tego wzmiankowanych bogw modziecw
rozpowiadali,

Tacytowych Naharwalw, prawdopodobnie Nad-

przypadaj na Mazowsze,

uwaa

wielbiono." ^''i

ktra od Chrystusowych czasw

bstwa

ich

snujca si

skutek tego,

je-

dwie

Po lei cigaj

to podanie

si po polach i kach. Przemniema dotd, e ciganie si Lela

lud

Polelem sprowadza Babie

lato.^''*)

Czas

ten u Polakw, Cze-

chw, Rusinw zwie si Babiem latem, u Niemcw

Weiber

alter

Sommer, a latajca pajczyna Fliegende Sommer, albo Marienfaden.^-^)

Dla bliszego uzasadnienia identycznoci Lela

stwami przez Tacyta wymienionemi pod

dao objani

t nazw.

kie swewskie ludy,

chcieliby

Polela z b-

nazw Alei

wypa-

Cudzoziemscy badacze, zaliczajc wszyst-

liczbie ich

Naharwalw do Niemcw,

wzmiankowan nazw wyrozumie

niemieckiej

lub

roytne serbskie podanie o Tarze, jako o bogu wojny, pcdobnjTn do Marsa (Bo3:eSzulc stara sie objani mit o wojowniczym charakterze Ladona
262).
z greckich,
trackich, frygijskich i innych poda, przypomina e wedug Dugosza,
ado by bogiem wojny, ale znajdujc mocniejsze wskazwi o adzie jako bstwie
CTBa..

swadziebnem, weselnem, powiada, e, pogodzenie tych wszystkich sprzecznoci

tymczasem niepodobnem, i t. J. Mytholog. Slow. 180 182.

i5Sj

Germania.

^^*)

Stryjkowski.

1*^)

Hanusz. Saw. Myth. 357. Szulc. Slow. Myt

J. Grimm. Deutsche Mythologie. II. 654.

^^)

43.

Kron.

I.

137.
iSS.

jest

750

mowy, ale gdy to okazao si niemoebnem, prbowali

objani j z fiskiego i litewskiego jzykw.^^') Tymczasem
sowiascy badacze z porwnania wasnej mowy przyszli do przekonania, e w zepsutym wyrazie A c s tkwi sowiaskie miano
liolcy,'^^) jakimi byli blinita, modziecy: u Rzymian Kastor
i Pollux,
synowie Jowisza
Ledy, a u Sowian Lei
Polel,^"^**)

gotskiej

ady

synowie
ga.

Jowisza,

Godne uwagi,

jednoznaczcego

raczej

nim Dazbo-

podobnych bstw blinit

mitologii

niemieckiej nie spotykamy.^*'")

Zastanawiajc si nad pociodzeniem mitu o ciganiu

sprowadzajcem Babie

Lela z Polelem,

ew

pieniach serbskich, zamiast Lela

Lele Mene,

(ksiyc),

litewskim

Ll by bstwem

a zatem jeli

bstwem ksiycaj^-)
Od wyrazu

'^')

albo

piec,

Grimma,
xem.

prawdopodobnieisze

Deut. Myt. 303.

wcw

mdzkiego

t.

j.

soca,^*") to Polel

poniewa ciganie si tych

liczbie

wzmiankuj si
Miesic
Lei

Polela,

Menelia,

Lellia

zwracamy uwag,

lato,
i

mnog. Alei, albo

(angelus

ni porwnywanie

liskiego

Summorum

est

Lela

Polela

= cho-

wedug

co

Kastorem

by
bo-

istot

deorum),

Objanienie mylnego pogldu Grimma

654,

si

PoUu-

jego nalado-

ju Ktrzyski, w dziele: Die Lygier. s. 135.

uyczanin Antom, jeszcze w XVIII w. twierdzi, e nazwa Holcy w czemowie oznacza modziecw, a dopiero pniej wydawca Tacytowej Germanii
1817 Franciszek Passow rozpowszechni te wiadomo, (ob. wyej tom I. s.
podat
*58j

skiej

r.

162).

r.

Alces

Alcis,

Potem Wollmer

Nationen

1836, do bstw
i

Altschis.

dziele Yollstandiges Wrterbuch der Mythologie aller

sowiaskich zaliczy Holcw, nazw ktrych przekrcano

str,

Nie

877,

zwaajc

na

to

niemieccy mitologowie

dotd prbuj alcis wywodzie od

wo podobnej
i59j

konjektury.

jija

fiskiego J a 1 k r, chocia sami zeznaj wtpliSchwenck. Die Mythologie der Germanem 1851. s. 145.

tablicach do dziea

Wolmera, Holcy

pikni modziecy nawzajem obejmujcy

sie

nadzy,

przedstawieni

(patrz tab. 46), co zgadza sie z

jako

wyrazami

Tacyta: ut fratres tamen, ut juvene.s venerantur.

1^0)

Hanusz Saw. Myth. 354.

Porw. Grimma. Deut. Myth.

53. 303.

I.

Dla objanienia Lela jako bstwa soca, badacze przytaczaj: drewaskie 1 g 1 g a

dziad, poabskie 1 e 1 a
ojciec, czerwono ruskie 1 e 1 a
wj, diadjo, cerkiewno - sowiaskie 1 e a
ciotka
prowincyalne wladimirskie
1 e 1 a
i**i)

chrzestny ojciec
t.

j.

chrzestna matka.

ojcem lub dziadem,

soca

(podanie

wjanw:

Sowianka

nos
I.

o
1

13.

dla tego,

Ztd

ga

Patrz

= nasz

dziad,

Rusini nazywali

sami siebie uwaali

za

Sokow. Ciapo

pradziad,

Kaaczewa Archiw.

wniosek,

DazdB- boym wnuku.).

1850,

tak
s.

synw,

lub

Boni. 158.

samo jak bg.

26.

soce

Lelem,

wnukw

Dre-

Dobro wski.


odbywao si na

skich
lata,

wic

rozgraniczu lata

rzecz jasna,

/o'

bstwo

zimy, podczas Babiego

soce

lata,

Lei uciekao przed

Zima
ksiyca.
gonicem
cigaa uchodzce lato, twory ziemskie skryway si, Dziewa
ada stawaa si Bab, a na niebie poczynay panowa g w a nim bstwem zimy, ciemnoci,

za

zdy baby.

Plejady. i')

Podanie o ciganie si Lela

mitem

sowiaskiej

mitologii.

Polelem

powszechnie u Polakw, Rusinw^"*)

wem chrzeciastwa

najpikniejszym

jest

Znano go niegdy
i

miowano

wpy-

Serbw, a gdy pod

staroytne podania mityczne ugasay, lub

przeobraay si, stosownie do otoczenia,

w umyle Sowian dawne wspomnienia,

pie
nie

oywiajca zawsze
przestaje dotd imi

ulubionego niegdy bstwa Lela powtarza,***)

i)

Bstwa miejscowe: pomorskie

Wyliczone wyej bstwa

w Sowiaszczyznie,

soca

na Pomorzu

ale

odbieray
i

serbskie.

cze

powszechn

nad Lab, gdzie rozwojowi

staroytnego kultu sprzyjay warunki, uosobienie bstwa

rzyo si

postaci innych jeszcze bogw,

soca sze-

modziecza

ktrych

Byy to bstwa
wyobrania wytwarzaa jako opiekunw okolicy.
miejscowe, d i.i privati, odrniane od bstw powszechnych
publica numin a.***) Kult tych drugorzdnych bstw rozwi-

n si

najwicej na wyspie Ranie,

2)

Hanusz.

***)

Dawniejsi ruscy pisarze twierdzili:

lem wozglaszajut,
Ciapop. 6orH. 163,

Bajeslowny Kalendaf.

takozdie

To samo

Rossyi

matier Lelewu
i

pokai swoje

nam moodca,

swojeho

o Lelu,

to

ciliaverat,

212.

na igriszczach pjeniem Lelem

Pololewu

niedziele,

adu

pojuszcze,

podczas radunicy,

lico,

o Lelu, da

wjunca, o Lelu, da

jeszcze krasniekoje, o Lelu, czto na

161

1860

Pole-

Sokow.

wywouj mode

Oj Lelu moodaja, o Lelu ty wjunaja, o Lelu, ty po-

gornice projdi, o Lelu,

'**)

teokracya.

Stryjkowski podaje.

przewodna

maestwo, nastpn pieni:

Sokow.

panowaa

Szulc. Myt. Slow. i88.

'*^)

i65j

gdzie

krasnom

okoszeczko, o Lelu

poauj -ko

bludie, o Lelu,

pri

jaiczko,

pokai
Lelu.

dobrych ludjach,

2.

tantum poene venerationis privatoram Deorum dignitas ciauantura apud Arkonenses publci numinis autoritas possidebat,
Jis

Saxo-Grammati.

1.

XIV,

p.

161. na odwrocie.


Na

tej

w XII

wyspie

752

ktrych

miay osobne witynie w

Ranow

innych

posgi

grodzie Korenicy.

siedmiu ludzkiemi twarzami,

smy miecz

mieczami, trzyma

Porenucija,^^')

w. czczono trzy bstwa, nieznane

stronach, mianowicie Ranowita, Porewita

tylu u biodr

prawej rce.

Porewit z piciu twarzami, nie mia ory.

Porenucij z czterema twarzami, pit twarz mia
piersiach, lew rk dotyka si czoa, a praw podbrdka.
Wyrozumiewajc

badacze mniemaj,

znaczenie tych bstw,

siedem twarzy Ranowita oznaczaj siedem miesicy

pi

wa
w

rku,

cizkiego

nich

e
lata

mia

za

drugi

wnioskuj,

przy boku

wcale

by

bezbronny,

ponie-

smy trzyma

mieczw,

letnich,

przez

to

badacze

wzmiankowane bogi byy personifikacy zwynad skrzep, w niemocy pogron zim i dla

tego niby zbrojny

wa

twarzy Porewita tyle miesicy zimowych.

pierwszy

na

miecze

si bezbronnym

truj boga wojny. ^*'^)

Rano wit,

Inni

Porewitem.^*^*)

Czy

ore

nastpieniem zimy

by w

bogw mogy

wotnej dobie kultu przyrody symbolem walki lata

rzecz wtpliw, skoro do uwagi przyjmiemy,

sta-

Ranowicie upa-

zim

pier-

jest

u Sowian b-

stwa soneczne byy uosobieniem pokoju, pomylnoci, a nie bitw

i tryumfw wojennych.
A e Ranowit i Porewit byy bstwami

wiatoci, soca, wskazuj

>")

Saksona:

to

Rugiaevithus,

same

ich nazwy,

Porevithus,

Porenutius.

druga

poowa

Pierwszego

nich

Rugia po sowiasku zwala si

Rujana. Gdy jednak w dokumentach X. w. wysp t zwano Rana, waciwiej
wic Rugiewita tlmaczy Ranowitem.
i68j
Takie zdanie wypowiedzia Schwenck, porwnywajc alegoryczne wyo-

badacze nazywaj Rujewitem,

przekonaniu,

bstwami Indw. (Mythol. d. Slawen 147 8). Podzielae imi Rujewit pochodzi od pierwiastku rujn y, oznaczajcego u Czechw ognisty, gorcy, namijtny, a take r u j a n oznaczajcego u Serbw ciemnoczerwony, to-czerwony. (BoHceCT. CjiaB 187). A poniewa
po slawiasku wysp Rugij zwano Ran, a nie Rujan, boga za Ranowitem, a nie

braenia bogw raskich

jc

jego zdanie Fatnincyn, objania,

Rujewitem, przeto wniosek Famincyna

ioj

Wyej w

cytacie 126

badaczy mitologii, mianowicie

i

p.

traci

podstaw.

objaniem zapatrywanie si jednego z nowszych

Sokoowa na Ranowita, ktrego on porwnywa

wojowniczym Jarunem, Jarylo, Jarowitem.

753

ktrych wit,

wit

no, e oree

u bogw, poznanych

XII

nie

w.,

wpywem

oznacza wiato.''")

drugiej

pew-

poowie

pniejszym dodatkiem, kiedy bogi pokoju, pod

wiekowej walki

nieprzyjacimi, przybray charakter

Zkd pewno e

wojowniczy.

Wreszcie zk ad

dopiero

Saxo Gramatyk, opisujc tych

bogw na podstawie opowiadania biskupa Absalona, z archeologiczn cisoci poda nam liczb ich mieczw i wizerunki ich

posgw ?
Co do nazwy Porenuta,
chocia

nie,

go by

takowa dotd czeka na objanie-

zamiast Porenucius, mo-

mogoby

w a.

Ostatni

by

czyta-

Znaczenie tego bstwa niewiadome.

na pwyspie

niedaleko od Korenicy,

mundze, czczono inne dwa bstwa

o

Poruneius, a zatem po sowiasku

P e r u n e c.''')
Xa Ranie take,

no:

to

nie braknie podejrzenia,

ze

srebrnym

Biesomira

wsem

zwyciztw, wyobraenie ktrego noszono

widocznie

Czarnoby bogiem

wyprawach wojen-

nych.''-)

Nie posiadajc wiadomoci o kulcie tych bstw,

pisujemy

je

cznych bogw

Biesomir

tem miejscu
zaliczali,

Czarnogw

nie

dla

abymy

tego

je

wiadcz, aby

te

za-

do sone-

a dla wyczerpania przedmiotu.

nie

Jas-

Nazwy

bogi do bstw wia-

toci naleay.
Jako miejscowe bstwa wzmiankuj

sie jeszcze:

Na Pomorzu:
Po daga, zdaje si bstwo eskiego
stawiony

by w Boniu (Plun) posg

rodzaju,

ktremu po-

fantastycznych ksztatw. ^'^)

Wyej cyt. 114,

vitzL, mniemaj, e

Niektrzy badacze, upatrujc w sufksie wit to samo

nazwa Swantewit oznacza validus victor. Szczegowe
objanienie nazwy Swantewita podaje Krek. Einleitung. s. 397.
i'*j
Wyrozuraiewajc nazw Porenucius'a Hilferding podejrzy wal, czy nie
170^)

co

omyka,

est to

Jpo

zamiast

Poruneius.

sowiasku czyta: Per unie

c.

takim razie

mona

by byo

nazw

te

IICTOp. Ea.l. C.iaB. 247.

'"-)
O bstwach Pizamarr i Tiarnoglofi wzmiankuje Knytlinga saga, cap. 122.
Wyrozuraiewajc nazwy tych bstw, Hilferding znajduje w nich Peczimira i Czarnogowa. lIcT. EaJi. CjaB- 248.
Co do mnie, to sdz,
Pizamarr waciwiej
ttmaczy Bisomar, Bisomir.

>"^)

Tom

II.

Helmold.

I.

83.

^8

754

adnych wiadomoci

kulcie tego bstwa

rzy mitologowie identyfikuj. Podage,

Pogoda,

Dugosza polska

ze

wzmiankowana

bogini piknego

szukaj zwizku nazwy Podaga

czasu.

Dazbogiem/'^)

Niekt-

nie posiadany.

przez

^'*)

Inni

na potwier-

ale

dzenie tych przypuszcze brakuje dowodw.

G o d ra g

Gonodrag,

albo

o ktrym kontynuatur Hel-

molda Arnold lubekski rozpowiada,

w kocu

niszczc bawochwalstwo

XII

Goderak

przed tem

zmusi Sowian

w.,

mianowicie Godegardowi

czytamy

zwano,^'^")

za-

skada takowa jednemu

miast czci oddawanej Godragowi,

witych chrzeciaskich,
Jako w dokumencie r.

biskup zwierzyski Berno,

ze

biskupowi.''^**)

osada . Godegarda, ktr

ziemi Chyanw.^'^)

In-

nych wiadomoci o tem bstwie nie posiadamy.

WSerbsku nad ab:

H e n wedug Tiethmara, by bstwem miejscowem ludnoi 1,

ci

serbskiej,

midzy Solaw

domu do domu, nosi

kij

ab.

chodzc po wsi od
w grze majcy rk, trzymajc obrcz
a

Pasterz

elazn, a gdy wchodzi do domu, mwi: czuwaj Henilu

Po czem mieszkacy wesoo

waj."

opiek boka tego naleycie

Habebatur

1'*)

Pogoda

bant
z

Podaga

et

apud

bonae

quasi

patrz Hanusza.

illos

aurae

Saw. Myth

ucztowali, rozumiejc,

Opowia-

zabezpieczeni zostali.^'")

pro

Deo Temperies,

quem

Dugosz.

largitor.

czu-

i pod

sua lingua appella-

porwnaniu Pogody

274.

Wedug badaczy moe by jednego pierwiastliu z Nestorowym Daz-boWyraz daga znajduje objanienia w sansltrycl<im d a i, pai, litewskim
pal, ztd polski dziegie, lub te w litewskim daga, niwo. Papo-

175)

giem.

de gu,
ski,

e
zie

przesadzie Kronika Helmolda.

jeliby Podaga pochodzia

znaczyaby

wiatoci, albo
*''*)

cos

Podpalajca
Jarowita.

Berno ....

succidit,

et

pro

rari constituit.

z
i

przypisek na

jednego pierwiastku

str.

193.

Hilferding

Da-bogiem,

byaby towarzyszk Swantewita,

IIcT. Ba.i.

Cja

jak

to
i

mniema,

takim

ra-

Swaroica boga

248.

per christum confottatus,

culturas

daemonum

eliminavit,

lu

Gonedracto-Godehardum Episcopum vene

Amoldus Lubecens. IV.

c.

24.

s.

169.

Biskupstwu Zwierzyskiemu r. 1171 nadano: villam sancti Godehard

que prius Goderac dicebatur. Meklenburgisches Urkundenbuci. I. N. 100, s. 97,
^'^)
R. 1 186 in terra Kizin duas villas, villam s. Godehardi. Mekl. Urk
^'')

N. 141.

s.

i')

137.

Yigila Henil, vigila! Chr. pod

r.

1017. VII.

c.

50.

755

niechci wzgldem mieszkacw,

,.ktrzy czcili wasne boyszcze domowe, mniemajc, e im wiele
tacy opiekunowie dopomdz s w stanie,"
nie daje dostatecznego materyau dla objanienia idei bstwa tego. Wszake
jeszcze w pocztku XVIII w. rozumiano, e Thietmarowy Henil
danie Thietmara, nacechowane

sowiaskim

zepsutym

jest

gonido, honido,

wyrazem:

oznaczajcym ordzie przez pasterza obnoszone. Emblemy tego

jako oznak wadzy,
ordzia starano si wytmaczy:

rk

obron opiek bstwa nad pasterzami byda, a obrcz

jako oznak kary nocnych zodziejw
rozbjnikw.^^") Nowsi
badacze w ordziu z elazn obrcz upatruj emblem soca,'*')
a Henila porwnywaj z litewskim Goniglisem bogiem trzd,
kij

jako

o ktrym rozpowiedzieli kronikarze

dotd wspominaj

o nim jako o

go obok sonecznego bstwa

take

by

by
mona

Weles

dla tego nie

ani

Wedug

ludowe

stawia

porwnywaj

pierwszy

My

za

nich
do-

czem niej powiemy)

(o

go porwnywa ani

za

trzd,

Henila

pasterzy.'**)

bstwem ksiyca

mieckiemu, dowiadujemy si,

ISO)

pasterzy

zastrzeeniem,

Goniglisem litewskim

czy to byo samo bstwo,

Dziki pewnemu leniczemu niee nazwa Henil znan bya nie

Henilem, o ktrym nie wiemy

pieni

w,,'^-)

ady.'**-')

czy tylko nazwa ordzia jego?

nus.

boku

wicej opiekunem byda, a drugi

damy,
i

Welesem, wprawdzie

XVI

Abrahama Branda sigila haec tria boni excubitoris erant: MaManus potestatem et promtitudinem signicabat,

baculus et circulus ferreus.

baculus clientelam,
circulus,

defensionem ac palrocinium probis eshibendum; ferreus denique

penas infligendas turbatoribus,

furibus

nocturnis

et

Hoffmann.

latronibus.

Ser. rer. lus, II. 202.

^**')

Famincyn.

'*-')

Goniglis Dziewos pasterski bg leny, ktrego Grecy

Faunosue zwali.
wic: Jak ten kamie
ros

glis,

wilcy

Eo^KecTua. 190.

twardy, niemy

Rzymianie

wszyscy drapieni zwierze niechaj

Goniglu, boeczku,

palili,

Sati-

m-

nieruszajcy si, tak te, o Dziewie -musu Gonisie nie

szemu, twojej obronie zleconemu, szkodzi nie mogli.

*'''')

Litewscy pasterze ofiary bogu temu na kamieniu

mog

ruszy, aby

Stryjkowski. Kronika

pa moj krwk, pa

byczka mojego,

bydu

na-

s.

146.

nie

pu

I.

Pas, pas owieczki moje, ciebie si wilku nie boj, bg z slonecznemi warkoczami, pewnie ci nie dopuci, ado, ado
soce, warzch po
wilka zodzieja.

gowie.

Kraszewslii. Litwa
1*^)

I.

s.

334.

Hanusz, Saw. Myth. 369.

48*

w miejscowoci

tylko

Solaw,^^^) ale

Gdybymy

przez Thietmara wskazanej,

Serbsku nad

na pnoc, u zaabskich Drewjanw.^^*^)

dalej

75

od tych jakie

posiadali pewniejsze,

mamy wiadomoci

moglibymy upatrywa w nim bstwo

o Henilu u Drewjanw,

nie jakiejkolwiek okolicy, a bardziej powszechne.

W dochodzeniu

nazwy Henil badacze,

znaczenia

walniajc si dawniejszem porwnywaniem

litewskim Goniglisem,

uwag

zwrcili

gonidem, lub

na podobny

= jutrzenka,

wyraz wgiersko -sowacki: ha j n a

wacy piewaj: ,.hajnal wita,

jej

niezado-

brzmienia

So-

zorzaJ^")

den biy, stawajte wielki

giz

may, dostisme giz dugo spali." ^^^) U Polakw podobnie

haj na oznacza pie porann, dawniej zapewno zorz.^^^)
i

mg wymwi

Niemiec nie

sowiaskiego brzmienia: hajna,

musia go koniecznie zastosowa do organizmu swego jzyka

i

wymawia

nie

1,

czasem henil.

udao si stwierdzi innymi

A jeliby

dowodami,

jeszcze

Thietmarowego Henila po polsku czyta Hajna

oglne bstwo nadabskich Sowian.

moe

ktury

posuy

jeszcze

Jutro-bg,
pno,

ale

186^

mamy.
180^

e w

jako

konje-

tej

wiadomo

przybywa

do

tego bstwa stwierdza grd Jutro-

gdzie Thietmar

pobliu Merseburga,

Altmarj, stary leniczy

przyj

Dla objanienia

o ktrym chocia

Miejsce Silvelun,

by byo

inne bstwo, mianowicie:

staroytno nazwy

merseburgsliiej,

to przypuszcze-

mona

ale

sysza

o Henilu,

leao w

dyecezyi

dokadniejszych o niem wiadomoci nie

w pobliu

Seeben,

Salzwedera opowiada,

do gminy nalecego, mieszkacy

co rok pewnego dnia przywozili due drzewo, Ictre stawiali we wsi, poczem kolo
Grimm. Deut. Myth. II. 625.
niego slcakali, wyltrzykujc henil, henil, czuwaj!
tej

miejscowoci,

przeszym wieku,

z lasu

Obszerniejsza
187^

wiadomo

Wgierscy

hajna vagyon

t.

j.

Kuna

pasterze

u Famincyna.

stre

BoiKCCTDa. 195.

woaj: hajna vagyon

szep

piros,

hajna,

aurora est (erupit) pulchra, purpurea, aurora, aurora est! Grimm.

Deut. Myth. 625.

i*j

Kollar. Zpiewancy. 247.

**)

Einal, hejna, haj na,

cubitores

sub

auroram

sibi

accinunt.

Hanusza. Saw. Myt. 37 f.

hungar, hajna
Polsce

znaczy

wszyscy zapiewajmy! Zorza! Eurus podpad pod liejna.

Einat.

= aurora.

Pannones

pie budzc.
Linde.

ex-

Hajna

Sw. pod wyraz

ju

bog, wiadomy

czenia Jutroboga,

pocztku XI w.

'^'^)

W dochodzeniu

zna-

sam

jego

uwag

zwracajc

mitologowie,

na

nazw, od wyrazu jutro, serbo- uyckie j u t e przychodz do

przekonania, e pod nazw Jutroboga wypada rozumie bstwo Aurory, gwiazdy zarannej,''-") Nowsi badacze, kuszc si
o odrnienie kultu soca wschodzcego (sol oriens) od kultu
i-

soca

zachodzcego

przypuszczaj,

(sol occidens),

pierwszym

przypadku znaczenie Jutroboga jako t>stwa wiatoci, Biaoboga,

Swantewita,

drugim

za przeciwstawi mu bstwo zamierajcego

soca, mierci, Czarnoboga, Marowita.'*-) Zdaje si jednak,

e mwic o Jutrobogu, waciwiej ograniczy si na znaczeniu
jego, jako bstwa wschodzcego soca, raczej Zorzy zarannej,
Jutrzenki,

plczc go

nie

takim razie

moe by

porwnany

bstwem ciemnoci.

Jutrobg, bstwo Zorzy zarannej. Jutrzenki,

Hajnaem bstwem take Zorzy zarannej, budzcej si przyrody, wschodzcego soca, a razem wstajcych ze wiatem pastez

rzy

trzd.

p e k a o raz tylko wzmiankuje si

biskupw

w licie

nadabskich

panw r. iiio do wszystkich Niemcw, z prob

Sowianom, ktrzy w swej zapamitaoci m-

o pomoc przeciw
czyli

chrzecian (Niemcw), na

cze

boga swego

Pripegala.

Identyfikowano go z Priapem, albo Baalem, czczonym na grze

Wszake

rnych objanie znaczenia bstwa

najpodobniejszem do prawdy zdaje si by upatrywanie

Fegorze.'''^)

tego,

niem, stosownie do jego nazwy, przypiekajcego

j.rzy

190^

Wyej

'')

Hoffmann. Ser,

309.
rer. Ins. II.

Tame

179.

wiekw rednich o bstwie Jutroboga.

mona znale w
">*)

wieku

To

**^)

Hanusza.

co

Hanusz

wycigu
Peor.

str.

Saw. Myth. 177

mwiono

s wiadectwa piwiadectw z Hoffmanna,

przytoczone

Wycigi

tych

9.

przesze wieki,

powtarzali

mitologowie

List

dokumentu, przetumaczono
r,

biec\Tn

i8o'

Pripegala, ut ajunt, Priapus et Beelphegor impadicus."

z tego

soca, daj-

11 10,

niemieckim

dieser Pripegala sei Priapus oder Baal-

jak utrzymuj,- jest podrobionym,

co jednak nie przeszkadza

utrzymywa, e nazwa Pripekala, moe w nieco innej formie, istniaa u nadtabskicb

Sowian. Miilverstedt. Regesta Archiep. Magdeb. I. 349.

cego ycie

urodzaj. ^"^)

Dla braku wiadomoci nic wicej

o tern bstwie powiedzie nie

Z cia niebieskich soce

rzenie

Ubstwiano

przedniejsze

nicli liczne mity,

ale

obrania waliaa si.

(Frau Sonne
sw. ^^^)

ciemnoci.

ksiyc

bezwatpienia najmocniej

na wyobrani pierwotnyci ludw, a razem

si mitw.

czano im

moemy.

Bstwa ksiyca

6.

wpyway

758

je

na two-

wszystkici ludw,

wyzna-

miejsce pomidzy bstwami, tworzono

we wzgldzie pci soca ksiyca wyoU Niemcw pani soce
pan ksiyc
i

Herr Mond) utrzymyway si

U Litwinw soce byo maonka

kry si

bojaliwy, saby, niewierny,

Pie

od siebie ony.

yc wstydzc si ukry,

opiewa:

do naszych cza-

ksiyca,

ale to

musi
lka si potniejszej
soce wstao bardzo rano, ksii

bdzi

sam jeden

zakochany

Jutrzence.

Rozgniewa si Perun i rozci go mieczem. Dla czego ty

soce porzuci, dla czego w jutrzence si zakocha, dla czego
U Sowian ruskich
po nocach sam jeden si wczysz.*' ^^^)
soce raz wystpuje jako oblubienica ksiyca, inny raz soce
luna kniaginia."^^')
legendach sowisko- chorknia,''

wackich

soce wystpuje

jako

modzieniec,

jako przeliczny

ksi, ^^)

zasiada

na

a u

purpurowym

obok niego dwie eskie postacie: Jutrzenka

dmiu sdziw
staci

gwiazd
181)

soce

ogonami, a

223),

nazw Pripekaa
"W mowie

w kocu

przypieka."

i5j

J.

ysy
i

f. Saw.
wywodzcego

Brucknera, wArchiw

uywanych w Rosyi wyrae ludowych (BoHteCTBa. 189).

w ruskiej, przypieka ma jednakowe znaczenie

Zdanie Famincyna podziela Krek.

Grimm.

sie-

w po-

dziad jego ksiyc,^'')

podobnie jak

Deut. Myth.

II.

196^

Kraszewski.

i*>')

Afanasiew.

188)

Krek. Einleitung. 852.

Afanasiew, jak wyej. 82.

188)

tronie,

Wieczornica,

najprawdopodobniejsze ttmaczenie Famincyna,

wprost

polskij,

latajcych po wiecie

siedmiu zwiastunw,

z rnych objanie bstwa tego (Zeussa

VI. 2i6

Philol.

Serbw soce

Litwa.

I.

587.

326.

IIoDTHMecKia BOspIiH.

I.

81.

Einleitung. 405.

759

soce ksiyc sa
Dziewcz chwalc si przed socem powiada:

Ale

pieniach serbskich

ni

kniejsz od ciebie, soce, pikniejsz

rodzonymi brami.
jestem jednak pi-

twj brat ksiyc,-")

Wysokie wic miejsce w wyobrani ludowej zajmywa ksiyc,

tem si nie ograniczao znaczenie jego. Posiada on ogro-

ale

mny

szacunek jako regulator czasu.

staroytnoci wiato dzienne mniej ni nocne ceniono.

soca przewyszao

Zastosowanie rachunku czasu do obrotu

siy

rodki prostaczj ludnoci, a tymczisem prawidowe zmiany

29 dni, daway widzialny podzia czasu na

miesice. Pojmujc, e bez ksiyca nie byoby ani

w cigu

ksiyca,
kwadry

wiata w

28

adnego rodka do rachunku czasu, ludzie

wysok cze oddawali ksiycowi, a sam czas mierzyli nie dniami, lecz nocami. Tak postpywali Gallowie za wielkorzdztwa
nocy, ani

tak postpywali staroytni Germanowie, u ktrych

Cezara,-*^')

J.

w nocy poczynay si waniejsze sprawy, schadzki

pozwy sdowe;-''-) nawet uroczystoci witeczne
odbyway si w nocy."-**^) Swewy (Sowianie) za wierzyli, e
dla pomylnoci boju wypada go rozpoczyna na nowiu, wtedy
we

nie

dnie ale

dla narady,

bowiem,

wedug
Dewojka

^*<*)
i

od brata twoga,

se suncu

protwia Jarko ance

od twog brata

Wyd,

r.

Gallach

J.

cpucKe njecMe.
***)

ich mniemania, byli niezwycionymi.-''*)

sjajnoga

meseca.-*

1824. N. 200.

str.

Cezar mwi:

Galii

pra-

sam od tebe i od tebe

Wuk-Karadzicz. HapojHte

lepsza

134.

se omnes ab Dite patre (boek cie

mnoci) prognatos praedicant idqae ab Dniidibas proditum dicunt. Ob eam causam
spatia omnis temporis non numero dierum, sed noctium hniunt: dies natales et men-

sium

VI

et
c.

annomm

sic

observant, ut noctem dies subsequatur.

202

Nec dierum numerum,

FesUm eam Germanis

203)

Annales

I.

c.

Rzymianom,

superare,
50.).

si

Tacit,

bcllo

Gall.

noctem,

Sic

constitaoat,

Germ XI.

ac solemnibus

e w

obozie ich

ant novam lunam

epulis

ludicram.

Tacit.

w Gallii, jecy swewscy opowiamwia: non esse fas Germanos

contendissent.
De bello Gall. I
(J. Cesar,

Ariowistem

mdra

proelio

Coeunt, nisi quid fortuitum

et

matka

subitum

inciderit, certis

aut inchoatur luna aut impletur: nam

mum

De

50.

Podczas walki Rzymian

2**)

dali

sed noctium computant.

ut nos,

condicunt: nox ducere diem videtur.

sic

c.

innitia

18.

initium credunt.

Tacit.

Germ. XI.

diebus,

quum

ageadis rebus hoc auspicatissi-

wodawstwie Frankw czas take

Tak samo dziao

sie

liczono nie dniami ale nocami.

u Litwinw.

76o

^*^*'j

co

-'^^)

si tyczy Sowian,

kady z nas wie, jak wiele w ludzie sowiaskim istnieje przesdw o pomylnoci spraw poczynanych na nowiu.
staroytnoci byo ich wicej, a wszystkie wypyway z mitw, majcych
za rdo wysok cze oddawan ksiycowi jako dobroczycy

to

on bowiem

ludzi,

nocy wskazywa drogi gociom

by opiekunem pasterzy trzd,

ych.-^") Sowem w rnych warunkach
i

broczyc

ludzi

Sowian.-*'^)

dla tego

bytu

ksiyc by

wysok cze

odbiera

do-

u wszystkich

Litwinw czczono go jeszcze wyej, tak

e Polacy,

i'"")

zamiast dawnej sowiaskiej nazwy mie-

wiata nocnego

sic, przedstawiciela

ksiycowym

synami

przodkw swych Litwini zwali

Niedziw wic,

kupcom,

przywieca nawet mogiom umar-

uczcili

wysok godnoci

ksiyca. -^^)

Wszake wpyw ksiyca

205)

Wida

quadraginta.

noctes

annuict,
dedans

t,

tej

j.

nu

e s

to z leges salicae, titulo

czyli

nocy,

48:

pami

Zwyczaju tego

Ztad

dzi.

Naruszewicz,

t s.

by

nie

soca.

tak obszerny jak

decem noctes;

inter

zostaa

titulo

w dawnym jzyku

50:

in

francuzkim

wyszed wyraz prawniczy: Comparoir

tlmaczeniu Tacyta Germanii, przypisek do

rozdziau XI.
206|

Kraszewski.

Litwa

I.

413.

W" Rosyi wzywaj ksiyc: u ty miesic, miesic jasnyj, ty wzojdi,

weczera, ty oswjeti swjetom radostnym wsje mogiuszld, cztoby naszim po-

207)

wzojdi

kojniczkam nie kruzitb

wo

po swjetu bieomu,

proliwat

Hap.

II.

23.

nie

tbmje swojego sjerdca retiwogo,

Kaaczow.

gorjuczych

ApXHB'b.

I.

sjoz."

wo

tbmje

CKasaiiifl

Pyc.

nie skorbjetb

Sacharow.

38.

208)
]sfa Rusi w XII w. mwiono: nie naricajtie siebie boga ni w solnce ni
Polakw: antea Poloni quas libet vanas creaMoskwitjanin
1844, I, 243.
unie.
w
auram, quam Pogwizd appellabant, cultu divino prosequeturas solem, 1 u n a m

bantur.

Gwagnin.
309)

Sarmacyja.

Kraszewski.

Litwa

I.

421.

bdc

patronymiczn, pochodzi od nazwy ksi. KoForma ksiyc,

Polacy uwaali za ojca ksiyca ? Szulc, rozpatrujc podanie o Wandzie, Krakusie
bstwa soca i ksiyca byy brami. Soce jasno, znalai Smoku, powiada,
zo uosobienie w postaci Kraka, a ksiyc by przedstawicielem ciemnoci, zego du210)

cha,

postaci

Smoka

(Mytol.

Sowiaska.

wicie wysze bstwo zwano ksiciem.

60).

Kt

Ale jakie?

by

ojcem tych braci? Oczy-


Z tego powodu uo-

dwo

Mj-^i..^

i^-..^ca,

L^^.-^^^u.

ograniczao si

le-

kilku postaciami bstw o ktrych powiemy.

We

wiadomo,

w X

w.

es

Wo

lub

Woosa

jako o bogu trzJ,

poda

Woosa obok

dwa razy
bogi:

Woosie

omyk

Perun

ma

I,

Oczywicie wiec.

albowiem

pisarzy,

stawi

wzmianki,-^-)

temu bogu bawanach,

wyst-

najdawniejsza

wzmiankujc

na Rusi dwa tylko wzmian-

I,

Woos.

Wodzimirz

nie

najcz^i^i^j

ktrym

latopis ruski,

e Woos

Kijowie
to

ale

r.

widocznie jest

prost

stawianych

pniejszym czasie o

w rnych

na-

w szeregu bomwany w 980,

Wprawdzie

najwaniejszy cli bstw Rusi.

g^w, ktrj-m

s.

Peruna.-^')

A do czasw Wodzimirza

kuj si
lea do

sowiaskiej bstwo ksiyca

mitologii

puje pod nazwa Welesa,

76i

miejscowociach, czsto wzmian-

w Nowgorodzie jedna ulice zwano

w o o s o w s k albo welesowsk, przy ktrej, wedug podania, sta posg Woosa.
Pniej w tem miejscu zbudowano

kuj pomniki

ruskie.

tak:

cerkiew . Baeja (Wasia) opiekuna byda, ktry zastpi pogaskiego Woosa, -'^^
podaniach, wodzimirskich (nad Klazachowaa sie o Woosie pami w nazwie zbudowanego

mj

nad rzek Kaliczk

ma sta

ktry

Woosa.

Woosowa-nikolskiego

na tem samem miejscu,

Ale bg ten

W Rostowie, jak

zjawia

si

niesie podanie,

jeszcze

*ii)
i

wjenijem,

99
wale
r.

Peruna

w Woosa

Ru

Wolosom

nazw

W elesa.

skotija boga."

wspczesnego ksiciu

Grekami:

skotiim

zni-

r.

907 klaszasia oruiera

jego
r_97l:

bogom;

Nestor.

ywocie ks. Wodzimirza, wedug kodeksu XIV w., do wiadomowyjtych, o wywrceniu przez tego ksicia bawana Peruna, w Kijowie,
zrobiony dodatek i Woosa idoa, jego
imienowachu skotija boga, po-

-1-)
-

traktatach zawartych przez

Perunom bogom swoim

pod

kamienny bawan Welesa

szczony zosta przez biskupa Abrahama,

;\voim

monastyru,

na ktrem staa bonica

stora

Poczajnujn wbwbreszczi"

Goabinski.

pod Kijowem..
-") Karamzin. Her. Focyj. Poc. do
uocTB pyc. ncT. IL 637.

IIcT.

Pyc.

IlepKBn

200.

Po-

,:ajna rzeczka

t.

IT.

przypisek 414,

Pogodin.

JLpeB-

7<^2

Wodzimirzowi Monomachowi (r. 113 125).^^^)

takiej formie nazwa Welesa, w rkopimie XII w. zjawia sie trzy razy
obok Peruna.^^'^)
sowie o pku Igora, ruski wieszcz Bojan
1

witany

jako pochodzcy

jest,

ksi ruski
U

Daboga.-^**;

rodu Welesa: Bojanie Welesw

wnukiem bstwa soca,

take czczono Welesa, nazwa ktrego
ksikach powtarzaa si a do XVI w.^^')
mowie cze-

wnucz,"' a

skiej

pa

Igor mianuje sie

Czecliw

z a

nkam

et

niewiadomo

gdzie.

mor

za

We

e s u,"

znaczy prze-

-^^)

porwnywajc Welesa z rzymskim Apollonem, bowszystkiego co si pasie, a razem bogiem muzyki

Badacze,

giem
i

stad,

piewu, upatrywali

czali

go do sonecznych

os przyj
skiego

Welesie takiego jak Apollo boga

Inni

bstw.-^'')

mniemaj,

znaczenie soneczne.--")

Majc

zapatrywania si.

zali-

Wo-

skutek fi-

jeszcze inne

na Welesa

znaczenie bstwa stad, straciwszy wprzd,

wpywu,

ruski

e w poudniowej Rusi, na
zagarnwszy gar kosw, skrca je

na uwadze,

pocztku niw, niwiarka

zawiniciem
zaniechaniem garstki
Welesowi brd
albo,
zotych kosw Welesowi na brod,--^) porwnywajc takowy zwyczaj, w wielu miejscowociach istniejcy,'---) ze
do korzeni

co nazywa

nagina do ziemi,

si

y,''

2")

Karamzin.

-'*)

rda

2^)

Wozstala obida

21")

Hanusz. Saw. Myth

II.

T. F.,

do

sitach

218)

Srezniewski.

21^)

Srezniewski jak wyej.

220)

przypis. 463.

T.

t.

historyczne wskazane

Famincyn

EoHC. 33.

Kreka. Einleitung. 453.

Dazbboa

wnuka.-'

368. Krek. Einleitung. 354.

Oojk. CojlHua

M. N. P. 1846.

s.

52

4.

Finnw znane

panujce nad krlestwem zwierzecem,

jest bstwo,
Bstwo to ma oglna nazw: Stor-Junkora, co znaczy
Samojedy i teraz jeszcze boj si nazywa swe najwysze bstwo wa-

oprcz czowieka.
wielki Pan.

snem jego imieniem

Ileumbaertje,

(Num, Nom, Nap),

dla

czego

chtniej

uywaj

epitetu

Finnw zwierzta korzystay z szczeglnego szacunku, jakiego nie doznaway u Sowian i innych ludw Europy. Zatem>
wedug prof. Soowjewa, u Finnw atwiej ni u Sowian mogo si wytworzy pojecie o osobnera bstwie trzd.
Soowjew. HcT. Poc. I. 301 302.
t.

j.

opiekun trzd.

22')

Zawiwat'

222)

Na

Woosu

borodu.

Afanasiew.

matka

lub wdowa), a

I.

141

699.

kosy yta rwie pewna wybrana

tymczasem inne wzywaj na pomoc wo-

Biaorusi, podczas doynek, ostatnie

dziewczyna (nigdy

IIODTHy.


wiadectwami

7^Z

bogu byda,

historycznerai o Welesie jako o

dacze mniemaj,

by

Weles

pierwotnie

ba-

bogiem rolinnoci,

a dopiero pniej sta si bogiem pasterzy, jak grecki Pan--*)

ksiyca.

dwurogi,*-*) oczywicie bstwo

Co si
z

tyczy imienia

podstawy dla tego, aby

imi Wasij.
z

. Wasija (Baeja;,

nazw pogaskiego boka,

Welesa,

si

ktre zbiego

badacze nie znajduj lingwistycznej

to

Woosa mogo wytworzy si

Najprawdopodobniej

duchowiestwo, korzystajc

podobiestwa imion, zamiast pogaskiego Welesa podsuno

W asa,

co wskazuje cerkiew

wana na

weaug Dugosza

wann,

ktr wyobraali

posgu matki

czcili

a.

Dian, zwan Dzie-

sobie jako niewiast

panny znosiy wiece

kronikarze, powtarzajce za

Nowogrodzie, zbudo-

bawan Woosa.--^)

Dz wana
Polacy,

. Wasija
sta

tern miejscu, gdzie

Dugoszem, o

dziew; do

ofiarze."

czci

jej

Pniejsi

Diany, jako bogini

pisali Dziewiana, Zlewana, Ziewonia, Dzie woni, Dziewann a-*^ tak pozostaa a

oww, polsk jej nazw

do naszycli czasw.
Dla wyjanienia prawdziwej nazwy bogini, o
idzie,

wypada wprzd okreli

chww, niedwiedzi,
kadzie na

lisw,

kozw

mitologiczne

innych zwierzt.

jej

ktrej

rzecz

znaczenie.

Wyrwane kosy dziewczyna

wi

krzy, na ktrym po rogach kad chleb, a z reszty kosw

Ceremonia ta zwie si zawijanie brody.
zwany bab.

ziemi, na

ogromny snop,
Szejn.
MaiepiajH jja iiayMema Ctsepo-sanaiHaro Kpaa. 1887.
:

2j
--*)

blicy

Wizerunek dwnrogiego Pana,

XXXV.

265.

patrz

Wollmer. Yolst. Worterbuch, na

ta-

2.

--*)

K.rek.

""')

Dzeviana,

Einleilung. 467.

Macieja

Miechowa

continentiam venationis

Pol. ed, Basilea 1582, II. p. 20.

niam

s.

Sobtka, Roslinstwo. 26.

poc7tku

et felices

XVI

w.:

Dianam nnncupabant

aucupationes, ab ea praecantes.

Chr.

Zienanam sive Zieu432. U Stryj ko wskiego: Dian,

albo Dziewann. Kronika.

Kromera: Dianam,

vocabant De origine Polon. ed. 1582. s.

bogini oww, swym jzykiem zwali Z i e w o n i
U Gwagnina: Poloni Dianam antea cultu divino prosenebantur, quam Zie137.
voniam gentili lingua sna appellabant. Sarmat. Europa f. 9. U Samickiego:
Diana seu D z i e v o n i a. Annal. Polon. lib. VL c. 2. fol. 1041.

Dugosz

nic

764

niezwaajc na

nastpni kronikarze polscy,

nazw polskich

upatrywali bogini

w niej

bogini, odpowiadajcej Dianie, zawsze

oww.

r-

Ale nowsi mitologowie, nie baczc

na dawniejsze, blisze do czasw pogaskici wiadomoci, odszu-

kuj
i

znaczenia sowiaskiej bogini

bior

bstwami,--") a niektrzy

porwnaniu

indyjskiemi

Dziew

za jedno z Dziedzilij,

yw.-^^)

e Zezilia, le pisana Dziedzilij, bya

samem co bogini ycia ywa, bstwem sonecznem.

Tymczasem sowiaska bogini, ktrej nazwy szukamy, zjawia
si od wielu wiekw, jak rzymska Diana, bstwem ksiyca. -^^)
Wyej

powiedzielimy

tern

moe wic by porwnywan

Nie
z

--''*)

ani z Zezili

za

Dla objanienia

jej

cliarakteru

moe posuy

najbliej spokrewnionego z Polakami serbo

nej bogini dotd zwanej

kn

(pani), uzbrojona

ludzi,

mwi

ktrzy by

si

o poudniu znaleli

Diwica k

spotka Dziwic.

2'2')

Hanusz.

to

ani

lesie

take

ludu, o le-

t.

b-

straszyy zwierzta

lesie.

j.

moda

lasacli

Teraz jeszcze

o poudniu zatrzyma

tebi nje prinde,"

Poluje ona

jej,

legenda,

pikna,

strzelb (strza, ukiem),

do kadego, ktoby si

daj so zo

uyckiego

Bya

dzca. Przeliczne psy myliwskie, strzegc

i

(Dziedzili),

innemi bstwami soca.

strze si

aby

,,lila-

nie

jasne noce, przy wietle

Saw. Myth. 2803.

powiada: zdaje si jakoby Dugoszowe Dziewanna,

sarn boMarzanna i Dziedzili byy jednem i tern samem bstwem (s. 131.)
gini (Cyce), nazywano take, jak wida z Lindego, Dziedzili, Dzicielin, Ziewien, Ziewoni, Dziew, Diewann tudzie Krasopani. Mythologia Slowias. 153.
Ale czy w podobnych kwestyjach mona powoywa si na Lindego, ktry piszc
przed 50 laty, mia na wzgldzie kwestyje lingwistyczne, nie za mitologiczne.
228)

Kazimirz Szulc

229)

Wyj

230)

Wedug poj

s.

745.

rzymskich,

grecka Diana,

staro

-rzymska Diva-Jana bya

lisiycowcm bstwem (Mondgottin), siostr Janusza, bstwa sonecznego.

Wolmer. Yolstandiges Worterbuch der Mythologie. 603. Kronikarze polscy identyfikujc bstwo lene z Dian, nie mogli w niem upatrywa sonecznego characzysto

kteru.

Wedug

Hanusza: Ais Mondgottin gehort

Saw, Mythol. 281.

obrirdischen Gottheiten.

sie

(Dewana) eigentich zu den

765

ksiyca.-^*) Przypomnijmy teraz jak wielkie znaczenie owiectwo

miao nie tylko w staroytnoci,

a atwo pojmiemy, e Sowianie,
jest

wladzca lasw

e s z y,

czasw,

liistorycznycli

za

mogli

obej

Rosyi

Uosobieniem takiego bstwa

bez bstwa lenego.

sie

ale

czciciele lasw, nie

tworw

wszelkicli

lenych.--'-)

Takim samym uosobieniem bstwa lenego u Polakw i uyczanw bya Dziwana, Dziwica.-^^) Bogini ta nie moga nalee
do kategoryi bstw sonecznycli jeszcze dla

tego,

ja zaliczono

do bstw zoliwyci, kiedy po przyjciu clirzeciastwa wyobra-

enie Dziwany razem

stoci wiosny, topiono

cz

o identycznoci

jej

wyobraeniem Morany, podczas uroczywodzie.-^*) Wreszcie psy Dziwany wiadz Diana przedstawiajc ksiyc.

Bstwa atmosferyczne.

7.

a)

Wedug
ognia

arabskicli pisarzy

soca.

23Jj

zamiast

Niemieccy pisarze

r e

przytaczaj

= strzelba.

nie

sensu,

I.

wyej

12.

bdc

wiadomi

mowy

ludzi tylko

szereg bstw

sowiaskiej, pisz

^Legenda

(Grimm, Deut. Mythol.

jej

nocy.

a zjawianie

nocy,

jesz-

Diwicy, jak

778,

Haupt.

a,

j
Sa-

Myth. 312.) wiDziwicy w poudnie, co

bdzeniu

II.

Die Wissensch. der

Hanusz.

bo potem mwi si o polowaniu

roytnoci straszya ona

czcicielami

bstw ksiyca, znajdujemy

wtrtem powieci

docznie jest zepsuta

ma

w. Sowianie byli

Porw. Pful. Sownik.

zbiorach niemieckich,

genbuch der Ober Lausitz.

nie

Potwierdza to przytoczony

Ale oprcz nich

sonecznyci.

e r u n.

si

jej

sl.

Bezwtpienia w stao poudniu jest p-

niejszym wymysem.
232j

Wyej

233J

w pocztku XVII w. Abraham

dziwy

nis est
et

Sorab.

s.

721.

adject., id est,

vel ex substantiv.

wanna seuDziewnia,
Wald-Gttin,

qualis

Brancel, uyczanin, pisa: origo nomiferus, sylvestris, agrestis, wild. Polon.

Dziwina, tera, ferina, Sorab. Itaque Dzie-

vi

Diana

Wild-

und

Romanos " Hoffmann II.

w, dziki, ztd w staroytnoci di

188.

dea ferarum,

suae

notionis

olira

apud Graecos

eine

et

Oczywicie nazwa bogini pochodzi

od d

diwana, w myl

mowy, dziwana, nigdy za

-**)

am

w.

Dawid

in

herumgetragen und

Peiferus in Rer. Lips.

letzlich ins

Hoffmann

w a,
dziewanna.

der Fasten der Marzanae und

und klaglicher
Wasser geworfen, pisa

Stangen geschteket, mit traurigen Gesiingen

in eiuer Procession

w XVII

Die Slaven haben am vierten Sonntag

Ziwioniae Bildnisse

Stimme

fonetyki polskiej

II.

188.

cze

niemao innych bstw, miejsce ktrych

w VI

o ktrym

Do takich bstw naley P e r u n

ju Prokop poda wiadomo jako o bogu,

nieokrelone.

zostaje

skij

w.

midzy Rusi,

W traktatach zawar-

wadzcy wiata. -^^)

stworzycielu piorunw,

tych

a Grekami

Perun wzmiankuje si

w.,

jako bg- niepozwalajcy narusza kltwy,

Wicej

zamanie.-^'')

skim

Tymczasem

uwaaj

porwnywaj Peruna

nim wprost boga

Perunem Swa rogiem. -^^)

gw sonecznych Peruna

mu

miejsce

Swantewitem arko-

ze

As

do szeregu bo-

tacy, ktrzy

sowiaskiej

unum deum,

eique boves

solum agnoscunt,

nieba,

podnosz go jeszcze
Swaroga mianuj

nie zaliczajc wcale, nie

mitologii

Sclaveni et Antae

235)

universitatis

usiujc okreli jego

badacze,

ich za identycznych,-^^') inni

wyej, upatrujc

fulguris

dominum

hostias

IlepoyHOMTj

(joroMt

cbohmTj;

r.

945: jeli

hujus

immolant.

si na
przysig

zaklinali

jakieby

wypadao.-'*^")

effectorem,

cujusue generis

et

mwi

oznaczy

Procop de bello Goth. III. 14.

23")
druyna jego, wedug zwyczaju ruskiego,
R. 907 Oleg
miecze swoje

jej

najczciej zaliczaj go do bogw sone-

mitologii,

Niektrzy

cznych.

jako mciciel za

historycznych wiadomoci o znaczeniu Pe-

runa nie posiadamy.

stanowisko

sowian-

mitologii

kto zamie

Bora H OTT. IlepoyHa; r. 971 niech bdziem przeklci od

6ora BT. ero ace BtpytMi) wh Ilepeyna 11 bTj BoJioca CKOiia 6ora. Nestor w Bielowskiego M. P. I. 574, 594, 615.
23')
GedeoHanusz. Saw. Myth. s, 166; Kaz. Szulc, Mytoogia Sw, 149,
Swantewit by identycznym z Perunw. BaparH u Pycb. I. s. 270, powiada,
nieci bdzie przeklty od

nem, a na
skrytym

351 mwi, e niewiadomy Nestorowi Swarog by wendskim Perunem

Ale czy Swantewit by SwaroArkonie pod postaci Swantewita.

s,

giem, a nie
238)

Swaroicem tylko?
Znany historyk Soowjew

twierdzi,

sowiaski Swarog identyczny

Efest jest bostaroytnym Feostem v Efestem, Wulkanem, egipskim Ftas.

giem byskawicy, kowalem niebieskiego, boskiego ora za jego panowania spady
ale bogiem byskawic
byt Perun.
kleszcze z niebios, poczto kowa ore,"
Swarog
Perun bg byskawicy, pioZtd Soowjew przychodzi do wniosku,
runw by najwyszym bogiem, rozdawc wszystkiego. lIcTopia Poccin t I. s. 300.
Kirkor porwna Peruna ze Swantewitem, Swaroicem i postawi wyj Dazboga
Swaroicem. Trudno wic poj czego
(soca), ktry wanie by synem Swaroga,
jest ze

chcia

Ob. Niwa

autor.
239)

Famincyn,

ApeBHie Corii

11

6oriiHii.,

r,

1875.

BoacecTBa
1887.

t.

VII,
ApeB.

s.

420.

CiaBam.

1844:

Sokow.

CiapopyccKie

W obec
i

rnych zda

tylu

Peruna,

zostaje

Nie orzekajc a

przypuszcze.

uwag

zwracamy

domysw

szerokie pole dla

priori

charakteru religijnego

na zawarte o nim

legendach

pie-

niach podania.
Kiedy Biay bg stworzy wiat i zamieszka w niebie, Czarnemu bogu zechciao sie take pozosta w niebie; stworzy wiec

aeby mu w walce z Biaym bogiem pomagali,

Ale Biay bg, widzc na co sie zanosi, wzi mot duy, kamienny, uderzy mocno o kamie, a tu wnet niezliczona ilo wiatych duchw przed nim stana. Wtedy Biay bg zawoa najmiliony biesw,

ukochaszego syna swego Peruna, rozkaza mu stan na ich

Natychmiast Perun zagrzmia straszliczele i walk rozpocz.
wie, ciska strzay

opiera si.

la deszcz ognisty. Naprno biesy usiowali

Deszcz ich

smaga bolenie

mi. Walka trwaa zacita. Nietylko

ucieka musia. Mszczc si jednak

krociami spadali na

zie-

sam Czarny bg
za zniewag, Czarny bg
w ucieczce zerwa soce z miejsca, osadzi na wczni i uciek na
ziemie.
Ciemno ogarna ziemi, a Biay bg rozkaza Perunowi dogoni Czarnego boga, odebra soce i na niebie osadzi.

Stan

biesy, ale

Perun do walki sam jeden a u Czarnego boga

zastp biesw.

puci si na

Przemoc

trudno

by cay

byo odebra soce.

koncept: wszczyna spr

Perun

Czarnobogiem: kto

nich

si na dno morskie? I nie czekajc dugo

wypywa, a na dowd trzyma w ustach
piasek wydobyty z samego dna. Musia tedy i Czarny t>g to
samo zrobi. Lecz jake poradzi ze socem? Honor nakazywa
zrczniej potrafi zanurzy

zanurza si

w gbi

morza,

aby zastp biesw asystowa

utworzy srok

mu w morzu. Plun wic,

i

a przez

zoy.

kaza jej pilnowa soce, ktre na brzegu

Ale skoro moc szataska znika w bawanach morskich

Perun,

nie

to

wod,

zwaajc na srok, porywa soce,

ktra

prdzej na niebo razem ze socem.

tak

motem

zmyka co

Sroka gwatownie wrzeszczy.

a na dnie morza syszy krzyk, rzuca si do gry

si, e bem ld rozbija, wyskakuje na brzeg, ale dowia-

Czarny bg
z

uderza

teje chwili zamarza na 9 okci,

jej

^6^

duje sie od sroki o tern co sie stao.

lecia Czarny
silnie

Ju

Perunem.

dzi za

bg

wyrwa,

ale

podeszwy Peruna.

Perun jedn

p-

Nie tracc ani chwili,

nog by w

gdy nad-

niebie,

drug nog. Perun targn ni

u Czarnego boga zosta kawa misa ze rodka
Pozosta wic Czarny bg na ziemi a Perun
porwa go

za

stanwszy przed ojcem z alu i stromoty zalewa si zami. Biay

bg, radujc si e soce na swem miejscu zajaniao, pociesza
Peruna, przyrzekajc,

e na pamitk

wypadku aby synowi jego

tworzc czowieka tak zara-

ulubionemu krzywda si nie staa,

dzi,

eu

wszystkich ludzi nie na jednej nodze ale na obu nogach

podeszwy

bd wklse. Biay

kich nas jest

wklso w

bg dotrzyma sowa; u wszyst-

podeszwach,

a Perun pozosta nieco

kulawym. -^*^)

W wyobrani ludowej Perun mia posta

dug

starca, z

siw

brod, gstemi brwiami i rzsami, wosy kdziorami spadajce

na plecy, ubrany w ognist koszul (chmury i byskawice), w lewej

rce

jego

nosi

peny koczan

grzmot, oddech

strza,

wiatry,

prawej

rce uk, mowa

sia zapadniajca

deszcz,

daj si widzie w postaci byskawicy, uk w postaci

Walczc z biesami Perun wypuszcza na nich strzay
uku, burze i wiatry oznaczaj krzyki walecznikw. Zmoony

strzay jego

tczy.
z

przez

zych duchw, Perun zasypia na zim, bezczynny,

ale z od-

rodzeniem wiosny, kiedy promienie soneczne nabieraj siy, Pe-

motem swym

okowy ziemi, ktr

ze zymi duchami.
Kiedy na ziemi nie byo jeszcze ognia, Perun wykrad go z nieba
i posa ludziom w ksztacie pioruna, dla tego wyobraano Peruna
zawsze otoczonego ogniem i pomieniami. Latem Perun, jedc
po niebie na ognistym wozie, pobudza do ycia siy przyrody:
run budzi si,

pobudza do ycia

rozbija lodowate

znowu prowadzi walk

od uderzenia strza jego o skay, albo od uderzenia kopyt koni

perunowych o chmury padaj na ziemi

Peruna

deszcze.

Przy swadzbie

bogini Ziemi ^^^) take deszcz pada.

IIoDTUMeCKiJi B033pliiiia CjiaBHii-L na npiipojy II.

2*0)

Afanasiew.

2^1)

W innj wersyi poda,

Perun za

on

mia Gromownice,

6(J4.

niekiedy

pie-

769

Od Peruna zaleao powstrzymanie

zjawisk atmosferycznych,

sowiaski wysoko czci Peruna, baga aski

dla tego lud

aby wstrzyma grad, ulewy

burze straszne dla rolnikw.

czasem biesy, aby przeszkadza Perunowi, staray

zami

soce, zerwa

ksiyc, zmiesza

jego,

Tym-

climurami

sie

obokami yciocimury
ustepyway, yciodawcza woda na ziemie pyna. Wiedzc, e
Perun lubi
oszczdza czowieka, biesy wpaday do domw;
w takich wypadkach Perun ciska! swl* gromy a do mieszka
nieba

wod.

ywio

dawczy

swym motem

Perun uderza

ludzkich;

przypadkowo

po nim uwaali

uderzeniem pioruna,

waa,

czowiek gin, a jednak osieroceni

za szczcie,

to

zabitego

nagroda wielka na tamtym wiecie oczeki-

za powstaego

ognia

bowiem,

wiedzieli

od uderzenia pioruna nie godzio

si gasi, bo to by do niczego nie posuyo, a tylko czowiek

omieliby si dziaa przeciw woli boej. -^-) Mody do Peruna
lud zanosi przy zapalonych pochodniach.

Z tego co wyej powiedziano wida,

Perun nie

by

uoso-

bieniem bstwa Swarozica (soca), a tem mtiiej bstwa Swaroga

Czeme wic by? Z poda ludowych wnie wypada,

(nieba).

e on by rzdzc obokw,
t. j.

bstwem atmosferycznem, a

Grekami

kano si

X.

w.,

strasznie,

okazuje

klty od boga

U
Perun,

r.

^^^)

,.a

'243j

Tom

II.

kary Peruna l-

kto zamie

przysig

niech bdzie prze-

Sowian Litwinw Perkiinas,

gwnych bstw, czczony
dawnej Litwy, mjdzi i Prus. Bstwo

mianowan.

jego
1887.

s.

Buslajew.

C.rfelU

CJaBflHCKUSTj

OTeiecTBeUHlJT,

218.

Takie mniemanie

syi lud wierzy,

gniewu

piorun, jako jedno z

nova slavnost v Rodopach.

watk,

najbliszych krewnych

waciwie

siostra

npejaiiiii.

sie,

Ru

od Peruna." -^^)

na caej przestrzeni

niach

traktatw zawartych przez

kiedy dla zapewnienia dotrzymania obietnicy

przysigano na Peruna,

by

grzmotw, burz, byskawic, piorunw,

ogie od

dotd
Slovans.

trwa

midzy ludem

Sbor

r.

1886

s.

czeskim.

uderzenia pioruna powstay,

Yoracek.

Peru-

poudniowej Rogodzi sie gasi tylko syro-

28.

w uycach myl, e tylko mlekiem.

Wyej w biecym cyt. 236.
^g

^
to
ale

wyobraano w

--

770

gow

wizan
dug

kronikarzy

niegu

w rku,

postaci kobiety (Perkunia) z piorunem

zwyczajnie Perun, bstwo mzkie,

twarz

XVI

straszliw,

starcem brodatym,

pociskiem

by

w. Perkunos

ddu. Bawan

by

ob-

We-

doni.

bogiem byskawic, gromu,

bonicy pod rozoystym dbem,

sta na pierwszem miejscu po prawej rce. Bonica ta znajdyi

waa si w
we

Prusach, gdzie dzi ley miasto Heiligenbeil,

Tam

siekirka.

dnie

jego,

t. j.

na ofiar Perkunowi ustawiczny ogie

nocy palono.

Podobne bawany stay

wita
dbiny

w innych

Podczas uroczystoci wiosennych kapan

pogaski
"Wurszajtis, wziwszy kufel piwa, prosi Perkunosa, aby grom}?-,
grady, byskawice, dde, burze i chmury szkodliwe pohamowa
miejscach.

raczy, poczem wypija piwo

mody,

o urodzaje

Wedug nowszych
by bogiem siy ni-

badaczy, Perkunos, jak Anrmajnju Parsw,

szczcej,

jego

byy

cony

by

do innych bogw

zanosi

dalej

wszelk pomylno. ^^^)

niszczcego ognia, gromu, kary, postrachu.

pioruny

razem

Dzie

gromy.

socu

jeden tygodnia, pity,

Perkunosowi,

ale

Gosem
powi-

Perkunos pniejszy

si od soca zupenie. Z drzew, db powicony by

jemu wycznie. Wszystko strzaskane piorunem, dotknite nim,
uwaano za powicone; za szczliwego poczytywany by czowiek
oddzieli

przeze

zabity.

Przeklestwa

woajc:
aupsagog mus.

Litwie szczeglnij

wzyway

w czasie piorunw burzy bagano

De w as Perkunas ab solo mus,

go jako boga pomsty

o ocalenie,

W pniejszych

go
lub

czasach mitologii htewskiej

Dodatek
do Perkiinasa dodawano DeAvas, Diewas.
ten przysugiwa szczeglnie bstwom zoliwym. ^^'') Oczywicie

wic

litewski Perkunas, identyczny z

Perunem sowiaskim,

bogiem zupenie nie agodnego charakteru jak

a przeciwnie
z biesami,

zawsze

sucha

gotowy do

tylko

bog"i

cigle staczajcy boje

walki,

Biaego boga zreszt rozkazywa

ali)

Stryjkowski.

Kronika

'*'')

Kraszewski.

Litwa. Staro/.ytne dzieje

I.

142

--

by

soneczne,

zjawi-

148 pisze Perkunos.

I.

s.

iii

113

pisze Perkunas.


skom

wyraa w

przyrody, gniew swj

ktrzy

ludzi,

771

bardzo dotkliwy sposb dla

potne

nim upatrywali bstwo

Z tych powodw zdanie badaczy,

Perkun

jest

lecz

mciwe.

socem,'-**) sta-

Na Rusi, przed ksiciem Wodzimigwne bstwa Peruna Woosa, przywzmiankuj staroytne pomniki. Bawan

nowczo odrzuci wypada.

rzem

czczono

I,

najmniej o

dwa

tylko

tylko

nicli

Peruna ju za panowania Igora sta

Wodzimirz, po powrocie

za morze,

midzy

Kijowie posgi bogom,

Perunowi a

posg

by

nad

980 stawia

ktremi pierwsze miejsce

da

gow

w tyme

czasie.-**)

Niektrzy z rosyj-

e Wodzimirz bawic trzy lata za moSowian zaodrzaskich, (r. 977 980), przywiz
tamtd do Kijowa gotowe wyobraenie Peruna, na wzr wend-

skich dziejopisw

mniemaj,

rzem, za pewno u
z

r.

W Nowgorodzie posg Peruna postawiony

Wocliowem

r.

jego drewniany przyozdobi srebrn

zotemi wsami. -^^j

podry

Kijowie na pagrku.-*')

skiego Saturna,

mia zot gow,

ktry

chrzest

(r.

-'")

Szulc,

^uiiu3 iiiia iwarz

jego

opierajc

zl

moe

a
lat

Nowgorodzie do

boko jednak zakorzeniony

pami

dziesi

tylko sztukmi-

jKiniej,

przyjwszy

Wodzimirz kaza bawany Peruna wrzuci

990)*-'^*),

Kijowie do ruczaju, a

wrci:

Ale

strzw sowiaskich.-'**)

kult

dugo

sie

czerwon

na

r,

G-

Wochowa.

Peruna nie dat si od razu wy-

jeszcze

ya,

a duchowiestwo dla

wiadomoci podanej

jak ogie, tak

przez Hartknocha,

gowa bya pomieniem

Per-

otoczona,

jest socem
Mythol. Sowiaska. 148. Argument niedostateczny.
R. 945, przywoa Igor posw greckich i w)'3zed na pagrek,
gdzie sta Perun. Nestor. Bielowski. M. P. L 595.
-**)
R. 980. Wodzimirz postawi na wzgrzu (w Kijowie) zewntrz dworca
teremnego bawany: Peruna drewnianego, gowa jego srebrna, a ws zotj'; i Chor-

powiada: Perkun
-*')

sa,

Dahoga
-^>
!

Stryboga

S^marogla

Mokosz.

Nestor.

Bielowsld. 622.

Tame.

Gedeonw powiada, e Peron by identyczny z Swantewitem i e Woz Pomorza gotowe bawany bokw, a przynajmniej sowiaskich sztukmistrzw. BapaiH n PyCb II. LX.
O Saturnie wendskim niej
-^"

ilzimirz

wywiz zapewne

*-^

ale

Dotd utrzymywano,
Wodzimirz przyj chrzeciastwo w r. 988,
nowszy badacz Golabinski dowodzi,
zdarzenie to zaszo nie wczeniej jak w r.

990.

IIcTopia PyccKoii HepKBii

t.

I.

s.

142.

49*

powstrzymania ludu od skadania

jego miejsce

czci

podsuno na
attrybuty
wa-

Perunowi,

na ktrego zlao wszelkie

Eliasza,

dz

Perunowi waciwe.

sta

bawan

Nowgorodzie za, na miejscu gdzie

Peruskim

Peruna, zbudowano pniej klasztor

na-

zwany.^^-)

Peruna u Sowian pomorskich bezporedniego wia-

czci

dectwa dawnyci pisarzy nie posiadamy.

czczono nad

aba

jednak boga tego

moemy

na Pomorzu przytoczy

nastpne

wskazwki.

Wzmiankowany
no,
z

przez Helmolda

bg ziemi wagrskiej P

przez niektrych pisarzy poczytywany za bstwo

powodu,

ew

stwa zapisana
kteru

ove

W jednym

n e m.^"^)

przy

gbszem

Prawo,

rozpoznaniu jego chara-

nazwy,

prawdopodobnie Peruna.

Nazwy warowni

zdaje

grodw teje ziemi

zdobyty zosta przez Niemcw miedziany

ajcy

rkopismach Helmolda niekiedy nazwa tego b-

rozpatrzeniu paleografii

ro

by P e r u
wagrskiej w X w.

posg

si

Saturna, wyobra-

-***)

osady na brzegu morskim, przeciw wy-

Perun, Peron, Pi run, ^^^) zapewniaj, e nazwa

Peruna nie bya obc na Pomorzu. U luneburgskich Sowian
spy Rany;

252^

253-)

\\r

powicony by
sdy, co
stwa

tem wiedzieli

ju w XVI

rkopismach Helmolda
las,

Pro

Stryjkowski

polscy.

n e inny raz

Pro

(Helmold.

Chr.

I.

52.

83.)

Wszake

kompilator

co daje

powd do mniemania,

e w

138.

o.

upatrywania b-

XV

w, Mareszalk

Turius, pismo ktrego jest komentarzem do kroniki Helmolda, zawsze pisa

Prone,

I.

Bogu temu
tym lesie odbywano

bonicy, ani posgu on nie mia,

form nazwy P r o v e podao powd do

ale ani

w poczeniu

Pravo.

w. kronikarze

raz

Pr ono,

dawniejszych rkopismach Helmolda

sama nazwa bya uyta. Podobnie kronikarz Braunszwejgski XV w. Botto nazywa bstwo nie Prove, ale Prono. Niedorozumienie wic co do paleografii mona
objani przez mylne czytanie w dawnych rkopismach u zamiast . Porw. Hilfer-

ta

HcT. Ba.l

ding.

Cjhb

251. Krantzius

w XVI

pisa

Prone.

Wandalia.

ed.

1580

pag. 76.

Przy zdobyciu pewnego grodu wagrskiego, w ktrym, zamknli si ksi

Wichmanem, okoo r. 966, Niemcy dziwili si znalezionemu tam simulacro Saturni ex aero fus o. (Widukind III. 68.) Dla objanienia jakieby
bstwo sowiaskie ukrywao si pod nazw Saturna, uyte byy glossy czeskie wiadomego sownika Mater Verborum, mianowicie: P Sytivrat, saturnum pagani illum
26*)

elibor

esse aiunt, qui primus ab olimpo venit,

arma Jovis fugiens:

IP Stracec

Sytivra-

in

XVIII w., t. j. do wyganicia ojczystej mowy, Parend a n nazywa sie czwartek, Donnerstag, t. j. dzie powiecony
di do

Wreszcie takiemu wojowniczemu

Peninowi.-^*)

Wgry, mg

byli

Z upadkiem

przewodniczy bg tylko wojowniczej natury.

Wgrw

przed

X w.,

tudzie

rozwojem kultu po-

gaskiego, bstwo czysto rzeczowego charakteru

ustpi

siao

jakim

by

mu-

Perun,

przed bardziej uduchownionem bstwem wiatoci,

Swantewit arkoski.

innyci Sowian, podobnie jak na Rusi, nazwa Peruna za-

tov syn, picus saturni lius.

wnioskowali,

119.

tych gloss badacze, szczeglnie

itivrat=

Ir.i

276.)

nazw

der Erde Leben

Sitivrat

Jungman

Nazw za

Sytiwrat byl takim jak Saturn bogiem.

wyrozumiewano jako
Alyt.

jakim

ludowi,

= Ruckgebende.

tlmaczyli:

Kollar,

Syt i w rat a
Hanusz. Saw.

podobnie jak kolo(Grimm. Deut. Myth, s.

Sito-vrat,

z indyjskiem bstwem Satjawrata

znowu zwaajc, e wedug Helmolda (T. 52) w Aldenburgu wagrskini
znany byl bg Prone, mniemali e Sitivrat, Saturn jest Prone. A poniewa Sitiwrat,

vrat

porwnywali
Inni

206.)

jak zauwa/al prof. Mierzyski.

obracajcy
Perun,

jest

(Przyczynek do mitologii porwnawczej.

1867) jest

pajranias, chmura nawatnicza, ddysta, jak mniema Grimm,

wic Sytiwrat Perun musz by jedno. (wieawski w Niwie r. 1875 t

sito,

Wczeniej

jednak bo jeszcze w r. 1855 Hilferding zauwayL

nieopierajc si jedynie na niepewnych gossach Mater Yerborum, na
rzucaj mitologii sowiaskiej boga Sitiwrata, Saturna, nie baczc na to,
glossa
picus Saturni ftlius, jest niedorzecznoci, glossator bowiem nie znajdujc wyrazu czeVII.

s.

303.1

ktrzy pisarze,

strki (sroki) w mzkim rodzaju, wytworzy

aciskich pica, picus. Dalej powiada Hilferding: Saturnus przypomnia glossatorowi dwa wyrazy: sat, syty i redniowieczne
turnare (wierci), z ktrjch on skomponowa syti-vrat. (IIcT. Baj. C.iaB
Podejrzenie Hilferdinga, wzgldem wiarogodnoci wzmiankowanych gloss
260.)
sprawdzio si, albowiem we 20 lat pniej odkryo si, e glossy te nale do podskiego

z niej

dla

wytlraaczenia nazwy

stra ec, wedug analogii

robionych.

(Srezniewski.

r.ioccu bt. Mater Yerborum. 1878). Zatem

sowiaskiej wyrzuci wypada. A co do
Saturna znalezionego w grodzie wagrskim, to samo zrobienie posgu jego z miedzi,
gdy wszystkie inne posgi bokw robiono z drzewa, wskazuje wysokie znaczenie
jego i by moe wzmiankowany przez Helmolda Prone, przez Widukinda zwany

boga Sytiwrata

by

H^einCKia

z mitologii

Saturnem.

r.
240 datum in Perun.
wiadkw wzmiankuj si: Dobezlaus sacerdos de Peron, Johannes advocatus in P y r o n.
Tene Johannes
w dokumentach r, 1245 1248 pisze si: de Pyr on, a w dokum. 1243 12 15
de Pyrun. Hasselbach. Cod. p, 600, 660, 727, 777, 849.

-**)

Dokument ksicia raskiego Wisawa

dokumencie tego

Wisawa

r.

1242.

I.

liczbie

25}

Ekhardowe Zbiorki w

Cz.

Ma. Serb. 1863

s.

118.

Porw, wyej

cyt.

u.


pomniana zostaa,

niegdzie

cze

ale

774

jego przechowuje

sie

jeszcze gdzie

obrzdach i wspomnieniach. Bgarowie w grach

w dzie . Eliasza, uroczysto ktrego przypada

Rodopskich,

w dzie powicony Perunowi,

da

upraszajc go aby

zabijaj na ofiar

wedug

przyczem,

deszcz,

obyczaju, dla zapalenia stosa drzewa,

dobywaj

szeregu bstw, ktrym

posgi

z nich,

jak przekonywa

cie lem,
i

klkali. ^*^^)

wnioskujc

sowo

by

nazwy, badacze upatruj

ale

hypoteza ta

w. padali

dotd

to,

niem bogini mokrego

nie

zyskaa uznania. -'^^)

Ubstwienie Ziemi,

N e r t a.

a)

Opisujc Sweww, Tacyt wspomnia,

morzu swewskie ludy oddaway powszechnie

zamieszkae na Po-

cze

bogini

N e r-

Yoracek. Perunova slavnost w Rodopach. Slov. Sbornik. 1886. s, 77 80.

Striboi wnuci, wiejut s morja strjeami na chrabryje polki

25')

j.Se wjetri

258)

Wedug

Busajewa nazwa Stribog pocbodzi od sowa striti,

strjea, strje, postrjeJ:, strjeclia;

PyccKii EoraibipcKiii anocL.
259)

porw,

appellabant, cultu divino proseuebantur.

Stryjkowski.

Kron.

I.

z czego

zastrjetb, zastrja-

23.

Poloni antea uaslibet vanas creaturas solem,

Pogwizd
260)

w XVI

Co si tyczy bstwa eskiego rodzaju Mokoszy,

8.

nutb.

Kijowie

Polsce

przed ktrym Mazurowie jeszcze

czasu, niepogody,

Igorewy."

Mokoszb. Pierwszy
pku Igora, by bogiem wiatrw
i

podobnym do Striboga bPogwizd,-^^) zwany take P och wi-

morzu,-''^)

stwem wiatrw

Wodzimirz stawia

Striboga

980, znajdujemy

mieszka

ogie,

Stribog, Mokosz, Pogwizd.

b)

r.

staroytnego

ywy

kamienia. ^^")

przez tarcie suchego drzewa, albo krzesaniem

witemu ciok,

lunam,

Dugosz

auram quam

Hist. Pol.

137.

Wedug Hanusza Wassergott Mako, Mokos Mokola (Saw, Myth.

Wedug Jagicza mokrL, mocziti, z czego ra o k o s z b (Arciiw f.

261)

293.)

Saw.

Pliilo.

byyby:

V.)

Ale Krelc uwaa,

mokrosz, moczbszb,

tung 406.

ze

wzmiankowanych wyrazw pochodne

albo podobne, nigdy jednak Mokoszb.

Einei-

t.

Ziemi Matce,

j.

ludzkie

wity,

/ /

rozumiejc,

kraju do kraju przechodzi.

e ona wdaje si w sprawy

,.Jest

na wyspie Oceanu gaj

ukazuj rydwan kap przykryty, ktrego

godzi si dotyka. Ten, gdy poczuje,

gdzie

memu kapanowi

tylko sa-

bogini

miejsce swe zaja na wozie, zaprzga par jawek

idzie po za
wozem z wielkiem uszanowaniem. A ktrekolwiek miejsca przechodem swym albo gocin bogini zaszczyci, tam witki, wesoe
rozrywki. Ustaj wojny, nie byska or, spoczywaj w zamknii

ciu bezczynnie elaza

tene kapan

dotd

tylko panuje ulubiony pokj, dopki

do swej wityni, nasyconej obcowa-

nie odwiezie

Po

niem ze miertelnymi bogini.

same, jeli

tychmiast

da

wiar, bstwo

ale

wno ju

tajemniczem

poera uytych do posugi

jeziorze, ktre na-

za niemieckie b-

patryotycznemi wzgldami

nieuprzedzeni

dostrzegli

kap

powz,

niewolnikw.-*'-)

dotd Nert uwaaj

Niektrzy badacze
stwo,

wdrwce myj

tej

uczeni

tem bstwie charakter sowiaski.-*'^)

da-

I rze-

czywicie Nerta, jako bogini pokoju, odpowiada bardziej wyobra-

eniom agodnego umysu Sowian,

anieli usposobieniu dzikich

wojownikw

Teutonw\-''*) Wreszcie sama nazwa Nerty znajduje

mowie sowiaskiej, odpowiednie do jej znaczenia, tmaczenie
Xurta nie daje si objani z mowy niemieckiej.-*^^) Wszyst-

kie te

wzgldy pozwalaj nam uwaa Xert, raczej Nurt za

bogini pokoju pomylnoci ziemskiej, innemi sowa-

sowiask

mi: jako uosobienie mitu ziemi Matki.

Reudigni, Aviones, Angli,

-*-)

fluminibus aut

commune Nertham,
s.

id es

Eudoses,

Yarini,

nec quidquam notabile

muniuntur;

silvis

Tctiam Matrem,

colunt.

Tacit.

Suardones,
in

singulis,

Germ.

c.

Nuithones

et

nisi

40.

quod

Porw.

t.

iii

I.

q6, g;.

Rne

zdania niemieckich

badacz)',

patrz

Grimma. Deui. Mytliol. 212.

Nacinrag S4, 85.

264

jest

Poesche.

cytata z

Xazw

-'*'M

dziele:

Die A

j.

znaczenie bogini Neriy

Die Lygier, (patrz wyej tom

Sowiaska

s.

Porw, niniejszego dziel

t,

I.

s.

96,

;,"-]zie

Poesche

114.

I.

s.

objanili polscy pisarze:

96),

Ketrzyiisiii

tudzie Kazimirz Szulc.

Mythcl.

776

b) I z

a.

W innem miejscu Tacyt wspomnia,

cz

Sweww

czcia

zkdby pocztek wzi ten obcy kult dowiedzie si

dla tego doda e chyba bogini liburh (okrtem)
ukryta owiadczy, e razem z obrzdkiem swym z zamorza jest
przywieziona."'^^) Aeby zrozumie podan przez Tacyta wiaIzid,
nie

ale

mg,

domo, wypada

sawna krlowa egipska Izida

czczona bya jako wynaleczynia posieww yta
pszenicy,
w ogle podno ziemi. 2''^) Kult jej, dostawszy si do Grecyi,
a ztd do Rzymu, wznis si tak wysoko, e sami imperaterowie
bywali kapanami wityni Izidy. Wedug innych poda,
przypomnie,

Izida

po mierci

ma

Ozirisa,

opuciwszy

Egipt,

dostaa si do

Sweww, ktrych nauczya zasiewa nieznane przedtem nasiona

je, mle ziarna, wypieka chleb, prz wen, uy-

zboa, uprawia

tkowa

olej

liburn,-*'^)

wino.

Swewy

ubstwili Izyd, a

ktra jest religijnem przypomnieniem

z zamorza. -^^)

Bya wic swewska

dla tego porwnywano j

naleaa Tacyt to zapewni,

wypada,

to

Izida

z Cerer.-^'*^)

ej

potwierdzaj

za

Pars Suevorum

et

Isidi sacrificat.

jej

przystroili

przybycia

jej

bogini podnoci ziemi

do Teutonw nie

sowiask
uczeni

teraniejsi

Zatem, do objanienia zostaje: jak po

-^^)

posg

bogini uwaniemieccy.-"')

sowiasku Izid zwano?

Unde

causa

et

origo peregrino

sacro

parum comperi; nisi quod signum ipsum, in modum liburnae figuratum, docet advecTacit. Germ, c, IX.
tam religionem.
267^
Wollmer. Worterbuch der Mythologie s. 966.
288)
Annales Boiorum Joanni Aventini, ed Bassilae 1530. fol. 16.
269)
Izid wyobraano w kilku postaciach. Na jednym posagu prawdopodobnie rzymskim, kobieta trzyma w prawem rku brzkado, czy instrument muzyczny, zwany sistrum, z wem, w lewem rku miar wyleww r. Nilu, na gowie nosi koszyk, a w tyle wida okrcik. Naruszewicz w uwagach do tlmaczenia
Tacyta Germanii rozd. IX.
Rysunek w Wollmera Worterbuch der Mythol. tablica
XIII.
Okrt oznacza zamorskie pochodzenie bogini; navigium Isidis. Grimm.

Deut. Myth. 213.

2'0)

Bojor.

fol.

Discessit inde Isis in Italiam,

Ceres

ibi

et

Juno cognominata.

Annal.

16.

2") Diese Gottheit (Isis) ist eine slavische, was selbst Zeuss zugestehen musste
und wurde von den Westslaven zwischen Elb und Weichsel verehrt, wo sich ihr
Cult noch in spateren Miltelalter nachweiicn lasst. Ktrzyski. Die Lygier. 82.

Cisa

c)

in

Ziza.

rzymsk Ceres mamosa i znajdujc

u Sowian bstwo po acinie zwane Ciza, Cisa, Cica, Ziza,
badacze mniemaj, e ostatnia, rwnie jak rzymska de a mamosa et altrix omnium rerum et alma mater, czczona bya
w serbskim grodzie Z e t z ktry od niej nazw sw mia powzi. Ta wanie Ciza ma by to samo co Izida.-"-)
Wyrozumiewajc nazw C z y badacze oddawna upatruj
pocliodzenie jej od rdosowu: cyc albo cec, t. j. piersi matczyne.''^
widoczny, albowiem miasto Zeitz, ktre ma
pochodzi od nazwy bogini Z z y, czy Cisy, po serbsku dotd
Przypominajc

Bd

ycz,

zwie sie

prowadzi od wyrazu

sposobem nie daje si wy-

Spotvkamv

c.-"^)

Dla potwierdzenia tego miiu.u-u..

-'-)

najpnij

kiedy tam

pogastwo

wito gwn

W., o bog

Karola

czasw

ex gallica historia,
jej

adnym

a nazwa ta

kwitnelo

jeszcze

brzmi

czczonej

"Wiadomo

dilem:

pochodzc

.\ngsburga

wtedy,

pod napisem: Excerpta

ta,

r^'^C czcz Swewowie najgorliwiej

igrzyskom i radoci; dzie ten

nastpny sposb.

powiecon

uroczystoci

jest

.>i.i-ioino,

y^.^^.-.^^^y-^

Ciza.

ni

wic

sie

oznaczono dokadnie jako 59, liczc od i Sierpnia; przypada przeto na 28 Wrzenia.

t)"m czasie mona byo obchodzi uroczysto tej bogini, ktra sprawia

pomylno

ukoczonych wanie niw."

(Conradi Abbati Urspergensis, Chronicum 15^9. s. 295.) Przytaczajc te wiadomo Grimm dodaje: Henisch pag. 295
pisze: na ^iey w Perach by obraz . Michaa, okazujcy sie w dzie . Michaa

kadem

przy

Izide, o ktrej

Lechem

miaa tam sta drewniana witynia

uderzeniu zegara: dawniej

Czernie wiec jest Ciza?

pisa Tacit.

a Wertach,

Przedewszystkiem, powiada Grimm,

(Germ. cap.
tych

czasach,

IX

1,

zjawia sie u

Iriedy jeszcze

Izidy,

przypomina ona nam

Sweww, miedzy rzekami

stay

tej

okolicy rzymskie

bstwem niemieckiem, posikowanie si za tem bstwem dla objanienia bogini sowiaskiej Cycy, jest naduyciem, przyczem wskazuje na Hanusza Mythol.
s. 278.
Grimm. Deutsche Mj-thol. s. 247. Kazimirz Szulc, majc to na wzgldzie,

budowle,

nie

waha

jest

sie

wyrzec,

tak

Zema (humus) czczona

Tacy to wa Nerthus, Acis

stwami. Myth. Sw. 153".
jak

Isis

przez

angsburgska Cyca

Tacytowych Semnonw

byy slowiaskiemi

b-

-'*)
Appelatio idoli sumpta est ex sornbico Cyc, id est, mamma, mammilla,
bohem et poo. cyc, item c e c e k diminut. Hinc recte Ciza exponilur Dea
mammosa, Dea maramillarum vel lactantium, aut Nutrii infantnm, Dea nutricum.

uber,

diis Soraborum, w Hoffmanna Sc. rer. lus. II. 162.

To samo
przeszym i biecym wiekach, patrz Hanusz, Saw. Mythol. 279.
-'*')
Dla wyrozumienia dawnej formy teraniejszej nazwy Zeitz, szukam jej
dokumentach, ktre przedstawiaj: r. 967 episcop. Cici; 968 episcop. Citicae;

Abr. Brance.

De

powtarzali inni

976

Iticensis

ecclesiae; ecclesia 1

ac

e n s

s;

981 Ciceosis ecclesia; 981 Ci^i-

ycz

albo grd

11^

niema adnego zwizku

nazwa bogini le

bogini Ciza, albo

wy rozumiana.

jest

uwag

Dla rozwizania powyszej dilemy, zwracamy

Z nich dowiadujemy

Solaw

ab

sie,

na fakty.

wnet po ujarzmieniu Serbska midzy

oscha krew wymor-

(w. 927), kiedy jeszcze nie

dowanej ludnoci, Niemcy spiesz na zwaliskach

niedopalonych

grodw serbskich zakada kocioy i biskupstwa. Niezadowalniajc si ufundowaniem biskupstw w Hawelbergu r. 946, w Brandenburgu

949, Otto

968 jeszcze trzech

r.

yczaskiego.-'^)

pooonego, wskazuje na

mil od Merzeburga

A jeli

miejsca.

wanie

fundowano

takich

Trygawa w Brandenburgu,
yczu musiaa by jaka witynia po-

gaska, posiadajca szacunek

moe w XVI

witynia

jeszcze,

X XII

epoki

w.,

znajdujemy.

nie

zwano po niemiecku

uroso

Zeitz,

yczu, a

wic

poga-

kiedy

Dopiero

zjawiaj si podania o bogini

w.,

staa niegdy

ktrej

adnej jednak

okolicznej ludnoci.

o tem wiadomoci u pisarzy

kwitno

wi-

Hawelbergu,

e w

wtedy pojmiemy,

stwo

e biskupstwa

przypomnimy,

znaczenie

religijne

miejscowociach, gdzie stay waniejsze pogaskie

jak Jarowita

tynie,

wycznie dla Serbw: Merzeburgskiego, Misznieskiego

Wybr na stolic biskupi grodu Zycza, o kilka

biskupstw
i

pospieszy ustanowieniem

I,

w XV,

Cisa,

Ciza,

wtedy grd ten

mniemanie,

bogini

zwaa si C c a, a od niej grd C c. Czy nie na odwrt utwokadym razie przytoczone okolicznoci uporzyy si nazwy?
i

waniaj

do mniemania,

rwnanej

Cerer,

bogini Cyca

jest

nie

podanie o

zgodne

wzbudza

bogini,

ale sam.a

po-

nazwa

Dziewa.

Wspomnielimy nie jednokrotnie, e w mitologii sowiabstwa eskiego rodzaju z pocztkiem wiosny zjawiaj si

c e n s e

episcop; 1028 Z

t i

c e

ecclesia,

xoniae, pag. 242, 249, 257, 263, 265, 291.

torma:

w yczu

zaufania.

d)

skiej

czci

rzeczywistoci,

ycz,
2'5j

biskupstwo Z y

Niej tom

III.

c z a

S 49.

i t i

c e

eccl.

Posse. Cod. Sa-

Zdaje si, e najprawdopodobniej istniaa

e

ale nie

Cyc,

jak pisza powszechnie.


w postaci

779

dziewy, pniej dojrzewaj do znaczenia pani,

jesieni

to bstwa soneczne, znaczenie i nazwa ktrych

si bab.
zmieniaj si stosownie do pory roku, raczej do obrotw soca.
Ale historya skada nam jeszcze wiadectwo o bstwie eskiego
rodzaju, ktrego nazwa D j e w a konsoliduje si w nazwach listaja

Musiao wic bstwo to mie wysokie znaczenie.

dawnych poda, w Magdeburgu za czasw sowia-

cznych grodw.

Wedug

skich, a wiec przed ujarzmieniem miejsca tego przez

w kocu

VIII

na wozie sta

posg

Karola

W.

bogini Djewy, od ktrej

grd Djewinem zwano.-'*) Pisarze wiekw rednich pomieszawszy

Djewe

Dian'-")

Wener,

tudzie

yw sowiask,

usio-

rnemi emblemami, z mitologii rzymskiej wzitemi.-"*) Oprcz innych upiksze, bogini ta trzymaa w lewej
rce kul, na ktrej wiat wraz z socem, ksiycem, morzem
i
ziemi by przedstawiony.^'*) Emblemy te, chocia zapewne
wali przystroi

rzeczywistoci nigdy nie istniay, pouczaj nas o zapatrywaniu

si

soca

nietylko

dosy

dla

Djewy

tnie

magdeburgsk Djew, jako na bogini

ziemi.
ksiyca, ale take morza
Tego nam

wieki rednie na

przewiadczenia si o identycznoci magdeburgskiej

Nert

Izid,

wszake rnic,

wyobraeniami kultu soca

ziemi,

gdy dwie

osta-

Djewa przedstawia

bogini wiata caego. -"'")

2'")

Siraillmum Yeneris

in curru stantis

cum

tribus gratiis

idolum fuerat ilag-

uam

urbem ab hac Dea Slavonii olm Diewen vocabant, CranUius. Histor,

Ecclesiast. w Hanusza Saw. Mythol. s. 280.
-'')
kronice Magdeburgskiej pod r. 804 814 wzmiankuje o zburzeniu
w Magdeburgu posgu Diany, a w Annales Magdeburg, ad ann. 938 o ustanowieniu
przez J. Cezara naboestwa dziewicy Diany.. quod eliara barbarum nomen te-

deburg,

Zniszczywszy otarz tego bstwa,

yirginis urbs dicitur.
na jego miejscu zbudowa koci . Stefana. Miilverstedt. Regesta
Archiepis. Magdeburg I. N. 2i, 82.
-'^)
Szczegowo A. Brancel w Hoffmanna Ser. rer. lus. II. p. 151 3.
'-'^)
Strzedowski. Sacra. Morav. hist. 53; wyjtek z Szulca Myth. Sw. 150.

statur, quia

Karol

Magdeburg, quasi

W. kaza

Jeeli Niemcy magdeburgsk Djewe posiostrzyli z Dian, o czci ktrej

Wschodniej Francji (pnocnej Bawaryi) czsto spotykamy wzraianku
moe kult Djewy siga na zachd szeroko a. do Wircburga, a na pnoc

-^^)

w
to

Turyngii

by

do Harcu, gdzie

sie

wzmiankuje sowiaski Bg Krodo,

Moe

kto ze

sowiaskich

e)

Podobn

Wanda.

do magdeburgskiej Djewy,

bya

Dziewa

lechicka

Wanda. Wedug dawnych powieci lechickicli, zapisanycli w pocztku XIII w. bya niegdy krlowa Wanda, synca z wdzi

kw
sty

kraju,

wyprawi

zostajce,

drujc

wnet jakby

odrzucio walk,

ludzk

czy

Wanda

bo

mieli

gniewu,

niech morzu,

ofiar,

posiwieli

wojskiem przeciw Wandzie, pl-

socem

raone, stracio zapa wojenny

byaby witokradztwem, albowiem

nadludzkiem

Wwczas

do czynienia.

chaj rozkazuje, niech

zanosz

ta

moe

jaty (victimet),

mniemali wojownicy, a

istot,

stestwem

sie

Skoro jednak wojsko jego spostrzego krlowe

kraj cay.

przed sob,
i

Ksie pewien niemiecki, cicc sobie przywaw bezwadnych, jak mniema, rkach niewia-

rozumu.

szczy rzdy

Wanda

niech ziemi,

Wanda

bogom niemiertelnym

ja za

aby tak

krl ich,

obu razem uczuciami miotany,

powietrzu nie-

uroczyst pieku

waszych potomkw potomkowie

pod jarzmem niewiasty."

To izekszy rzuci si na

Wanda, wzgardziwszy stanem

ostrze miecza."

mioci

zawoa

ze swoich czyni ob-

was, o wodzowie moi,

wasi, jak

nie

je-

maeskim

prze-

noszc nade stan dziewiczy, umara bezpotomnie dugo po niej

pastwo chromao bez krla.-')
Podanie to wyobrania ludowa przyczepia do miejscowoci,
nadajc mitycznym istotom postacie ludzkie, a poniewa Wanda,
wedug poda, bya crk Kraka, ktry zbudowa Krakw,
i

ledzeniem kultu sowiaskiego w mitologii niemieckiej, do

materyau dostarczy moe. Prosz uwag zwrci na AberDeutsche Mythol.
glaube, zawarte w kocu tomu III dziea Grimma.
2*1)
Tak zapisa w pocztku XIII w. Mistrz Wincenty podanie krakowskie.
poowie tego wieku Bogucliwa dosownie prawie, powtrzywszy powie Wincentego, doda, e po samobjstwie obcego ksicia, Wanda przyjwszy hod wiernoci od jego wojska, za t tak pomylnie ukoczon wypraw z samej siebie bospeniajc tak ludzkiej natury przegom ofiar czynic, dowolnie skoczya w
znaczenie."
Dopiero Jan Dombrwka, piszc okoo r, 1440 komentarze do kroniki Wincentego, doda,
Wand, ktra powicia si bogom i za spraw bogw
Nareszcie Duz wd wynurzon zostaa, na grze okoo Mogiy kopcem przykryto.
gosz dowiedzia si, e
niemiecki napastnik Wantiy, nazywa si Rithogorus.
Porw. Ka. Szulc. Myth. Slow. 32 4.
badaczy zechce si
czego

Grimm

zaj

wiele

Wis

ksi

grodw za

wic

mnogo,

nazwa Krakowa

mit o Wandzie

kalne zastosowanie.

gen (Gra),

7S'

Sowiaszczyznie znalazo si

napastujcym

Na wyspie

Ranie,

osada zwana Krakowem,-*'-)

jest

ja

ksiciu znalaz

lo-

pobliu miasta BerRugard,-*^) miejsce

Lud wskazuje, e tam

panowa ksiae Rugardem,

albo Rudygierdem zwany, a zada sobie mier, gdy go za
nie chciaa mie Wanda, pikna Wendw krlowa.'^**)
pene poda.

ma

Porwnywajac podanie raskie z historya, zaznaczy wypada, e kiedy Mistrz Wincenty zapisywa podanie o Wandzie,

e
i

raskim Rydygerdzie,

Polsce zapewno nie wiedziano jeszcze o

pnij

kiego.

wiadomo

dopiero

znalaza si

o nim dosza do pisarzy polskich

napastujcego

postaci

Wand

ksicia niemiec-

Oczywicie wic mit krakowski, co do treci

jednakowym

mitem raskim,

mie

Sowian, a zatem musia

wypyn

jednakowe znaczenie

mg mie

Jakie

fakty hi-

znaczenie?

Zwracajc do najdawniejszych o Wandzie wiadomoci,

dujemy

e ju w XITI

nim

religijne,

pod pirem chrzeciaskich pisarzy przeksztaci si

storyczne.

bdc

oglnego usposobienia

w. Boguchwa,

znaj-

niemogc wyrozumie

pra-

wdziwego znaczenia nazwy Wandy, do konceptw ucieka si

musia, porwnywajac imi piknej krlowej z wd, czy wdk.-^^) Teraniejsi polscy badacze inaczej rzecz

dug

Wanda, w

nich

pojmuj.

jzykach europejskich znaczy

wando= wodny

We-

tyle

co

Wisa, wedug kronikarzy,

nazw Wandal od Wandy przybraa, ztd wniosek: Wanda

woda,-**)

d;^*")

Do staroytnych rodw paskich nale Krakowicy, potomkowie

'-*2i
kwitn dotd w Meklenburgu. Niej tom IV. 73.
288)

ustach

chwa,

Staroytna

284)

Wedug
Siostra

w
287)

Ranw Ranogard, w XIII w. przedzierzgna si

Szczegowo nij tom IV. 73.

Niemcw w Rugyard.

285)

2S6)

stolica

ktrych

opisu Jadwigi uszczewskiej (Deotymy). Szulc. Myth. Slow. 28.

Kraka, Wada nomine, quae latinae hamus nominatur. Bogu-

Bielowskiego M, P.

Wyej

cyt.

powiecie

II.

473.

29.

Waeckim, w Prusach

dzi dzie Wandal, zadokumentowane pod

ci do Dziejw Polski. 34.

Zachodnich,

t nazw

r.

1295.

jest jezioro

zwane po-

Mosbach. Wiadomo-

Oznacza

niejsz

cw

Wis, ale
nazw wd,

Sowian,

Wis w

Wis

jzyku obrzdku,

nadbrzenych

przedmiot czci

a Sowianie przecie

syn

ogl-

mieszka-

jej

wd

jako

pod

czciciele,^^^)

Z pogldem polskim zgadza si czeskie zapatrywanie, wedug

ktrego

imi

Wanda

Kraka

crki

gdy

niebiesk dziew obokw,

pyna woda

wskazuje na bogini wody,

wedle

wyobrae

staroytnych

(obokw) gr niebieskich na ziemi.

Poniewa

ros, przeto ona te jest jego crk,

nimf rde. Jako bogini wody kopyn) rusk
responduje Wanda z czesk Lubusz (sanskr.
Libed. Podobnie jak jej prototyp grecki, bogini obokw Athe-

bg

niebieski

tworzy

deszcz

a przytem bogini rzek

1 i

mdr

ona take dziewic,

jest

ne,

fundatork miast

dla

tego

Sowiaskie bstwa
crce Kraka przypisuj zaoenie Pragi.
wd znane pod rnemi nazwami u Polakw Wodnica, u Sowakw Morska Panna, u Serbw Morska Dziewica,
^^'"^j

Caryca-Wodyca

u Rusinw
ziemi,

bo ziemia powstaa

szerniejsze

zarazem

j moemy

da -Dziewa, rozkazujca, morzu, ziemi

kiedy

bstwami

Wanda miaa

ob-

magdeburgsk

Tak bowiem bya

Dziew, bogini wszechwiata.

Wandy musiaa by wysok,

Ale nasza

wody.

Porwna

znaczenie.

,^^^)

nasza

powietrzu.-^)

Wan-

Cze

podaniach ludu,

imi

jej

pozostao jako rzeczywistej krlowej, a usypana dla odbywania

pogaskich uroczystoci Wandy mogia, przy ujciu Dubni do

Wisy, na wieczne czasy wiadczy, e w tem miejscu sta otarz
wysoko niegdy

2**)

powouje

sie

289)

Porwnanie

20Oj
29ij

202)

Sw.

Wis

nadwilaskiego

stanowi

zasug

p.

ludu.'^-)

Romera,

na ktrego

45.

Die bimische Heldensage, bohatyrskie podania Czechw umieci piliterami E. K. w odcinku prakij Politik", w kocu Lipca
r.

1872.

Ustp wyej

przytoczony stanowi wyjtek

Slow 723.
Porw. Hanusz. Saw. Myth. 292; Szulc. Myth. Slow.

Wanda

Bielowskiego

bosk

Wandy

Szulc. Myth.

mianujcy sie
i pocztku Sierpnia
kuu, umieszczonego
sarz

czczonej bogini

N. 2ii.

mari,

P. II.

Wanda
s.

32 arty-

Szulc. Myth.

terrae,

aeri

Wanda

imperet.

112.

Mistrz

Wincenty,

258.

Po wprowadzeniu chrzeciastwa Wanda musiaa jeszcze odbiera cze

zaoone w r. 12 18 w Kocicach pod Prandocinem opactwo Cy-

u ludu, kiedy

Uroczysto Wandy przypada 23 Czerwca, podczas letniego

przesilenia dnia z noc, kiedy ziemia napeniwszy si podnoci
ten dzie palenie stosw drzewa, kpanie si
tryumfuje.
w rzekach, spuszczanie na wod wiankw z rnych kwiatw

przypominaj uroczysto

soca poczon

ktrych

przedstawicielami

og-ie

uroczystoci

woda,

dwa

ziemi,

pierwiastki

oczyszczajce.

Streszczenie mitu

f)

W wyobrani
istot
pije

yjc,

bstwie ziemi.

pierwotnych ludw,

ziemia przedstawiaa

si

posiadajc dusz, czucie, przymioty ludzkie: ziemia

kurczy si podczas jej trzsienia, zasypia na

wod ddyst,

zim,

budzi si wiosn.

krzewy,

kwiaty,

Zioa,

skay

drzewa,

woda to

to koci jej,
wosy ziemi, kamienie
Na wiosn ziemia wyglda jako moda, pikna
i

to

krew.*"^)

dziewa,

wst-

w maestwo z bogiem niebem (Swarogiem), staje si podojrzewa, w jesieni traci zdolno podnoci, razem
ma,
staje sie w smutek pogrona wdowa, baba.

puje

dn,

Ubstwiajc niebo, pra- Sowianie ubstwiali

dzy niebem a ziemi nie
gdzie

si

dzieje.

najlepszych
i

matk

byo

Ojciec niebo

wiadkw spraw

ziemi,

tajemnicy:

to

ziemi,

wiedziay o sobie

Mii

co

matka ziemia uwaane byy za

ludzkich.

Kln si

ojcem niebem

najwysza kltwa jaka tylko

by moe

odbywao si przez zapytanie u ziemi odpowiedzi.

wityni Radogoszcza w Ratarze kapani
tajemniczo pomrukujc midzy sob, grzebali z przeraeniem

Wrenie

o losach ludzkich

i.,..-^.., ia porad biskupa Iwona Odrowa, przeniesione zostao w r. 1226 do wsi

Mogiy, pooonej u mogiy Wandy. Powiecenie zbudowanego kocioa odbyo sie
w wigilie . Jana 1226, t. j. w ten sam dzie, kiedy podug sowiaskiego kalendarza przypada dzie Wandy. Odtd obyczaj puszczania wiankw na Wis odbywa
sie w dzie Wandy.
Oczywicie kapitua krakowska dla wyzyskania na poytek
chrzeciastwa czci skadanej na mogile Wandy, zaoya tam opactwo Cystersw,
a e cze ta musiaa mie ogromne znaczenie w pojciu ludu, na to wskazuje ta
okoliczno,
piszcy w tym czasie biskup Wincenty, nie waha <'-; /ien-i^ka krlow Wand podnie do znaczenia nadziemskiej istoty.

ziemi,

aeby

7h

losw rzuconych mogli

wtpliwych wywry.

To

co pewnego

ukoczywszy,

sowa,

Dla potwierdzenia danego

lona darnina,"-^'*)

o rzeczach

losy przykrywali zie-

Sowianie

caowali ziemi, a przy rozgraniczeniu posiadoci ziemskich ob-

po miedzach darnin na gowie, co rwnao si przysi-

nosili

W Rosyi

dze.-^"^)

jeszcze

kl

w biecym

wieku

isciec,

dopeniajc

niech
sama matka rodzona ziemia przykryje go na

podobny

obyczaj,

wieki.

Takie

lsku

mwi nieprawd

jeli

to

u Sowian wgierskich

obyczaje istniay

XVI

do

si,

na

Nawet przy odbywaniu sdw boych

gow oskaronego, ktry klcza

w.-^**)

niekiedy darnin kadziono na

w wykopanym
wali

wosy

dole.-^')

ostrzyone

Lutycy przy zawarciu pokoju poda-

gowy

gar

trawy. -^^)

We

wzmian-

kowanych wypadkach trawa bya symbolem wosw matki ziemi,

a wosy ludzkie, jako metafora trawy, symbolem przytomnoci
samej bogini ziemi, jako wiadka sprawy. U Serbw dotd kto
chce zaprzysidz, staje w wykopanym dole, trzyma po nad gow
darnin i wtedy dopiero przysiga na ziemi. Jeli skamie zgipowinien. ^^^)
to pozostaoci dawnego kultu ziemi, lady
ktrego daj si dostrzega mocniej na Rusi gdzie obyczaje pogaskie duej przetrway ni w zachodniej Sowiaszczyznie. Sta-

roytne pomniki ruskie niejednokrotnie

293^

Afanasiew.

IIo3T

291)

Thiethmar.

Chr. VI. 17.

295^

W starosowiaskim przekadzie pism

B033ptH.

biony wtrt o pogaslcich zabobonach

i

przysig

310.

czyni."

Afanasiew.
296)

pooyli

1562 powiedziano:

138.

w
wtrtu

Wegrzecli Tomasz

skib ziemi na

obeszli,

jamie

ora

XI

Grzegorza Bogoslowa z

w. zro-

dani wykroiwszy, na gowie kadzie

nie ma. IIsBliCTia

gow kltw
i

Miclia Cliapy,
potwierdzili,

Anaj

Ilayin. IV.

s.

zdjwszy
ta

sama

ng boty,

ziemia,

ktr

do ich posiadoci naley.

opolskiej ustawie ziemskiej roku
przysiga powinna by skadana na miedzach, wedug staroy-

wocianie powinni zdj odzie a do koszuli, stan po kolano

gbokiej okie, trzyma na gowie darnin, nie mie przy sobie noa Inb
tak przysig skada.
Afanasiew I. 149.

tnego obyczaju;

o powstawaniu

147.

I.

R. 1360

sobie

po miedzach

"W oryginale tego

I.

wiadcz

29')

Maciejowski.

298)

Thietmar.

299)

Kirkor.

Pierwotne Dzieje. 456,

Chro. VI.

18.

Niwa. 1875. VII. 170.

duchowiestwa

gao.

Nie wiele to poma-

przeciw^ ubstwianiu ziemi.^*'*)

XIV

w, nowogrodzcy sekciarze (Strigolniki)

grzechw kaja si wypada nie przed popem

ale

nauczali,

przed ziemi,

Wskutek

tego patryarcha konstantynopolski pisa do nich: Stri-

golnicy!

nauczacie aby

tworem bezdusznym,

kaja

przed ziemi,

sie

umi ani syszy,

nie

lecz ziemia

jest

odpowiada/

ani

dotd odbywaj spowied patrzc w niebo

przypadajc do ziemi, dotd przed objadem, w braku wody,
obmywaj rce ziemi, co znaczy e ziemi przypisuj tak moc
oczyszczajc, jak wodzie,^"^) dotd w modlitwach powtarzaj:
prosti sonce, miesjac, prosti matuszka syraja
zemla.^''-) Wszake u Sowian wschodnich bstwo ziemi niejednak starowiery

znalazo uosobienia

postaci ludzkiej

nad ubstwienie si przyrody.

znie zachodniej,

ni

uosobienie

burgskiej, nad

Wis rwnie jak

giem

ktrej

niw,

owoce drzew podczas

ab

znalazo

Dziewie magde-

na wyspie Ranie

w Wandzie,

ich zbioru. ^''^)

w pocztku jesieni, podczas

naricajtje sebje

nad

Matki Ziemi

wiadectwom kronikarskim, Popostaci Ziemny, przed posna ofiar skadali wszelkiego rodzaju zboe podczas

bstwo Ziemi uosobili

uroczysto

wczeniej

uduchownienia

do

po

da wiar

a oprcz tego, jeli

lacy

soo)

bstwo

sie

w Sowiaszczy-

sie

wyobrani

Nerty,

postaci

wznis

polityczne warunki,

podniosy

Na Pomorzu

przyrody.

kultu

nie

jej

dziao

Inaczej

gdzie spoeczne

wschodzie,

r.a

kult

Sowie

Babiego

Kiry la o zych duchach,

S.

boga na

zemli,

ni

rjekach,

ni

Przypadaa wic

lata, a'

wedug

wic w tym

kodelisu

studenicach,

ta

ni

XV
w

w.:

pticach,

nie
ni

kamenu Moskwitjanin 1844. L 243,

apokryfie XII lub XIII w zwanym: XoxjeHie Eoropo^ilbl no MyKasfB, czytamy: oni wsje bogi prozwasza: si>nce i miesic, z e m 1 u i wodu, zwierja i gady. Fawozdusi, ni

mincyn.

sonce,

ni

unie, ni

BoacecTBa. 31.

**')

Afanasiew.

o-j

Famincyn,

*<*')

mn

I.

143

4.

149,

a e alias

Ziemia Dea,

ex arboribus tribuebatur; unde deponebantur

cunctis frumenti generibus
ctus

tollebantur.

Tom

II-

Procosii.

tempore messis,

cui abundantia cerealium fructumqae

ant simulacrum ejasdem

(sic)

oblationes ex

ex opibus autem arborum,

Chro. Slavo-Sarmaticum.

edi,

Varsaviae

dum

fru-

1827. p. 113.

"O


samym

czasie,

cze bogini
sie

w ktrym w staroytnoci odbyway

ziemi tak

Wrzenia

15

on pracy dla

gdy go

gar

ojczystej ziemi,

zawsze cechowao Sowianina.

uprawy,

jej

powica

ycie

aeby

Cze

nim razem

soca, ksiyca,

wpywajce

na

sob

umarych.
mitw uosobie-

powietrza,

Tern si
Uwzgldniw-

ziemi.

jednak nieogranicza bogata wyobrania sowiaska.

szy bstwa

grobie spocza^"^),

rozpatrywalimy bstwa, powstae

si przyrody:

dla jej obro-

zmuszaa do wyciodtwa, unosi

niedola jaka

9.

nia

na

zwane Mysteryje Eleusiskie, poczynajce

ojczystej ziemi

ny, a

Dotd

w Attyce

si

trwajce dni dziewi.^"^)

Zamiowanie

Nieaowa

y^6

pomylno

umys

materyaln,

so-

wiaski szuka moralnego zaspokojenia swych duchowych potrzeb

w uczczeniu zmarych przodkw. Tu si odkrywa najpikniejsza karta mitologii, pena poezyi rzewnej, cudownych wyobrae,
a chocia obok delikatnych uczu pikna, zjawiaj si niekiedy
grubo zarysowane formy obrzdw, wszelako zwaajc na nizki
nie moemy odstan cywilizacyi owych oddalonych wiekw,
mwi przodkom naszym wysokiego uduchownienia.
Pierwszym wyrazem takiego uduchownienia jest najpikniejsza instytucyja pogastwa:

a)

Ubstwianie przodkw.

Wedug wyobrae
a tylko

idzie

mier

nie

tysicy

Sw.

oi)

Szulc.

"OB)

Obyczaj ten zachowuj Bgary

wychodcw

polskich

droszy skarb, ponieli

romiec,

zasypia.^"*')

rozrywaa stosunkw
Myth.

idc na wypraw,

sob

Tak byo

czowieka

tym

do grobu!
z

dotd (Afanasiew

w., uniesiona

sob

Wedug
adonliu

gar

I.

150.),

ojczystej

Quatrefages

ginie,

wiatem.

Rapport sur

les

ziemi,

ile

to

jako naj-

pieni ruskich, bohatyr Ilija Mu(Busajew. Pyc.

syroj ziemli."

oraTMpcidii onoci.. 37).

306)
Nawet u najniej miedzy dzikimi stojcych Boszimenw
qu'un sommeil."

nie

u Sowian.

172.

w XIX

wzi

umary

pierwotnych ludw,

na odpoczynek,

la mort n'est

progres de TAntropologie. 430.

Umary

zasypia, dusza jego ulatywaa

jego nie przestawaa

si ona

70/

sam on stawa si mieszkacem

obcowa

nieba,

w dalek krain

krewnymi

nie tylko na grobie, ale

przodkw,

nieboszczykiem, ale dusza

i

Zjawiaa

znajomymi.

we wasnym domu, patrzaa na

i
ze ich postpki, domagaa

czyny yjcych, odczuwaa dobre

ycze

si spenienia przedmiertnych

nieboszczyka

y-

nieraz

jcym gronie czu si dawaa.

Im wiec umary wysze stanowisko zajmywa
wola jego

bya witsz,

gospodarz

dzie,

w domu

ktr yjcy uwzgldni

rodzin

pami
z

Na Biaorusi

jC z

r,

za ycia,

Starszy

dawa czu

poza grobu

musieli.

gospodarstwem, a

o nim trwalsz.

sw

tem

ro-

wol,

Nie przestawa on opiekowa si

yjcy uwaali go
Czuryo, dotd

skie znaczenie opiekuna nie tylkD rodziny, ale

za

swego obroc.

zachowuje pogai

domu, zagrody,

byda k, pl w ogle gospodarstwa rolnika.^*') Taki czu r.

szczur, dla nastpnych pokole by ju pra-szczurem,
i

pra-pra-dziadem,

a im

nich

ktry potniejszy

ycia, tem mocniej po mierci opiekowa si rodzin,

cze

za

a przez to

si gbsza.
Widzialn oznak czci umarych przodkw u Sowian, pojego stawaa

dobnie
z

by

staroytnych

jak u

Rzymianw,'***)

suyy

braenia, figury

wyrobione
Takie wyo-

drzewa lub metalu wiezerunki przodkw, dziadw.

postaciach ludzkich, stosownie do okolicznoci

przybieray znaczenie bstw opiekuczych, domowych

Ktilt ich przez

tradycyj zachowywa si

ywi wyobrani

bogw.

pokolenia do pokolenia,

modzieczej ludnoci, a napawajc umys na-

dziej pomocy bstwa,

pobudza do wytrwaoci

rezygnacyi

w nieszczciu.
Do dzi dnia na Biaorusi uywaj wyraenie czar mianie, t. j. nie
si mnie, nie ruszaj mnie, albo mojej wasnoci, jak gdyby przywoujc boka

***')

dotykaj

domowego Czura do obrony od napaci. Kirkor. Niwa 1875. VII. s 360.

***)
U Rzymianw dusze ubstwionych przodkw zwane byy L a r e s
Manes, Genie s. Wyobraenia ich z wosku [Wymianie jako wito w domach swych chowali. O kulcie umarych u Rzymian i Grekw. Fustel de Coulan.
ges.
La Cite Antiue s. 15 20.
50'

788

bogach rnych ksztatw

drzewa struganych u So-

X w.^**") Na Pomopogaski trwa duej, ni u innych Sowian, meta-

wian ruskich wzmiankuj arabscy pisarze

rzu, gdzie kult

boki istniay a do wprowadzenia chrzeciastwa. Biograf

Ottona Ebbo opowiada, e gdy Wolinianie przyjli chrzest
stojce w publicznych miejsach wiksze
mniejsze bawany
bstw pogaskich ogniem zniszczone zostay (r. 1125), wtedy niesrebrem
ktrzy zagorzalcy, skrywszy poski bokw, zotem
upikszone, ciowali je u siebie.-'^^')
Odrniajc wiksze bstwa, ktre stay publicznie (in propatulo), od mniejszych, Ebbo
daje do zrozumienia, e ostatnie byy domowymi bokami. Taliczne

kich

wanie bokw

sku p en a

cze
i

bstwa publiczne

rozrnia

s,-^^^)

skadali: gaje,

Helmold sprawiedliwie nazwawszy po rzym-

t.

trzy

bstwa przyrody, boki domowe, penaty

j.

postacie ludzkie uosobione.^^-)

bokw domowych

innych Sowian wizerunkw

dujemy.

Czas zniszczy ich lady, ale

knie na to dowodw.

ktrym Pomorzanie

rodzaje,

e niegdy

Czechach jeszcze

za

nie znaj-

istniay nie bra-

czasw

Kozmy

si guchych i niemych, przez siebie

wystruganych bokw, jak co czyni wypadao, do nich zanosi
proby, aby go samego i domy jego pod opiek mieli, ^^'^) Tene
Kozma, rozpowiadajc o przybyciu Czecha z czeladzi pod gr
(f

125) lud wiejski radzi

Rzip, przypomina stare podanie o czci dziadom, ktrzy towarzy-

300^

staniach nad

O bawanach z drzewa struganych, ktrym Rusy oddawali cze w przyWog w X w., opowiedzia Ibn-Fozlan. Szczegy niej, w ustpie

o pogrzebowych obrzdach

'^}
tificem

Cumue

verbo

idola maiora

fidei et baptissimi lavacro

et

minora,

urbe inundata, per bealum pon-

quae in propatulo

erant,

ignibus conflagrari

quidam stultorum modicas idolorum statuas, auro et argento decoratas,

clam furati penes se absconderunt. Ebbo Il, i. Bielowski. M. P. II. 49.
^^)
Fraeter penates enim et idola, quibus singula oppida redundabant, locus
ille sanctimonium fuit universae terrae.
Helmold. I. 83.
coepissent,

*'^)

Panoway w Stowiaszczyznie cze bawanw

i bogw domowych (penates),
naj pierwsza

bowiem gajw
rali:

Prone bg ziemi Aldenburgskej"

3")

Kosma

patrz Ki-izk.

143.

t.

d.

Helmold.

I.

rne przesdy, oprcz

szczegln
52.

cze

odbie-


szyli

ludowi czeskiemu

789

w podry

do Czech.''*) Wyraniej o tem

powiedzia Dalimil, piewajc o Czechu, ktry wybrawszy

z

Chorwacyi

dy

czeladzi,

z lasu

do

lasu,

si

swe na

ed k y

plecach niosc.*''')

Nieuwzgledniwszy

Sowian oddawanej dziadom,

czci

mo-

nie

glibymy poj zkd sie wzio w Sowiaszczyznie takie mnstwo bokw, o ktrych niejednokrotnie prawili kronikarze niemieccy,

^'*)

Bokw domowych

czci w

stawiano

przylegych gajach

pod rozoystemi drzewami, jak dotd zdarza si widzie obrazy

czci w domach na przedniem miejscu, nad stoem, ktry w izbie sowiaskiej zajmuje
poczestne miejsce. Podobnie wieniacy ruscy w domach swych
nad stoem, w kcie maj zawieszone obrazy (ikomy), ktrym
wchodzcy do izby skadaj pokony. Tak zapewne byo w stawitych

zawieszone na drzewach,

roytnoci: kto przyszed odwiedzi rodzin, skada pokony bo-

gom domowym,
czeskie

jaty,

Podnoszc dziadw do znaczenia Iwgw- i skadajc im obSowianin czu si bezpiecznym szczliwym pod ich opiek.
i

w domu zdrowie

caem

pomylno
To te we

gospodarstwem.

ho]\i

^^*j

Kozina

wdziczn

wkada w
tej

opiek bogw.*'*)

sowa:

o drugi moje zatrzymajcie

za ich

cndotwom pomoc,

ktra

bra se lesem do lesa, d

'")

Heribert biskup

towarzyszami

i e d k y swe na pleci nesa.

Dalimil.
brandenburgski prawi,
dla zbawienia swej

kocioa, tpi w
mnichem Wojciechem pogaskie obrzdy, przyczem

wszystkich chrzecian,

czy

te

swym diedom,
przeznaczonej nam ziemi."

***)

z kilku

Czecha,

ycia

wszelkich przygodach

ofiar przyniecie

nas doprowadzia do

usta

daway mu zwyciz-

opiekoway si jego rodzin

Sowianin pokada nadziej na pomoc

krok,

Pieni

czyni.

przechoway o tem wspomnienia.'^'^

Bogi otaczay Sowianina wszdzie:

two,

to samo

a odchodzc

dziadom,

tudzie

niezliczone naboestwa,

nw, pod Magdeburgiem.

nadziei

rozszerzenia

szczeglnie

okolicy Liszki,

w upie

r.

duszy
1

114

wj-nisz-

Moracza-

Reg. Arch. Magdeburg. I. 910. s 354.

*^')
Zabj, wzywajc na rad, spieszy: ot muz k muu po vsikej vlasti.
Kratka slova ke vsem skryto ree, pokoni se bohm, otsud k druhu spesia.^
318)
\Y pieni Cestmir a Vla5lav: obtuj bohm, lx>hm swym spasam;"
w pieni Sd Lubuszy: Po zakonu vekoziznych bogY."
Mnlverstedl.

790

Po wprowadzeniu chrzeciastwa panteizm sowiaski zmieni

Bogi domowe przybieray cliarakter zycli
si w pandemonizm.
duciw, a gdy pami o pocliodzeniu icti od pradziadw znika,
upatrywano w nici szkodliwe naksztat djabw istoty. Zamiast
dawnycli nazw diedy, diedki, dziady, wytwarzay si nowsze nazwy:
w Czecliach szetki, szotki, iospodarziki, w Polsce,
rwnie jak w Czecliaci, skrt, skrzit, skrzy tek, u Sowicw kr.t, skratic,^^^) u Morawianw krat, kret,
U wsciodnich
kritek.^-*^)
poudniowych Sowian o tycli
bokaci nie syclia. Za to w Rossy d o m o w o j zwany
ciozjainom t, j. gospodarzem domu, jak u Czeciw, take
dieduszk, zostawa w dobrych z ludmi stosunkach, byle go

nie

Mieszka on zwyczajnie

obraano.

gniewie tucze garnki

wyjazdem

uwaaj,

na nowe

miejsce,^-^)

szkanie

a mieszka

domu,

b)

zarolach

Pojcie

w chlewie

podwrze,

ludzkich,

obowizek

za

chlebem

Przy

ostatnia

straci mie-

szkodliwym jak

jest

ale

sol prosi domowego

Rusinw dedko, did'ko

domostwach

pieca, albo

dom

naczynie, tupie nogami, krzyczy.

zmianie mieszkania wieniacy

noc, przed

koo

broni od nieszczcia, strzee

przy bydle,

djabe,

botach.

umarym

Wedug wyobrae Sowian

waa w jego piersiach, lub gardle,

duszy jego.

dusza za ycia czowieka bytoa po mierci,

w ksztacie

istoty

Grim porwnywa: niemiec. Sc rat, Schrat, Schrattel, sowian.

r e t k i
penates intimi et secretales, boh skfet, skrjtk (penas
7.
idolum), pols. skrzet, s k r z t e k. sov. s h k r a t. Deut. Myth. I. 396
'20j
Niektrzy mniemaj, e morawski krzitek, jest zdrobnia form imie145. Trudne
nia kret, krat i odpowiada nazwie boga Kr ta. Kfik, z Dejin
'''9)

skreti,

gdy z wprowadzeniem chrzeciastwa,

Czy nie waciwiej dopuci,
dawne boki zamieniy si w zych duchw, wyrzdzajcych ludziom rne psoty, wyraz polski szczur przeniesionym zosta na zwierztko mus avellanarius, ktre odtd

do pojcia.

Polacy poczli
ludzie

zwa

szczurem.

atwo mogli upatrywa w

wiedzc,

e to

jest

Szczury niepokoj szczeglnie

nich duchy nieczyste

miano przodkw.

Czy

nie stao

krtem ?
321)

Zabylin. PyccKiii

Hapo^t

247.

da

nocy;

zabobonni

im miano szczurw,

si co podobnego

nie-

morawskim

niby

skrzydlatej,

powietrznej,

lekkiej,

791

konika

motyla, ptaszka,

polnego, wreszcie biaego gobka"--) ulatywaa,

bkaa

sie

w fanwie-

tastycznycli postaciaci niebieskici tworw, rolin, ptakw,

ccych

ogni,

gwiazd. Padajca

mier

take

oznaczaa.

czo-

gasnca

bdnice sprowadzay

straci na

wyjtkiem sowy, zwiastunki mierci, towa-

zwierzt, za

"^-^)

Dusze cia niepogrzebanyci,

ptakw

mier

gwiazda oznaczaa

wieka na ziemi, gwiazda posuwajca si po niebie

rzyszki bogini Morany.

Dusze dobrycli
krogulca,^-^) a dusze

'--)

gobka,

ludzi

przybieray posta gobicy,*-^) albo

zyci

ludzi

Gorejce

palce,

peknym tahlym hrdlem,

sowy,

kruki,

mierci ulatuj w postaci biaego

potem znika w obokach. Wjcicki.
pieniach czeskich: Dusa vylete
Madej, Gobek.
hrdla krisnyma rtoma."
(Jele); Aj, a wyjd dusa

Polakw dusze

ludzi niewinnych po

mogi,

ktry przez chwile buja nad

Klechdy:

zamieniay si

z rvucej huby, vylele na drvo, a

po drvech seme tamo,

doni mrtev

nezzen."

(Oe-

stmir.)

Chorwaty wierz,
kady czowiek przy samem urodzeniu otrzymuje
gwiazd, a na ziemi roenic. Kalaczow. ApNllBTj 1. 36.
U Czechw kady czowiek ma na niebie sw gwiazd, a gdy si zblia jego koniec,
^-^)

na niebie

sw

na ziemi, czowiek umiera i unosi si pod oboki. Zycie czowieka podobne do palcej si wiecy na ziemi ganie, a na niebie zapala si du-

gwiazda spada

sza opuszcza

ciao na ziemi

Z tego powodu mwi,

odlatuje do

postaci

ptaszka,

albo

gobicy.

po zachodzie soca, gdy zamilkn dzwony kocielne, na

cmentarzach lataj ogniste dusze, jak

i bdne wiateka s
wprzd pokute, nim wejd do
muje,

\T

nieba

to

gobie: rozstaj si z yjcymi, Lud utrzyzmarych bez chrztu dzieci: musz odby

dus/.e

nieba.
Krolmus. Staroceske povesti 1851. III. 26;
Kotlarewskiego IIorpeoaJtHbie ootiiaii CiaoiiWb 1S68. s. igo.
Wedug wyo.

brani Bgarw, gwiazdy rodz si i umieraj razem z czowiekiem; aeby zabi

czowieka, wieszczyce (wrki) szukaj jego gwiazd, zdejmuj j na ziemi i gasz
w studni. Karawelow, w Kotlarewskiego. Ilorp. o6ih. 191.
U Serbw uyckich
bkajce si dusze nazywaj budnicki, budne wiecki, a w niektrych
miejscowociach pod budickami rozumiej dzieci bez chrztu zmare. Smoler
i Haupt.
Piesnicki. lE wyd. 1843. s, 266, take Smoler w Czas. Ma. Serb. 1848.

s.

219.

''-^)
Podobne mniemanie przeszo do chrzeciaskich pojc. Xa grobowcu
Bolesawa Chrobrego napis dawnych' wiekw gosi: hic jacet in tumba Frinceps glo-

riosa

columba
*'-*)

hanie

t.

Lelewel. Pol.

d.

Ze krogulce

byy

hajev vse krahuje.

W.

S. II. 319.

ptakami powiconymi, wiadczy

pie

(Zabj), I vy-


puhacze,
i

dzicioy, nietoperze, latajce mije

wrony,

jastrzbie,

792

drapiene zwierzta. ^-'^)

Im czowiek lepszym by

znajdywaa spol^j
dzi dugo musiay

w rnycli

tem dusza jego prdzej

za ycia,

przeznaczonem miejscu,

bka

dusze zlycli

dotd u Polakw

lu-

yjcym

si po wiecie, zjawiay si

straszydach

postaciach,

ale

Rusinw

mara, u Sowakw m.tohy, u Czechw obudy,

prziszery, przistrahy. Dusze ludzi zamordowanych
zwanych:

wchodziy do rosncych na

skrycie zakopanych,

domagajc si pomsty.

drzew,

Dusze zjawiay si
Dawniej ich

yczanw
s

grobach

ich

w postaci

karzekw, zwyczajnie

nocy.

krani ludzie,"^') a teraz u uu Rusinw m a w k ,^'^) u Kaszubw k r -

Polsce zwano

udk

i,^-^)

t a.^^'')

Z wyobraenia o duszach

bdzcych

po polach
nice,^^^)

po mierci czowieka

w dobrych zych duchw, ktre snuy si

poudnice, u uyczanw zwane przepod-

wytworzya si wiara
:

po grach

wodach

do ktrych podobne

wile,^'^^]

dawnych ruskich pomnikach, o czarownikach czytamy: tjelo swoje

mertwo i letajet orom i jastrebom i woronom i djatem, ryszczut lutym
zwjeriem i wieprem dikim, wokom, letajut zmijem, ryszczut rysiju i medwjediem."
Kaajdowicz. loaHHT. 3Kaapx'B Bo.irapcKift 211.
826J

chranit

327)

Wyej

828)

Die Ludki sind die Zwerge der Wenden.

725.

s.

wo

geln und zwar da,

sich

Urnen

Ludkowa

Nieder- Lausitz

Hanusz.

Hilferding.

298.

OciaTKii BajiT. CjiaB. 24, 28, 40, 58.

Przezpodnica zjawia si na polach zwyczajnie miedzy il a 12 godz.,

godz. dnia, nosi na ramieniu sierp osadzony na dugim
i

881)

miedzy 12 a

cina

gowy

kobietom.

kiju

pom

syju wtresa."

mwi:

Babin gr
s.

ebenfalls in Hii-

Ludkenberg, oder Lud k owa grka,

und miissen schwer gerezit werden, ehe sie den
Haupt. Sagenbuch der Lausitz. I. 43.

Saw. Myth.

32)

*'o)

a niekiedy

thum

wohnen

gra,

Menschen einen Posen thun

polu,

Sie

Solche Hiigel heissen dann in der

Sie sind gutmiithig

Liidken- Hiigel.

na

vorfinden.

serp

Ja budu si ze sergdy o poudniu spotka kogo

Przypoldnica zwyczajnie mwi:

niektrych miejscowociach,

syju,

albo

serp

baba."

Przychodzi

na

Schulenberg. Yendisches Volks-

(Weiberberg), przy wsi Schleife.

45.

332)

Wile,

gr, na polach

znane u

wodach.

poudniowym Sowjanom, mieszkaj na wierzchokach

Wile bywaj dobre

ze,

lubi

taniec

pod

dwik

793

boginki,
m a w k i.^^*) Na Litwie

sa karpackie
i

gesli

nim

te

a jeli kto tak zrcznie taczy,

z

wo

istoty

o n

; ruskie

y,

rusaki

od miejscowoci zwane s:

wiom

kreca ich dopki nie

si go zakray,

udaje

nie

Lubi take polowa

pobratymstwo.

a z luku doskonale strzay puszczaj.

zadgaj modziecw do taca

lub pasterskij dudki,

zamcz,
wchodz

ptakw

na

Przy urodzinach Sowianina,

zwierzt,

wedug mniema

zwanych roenice (rodjenice^, albo

suzenice (sudjence). One radz si czy nowonarodzony ma by szczliwym, czy
Wile gr i rwnin bywaj czciej dobre ni zle,
nie? a co uchwal, tak i bdzie.
wabi do siebie modzie, zbiferaj si na rad na jasionowem drzewie. Mode
dziewczta udajc si do nich z probami, ofiaruj im kwiaty, zwizane jedwabnemi wstkami, a wile czsto speniaj proby, dajc pikno, opiekujc sie mijTni
dziewcztom modziecami. Przeciwnie wodne wile zawsze zle, podstpne, starajce
si przyczyni ludziom szkody, w nocy przy wietle ksiyca skacz po falach wd,
ludu,

obecne od trzech do siedmiu wil,

dwiczna

pie

siga daleko, lecz biada temu, kto si na gos ich zbliy: wile
topi T t. d. Berezin. Kopuatia II. 373 395.
"') Morskie Panny
Hanasz.
boginki, w Tatrach, pl ryby p czowieka.
Saw. Myth. 292.
Dziwoony s to rusaki grali naszych. Sync z cudnej urody,
wabi do siebie modych parobczakw, a ktry ulegnie takiej uudzie, znika na zawsze ze wiata.
Tygodn. Illustrow. za r. 1864. t. X. s. 389.
*'}
Analiza zabobonw ruskich wskazuje,
wiosenne uroczystoci Rusalie
powiecone s gwnie wspominkom umarych. Rusaki
manes, ziemlanoczki, jak w pieni: ,.rusaloczki, ziemlanoczki, na dub leli, kora gryli, zawalilisja."
pogaskij dobie umarych grzebano na grach, w lasach, na rozdroach, spuszczano do wody, dla tego galicyjskie m a w k i
rusaki wydaj si mieszkajcemi
w grach i lubi, jak rosyjskie rusaki, koiysa si na drzewach. Teraniejszy charakter wodny rusaek zapewno jest pniejszjTn wytworem; grne rusaki w miejscowoci rwnej, bez gr,
musiay znikn.
U Rusinw na w ja nedila tydzie pieciodziesitnicy, to samo co wielich

chwytaj go

koruski sernik

Wedug
majcy swego

weykde.

nawskij

rusalinij albo

Rachm

mniemania Rusinw, gdzie za morzem bytuj

liczenia czasu

dla tego

a n

nie

obchodz M-ita wielkanocne wtedy, kiedy

do nich dopynie od nas skorupa wiconego jajka.

skutek tego istnieje w ludzie obyczaj wyrzuca w wielk sobot do rzeki skorupy jaj -kraszanek," ktre dopywaj do Rachmanw na wito Prepoowenija^, przypadajce wedug star. stylu
30 Maja i wtedy tylko Rachmany obchodz rachmaski
Inaczej,

Rachmanw,

nazywaj

weykde.
bogosawionym ludem Nawy. Rzucona

dopywa do nich w nawski weykde

czwartek Zielonego tygoniewypada rzuca caej skorapy do wody, lecz koniecznie j trzeba rozbi, bo w przeciwnym razie rusaki
w niej pywa!
Jest to dowd identycznoci rusaek z nawkami. Wesjelowski FeBBapcKia pyca.iiii h roTCKia urpbi Bt
um. M. Nar. Prosw. 1885 Wrzesie str. 78.
Bli3aiiTiu
Dla sprawdzenia
do rzeki skornpa
dnia;

ale

bd

czasu

ktr)Tn przypada

lendarze Berdyczowskie
sztynie

i^na

rachmaski weykde, mog posuy

Wileskie.

Podolu) oznaczony:

r.

Ot w

1841.

kalendarzu

12 Kwietnia,

stare

ka-

Wileskim jarmark w

Ful-

t.

j.

sobot w Przewd-


witeziankami
Niemna, w ii ej am
jak rwnie

ciami

od jeziora
i

od

r.

n e m e n k a m od r.
U Polakw nazwy rusaek,
rusadlnemi uroczysto-

Swite'^^'^),

gdy przeciwnie u

cieszyy si wielk wzitoci,-"^*')

Sowian

jak u poudniowych

reszty

Sowian obrzdy

a na Rusi rusaki,

te

podobnie

trwoy lud wiejw przedzierzganie

wile, nieprzestaja

Z tego samego rda wynika

gj^j 338-^

Wilii. '^'^^)

obrzdw zwanych

nie znano,

794

wiara

ale to zdaje si omyka: powinnoby by 13 Maja i w takim razie

odpowiadaby terminom takich jarmarkw: r. 1845,
13 Maja, t. j. we 28
dni od Wielkanocnej niedzieli i w r. 1847, take 13 Maja,, t. j., w 51 dni od Wielkanocnej niedzieli. Ale pisarze rozmaicie czas ten obrachowuj. Zgody niema.
Porw, Slovasky Sbornik 1887, czislo 5. str. 200.
^'^)
Za ojanienie posuy moe znakomita balada A. Mickiewicza wite-

nytn tygodniu,

czas

zianka."

PyccKiii Hap. 57.

Zabylin.

'''*)

'''")

'"*)

Ze Sowianie oddawna ubstwiali mieszkajce

rusadlnych

im skadali, o

tern

witach

poucza pisarz

patrz niej

VI

w. Prokop,

ustpie o uroczystociach.

(wyej

rzekach nimfy

cyt.

19),

ale

pod

objaty

wpywem

chrzeciastwa, gdy dawne bstwa stay si demonicznymi duchami, znaczenie ich wielce

w skutek wtrtu chrzeciaskich poj. Istoty

wpywem chrzeciastwa otrzymay nazw rusaek, a

przeobrazio si, szczeglnie

nadziem-

nazwa ta
szerzya si tak daleko, jak nauka kocioa wschodniego sigaa. Dla tego zapewno
u Polakw i uyczanw nazwa rusaek nie znalaza miejsca. Tymczasem na Rusi
i w Czechach,
rusaki cieszyy si wielk wzitoci. Dotd na Rusi wierz, e rusaki s dusze dzieci pci eskiej, zmare do przyjcia chrztu, a chocia umary
maluczkie, wyrosy jednak w postacie modych, piknych kobiet z dugiemi, rusemi,
(wjatemi) wosami zawsze rozpuszczonemi. ^lieszkaj zwyczajnie na dnie rzek,
w krysztaowym paacu, zkd w czasie wiosny, przed wschodem soca wychodz nagie, piewaj i tacz po obszernych niwach yta. Wtedy aden modziemiejscowociach gniec nie mi zbliy si do nich: zaechc go na mier,
rzystych i lenych rusaki snuj si po wysokich, rozoystych drzewach, szczeglnie
po dbach, w nocy koysz si na gaziach, albo siedzc na skach, rozmotuj nici,
zabrane tym kobietom, ktre kad si spa bez modlitwy, a we dnie snuj si po
skie, nimfy, wile,

pod

polach
i

lasach,

asliocz
s

wabi

do siebie przechodniw,

goni

do mierci od konwulsyjnego miechu,

bywa w cigu

ludzi

si

k, albo

sidnr.ego tygodnia

rusalny,

za nieposusznymi,

Najzgubniejszy

po Wielkiejnocy.

u Czechw

rusadlny.

Tydzie

owi

wpyw

ich

ich

na

ten na Rusi zwie

Dla zabezpieczenia si

od zych knowa rusaek, dziewczta, co wieczr tego tygodnia piewaj szczeglnego rodzaju pieni, zwane rusalnemi, a ostatniego w-ieczora id do lasu, wieszaj na drzewach wianki z kwiatw w przekonaniu, e tern przebagaj rusaek,
niektrych miejscowociach
ktre ubrawszy si w wianki
biega po polach.

bd

kpa

obawiaj si rusaek, e w cigu rusanego tygodnia nie chodz do rzek

si, bo wtedy wanie rusaki zacigaj ludzi do swego podwodnego mieszkania.

tak irjocno

795

w rne

zwierzta

powszechny rozgos zyskay

upiory

liie

dusz zych ludzi

Umary

potwory, miedzy ktremi

wilkoak i.^^^)

po mierci.

Grb,

mogia byy

tylko miejscem pobytu, odpoczynku, a dusza,

istota

powietrzna,

opuciwszy ciao, unosia si tam, gdzie miay po-

nie

przestawa

byt dusze przodkw,

materyalnie

dalekiej ojcw

krainie,

zwanej raj^**^)

Midzy niebem a rajem, wedug staroytnej wyobrani, staa wysoka gra, bkit niebieski, z krysztau czy szka
zrobiona. Gr t wypadao z wieikiemi trudnociami przebywa,
nawb.''^')

aby si dosta do

raju.

Niebezpiecznie modziecowi,

Ale po drodze zostawao jeszcze do prze-

ktrym kcchaja si rusaki:

do swego podwodnego mieszkania, lecz tam

oywia:

zalechc go

mczyzna

staje

si

zabior

mem,

poczyna nowe ycie- okrone przepychem

niczego nie pragnie, tylko choby na
moment opuci krlestwo podwodne. U mulorusinw, rusaki przed zielonemi wi.
tami biegaj po brzegach rzek i jezior, piewaj, chichocz, klaszcz w donie i miaucz jak koty w skutek tego nazywaj ich m a u k i. Dla zabezpieczenia si przeciw nim mczyni zaopatruj si w pioun, mit
inne wonne zioa, ktre nawet
do cerkwi z sob przynosz. Rusaki najstraszniejsze s w wigilij . Jana (23 Czerwca) w jesieni o nich niejycha. Szejn. MaiepiaJi.
196 8; Zabylin. Pyc. Hap.
5764139^
U Polakw u p i o r, niemiec. Wampyr, Blutsauger, Menscheusauger, krain, s h t r i g o n (strzyga) v d a r z Vind V a m p i r pijaintestina; slav. Vukodlak
vilkoak Rag upiriwka Chorwat. V a m p e
n a
genius aerus, eccles. BypKjMahii, MepiBeuu 1131, rpo6a BCTaBinie. Upiory, wedug mniemania, trupy z trumien powstajce, na domy nachodzce, ludzi duszce,
krew wysysajce, na otarze ace, je krwawice, wiece amice. Upiory, ywe
Wilkoak, u Czech,
Sowak, wlkodlak,
maj mie z umarymi schadzki.
i

chorwat.

vuk6dlak

ak= strach,

larwa

hyaena,

piekielna

Wilkoak ma

by

rossyj.

vukodluk,
oSopoieHb.

olbrzym,

rag.

vuko-

Wilkoakami mianowano

si na pewny czas przemienili w wilki, potem za

ludmi si znowu stawali, ale to szalbierski wymys.
lepy, mie wielkie rogi i t. d, Linde. Sw. O Wilkoakach

o ktrych mniemano,
wilcz postaw porzuciwszy,

ludzi,

dalm.

porw. Wjcickiego Klechdy.

Wyraz raj znany u wszystkich ludw sowiaskich, etymologicznie

Porwnywaj go ze staro -ind. rada, ktry w Wedach oznacza obszar powietrzny, lub morze obokw. (Krek. Einleitung 420).
'*'>)

nie jest jeszcze objaniony.

U Sowicw rajnik
'*')

tego wiata.

oznacza tyle co zmary, obywatel

W pomnikach sowiaskich

naw,

Etymologia W)razu ciemna,

n a

b e

raju.

Krizk. 107.

= martwy,

przybysz

tam-

Kotlarewski prbowa objani ten wyraz

nava, navis = korab porwna z pierwiastkiem nap, zkd acis. N e p t unus i nimbus= oboki. Ale Krek, w szerokiej o tem rozprawie, dowodzi nieraoebno utrzymania si podobnego wniosku. Einleitung. 419.

panuje

soce

si

dusze przodkw

zboa na zim przynosz, tam bytuj

si majcych.
tym

za bogowie

siedz

obokach.

Dusze przybywajce do
raju czy

by

nawju

Dusze zych

dobre.

czy

czyo

piekem

dusz,

ale to

znajdyway miejsce

ni

jce na

ktre

pjmy wano.

Bya

By moe

ciepo.

gdy

dopiero wtedy,

rozwojem po-

niezasugu-

zbrodniarzy,

odpoczynku

nie dla

wiecznego cierpienia, gdzie ze duchy

pod

Pniej,

chrzeciastwa pieko stao si straszn podziemn

n, pozbawion wiata, przeznaczon

krai-

radoci,

mcz dusze

ludz-

pogrone w gorc smo, albo w niegasncy nigdy ogie.

Do przodkw mieszkajcych ju w raju dusze mogy zdy
3*-)

O
O
w

piekle,

otwarcie dla nich raju, szy do pieka. ^*-^)

wpywem
lecz dla

si pojcie o mkach przebywajcych w niem

zem, dusze wrogw

teraz

dziaay ogie

niej

nastpi mogo

jcia o dobrem

w^stpyway dusze

przybytek, do ktrego

ludzi

way szdenice, ktre

zym odda dusz naley.

raju przyjmy

za czasw pog^askich wcale inaczej

to kraina grzysta,

inni

^^-)

sdziy jakim bogom dobrym

kie,

dusze ludzi narodzi

bg soca, Chors, Ktrt, po dziennej pracy odpoczywa,

raju

raj.

tam zima ukrywa si cae ycie

kwiecie,

przyrody, tam ptaki ziarna

lea

po dziennem obrocie,

zieleni

lato,

dokd zaTam wiecznie

za ktrem dopiero, gdzie na ostrowiu,

bycia morze,

chodzio

796

Srezniewski.

szklannej grze

Niwie"
343j

r.

Ooacaiue

Co.inna.

wedug poj Polakw

szklannej grze

bajkach

podaniach ludw

M.

N.

P.

sowiaskich.

"Wyraz pbkiB

wedug

s.

50.

157, 2il,

Wl. Niedwiecki,

Kopitara (Glagoliza Closianus. 1836.

Saw.

Sprach. 1867

p.

49),

Grimm,

recenzyi Gagolity (Gtingen

ma

ma

p.

by

IX)

M-

cudzoziem-

mowy powsta

da-

gelohrte Anzeigen 1836.

N.

skiego pochodzenia, ale przeciw wyprowadzaniu go z niemieckiej

J.

7.
s.

1877 tom XII.

klosicza (Die Fremdenworter in den

wno ju

N.

1846.

Litwinw, Wjcicki. Klechdy,

sowiaski, z czem zgadzajc sie Krek, dodaje: das aus dem Slawischen in den Rumunischen gedrungene
pbklt, pacia hier in der der Ursprunglichen nahe stehende Bedeutung der Ne34- 'S- P- 33')-

Kotlarewski

bel sich erhalten hat.

zadokumentowana w XI w. nasam piec, w ktrym smo palono,

dokadnie objania zkd si wzio pojcie o religij-

Einleitung. 422.

zwa wyrabiacza smoy p e k

zwa si p e k 1 o a nazwa
nera piekl.

ten wyraz za rodowity

ta

Dodamy:

k wskazuje,

po mocie,

tczy, albo mleczn drog, wresz-

odzi morze powietrzne,

Takim przewodnikiem,

ka.*^^^)

drog niebiesk po

przepyn w

cie

Wd

Hajka

przez

,^*^)

797

wyej

Przytoczone

z c

pomoc

przewoni-

mia

wedug Dugosza,

by

a zwany.

dokadnie

wiadomoci

przekonywaj

Sowian w niemiertelno duszy, ^*") co jeszcze dobitniej

wyraa wiar praojcw naszycli, e kto ozem zgrzeszy
za ycia, tem samem karany bdzie po mierci.
Jeeli naprzykad kto znaki graniczne swego pola przemieszcza
z krzywd ssiada, ten musia je po mierci napowrt poumieszcza albo kto dopuszcza sie okruciestwa za \'cia, ten musia
o wierze

po mierci chodzi

Obrzdy pogrzebowe.

c)

w niemiertelno

Z wiary
sza

postaci dzikiego zwierzcia.-**")

duszy wynikao pojcie,

umarego, oddzieliwszy si od ciaa,

idzie

do

nieba,

du-

ktrego

si mieszkacem,
Wypadao doponieboszczykiem.-**^)
mdz duszy do prdszego opuszczenia ciaa. Ztd powsta zwyczaj rozbierania stropu, nad umierajcym czowiekiem, otwierania okna i tym podobne zwyczaje.^***)
staje

Mit ten z oglnej

***)

Indo - Europeennes.
^^)

II.

aryjskiej

wyobrani pochodzi.

Plutonem cognominabant Nija,

quem inferorum

pora linqunnt, servatorem et custodem opinabantur,

in meliores inferni sedes

Nija

lub

Pictet.

Les orygines

520.

d ed u c

i.

Dugosz.

et

dum

animarnm,

postulant se ad eo post

We

cor-

mortem

wzgldzie lingwistycznym imi

w a (od sowian, pier-

a nieprzedstawia przeszkody dla zblienia z n a

nu (y n).) Czy w zwizku z tem nieznajduje si sowiaski N a w a t "b

wzmiankowany w rekopimie supralskim? iMonumenta Paleoslav. ed. Miklosich. 1851.

wiastku

Pniej, pod wpywem chrzeciaslwa, przewodnikami dusz stali sie anioKotlarewskL Ilorp. 06i. 204.
^^) Patrzc na ohydne, w oczach chrzecian, pogastwo Sowian. Thietmar
wyrazi si,
Sowianie rozumiej,
z yciem doczesnem wszystko si koczy

p.

266.)

owie.

(Sla^ns..

qui

Uprzedzenie

cum morte
takie,

temporali orania putant

obec

wyej

finiri,

haec louor,

lib,

I.

cap. 7.).

przytoczonych wiadomoci, upada.

Wibald von Schulenberg.

**')

Kfizek. 109,

***)

Nieboszczyk quasi nitbieszczyk, oppos. piekoszczyk.

s.

Na

11

1.

Linde. Stw.

Rusi nad umarym zdejmuj sufit; u Bgurarw zdejmuj z sufitu

wszystko, zmiataj pyl, nawet pajczyn, w nadziei,
dusza, majc swobodn przestrze, atwiej bdzie moga opuci ciao. U Sowakw trudno umierajcych oku**)


mier
nie

wstrzymywaa

wszelkie zajcia

yjcy

narusza spokoju zmarego.

wanie go dla wyprawienia

798

w dalek

prac w domu, aby

si o przygoto-

starali

podr, zawiadomiali o jego

mierci ssiadw, dopeniali sprawy, ktrych on dokona nie

zdy. U

Serbw uyckich dotd o mierci gospodarza jeden

domownikw zawiadamia cay inwentarz ruchomy i z kolei
pukajc do uw, woa: pszczki wstawajcie, gospodarz wasz

umar,"

mier

rozrywaa stosunkw umarego

nie

on takie potrzeby

poje,

rne

szczeglnie

przedmioty

mg

zabra

przewodnikowi

lubione

niego,

przez

na-

odzie,

Dawano mu chustk pcienn dla obcierania

pienidze na opat
podczas dugiej podry

twarzy, zapylonej

tudzie

(wdzcy),

przewonikowi

niebieskiemu

(pawcy), za przepraw duszy przez ogromny potok wd,

rze

koniecznie potrzebne dla odbycia dale-

obwie,

podry. ^^*^')

kiej

grobie, jak na ziemi

Zaopatrywano wic umarego w pokarmy

swj majtek.

Mia
sob

ziemi.

mo-

Ale nim u Sowian nastay pienidze, czeme

powietrzne. ^^^)

pacono? Oczywicie ptnem, ktre w kupiectwie kursowao na

rwni z pienidzmi. ^^-) Obyczaj wkadania ptna do trumny

dotd w

trwa
i

wielu miejscach Sowiaszczyzny, ^'^) jak rwnie

monety, ktr

Kobietom umarym kadziono do

oczy.

rzaja

zioami,

kad
rk ig

powodu spaczonych poj,

przekonaniu,

dymem

dusza uleci.

umaremu na
z

nitk, jako

Sowian w

ogle,

dla

ulenia czowiekowi mierci, umierajcego kad na som. U Mazurw umarego

posana som. Kotlarewski. Ilorp. 06. 2067.
kadn pod oknem na
*^)
U Czechw umaremu wkadaj koniecznie boty, aby nosi je idc do

aw

ojcw krainy.
3^')

Cz.

Cz Mus. Houky.

Hajek, opisujc pogrzeb

za suebnicom, ciao

jej

1856. III. p. 63.

ksiny

w drog odzie

Lubuszy, powiada,

oblec

do trumny

e Przemyl
woy; pi

rozka-

groszy

do mieszka, kaza suebnicom, aby do jej lewej rki mieDati

toto ona ma dnes Bohu neznamemu obietowati!"
u o d c y a druhy
gi rozkaza take dwa grosse mince stribrne do ruky prawe, geden
Plawcy, aby bez messkanij dala." Kronika wyd. 1541 list XV.
zota monet,
szek ten

woywszy

woyy,

852^

Wyej

853j

Na Podolu

Damowe

III.

rzekc:

333.

s.

572, 634.

kad

umaremu

Gobiowski. Lud

do trumny

Polski, 256.

kawa

ptna.

"Wjcicki. Zarysy

codziennego

symbol

ich

niektrych miejscowociach

dao obrzyna, bo

te

sok gr, gadk jak

/djt-Lia.

byy

ani,

i^iiiarego

potrzebne dla wdrapania

wedle innych

jajko, a

Siad takich

obmywano,

paznogci nie wypa-

ale

poda

sie

na wy-

szklann, lub

poj

zachowa si dotd u ruskich

roskolnikw. ktrzy w piercieniach nosz obrzynki paznogci waDo trumny kadziono take
snych, nawet pazurw sowy. 2*^)

nawet elazn.

przyrzdy owieckie

siekir,

ore."*)

Po obmyciu umarego, sadzano go na

cia dalekiej
z

nim

aw

albo

przygotowywano wszystko co byo potrzebne

miejscu,

podry: krewni

Obrzd

ten

osobnem
dla odby-

znajomi rozpoczynali poegnanie

stanowio gwnie przygotowanie napoju

po-

karmu (chleba i -vvina), wypijanie z czaszy za pomyln drog

umarego. Przytem piewano obrzdowe pieni, rozprawiano o czynach nieboszczyka, biesiadowano
szczliwej podry.
kszej

ca

Podobny obyczaj

czci Sowiaszczyzny,

yczc mu
dotd zachowuje si w winoc

pito,

gdzie zachodnia kultura,

lub ger-

manizacyja nie wywrciy jeszcze staroytnych porzdkw.

Opakiwa umarego

nie godzio

si krewnym, albowiem

wyobraano, e zy ich niedajce nieboszczykowi spokoju w grobie,

trwo go wzywaniem do ycia na ziemi, a on przygnieciony snem

ciarem, nie moe da odpowiedzi, tymczasem zy krewnych

pal go, zwilaj jego odzie, ktra przez to staje si nieznon.^^")
i

Ale al, pacz,

prob
do poj

ktry na

wyrzekanie po

zmarym stanowiy obowizek,

krewnych speniay inne osoby, wyraajc,

sto-

sownie
wieku, bole sw zewntrznem drczeniem si,
zaamywaniem rk, wygaszaniem czynw umarego, zalewaniem

'")

Strj-jkowski.

znajdywane

"5
***)

Kronika

149.;

I.

Gwagnin.

Sarmacya.

248.

Afanasiew.

IIoaTUH. BossptH. CjaBflHT.

Teraz jeszcze u Mazurw

uyczanw

I.

120.

na trumnie

kad

siekire.

Mit ten oglnego indoeuropejskiego pochodzenia objaniony

cznie przez Kuna i innych mitologw. Kotlarewski. 214.
'*^)

Wreszcie

grobach pogaskich igy obyczaj ten powiadczaj.

jest dostate-

-si zami, kaniem

kw zachowywano

8oo

aonem

Sowajeszcze w XVI w.,*^^") a u poudniowych Sowian, na Rusi i Litwie trwa on dotd. ^^^*) Speniaj go znajomi
i najte paczki.^**^)
U Sowicw krewni nie pacz po umarym,
aby go niezapaka. Speniaj to postronne kobiety, zwane p ok a n c e a w przymorskiej Dalmacyi, midzy Trogirem a Spljetem narikacze, ktre za pewn pac zalewaj si zami,
wyraaj w swych wyrzekaniach nieopisany smutek, jak mwi.
i

368^

tu

opisie

zamachu Popiela na stryjw,

straszliwe wycia;

amywanie,

tu

rw

zy

II.

piersi

ztamtd

bicie,

kania,

rk

za-

sobie twarze,

Monaby

268.

podesze niewiasty rozdzieraj sopoczytywa za retoryczne wy-

to

byy pogrzebowe zabobonne

pogastwo na pogrzebach

czy mamy powd

obec takiego zapewnienia,

wierzy

nie

kroni-

359)

postanowiono:

ma

udane narzekania, westchnienia,

sam Wincenty mwi, e to

jeszcze (w XIII w.)

obchodzi.

mani,

Wincenty opowiada jak

obchodzi. Poczem

pogrzeb

tam zaledwo ujrzysz na pl wilgotne oczy:

obrzdy, jakie dzi

karzowi

Mistrz

wlasnj'

rozlega silne

sie

matki drapi

wosy,

ale

prawdziwe

ztd

strumieniem,

Bielowski. M. P.

bie suknie.

krzykniki,

pyn

yczy

umierajcego,

mona byo syszy

jlii,

dziewice

Obyczaj ten u

wyciem.^^^)

Popiel udajc chorego

mwi
aosne

artykuach Muraskich, po sowacku spisanych

pohanske nad mrtvym telem nafikani, davikani,

ktere bywa,

vycitovanem kde jakjch

se prec zanechati.

Boena Nemcowa, w

r,

Cz. Cz. Muz. 1859,

Wyraanie smutku zewntrznymi znakami: drapaniem

art. XVII.
rukoma a-

mrtveho spojeno,

a ucinkfi

skutkft,

1585

kwileni,

s.

508.

drczeniem siebie
starym testamencie, ksiga L e w i t
znane jest wszystkim narodom oddawna.
XIX. 28, powiedziano: a za umarego nie bdziecie rzeza ciaa waszego, ani
znakw jakich, ani pitna sobie czyni bdziecie." To samo powtrzano w ksidze: Deutoronomium. XIV. 1. nie bdziecie si rzeza, ani czyni bdziecie ysiny
360)

nad umarymi."

rozpowszechniony

Wedug Wulgaty wyd.

by w Atenach. (Plutarch.

zakonach XII tablic

nie

wypada drapa

sobie

powiedziano:
twarzy

o drapaniu twarzy u Rzymian

1599.

Mulieres

przy

genas

mierci kogo.

innych

O CjiaBanaKT) u Pyccax'b. IInTi-Dacma

Grekw podobny

Vita parali. Solon.

ludw zebra
128130.

ne

21).

radunto,

t.

obyczaj

Rzymian

j.

kobietom

Mnstwo innych wiadectw

prof.

Chwolson.

^*i)
Najmy wanie paczek znano oddawna. Klonowicz
cznym utworze Roxolania, hegzametrem pisanym, o zwyczajach

(-J-

1604)

Rusi

IIsBtCTia

poety-

Czerwonj,

jak po skonaniu czowieka, wykrzykuj

lamentuj najte paczki, jak wyrzekaj o stracie niewynagrodzonej: Cui vi duata domus parebit? Cui mea proles? Qui pinues agros te morente colet? Qui pecudus pascet?
Quis promet stipite mela? Roxolania: Sebastyani Sulmurcensis Acerni. Krakw,
przekadzie poetw polsko -aciskich, Malinowskiego. Warszawa. 1852,
1584.

opisujc obrzdy pogrzebowe, rozpowiada

i

Roxolania przetlmaczona przez Syrokoml,

niedoiiladnie.

Kotlarewski. 151,

8oi

odbywaj sie w^edug przyjtej formy. Najpierw rozpowiadaj ozem si trudni nieboszczyk, potem chwal go i kocz odwoaniem si do przytomWyrzekania

drog-iego dla nich czowieka.

nych

umaremu,

drogi

w'yrzekanie,

zaopatrzenie

wszytkie czasy.

tak,

paczki,

oddania ostatniej

dla

rodziny.''''^)

wszystkich ludw aryjskiego

ale

pacz po zmarym,
nej

skutek przyjani dla pozostaej

Sowian,

Bywa

same zjawiaj si

zaproszone nawet,

tylko

gospodarzy domu/^*'-)

te

smutek, yczenie

przedmioty

potrzebne

nadbatyckich otyszw

XIII

nie
czci

nie

szczepu

mu pomylistniay

po

pod

uci-

w.,

skiem Niemcw, zabraniajcych pogaskie obrzdy, lud potajem-

w gbi

nie

paczc nad

lasw spenia pogrzebowe obrzdy,

umarymi, ktrym

kad

do grobu pokarm, napj, siekir

kilka

mwic: ..Id biedaku do lepszego wiata, gdzie nie Niemcy

tobie, ale ty Niemcom rozkazywa bdziesz: oto tobie pienidze
na drog, a na wypadek
topr." ^''^)
Obecnie u wszystkich prawie ludw sowiaskich umarego
monet,

kad

do trumny,

ale

staroytnoci,

ktrych plemion bgarskich

podobnie jak teraz u nie-

umarego

u Czarnogrcw,

zawi-

skadano w jamie wyoonej

Na Rusi we zwyczaju byo wpychanie umarego do
wydronej kody. Podobne kody znajdywano w czeskich mo-

jano

ub, albo inny przedmiot

deskami.

giach, ^'''^) a u roskolnikw,

td robi

w gubernii

nie inaczej jak z cakowitej

3^*)

Berezin. Kopnaiia.

''*'')

Klun. Die Slowenen.

II.

wie
lib.

sie
I,

o tem

Biesiady

wydrukowano po

rosyjsku.

91.

319.

iiber

dich

geherrschet haben."

Cytata z Hoffmanna Ser.

Livonibus

rer. lusat.

II.

Archontologia

226

7,

Cosmic.

Wzmiankuje

ZabyJin. PycCK. Hap. 114

*"')

Maciej Kalina z Jaertenstejna.

und Alterthiimer.
Baltische Studien
'fio)

Tom

W r*

Ein Beitrag zur Kenntniss der Sudslaven.

Ziehe hin in die andere Welt, da wirst du iiber die Teutschen herrschen,

allhier

fol.

kody. ^^'')

521.

kopimie dostarczone do redakcyi Ruskiej

PyccKaa Etctaa. 1857, t. III. Nauki. s.
'^*)

Czernihowskiej trumny do-

U.

Praga.
1

1836;

Bhmens heidnische

u Kotlarewskiego 218.

847. III. II. p. 63. sequ.

To

Opferplatze, Griiber

samo

Giesebrechta

Kraszewski. Sztuka u Sowian,

Kotarewski. 219.
51

s.

85.

8o2

Chowanie umarych.
Wyprawienie umarego w dalek podr odbywao si
dwojakim sposobem: pogrzebaniem zwok jego w ziemi, albo
d)

spaleniem ich na
jest starszy

tych dwch sposobw pogrzebu

u Sowian zwoki umarych jednoczenie

dla czego

palono lub grzebano

sw

Ktry

stosie.

tego

ziemi,

dotd

nieobjaniono.

Lecz gdy jedni utrzymywali,

nie braknie.

Domy-

palenie cia

wypada przypisa koczownikom, ktrzy, przenoszc si z miejsca

chcieli unosi z sob popioy przodkw, a grzebanie
w ziemi ludom osiadym, innym wydao si waciwszem
podwjny sposb chowania umarych wytmaczy rnic poj
religijnych, w skutek czego jedne plemiona sowiaskie trzymay
si zwyczaju palenia cia umarych,
a inne grzebay je w ziej^j 367^
Dla braku wiadectw spraw t objaniajcych, wypadaoby uda si do zabytkw pogaskich znajdywanych w grobach, ale z massy wykopalisk na ziemiach sowiaskich dona miejsce,

konanych,

^^'')

moemy

obecnie nie

Obrzdy

jeszcze

wycign

wnioskw.

zmarych u Indw, Grekw, Rzymian, Keltw,

palenia cia

Li-

Sowian, chocia rniy sie w szczegach, posiaday jednak ogln cech. Tylko ludy Iranu, wskutek gbokich przeobrae ich
papoj religijnych, wczenie porzuciy palenie zmarych. J. Grimm mniema,
(Ueber das
lenie cia waciwe ludom wschodu, starsze jest od grzebania w ziemi.
twinw, staroytnych Teutonw

Yerbrennen der Leichen, w Abhandl. d. Berlin. Akad, 1849. p.

rajc si na badaniach lingwistycznych i porwnywajc obrzdy,

191.).

Pictet, opie-

tudzie wiadectwa

e w

Rzymie znane byy dwa sposoby pogrzebw, liiedy

a pniej we 300 lat prawo XII tablic zabronio
palenie cia, stanowic: hominem mortuum in urbe ne sepelito neve
u r t o ete. Palenie cia przysugiwao monym, a lud pospolity grzebano w ziemi.
Ale z Pliniusa wida,
Pictet. Les origines Indo-Europeenes, II. p. 504
5. 529,
e palenie cia u Rzymian nie byo pierwotn instytucy, gdy jednak zauwaano, e
ciaa polegych na wojnie zostaway dugo niepogrzebane, wprowadzono zwyczaj pahistoryczne,

Numa

twierdzi,

zabroni spali ciao jego,

lenia ich, co nie przeszkadzao wielu

rodzinie Cornelia,

Za

zosta spalony

Hist. Nat. lib. VII.

AV"

ska

brecht

55.

tylko Lelewela.
Baltische Studien

rodzinom zachowywa staroytny obyczaj, jak

do dyktatora Sylli nie by spalony. Ostatni

ciao Mariusa kaza wyrzuci. Plinius.
Innych badaczy nie miejsce tu bra pod rozwag.

ktrj nikt

obawy zemsty
c.

za to,

Numismatique du moyen-age 1835 t. III, p. 89. Giese1844, X. 109115; Kotlarewski. IlorpeS. OSuH. 235.

cho w czci, wyobraenia przodkw

Dla uprzytomnienia wic,

naszych o paleniu

So3

grzebaniu

umarych, zwracamy

ziemi

uwag

na wiadectwa historyczne.
Najdawniejsza

wiadomo

Sowian zwok umar-

o paleniu u

ych zawdziczamy . Bonifacemu,

ktry

licie

pisanym

r.

745

zawiadczy o dodrowolnem oddawaniu sie na mier Sowianek w Turyngii, aby by spalonemi

na stosie razem z umarymi mami.^'*'')
Polsce palenie cia umarych powiadcza Thietmar, mwic e za Mieszka I, gdy ten poganinem by jeszcze, kadej
do Etibalda krla Mersyi,

ma swego na

on

tym sposobem

po stracie

ona

stosie spalonego, ucinano

odchodzia za

mem. ^*") Z

gow

innej strony

od arabskich pisarzy, mianowicie: Ibn-Dasta, Ibn- Podlana, Ma-

Ibn-Haukala, Ibn - Wachszii, x\l-Bekri,

sudi, Istarchi-al-Tarsi,

Edrisiego

innych posiadamy dokadne wiadomoci o paleniu

cia umarych Sowian

by

na mier, byle

dobrowolnem oddawaniu si Sowianek

spalonemi razem

umarymi mami/^

Wiadomoci

tych pisarzy tycza sie nietylko wschodnich

dnich,

poudniowych Sowian: Serbw

ale

***

Et Winedi, quod

zelo matrimonii
et laudabilis

illas

esse judicatur,

In tempore patris sui

'<**)

quaeque

mulier post

subsequitar.

quae propria manu

(i,

e.

Misecons) cum

Bielowski. M. P.

2.

dobrowolnie, lub pod przymusem iona dawata swa

Ibn-Dast,

''*}

ych kalecz

okoo

913 pisa,

r.

noem rce

sobie

je

ziemie,

jam

is

I.

sibi

mortem

intulit,

Erben. Reg. X.
gentilis

esset.

6.

una-

kada

u Sowian umarych pal,

twarze; jeeli

na nich

Niewiadomo jednak czy

312.

gow

umary mia

ktra zapewniaa o szczeglnem do niego przywizaniu,

supy, wbijaa

exequias sui igne cremati decollata

viri

Thietmar. VIII.

zacho-

servant, ut mulier, viro proprii mortuo, vivere recuset,

una strue pariter ardeat cum virosuo.

ut in

Bgarw.-''')

foedissimum et deterrimum gens hominam, tam magno

est

amorem oiutuum

mulier inter

''^)

poprzek

trzeci

trzy

ony,

ony

lo ta

umarz nich,

przynosia do trupa

dwa

sup, za rodek ktrego

sznur i stanwszy na awk, koniec sznura zakrcaa sobie kolo szyi;

wtedy przytomni wycigali z pod jej ng awk, zostawujc tak powieszona kobiet
do zaduszenia si. Potem trap jej rzucony do ognia
pon. Chwolson.

przywizywaa

IhBtcria II6HX-J,acTa 29
"')
nie

s.

97

Harkavi,

99,

30.

dziele:

Podobnie Al-Bekri

Kunik, A.i-6eKpii. 55.

CKasauia 3Iycy.iMancKUX'b IIucaTejeii, o Ibn -Podla-

o Masudi 125^

moyen-age o Edrisl

z ifasudi.

129,

III et IV. 185.

136;

o Istarchi 193.

Lelewel. Geograp. du

8o4

Lwa Diakona

Wreszcie zapewnienia

swych towarzyszy polegych

skich

wojw

o spaleniu przez

ru-

a Ne-

boju z Grekami,'^'^-)

umarych u Radymiczw, Wityczw, SiewjeraKrywiczw,'*^

wymownie powiadczaj o rozpowszechnie-

stora o paleniu

nw

'''')

niu tego obyczaju

Wszake wzmiankowani
sudiego Serbowie
Polanie

o
"'2)

w
z

XT

w.''''*)

wyranie mwi,

obok

palili

ich

grzebaniu

Lew

okoo

ziemi

warowni na

dzieci

pole, zebrali

jecw

r.

kogutw.

Wreszcie u Pomo-

opisujc

989,

walk

ks.

raz

Po

tej

krwawej

ofiarze

zakwszy nad

spalili,

Rusy

mdrcw

Anacharsisa

speniali ofiary.

Zamolksisa, albo od towarzyszy Achillesa,

IIcTopia wyd. Petersburgskie

"i)

Nestor. 10. Bielowski.

^"*)

Pie

M. P.

I.

r.

topili

Szaniijc helleskie mysteryje, ktrych oni nauczyli

umarymi

z Grekami
wyszedszy

Swiatoslawa

nocy Rusy,

polegych towarzyszy trupy, ktre

kobiet.

take swych umarych

umarych.^"')

Bgaryi, pod Doristolem (Sylistryj) powiada,

nimi mnstwo

Wedug Maumarych w ziemi,'"")

ziemi.

Pieni czeskie obok palenia wspominaj

ziemi.^''^)

Diakon,

a Bgarzy grzebali

Drewlanie, jak poucza Nestor,

grzebali

take

pisarze

umarych, istniao grzebanie

palenia

do

pnocnej Sowiaszczyznie

sie

r.

Istrze

od swych

Rusy zawsze nad

1820. ks.

IX.

roz.' 6.

559.

Czestmir a Vlaslav wskazuje

na

obyczaj

Czechw przynoszenia

bogom opiekuczym caopalnych ofiar orey wrogw, z czego badacze wnosz o paleniu zwok umarych w Czechach.
Szczegowo nad tem zastanawia si Hanusz,
i

Das Schriftwesen und Schriftthum der bohmisch-slovenischen Yolkerstamme,

Jeeli przypomnimy grobowiska pogaskie w Czechach u Slaneho,
zawierajce w sobie tak mas pozostaoci pogaskich ofiar, koci zwierzcych i rnych rzeczy, e, wedug uwagi Kaliny z Jetenstejna, w tem miejscu najmniej looo
lat ofiary bogom przynoszone by musiay i e tak cigno si
do chrzeciaskich
czasw, tedy nie wyda si nieprawdopodobnem palenie umarych w Czechach, ale to
jeszcze nie rozstrzyga pytania: jaki mianowicie lud pali tu umarych, chocia zauwawypada, e ogromne arowiszcza tylko na ziemiach sowiaskich odkryte zostayj;
u Teutonw, za tylko gdzie niegdzie mae grobowiska.
3'8j
Masudi mwi: Sowianie dziel si na mnogie narody; wiksza
plemion ich
poganie, ktrzy pal swych umarych i cze im oddaj.
Harka,wi.
CKasaiH. 125.
^'^)
Nestor nie mwi wyranie aby Polanie i Drewlanie zakopywali umarych
w ziemi, ale nie wyliczajc ich pomidzy plemionami, ktre paliy umarych jak Radymicze, Witycze, Siewieranie i Krywicze, daje do zrozumienia,
Polanie
i Drewlanie
niieli inny obyczaj chowania umarych, podobny do chrzeciaskiego,
t, 3, grzebanie w ziemi.
Por. Kronik. Bielowski. M. P. I. 559.
"')
pieni Zabj a Slavoj"
tamo k wrhu pohrebat mrh i dat pokrm bohoYom, i tamo bohm spasm dat mnostvie obeti, a im hlasat miych sov
i jim
oruie pobitych vrahv."
Ilanusz objania,
pogrzeb w ziemi nie by
dziele:

1867.

s.

86.

cz


grzebano

lasaci

Ottona

11^7).

Tym

umarych

adnej wzmianki

sposobem o uywaniu

Sowiaszczy-

jednoczenie dwch sposobw chowania umarych

znie

wprowadzenia chrzeciastwa, za

by

(1124

polach, ^^) a o paleniu cia

nie znajdujemy.

apostoki

podczas

r^dtiw,

8o5

Co

wtpliwoci.

sie tyczy

wyczeniem

moe

Pomorza, to badania tamtejszych

monoci

grobowisk nie daj dotd

Pomorza, nie

do

wniosku o

czasie,

ktrym

zwoki umarych.
Poniewa mier, w pojciu Sowian bya tylko czasowym
odpoczynkiem umarego, ktry za grobem mia pdzi ywot

zaprzestano tam pali

wypadao wic urzdzi wszystko

ziemski,

zem

umarym

miay w

peni swe

niego

sug i
poczy si

obowizki,

wypywao take

pojcia

Ciekawe
sarzy,

mia

ale

omnium christianorum; ne
Bielowski, M. P. II. 45.

379^

mem

'^o)

clientes,
tur.

De

odzi

razem

jeszcze inny

cel,

nim

palono.

silvis

fustes

usypanie

et

sumptuosa;

ignem inferunt, etiam animalia,

iis

ponant.

Ebbo.

prdzej

I.

Cezara,

ktry

omniaue, quae

mos

II

12.

pocz

mwi:

si

funera sunt

vivis cordi fuisse

ac paulo supra hanc

memoriam

dilectos esse constabat, iustis funeribus confectis

bello GaU. VI.

ne sepeliant

Wjcicki, Klechdy, patrz Gorejce palce,

panem."

Podobnie dziao si u Gallw za

quos ab

wysokiej

aut in campis, sed in cimiteriis, sicut

ad sepulchra eorum

pi-

wschodnich.

mianowicie

klechdach polskich umierajca kobieta mwi:

i

pro cultu Gallorum magnifica

trantur, in

przedmioty

pamitk zwyciztwa nad wrogami. Schriftwesen. 86.

O nawrconych Pomorzanach . Otto w r. 1124 mwi:

est

moim

Sowian poudniowych^*^)

mortuos christianos inter paganos in

Z takiego

tym wzgldzie szczegy znajdujemy u arabskich

prostym tylko obrzdem,

*'*)

ziemi.

woy, koguty, kury,

konie,

umarym skadano do

odnonie do

mogiy, na

dusz umarego wzgldem

zaopatrywanie umarego

wic

Dusze ich
i

samo jak na

tak

do ycia potrzebne: zabijano

ktre razem

ywota

idea palenia ra-

niewolnikw.^*")

jego ony,^"*)

dalekiej krainie

stosownego

dla

wypywaa

Z takiego pojcia

krainie ojcw,

arbi-

servi et

una cremaban-

19.

'*!)
Wedug Masudi, u Burdanw (Bgarw) po mierci pana zabijaj
sug jego
domownikw. Najprzd rozpowiadaj im mdre przypowieci, potem
pal wszystkich razem z umarym, mwic: palimy ich na tym wiecie, dla tego
i

nie

bd spaleni na tamtym wiecia."

ich krl, albo

gowa

(rodu?);

pal take

Serbw

ludzie sami siebie

jego konie.

Harkaw

pal, gdy umiera

CKaaaHia 127, 136.

8o6

by

im bogatszym lub znakomitszym

tem przygotowanie do spalenia go

wikszego przepychu
dziao si

w XIV

stwa

wskaza

rzdy, sokoy,

(r 1338),

Wilna wpada do

r.

otoczenia

palili,

a jako przykad

zwok W.

ktrym razem na

Wilii,

trzeci

suga,

ko z

moemy

Ks. litew-

stosie,

spony jego ore,

cliarty, najwierniejszy

nieprzyjacioacli zdobyte

czasu,

Podobnie

^*-)

do wprowadzenia cirzecia-

pyszne przygotowania do spalenia

skiego Gedymina
gdzie

ktrzy

ciaa umarycli

w.,

wymagao duszego

obrzdowego

u Litwinw,

ycia nieboszczyk,

za

miejscu

owieckie przy-

siodem, lupy na

winiw Niemcw

zbrojnycli.^*^)

zwoki umarycli grzebano w zieTam

mi, trzymano si rwnie zasadniczego wyobraenia o przyszem
yciu umarego w krainie ojcw. Stosownie do tego urzdzano
gdzie, zamiast palenia,

umaremu

dom, dla czego

mieszkanie,

ziemi kopano

Biedakw, zawinity cli

naksztat komnaty.^**)

uby, wypcha-

nych do wydronej kody, albo nareszcie pooonych

wprost do jamy spuszczano.

nie,^^^)

odpoczynku obstawiano deskami,

ich,

rwnie jak przy paleniu,

3*2)

razem
z

cz-

zaopatrujc

albo kamieniami,

we wszystko

byo

co

potrzebne dla

pewnego znakomitego Rusa w pysznie przystrojonej odzi,

oddaa sie na zaduszenie, tudzie
woami wprzd zabitemi, pokarmem i innemi rzeczami, szczego-

orem, komi

ktra dobrowolnie przedtem

wo rozpowiedzia Ibn-Fodlan. Harkawi. CKasania

'83)

Dla zamoniejszych miejsce

spaleniu

suc,

jego

mogi,

Stryjkowski.

Kronika

I.

s.

91

loi.

385.

Odliryty przez pr. Samokwasowa pod Starodubem na Lewaskiem polu

ma w obwodzie 70 arszynw, wysokoci nad powierzchnia ziemi 3 arszyny.
Na geboci 2 arsz, od powierzchni odkryto grb zoony z dbowych kd, umoco'**)

Icurlian

wanych elaznymi gwodziami.

czowieka:

(Icawal czaszlci,

Na

zow.

Grb dug. 4

zby

dwa

arsz.,

wysok.

i^/o arsz.

zawiera szcztki

liawalci biodr), zawinitego

w kor

spodzie grobu topr elazny, noyli elazny, 3 bronzowe sprzki,

krzemie, 4 elazne obrcze,

Tame rozkopany

tkaniny,

elazne krzesiwo

duka od

zgniego wiadra drewnianego.

brzo-

kawa

elazne antaby, elazna

drugi podobny kurhan.

w czasopimie: /I,peBHflfl HoBaa Poccia 1876, tom I. s, 345.

^^^)
mier ksicia Igora, ona jego Olga odemcia pogrzebaniem posw
drewlaskich w odzi ywcem, a innych spaleniem. Nestor w Bielw. M. P. I. 598.
Samokwasow,

11

m. Korostyszewie o 40 werstw od ytomirza znaleziono

Kraszewski. Sztuka u Sowian. 1860.

korze brzozowej.

umarego do kody

wyj

s.

801.

kociotrup
s.

83.

zakopany
wpychaniu


ywota po

Razem wiec

mierci.

noycy do

on jego,
rne upikszenia.^*") Z woumarym

sug, niewolnikw, bydo, odzie

jownikami grzebano ich ore,

siekiry,

8o7

grzebano

zbroje, konie,

strzyenia owiec,

rolnikami bydo,

kobietami upikszenia.^*")

wkadano splecione rzemienie, niby drabin,

po ktrej dusza miaa wazi na wysoka gr- raj, ^^*) albo mot
dla rozbijania gry.
Wszystko to miao symboliczne znaczenie:
psy, woy, koguty, oznaczay e dusza miaa unosi sie w wysoka
krowy) pdzone wiakrain, gdzie si ruszaj, oboki (woy

Niekiedy do grobu

trem (psami)

owiecone niebieskim ogniem

Nad umarymi pogrzebionymi

rek

raz

ksztacie kopca.

(koguty).^''")

nasypywano pag-

ziemi

Takie kopce,

zwane u Polakw

kocieliska, w Rosy take a n k ,^)

kurgany sopki, w Litwie waciwej egaulis,
lub

te-

na

Rusi

litewskiej

kurhany,^"^) byway wiksze

sownie do godnoci lub

zwyczajnie nie wysokie,
stp,

ale

znakomitym

giy na wzgrzaci,

mniejsze,

1-

sto-

zamonoci umarego.

alniki .sypano

wyej

rodzaju

sawnym

kopca,

nie

mo-

w ogle w takich

lub przy wielkici drogach,

miejscowociach, gdzieby widziane

W Czechach sa dwie znakomite

siedmiu,

ludziom sypano wysokie

by mogy

mogiy,

ktrych

tumy ludzi.
jedn, wedug

przez

Wedug

Ibn-Dasta, u Rusw dla ludzi znakomitszych wykopywano moduego domu, kadziono umaremu odzie, bransolety zote, ktre
on nosi, mnstwo wiktuaw, naczynia z napojami, bita monet zot, take najukochasz on yw, zatem otwr mogiy zakadano, a ona w zamkniciu umieChwolson. IIsBtCTia 40. Wedug Al-bekri u Bordanw (Bgarw) umarraa.
ych spuszczaj do gbokiej mogiy. Razem z tem zmuszaj on umarego
sug
38s^

gile

jego

wej

ksztacie

do mogiy, gdzie zostaj do mierci.

Wiadomo

Kunik. A-i-6eKpH. 64.

'*')
O noycach i ozdobach kobiecych znajdywanych
Tyszkiewicz. Badania Archeologiczne 66 70.

ta

poczerpnia

Ma-

sudi.

w grobach

sowiaskich.

38j

rzc,

na

wski, Kron.
*)

240

jifa

Litwie poganie rysie

gr wielk
I.

niedwiedzie paznogcie

przykr ku sdnemu dniowi

palili z

mieli

89ij

Tak

Stryjko-

144.

przynajmniej

tmacza badacze, Kotlarewski. llorpe. 06uH.

I.
390j

umarymi, wie-

wystpywa.

Stogawie

Tyszkiewicz.

r.

15^1,

Bonpocb K,

Badania Arch.

50.

T.

s.

140.

75,


Kozmy,

pami

usypa w

lud

8o8

crki Kraka,

swej pani Kazi,

w pami wodza Tira.^**-) Na Rusi wiadome byy mogiy Oskolda Dira;-^**'^) ksicia O lega na grze Szczekowiy Igora zabitego przez Drewlanw mogia wielka przez jego
matk Olg usypana"'*'') kilka innych. Ksiciu litewskiemu

druga

Mingajowi synowie jego Skirmunt i Ginwit, wyprawiwszy pogrzeb

kurhan wyniosy niedaleko NoPodobnych mogi w Sowiaszczyzn ie sypano mnwogrdka.

obyczajem pogaskim, usypali

'^'''")

Czas star ich wiele

stwo.

powierzchni ziemi,

o innych

tylko

niepewne podania przypominaj, imiona staroytnych bohatyrw,

Wandy. ^^*') Na Pomorzu od mogi zwyczajnych odrniano w XII i XIII w. dupne mogiy, usy-

jak

mogiy Krakusa

pane nad grobami,

ksztacie sklepu, zbudowanymi

ziemi. ^^")

Teraz posuchajmy opowiadania dziejowe o przechowywaniu

popiow ze spalonych zwok umarych pozostaych.

XII w. Nestor, opisujc obyczaje plemion ruskich,

sie

wyrazi: Radymicze, Wietycze

mu tryzne, potem

jak wszelki zwierz, a kto umar, wyprawiali

Ejus (Kazi) usque hodie cernitur tumulus ab incolis terrae ob memo-

3^2j

riam suae dominae nimis altae congestus super ripam

qua

viam,

Kozma
wi:

itur in partes provinciae

me

dicitur

me

hac colliculo

in

Mausoleum mihi in secula nominativum vel memoriale, unde

Dalimil tego wodza zwie Stir.
acerrimi b u s t u m Tyri,

et

= arowiszcze,

pniej grb

Du-Cangein voce bustum.

3S>3)

I ubisza

Olga bonicu

s.

Oskolda

Nestor pod

Diefenbach.
i

^^^)

Mwic
Do
i

Novum

condere

Glossarium (1867), Kotlarewski 99.

I.

mogyle postawisza
Nestor pod

882.

r.

JlpeBHaa

II

by

spalony,

lub

na Ukrainie ogromne mogiy

P e-

241.

monaby odnie wiadome

Perepiatychy,

w czasopimie

Bustum

44.

bustare=: homo

912 i 945.
o tem Stryjkowski nie objani czy Mingajo

takich

pra-

construite

et

r.

tudzie

ksicia Czarnego zaoyciela Czernihowa,

sow,

redniow.

Dira, niesosza na goru, .... na tyi

pogrzebany pod kurhanem? Kronika

396^

ogle,

Nikoly, a Dirowa mogia za Swiatoju Orinoju.

391)

repiata

Dalej

hodie nominatur mi-

Kronika

litis

od buro

juxta

Ossiek.

do swoich wojw

Luczanami,

sepelite

niori in proelio,

(My),

Mzie

fluminis

Bechin per montem qui

rozpowiada jak wdz Tir przed bitwa

forte contigerit

si

tak

Siewierzanie yli po lasach,

mogi Czarn

m. Czernihowie

kurhan

HoBafl Poccia,

r.

ksiny
1876.

t.

I.

Czarny.
349.

mog

raczej

Samokwa-

la. (HasA. 1 171. in cumulum satis magnum, qui slauice uocatur

Codex N. 36). A. 1254. ad montem lapideum, Dupna muggula Sclavicali_^more sic nominatum.
Dreger. Cod. N. 242.
39<)

selbach.


uoyli

stos wielki,

pooyli umarego na

koci woyli

szy potem

8o9

je,

naczynie

mae

przy drogacli. Tale robi, dodaje Nestor

pami

zostawia

postawili

dzi (w XII

na sup

Kry-

w.)

o stawieniu popiel-

Icrewnych,

Sowianie nie mogli popiow

ici

wpywem

na'

na-

odkrytem miejscu na zniszczenie pod

Objania

tury.

Zebraw-

spalili.

drogach nie wypada przyjmywa dosownie.

nic na supie przy

Szanujc

e wyraenie Nestora

Rzecz jasna,

wicze.^^'*)

stos

to pisarz

X w. Ibn

Dasta,

wedug

ktrego,

stpny dzie po spaleniu umarego, krewni jego, zgromadziwszy

si w miejscu gdzie obrzd ten odbyto, zbierali popioy do urny,
ktr na wzgrzu stawiali.
rocznic mierci krewni zmarego,

przynisszy ze 20 dzbanw miodu, jedz,

gjg 390^

"Wreszcie

rozkopanycli kurlianw

nyci guberniaci Rosyi, przekonano si,

urny

popioami stawiano

powierzclini kurlianw,

nie

w gbi

pokrywajc

pij, potem rozciodz

ziemi

Czerniiowskiej

Sowian

dug

Bielowski. M. P.

'")

Chwolhon. IIsBtcTia.

***)

JlpcB.

401^

Wedug

II

I.

in-

a na

grobacli,

je ziemi.*"")

Obrzdy pogrzebowe koczyy si uczt, *^^) na

madzeni krewni umarego spoywali stra.w***-}
89)

ruskicli

ktrej zgrozapijali

559.
29.

IIoBaa Poccia 1876.

Ibn -Dasta uczta

t.

I,

s.

odbywaa

347.

sie

po skoczeniu pogrzebu,

we-

Nestora przed spaleniem umarego.

^y vj ^ Jomandes, opisujc pogrzeb Atyli, powiada postuam taibus

s t r a v a m super tumulum eius,
quam appellanl ipsi
commestatione concelebranL De reb. Get 49.
dwr Atyli i przyblieni

402j

lamentis est deflectus,

ingenti

e w

poddanych jego gwn

masse skadali Sowianie, to chyba tylko przez uprzedzenie odrzuca mona. Tymczasem niektrzy badacze, nie chcc uwzgldni sowiaskiego ywiou przy pogrzebie
Atyli, powtarzaj za Grimmem,
wyraz s t r a v a pochodzi niby od gotskiego sojego byli rodem Huny, temu nie przecz,

ale

liczbie

wa strujan

= sternere,

oe

*stravida, oznaajajcego stos, kup, pogrzebowe

Diefenbach, w swym golskim glossarzu, uwaa, e

dla spalenia umarego.

Jornandesowa forma zepsuta acin, po gotsku winna brzmie s t r a v
cie Jomandes sam bdc Gotem rozumia co pisa i jeli powiada

waj

wyraz.

o.

sami Huny

Ale

prze-

tak nazy-

(quam appellant ipsi), to widocznie wiedzia,

to nie gotski
Oprcz tego Aiyla nie byt spalony na stosie, a pogrzebany, wedug Jornantrzech trumnach
noctuque secreto cadaver terra recondunt. Cujus ferala pri-

desa,

mum

auro,

secundum argento, terpium ferri rigore communiant. (Jornand.

Niema wic podstawy do wyprowadzania strawy z gol, wyrazu oznaczajcego

49.)

miejsce,

-^

8io

miodem. Uczta pogrzebowa w pomnikach sowiaskich zwie sie

trizn,*^) u Polakw, po wprowadzeniu chrzeciastwa, stypa/*'*) u Sowecw k o r m i n .*^^) Sama nazwa trizny wskazuje, e gwn ide uczty stanowiy igrzyska poc'zone z szermierstwem,

borykaniem

pojedynkami,

obrzdowe pokarmy:

przy pogrzebie spoywali

mid

w pami

igrzyska

jego

pili

a przytem

koczy si

Pogrzeb

wyprawiali. *'^'')

Obecni

bob, groch,

piewali, wspominali czyny zmarego,

piwo,

walk. ^**'^)

si,

zapaleniem na mogile ognia, ^^^^j co prawdopodobnie

uwaa

wy-

pada jako symbol oczyszczenia duszy.

oe

dla spalenia umarego.

We francuzkim przekadzie Jornandesa czytamy:
czy
Apres avoir exprime leur desolation de la sort ils celebrent sur son tom-

beau un grand festin

des auteur

latin.

r,

185

uczt, po naszemu prosto:

i

t.

gloss

M. V.

Mater Yerborum,

s.

s t r

a v e

469

p,

pokarm.

wreszcie patrz Linde,

d.,

une

Jornandes

1.

liczbie

= sumptus.

a v a

ils

Nisard. Collection

appellent.

Jasno,

mwimy:

Codziennie

Sownik.
r

comme

470.

pod strawa rozumiano

da

na straw, strawnego,

prawdziwych a

Srezniewski.

nie

podrobionych

rjoccu

H^emcKia

bTi

34.

Nestor pod

403^

r,

945, opisujc zabicie przez

Olga przybywszy do grobu

ma

Drewlanw

Igora, powiada,

swego, rozkazaa usypa wielk mogile,

gdy usy-

kazaa tryzn wyprawi. Zasiedli Drewlanie do picia, a Olga rozkazaa luswoim aby im usugiwali ... A gdy si Drewlanie popili, kazaa ludziom
swoim aby pili na nich, sama odesza precz, a polem rozkazaa ludziom swoim, aby
Bielowski. M. P. I. S99.
ich wycinali.
I wycili ich pi tysicy."
****)
Stypa a. styps, daps Tpil3Ha. Linde. Slow. sub voce. Ale jest
pali

dziom

Od

inne jeszcze objanienie tego wyrazu:

pierwiastku

stup

= coacervare,

comullus, podniesienie z ziemi

g e r e poszed rzeczownik stupa
mogia. Temu wyrazowi, wedug prawidowej zmiany dwikw, odpowiada
r

a.

(y

/pocztkowo

u), ktre pierwotnie

przenonem znaczeniu pogrzebowej

Klun.

^05)

406j

Die Slovenen,

pomnikach

uczty,

powinno byo oznacza mogi,

Tpii3Ha

Btctia

tryzna jest certamen, trizniszcze

ale

= locus

s.

y-

ocalao

123^

91.

eCT

TpiI3HIime

iBaioTi) noejHHKH, a6o KjTJspcTBa (Sacharow. CKaa. Pyc. Hap.

trizna,

pols. s

CTpa;iaJbCTBO, noilBiin.
Sowniku Pamwy Beryndy:

Kaajdowicz. IoaHHX 3K3apx'L BojrapcKiu s. 196.

TpiisHiiirL
uiiipMtp-L, a6o TOTT., mo Ha HrpHCKy

Nauki

1857. IIL

er-

kamieni,

Kotlarewski. Ilorpeo. OfcliaH 122

Pyccit.

ruskich:

certaminis

II.

= MtCTUe,
s.

= pugnator,

106).

wt

Zatem

triznowati

Porw. Kotlarewski 131, Krek. Einleitung. 432.

*0")
O wyprawianiu tryzny wnet po mierci Nestor, (wyej cyt. 403) i dalej
Olga umierajc zakazaa, aby jej tryzny nie wyprawiali.
wzmiankuje pod r. 960,

pugnare.

Bielowski. M. P.

I.

408j

Wedug

przestanku

ogie na

s.

610.

Hajka
jej

z Liboczan,

grobie

palili,

Czechowie,

po mierci

mnogie pozostae po

ksiny

niej rzeczy

Gruby,

take

bez

swe


G r o b o %v

e)

ka

nagrobki pogaskie.

Szanujc posiado ziemska

dy

rd do swych

8ii

pami

domowych penatw

wzywa, Sowianie bezwatpienia

bie ich

na wasnej

moe

szczyk,

zalicza, opieki

potrze-

swych krewnych

grzebali

domu,

terrytoryi, najbliej

dziadw, ktrych ka-

ktrym mieszka niebo-

nawet podobnie jak u staroytnych Rzymian u progu

domu wasnego. Wskazuje

to

poniekd

obyczaj, istniejcy

nie-

ktrych miejscowociach Maorosyi, chowania zmarych bez chrztu

progu

dzieci u

Wszake podczas wprowadzenia

domu.^*^'")

chrze

ciastwa w Czechach *'**) na Pomorzu baltyckiem,*") umarych grzebano w lasach polach, u Sowian wschodnich przy
rozstajnych drogach.*'-)
Lasy, w wyobrani Sowian byy siei

witem, godziwem

dliskiem duchw, miejscem tajemniczem,

odpoczynku umarego

pola

;*'=^)

by mogy

strzeone

najlepiej

dla

do Ognia rzucali. (Kronika list. XXVII); na grobie ksicia Manty ogie wielki
do trzeciego dnia palono list XXXVI) na grobie Woyena
dni z rzdu palono
ogie, przyczem mnogie objaty niewiadomym bogom skadano (list XXXXIII); take

om

o Neklanie

Hostiwitie

quae fiebant

sepultras,

bant in biviis

(list

LV

et in triviis

chando exercebant

fient in

wi (wyej

has abominationes

cyL 358}, doda:

Otto mw^i:

,.ne

II.

fustes ad

U Rzymian,

r.

1093

3,

ritu facie-

jocosprofanos,
adinventiones dux bo-

et alias sacrilegas

exterminavit

Kosma. Font.

rer.

post funebris itaque superstitiones,

268.

lautissimis

nawrconych

136

II.

quas etiam

7.

hodie

epularum excipiuutur

roku

sepukhra eorum ponant."

wedug

boh.

ktry Popiel sobie za ycia wypra-

opisie pogrzebu,

w.), in funeribus exercent gentilitas,

Bielo wski. M. P.

ciis.

ksiae Brzetyslaw

campis atque scenas, quas ex gentile

suos inanes cientes manes ac inducti faciem larvis ba-

populo Dei

Polsce mistrz Wincenty,

(w XIII

Wedug Kozmy

LX).

quasi ob animarum pausationem, item

quos super mortuuos

nus ne ultra

in silvis et in

11

24

(Wyej

deli-

Pomorzanach .

cyt. 378).

mie bierze pocztek

umarych w samym
de Coulanges. La Cite

tiques. 30.

Kotlarewski. Ilorp. 06. 226.

**>")

Serviusa, obyczaj chowania

w gbokiej staroytnoci. Fustel

O chowaniu dzieci w domach w Matorosyi,

*'0)

dekretach Brzetysawa

suos sepcliunt mortuos, hujus

silvis

fiscum ducis solvent

rei

I.

r.

1039.

an-

Similiter et quin in agris sive in

praesumptores archidiacone bovem

nummos; mortuum tamen

de-

et

CCC

in

poHandro fidehura hurai condant

demo. Cosma s. a. 1039. Codex juris bohem. ed. Ireczek I. 16,
Pniejsze zabronienie chowania umarych in sihis et in campis", za Brzetysawa II. r. 1092 3,
ia

wyej

cyt.

*")
*2)

**')

gaje

408.

Wyej cyt 378.

Wyej cyt. 398.
Wedug Bernhardi

wite

pola.

wypada pojmywa

Jordan. Jahrbiicher

f.

nie zwyczajne pola

Slav. Liter.

1844.

s.

21.

lasy, a

wite

812
umarych,

przez

pochowanych na granicy

posiadoci. *'*)

ich

e u Sowian umarych chokomu si waciwiej zdawao e oglnych grobopodobnych do chrzeciaskich cmentarzy, nie byo wcale.'*^^)

Z tego wypadao by wnioskowa,

wano

tam, gdzie

wisk,

Dla dokadniejszego jednak uprzytomnienia

na pomniki pozostae

Dokonane

leay w pobliu
okoo

skie

Wielkopolsce,

polnymi, nie upanymi,

sprawy spjrzmy

ziemi.

drugiej

na ziemiach polskich

tej

poowie biecego wieku poszukiwania

ruskich wskazuj,
osad,
2

grobowiska poga-

najczciej po wzgrzach.

Groby,

metrw dugoci, oboone kamieniami

mieciy

sobie urny grupami/^^)

nie-

4i4j
dokumentach XII i XIII w. czsto spotykamy oznaczenie granic posiadoci ziemskiej do takiej to mogity, i tak: r. 1222 usque ad tumulos paganorum
in monte sitos, 1226. ad uendam cumulum, sepulcra videlicet antiuorum.
Hasselbach. Cod. N. 137. 156 i t. d.
*'*)
acin, coemeterium, pol. cmentarz, slowac. cinter, cyn ter,
chor. cjuintar, slowe. cintr, dalm. cz im i tar. Linde. Sw. Na oznaczenie

cmentarzy oglnej nazwy nie znajdujemy. Ruskie buj, buiszcze

dawnych pomnikach uywane dla oznaczenia cmentarza (kadbiszcza), ma tylko
przenone znaczenie, w gruncie rzeczy za b u j a n oznacza miejsce porose trawa.

za pogaskich

Inne nazwy:

grobowiszcze,

pogrebiszcze,

mertliszcze,

kadbiszcze,

pokopaliszcze sa

pniejsze, za chrzeciaskich czasw powstae.

*i^)

Z rnych opisw wykopalisk na ziemiach wielkopolskich, przytocz

no-

Augustyna Kalka. Przy osadzie Trzebiedza pow. Kociaskiego, nad jeziorem, r. 1876, przy rudowaniu sosen, pod jedna sosna wyryto 2 urny
wielkich rozmiarw, nieco dalej w rozkopanem wzgrzu urn uszkodzona, pikne
Cmennaczynie, w ksztacie kubka z dwoma uszkami i paskie naczyko z uszkiem.
wsze

r.

1881,

tarzysko cignie

p.

si wakim pasmem wzgrkw, kade grobowisko oboone w lioo

urny stoj obok siebie na ziemi,

kamieniami nieupanymi,

gboko.

We wsiach

czerepy urn, ozdobionych paznogciowymi

miejscowy

alkami

Bucz wykopano w
rysunkami, w maych pagrkach,

r.

nazywa, take urny ozdobione rysunkami,

mniej wicej

Duy na, Powitne,

metra

1877

79
ktre lud

ksztacie dojnicy,

rozkopano 14 grobw; w nich znaCmentarzysko ley tu

leziono mnstwo naczy misternie ozdobionych, z rysunkami.
przy wsi, u poudniowego stoku wzgrza, cigncego si od ssiedniej wsi Bucz
na

gbokoci

metra.

tworz kocioki, urny byy

przez Brachlin, grobowiska

a nakryty

dugi

W teje

nieupanymi."

kryte kamieniami polnymi,

cze nie wzruszony,

Rrachlinie

paskiemi pytami.

metry,

obstawione,

oboone

przy-

wykopa

Kalk grb

jesz-

p.

oboony wielkimi kamieniami,

w poudniowym kocu grobowiska, grupa-

szeroki

Urny stay

wsi

metr,

rodku, mniejsze obstawione po bokach take grupami.

12 rnej wielkoci naTrzy urny wielkie napenione komi mocno przepalonemi
mi;

wiksze

(popielnice)

8.3

ktrych urnach koci okazay si mocno przepalone,

niedopalone, a sa

takie,

ktrych koci znalazy

systematycznym porzdku,

Okoo

ony.^'')
gliniane,

urn znajduj si

w ksztacie

suyy dla
dw.^'")

jakim

dzbankw, garnuszkw, miseczek.

pomieszczenia pokarmu

mniejszo do obrz-

napoju,

Wiksze

W niektrych grobach oboonych kamieniami urny

w poudniowym

by

grb zbudowany

Zwaajc,

grobowiska

bliu wsi po wzgrzach,

mieszkacy

Czy

cign si

grup

zna-

nie oznacza to,

popioami caej

najczciej

od siebie odlegoci

niedalekiej

sobie

osady

jednaj

kocu.

dla pomieszczenia urn z

kade grobowisko ma w

innych

ustawione mniejsze naczynia

lazy si ustawione

rodziny?

skielet za

si uoonemi
ycia by zo-

poi

wypada wnioskowa,
dla grzebania popiow

urn,

wybierali

w tej miejscoumarych pewn miejscowo, w pobliu osady,

woci kada rodzina miaa swj osobny grb. Z czasem groby
mnoyy, si powstaway cmentarzyska, w niektrych miejscowociach
prawidowo urzdzone.^ '^)
i

do

Popielnice z zwyczajnej,

mniejszych.

czyi'i

cheologiczny i88i.

z tluczon}*m

granitem zmieszanej

t.

I.

s.

34

36;

II. s

t.

gliny,

Przegld Ar-

Inne wykopaliska, dla braku miejsca, opuszczam.

proste, bez ozdb.

231.

uporzdkowanie koci, podug zasad anatomii, zwrci uwag obywatel poznaski, dr. Koehler. Zapiski Archeologiczne Poznaskie. 1887 zesz. I. s. 16.
***)
Na Litwie znajdywano zawnice szklanne, zielone okrge, rednicy dwa
cale majce;
drugim rodzajem Izawnic byy miseczki. Tyszkiewicz. Rzut oka na
*')

rda

Na

takie

Archeologii,

s.

I2.

znaczeniu drobnych

naczy szczegowiej

28.

5-

Sztuki plastyczne.
*^)

znaskiem,

Tak we wsi Dobieszewko pod miasteczkiem Kcyni

wrd

gw byy cmentarzyskiem
jest

czworobok wyznaczony ogromnymi polnymi gazami.

tkwi w

ziemi,

Ksistwie Po-

wyyny zajmujce przestrzeni okoo 200 morpogaskiem. Na kadem prawie wzniolejszem miejscu

rwnin nadnoteckich.

a tylko jako kliny,

Nieobrobione

kamienie

lub nieforemne ostrokrgi stercz, po wierzchu.

tych czworobokw rozbiegaj si po stokach pagrkw jakby drogi, wytyczone

po obu stronach mniejszymi gazami. Drogi te coraz bardziej sie zwaj, tak i
zejcie si ich bocznych linij jeden wielki gaz zaznacza. Patrzc na tt kierunki
z gr)', widocznem jest,
z kamiennego czworoboku biegn drogi, jako gwiadziste

Moe
tutaj

Na caym

czworobokw z grupami drg jest kilka.

oddziay grobowiska przeznaczone byy dla osobnych gromad lub gmin, co
kapanom za otarz,
umarych swoich choway. Czworobok sam mg

promienie.

obszarze cmentarza,

te

miejsce ofiarne, zgliszcze gdzie stos rozpalano.

suy

Na

przestrzeniach promiennych drg,


Podobnie jak

bliu osad,

Kada

kupie.

w ktrym

w ksztacie

grobowiska
nic

dzbankw

skadaa urny

napojem

miseczek, czem

po-

pokarmem,

wyraaa

W Czechach

jamy, studni,

Siewierzanw.

g-

znalazy

sie

ktrych mnstwo popiel-

urn

lakw

Z nich okazuje si,

raz palono

popioami stawiono na kurhanie,

w gbi

ziemi, a

byy dwa

w witecznym

Raz palono ich

ktry pokrywano ziemi, inny
umarych.

palenia
sie,

po-

grobowych przynalenoci ustawione byy warstwami.^--)

Odmienny nieco charakter nosz kurhany ruskie, rozkopane

w ziemi

w postaci

poszanowanie dla zmarych.

budowaa,

rodzina prawdopodobnie

pioami krewnych, otaczajc je naczyniami

boki al

uycacli/-*')

na Pomorzu/-^) grzebano

obok innych grobw, osobny grb,

tudzie innemi

popioy umarych

Polsce,

Morawach, Slslcu

Czechacli,

Si4

na

gdzie na

lecz nie

czci

wierzchniej

sposoby

stroju

sto-

stronie,

tak jak u Po-

Zatem

kurhanu.'*-^)

co si
sie w punkt jeden (niby owe szerokie koryto ycia ludzkiego
ciemnym grobie koczy) nie znajduj popielnic; staway tam moe orszaki pogrzebne, pola miedzy drkami napenione sa tysicami urn, ktre znajduj sie
w grupach jakby gniazda jakie. Pasma wszystkich tych pagrkw otaczay przed
wiekami dbowe wite gaje, dzi orne tam pola i torhaste grzzie. Wie Dobieszewko
bya wasnoci . p. posa Kantaka, z ktrego pomoc mg nasz wiadomy archeolog
Jzef Lepkowski obejrze dokadnie cmentarzysko dobieszewskie. Tygodnik Illustrowany za r. 1864, t. X. s. 369. tudzie, Lepkowski. Sztuka. 25.
420j
XVIII i XIX w. odkopano pogrebniszcza" pogaskie z urnami

zbiegajcych

w.

g.

nych

uycach
w lasach

przy 54 wsiach, a w d. uycach przy 7 wsiach, oprcz wielu inpolach znajdywanych. Miejsca, gdzie palono ciaa, daj si przy

wielu pogrzebiskach
hrebiszcza

wyledzi

Serbach.

w kocu XVII
w

C.

M.

przez kupy
S.

M. S

(Todtenberg),

1882,

let.

wgli

1873, letnik

wieku koo Zgorzelca,

miertnej horce
celiana

C.

^-^)

XXXV,

strony Laby,

Wsi

Czechach u Slaneho,
na

s.

33

Jencz.
-52.

s.

d.

uycach.

Wreszcie

42.

z lat

Saksonii

1875

obok

Zeitschrift

licznie

*"^)

Ethnologie,

f.

miejsc

pogaskich obrzdw

nale

przy Sliwnie (Schlieben) z prawej

Slzku przy Masowie koo Wrocawia, w Morawach

i w Meklemburgu przy wsi Przelowcach (Prilwitz).
nagromadzonych koci zwierzcych,

wiskami pogaskiemi gbokiej staroytnoci.

422j

na tak zwanej
E. Muka. Fren-

80.

koo Diewina

scach,

Pohanslie po-

Urny znajdywano

niedaleko gry Konigshain,

Do najwikszych w Sowiaszczyznie

popiow.

koo Lubina i w

towarzystwa Antropologicznego berliskiego

arowiszcza

XXVI,

cign

przy

si pagrki

Szembera, Zapad. Slovane

Nowej

tych miej-

s.

grobo147.

^Y Chrudimie r. 1858. Krizk, 115. Wocel: Pravek zeme Ceske. 516.

Z ic_-o pr,\v kIu p, Samokwasow powiada, e jak odkryte przez niego,

wyraenie dawnych

lasach, polach

dziej opisw

pisarzom,

te pola

byy

jak Nestor,

powiecone na cmentarz
lasem, ale w oczach poganw
nie

leay

miejscami wietemi,

niedaleko

osad,

pobliu grobu, corocznie zwiedzane przez tumy, obcho-

pami

dzce

zwyczaj nem polem

lasy

grb

sie

ksiom

szczeglnie

Kozma, Helmold, wszelkie miejsca

wydaway

umarych Sowian
przyjmywa dosow-

o grzebaniu

przy drogach nie wypada

Chrzeciaskim

nie.

8.5

przodkw.

O grobach umarych, grzebanych w ziemi, daleko mniej

wiadomoci posiadamy. Czy rychlejsze sprchnienie koci ludzkich w ziemi, ni popiow w urnach glinianych, uatwio zniknienie staroytnych grobowisk,

w
w

byo w uyciu ni palenie

rozstrzygn. Duych grobowisk

ziemi mniej
stanie

dobnych do tych

zwok

czy grzebanie
ich,

jakie sie znalazy z urnami,

nie

masa

jestemy

skieletw, po-

dotd

nie odkry-

Pojedyncze za, lub po kilka skieletw znajdywanych

to.

ludzkich

w kurha-

nach na Rusi Litewskiej (w ziemi Dregowiczw), lea na poka-

maj

pokarmem napojem; skielety le na wznak prosto na ziemi wycignite, rce

maj czasem wycignite, czasem na piersi zoone, a uwaajc
pooenie gowy wedug soca, nie w jedn stron s obrcoInaczej przedstawiaj si kurhany rozkopane na Rusi
ne.^-*)
zadnieprowskiej, w ziemi Siewierzanw. Kurhany te kryj w sowgli,

dzie

przez

tudiiiei
z

dnej

Pawiskiego

pp.

Obrzd

nale
w

Charkowskiej

do pokrewnych ludw,

ale

si

t. I, s.

355.

ksztacie

to

mona uwaa

ale

mogiy;

takiemi pozosta-

odnosz

sif

do

je-

nie do jednego plemienia.

spalone popioy

sta-

siewierskich kurhanach

Polsce naczynia
i

kociami pokryte

oprcz tego nakryte wielkiera,

(glinianem), obrconera do gry dnem, J,peBHaa H HoBaa PocciH

Takie same, jak opisuje Samokwasow urny, z nakrywami glinianemi,

duych garnkw, znajduj

z

Poznaniu.

*-*)

kurhany

guberniach

siewierskich kurhanach

nie pokryte,

mogiy w Krlestwie Polskiem

tak

glinianymi talerzami, wielkoci otworu naczynia,

grubem naczyniem

Nauk

Polsce do niegbokiej

naczynia zawaee znajduj

1876,

Podczaszyskiego

sobie spalone kocie,

palenia cia jednakowy,

wiano na wzgrzu, a

byy

stawione z

garnki,

Czemihowskiej, Korskiej

teje epoki

zawierajcemi

urnami,

ociami

nogach

sie wszdzie na ziemiach wielkopolskich, jak

mnstwa okazw, zebranych w Muzeum Towarzystwa Przyjaci
/

Tyszkiewicz, Rzut oka...

s.

67.

8i6

lady rozmaitego sposobu grzebania umarych w ziemi: a) w jednym wypadku kadziono trupa bez trumny na powiechrzni ziemi
b) w drugim kadziono trupa do
i nasypywano nad nim kurhan
mogiy w trumnie c) w innym razie grzebano trupa na powierzchni ziemi w siedzcym stanie i d) w innym jeszcze grzebano
bie

mogile trupa siedzcego wierzchem na koniu.

Przy dwch

pierwszych sposobach chowania umarych kadziono ich na wznak,

rce zaoone na

czaj

w witecznym

piersiach,

stroju,

ogromnej iloci znajdywane srebrne

co powiad-

miedziane ozdoby,

szcztki tkaniny wyszywanej zotem, paciorki rnych ksztatw

i

szcztki butw szytych miedzianym drutem

skadu,

Grzebanie trupw na powierzchni ziemi

nale

Czy takie kurhany

niu.*^*')

uywao

si

t.

d.^-'^)

na "yoy-

do Sowian lub do innych

ludw dotd nie objaniono.

Na mogiach
drewnian bud,
rusi

kurhanach u Sowian wschodnich stawiano

staroytnoci

zwan

dotd, po ukoczonym pogrzebie,

t.

Na Biao-

d y .^^')

kad

na mogile

kod

materyaw dostarczyy rozkopane w roku 1873 przez

w miecie Czernikowie, z nich Czarna mogia,
wedug poda zawierajca popioy Icsicia Czarnego Icurhan hulbiszcze
Icurhan l;sieny Czarnej, wszystlcie trzy stokowego lisztatu, pierwszy ma
i
*'-^)

p.

Nader

Samokwasowa

obfitych

trzy

kurhany

obwodzie 180 arszynw, wysoli. 15 arszynw; szczegw, dla braliu miejsca, nie

mog

wypisywa.
*-')

Zaua,

Patrz /J,peBn>ia

Po rozkopaniu

r.

powiatu Ostrogsliiego, na

rynia, znaleziono skielet

HoBafl Poccia 1876,

11

trup

I,

343

345.

mogiy Itoo wsi

Woyniu, nad strumieniem wpadajcym do r. Ho-

1869

w p lecj

niane prymitywnj roboty;

t.

przez Alfreda Ossowslciego

postawie,

pooony by

gia przykryty. Wiadomoci Archeologiczne,

1879, tom II, s. 3;0.

III.

mocno spruchniay

naczynie

gli-

na powierzchni ziemi, a potem mo-

Samokwasow,

/I,peB.

II

IIoB. Poccifl

*'^')
O wznoszeniu budowli na mogiach sowiaskich znajdujemy wiadomoci u Ibn-Fodlana (wyej cyt. 392), pniej u chrzeciaskich pisarzy.
prologu
XV w. prizwa Olga syna swojego Swiatosawa i zapowjeda jemu z zemleju rwno
pogresti, a mohyy nie suti, ni trizn, ni Cauna djejati."
(Wostokow. Sowar.

Cerko wno -Sawian. jazyka, sub voce).

woimy
s.

401).

(kniazia)

libo

Na Rusi buda

umarych

Dal.

si

bu d

Ipackim pod

w gro b." (Edyc.

tylko may budynek

libo

oznacza nie

CjlOBapb.

latopisie

r.

11

75 czytamy:

Kommis. Archeolog,
ale

sklep dla

8i7

dbow, ktr zowi bdyn.*-"^) Czasem na mogile zamiast kody

kad pyt kamienn, albo poprostu kamie, zapomniawszy pierwotne znaczenie bdyna, przeznaczonego dla odpoczynku dusz.
przylatujcych odwiedzi dawne swe mieszkanie

O zachowywaniu podobnego obyczaju u Pola-

dug

podr.*-*)

kw

Pomarzanw wiadectw historycznych

zmczonych

skoro nad Dnieprem

nad

Wtaw

nie znajdujemy,

ale

to

nie-

stawiono nadgrobki,

Wis i Odr take je

wiadectw historycznych, Archeologija

wtpliwie nad

moe

oprcz

Wreszcie,

znano.

jeszcze wiele rzeczy

objani we wzgldzie obyczajw pogrzebowych Sowian zachodnich, jak to ju w '-'^<'-'^. objania dla Sowian wschodnich.*-**)

Naboestw

'-'

lub pyty kamiennej do

zwie si:

mogiy,

prykladziny.

quasi

skoczonym po^r/dc.

scenas,

deski

rr/.ylo/.eniem

Biaorusin

albo postawieni

Tyszkiewicz. Rzut oku.

Wyraenie Kozmy:

*^)
triviis,

p**

'

quas ex gentile

ritu

ob animarum pausationem (wyej

faciebant in biviis

et

mona pojmywa

cyt, 40*8),

rozdroach chaty dla wspominania umarych, albo to

Kontynuator Kozmy ( 1 26 - 11 62) z wyrazu scenas, zrobi co en as, a Hajek w XVI w. wyraz ten przetlmaczj stanky, t. j,
namioty. (Dalsze objanienie u Kotlarewski^o 102
103}. Porwnywajc jednak inne
dwojako: albo ludzie

byy budy

dla

stawili na

odpoczynku dusz.

wiadomoci w^ypada wyraenie ob animarom pausationem odnie do dusz

zmarych, a pod wyrazem scenas podrozumiewa bud, bdy.

Wj

Prty rozkopaniu

zdjciu darnin, okazay

sie

Czarnej

czterj-

mogiy

kwadraty cegie,

Czernihowie

lecych

r.

1873, wnet po

jedna na

drugiej

(jak

bok dolnego kwadratu mia

4, a wierzchniego 2 arszyny dugoci; cegy poczone byy bardzo mocna, wapienn
zapraw, miay brzdy po jednym boku i same przez sie byy mocne. Pod dolnjTn
kwadratem cegie i nad samym rodkiem kurhanu pokaza si dbowy, zgniy sup:
postawiony na tuczonij ce'/j arsz. szerok ,
'/* arsz. dug. a I '/j arsz. wysokoci,
gle, takiego samego gatunku, jak we wzmiankowanym kwadracie.
Niej pod tym
slupem na 5 arszyn, znaleziono metaliczna, okwaszon mas, skadajc si z dwch
elaznych spalonych hemw, dwch kolczug, turzych rogw, upikszonych figurami
drakonw, gryfw, ptakw, koguta, psw, strzelcw z ukami i dwie byzantyskie
monety IX w. Pod temi rzeczami jeszcze niej na 5 arsz. znaleziono arowiszcze,
okoo 15 arsz. w rednicy, z grubej warsztwy popiou, wgli, spalonych koci ludzkich, zwierzcych, ptasich i rjbich, miecze, kopje, szable, noe, wczni miedziana,

by fundament dla pomnika), niejednakowej wielkoci

sierpy, dta, ostrza strza,

par

srebrne,

nitki tkaniny zotej,

szpilki,

paciorki,

wiele innych rzeczy.

strzemion, elazne obrcze, guziki srebrne, zausznice

(Saraokwasow,

kawa zwglonej,

J.peB.

li

IIoB. Pocciii.

Prawdopodobnie na fundamencie w wierzchniej czci kurhanu

mnik, bo do czegby suy fundament?

Tom

IL

jedwabnej
1876.

by

s.

tkaniny
276).

postawiony

po*

SiS

Groby krewnych, polane zami

miejscami
ycli

przyjaci,

icli

zostaway

Pami

polcolenia.

umar-

yjcymi wyraay

symboli-

Osadzona nad grobem na tyczce gobica, jak

zniaki.

u Pomorzanw^-^^)
u Serbw

dusz

sierot

do

z pol^olenia

wiar w obcowanie

czne

witemi

Longobardw,*'-} lub

przypominay,

dzieje,

kukuka

jak

byo

si dotd

dusza nieboszczyka przylatuje

odwiedza swj dom. Serbowie wierz dotd, e dusze krewnych

zjawiaj si w postaci kukuki. ^^-^j
Z tym obyczajem wizao si

sadzenie na grobach wierzby

topoli.

miowana u Sowian pnocnych,

szej

sama wyrasta nad grobami dziewic

wyobrani,

cw; na

obrazem dziewicy

bya symbolem nieszczcia

zwano. Topola, wedug

zawsze

paczc

ctwa, dla tego

Wierzba, powszechnie

siada smtnie piewajcy

niej lubi

Ale dusze umarych lubiy siada

ka.*'^'')

wod

szczeglnie wierzba nad

suya

spuszczonemi gaziami,

szczonemi wosami;

sok,*''*)

na

rozpu-

siero-

dawniej-

modzielub kuku-

wierzbach.*'^*')

Wspominki umarych.

f)

Zakoczenie obrzdw pogrzebowych nie zrywao zwizku

*'")

Barthold, Gesch. von

Pommern

I.

578.

aliquam partem aut in bello aut quomodocunque

Si quis in

'*'-)

consanguinei ejus intra sepulclira sua perticam fingebant,

fuisset,

columbam

extinctus

in cujus summitate

ex ligno factam ponebant, quae illuc versa esset, ubi illoriim dilectus

De

Longobard V. 34.
U Polakw dusze niewinnych bujaj nad
mogiami w postaci biaych jak nieg gobkw, a potem znikaj w obokach. Wjcicki. Klechdy. Gorejce Palce. 85.
obiiset.

Paul. Warnef.

Gest.

i^^)

Hanusz. Saw.

*''*)

Sobtka.

^^^y

Maciejowski. Pierwotne Dzieje. 443.

Polsce i na Rusi lud powszechnie mniema,

436J

Roslinstwo.

s.

130.

mieszkaniem djabla
szczyka, lubi

Myth. 317.

jest stara

mier

sprchniaa wierzba.

ludziom przepowiada.

W nij

Ztd wieniak

najulubieszeni po-

on przemienia si
wierzby stojcej,

pu-

cho

aby nie obrazi djaba, co w niej przesiaduje. Z tego przeprzysowie Zakocha si jak djabe w suchej wierzbie." Wjwyd. 1876 r. Boruta, przypisy s. 129. Staroytne wyobraenia

sprchniaej, nie cina,

sdu wzio pocztek

cicki.

Klechdy,

bkajcych si

duchacli ludzkicli

zamienione zostay
bie

przemieniajcy si

zamieniajcej si

postaci ptakw,

wiar w zych duchw, djabw.

pod

wpywem

puszczyia, jest reminiscencyj pogaskich

Icukulj.

chrzeciastwa

Djabe, mieszkajcy na wierz-

poj

o duszy

yjcych

do pokolenia

lenia

Pami

umarymi krewnymi.

naboestwo aobne, poczone

pogaskich

zimie,

a dusze przodkw

si,

szanowano

poko-

rnymi obrzdami, wedug

Uroczysto

poj.^"'')

wiosn, kiedy po martwej

wiaa

ich

corocznie na grobach przodkw odprawiano

te zwyczajnie

obchodzono na

obudzona ze snu przyroda oy-

mono

otrzymyway

dostpu na

ziemie.

Na

potomki
krewni zebrawszy si na momiemi sowami'' dusze dziadw, pradziadw
ogle przodkw na uczt, ktr odbywali z zachowaniem

giach,
i

ich spotkanie

wzywali

pokarmy i napoje,
rozpalali niekiedy ognie szczeglnie z drew tamowych. ^=^*)
Uroczysto t na Rusi i u poudniowych Sowian zwano r a d u n ic a na lsku i w Czechach r a d o w n i c a,'''*") u Serbw
Chorwatw datja
radunic a,*^") na Ukrainie, po wprowadzestaroytnych obrzdw: na grobach

stawiali

przezwano n a w's k

chrzeciastwa,

niu

a na Rusi litewskiej dzjady.^*-)

uroczystoci razem smutn

si

w e1 y k d d e ,^^ ')

Wspominki
^

weso.

przodkw

byy

Przypomnienie rozstania

nimi pobudzao do paczu, ale wiara

to,

dusze umar-

ych zeszy na ziemi obcuj z blzkimi im osobami, napeniaa

Ztd obok rzewnych wspomnie
obrzdw
odbyway si igrzyska, obrzdowe tace, skakanie, wesoe pieni,
gdba, przebieranie si w maski, hulanka, bijatyka, a przy tern
i

uczuciem radoci.

**')

Wedug

Ibn-Dasta, Sowianie

dzbanw miodu, uiosa

pij, potem rozchodz sie.

je

rok po mierci umarego, wziwszy ze

do mogiy, gdzie zebrani Itrewni nieboszczyka jedz,

Chwolson.

IIsBliCTifl.

29.

Sowian ogie tarnowy jest najpewniejszym rodkiem do wyledzenia

upiorw i czarownic; dym jego rozchodzi sie po grobach upiorw i wiedm. Hucuy
palili wiedmy na tamowym ogniu. Serby i Rusini tamowymi kolami przebijaj zmar^^*)

ych, o ktrych mniemaj,

^'"i

Od

es

pierwiastku

r a

upiorami.

= dawa,

Sobtka.

d a u c h =^ przynoszenie objatw, ertwoprinoszenie.

**0)

Berezin. KopBaiiH. II. 523-^5.

*^']

Wyej

cyt.

Roslinstwo. 186.

przygotowa,

pochodzi wendyjskie

Kotlerewski.

334.

Uroczysto wspominek^ przodkw w powiecie Nowogrdzkim posuya

osnow do sawnego utworu Mickiewicza Dziady."
"*)

za

r a

Hor. 06.

52*

Nawet po wprowadzeniu chrzeciastwa w caej Sowiaszczyznie wspominki umarych odbyway si po dawnemu. *^^)
Przypadajce na wiosn wito Zmartwychwstania Paskiego,
z treci swej odpowiadajce wyobraeniom Sowian o yciu od-

uczta/**^)

radzajcem si na wiosn, zastosowano do radunicy, ktr

wit

obchodz podczas

miejscach

rkawka
zwykle na

wit

dzie

madzenie ludu czeskiego

przechoway

pami

cia.

mogi

Krakusa,

wielkanocnych, podobnie jak zgro-

w tyme

na Morani w

czasie

staroytnego obyczaju.

na grobach pogaskich, tucze

jc ju

Krakowska

wielkanocnych.

obchodzona na Krzemionkach, pod

trzeci

wielu

jaja

Pradze

Lud gromadzi si

ciska niemi, **'^) nie pojmu-

y-

symbolicznego znaczenia jaja jako odradzajcego si

Rosyi pominki"' umarych odbywaj si corocznie

Lud tumami gromadzi si na cmentarzach, siada na grobach krewnych, wspomina

ich, pacze, potem dawnym obyczajem spoywa pokarmy przyponiedziaek po Przewodniej

niesione,

**')

lecz zamiast

igrzyskach

miodu

niedzieli. *^^)

wdk.**')

pije

hulankach na grobach czeskich

U Serbw
w XI

w.,

szcze-

dokadnie pou-

wyej cyt. 408.

Godne uwagi, e ju wtedy u Czechw uywane byy maski wyobraajce cienie umarych, Kirlior. O pierw. Sw,
Niwa 1875. t. VII. s, 414.
***)
Wedug Stogawa r. 155 1 w troickuju subotu po seam po pogostam
cza Ko/.ma, pniej Hajek;

schodjatsia
liliim

ot

woplem

pacz

pieti,

mui
i

eny

nacznutb skalcati

**')

ale

Kirkor.

plasati

alniltach obmanszcziki

wyd. Petersburg. 1863.

vansky

paczutsia po

jegda skomorochi ucznutb igrati

prestawsze

na tjech

alnikach

na

wo

grobam umerszich

wsiakie biesowskie igry

doloni

biti

pieni

s
i

weoni

sataninsltie

BonpoC

23.

Hanusz. Bajeslowni^ Kalendaf

slo-

moszenniki.

F.iaBa

41.

140.

s.

Niwa

1875.

t.

VII.

s.

414.

129.

s,

**^)
Modlitwy cerkiewne za umarych bywaj w Rosyi kilka razy do roku,
powszechne ludowe pominki" zmarych odbywaj si przewanie w dzie radu-

nicy,

albo paschi zmarych,

Padziernika. Zabylin.

w sobot

. Trjc
Wszaksze

przed

Pyc. Ilap. iio.

w sobot Dmitrowsk w kocu

dowiadczenia wiemy,

tumy

cign na cmentarze gwnie w poniedziaek po przewodniej niedzieli. Do,

spojrzy w ten dzie na cmentarze petersburgskie, aby si przekona jak pami
ludu

ludu rzewnie zwraca si ku

ywot

mogiom krewnych,

na ktrych jedz, pij

wspominaj

drogich im osb.

Na Biaorusi Litwie, po powrocie z cmentarza, potajemnie odbywa si

napoje, wywouj dusze niew niezamieszkcym domie stawi pokarmy

**")

hulanka;


golnie

Banacie,

przewodny (pobuszeni) poniedziaek lud

wiece

dnie na grobach

82

koacze,

kla-

a u Rusinw podkarpackich

obchodz uroczysto zwan hahuki, haiky. Lud, piewa

na grobach krewnych pieni, ucztuje jak wszdzie w Sowiaszczyzn ie.*^") U Sowian katolickiego obrzdku dzie zaduszny,
przypadajcy

stwu za zmarych.

pami

aobnemu naboe-

uczu

trafiajcy do

staroytnoci, tak

groby przodkw

jest

wysokiem uszanowaniem

teraz

ludu sowiaskiego,

otacza.

Bonice, chramy, ich urzdzenie

10.

Dopki trwa

za

dochody.

Sowianie speniali obrzdy

Gry, skay,

l*sy, gaje strumie-

w ogle wszelkie uroczyska, z jakiego bd

wite uwaane, suyy miejscem zgromadzenia dla

jeziora

nie, rzeki,

powodu

kult kosraogoniczny,

pod otwartem niebem.

religijne

obrzdw

jeden z najpikniejszych

to

Jest

gboko

chrzeciaskich,
ktry jak

powiecony

Listopada,

przynoszenia

bogom

objatw, speniania

obrzdw. Gry Sobt-

Krlewski Gaj Jawornik*^) na lsku, Biaobg, Czarnobg Praszica w okolicy Budyszyna,*'*^)

Babie Gry nad Radnic w Ba wary
Babie gry koo
ka,**")

i,*'*-)

ywca, *^^) na pnocnym

stoku Karpatw,

Wawel

pod Kra-

boszczykw, zapalaj wdk i len, aby z barwy pomienia wnioskowa o zjawieniu

si dusz, ktre tak wywouj: Czego zadasz, duszyczko, aeby trafi do nieba?
Czy niechcesz je i pi, zostaw nas w spokoju, a jeeli nie posuchasz proby, to
w imi ojca, syna i witego ducha! widzisz paski krzy, a kisz!-' Zabylin. 109.
**^)

Hanusz, Bajeslov. Kalen. 129

wedug

136.

niepospolitej czci u mieszkacw zostawaa,

obmierze niegdy pogaskie obrzdy odbyway si
Chron. YII. 44.
*50)
Zachowao si podanie,
w okolice Zgorzelca przychodzi . Konstanty
(Cyryl),
by w Krlewskim gaju (Konigshein), w Jaworniku i tam gdzie teraz
Hainwald, na miejscu wityni pogaskiej zbudowa koci. Dalsze szczegy po***)

Gra

poniewa na

ta,

Thietmara,

niej

wiem

oppido
bogini

tomie III.

*'^';

Szczegy o tych grach,

452^

Wyej,

*5')

Baba mons

ywiec

ywy.

s.

Sagenbuch

d.

Ober - Lausilz.

altissimus super fluvium Sola herbas multiferas germinans et

Dugosz. ywiec,

imminen*.

patrz Haupt.

309.

jeszcze

wedug poda, ma by

Bebii montes w

Dalmacyi,

miejscem kultu

Pod-baba

gra

po

822

kowem, S m o i n y (Hartz)*''*) szczyc si znakomitemi podaniami

o ich Wysokiem niegdy znaczeniu, jako miejsca zgromadze ludu
dla naboestwa. O innych grach pewnych wiadomoci nie posiaI

damy,

gry, Trigork

maj

Babie

ale wszystkie

i,*^^)

swe podania o

yse

gry/'''^)

Trygowy

siedlisku

Tr

rwnie jak

Krainie

na Pokuciu,

nich zakltych duchw, o

wied-

innych dzimach czarownicach zlatujcych si na obrady

nie
gr,
byo
tam wite bory
wnych zjawiskach. A gdzie
i

wite

gaje od najdawniejszych

naboestwa.

wymagay

Otarze nie

Kamie

dynkw.

koda

albo

suyy

czasw

szczeglnych

drewniana,

miejscem

urzdze

dla

bu-

mniejszymi

otoczone

kamieniami albo potem, oznaczay miejsce dla przynoszenia ob-

sprawowania obrzdw

jatw,

Takie miejsca,

religijnych.

la-

boymi

gajami, bonicami,^-'")
e rt w a otarze, raczej kamienie ofiarne trebiszcze m ,*'^^)
ar o w s z cze m,^^^) kapiszczem, molbis zezem,
sach

pooone, zwano

s z

cz em.

Baba Sichrowska w

bliu Pragi:
i

t.

d.

Wawelu

na ktrem

stoi

Babelsberg

Czechach,

sawna

pod Berlinem

katedra krakowska, podania

powsze-

chnie wiadome.
*5i)

Patrz

wyej

155)

yse

gry pod Kijowem,

169 silva Hartiza."

str,

rwnie jak

syn

pod Kielcami

na nich obraduj zlatujce si na opatach wiedmy i czarownice.

^56)
A 1 173. Trigorki antiuorum videlicet sepulcra, Hasselbach.
*5')

znie

Kady wity

mnstwo miejsc

Staszyc widzia

zwanych,

teraz

lasek

by boym

zwanych

gajem,

bg-gaj,

lasach Parczowskich,

Nr, 36,

ztd pozostao w Slowiaszczyomykowo: bug-gay, bugaj,

na Podlasiu,

majc na uwadze Gobiowski,

co

lub

tego,

wiele uroczysk

bonicami

przed pidziesieciu laty wyrzek,

wite nazywano bonicami, otarze za koo (Lud

bonica oznaczaj jedno pojcie to oczywiste, a e
Polski 279). e bg-gaj
bonicami nazywano chrzeciaskie kocioy to nij cytata 461 objani,
*58)
maorus. tereStaros, t r e b ti, polsk. trzebi, serb. t r e b t
b y t y = czyci, staroczesk. t r e b a rus. t r e b a = libatio trjebiszcze=: templum. Porw. Grimma. Deut. Myth, III. 24, Dotd u Rosyanw t r e b a oznacza
d.
Od wyrazu treba
religijn posug ksidza: chrzest, modlitw, spowied
d.,
poszo wiele nazw osad, jak Trzebnica w lsku, Trzebinia pod Krakowem
Ethnologdzie zapewno byy niegdy pogaskie trebiszcza (otarze). Zeitschrift
u przodkw naszych gaje

t.

t.

f.

gie,

berliskiego Towarzystwa za rok 1878,

^59)

chd,

Staros,

re.

reti, brtwa,

Linde, Sownik.

Yerhandlungen, 358.

teraz rus.

e r

= ofiara.

Pol.

ar

po-

23

z rozwojem kultu pogaskiego, kiedy wyobrania pocza*

dy do

w postacie ludzkie, a wyciosany z drzewa bawan wyobraa boka w okolicy czczonego, wypadao boka
otarz przykry od niszczcycli wpyww przyrody. Strop na
uosobienia bstw

budynek na pierwszy

kilku supacli oparty, przedstawia

wy-

raz

Z czasem, pod stropem wznoszono ciany, stawa

starczajcy.

dom, chram,*"") ktry z powodu,

dla suby bogu, nazywano take bonic,

budynek dokoa zamknity,

e by przeznaczony

co przetrwao

bonica uywaa

Rusi nazwa
a na Litwie

do wprowadzenia

dotd koci zwie

cirzeciastwa, tak

si

c z e.**-)

nazwa powszechnie przysugiwaa przodkom naszym

nia

wityni,

pewnoci

Jaka jednak
^''^

-^'nacze-

moemy.*

twierdzi nie

wiadomo

Najdawniejsz

na

oznaczenia cerkwi,*"*)

dla

si: b a

o chramach sowiaskich znajdu-

jemy u Masudiego, ktry rozpowiedziawszy o nich dziwn

czy,

nie

objani gdzie mianowicie leay

te

chramy

dla tego

moe by w dziejach pod

rozwag bran.***)
U Rusw byy wprawdzie w X w. chramy
wiadomo

*"*)

Cratuj. 43.
*')

przez niego podana nie

Chram, Chorom, pochd, chram ina = dom, pokj. Srezniewski.

U Czechw dotd chram oznacza gmach, przybytek, koci.
W dokum. 1229 wzmiankuje si w Smolesku: HtMeuKaa oacHima.
r.

(C06, Focy. Fpa.

II.

Nr.

wazi wbonicn

W odpowiedziach

i.)

iii

cerko

w.

Do

biskupa Nifonta Kirykowi:

kto

tego Famincyn dodaje: pod imieniem

bonicy u nas razumiela w drewnosti cerkow, iii chram, (BoaceCTBa. 233).

latopisach wzmiankuje si o TypoBOft oaciinut. w pobliu Kijowa, Famincyn. 233.
*^-)
Bassanowicz, w Niwie 1875. t. VII. s. 632,
**')
U Chorwatw bonice pogaskie zwano:
Berezin. KopBaTia II,

we.

372,

Na Rusi spotykamy

okolicy Rostowa przez

jeszcze

nazw kapiszcze.

cudotwrc Izaiasza

(Isaje),

O kapiszczach zburzonych
wzmiankuje kijowski Paterik.

Srezniewski. CBaTH.iiima 42.

Z pomidzy gmachw

*^*)

sowiaskich szanowanych, jeden stoi

rnobarwnych kamieni, o otworach
w grnej jego czci, zrobionych dla ledzenia wschodu soca, o chowanych w nim
drogich kamieniach i znakach, wskazujcych przysze wypadki i ostrzegajcych od
zdarze przed ich urzeczywistnieniem, o dwikach dajcych si sysze w wierzna grze.

krajach

charakterze jego budowli, ukadzie

czci gmachu, tudzie o tem co si dzieje z tymi, ktrzy ich suchaj, sa

rne powieci. Inny gmach, zbudowany przez jednego z krlw (sowiaskich) na
czarnej grze, okrony cudownegai rnobarwnemi
rnego smaku wodami, synnerai z poytecznoci swej.
tym gmachu stoi wielki bawan w postaci sUrca
chniej

Kijowie

biszczach
i

i i

ale ta

miejscu, z czego wnosimy,

ale

bawany

e w
z

tre-

bydlt,

O wityniach pogaskich w Polsce wspoupewniajc e Polacy mieli w Gnienie witynie

w innych
wiadomo w
a

,-**^'')

przynoszono tylko bogom krwawe objaty

ludzi.

mina Dugosz,

trebiszcza

Nowogrodzie, zwane

bogom stay na otwartem

niekiedy

24

grodach wznosili innym bogom witynie,

500

lat

po upadku pogastwa

nie

zapisana,

przekonywajc. Pniejsze wiadomoci kroniwiar zasuguj. U Czechw, ^loraww,

Sowakw, Serbw - uyckich i poudniowych Sowian, chrzeciastwo wczenie wziwszy przewag nad pogastwem, wstrzy-

jest dostatecznie

karzy mniej jeszcze na

mao

rozwj kultu. Prawdopodobnie wic,

u tych ludw oprcz

kamieni ofiarnych na grach, tudzie bonic

budynkw
mniej

dla

odbywania

dziejach nie

Inaczej dziao

go od centrw

ma

nie

lasach,

innych

istniao.

Przynaj-

na to ladu.

si na Pomorzu baltyckiem.

chrzeciastwa

sunki handlowe morskie ze

gdzie

naboestwa

Italii,

Wielka

Francyi, Byzantu,

Skandynawi

odle-

sto-

pnocn Saksoni

cze pogaska

zamono

wysoko bya rozwinita, przedsibierczo

mieszkacw, wreszcie dusze ni u innych Sowian

mono

Pomorzanom rozwin wysoko kult bogw pogaskich i wznie im pyszne witynie, o jakich w innych krajach Sowiaszczyzny nie syszano.
Wczeniej od innych wiadomo o chramach sowiaskich

utrzymanie pogastwa,

day

na Pomorzu poda Thietmar

pocztku XI w.

Wspomina on

kijem w reku, ktrym porusza z mogi koci umarych. Pod prawa jego nog
znajduj si ligury rnych mrwek, a pod lew czarnych krukw. Inny gmach
zielonego szmaragdu.
otoczony zatok morsk, zbudowany jest z czerwonych korali
rodku gmachu wielka kopula, pod ktr stoi bawan, majcy czonki ciaa z droze szczerego
gich kamieni: chryzohtu, krwawnika, agatu i biaego krysztau, a
z

gow

Naprzeciw niego stoi bawan dziewicy, ktra mu przynosi objaty i kadzido."

Wiadomoci te Masudi czerpa z dawniejszych autorw, ktrzy zapewno Sowian
Harkawi. CKasania 139. 174.
pomieszali z budystami i wyznawcami Dalai-Lamy.

zota.

^85j
Saga o Oawie Trigwesonie powiada, e Oaw zawsze jedzi z ks,
Wtodzimirzem do chramu, ale nigdy do niego nie wchodzi, a sta za drzwiami,
kiedy Wodzimirz przynosi bogom oary. Srezniewski. CBaTMjIlima. 42.

wityni w

Swaroica

825

Koobrzegu***")

daje

szczegowy opis wityni

jedna tylko

bya witynia,

Przykrycie

jej

opierao

sie

nader misternie

posgi bogw,

przybrane

drzewa zbudowana.

na rogaci bydlt,

cudownie rzebionemi wizerunkami bogw

stay

W grodzie tym

Ratarze nad Dolesl<iem jeziorem.

ciany ozdobione

wewntrz

bogi,

wyrniciem nazwy kadego u spodu,

pancerze, a pomidzy nimi na-

straszne szyszaki

by Swaroic.*"") W kilkadziesit lat pniej Adam Bremeski w wityni Ratarw, zamiast Swaroica, pozna Radogosta, ktrego posg by zotem a oe purpur ozdobione.***"*)
Pniej w XII w. Helmold poda jeszcze wiadomo o synCzrezpienianw,**"') tudzie
nym cliramie w ziemi Ciyanw
o najsawniejszyn w Sowiaszczyznie ciramie Swantewita w Arczelny

konie, na wyspie Ranie. *''^)

Szczegowy jednak

mu zawdziczamy Saksonowi

gramatykowi.

opis tego chra-

Wedug

niego

w rod-

ku Arkony na placu sta gmacli drewniany, pysznej roboty, godny uwagi

nie tyle ze

znakomitoci rzeby,

ile z

maj estatyczn oci

boka, ktremu tu postawiony by posg. Zewntrzna strona

budynku lnia sie sztucznie zrobionemi baraliefami rnycli figur,
cliocia niedbale

grubo pomalowany cli.

Jedno tylko

wejcie

prowadzio do chramu, podwjnem ogrodzeniem otoczonego.

Ze-

wntrzne ogrodzenie stanowiy grube ciany, pokryte czerwonym

dachem, wewntrzne z czterech kolumn, oddzielone od reszty
wityni. Zamiast cian zawieszone byy pyszne kobierce, spuszczone do ziemi i czce sie z zewntrznem ogrodzeniem tylko
poprzecznemi belkami i dachem.
chramie sta ogromny bawan (Swantewita) z czterema gowami, na tylu szyjach, z kt-

'^'^)

Thietmar mwi,

witynie pogaskie. VII. 52.

467j
"Wyej t. I. s. 95

biskup

97;

Reinbern niszczy bawany

II. s.

t.

Adam

*"*)

Dla poskromienia zbuntowanych przeciw

c.

ogniem

tepil

4748.

***)

Br. Histor. ecciesi. II.

11.
ks.

Niklotowi

Chyanw

Czrez-

wystpiwszy na pomoc Niklotowi, wityni najsynniejsza" z boyszczami i wszystkiem co do czci naleao,

zburzy. Helmold. I. 71.
Gdzi< ta witjTiia leaa
jak sie zwaa Helmold milczy,

pienianw, hrabia Adolf z Holzatami

^'0)

Ibid. I. 83. II.

Stormarsami,

12.


rych dwie wychodziy
przednich

wosy

na lewo;

z piersi,

obu tylnych

826

gw

a dwie

tak

z grzbietu,

obu

jedna patrzaa na prawo a druga

broda ostrzyone krtko;

rce bawan
ktry corocznie kapan
prawej

z rnych metalw zrobiony rg,

napenia winem dla wrenia o urodzajach nastpnego roku lewa
rka, zgita w okciu, bawan podpiera sobie bok. Odzie jego
spadaa do biodr, zrobionych z rnych gatunkw drzewa tak
sztucznie z kolanami poczonych, e tylko pilnie przypatrujc
si dostrzedz mona byo fugi. Nogi stay na rwni z ziemia,
pobliu znajdyway si:
ale miay fundament pod podog.
udzienica, siodo, ogrom.ny miecz, ktrego pochwa i rkoje
celoway rzeb i piknemi ozdobami rebrnemi. Cay chram

trzyma

zawieszony

by pyszn purpurow

da mnstwo

rzadkich rzeczy

tkanin,

ale

ju

ztla, posia-

objatw prywatnych osb

gro-

mad dajcych pomocy od Swantewita. Po przerbaniu przez

Danw bawana Swantewita koo ldwi, bawan powali si na
przyleg cian aby go wycign wypado rozebra cian.*"^)
Korenicy na wyspie Ranie znajdyway si trzy pikne witynie.
Gwny otarz umieszczony po rodku chramu, stanowi
odrbny przybytek, ktry nie mia cian, a tylko purpurow zason oddzielony by od reszty wityni. Chramy te byy poi

wicone bokom

Ranowitowi, Porewitowi

Porenutowi, o kt-

rych powiedzielimy wyej.*'*)

O
rze

kilku chramach pomorskich

*'i)

Saxo.

Gram.

172^

Wyej

s.

*'')

tinere;
dzi!

liber.

byy

podali

gmachy

cztery

ywocia-

kty nami

zbudowana nadzwyczaj

starannie

XIV. 158159.

752.

ywociarz . Ottona Herbord

nazw

puto ab eo quod est continere

kontyny wywodzi od

continas

esse

vocatas."

sowa con(Vita

II.

31.)

nazwy badacze niejednokrotnie kusili sie. Srezniewski wywood pierwiastku kat, pochodn. kaci na, take kas z cza, serb. kuc za

wytmaczenie

chorw.

Szczecinie

Z nich gwna,

zwane.*'")

Ottona.

wiadomo

kocza

Bielowski,

idc

tej

= chata,

rwnie

za Jungraanem,

od pierwiastka k o n sd.

jak

niemieckie:

k a

s c

e n.

CBflTluliiUia.

43.

mniema, e kontyna znaczy tyle co i/.ba sadowa,

wityniach bowiem pogaskich odbyway sie sdy.

wewntrz

sztucznie;

wypuke wyobraenia
godne uwagi,

niegu

ptakw,

ludzi,

to

sie

zrobionych tak

yy

oddychay, a co

barwy zewntrznych upiksze, ktre od deszczu

i

ktynie,

tej

znajdyway

jej

zwierzt,
te

wypowiay nie stary sie:

wedug staroytnego

nie

rza.

zewntrz na cianach

e zdawao sie jakoby istoty

umiejtnie,

827

taka

bya

sztuka mala-

zwyczaju, ze zdobytych

i ory
wrogw, na morzu czy na ldzie,
skadano dziesicin dawnym obyczajem ustanowion.
niej
take przechowywano zote i srebrne czasze i naczynia, ktre

podczas wojny bogactw

tylko

Z nich

wynoszono

uroczyste dni

jedli

uytku przy obrzdach.

dla

mowie

znakomitsi

pili

kraju.

wow

(zbrw)? pozocone

kamieniami,

suce

dla napoju,

muzykalnych

dwikw,

rogi

dzikich

wysoko szanowane

awki

stoy,

dla tego

dzenia Szczecinianw,

blicznych zgromadze.

ko

powicony bogu
ozdobione zotem

w arkoskim
Mon. PoL n.
pochodzi

Gemach und
su,

zamiast

Hanusz

s.

o n

Trzy inne kontyny, nie tak

miay wewntrz do koa

zgromatam odbyway si obrady
i

oznaczone dni
nie

si aby wypi
i

pomwi

Zatem

godziny.*"^)

wityniami, a wprost izbami

chramie,

trzy

dla pu-

Trygawa by

szczeciskim chramie

ogromnego wzrostu, czarny.

kasta,

y n a

uwaa domys

Siodo jego
podobnie jak

do objanienia Srezniewskiego,

sie

czes.

kontina, kutina

auch Tempel.

wypada czyta:

so

viel ais

ko n

t i

Wohnung

Wedug innego domygontyna = budynek pokryty gontami.

(Einleitung. 561.)

ten za powierzchowny.

uwag,

Bernhardi zrobi

Krek skania

93.

in spaterer Zeit

bogw.

chramie Swantewita wisiao siodo jego konia bia-

ktt

od

srebrem wisiao

wysadzone drogimi

take rogi przyrzdzone dla

noe, rne sprzty naczynia
a

ktrzy schodzili

byy

mniejsze kontyny

chowano

mniej upikszone,

o swych sprawach

miecze,

cze

wszystko na

drogie:

Tame

(Jordan. Jahrbiich. 1843,

e
s.

absolutnie
396).

(Saw. Mythol. 1843. s. 401.) Ale

odrzuca podobne objanienie nie wypada

Kraszewski pisa:

gontyna

(Sztuka u Sowian,

dotd gontami w Polsce pokrywaj tylko

wiksze gmachy: kocioy, dwory, gospody, a dla domkw miejskich podobne pokrycie za drogie. Kontyny szczeciskie, jako gmachy publiczne, atwo by mogy pokryte gontami,
prdzej zwa sie gontynami, ni od zakonu
kontynami.
*'*)
Herbord II. 33; Ebbo III. i.
r.

1860.

s.

107

10).

Zauwaymy,

828

chramy

Trygaw mia

ego.

jeszcze

e w

pierwszym wiemy
o

cinie/'"^)

Chram

nim posgi bogw,

nadzwyczaj sztucznie

przy zburzeniu wityni, kilka par

z miejsca.

Wolegoszczu

wedug

wow

by

zbudowany,"

*'")

wyrzebione

Ebbona,

sie

Szcze-

posiadamy/'^)

nie

dziwnie

odznaczay

Brandenburgu.

wisiao siodo jak

szczegw

Gostkowie przelicznie

a stojce

byy

nim

drugim adnych

Wolinie

tak wielkoci,

mogy ruszy

ledwie

e
je

Hawelbergu chramy Jarowita

miay wojownicze ozdoby.

pierwszym wisia zoty szczyt powiecony bogu wojny,^'*) w ostatnim chorgwie wojenne zdobiy

otoczenie Jarowita.*'")

Na

podstawie dawnych opisw

moemy

morzu

wity

wyobrazi urzdzenie

sobie

pogaskich na Poich

nastpny

spo-

rodku chramu miejsce powicone byo gwnemu

bogu, a w okoo niego stay bawany innych bokw. Chramy
nie zawsze miay ciany, niekiedy zamiast nich wewntrzne przesb.

dziay zawieszano drogiemi materyami

rych chramach, jak np.

a dach tylko na supach opiera si.

kobiercami.

cian zupenie

Korenicy,

niekt-

nie

byo,

Posgi bogw wysze od

e same budowle musiay by znabowiem nie wydayby si cudzoziemcom

wspaniaemi."
chramie Woliskim, na wierzchu supa nadzwyczajnej wysokoci, sterczaa kopja,*^*^) co wskazuje znakomit
wynioso gmachu. Upikszenia z rogw zwierzcych wypada
wzrostu czowieka, wskazuj,

cznej

wysokoci,

inaczej

uwaa

jako symbol kultu,

eby rogi te miay stanowi

Chramy budowano z drzewa, ale

a nie

osnowy, czy zwiezie budynku.

w XI

damenty

XII w. na Pomorzu, czci budynkw,

mogy by

*^5)

Ebbo

476^

Wiadomo

*")

Herbord

*'8)

Ebbo
Ebbo

*')

**o)

columpnae

13. s

II.

moe

tylko fun-

murowane, przynajmniej o murowanych bu-

47.

krtka zapisa Pulkawa

Kronice pod

r.

1 1

56.

III. 7.

III. 8;

III.

Herbord

III.

6.

3.

Julin a Julio Cesare condita

rairae magnitudinis

et

ob meraoriam

nominata,

in

qua etiam lancea

ejus infixa servabatur.

Ebbo

III.

ipsius
i.


dowlach
graf .
nie

29

Wolinie podczas poaru

Ottona.*'*') Wejcia

Radogosta

chody prowadzce
dla nikogo, prcz

naby zrobi

Ratarze

1126 wspomina bio-

r.

do chramw Swantewita

byy

pierwszym do morza,

kapanw,

wniosek,

nie

Arko-

od zachodu, a wschodnie wy-

byy

w drugim

dostpne.***-)

do

jeziora,

tego mo-

na Pomorzu Sowianie, podobnie wielu

innym ludom, budowali witynie obrcone

gwnym

otarzem ku

wschodzcego soca.
Z opisu chramw pomorskich, przez rnych pisarzy a szcze-

wschodowi, co zdaje

sie

przypomina

kult

glnie przez Saksona

gramatyka podanych,

wizerunek chramw

w nastpny
n.

moemy

zrobi oglny

sposb.

ciana okrajca budynek zewntrz,

niepokryta dachem.

^
/'.

Zewntrzne chramu przegrdki, na

kt-

rych opiera si dach.

c.

Wewntrzne chramu

przegrdki, zawie-

szone drogiemi tkaninami

kobiercami,

stanowiy waciwie kaplic.

Chramy

d.

Posg gwnego

e.

Wychd.*'^-^)

mniejsze nie

miay ciany

^,

boga.

otaczajcej budynek


zewntrz.

domoci

830

wity

sposobie budowania

nie posiadamy, a o

---

Sowian

u reszty

wia-

posgach bogw, do tego co wyej

w biecym powiedziano, dodamy, e Maciej z Miechowa

(t ^523) w modoci swej widzia trzy rozbite boki, ktre leay na pododze w kociele . Trjcy w Krakowie.^**)

W chramach znajdyway

sie

do ktrych pobo-

skarbonki,

ni wrzucali pienidze ofiarowane bogom.

Chramy posiaday
wasne pola ziemie,^^'') by moe i niewolnikw; miay dochody
z wojennej zdobyczy,'*^') wykupu niewolnikw,^**^; myto od przemysu handlu;*^**) daniny od podbitych ludw,^**") korzystay z darw
*^^)

pojedynczych osb a nawet caych gromad, up.

wiajc si na wojn,

zanosili

dary.*'*^)

chramie Radogosta modlitwy do

pomylnem wyprawy,

boga, a po skoczeniu

Lutycy, wypra-

skadali

mu

powinne

Na utrzymanie Swantewita w Arkonie wszyscy mieszka-

cy wyspy, obojej pci, skadali po jednej monecie,***-) jemu take od-

dawano trzeci
niu,

cz zdobyczy

wojennej***^)

grabiey,

jego zastpstwo zapewni powodzenie.

w przekona-

W rozporzdzeniu

i
e posg tego
chram Swantewita mia czworo wnijcia od czterech stron wiata
boka, majcy cztery twarze, ku czterem drzwiom obrcone, stal na wysokiem podnu."
Ale w obec wyraenia Saxona o chramie arkoskim, e unicum in eum
powysze przypuszczenie Aignera upada.
ostium intraturis patebat,"
isi)
Chro. Pol. II. 2.
.

Dragmam
Ebbo II. 13.

**j

retur.

486^

Agros

et

Gram. XIV. 160.

i87)
Helmold

len.

argenti in foramen jactavit,

Deorum

latifundia

I.

in

ut sonitu metalli sacriiicasse

sacerdotiorum

usu

converteret,

puta-

Saxo

38.

188)

Ibid.

*80)

Cudzoziemcy na wyspie Ranie, wprzd nim towary mogli wystawi na

byli z towarw swych
bogu ziemi (Helmold. I. 6).

S{3rzeda,

Kupcy

zoy

obowizani

zagraniczni za

Helmold.
jfio)

II.

pow

cz

ledzi u brzegw Rany, pacili bogu ziemi danin na-

12.

AYedlug Helmolda Ranowie gentes, quas armis

censuales faciunt. Helmold.

I.

191)

Thietmar VI.

*2)

Saxo Gram. XIV.

subegerint,

fano

suo

36.

17.
s.

158 na odwrocie.

los)

Eidem (deo) quoque spoliorum ac praedarum pars tertia deputabantur

(Saxo Gram. XIV). Ale Szczecinianie, wedug biografa . Ottona, zdobycz do chraJordan.
mu Triglawa skadali sub leg decimationis," t. j. tylko dziesicin.
Tahrbiicher, jak wyej s, 403.

31

Swaiitewita zostawao 300 koni

tyle wojw, ktrzy wszystko zdo-

przemoc lub podstpem skadali arcykapanowi. Z

byte

nabywano rne upikszenia da

kiem

w ktrych

skrzyniaci,

oprcz ogromnej iloci zota,

mnstwo purpurowej odziey, zbutwiaej

Ryo w tym

tego

rda

ciowano pod zam-

ctiramu, reszt

leao

do niczego nie zdatnej,

poniewa
bogu temu caa Sowiaszczyzna podatek skadaa. Nawet ssiedni
wadzcy posyali mu z wielkim szacunkiem dary. Miedzy innymi krl
duski Swenon w poowie XII w., dla przebagania Swantewita (raczej

skarbie wiele jeszcze innych podarunkw,

arcykapana),

posa mu w

Niedziw wic,

dar czasz pysznego wyrobu.*"*)

ziemia Wagrska, po ujarzmieniu

jej

ab

Niemcw, jak rwnie wszystkie kraje sowiaskie nad

i

Odr posyay

roczn danin S want wito wi,

go przez Danw*""^;

(r.

przez

do wywrcenia

1168).

Podobnymi dochodami cieszy si chram Radogosta w Katarze, do ktrego wdroway sowiaskie ludy, dla odebrania wyrokw od bogw i corocznego przynoszenia ofiar,*"") a do zburzenia tego chramu przez Niemcw r. log.

dochodach innych chramw pomorskich

chramw
chrzeciastwa w X

w.,

by

jak rwnie

obyczaj

wszdzie

polskich

si mniema,

jednakowy, a lud

rda dochodw
a

bezwtpienia od zamonoci

wysoko

XIV.

9*j

Saxo.

Helmold

II.

wity

Ibd.

Ze pierwotnie nazywano

Cerkwice

sowiaskich

tych dochodw zaleaa

ludu.

katolickie**'')

samem

miej-

bogi pogaskie.

158 na odwrocie. D.

^^')

nazw

dla tego

12.

*9;

I.

w.,

mamy. Ale
sowiaski z natury

chrzeciastwa cerkwie

stay zburzone chramy

*95)

XII

nie

greckiego obrzdku budowano najczciej na tem

scu, gdzie

i*

gdy chodzi o sprawy wiary,

wszdzie byy jednakowe,

Przy wprowadzeniu

w XI

przed wprowadzeniem

ruskich

wiadomoci rdowych

swej szczodry, szczeglnie

godzi

21.

w uycach,

recki nigdy nie istnia.

na

kocioy cerkwiami Wskazuje

Wielko Polsce,
Pomorzu i

to

massa

gdzie

Osad

obrzdek

Kapani.

11.

Za czasw rodowego ustroju Sowian, obrzdy

wtpienia sprawowali

starsi

byli

tmaczami woli

wic naleaa wy-

do nich

godno kapaska. Z rozwojem stosunkw spow ludziach uzdolnionych do po-

szanowana

solco

Oni

rodach.

bogw, ustanowcielami zasad wiary,

religijne bez-

ecznych zjawiaa si potrzeba

caemu spoeczestwu, A e posugi takowe zawieray si nietylko w odbywaniu naboestwa i przynoszeniu

bogom objatw, ale w odgadywaniu przyszoci, ztd wytwarzay si rne kondycye kapanw. Pisarze aciscy X XIII w.
zwali ich
flamen, minister, pontifex, sacerdos,
sacrificulus. Nazwy te nie mona uwaa za cise, ale e
maja na celu wyrazi rnic pomidzy kapanami, to niewtpliwe,
pomnikach po sowiasku pisanych spotykamy jako
oglna nazw r e c y odpowiadajc aciskiej nazwie flaminw,
sug

religijnych

oznaczajc

kw

ludzi

Czechw,

przynoszcych

zamiast

ertwy

ertwy

nazywano u tych ludw flaminw

Ale u Pola-

ob et', objaty,

istnieje

(ofiary).

a jak

nie wiemy.

Oprcz przynoszenia bogom ertw, objatw, kapani zajmywali

si

odgadywaniem danych

jeszcze

przepowiadaniem

wrb,

przyszoci,

gularstwem.

Zwano

guslarzami, czarodziejami,

a u

dla

odpowiedzi, zapyta,

bawieniem si wieszczb,

raczej

ich wieszczbiarzami, wrbiarzami,

Sowian

ruskich

wochwami, wo-

roejami, rebiemetatelami, kodunami, kudesnikami. Czy wszystkich podobnych kondycyi ludzi za

tonie

pomroce

czasu.

gaskich kapanw, mamy rda

drzaskich

kapanw uwaano? Odpowied

Wreszcie dla wyrozumienia znaczenia podziejowe,

odnonie

tylko do zao-

rde dowiadujemy si,

odzie dugiemi wosami.

pomorskich Sowian. Z tych

e kapani odrniali si od reszty ludu

Tak, o jednym z nich wiemy, e mia bia odzie,*^;
i

osj
NV

Kiedy kapani pogascy przeraeni

Wolegoszczu

r.

1 1

27, jeden z nich

byli

przebrany

o innym,

powodzeniem apostoki . Ottona

biae

szaty,

okazawszy

sie niespo-


mia dugie wosy w kos

chia

zaplecione

brod. *) Z tego

byli

osobnym stanem

e jeli

kapani nie

przynajmniej

osobn klas

wnioskowa,
dzie, to

833

Udowodni

skadali.

pogaskich kapanw, podzielonych na wyszych

A jeli hierarchia duchowna istniaa,

to

moemy
w naro-

to hierar-

niszych.-^**)

wybr nowych kapanw

zalee musia, ale czy na podobne wybory ksi lud mieli

wpyw, lub nie
wiadomoci dziejowe nie daj odpowiedzi,***')
za wyjtkiem wyspy Rany, gdzie teokracyja, wziwszy przeod

niej

wag

wadz ksic,

nad

niepotrzebowaa

wieck.*"^
U Sowian Pomorskich

Zaodrzaskich

XII w.

>

kapanw w sprawach wiary byo ogromne. Do nich

przynoszenie bogom objatw,-^"*) penienie obrzdw

znaczenie

naleay

wadz

liczy

kultu, zanoszenie publicznych

modlitw do bogw, dawanie odpo-

wiedzi na

wrby

zadane zapytania,

o przyszoci

przepowia-

danie woli bogw;'"*) naznaczanie czasu dla obchodzenia uroczystrzeenie

stoci,'^*)

zarzd chramw

mg by

to

miejscowj", aby
t

przynalenociami

wieniakw

dzianie

w bieli (^pereonam c a n d d s indntam), przestraszy si.

Mg damin przebra sie w odzie taka, jaka mia bt)ek
na wieniaka podziaa. Bernhardi w Jordana Jahrbacher.

niak, ujrzawszy czowieisa

Ale

ich

fortel.

mocniej

commtmem

Svanteviti) sacerdos praeter

proliiiuie spectandus. Saxo.

a..;C!^iie

*";
'!

Niej

patriae ritnm barbae co-

158.

cytata 514.

Thietmar,

wzmiankujc o urzdzeniu chramu

powiada: ad haec (vexilla

XIV.

deomm)

Radogostar

curiose taenda ministri

Ratarze,

sunt specialiter

ab indigenis constituti, ale czy ostatnie wyraenie oznaczao^ e ci miu,....

:.
,>._,^jg
nistri wybierani byli przez lud, czy tylko to, e -"
witoci ustanowieni byli kapani,
trudn
P^^j^
**)
Rex apud eos modicae aestimatioois est, uaa;pira.Liuiie naiaiiiLi. (Hel...

mold IL

12).

***)

Post

caesam hostiam, sacerdos

sacerdos

nonnunuam hominem

^**)

dach

Major flaminis quam regis yeoeratio apad ipsos

est. (Ibid.

Qttae placabilis hostia diis offerri a ministris debeat

etc.

(Helmold

52.

christiaaum litare solebat (Heim.

Objanienie szczegw czytelnik znajdzie

I.

36).

Thietmar VI. 18).

Inter varia autem libamenta,

II.

12).

nastpnych ustpach o obrz-

uroczystociach.

Porro solennitates diis dicandas, sortium juxta sortium nutum deminciat

(Helmold L 52). Major ille pontifes idolorum, convocatis amicis suis,
diem festum diis suis agere praecepit. bbo HI. 20.
***)

Tom

IL

33

34

wchodzi wewntrz chramu

skarbami. ^*'^) Oni jedni mieli prawo

do przybytku

powinni byli sta;

inni

tewita

siada wewntrz chramu, kiedy, wszyscy

bstwa,^"'')

sprawach wiary

^^^)

pilnowa

Trygawa w

Arkonie,

by

ywi wite

zupeny, a

stosunkach towarzyskich

powane

wysokie powaanie kapanw zapewniao im

w
w

szeregu

ich rekach skarby

rodki

obywateli

przedniejszych

wpywu

dla

za

daway znaczne
wic ka-

Naleeli

publiczne.^^'')

pani do szeregu panw, ktrych

stanowisko

Zgromadzone

kraju.

dobra bogom przynalene,

na sprawy

konie Swan-

Autorytet ich

Szczecinie. ^"'*)

pnocno-zachodniej So-

Z tego wypada, e
pogakapana u Sowian Pnocno-Zachodnich zwano k n e .
Jako po wprowadzeniu chrzeciastwa, sug boych zwano kne-

wiaszczynie knziami zwano.^^^)

skiego

zie-popy,^^-)

Porw, wyej przytoczona

506^

quae copioso apparatu

crificia

tur.

pniej u Polakw zostaa jedna nazwa

Ebbo

III,

non ignorantes.

i.

50.

s.

Herbord.

Sacerdotes

50<')

Sacerdos ... quod

Saxo.

XIV.

Hunc (euum

6**^)

Dobra

musiay

te

idolorum...

sua

Szczecinie:

sa-

idolorum exhibeban-

fanisque

nimirum

intrandi fas erat. Saxo.

ministri...

lucra

XIV.

sedent hii dumtaxat,

Swanteviti) soli sacerdoti pascendi

158 na odwrocie.

"lO)

ei soli

Chramie Radogosta:

Thietmar. VI. 17.

sacerdotibns

cessatum

iri

III. 4.

508^

bus.

Thietmara cytat 501.

et diviciis

ksidz.

158.
caeteris asstanti-

insidendique

jus

erat

koniu Trygawa Herbord II 33.

by

znaczne,

Duczycy

kiedy, przy zdobyciu Rany,

postanowili za warunek: ut agros et latifundia deorum in sacerdotiorum usu conver-

XIV.

teret (Saxo.

ciaskie
z

160).

s.

Wedug poj

ktrych korzystali

pogascy kapani.

ciskiego Ebbo powiada:

ex hoc

dicabant. Ebbo.
s'2)

III.

i.

s.

tego,

quae

swych rkach nie tylko administracyjn,

smys

apparatu

et

szczesa-

diviciis

nunc aecclesiaeChristi ven-

Trygawa

o majtkach

copioso

chrze-

dochody,

50.

Porw, wyej, s. 436 7.

staroytnoci u Sowian

perwonaczalnyj

myl

sacrificia,

cerdotibns fanisque idolorum exhibebantur,

^^M

wiekw rednich, duchowiestwo

nowoochrzconych krajach miao prawo na wszystkie majtki

naczelnik
ale

rodu

religijn

kn,

wadz.

knja, czy
Sowo

k n

kotorogo ukazywajet na otca, osnowatela roda, donynie

"

ra-

nych sawianskich narjeczijach uderiwajet znaczenie gospodina, prawitela, selskago

pop, swjaszpolsk, ksidz, czesk. i uyc. knez (knjez)

episkop, knezstwo, sowac. kazstwo, ducho knezik czarodjej, czerno knezstwo czaro-

starosty, swjaszczenika

czennik

wiestwo,
diejstwo.

predni knez

Czerno

czeskim perewodie ewangelia X. w. archirei nazwany c n a e

pop-

835

uyc. k

pop,
straciwszy uycie u Sowian zachodnich, otrzymaa przewag u So-

u Czechw k n

e z

a Serbw

ez

a druga nazwa

wian wschodnich."'*^)

si tyczy

'

moe

pogaskiej, to wiadectwa dziejowe,

kapanw na wyszych

podzia

zapewjiiajac

do mniemania,
wni,*'*)

hierarhii

daj

niszych,"^")

przy chramach byi jeszcze posugacze ducho-

uczniowie.

Oprcz

pod wadza kapanw

tego

zostawaa stra przy chramie Swantewita

300 konnych wojw

zoona.

Nalec

do wyszego towarzystwa kapani uczestniczyli na

wypraw wojennych towarzyszyli wojsku

z bokami
chorgwiami z chramw na ten cel wyniesionemi.'^'')
Wedug powieci Thietmara, chorgwie Llitykw, zapewno ze
wityni Radogosta, miay sw osobn stra z wyborowych wojownikw, -^^^j ale czy to byy komendy wojskowe, lub nalece
wiecach,^'*) a podczas
i

do chramw zastpy,

podobnie jak stra Swantewita

Modlitwy, objaty, wrba,

12.

Ubstwiajc niebo, Sowianie

ski kuDig's

siew,

XIV

ewangelii

TJ

w.

knieata popowa.

nie tolko woobszcze gospodin, no

noDTUMecK B033p.
^'")

Sowian

imienia, n. p. otiec

II. s.

*'*}

Saxo gramatyk, powiada,

Ant

Saxo.

Soglasno s etim, po litewdnchownyj sanownik"... Afana-

zowi: batbka

Iwan) Staroslow. pop, wiadome

niszego stopnia
''5)

53.

ruskich ksidza

znaczenie: pater, papa, niem p h a p h

solebat.

przygodach ycia zwracali

niego wycigali rce, bagajc o pomoc

Podobne modlitwy zwyczajnie brzmiay: daj

miosierdzie.

sti,

naboestwo.

ku niebu, do

oblicze

inni

Arko-

tego Thietmar nie objani.

nie,

mniejszej

fanum

XIV.

a-)

Herbord.
Luitici

''"*)

Deam cnm

wadzy

Afanasiew

II.

otec iz dodatkiem

pomnikach

XI

w.,

wasnego
ma takie

53.

oprcz arkoskiego arcykapana, sa jeszcze

flamini.

hastarum ordo

Saxo XIV. 158.

ministrorum opera

disponi

158' na odwrocie.

^'")

triplex

...

III.
.

20.

deos suimet precedentes subsequenti, Thietmar. VI. 16.

egregio

50 militum

comitatu

alteram

perdidere,

VII. 47.

53*

Thietmar

836

Skadajc za dzikczynne
chwaa bogu, sawa bogu! Kozma

boe."

o przybyciu Czechw

nazwan

Wieniak

ziemi, podnoszc rce do

e Sowianie

Ibn-Dast wiadczy,

(ad sidera).

boga o urodzaje, ziarna prosa

praski, przytaczajc legend

do teraniejszego ich kraju, powiada,

Czech wita jego imieniem

niebios

modlitwy, Sowianie mwili:

Wolegoszcza, opowiadajc

z okolicy

bagajc

czaszy podnosili ku niebu.^^)

widzianym

dziwnem zjawisku w lesie, potwierdza wiarogodno

sw swych kltw, obracajc oczy i wycigajc rce ku n i ebu."^^)
ludzie sowiaskim dotd utrzymuje si zwyczaj,
zanoszc mody do boga, zwraca oblicze ku niebu.
niektprzez niego

rych miejscowociach trwa take zwyczaj przypadania do ziemi. ^-^)

Modlitwy zanoszono nie tylko

ca

piewach, czsto

gromad, jak

mowie

teraz

potocznej, ale

mwi:

chrem, a na-

wet gdb."''"-^)

Wszake, wedug pojcia Sowian, modlitwy wypadao poprze zoeniem bogom objatw, ktre skaday si zwyczajnie
z

byda, podw rolinnych

jc

na skale

wajcie

si bogi

5i9j

Wyej
Wyej

innych

rzeczy.^-'^)

Wojmir,

mocnym gosem do bogw woa nie

na swego sug, e nie pali wam objatw

lesie,

sto-

gnie-

przy

530,

3tr.

498) o niespodziewanem ukazaniu si wieniakowi w lesie

Wieniak ten powrciwszy do Wolegoszpogaskiego kapana, w postaci boga.
cza, rozpowiada o cudzie, ktry widzia, o czem Herbord zapisa w nastpny sposb: At ille, ut erat rusticanae simplicitalis manus tendere, oculos ad coelum levaere magnisue iuramentis et forti protestatione rem ita se habere asserens.
Herbord. Vita . Ottonis III. 4. Bielowski. M. P. II. s. 105.
^-')
Sekty Starowierw w Rosyi a do nowszych czasw spowiaday si
600^

(cyt.

grzechw swych:

zrja

ziemi przypadajc).
55-2^

na niebo

Afanasiew,

iii

pripadaja

IIoDT. B033p'H.

sowie Chrystolubca

k'zemlie
I.

(patrzc

nie podobajet krestijanom

niebo

albo do

143.
igor

biesowskich

ie jestB plaba, gudtba, pieni biesowskija i ertwy idolskija." Ze pieniom

chramowym wtrowaa gdba, by moe po za obrbem chramu, wskazuj to przechowywane w chramach pogaskich trby muzyczne. Herbord o kontynach szczeigrati

ciskich mwi,
^'^^)

Goth.

III.

O
14.

e w

nich

przynoszeniu
Patrz

wyej

przechowywano
objatw
s.

731.

cornua cantibus apta

byda

innych

rzeczy.

(II.

32).

Prokop.

De

bello

biucu.

U/i>ifj>/yin

Objau

o.-,/

lut.e

sie

bogom,

r/.eKi

*^/f,-unir,

zdy

nam na wrogw
wypada, siadaje na konia byle przez lasy jelenim skokiem, tam do dbrowy, tam od
cieki w stron skala bogom mia, na jej wierzchoku przynie
objaty bogom, bogom zbawcom swym, za zwyciztwo z tyu, za
zwycieztwo z przodu.
Polecia Wojmir jelenim skokiem na
wierzchoek skay, pali na objaty bujn ciok, z czerwon'
lnic sierci, a przechodzce mimo tumy wojownikw gosiy

a dzi

strego,

chwa! '*-*)

l)ogm

pocztku X. w.

Teraz posuchajmy arabskiego pisarza z

o obrzdach religijnych goci ruskich, przybywajcych na brzegi

Wogi.
Wyldowawszy
cebul

kady

przystani,

go

chlebem,

raie-

gorcemi napojami, zblia sie do wysopodobiestwo czowieka i otoczonego mniejszymi bawanami. Zbliywszy sie do niego,
przypadajc do ziemi mwi panie przybyem z daleka, z mnstwem
drzewa, soboli i innych rzeczy," a wyliczywszy wszystkie swe
towary, mwi: ten dar przynosz tobie," po zoeniu za towarw dodawa: ,,poszlij mi dobrego kupca z denarami i dyrgenami, ktryby kupi wszystko, co mam do sprzedania i nie przeczyby temu, co powiem." Poczem odchodzi.
rizie trudnoci
lub zwoki sprzeday towarw,
szed z darami drugi i trzeci
raz, a jeli
potem nie byo pomylnoci, udawa sie z darami
lekiem,

kiego

bawana

obliczem na

go

go

do jednego

przemawiajc:

mniejszych

we,

to

bawanw

ony

prosi go o wstawienie
crki

pana naszego"

sie,

nie

opuszczajc adnego bawana, najunieniej kadego prosi o wstawienie si.

pan mj
Zabija

Jeeli

za sprzeda posza

mwi:

cz

mniejszymi bawanami, a

owcze zawiesza na supach.

*-*)

go

speni moje danie, powinienem wynagrodzi go."

i owce,
misa rozdawa biednym, reszt

wic bydo

rzuca przed wielkim

i

pomylnie,

Pie

W nocy

czeska: Wojiriir a Czestmir.

gowy bydlce

psy zjaday rzucone

mi-


siwo, a ten, co je rzuci,

mwi: pan mj wysucha mie

spo-

mj.'' ^'^)

dar

Oto

dyczycli

panw
ludu

838

przykady przynoszenia bogom objatw

onami

chramach przez ka-

obec zgromadzonego

objaty przynoszone

ale

ludzi,

przybieray uroczyst cech.

przez poje-

dziemi, kapan na objaty

bogom

zabija

bydle,

poczem krwi jego kosztowa, aby si sta zdolniejszym do przyjcia wyroku boskiego."

^-'^)

Nastpywao

uwag

niej powiemy, a tymczasem zwracamy

bogom

ofiar

ludzi.

wrenie, o czem

Helmold powiada,

na przynoszenie

na wyspie Ranie,

przy chramie Swantewita pomidzy rnemi

zwyk

kapan

ofiarami,

wmawiajc

czasem chrzecianina na ofiar przynosi,

w lud, e bogowie szczeglnie lubi krew tego rodzaju." ^^')

Wedug Thietmara u Lutykw w wityni Radogosta, kapani
badali:

czem dodaje
umierzany."

by

ma
niemy gniew bogw krwi
bagalna bogom

jaka ofiara

Z tych wiadomoci

^-^)

mywa,

bogom,

to nie inaczej jak za

zoona,

ludzi

moemy

po-

zwierzt bywa

napewno

utrzy-

jeli czasem przynoszono ludzi (chrzecian) na ofiar

wol pogaskich

kapanw,'''-^) kt-

rzy dla sfanatyzowania ludu uciekali si do wprowadzenia zwy-

czajw niezgodnych z charakterem

tnoci u Sowian zabijano

czy

ludzi

niepodobna, ^^") a im dalej

Harkawi.

525)

Ibn-Fodlan.

52)
527)

Helmold I. 52.
Helmold H, 12.

528)

Thietmar VI.

529)

Jeliby kto

Helmolda

narodowym.

staroy-

na ofiar bogom, temu zaprze-

gb

wiekw, tem ofiary

ludz-

CKasaHifl, 95.

18.

wtpi

o tem,

raczy

niech

uwaga przeczyta

caie

ustpy

Thietmara, z ktrych tu wyjtki sa przytoczone.

530)
Zabijanie ludzi na ofiar bogom w X w. na Rusi potwierdza szereg
pomnikw ruskich. Metropolita Hilarion (w XI w,), w sowie o Zakonie Mojesza,
mwi: Ue nie kapiszcza stroim, no sozdajem cerkwy christowy, nie zaka a-

jem drug druga b i e s a m." Cyryl Turowski powiada: Otsiele bo nie priCiekawe jeszcze podanie Ibnjemlem treby od zakaajemych otci madence".

Dasta o przynoszeniu przez ruskich

Wziwszy czowieka
sza ofiar na drzewie

recw na

ofiar

bogom

lub zwierz, lekarz (wracz) narzuca

i

czeka

si ona

zadusi.

kobiet,

mczyzn

mu ptl

koni.

na szyj, wie-

Poczem mwi:

Oto

ofiara


kie

by

musiay

839

w XI

czstsze, ale

XII w. podobne wypadki

ile

wiemy, na ofiar bogom przynoszono

tylko cudzoziemcw.-^*V)

Krajowcy

zdarzay

rzadko

sie

i,

na ofiar bogom (w
wanie.

Wodzimirza

I,

ofiary

nie

wiadomo

ruska o skadaniu przez ksicia

wyprawy przeciw
okazan pomoc. Wypadao przyLos pad na modzieca syna cirze-

bogom

za

cianina Waraga, zamieszkaego

przeznaczani

po powrocie ze zwycizkiej

na ofiar czowieka.

Wic

by

mogli

staroytnoci), nie inaczej jak przez wyloso-

Poucza o tem

Jadwingom,

za

Kijowie.*'^-)

we wszystkicli waniejszyci sprawacli, najpierw wypadao kapanom da odpowied na rzucone

im do odgadnienia losy. Kapani musieli porozumiewa si
z bogami, a dla durzenia ludu musieli ucieka si do wrby.
i

tym

razie,

jak

W chramie Radogosta
dzy sob, grzebali

nych mogli

co pewnego

ukoczywszy

kapani tajemniczo pomrukujc mi-

przeraeniem

aby

ziemi,

nego, ponad dwie kopje na

krzy utkwione

pierwej

konia, za

danych do odgadnienia.

przeciwnym wypadku,

boga".

*'i)

kor-

witego

mia-

elazcami, a

tego

Jeli

obu razach jednaka

swj zamiar;

obowizani go zaniecha, odchodzili

*^*)

Sokow.

Ciapopyc. 6oru, 31.

ktrego zabijano ludzi,

bdc

To

obdarzonego, dawali odpowied co do losw

wrba wypada, godzio si badajcym wypeni

zasmuceni.

rzuco-

zielon darnin, poczem

ogromnego

moc bosk

losw

o rzeczach wtpliwych powiedzie.

losy przykrywali

nej postawie przeprowadzali

jakby

by

dziejach

zmuszeni wsplnie

Sokow mniema,

bogiem,

na

cze

Janin.

w. dostrzegamy jeden podobny wypadek,

kiedy

Czesi,

Lutykami odstpi od granic polskich okoo roku 990,

zajli jaki grd polski (Niemcz?) i rzadzc jego wydali Lutykom, a ci niezwocznie z niego ofiar bogom swym opiekacz}7n uczynili.
Wic to by cudzoziemiec.

Wyiej

s.

706, cyt. 259.

Warag

nie

dawa

wyrbali ciany i pozabijali ich, i nikt

pod r. 983. Bielowski M. P. I. 625.

nie

wie

-;

5")

Nestor opowiada,

Thietmar VI.

17.

syna, ale

gdzie

posani po niego ludzie

ich pochowano.

Nestor


w
take

chramie Swantewita

pomoc

konia,

840

atoli

Arkonie

odmienny nieco ni

wrby odbyway

sie

Ratarze

sposb.

wypraw wojenn, Ranowie zachramem trzy pary kopij w jednakowem

Zamierzajc przedsiwzi

tykali

ziemi przed

przywizujc do kadej pary trzeci kopje

odmwiwszy uroczycie modlitw, wyprowadza z sieni chramu konia trzymajc go

oddaleniu od siebie,

sam wypraw kapan

Przed

poprzek.

za uzdzienic, prowadzi do kopij.

Jeeli

ko, przeskakujc

przez

poprzeczn kop je, podej mywa najpierw

praw nog, a potem

lew, uwaano to za szczliw oznak wierzono w pomylno
wojny, a jeeli ko cho raz wystpi lew nog, zaniechiwano
morsk eglug wtedy tylko
przedsiwzity zamiar. Podobnie
i

za

bezpieczn uwaano, kiedy kroki konia

mylno

zapowiaday.

rzdu

po-

^^^)

chram Trygawa mia take swego konia,

Szczecinie

Ko

ogromnego, tucznego.

uywany by

koskiego,

trzy razy z

dla

ko

podobnie jak

ten,

wrby

chramu

ar-

przez wprowadzenie go po-

krzy w ziemi zatknite. ^^^)

Oprcz dwch wzmiankowanych sposobw wrby: z wntrza ziemi
z pomoc konia, by jeszcze inny w uywaniu spopopiou. Thietmar o Gomaczach oposb wrenia z krwi
wojna zagraa, wtedy bagnisko Goich
kraju
wiada, e gdy w

midzy

kopje na

macz,

powok

krwi

omylnie ostrzega.

popiou o nadchodzcej przyszoci

U Ranw

''^^j

kobiety siedzc

znaczyy na popiele przypadkowe kresy, potem

wypadao

cetno oczekiway

szczcia. ^^^)
Saxo.

535)

Herbord

56)

Thietmar

53')

II.
I,

jeeli

nieDla

33.

nie

do

rwna

pary.

Linde, Slow.
8)

licho'^'^")

przez rzucanie losw.

3.

Cetno =, yeia
liczba

jeeli

przy ognisku,
liczyy

XIV. 1589.

5S4)

zbytecznie,

pomylnoci, a

Na Ranie take wrono

je

nie-

Saxo XIV. 159.

czyli

Cetno

do

albo

pary
licho

liczba;

licho

HeTl)

lUii

.mm He,

neMeTi,.

S4I

tego ^na kolana rzucano trzy :......

czarne; biae oznaczay powodzenie,

czarne niepowodzenie.

lo

jednej strony biae, z drugiej

**=^*)

przypomina opowiadania Tacyta o przestrzeganiu w^rby

przez

Germanw, ktrzy uciawszy

siekli

rzucali

drzewa owocowego

na kolanka, a oznaczywszy takowe pewnymi

na biay

Wrenie za

patek.^^**)

zurw zachowuje

a zatem

bez

wrby.

bez zapyta dawanyci do

takim razie kapani za-

modlitwy, stosownie do okolicznoci,

nosili

pomylno

znakami,

popiou dotd u Ma-

sie.

Byway wszake naboestwa

odgadnienia,

gazk,

na wojnie

za urodzaje,

bd

bd

dzikczynne za

upr^-i/ai^r*^ "hnorw

o za-

chowanie od nieszcz.
Przy uroczystych
palono ogie^^')

nawestwach,

kadzono

na rozpalone ognisko, albo

naczyniu.*^^

Do

w
w

osobnem na ten

kadzenia uywano,

tami bursztyn, ktry na

<wicto, co widocznie

midzy

cel

przeznaczonem

innemi przedmio-

wyspie Ranie teraz jeszcze

jest

obrzdw,

oprcz innych

chramie rzucaniem kadzida wprost

pozostaoci

czasw

uwaaj

za

pogaskich.

Na cze bogom przynoszono do chramw pachnce

kwiaty,

zioa, wianki.

Podczas gdy kapan

si przed bogami, kaniali

wygasza modlitwy, obecni korzyli

si im, lub do ziemi, przypadajc, bili

czoem.**')
**)

Saxo, jak wyej.

***)

Germania X.

**')

Wedug

Stryjkowskiego,

Kijowie Piorunowi na

cze

na

chwa

ogie dbowy, ktry wiecznym zwano, kapani k temu przystawieni palili, co jeliby
dla niepilnoci strw kiedy zgasi, takowych na gardle karano, co te Litwa,

mud

Starzy Prusowie zachowywali."

Kronika

I.

138.

Jest

to reminiscencya

dawnych

mwi: jemue jako Bogu ertwu prinoszacha

dubowoho derewa nieprestanno paliachu."
**)
O kadzidle na cze bogw wzmiankuj ywociarze s. Ottona, a wykopywane z ziemi naczynia okopcone, z pozostaoci ladw pachncych przedmiotw,
riicdzy nimi i bursztynu, wskazuj, e kadzido uywane byo w chramach poga:^kicb.
Srezniewski. CBaTluuma 75. O kadzielnicach z grobw pogaskich wydobywanych niej 28.
Sztuki plastyczne.
5,
tronik
i

ogon

ruskich,

ktre o Perunie

nieugasajuczij z

M^

pred bohy.-

pieniach

czeskich

wyraenia: klaneti

se

bobom".

'-

v celo

842

Gody.
majc pojcia

13-

Przodkowie
dla oznaczenia

Na

nasi, nie

o roku sonecznym, ani

go nazwy, kierowali si zmianami na niebie

na

miar czasu wskazyway zmiany ksiyca od

nowiu a do peni. Na ziemi lato
zima, regularnie po sobie
nastpujce w cigu 12 miesicy, wskazyway porzdek zaj
ziemi.

niebie

Czas odpowiedni dla

pastersko-rolniczycli.

takicli

zaj

przodko-

zim

wie nasi zwali godnym, a rne przecigi czasu

latem

cigu

gody.

zwali

Pniej dopiero

poczenia godw, przypadajcyci

roku sonecznego, powstaa nazwa god, godina znaczca

Ale u Polakw

rok.

zastosowanie, jako 241,

nazw

Czeciw godzina znalaza skronmiejsze

cz

Najwaniejsz, a zawsze
dzienne,

raczej

a god soneczny otrzyma

sta miar

dugo

pooenia soca

dnia zaley od

zimowego

wag

doby,

roku.

wiato
czas

tyle co

przesilenia dnia z

podziau godw

krtko

suyo

A e dugo

dnia.

stosunku do ziemi, przez to

noc, kiedy

soce

bierze prze-

nad ciemnoci, a dnia poczyna przybywa, tudzie czas

noc, kiedy soce dobiegszy najwysi znia, a dnia ubywa,

stanowiy
dwa gwne kresy podziau czasu. Z nicli jeden, poczynajcy
si zim, po najduszej nocy, stanowi zimowe gody,
drugi,
letniego przesilenia dnia z

szego punktu, poczyna

poczynajcy si latem po najduszym

Ale

te

gwne

dniu,

stanowi

letnie

gody.

gody dzieliy si jeszcze na dwoje podrzdriyci

noc: jedne
Te cztery gody stanojaru (wiosny), drugie podzimy (jesieni).
wiy epoki, do ktryci lud pastersko- rolniczy przywizujc znagodw, przypadajcyci

czenie wielkicli

wit,

czasie

porwnania dnia

obcliodzi je

uroczycie,

zaciowaniem

pewnycli obrzdw, stosownie do religijnego znaczenia godw.

Rozpatrzymy

je

po porzdku.
a)

Najkrtszy

Gody zimowe.

dzie przypada

przybywajcy, zwiastuje zwrot

23

grudnia.

soca ku

latu.

Nastpny dzie
Sowianie dzie

ten, liczc

843

pocztkiem zimowych godw,

obchodzili jako narodze-

nie nowego soca, Boica, Swaroica, boga wiatoci, SwanteArabski pisarz XII w. Ibrahim ben
wita, zwycizcy ciemnoci.

Wasif, wzmiankuje,

wedug

ktre nazywali

wito

konstelacyi zodioku,

poczytywali uroczysto

jc rkojmie
bliania
dla

Sowianie obchodzili do roku siedem wit,

si

soca

nadejcia

lata,

lepszej

niem

soca.

najwaniejsze

ale za

Przybywanie

pory roku,

dnia, da-

napawao nadziej

darw przyrody. Czujc

przy-

wdziczno

przynoszon nadziej, Sowianie spotykali gody

za

skadaniem bogom objatw, wyraeniem ssiadom yczenia szczcia,

obdarzeniem

czeladzi,

U Sowian
przez to

powszechn radoci.

pocztek dnia rozpoczyna si

kady witeczny dzie Sowianie

od wieczora.

obchodzili

poczynajc

poniewa zimowe gody celoway wielk

droci gospodarzy
dw zwano

wieczorem, '")

szczo-

rodzin, dla tego wieczr pierwszego dnia go-

szczodrym wieczorem.

rzeczywicie,

co

byo w domu pokarmw napojw, wszystko suyo dla oglnego uytku, kady otrzyma dar, a niezapominano o domowych
i

zwierztach, ktre
nie.

Wedug

soce

szczodry wieczr dostaway obfite poywie-

mniemania Sowian,

zatrzymuje si

nim si

pnoc szczodrego wieczora

zbierze

do dalszego biegu, ronie

uwaano za najwitszy
niewa w tym momencie przeszo stykaa si
i

dojrzewa.

Czas ten

tajemniczy,

po-

z przyszoci
pokazywao swe skarby i udzielao je szczodrze, a soce odradzajc si, powracao do odmodniaej ziemi,
zapowiadao szczliw przyszo, albowiem ze wzrostem dnia

niebo otwierao si,

wzrastaa

nadzieja rychlejszego wskrzeszenia

przyrody

mar-

twego upienia zimy. Wszystkich ogarniaa ciekawo: co rok

nastpujcy przyniesie? Dla odgadnienia tego obyczaj podpowiada wrb. Wrono wic rozmaitymi sposobami, przepowiadano przyszo, cieszono si nadziej pomylnoci.
Narodzenie

*)

na niebie

Porw, wyej

soca

bieafcym

cyt.

Boica, na ziemi

201

205,

wyobraa

symbol jego ogie, ktry

844

szczodry wieczr rozpalano po caej

U Serbw dotd pal bawan dbowy, ktry

badnjak, a ztd szczodry wieczr przybra nazw

Sowiaszczyznie.
zowie

sie

badnij dan. Bawan

ten

rbi

soca, popolewaj go winem

przed wschodem

sypuj zboem, obwizuj lnem, a gdy gore,

na pomylno nastpujcego roku."^^^)
Jak ogie by symbolem niebieskiego wiata i ciepa, tak
woda bya symbolem niebieskiej wilgoci, rosy i deszczu. Sowianie, oddajc
ogniu, niemniej czcili wod i dla tego podczas zimowych godw patrzali w rzeki, strumienie i studnie, aby
si dowiedzie o tem, co si dzieje w niebie, bo tam wtedy kuto
losy przyszoci.
Porwnajmy co wyej powiedziano o wysokiej

cz

czci

wa

wody,'^^^)

si

atwo pojmiemy,

wodzie ujrze niebo,

raj.

jak lud

modzieczy

Tem si

ktrych miejscowociach gospodarze wiejscy

rzucaj rne dary do

Wszystko

pienidze.

moga
cenie

tmaczy,

nie-

szczodry wieczr

studni, rzek, strumieni, jak owoce, wianki,

na

to

cze

niebieskiej

wilgoci,

ciepu sonecznemu do oywienia podnoci

wody na

spodzie-

ew

aby po-

wi-

ziemi.

trzy krle jest zabytkiem staroytnego kultu

wody,

sam pnoc szczodrego wieczora woda

Cudowne znaczenie wody z kultu pogaskiego przeszo do chrzeciastwa i a dotd lud piewa: hej
gody, gody, gody, zrobio si wino z wody!
Spoywanie strawy w szczodry wieczr odbywao si z zapierwiastku boskiego.

si

zamieniaa

wino.

chowaniem obrzdw, zastosowanych do wysokiego znaczenia

godw. St zacieano sianem, ktre jest symbolem urodzaju
zielonej ki; na st stawiano potrawy z podw ziemnych, zwane

kutj, kuc j: gotowan

Sam

gospodarz

czstowa

pszenic,

groch,

czelad, dzieli

si

bob,

ni

mak

mid.

chlebem, a ta

skadaa mu yczenia szczcia.

^*^)

Co

pierwotnie znaczy wyraz

mwi: Za staroga

mode soce,

by

ktre

za badnjaka,

tym

czasie

badnjak

starym bogiem, ktry zwyczajnie dziadem

5i6j

Wyej w biecym

niewiadomo.

mladogo za Boica." Jeeli

poczynao swj dobroczynny obrt,
za

s.

718.

syn.

Pie

serbska

wic Boic
to

jest

badnjak musi

Pami

tego przechowaa

sie

dotd u Polakw w amaniu

ktrym gospodarz przed wieczerza

opatka,
rodziny

sug

tek wiec jest

dzielili

845

dzieli sie,

symbolem

Po

sie.*^')

Do

zwane.^**).

czynajca

sie

yczc

nastpyway

pieni,

sowami: ^Szczodry

Opa-

kadym

dotd kolend

bez wtpienia naley

najdawniejszych

swej

ze

szczcia wzajemnie.

ktrym praojcowie nasi

chleba,

strawie

sobie

kadym

pie

wieczr, dobry wieczr",

po-

pie-

wana dotd na caej przestrzeni Rusi od Karpatw daleko za

Dniepr, hen a ku Donowi. Pod wpywem chrzeciastwa kolendy stay si pieniami religijnemi, sawicemi narodzenie Jezusa Chrystusa.

Kt

Polakw

nie

zna przesawnych, staroytnych ko-

Zagrzmiao, -runo Betleem ziemia*', albo: j,W obie ley,

kt pobiey, kolendowa maemu, Jezusowi Chrystusowi.** Nastpnego dnia po narodzeniu boica, zastawiano stoy misiwem
koliny i wieprzowiny, bo wedug zwyczaju przed nastaniem godw przynoszono bogom na objaty koza wieprza.
Gody zimowe cigny si 14 dni, t. j. od 24 Grudnia a
do 6 Stycznia.
cigu tego czasu lud odpoczywa od pracy,
lend:

Dotd

**')

u Polakw pieczony na trzy krle chleb pszenny zwie

sie szczo-

Mazowsze III. s. 72.

^*) Nazwa Kolada, Kolda, Kolenda u wszystkich Sowian od dawna istnieje,
ale pojmywanie jej bardzo rne. Dawniej rozumiano pod nia osobne bstwo, podobne
do indyjskiej bogini, crki sToca i
Kirszny ; Kolada
ko-Ladu bogini soca.
Niektrzy wyprowadzaj te nazw od lacis. calendae, inni od staroytnego
obrzdowego taca kolo, a w nowszym czasie wypowiedziano zdanie, e kolada
oznacza wprost wynagrodzenie, chlebem, kiszkami, kiebasami, sadem, pirogami
i t. d. tych co kolenduja.
poudniowo i biaoruskiej mowie, s na to przykady:
dajte nam kolada bo dalij idu, albo: posza kolada koladujuczi, za neju chopci

drakiem.

Kolberg.

ma

ebrujuczi, albo: a

kow.

wy

dzieweczki nie

Ciapopyc.

6oru 167).
lendowa, znaczy pieni nabone

by

byo

gulajcie,

da

idzicie

piewa

p.

koledu

ma podobne
Wypada wic, e

Polsce kulenda

sobirajcie.

znaczenie.

{So-

Ko-

jakierakolwek

pochodzenie wyrasu kolady, kolendy, oznacza ona teraz nie bstwo, a tylko

sawy bogu, rwnie jak i podarki dawane kolendujcym.

Inne
Kreka. Einleitung, 828. A jeliby autentyczno pieni Pomakw rodopskich,
ktrj^ch czsto wzmiankuje sie koleda-bog, uznan zostaa, przybyby do Panteonu sowiaskiego jeszcze jeden bg. Porw. Werkowicza. BeJa
goszenie

czci,

szczegy

w
w

CjOBeHaxi>,

88 1,

str.

67.

modli

piewa

sie,

obdarza

kolendy,

ciodzia gospodarzy, rzucajc

przymawiajac rd boe

swobody od

wszelka

maski, ptaki, zwierzta

Gody

b)

jaru

t,

j.

owsa ob-

wiosny

gdzie

ziarna,

pasznic.''"^'')

w rne

po-

d.^^")

By

t.

zabaw

pracy, czas prazdnikw,

Tak bj^^lo dalej na zaciodzie Europy,

piewano i bawiono si bez miary.^-^^)
nocy.

domaci garciami

ici

ulubionych zabaw naleao przebieranie si

do niepoznania,

stacie

to czas

wry

si,

torby grocliu

owies, pszenic

Do

bawi

ubogicti,

modzie nabrawszy do

o przyszoci, a

w cigu

take

12

12

nocy

lata.

Kiedy po zimowem przesileniu dnia z noc, wiato brao

przewag nad ciemnoci, a soce stopiwszy lody, odkrywao zie-

mi

dla przyjcia rolinnoci,

szy

dzie duszy od nocy,

kiem Nowego Lata,

teraz

Stycznia, lecz

.ktre

by

Pierw-

jar.

pierwszym dniem jaru

poczt-

do XIII w. poczynao si nie jak

Marcu. '^^-)

Posypywanie ziarnem

^^^)

nastpywa upragniony

zboa na Rusi

trwa dotd.

Chopcy

torbami

w dzie Nowego Roku przychodz do zamoniejszych gospodarzy posypuj, przymawiajac: rody boe owes, pszenyciu
wsiaku pasznyciu".
Na Gody, czyli Boe Narodzenie w Pockiem, przebieraj si pacho550J
i

lta
z

wyrostlvi za urawie, tury lub niedwiedzie;

drzewa, zarwno

Wjcickiego do

Mazowsze.

I.

562)

sy

N.

25

do

by

jalc

redaktora

niedwiedzia

tura

gowa urawia bywa wystrugiwan

wielkiemi

Tygodnika Ilustrowanego" 1864

by

Marca
r.

rogami
nr,

248,

brod. List
Kolberg

323.

Hanusz, Bajeslevny kalendaf 48.

Pocztek Nowego Rolcu rnie liczono.

551)

dzie

49 2

Anglii a do roku 1752

Brockmann, System der Chronologie s. 51.
Ropoczyna si i Marca, ale w tym rolcu poczto liczy
cigna si a do Piotra W, alosz BpeMacHllCJenie

N, Rokiem..

Rok

N.

Rok od Wrzenia tale

Koci chrzeciaslti, majc
i

na wzgldzie szalone zabawy w cigu 12 nocy

nowego roku, dugi czas ywi nienawi do dnia N. Roku
w Styczniu. Dopiero Grzegorz XIII w. r. 1582 ustanowi N. Rok i Stycznia, ale
sam w bulach swych niezawsze go obserwowa, liczc niekiedy, zgodnie z ludem
N. Role od 25 Marca.
Wreszcie w dawniejszym czasie nie byo we zwyczaju datowa czas wedug porzdku dni miesicy, a pisano: na takie to wito, albo po ta145

na rozgraniczu starego

kiej to niedzieli,

co

prawdopodobnie

byo zwyczajem

jeszcze z czasw

Czechach, teraniejszy sposb datowania wprowadzony

grskiej bitwie

r.

1620.

Hanusz,

Bajesl.

Kalend. 612,

zosta

pogaskich,

dopiero

po biao-

47

Przewaga wiata nad ciemnoci bya mitycznem wyobraeniem przewagi ycia nad mierci, wiosny nad zim.*''*) Za-

ywy,

pod opiek

staway gody

nie

bawana

Dla tego

mier

nowe

ze wsi,

po wodzie, nowe

topienia

er

c y,^'^)

poczynao sie panowasi ycie przyrody. Na-

,'^'^)

ktrej rozwijao

zrobionego,

piewie: >ju

ze wsi, przy

do wsi",

lato

ku nam

lato

omy

zwyczajnie ze

Marzane wyobraajcego, wynoszono

niesiem

uroczysto ktrych obchodzono pogrzebem

jaru,

zmarej zimy.

Sm

postaci

M oran Marzan

zwanej take
nie

martwej zimy, uosobionej

miast

mier py-

albo:

Obyczaj palenia, albo

idzie."

wodzie Marzany tak mocno do

umysu Sowian

przy-

lgn, e po wprowadzeniu chrzeciastwa, duchowiestwo kilka

wiekw naprno o zniszczenie go kusio sie,'-^*) Gdy nareszcie
przekonano si, e adne groby nie pomog, postarano si oby-

nada cech chrzeciask, wmawiajc w lud, jakoby topienie Marzany, czyli Smiertnicy odbywao si na pamitk topienia bawanw pogaskich po wprowadzeniu chrzeLud nie wieciastwa.^'') Wszake
to nie wiele pomogo.
czajowi temu

^^)

Wesna, Perwesnja

podnoci

*")
ubranej
dni

gruncie

rzeczy

samo co

to

ywa,

personifikacyja

postaci kobiety

ziemi.

umrze
^^*)

uiyczanw

biae

szaty,

musi.

Smertnica

gdy

sie

jest

mierci bogini,

ktrym domu

Haupt. Sagenbuch,

zjawi,

ktra

tam ktokolwiek

w cigu

trzech

lo.

I,

Znaczenie Morany objania dobitnie

piew

czeski

I jedinu dru/.u

nam

Vesny po Moranu", t. j. od modoci a do mierci. Przypowie

czeska uczy: proti smrti nema leku, a proti Moren neni korene". Dugosz Morzane mylnie za Ceres przyj.
*^) Synod czeski r. 1366 wyda rozkaz: De mortis imagine (de his, qui in

imieti

po puti

vsej z

media quadragesime portant raortem extra villam).

Item quia in nonnulis

prava clericorum

abusio, qui in

oppidis et

villis

et

laicorum

inolevit

gesime imagines in figura mortis per civitatem cum rythmis

flumen deferunt, ibi quoque

miniam
minis

quod mors

asserentes,

sit

ipsas

consumata

et

imagines

et ludis superstitiosis

cum impetu submergunt,

in

ad

eorum igno-

nocere non debeat, tanquam ab ipsorum ter-

eis ultra

totaliter

civitatibus,

medio quadra-

exterminata

t.

d.

gdy

to

nie

pomogo. Synod

1384 znowu nakaza: ne plebani ludos superstitiosos in plebibus suis admittant,

specialiter, ne in medio quadragesime estra portas urbis vel villae imaginera ad hoc

r.

factum, in

modum

mortis,

inolevit, offeri permittant.

rythmis,

C. Zibrt

sicut

consuetudo

Slowan.

prava in quibusdara locis

Sborniku, 1887

r.

s.

138

9.

Marcin Zamrsky kaznodzieja w Opawie, gosi r. 1590 swym owieczkom

dominica iudica" w jzyku emskim synie mierteln niedziel z dwojakiego
^^')

cum

dzac o tern co prawili teolodzy,

topienia mierci,^''^) a

chach
sie

848

podawnemu zachowywa

dotd w pit

niedziel postu.

Orszak,

Ji nesem smrt' ze
obliko zelene.^^^)

leto libezne,

W dwa

grze siedziaa

ywa w

ktra

zuzuli,

Cze-

pamitk

wyprowadzajcy Ma-

nove

leto

do

vsi, Vitej,

przesileniu dnia z

ca zim

Powrt

zamkniciu.

zuzuli

noc,

gdzie na wysokiej
zwiastowa wiosn.

przepowiadaa ludziom jak dugo

postaci zuzuli

powodu: pierwsze na

vsi,

wiosennem

po

tygodnie,

oczekiwa powrotu

Bogini

lsku, w

wielu miejscach, jak na

na Sowaczynie uroczysto topienia Marzany odbywa

rzan, piewa:

lud

obyczaj

mierci Zbawiciela, a powtre

jest jeszcze

inna przy-

Tak przed 600 laty z Polski do Czech

byy przyniesione straszyda mierci do wody rzucane. Poszo to niby ztad, e
Mieszko I, po przyjciu clirzeciastwa, kaza wszystkie pogaskie bawany z bonic i domw wyrzuci, poniszczy
do wody wrzuci. Potem modzie wiedziona
zapaem -chrzeciastwa, corocznie w te sam niedziel, w miastach po wsiach robia bawany z drzewa, somy
siana,
z przeklinaniem pogastwa topia je w woCzech. Zibrt.
dzie.
Obyczaj ten z Polski w r. 975 dosta si do Slzka, Moraw
w Sw. Sborniku 1887, s, 139.
Tak rozumowano w XVI w.
czyna do nazwaifia

tej

mierteln.

niedzieli

Stryjkowski

^^'^)

w.

XVI

w. pisa:

Wielkopolsce

na

lsku

dzieci

Manosz aonie piewajc, a jeden po drugim opiewajc albo na wzku woc. Potem w kau,
albo w rzek z mostu wrzucaj, a do domu w skok uciekaj. Kronika I, 141.
Luycach w pocztku XVIII w. Abr. Brancel pisa, e chopc)', dziewniedziel rodopostn, uczyniwszy

rzany,

t.

j.

Diany bogini oww,

bawan

na

ksztat

wetknwszy na

kij

niewiasty Ziewoni lub

dugi,

W
czta
nosili

w czwart niedziel wielkiego postu, przy wietle

granic wsi bawan zrobiony 2e somy, ktry mia

dzieci,

za

uczywa,

mier

wy-

oznacza.

Bawan osadzony na tyczce niosa najsilniejsza dziewczyna, a reszta czeredy, idc

za ni piewaa le horje, le horje, jarabate w ok o; pa dele,
pa dele jarabate w o k o." Na bawana ciskano kamieniami kijami
w mniemaniu, e kto mier zabije ten roku tego nie umrze. Bawan starano
si podczas zmroku podrzuci przez miedz innej wsi, poczem kady odamawszy
sobie zielon gazk, ucielia do domu, mylc, e co wielkiego dokona. Modzie
ssiedniej wsi, tumnie zbiegszy si, napowrt przez miedz mier wyrzucaa, nie
yczc mie jej na swych gruntach, Z tego powodu nieraz powstaway krwawe
Podobny zwyczaj, powiada Brancel, trwa w Polsce, na lsku, w Miszobjki.
:

skiem i Turyngii. (Cz. Ma. Serb. 1882, tom 35. Frenceliana s. 29). Co si tyczy
wyraenia jarabate w ok o, niezrozumiaego dla uyczanw, to wedug udzieloA jak pisa
nej mi listownie przez ks. Hornika uwagi, jest to omyka rkopismu.

wypada

co znaczy?

pierw, jarij
650)

Hornik mniema,

e jarowate

amarus, iratus.

Slovan. Sbornik 1887,

s.

140.

woko pocliodzi

moe

od

y maj.
o dugie

Lud zanosi do
i

pomylne

ycie.

Nikt niczego

czystoci.

mody, skada

niej

mniemania ludu 25 Marca,

Powrt

zuzuli,

uwaany by
ten

dzie

wi

nawet ptaszki przestaway

849

sobie

objaty, upraszajc

przypadajcy wedug

jalco

dzie

wielkiej uro-

powodu radoci nie robi;

Nastaway gody

gniazda.

uroczysto wiosennego soca, ktre ogrzawszy ziemie, napeniao j wonnoci kwieciem. Wypadao uczci wskrze-

jaru,

szon przyrod.
obj.it\

oznak wdzicznoci Sowianie

jeje darw, zastawiajc

przynosili jej

swycli domacli stoy pokar-

mami napojami, jakie tylko najlepsze mieli.

Religijn przynalenoci zastawy stow uwaano: jaja, ciasto pieczone wieprzowin, majce symboliczne znaczenie: jajo odradzajcego sie
ycia przyrody, a dwa ostatnie obfitoci ziemi.
Ale e ciasta
na wiosn mogy by wypieczone tylko z przeszorocznego urodzaju, ktrym opiekowaa sie Baba, wic u Polakw ciasto na
i

^'*"^)

bab.

wiosenne gody spieczone zwano

Do

wiosennycli pogaskicli

godw

chrzeciaskie

wito

rzysta

ustanawiajc na wiosn

z tego,

wito
z

przypadao

Koci

Zmart wy cli wstania Paskiego.

pomiszanie obrzdw chrzeciaskich

sko-

Wielkanocne, ale

ppgaskimi utrudnia

wyjanienie tego, co naley do chrzecian, a co pogaskim

teraz

obyczajom przypisa wypada.

c o

najstosewniej

ne

kadym

polsko-ruskie farbowane jaja, kraszanki

zachowane

Polsce

dyngus

kogucik

^''^)

pisanki, tudzie

ze

obrzdami przypominaj wysokie znaczenie godw

"**)

w -

razie polskie

witecznymi
jaru soca.

Objanienie symbolw pokarmw wielkanocnych poda K. Szulc

s. 88 i nastpne.

dziele

Mytologia Sowiaska,

Pozostaoci pogastwa jest dyngus, o znaczeniu ktrego pisarze

wypowiadaj zdania. Wedug K. Kozowskiego Dyngus w mitologii
-.owiauskiej by pndobno pachokiem Nii, Iwgini pieka, ony Pekleta, ktrej
wito na wiosn obchodzono. (Kolberg Mazowsze I. s. 144). U Jurkowskiego
**'J

przeczne

-V

Scylurysie (intermedium) jest: a pedagogowi groch albo dyngus owsiany" (tame).

Mazowszu i w innych prowincyach, w poniedziaek wielkanocny obtaczaja

po wsi na kolkach przytwierdzonego do deszcznlki koguta, zrobionego najczciej
Teraz na

z pustej

dyni

przystrojonego

pira

chopcom zwie si Dyngus. Mazow^e

pon iuje ze staro/.ytnem litewskiem
i

on.

II.

kaplunic.
I,

143).

dangus,

Datek pieniny lub podarunek

Wedug

Hanusza

dungus=

dyngus

niebo,

kores-

oboki, wilgo
5^

^^

850

godw

lud

umarych przodkach.
kocu
spieszy na mogiy przodkw, wspomina ich i uczt

za]pomniano podczas nich

^Jie

--^

im wyprawia.

Po wiosennych godach nastpywaa najpikniejsza pora

razem

czas wiosennych

zatrudnie rolnikw: zasiew

Czas ten poetyczna wyobrania uosobia

postaci

bogini

roku,
jaru.

ady,

pocztkowo zjawia sie jako moda, pikna dziewczyna, Lala.

Uroczysto jej obchodzono zwyczajnie 25 Kwietnia dotd na
Rusi zwan L a n k. Zebrane na ce dziewczta wybieray
z pord siebie najpikniejsz, rozbieray j do naga, zdobiy
ktra

bielizn czyst

wianek

now, okrcay

polnych kwiatw

gow

wkaday

przystrojona

dziewica

zioami, a na

zieleni.

Tak

ad. Dziewczta, uklkszy przed ni,

pieway: bogosaw matko, ej lata matko, wiosn przywoa."
Poczem skaday objaty z chleba, mleka jaj.^''-)
tyme czasie u nadhobolskich Sowian obchodzono uroczysto Jarowita, jako boga urodzajw, podnoci drzew, niw
i stad.^**'^)
U Sowian wschodnich Jarowit, pod nazw Jaryy
przedstawiaa krlow

Jak obn.yta wiosenn wilgoci Wiosna, wstpywata do wiatoci jaru,

oczyszczajcym pierwiastkiem spotyka! lato. Z tego powodu oblewanie na wiosn wod, dyngus, byo niby chrztem pogaskim. Kogut jest symbolem kogutw, ktrych zmarli pas na zielonych kach w raju. (Bajeslowny.
Kalend. 127 9). Objanienie Hanusza w kadym razie prawdopodobniejsze, ni
upatrywanie w Dyngusie sugi Nii, ony Pekleca, dla ktrego w klasycznej mitoloniebieska.

tak

lud

obmyy

sowiaskiej bezwtpienia nie znajdzie sie miejsca. O zmieszaniu obrzdw chrzez pogaskimi, przy obchodzeniu uroczystoci Zmartwychwstania Paskiego,
Niwa
tudzie o wiconem", obacz pikn prac Wiadys. Niedwiedzkiego.
gii

ciaskich
r.

1879 tom.

XIX

s.

577.

Z przeobraenia dawnego obyczaju, u Czechw pozostaa kralowa niespeniany

dziela, przypadajca okoo 20 Kwietnia, a u Serbw obrzd wiosenny
przez 10
15 dziewczt, zwanych na ten raz kraice, ktre piewaj: kraju sweti
Tu bogini ada wystpuje pod nazw Leli,
Leljo, kralice, banice!
kralju!
Sokow. Ciapopyc.
Porw. Hanusz, Bajeslow. Kalend. 152.
a w Rosyi Lali.
^^2)

Goni
t.

159.

IL wyd

Pie:

Kraice,

1825,

215.

s.

wedug wuku Karadicza,

podaje Czelakowski,

Pisn

jadc z Bawaryi na Pomorze w r. 1127, trafi w Hawelpoowie Kwietnia na wielk uroczysto Jarowita. Grd cay
ozdobiony by chorgwiami, ktre s emblemami wojny, ale wprzd nim Jarowit
sta si bogiem wojowniczym, by on bogiem urodzajw, podnoci, jak wyej ob'**';

bergu,

janiono.

S.

Otton,

drugiej

Patrz

wyej

cyt.

122,

5I

z nieba na biaym koniu i na rozkaz matki swej ady

odmyka bramy ziemskie. Po wprowadzeniu chrzeciastwa uroczysto Jaryy zastpiono dniem . Jerzego, ktry take na biaym koniu jedzie. Pami o sprawach Jaryy dla pomylnoci
rolnikw przeciowaa sie w wielu miejscowociach. Na Biaorusi,

zlatuje

przed zaczciem siejby, wybieraj najpikniejsza dziewczyn, okry-

j bia

waj

sukman

sadz na biaego konia

po polu tylko co zasianem, albo do zasiewu przygotowa-

jedzie

ni piewaj:

nem, a inne dziewczta idc za

stop

stanie

>tanie

kos wyskoczy."

ady

trwao

gdzie okiem poto*

.viatu

przez

ca

wiosn,

do najwy-

soca.
cigu tego czasu obchodzono
rne uroczystocie, oglnie letnice
tu-

szego podniesienia-

cze ady

rzyce

kop;

-gdzie on CJaryo)

''''*)

Panowanie
na

Dziewczyna

^*'^)

zwane.

Pierwsze

nich

miay na

celu

wskrzeszon po wygnaniu zimy.

uczci ziemi

Latorole lipy

z jej

podnoci

brzozy, tudzie

zioa wonne, ktremi zdobiono domy, nietylko broniy przeciw

byy symbolem rozwinicia rolinnoci. To te

Czechw letnice zowi dotd Z e o n e m wisame wito na Rusi Czerwonej dotd zowi tu-

czarom, ale razem

u Polakw

tami.
r

c e

To

od tura wielce szanowanego

staroytnoci, jako przed-

i podnoci.
Jeszcze w XVI w. na
Rusi Czerwonej turzyce wzmiankuj si jako pogaskie igrzyska

stawiciela nadzwyczajnej siy

U Sowakw

dzie . Trjcy nosi nazw letnice

niegdy tura wysoko szanowano. ,.Tur
moodiec udaoj~, wzmiankuje si w pieniach ludowych; Jar-tur,
Buj-tur zjawia si jako epitet walecznych ksit Rusi,**^) tudzie

tury.***)

albo turzyce.

od

W Rosy

5*4j

Wyej

**';

Stryjkowski pisat,

niedzieli

s.

743.

przewodniej

e Polacy obchodzili wito ady 25 Maja 23 Czerwca,

a do . Jana niewiasty panny wziwszy sie rekami
i

do taca, pieway: ado, ado, ado moja!

**)
O Turach wy popowie uimajete
nance

XVI
**'j

wieku.

Kronika

137.

dietej swoich"',

powiedziano

Faminc^ii. 235.

W sowie o plku

I^ora.

54*

jedne

Niektrzy

Czechach. ^**^)

bstwa

uosobienie

852

podnoci,

letniej

chcieliby

uczeni

'^''^)

blisze zastanowienie

ale

si nad tym przedmiotem adnego bstwa upatrywa

dopatrzy

turze

nie dozwala.

oczach prostaczej ludnoci nadzwyczajna sia tura dostateczn

bya

wo

dla przyznania

mu pewnego

To te

szacunku.

wodzono po igrzyskach

tura

zim

jako osobli-

latem. '''^")

gdy

za-

brako tarw poczto wodzi byczkw, ^'^) po dawnemu przypiewujc: oj tur, tur niebo t. d. Bliszych wiadomoci o obchodzeniu turzyc nie posiadamy, ale e musiay by rozpustne,
odbywane
wskazuj na to pomniki dziejowe,^'-) jak rwnie
i

dni Zielonych

rych

witek w

Dugosz powiada,

upyno

500

lat,

stado,

Polsce igrzyska zwane

chrzeciastwa

lubo od wprowadzenia

a jednak Polacy

o kt-

do jego czasu obchodzili

piewaniem rozwizemi ruchy,

inn swawol
niekiedy klaskaniem, lubienem wykrcaniem si
w pieniach i spronych uczynkach.
tym samym czasie, kiedy na zachodzie Sowiaszczyzny
witkowano turzyce, u wschodnich i poudniowych Sowian
corocznie te igrzyska rozpustnie,

rusalie

obchodzono

568J

czyli

Hanusz. Slow. Myth.

ziony

na

Tu

pieni czeskiej:

wiadomy bajeczny wojewoda

1836 niewielki bawan,

grze

nad

wiatki, ^'^)

Vratislav jak tur jary skuci."

(moe Tur)

sawne

Tursko

pole.

przyCzechw
Porw.

196.

56oj
r.

rusadlne

w pobliu Galicza, znaleczerwonj miedzi, a wedug podania

Galickiem jeziorem stao niegdy kapiszcze Tura. Famincyn 236
guber. Kostromskiej,

we

wsi Turowskoje,

odlany

Ale czy ten bawan przedstawia tura?

'^'^)
Opisujc wito Kolady, Gizel doda k siemu na
konoprotiwnych zboriszczach

niekojego Tura-satanu

tjech

swoich

za-

wospominajut. Famincyn. 236

^''^)
Na Podlasiu, koo Siedlec, na drugi dzie Zielonych wit, gromada
chopw, wedug staroytnego obyczaju, pdzi woa, na ktrym przywizany bawan,
biey przez wie a wszyscy
wypchany som, w siermidze, czapce i botach.
przytomni woaj: Rodu, Rodu! Co znaczy to sowo i jaki powd tej zabawy,
wieniacy nie umiej wytlmaczy, Gobiowski. Gry i zabawy. Patrz Kolberg.
Mazowsze III. 82. Na Rusi take oprowadzano byczka, rwnie i w Dubrowniku.
Z tego powodu Apendini w pocztku biecego wieku pisat, e Dubrowniczanie,
rwnie jak Polacy i Rusini w czasie karnawau czcili Marsa pod nazwiskiem Tura.

Szulc.

Mytol.
*'*)

*"']

202.

Szczegy o ubstwieniu tura przedstawia Famincyn 236 240.

spotykamy pierwszy laz w komentarzach Balsamona
j

Nazw Ru sali

853

w sidmym tygodniu po witach wielkanocnych dla

take zielotego tydzie ten w Rosyi zwano r u s a n y m
^'*)
s ed m k
Waciwie
albo
k.
s ed m
nym, kleczalnym
oznacza czwartek sidmego tygodnia po Wielkanocy, czwartek za
u Sowian powicony by Perunowi znaczy tyle, co u chrzecian
padajce

Dla tego na czwartek przeniesione zostao najwaniej-

niedziela.

wito

sze

katolickie

Boego

Ciaa.

waciwie powiecony by przewspominkom umarych przodkw,*^'*)

Rusalny tydzie albo siemik

wodom

wiosny,

pniej

za pod wpywem chrzeciastwa dawniejsze znaczenie

w zabobonne wyobraenie o b-

a razem

uroczystoci przeistoczyo sie

tej

mogiach dusz zmarych, walczcych z rusakami,

w tym czasie miaoci
rusaek, ktre w gruncie rzeczy s przedstawieniem dusz zmarych
dziewic.*'^) Tymczasem, po upywie zielonych wit, soce coraz

kaniu si po

tudzie dziwnemi bajkami o nadzwyczajnej

(w kocu XII w.) do 62 kanonu soboru Trullskiego. jako miano staroytnego wita
obchodzonego po wsiach w Macedonii i Tracyi.
Tam, gdzie sie dotd utrzymay

mauvaises fees; u

ste;

wit.

Rusalie, zastosowano je do Zielonych

Ruraynw: msale, msali

Albacw: rsci^i, rrsciai

pente-

pentecste; w

cerk-

Ha poyca.iHD == si ' > ~ z ttj z o tr r > u Serbw: r u sal j e

rusalii = pentecste: u Sowincw: risale; u Czechw: rusadla, ruMuransldm stasadle
pentecste; u Sowakw: rusadlje, rusadla.
low.

ij

ij

'-i

r.

'.cie

cti."

wzmiankuj si: na rusadlne svatky podle

1585

aktach ewangielickiego Szczytnickiego zboru

podle starjeho obyceje kralw

i

jakkolwek

d e

ne h o

wieku.

ur

se blazniti

krala

pod

staveti,

straffnim

zakazano bud."

(Weselowski.

reiiBapcKia Pyca.iui
I

III).

roTCKia

11

by moe

razem

obrzdw

nazwa

ich

kouchy

iirpu

Widocznie,

jeszcze

Bt

rusa-

przeszym

BiisaHTiii,

Polakw, Serbw uyckich

rozpowszechniy si

se oblaceti

Obyczaj wybiera

zachowywa si u wschodnich Sowakw

Min. Na. Pro 1885 tom

igrzyska, tak

1591: na rusadlnie swatky

tanze wywazeti, do starje

o rusadlnych obrzdach wzmianki nieznajdujemy.

i

r.

stareho obyceje krale sta-

jak

patrz

Pomorzanw
same obrzdy

pojjdnia, mianowicie z Macedonii,

obrzdku kocioa greckiego. Zastosowanie Rusadlnych

Sowian tem atwiejsze znalazo przyjcie, e wszelkie uroczytoci obchodzono u nich w poczeniu z igrzyskami, plsaniem (tacami),
i t. d.
'^'^)
Gazie drzew, ktremi ozdabiaj domy w poudniowej Rusi, zowi: kleczany. ztd kleczalny tydzie.
5'5}
Rusini i Blgary dotd obchodz zadusznic w kocu rusalnego tygodnia. U Bgarw przygotowuj rozmaite potrawy i napoje, ktre nios do cerkwi
dla powicenia a potem na mogiy przodkw, gdzie jedz pij, pieni piewaj,
ucztuj a do pijastwa, Karaweow. UaMHTHliKif. 229.
z szerzeniem

igrzysk u

gdb

'*)

Ale jakich dziewic

pokalanych

854

wyej podnosi si, dzie coraz duszy, wiato bierze zupen

przewag nad ciemnoci, panowanie Lady codzie wietniejsze.
Lud na cze ulubionej bogini wyprawy wa igrzyska, na ktrycli
wesoo plsajc, przypiewywa ado moja ado" a do dnia
najwyszego podniesienia soca, kiedy ada stawaa si Bab.
ich

stawicieli

soca,

czy

soca

Z tryumfem

ognia

si tryumf

tryumfu

soca przypaday

krlowy

ziemi. ^^')

23

dzie

wzgrzu, pod lasem, lub

wego ognia
czynili

by

pierwiastkiem

Z tego powodu gody

ziemi.

Czerwca

dzie bogini Wandy,

wieczorem mieszkacy osady,

ten

przepasani bylic, gromadzili si.

pobliu

jedno miejsce, szczeglnie na

piewajc: Ju

rzeki, a

iej zapalmy sobtki",

'czr teraz krtki,

tudzie przed-

wody, bo jak ogie

woda bya pierwiastkiem

tak

ziemi,

wielki stos drzewa, piewali

plsali

rne wrby, skaczc przez ogie, w

ogie od wszelkicli nieszcz broni.

Wt

wod

na

a dziewice

spuszczay

wianki,

noc kwitnie papro, a kto kwiat

dar wynajdywania skarbw,

posi

gdb,

tacami przecigaa si

cliopcy owili.

znajdzie, ten

posidzie

podobny kwiat bardzo

go zapamitale ze ducliy broni. Uczta wesoa

trudno, bo

wami,

ale

niego,

kpali si,

Inni

ktre

jej

koo

przekonaniu,

ywy

wie-

pomoc y-

zapalali z

a do witu,

stosy

ze

pie-

pony,

wypadao strzedz je pilnie a do ranku, aby czarownice nie

Czeciw zwano
wykrady ognia. Uroczysto t u Polakw
sob tk ,^''^) u Sowian wscliodnici k u pa n c a,^^") u Soale

B77)

Wyej s. 783.
Zkd posza nazwa

Badajc t kwestya K. Szulc powiada:

Phrygw nazwa boga soca Sabatitis bya
rozpowszechniona i e w skutek tego powsta wyraz sobtek, oznaczajcy ognie i poczone z niemi uroczystoci witojaskie, jako te gry, na ktrych ognie rozpalano.
6''8)

zdaje si,

Od

tego bstwa Sabatiosa,

cze

jego odbywanych,

ktra inaczej

Sobtki?

u nas kiedy, jak u

wityni

powzia te

zwaa si lza.

dla niego wystawianej,

zapewnie

nazw

uroczystoci sobtek na

znana

w lsku

gra Sobt,ka>

Sw, 136. U Grimma: sobtka

dem grossen Sobota (Ostersonnabend)

Mytholog.

d.

i.

nic
Sonnabend im Gegensatz zu
Objanienie mylne, tem bardziej, e pierwotnie
wicej. (Deut. Myth I. 519.)
mwiono
sbotbki, a nazwy tej adnym sposobem od soboty, sabatu wypro-

kleiner

wadzi

nie

mona.

5'")

Gizel,

Synopsysie

drukowanym w Kijowie

r.

1679,

utrzymywa,

wian

poudniowych

uroczysto

chodzon

ta

posza ju

chocia w wielu miejscach

krjes,^*"';

jeszcze nie tylko

855

dotd jednak

zapomnienie,

u Sowian,

lecz

Niemcw, Litwinw, Lotyszw, Finnw, rozumie

rnymi obrzdami
kultu tryumfu

sie

bardzo

niepojmywaniem dawniejszego znaczenia

soca

jest ob-

u ssiednich ludw

ziemi.

Godne uwagi, e wzmiankowana uroczysto przypadaa

dzie Swantewita, bawan ktrego zniszczony zosta w dzie
. Wita.**') Wiadomo przytem, e na miejscu chramw Swante-

stany kocioy . Wita, do posgw ktrego zwyczajnie

dodaj koguta, ktry przy bawanie Swantewita by symbolem
stra letniego wiata "*-)
Nastpny dzie 24 Czerwca powiecony by zbieraniu zi
dla leczenia byda, wrby
czarw,'^*^) szczeglnie bylicy, jaskru.
paproci, macierzanki
Pojmujc wysokie znaczenie
innych.
wita

^*'*)

soca

oczach poganw uroczystoci tryumfu

ziemi,

ognia

t. j.

koci chrzeciaski zastosowa do nich wielk sw uroczysto . Jana Chrzciciela, ktr na dzie 24 Czerwca naznaczy.

wody,

bg Kupao tak nazwany byl od kpieli.

o bogu Kupale, ktrego w rzeczywistoci

Jest
nie

poda

przypomnienie dawnych

to

znajdujemy,

ale

w dzie

jego wskazuje na religijne znaczenie kpieli odbywanej

objanienie nazwy
uroczystoci.

We-

znakomitego czeskiego lingwisty Bobrowskiego, nazwy kupao, kupalnica mog

pochodzi od wyrazu kupa, w znaczeniu pagrka, chelmu, na ktrym odbywano

dug

uroczysto.

Porw. Szulc, Mytol.

Sio.

133.

niajcego objanienia wyrazu kupao nie znajdujemy.

70. Szejn.

MaiepiaJH 213

rosyjskiej literaturze zadawal-

Porw.

Zabylin.

Pyc

Hap.

nastep.

KresT, oglnie ignis festivus i w szczeglnoci ywy ogie pa. Janem: Krek. Einleit. 576. Od nazwy ognia kres powzia miano
sama uroczysto odbywana u Sowian poudniowych 23 Czerwca.
**")

lony przed

**')

R.

170 imperator

Friderik

wiadczy,

biskup

zwierzyski Berno:

maximo ydolo eorum (Ruyanorum) Szuentevit destructo, in die beati Viti

m a r t i r s inuitos ad baptismum coegit
Hasselbach. Codes. N. 28.
Teraz
dzie . Wita przypada 15 Czerwca, ale przed wprowadzeniem kalendarza Grego-

ryaskiego byo

inaczej.

Potwierdza

to

czeska

wiadomo

r.

1520:

jestli

Vita

ceskeho dedice zna, na ten svatek nejdeli den mas." Hanusz. Bajesl. Kalen. 174.
Wiec dzie . Wita przypada w najduszy dzie lata, t. j. 23 Czerwca.
***)

Hanusz jak wyej

**')

Zabylin. 69.

*)

Porw. Szulc. Myt. 138.

175.

Hanusz. Baj. Kai. 184.

856

To trafio tak mocno do przekonania Sowian wschodnich, e

dzie . Jana dniem Iwana Kupay nazwali, zmieszawszy tym
sposobem pogaski obrzd z chrzeciaskiem -witem.
Uroczysto sobtki w Polsce obchodzono w wieki rednie nadzwyczaj szumnie, ca gromad, z pieniami, gdb,
plsami,

czem pisarze

XVI

XVII

w.

nie zaniedbali w^

pi-

knych rymach poda do wiadomoci potomkw.'^*') Dziki tym

rymom dowiadujemy si, e w obrzdowych igrzyskach tylko

modzie udzia przyjmowaa.

plsay, chopcy przez ogie
przypatrywali

si.

zrczno

najlepsz

pieway wkoo
maestwa, starcy

Dziewice

skakali, a

nie dziw

dzieci

sobtkowe podaway

igrzyska

ognia

do kojarzenia si stade, dla czego plsajce

koo zwano stadem. Dziewice kpic si puszczajc wianki na

wod, a chopcy skaczc przez ogie, oczyszczali si lubowali
sobie
a tymczasem wedug Kochanowskiego
osobnym
i

tumie
a

zebrali

ywsze

oczy

przy

gdb

huczn

starcy,

gos

krcej

piewem
c)

czarce.

Gody

Od

tego czasu

panowanie Czarnoboga,

nastawa

biesiada

Z nimi matrony

czas

dzieci

tumem

jesienne.
i

ziemi

zamykaa

okres letnich

soce poczynao zblia si

dzie stawa si coraz krtszym

noci,

wracali do domu.

Uroczysto tryumfu soca

godw.

,,

powany, roztropna

ich

Dopiero po skoczonych igrzyskach wszyscy

zasiady."
z

si

ku

zimie,

stopniowo nadchodzi czas ciem-

ale

nim on naprawd zapanuje,

najwaniejszego dla rolnikw zajcia

niwa.

bya myli o godach. Praca pochaniaa umys rolnitymczasem wypadao korzysta z piknej pory, baga

Nie pora

kw,

panujcego

tym

czasie Peruna,

aby wstrzyma burze, pioruny,

''*')
Jan Kochanowski w Pieni witojaskiej o Sobtce, Krakw 1617.
Kasper Miaskowski w poemacie Bylica witojaska." Lww 1630. Wyjtki z tych
pieni, tudzie inne s w Szulca Mytologii
w Kolberga Mazowsze tom I. Pieni
biaoruskie o Kupale w Szejna: MaTepia.ii.
i

grad

ulew

Iji

-^1.1 <.i^z.i it^

^57

im.

/.ti^

/Liiiwci.

po ukoczeniu zbioru zboa rolnicy mogli

Ule

pomyli

\\

-Z-C^iiit-rj

ciZ

o wyprawie-

godw dzikczynnych bogom, za pomylny zbir urodzajw

ziemi.
Po zwizaniu wiec na polu ostatniego snopa zboa, strojono z niego bawan, ktry z pieniami
do domu wieziono.
Bawan ten, zwany Bab, wyobraa dojrza podno
ziemsk, ktra z pocztkiem jaru zjawia sie w postaci modej
dziewicy ywy, potem Lady, nareszcie z upywem jaru staje si
Krasopani, a po skoczeniu lata Bab. Przywocych j, a take
niu

przynoszcych wianki

kosw zboa

gdb

wod,

zwyczajnie oblewano

ywioem powiconym bstwu ziemi wody. piewy, tace,

wesoa hulanka byy tylko domowym obrzdem, wstpem do
i

spenienia

obrzdw

religijnych

wyprawienia dzikczynnych

bogom godw, zwanych doynki,

lub

okrne.

tych uroczystoci nie doszy do nas, ale wiemy,

na

je

Szczegy
obchodzono

cze Peruna, ktremu na objaty zabijano koza, **^ prawdow miesic po sobtkach, a wic 25 Lipca w dzie

podobnie

. Jakba. Przynajmniej w Czechach a do biecego wieku

pamitano staroytny obyczaj zabijania koza w dzie , Jakba,
a wedug kronikarza Hajka w Pradze, gdzie teraz koci . Piotra
i Pawa,
za czasw pogaskich przynoszono Perunowi na objaty
koza.'"*)

Na wyspie
wysoko

ci.

by

Ranie,

rozwinity,

Kadego

roku,

gdzie

po poudniu jesie

atrybuty

wadzy

doynki obchodzono

59

7j

S. Eliasz,

w XI
wielk

XII w.

uroczysto-

ludno wyspy

zbie-

w dzie . Eliasza 20 Lipca do poudnia lato,

zastpiwszy pogaskiego Peruna, zatrzyma wszystkie

ostatniego: jedzi po niebie

runami, ktre zwykle

pogaski

po skoczeniu niw,

rzymuj,
a

kult

powozie, rozporzdza grzmotami

pio-

Lipcu najstraszniejsze bywaj.

W pnocnej Rosyi dotd w dzie .

ca

Eliasza zabijaj byczka, albo ciolke

kaplicach . Eliasza w guber.

mieszkacy przynosz pieczone gowy kozie i baranie z grochem, modl
si do . Eliasza, upraszajc go o opiek nad kozami, baranami rolinnoci, poczem pieczone gowy skadaj w dar duchowiestwu. Zabylin. Pyc. Hap. 96 7.

dla przebagania

witego

zjadaj

gromad.

Permskiej

ofiarze kozia

Rosyi Afanasiew. 11031. B033p.

yianusz. Bajes. Kai. 301.

II.

258.


raa

na

sie

naboestwo w arkoskim

na

najprzd

jeeliby

kapan, wyjwszy

ludu,

do

nalanego

sie to

chramie Swantewita, gdzie

Nastpnego

bogu zabijano bydo.

objaty

przytomnoci

patrza, czy
i

858

dnia,

rki posgu boga

rg,

roku zeszego wina, cokolwiek ubyo,

przepowiada na rok przyszy niedo-

nie stao,

i
zasoby zachowa radzi.
przeciwnym razie zapowiada pomylny urodzaj. Potem wylawszy stare wino u stp
posgu, nalewa wieego wina oddajc bawanowi ukony, uroczycie baga o bogosawiestwo dla siebie, wspobywateli
i ojczyzny.
To uczyniwszy, rg duszkiem wychyla i znowu na-

statek

Poczem

peniwszy winem, prawicy boyszcza oddawa,

noszono ciasto

okrge

miodu,

(korowaj

?)

prawie wysokoci czowieka si rwnao.

kapan pyta
widz,

yczy

przez

to

czy go widzi,

ludu:
im,

aby

zmiennie czci bogu

ludzie odpowiedzieli,
widzieli,

mu

lud

jeszcze

do zachowania

obiecujc

objatw,

wyraajc

niw pomylnoci. Odbywszy

przynoszenia

gdy

kapan wzywa

Zasoniwszy si niem,

roku przyszym nie

yczenie swoje

niektre inne obrzdy,

grod zwyciztwa

przy-

takiej wielkoci,

nie-

na-

Po skoczeniu naboestwa lud spoywa reszt przyniesionych objatw, pi

weseli
si.
A poniewa na Pomorzu byo mnstwo chramw Swanna ldzie

na morzu.

'**'')

moemy wic by

tewita,

pewni,

latem

zwanego.

tym

spuszczaj si
i

to

ptaki

czasie

szych krajw, gady

Arkonie, tak
z

wielu

zachowaniem

religijnych.

Po skoczeniu niw zostawao

Babiem
soca.

jak

doynek obchodzono

innych miejscach, uroczysto

podobnych obrzdw

jeszcze

ostatnie

troch ciepego czasu

wysiki zamierajcego

odlatuj na zimowisko do

cieplej-

skrywaj si po norach, pasterze z trzodami

zajmuj si strzyeniem owiec,

gr na doliny,

wyprawiaj tak zwane

wito owczarek,

rolnicy

za

spiesz zwiezieniem do domu tego, co zostawao na polu, tudzie

zbieraniem

^)

owocw

Saxo Gram. XIV.

podw
s.

158

ziemnych.

na odwrocie.

staroytnoci czas


ten

859

obchodzono uroczystoci bogini ziemi, skadajc

podw rolniczych.'**'*)
zboa
snua sie pajczyna, a lud mwi,

ze

Polelem,

noc,

wyraa

przez co

kajacem latem.
lato

znikao, a

niem

zblianie

rzeczywicie

W tyme
to jest

po polach

czasie

ciganie

si zimy gonicej

Lela

sie

za ucie-

nadejciem porwnania dnia

panowanie bogw

objaty

jej

letnich,

Rwnoczenie poczynao si panowanie ksiyca, ciemnoci,

Czarnoboga.

Na samym wstpie
Wrzenia

zastpiono.

siadamy,

jesieni

witem

ktre za chrzeciastwa

Jakie to

domyla si

przypadao pogaskie wito,

dniu 29

byo wito, wiadomoci

nie po-

archanioa Michaa

o znaczeniu

iego

moemy

tylko

p-

poj, przeniesionych na . Michaa.

wedug polskiego przysowia wity Micha

niejszych chrzeciaskich

Ot, najpierw

kopy spycha**, wypada,

kopy zboa

kiedy

. Micha

jest

nie

uwaany

dzie witeczny przypada w jesieni,

powinny ju sta w polu. Oprcz tego

jako przewodnik dusz zmarych,

czasie

podry do ojcw krainy. Zwyczajnie mwi, e u gowy

umierajcego stoi . Micha, a u ng czart, albo e dusze po
mierci przepdzaj noc u . Michaa, ktry na wagach way ich
zasugi grzechy.
wiekach rednich . Michaa nazywano ,.praepositum paradisii et principem animarum", a tydzie po . Michale
w kociele chrzeciaskim zwa si pro defunctis." Wszystko to
ich

mogo przysugiwa

przypadajcej

podczas

zamierajcego

soca.

Nii,^^^)
*'")

Xa

o uroczystoci

noc,

t.

podczas

j.

wyobraenia

religijne

Litwie

Rusi Litewskiej,

uroczysto rolnicza
bydo. Kronika I. 147.
^*)
Hanusz chocia w

obchodzono

na

cze

wedug

Stryjkowskiego,

boga Ziemienika,

Michale upatruje

gwnie

zabijajc

Padzierniku

mu

na ofiary

patrona umarych,

ale

waciwe

Ptrunowi. (Bajesl. Kalen. 215).

dotykajc pojcia chrzeciaskiego o . Michale jako archaniole, archistrategu,

wskazuje

Nie

Porwnywajc

dzie . Michaa zastpi dzie wita

ktry by przewdzc i opiekunem dusz zmar-

Sowian, zdaje si,

boga

pogaskim wyobraeniom
porwnania dnia

na wojownicze jego przymioty,

winnimy zauway,

pojciu poganw koniec Wrzenia stosowniejszym

uczczenia bstwa ciemnoci, ziipy, mierci, anieli bstwa letniego Peruna.

by

dla

86o

Podobne mniemanie

ych."^'^-)

zdiija

okolicznoci: Z nadejciem jesieni

czych

staje

starzeje,

si jdz,

si potwierdza jeszcze nastpne

Baba opiekunka zbiorw rolni-

Je bab a,
i

Bab

Jag a

^^=^)

zoliwym demonem, Al o r a n a wyobraajc martwo przyrody,

skrzep zim,, mier. By to czas panowania Czarnoboga, pod
opiek ktrego biesy czynniejszymi si staway. Ziemia z ca
przyrod okrywaa si caunem mierci, do czego stosujc si
,

umys

ludnoci, usposabia

prostaczej

by

ych, opiekunem ktrych

waa si
ktremu

dogodniejsza chwila

wedug

Nija.

si do wspominania umarCzy w cigu roku znajdy-

do obchodzenia uroczystoci

osobn wityni

zapewnienia Dugosza,

Nii,

Gnie-

nie wystawiono. Przekonanie podpowiada, e tydzie po . Michale, nazwany pro defunctis, za czasw pogaskich cign
si duej i by powicony wspominkom umarych. Jako, wedug wiadectw historycznych, przodkowie nasi pami umarych

w Padzierniku, paczc
piewajc na mogiach,
Sowian poudniowych, oprcz pokarmw jamuny, jeszcze
Teraniejsze
kadzidem kurzyli.
na mogiach wiece palili
za obchodzenie na Litwie i Rusi Litewskiej dziadw, ywo
przypomina obyczaj praojcw. Posuchajmy co o tern mwi naoczny wiadek: Na Rusi Litewskiej Dziady, t. j. dnie zaobchodzili

a u

'^^^j

trwaj od poowy Padziernika do

okolicach Borysowa podczas dni za-

duszne,

corocznie ponawiane,

poowy

Listopada.

dusznych piek malekie bliny na uczt dla duchw.

Gdy

temu obrzdowi zasid lawy, wtenczas najstarszy

ze zgroma-

dzenia kolej

wywouje zmarych po

sowo: chautury

obecni

dodajc do kadego
uczt pogrzebow), a wy-

imieniu,

(tak Sowianie zwali

mwiwszy, rzuca blinek pod st; wszyscy

milczeniu siedz,

Ubodzy u wrt czekaj na

wsparcie; pozostae jado im si oddaje. Zebrani nie zwracaj
nim si wyw^oywanie

592)

Wyej

^93)

U Sowakw

ukoczy.

345.
i

Czechw Jeibaba,

Szczegy
Stryjkowski, Kion.

sinw Baba-Jaga.
^^*^)

cyt.

nie

w
I.

to

samo co u Polakw Jdza, u Ru-

Szulca Myt. 169.

150.

Hanusz. Saw. Myt. 412.

na to uwagi,

pokarm

86i

napoje

cae

nieporuszone

oni

pomoc zmarym. Przyjmuj garnki z za

e jado byo dotknite, a wiara
w bkanie si duciw po wiecie nieraz ich widzeniem straconych osb udzi.... Urzekajcy jest widok tego obchodu na Rusi:

szczliwi,

okazali

okna, czsto \\y obraajc sobie,

pogodne

ruch

we

dz;

licie

mrone noce

jaskrawe ognie

wida po

wsi znaczny, uboczy od wrt do wrt

zke

chatach

pacierzami cho-

opade, najstosowniejsze godo mierci,

sze-

ktrych z daleka pie azapach przygotowanej uczty dolatuje, a fantastyczne

obna
obrzdy biesiadujcych silnie na wyobranie dziaaj.''
Smoguberni
w
piek
ciasto
leskiej
dnie zaduszne take
klinowych
mlekiem, a w Kostromksztatw, gotuj kucj, kisiel z syt

leszcz pod nogami przechodzcych,

i

'**"')

skiej

ssiednich guberniach sobota dmitrowska przypadajca

w kocu

powicona wspominaniu umarych, zwie

si podobnie jak na Biaorusi dziado w.'^^")
staroytnoci
dziady zwano uczt koza, na Rusi pir koza, zapewno
Padziernika,

od przynoszenia na ofiar bogom koza, ktrego zwyczajnie

kad wiksz

bijano przed

uroczystoci.'^"")

Na

za-

takich ucztach

obowizek kapana peni gularz, u Czechw kozi ar, raczej

wieszczbiarz, czarownik, ^^) ktry z wntrznoci zwierzt przepowiada przysze losy."' ^^^)
Czas od
dnia z

noc

uroczystoci dziadw

zwyczajnie jest najciszy.

do zimoweg"o przesilenia

Dugie

ciemne wieczory,

ddysta botnista pora nie sprzyjay odbywaniu

gromadnie jakichbd obrzdw; czas nie by odpowiedni po
pochmurne

dni,

^^^)

Eustachy Tyszkiewicz.

"^^)

S.

507j

Rzut oka na

Litwinw

w XVI

w. kapan,

rce na koza

lub byka, ktrego wiedziono do

opasawszy

rcznikiem, rzeza zwierz, a

I.

sie

149.

u Litwinw
^^^)

Wyej

s.

se)

t.

archeol
d.

woywszy
gumna

krajowej.

Zabylin.

Pyc Hap.

109;

wieniec na glowe,

'

Porw, wyej

s.

838.

II.

6.
1.

kad

w gr; kapan

podnoszono
.

B03:3p.

Zabylin. Pyc. Hap. 11

krwi jego kropi ludzi.

miso jego warzono w kotle,

Rosyi koza rzeza starzec,

Niemcw. Afanasiew. IIoDT.

857.

rda

Dmilra dzie przypada 26 Padziernika

Stryjkowski.

podobnie jak

258.

u Czechw kozia zabijano

w dzie .

Jakba.

865

Ludno, zmuszona siedzie w domu, znajdywaa jedyne

w schadzkach wieczornych na przdki, wreniu,

temu.

rozrywki

szczeglnie

dzie . Andrzeja, o

wiadaniem bajek o wiedmach

okryta martwocia,
nie

miay

sie

niby ludziom

jesieni

bogi

Ale

rozpoczynao zwrot ku

latu, ludzie z

czasie naj-

wiatoci

poczynay kr-

gdzie pokryjomu Swantewita

sie pokazaH.""^)

tym

dobiegszy do najniszego kresu, zatrzymywao

zajutrz

tym

caa moc, ziemia

leaa pogrona w smutku,

pokaza, tylko pod koniec

bajki o zjawieniu sie

ktrzy

losach przyszoci, albo rozpo-

biesach, ktre

Czarnobg panowa

dokuczay.

bardziej

Peruna,

czasie

soce,

a gdy na-

sie,

niecierpliwoci ocze-

kujcy tej chwili, witali nowoodrodzone soce jako narodzenie

Boyca, woda zamieniaa si w wino, i znowu w szczodry wieczr piewano hej gody, gody, zrobio si wino z wody." I tak
si powtarzao lat tysice a do dni naszych adne przewroty
polityczne, adne nieszczcia i reformy religijne nie
spoeczne
zdoay zatrze piknych obyczajw przodkw naszych. Uduchwnienie dawnych poj, ubstwienie zamiast przyrody samego
jej Stwrcy podwyszyy wyznawcw wiary Chrystusa, ale osnowy
i

obrzdw, jako podwaliny rozwoju

wdzicza winnimy przodkom

Boego

Narodzenia opatkami

naszej cywilizacyi, zawsze za-

naszym.
z

Dzielenie

krewnymi

si

sugami,

przypomina bdzie najpikniejszy obyczaj narodowy

blinim dostatkiem od Boga danym!

wigilij

wiecznie

dzielenia

si

Legenda clirzeciaska o chodzeniu po wiecie Jezusa Chrystusa ze . Piotpogaskich poda, a u Sowian bajek o zjawieniu si w kocu
jesieni (6 grudnia) Swantewita na biaym koniu i Peruna.
Niemczech lud prawi
o zjawieniu sie na ziemi Chrystusa z czartem.
Perun w wiekach rednich zato wiadomo
Hanusz. Bajesl, Kai. 230.
mieni! sie w czarta
^*>*')

rem

jest

reminiscencyja

28.

Sztuka.

Objanienie wstpne.

1.

Zarodkiem sztuki

jest

twrczo, wypywajca

kiego, a najszlachetniejszym

wyraeni twrczoci

jest

ducha

ludz-

pikno,

sta-

nowice gwn cech sztuki. Zatem sztuk moe by

twrczo, w ktrej wyraajce sie pikno zadowalnia

taka tylko
estetyczne

poczucie czowieka.

odmawia adnemu narodowi usposobienia

poczucia pikna, ale dalszy rozwj tych darw
do twrczoci
i podniesienie ich do godnoci sztuki odbywa sie u kadego na-

Opatrzno

nie

rodu stosownie do uzdolnienia jego

te czynniki,

pod

wpywem

wytwarzaj charakter

umysu uczucia duszy. Dwa

wypadkw historycznych,

otoczenia

sztuki narodowej,

wyrniajcy

od sztuki

innych ludw.

Duch ludzki, twrczo, pikno jako czynniki oderwane,

majce granic, ani pewnych form bytu, mog przejawia

w nieskoczonych

ksztatach.

Rzecz jasna,

czynnikw sztuka, take nie majca granic,

szerzy, jak daleko siga

powstajca

moe

twrczo narodowa.

nie
sie

tych

si tak daleko

Gdy jednak

rnych ludw niejednau niektrych ludw przewaa uzdolnienie do twridealnej, wypywajcej z uczucia duszy, u innych

usposobienie do twrczoci rozwija sie u

kowo, przeto
czoci czysto

przewaa

uzdolnienie

tego jedne ludy

do twrczoci plastycznej.

bardziej poetyczne,

celuj poczuciem pikna

Stosownie do

piewne, muzykalne, inne

plastycznych formach

budownictwa,

rzeby, malarstwa; u niektrych ludw nie wszystkie ze wzmian-

kowanych gazi twrczoci rozwiny si do godnoci sztuki,

u innych sztuka wygrowawszy w pewnych gaziach, reszt
z

nich zostawia odogiem,

ktre

by si

mogy

a nie wiele na wiecie takich ludw

poszczyci wysokiem uprawianiem wszyst-


gazi

kich

Zobaczymy

sztuki.

864

jakie

tym wzgldzie miejsce

zajli Sowianie.

Poezyja

2.

twrczo pierwotnych

Poetycka
z

mitw, ycia rodzinnego

wie

je

ludw,

wtek

czerpic

przejawia si
Duch poetycki podsuwa do

otoczenia ziemskiego,

oglnych formach eposu

pieni sowa,

piew.

liryki.

rytmy, podaje

dwiki

g'osu, melodyje.

Czowiek przyjmuje je bezwiednie, piewa, zachowuje rytmy, kierujc si jedynie poczuciem pikna. A im nastrj duszy jest gb-

umys

szy,

wzniolejszy, tem

pie

staje

si pikniejsz.

piew tworz si razem.

U pra-Sawanw bogata wyobrania, znajdujc w
niewyczerpane rdo poezyi, tworzya ju w gbokiej

Poezyja

tnoci pieni epiczne

wyobrae
czny

byt rodowy trway dugo, przeto

way

stanu spoecznego, a

staroy-

Pieni stosoway si do rozwoju

liryczne.

mitycznych

mitologii

kult

kosmogoni-

pieni pierwotne opie-

postaci

olbrzymw nieokrelo-

nych ksztatw, podobnych do cyklopw.

To by zarodek pieni

tytaniczne siy przyrody

epicznych,
miejsce,

obec ktrych pieni liryczne, zajmujc drugorzdne

mogy

rozwija si

najprostszych tylko formach liryki.

Lud modzieczy, ubstwiajc to, co go najbardziej uderzao,

zadziwiao, tworzy w swej wyobrani uosobienie tytanicznych si
przyrody

postaci

olbrzymw niewidzialnych, niepojtych kszta-

tw, niezrwnanej siy

istoty

ni

bytujce

serbskie

starocie,

zwa

D w y. Miay
w lasach

ich

obokach, a na ziemi

dotd rozpowiadaj

zamieszkaych

Rusi odgos dawniejszych

o 70 olbrzymich

jaskini

to

by

duchy,

grach J)

Diwach

na Diwskiej Pianinie.^)

wyobrae

o Diwach,

Piei

ich

Na

cho w zmienio-

Diwoieny oznaczay u Sowian w ogle olbrzymw,

Jak Diwje ludi
1)
oznaczaj olbrzymw, (ispolinw)
samo na Rusi 'lyjT., MyjOBiilne oznaczay
i

lak

wadzcw rde
Ha npiipojy.
2^

niebieskich

Afanasiew.

lasw.

III. 424.

Karadicz.

Pieni Serbs,

II.

N.

8.

IloaTiricCKia BOapfciiia CaaiJairj)

nej formie,

trwa

w.

Polakw

Czechw po-

w staroytnoci powiadczaj:
wyobrae Sowian w przedhistoryczne
zachowane w teraniejszej mowie wyrazy: dziw,

Diwach zniky,

dania o

w XTT

jeszcze

865

ale byt ich

identyczno mitycznych
czasy, tudzie

dziwo, oznaczajce rzeczy niewiadome, rozumem niezgbione,

sowem dziwne,^) Wreszcie legenda uycka o D z w
i

Dziw anie

polskiej

wpywem wiekw

bogini

pomimo zmienionej.
czy nie przypomina

lenej."')

cywilizacyi, formy,

]M)1

sta-

roytnego pojcia o mitycznych Diwach.")

Wyobraenia

o tytanicznych olbrzymach

wd

ktrych pra - Sowianie bytowali, znalazy swj wyraz

wej.

Pieni ruskie

czyny cara

c z a

nadzwyczaj
an

ka

ko.

jako istoty yjce,

brami

zasyaj, crek za

rzeki,
i

W od

jego carycy

an

Wochwa Wsiesaa

do nowszego ich typu,

nowgorodzki

ktrego jest

Morza, jeziora,

i)i/\

w poezyi ludo-

bogat fantazyj werw opiewaj

ony

innych tytanw wodnych,

przedstawicielem

Sad

z
j

Dniepra Sawuticza,

tudzie

Wod

gr,

wedug

siostrami,

wydaj, ucztuj,

bohatyr

kupiec,

tych pieni,

wystpuj

ukony
plsaj

nawzajem

sobie

morze wzbu-

Tymczasem bohatyrowie na glach graj, walcz, nadzwyczajnych czynw dokonywaj: zamieniaj si w sokow, wilkw, turw, sia ich ronie
bez granic.')
U Sowian zachodnich podobnych pieni nie znajdujemy, ale istniejce u nich wspomnienia o
od anie. Wodniku,
odnym
pozwalaj wnioskowa, e te mityrzone

brzegw wystpuje

korabie ton.

')

pieni o plku Igora, szczegy niej.

Pol. d z

*)

Mu

7.naczy niet)iko d z

ki,

istota niepojta, straszydo.

ale

stan pierwotny:

Linde.

Slow.

divoka strana;

czes.

blg. J

ii

v o
T.

dziki.
''I

^^'y^-^j

'')

Dla dalszego wyrozumienia znaczenia

jHBt-arHb,

raenie:

dok

str.

763.

dobitnie

D i w poslu/.y moie .staroytne wywskazujce zadziwienie pierwotnjch ludzi na wi-

ognia.

Objanienie mitycznego pochodzenia bohatyrw wodnych najobszernij po-

'j

da

-7-

Afanasiew.

bohatyrach.

Tom

n.

IIooT.

B033p.

t.

I,

II,

III.

tworzeniu

Busl.ijew. PyccKiii BoraTUpCKiii 3nofT>.

sie z

mitw eposu o tych

1887.
r:


czne istoty

miay niegdy

866

same u Sowian zachodnich, jak

takie

poj

na Rusi, znaczenie tytanicznych olbrzymw, nim ze zmiana

cigu wiekw

wyobraenia.^)

pem

skarowacialy do stanu wspczesnego o nich

Swjatogr,

ruski

jest

grach,

Co do olbrzymw

ziemi

obiema rkami,

walcz take

ze

Polsce

bracia

smokiem.

Jeden

uderza smoka,

a drugi

o tych braciach

czeme

poda

witych

na

a
lecz

ty-

wysila

si

dla

podj

po kolana

za-

tak zostawszy na wieki, sterczy jak skaa. ^*')

Dokazujc po wiecie Swjatogr

opanowa.

a ziemia

Swjatogrowi zechciao si

pocign j

ziemi, **]

kolosalnym ich

to

zamieszkay

jakby przyrosy do nich,

utrzymania takiego ciaru.

dwigni
grzz w

gr,

zwyciy smoka skarby jego

Wyrwidb
Waligra
z nich wyrwanym z ziemi dbem
i

Legenda

na niego gr.^')

przewraca

pozostaoci epicznych
pami ktrych, przechowaa

jest, jest jeli nie

o olbrzymach lasw

gr,

si w nazwie gr Olbrzymich w lsku. Ssiednie ze lskiem

gry Kierkonoszskie miay take miejscowego smoka, ktrego
ogle walka bohatyrw ze smokami
zgadzi boha ty r Trut.^-)

ulubionym przedmiotem

jest

maj swych
w ktrej

gry

jaskini,

*)

w pieniach

a- o

,t II

328, 353.
")

r T),

Wszystkie

Krakowski Wawel dotd posiada

mieszka potworny smok, przez Krakusa zga-

Sowianie kraiscy

dzony.^^)

potworw.

poda sowiaskich.

btgarskich

uyccy maj

dotd wzmiankuje

sie

swoich smokw,'*)

o J u H t-K)

li

Werkowicz. Beja CiaBam..

ktry mieszka na wodach.

O znaczeniu Wodnika u Sowian zachd, wyej 27. s. 717.

Wedug pieni Swiatogr chwali si, e jeliby znalaz ordzie do

a K, albo
1881.

s,

podjcia

podnisby ziemi. Spotyka przechodnia i pyta: co

Swiatogr chwyniesiesz w torebce?" Ten mu odpowiada: podnie to zobaczysz."
ci za torebk, lecz i z miejsca zruszy jej nie mg. Pocz wic obiema rkami dwicokolwiek podj, lecz zagrzz po kolana w ziemi. Afanasiew. IIooT. B03.
ga,
ziemi (Ka6H a Tarn HamejT.),

II.

679.

nie

mg,

Wedug

*)

11)

wedug

wsta ju
sam si do grobu pooy
zgadzi go sawny bhatyr Ilija Muromiec.

innej wersyi Swiatogr

innej jeszcze wersyi

Wjcicki. Klechdy.

1^)

Ratibor et gor Krekonoi, ideze Trut pogubi

1'')

Najstarsze o teni podanie zapisa

1*)

O smoku uyckim.

Afanasiew,

w
II.

sa

lutu."

Sd

Lubuszy.

swej kronice Mistrz Wincenty.

539.

a na Rusi

g-rach

wic.

mij

pieniach epicznych co krok, to smoki mieszkajce

to

Gorynicz

nog, jakby gaeczki, uderzeniem pici

je

trz

jak od uderzenia pio-

si,

Dobryn

walczy

nakoniec morduje go z licznem potomstwem

sw

skini

w jaski-

Ale do tego strasznego potworu, mieszkajcego

podpywa znakomity bohatyr

dni,

majc by

ciotk,'")

dla

jcych ognistych duchw

ww,

najczciej

trzy
z ja-

opuci

postaci lata-

innych potwornych ksztatach,

mieszkajcy

nim

uwalnia

braku miejsca

Fantazyja ludowa natworzya ich wiele

-

ksicia Wodzimirza.'^

siostr

Mnstwo innych poda o smokach,

musimy.

dzie-

wywraca najwysze gry, ciska niemi

kruszy skay, a ziemie zmusza

runa.''*)
ni,

pochwyconych

potwory nieokrelonych ksztatw, nadzwyczajnej siy.

(smok)

pik, popycha

jak

ukrywajce skarby

jaskiniach,

86;

grach, jamach, nawet

do-

mach kolo ogniska,

Porwnywajc rne podania o smokach nietrudno zauway, e sowiaskie w wielu razach zgodne s z podaniami in^'^)

nie dziw!

Wyobraenia

mityczne ludw aryjskiego szczepu wytwarzay si

z ut)stwienia

nych ludw szczeglnie

zjawisk przyrody

w tym

nione

niemieckiemi.

czasie,

kiedy ludy

te nie dzieliy

si

jeszcze

Oprcz tego podania niemieckie przepe-

na osobne plemiona.

wyobraeniami zniemczonych Sowian, ktrych posady

Germanii szerzyy si

dalej

na zachd,

ni

zwyczajnie przypu-

Zwracajc do poda, o smokach, wypada zauway,

szczano.

wedug modzieczej wyobrani

'")

Afanasjew.

II.

'*)

Tame

529.

II.

aryjskich

ludw,

obokach,

666.

'"1

Rowiski. PyccKifl

'*")

iiapo.iHUfl KapTiiRKii tom rV. s. 77.

smokach prawiono wiele ju w mitologii indyjskiej za ozasw We<i.
poematach Rama3yana, MahabharSta
Rigweda
wyobraaj nie tylko zych
duchw, ale
i nauczycielami mdroci.
S. Augustyn mwi: Leo et draco est;
Leo propter impetum. Draco propter insidias.
albaskiej mowie, djabel: dreiki; w rumyskiej: drc u. Dalsze objanienia w dziele Angelo-de-Gubernatis,
w tmaczeniu niemieck. Die Thiere in der Indo - germanischen Mythologie. 1874.

s.

we

640

ja

53*

868

obok dobrych duchw zsyajcych deszcz

si wyssa

chy, starajce
je

sprawi na

wedug

ziemi

posuch. Byskawice

zastosowaniu do spraw ziemskich,

postaci

ww

kobiet, ktre przez to traciy

Oglne

ros, bytoway

ze du-

w postaci

wa

tcza,

smokw

smoki niebieskie wyobra-

z krw
staway si bezpodne.-)

szerzce si pomidzy aryjskimi ludami,

to pojcie,

wysysajcych mleko

siy,

pocztek wielu baniom o smokach

obokw yciodajne ywioy, zniszczy

staroytnego mniemania, smoktay, wysysay oboki J)

nia przedstawiaa w
i

dao

bohatyrach, ktrzy niszczc

niszczyli zo, a przez to zasugiwali

na uczczenie ich czynw

pieniach narodowych.
Ulubione przez ludy modziecze, metoforyczne przedstawie-

w rozmaitych
w postaci ksit

mitw powtarza si

nie

znajduje uosobienie
ckiej krlowej

ziemi

ksztatach
i

Wandzie, jak wiadomo,

powietrza.-^)

krlw.
jest

midzy

innemi

Podanie o

lechi-

metafar bstwa wd,

Podanie o myszach, ktre zjady Popiela,

metafor piratw, ktrzy zniszczyli rzeczonego ksicia.--) Nawet po wprowadzeniu chrzeciastwa, dawniejszy zwyczaj przedstawienia rzeczy w przenonem znaczeniu, trwa dugo. Mieszko I,

jest

wedug

powieci,

urodzi si lepym, co metaforycznie oznacza,

dopiero po przyjciu chrztu przejrza.

sowiaska pena bya

bieniu wczesnych ludw poezyja

majcych przenone
.snych, lecz dla

^^)

znaczenie,

Przy takiem usposo-

atwo zrozumiae

dla

obrazw,

wspcze-

nas trudne do pojcia.

z rnych objanie mitu o smokach, przytoczone wyej objanienie zdaje

by najprawdopodobniejszem. Znajduje ono potwierdzenie w lingwistyce. Polsk.

smok, biaoruskie c m o k, czes. zmok, zmek, litew. zmakas, oznaczajce
si

drakona,

(pompa).
-*')

mij,

pochodzenia z wyrazami: smokta, smoczek, ruskie nasos

trba morska dotd zwie si: smok. Linde.
uyczanie klasyfikuj trzy rodzaje smokw: peeny mij, mlokowy

jednego
pols.

itny mij.

Haupt. Sagenbuch.

I,

s.

73.

Wedug

Afanasiewa pierwszy

epitet

symbolem smoka przechowywujcego zote promienie soca, drugi jest symbolem

smoka, jako wladzcy niebieskiego mleka- deszczu, a poniewa mleko-deszcz pielgnuje
niwo, urodzaje, przeto smokowi nadano jeszcze epitet: itny. IIoaT. B03 II. S^'jest

21)
2'-j

Wyej
Wyej

27.

s.

781.

25.

s.

501.

869

Z rozwojem kultury epos sowiaski tworzy ideay

wicej wyrane, rzeczywiste.

wystpuj
cze

botiatyrowie zudzi yjacycli.

wyobraeniami mitycznemi,

olbrzymw

mitycznych

Zamiast

lyoy

ywi si

Poezyja

jesz-

czyny bohatyrw stosuj si

ale

do przygd ziemskici. Doskonaym wzorem takiego rodzaju poezyi

mog suy
take

slaw",

W
w

Sawoj

..Zabj,

Wdaym

Polsce legenda o Walgierzu

grodw
wadzca na

przygody

Wis

wladzcw

Tycu

Bohatyr

ici.

ta

dosza do nas

jak

formie,

mieccy

w jedn

aciskim

liistorycznym

rki Walgierza.

skrceniu XIII

na gruncie krakowskim

jej

ju

Wal-

legendy

przeciwnika

znajduje

wiadczy,

pieni epiczne opieway

ksiciu wilickim Wisawie, ktry ginie

genda

Wla-

Ludjek."--')

przedcirzeciaskie czasy nad

gierz,

Czestmir

epiko- liryczne pieni czeskie:

w.,-'^)

Letakiej

osadnicy nie-

nadali

mnichy klasztoru tynieckiego, zlewajc podanie polskie

cao

nadresk epopej

o Walterze Akwitaskim.-^)

Tym sposobem legend o Walgierzu Wdaym posiadamy pozbawion ju ojczystej szaty, w jak j niegdy fantazya mowa nai

rodowa przyodziay.

A ew

Polsce od

w. szeroko rozlega

si gos pieni epiko -lirycznych powiadczaj

nastpne wia-

to

domoci.

Po zgonie Bolesawa
caego,
lutni

ani

uczty

gonej

nie

Chr. nikt

wyprawi

po gospodach nikt nie zasysza

adn

odgosem wesooci, echo po ulicach

po strasznem zaburzeniu przez

Polsce,

Do

polsku legenda
25)

Kraj-*,

kronice

dziele:

Dejeps

Godyslawa

ta przelicznie

piosenk dziewczcia

A gdy

Masawa przewodzonem, powraca

tern lud

spotyka go

Literacki.

Gallus. Kronika.

1888.
I.

literatury

Paska.

bezwtpienia naley
Cesko slovanske. 1866. s. 21 68.

Bielwski.

M. P.

II.,

510

514.

Po

opowiedziana przez K. Wjcickiego. Klechdy.

Praca Ktrzyskiego.

Przegld

"J

dwiku

lepszych rozbiorw staroytnych pieni czeskich,

praca Karola Sabiny,

-*)

cig roku
ani

nie zabrzmiao.'' -'^)

do kraju Kazimierz Odnowiciel, uradowany

-3)

przez

ani oklaskw,

16.

Nieznana Epopeja
N. 4. s. 14.

XV

w.,

dodatku do gazety


pieni

aj-

870

nam, witaj

miy

h o

podyn

^
')

smutnych pieniach, piewanych po zgonie Mieszka, syna Bo-

lesawa Szczodrego, wzmiankuje

Gallus,-*^)

jak rwnie o pieniach

bd
bd

na cze Bolesawa Krzywoustego piewanych,

pomylnej wyprawy na Koobfzeg (r. 1104),-''*)

zgody krla

Pomorzanami pod Biaogrodem

obozie

dowiadujemy

Henryk

ksi

(r,

sie

powodu

o pieni z

dzie

piew

Wojsawie

ksiniczki

''^)

Polakw

kieski

ktrej

zgin

brat

czasw tatarskich napadw,

zot rk,

ze

tatarskiej, o

Mamy wic

Tene

Na lsku byy take pieni

Sandomirski.^-)

czasw Krzywoustego, tudzie

n. p.

1107).'^'^)

(r.

Henryka

Prusach za Bolesawa Kdzierzawego,

jego

powodu
powodu

pie na cze Bolesawa Krzywoustego,

V pod Gogowem
Z in109).

Gallus zapisa po acinie

piewan w
nych rde

i e.''

dzwonach

o zamordowaniu

w ro-

jeziorze.^^)

niewtpliwe wiadectwa o wysokiem zamiowa-

piewu w Polsce przed XIII w, Lud swobodny, z modziecz wyobrani, ywo odczuwa wypadki i takowe natychmiast
uwiecznia w pieni, niepo wodujc si adnymi wzgldami, jeli
za yjcia jeszcze krla Przemysawa piewa po polsku pie o zaniu

ony

mordowaniu nieszczliwej

jego Ludgardy.-'*)

skiego pieni tych nie posiadamy, a

moemy
2')

szy

wnioskowa,

to

byy

Tekstu pol-

aciskich przekadw

heroiczne rapsody

Pierwszy ten wiersz pieni zachowa Kroniiiarz

XVI

ich

aobne

w. BielowsUi;

dal-

cig zagin.
-*)

Gallus.

Kronika

-")

Pie t

po acinie przytoczy

^^)

Bartoszewicz.

'")

wiada,

I.

29.

Histor. Liter.

Gall.

I.

Kronika

Opisujc niepowodzenie onierzy Henryka

ci

wreszcie zaczli

sami siebie

II.

28.

28.

pod Gogowem, Gallus pocel urgania, a pod

pieniach bra za

wynosi dzielno Bolesawa jak w jednej z tyche pieni, ktr przytoczymy,"

w obozie Henryka V byo mnstwo Sowian zaKronika III. 10. Wiadomo,
odrzaskich i Czechw. Im to zapewno przypisa wypada pieni tworzone na cze
niebo

Krzywoustego.
32)

Bartoszewicz. Hist. Lit.

^^)

Tame.

'*)

"Wspomniawszy o tem

I.

28.

zdarzeniu,

blica usque in nostram aetatem decantata,

Dugosz

vulgaria

dalej

powiada:

carmina pu-

ab agrestibus rudiler composita.

Syi

Pie

piewana w obozie niemieckim pod Gogowem,

ukadu ma charakter sowiaski, przyczyn
z rytmw swych
pie ta utworzon zostaa przez
albowiem
czego poj atwo,
elegije.

Sowian,

walczc

ktrzy,

obozie niemieckim, opiewali heroiczne

czyny Bolesawa Krzywoustego

swych

narzekali, ..e sie

kpi we krwi

braci.''

Po

po acinie, zapisa pieni publicznie

prawdy

choby

Gallu nastpni kronikarze nieprbowali nawet,

rzecz dziwna: lud

piewane.

swobodny, pod

staa

rzdem

sie

ksit

do-

wadz

duchownych wasnego rodu, zapomina pieni opiewajce najwa-

w jego
za Odr

Tymczasem

niejsze

dziejach wypadki.

ziemi

pooonej, mianowicie

w czci

w uycach,

cigle pod jarzmem cudzoziemskiem, dochowaa si

pie

naszych

II

w cigu

1004

(r.

poezyi

roicznej

XI

do dni

a najpniej

wda, spokj ducha, bez uniesie

Melodyja

jej

wypraw przeciw

trzech wielkich

1018).^'*)

Znakomity ten zabytek he-

XII

w.,

ywo nam

przypomina

Jasno

myli, pra-

charakter staroytnych pieni sowiaskich.

yck.

zostajcych

o serbskiej zdobyczy", opiewajca wietne czyny

Bolesawa Chrobrego,

Henrykowi

polskiej

przechwaek cechuj

dwiczna, spokojna, zgodna

pie

u-

duchem

tekstu.3)

Obok pieni
nych,

lud

piewa

rycerskich, za czasw chrzeciaskich tworzo-

dawniejsze pieni pogaskie

i,

niezwaajc na

przestrogi kocioa, przy rnych obrzdach uroczystociach wyprawia igrzyska uczty wedug zwyczaju przodkw', sposobem
i

pogaskim

ze

,.

piewem

muzyk.

stwo katolickie, narzekao

''*)

Jeszcze

r.

i86i

dziele:

Gorszyo si tem duchowie-

XIII w, na uczty ze piewami po-

Rys dziejw Serbo-uyckich" objaniem,

pieni o serbskiej zdobyczy" nie wzmiankuje si imi wodza, krla, cze

ktrego opiewa, ale
tym wodzem, krlem mg by nikt inny, jak tylko Bolesaw Chr., na to przedstawiem konjektury. Zdanie moje utrzymao si i oglnie
przyjte zostao.
Tekst pieni przytocz niej w tomie III. 58.

chocia

Noty melodyi tej przytoczone s w Smolera: Pieniczki", tudzie w obewychodzcera dziele I-udwika Kuby. Slovanstvo ve svych zpewech. Dzia
3)

cnie

-,

Pisn uzicke

Nr. 70.


gaskiemi,

domi

poklaskiem

zwyczaju przodkw

872

pozdrawianiem stosownie do

(mor antiuorum)

obchodzonych/'^) ale lud

mocno sta przy starych zwyczajach, skoro jeszcze w XV w.

Dugosz, podobnie jak kapani Xin w., narzeka na igrzyska
z pogaskiemi piewami obchodzone. Tymczasem wprowa-

dzona

lecz

w zapomnienie,

szy

w. acina, stawszy

reszt

piewy

religijne

sie

obezwadniaa

literackim jzykiem,

w swym

staroytne pieni, niezapisane

rozwj ojczystej poezyi;

czasie,

kociele polskim jeszcze

urzdowym,

nietylko

chrzeciaskie,

duchowiestwo szerzone, rugoway z uycia. Wszake

narodzie wysoko uzdolnionym do poezyi i piewu znajdywali

usilnie przez

w
si

ciskiej

utwory swej myli

szkole,

takich utworw

kilka

tworzenia

XIV

w.

po acinie.

pisali

w XV

Znamy

religijnej treci,^''^)

Polsce pieni epicznych jeszcze

w aciskim

si

w a-

ktrzy otrzymawszy wyksztacenie

ludzie utalentowani,

lady

rozumie

w.,

jzyku.'^^)

3')
Wedug p. Ktrzyskiego (Nieznana epopeja z XV w.) autor ywota
. Stanisawa, piszcy okoo r. 1230, powiada: nie byo zwyczajem . Stanisawa
dugo przesiadywa na ucztach, a e by
trzewym, stroni od pijatyk nocnych,

mem

jaliby

od

napenionego trucizn.

liiclicha

gaslii (vetus error

bywaj

te
s

lv

gentilis)

dzi dnia

do

Zaprowadzi

domi

na ucztach

Polakw piewy pogan sicie,

pozdrawiania.

Przegld

naley
je

Literacki,

jako

dodatek do

Ktrzyski powiada: myl jakoby

Przy tern

gry wykluczy, bo chrzeciastwo od 250

wyplenio,"
Polsce,

waniem

Lecz jeli jeszcze

za jego
i

czasu
i

XV

w.

po-

Dla tego

"W przerbce

zwyczaj pozdrowie."

wiadomoci dominikanin krakowski Wincenty okoo

te stosownie do zwyczaju przodkw (mor antiquorum)

14.

bd

bowiem dawny

Sowian piewy poga-

na ucztach

e (cantilenae gentilium), poklaslci

tej

s.

je

skutek naduycia zwyczaju znarowionego.

r.

1260 powiada: dla tego

bywaj

poklaskami

do

gazety Kraj"
te

lat

pieni

dzi

domi

mogy

r.

dnia

zwyczaj

1888 Nr. 4

liy obrzdowe,

Polsce istniejce oddawna

Dugosz narzeka na zachowywanie

pogaskich igrzysk, zrozpustnem piem ruchy, to

i

widocznie

Xiri. w.

koci

nie

mg

wypleni pieni obrzdowycli.

Owszem, przytoczymy wiadectwa, e pieni
pogaskie piewano jeszcze w XVI w., a poniekd i teraz.
^*)
Jan opat witowski za Wadysawa okietka; Jan z Kpy herbu odzi

jeszcze

(f 1346),

wedug

Bartoszewicza pisa po polsku.

Histor. Liter.

I.

s.

33.

Kanonik gnieniefiski i krakowski Adam winka, znany poeta XV w.,

napisa po acinie obszern epepej o krlu Kazimirzu II. Autograf tej epopei znajdywa si niegdy w bibliotece jagielloskiej w Krakowie, gdzie go widzia czyta
biskup Zauski. Druga epopeja nieznanego autora, wedug Ktrzyslciego, by moe
3^)


Tym

sposobem,

^73

wprowadzeniem chrzeciastwa

aciny,

w Czechach rozpada
twrczo poetycka w Polsce, rwnie
Dwory ksice magnackie, wsplnie z hierarsie na dwoje.
chi kocieln, przesiknwszy cywilizacy ogln chrzeciask, brzydziy sie poezy przypominajc pogastwo. Zamiast
i

eposu powstawaa poezyja r>'cerska, zamiast

elegije

pogaskiej

liryki

naladowanie romantyzmu, a przedewszystkiem pieni

hymny pobone: w Czechach Hospodine pomiluj ny, tudzie Svaty Vacslave vevodo Ceske ze me,**) w Polsce
Bogarodzico dziewico, ktr rycerstwo polskie od Bolesawa Chr. w pne czasy piewao idc do boju.**) O innych
i

pieniach religijnych przed

XIV

w. posiadamy niedokadne wia-

byo mnstwo*-) e mocno na lud oddziayway, to niewtpliwe. Wszake tumy ludowe nierycho wyrzekay sie wyobrae staroytnych. Obok modlitw pieww
chrzeciaskich lud czeski
polski w XI w. ubstwia po dawnemu przyrod
miowa liryk pogask, a gdy go w XII

domoci,

ale

ich

Mikoaja Kotwicz, w urywku, liczcym 72 heksametrw aciskich i to w kopii,

znajduje si w jednym z rkopismw biblioteki Raczyskich w Poznaniu. Dziki
Ktrzyskiemu posiadamy ciekawy ten urywek w tlmaczeniu polskiem, a razem
i nowe wiadectwo o poetyckiej
twrczoci polskiej w
w. Przegld Literacki,
dodatek do Kraju"

r.

1888. Nr.

Nieznana Epopeja

5.

hymnw dotd

XV
z XV

w."

str.

8.

Moraww i Sowakw przechowa sie pod nazwiskiem modlitwy w. Wojciecha, chocia wedug uczonych czeskich, powsta za czasw apostow Cyryla
Metodego
dla tego zowi go cyryl**)

Pierwszy z tych

u Czechw,

skim piewem. (Sownik Nanczny, Rygiera, pod wyraz. Czechy s. 435.) piew ten
w formie, jak mu nada . Wojciech, aprotK>waoy zosta przez papiea Jana

XV

993 i by moe jest staroytnym pomnikiem podobnego rodzaju sekwencyi narodowych. (Sakketi. OsepKTj. IIcT. My3. 234). piewa go lud czeski przy wszel-

r.

kich waniejszych wypadkach:

przy wprowadzeniu na

biskupstwo Detmara r. 973,

wyborach Oty, brata witopeka, r. 1 109, tabor czeski trzykro piew ten powtrzy, jak zwyczajnie przy elekc)-jach ksit bywao,
(Sw. Naucz. 456). Hymn . Waca"wa, wedug badaczy,
utworzony zosta wkrtce po mierci . Wacawa (Sabina. His. Liter. 149), ale inni
utwr ten uwaaj za pniejszy i do XIII w. odnosz
'Slown. Naucz, pod Czechy
przy wyborach ksicia Spytihniewa II

str.

r.

1055

a przy

456).
*')

w XVI

w.

Pie

ta

dawno ju

Wujek nazwa
-abina. Hist

ja

Lit.

tak

mocno przystaa do umysu ludu

katechizmem polskim.
149.

polskiego,

Bartoszewicz. Histor. Litej,

Bartoszewicz. Histor. Liter.

I.

33.

Xin

stanu

przycisny reformy spoeczne:

w.

rycersl<iego

pociech

on pisa

pieni

si on

w cigu

jedynie

wiersze aciskie;

ludu,

w cigu

jedyn

nieumia

pokolenia do pokolenia prze-

towarzyskich.

Na

przyrodzie,

tych podstawach

ksztaci si jego umys,

wiekw wygasy

pamici,

legendach, ktre lud narwni z liryk przecho-

przyszych pokole.

dla

Czechacli

Obce mu byy utwory

znajdywa.

urabiaa si twrczo poetycka

a chocia pieni epiczne

wa

wiekw dawne wyobraenia o

o stosunkach rodzinnych

zostay jednak

Polsce przewaga

obrbie ycia rodzinnego

bardziej

tern

pami

czyta,

cliowywaa

lirycznej

poematw,

dworskicli

usunicie kmieci od wiecw,

zamkn

feudalizm,

874

Do

takich legend

naley

staro-

ytne podanie lechicko-czeskie o braciach Lechu Czechu, co widocznie jest pozostaoci eposu z czasw osiedlenia ludnoci soi

wiaskiej

Polsce

Czechach.^-')

Szczliwsz od Sowiaszczyzny zachodniej, pod wzgldem

bya Ru. Koci obrzdku
wschodniego nie wprowadza do liturgii jzyka cudzoziemskiego,

zachowania twrczoci narodowej,

patryarchat

konstantynopolski

dyscyplina jego

mniej

rzymska tpia obyczaje

nie

wymaga

bya spryst
narodowe. Do

mniej

wynarodowienia,

ni

dyscyplina

hierarchii kocielnej sto-

sowa si dwr ksit ruskich. Dziki tym okolicznociom dawne wyobraenia o ubstwieniu przyrody trway na Rusi, po
wprowadzeniu chrzeciastwa,

jeszcze kilka

wiekw, przez co epos

narodowy rozwija si, ksztaci si stosownie do rozwoju

spoecznych, doskonali si i zaokrgla typy bohatyrw,
bierajcych charakter

si

ludzki.

Tytaniczne

bohatyrw bytu osiadego

jeszcze mitycznego pochodzenia,

poj
przy-

olbrzymy zamieniaj

rolniczego.

Ci bohatyrowie

posiadaj nadzwyczajn si.

^^)
pocztku XVI w. Dalimil, opisujc wierszem przesiedlenie do Czech
Lecha imieniem Czecha, ze swym rodem, czerpat wiadomoci z narodowych poda,
ktre po czci przedtem ju przez Kozm byy zapisane. Podania te bezwtpienia
s pozostaoci eposu staroytnego. Prawdopodobnie, e i podanie o zaoeniu

przez Lecha Kniezna jest

take uamkiem tego samego

eposu.

875

przewracaj gry, dokazuj po wiecie dziww,

przytem

ale

osiadymi rolnikami, wojami druyn ksicych. Kolosalne typy po-

dobnych bohatyrw epos ruski przedstawia

Sielaninowicza,

t. j.

Imiona ich bezwtpienia

ca.

gaskich nazw. Mikua ma

postaciach

s pniejsz

Mikuy
Murom-

liii

zamian dawnych

po-

po-

trzy wieszcze crki, ktre zostaj

caem pokoleniem mitycznych osobistoci. Mikua

zot soch ziemie, ktr w torbie przynis z daleka, kocha

krewiestwie
orze

syna sielanina (siedlaka)

rodzon matk

jak

Ma

zwie ,.mat'syraja ziemia,"

on czste

stosunki z innymi bohatyrami: to z Swiatogrem, ktry nie

dwign

przyniesionego

ziemi (tjagi ziemnoj), to z

nem smoka

mo,

Wog Swiatosawiczem,

mg

podniesienia

ktry jest sy-

odrnia si od innych bohatyrw niezalenym cha-

tajw, poznaje byt

gowo,

Mikuy ordzia do

Do druyny ksicej Woga nie

29 bohatyrw zoon. Jedzi po

rakterem.

druyn

torbie

dodaje,

prac

ich,

wieszczy

pie

rataj,

naley, a

ma wasn

polach, odwiedza ra-

opowiadajc o tem

Woga

ktrym

zabra

szcze-

znajo-

sam Mikua SieaJest

ninowicz, o ktrym wzmiankowalimy wyej. Z rodu oraczw
zwal si Sielaninowiczem.

pochodzi tiike stary kozak

raz tylko

koo

czynw

staje

Silniejszego

wroga

mu

nie

Ilija

to ten

Muromiec,

puszcza

od niego bohatyra nie

boi

popracowawszy

ale

si na wyprawy szuka bohatyrskich

si wojakiem, najpierwszym pomidzy bohatyrami.

roli,

si

przeznaczon.

on,

Sam

albowiem

ma

mier

adnego

na wiecie.

z reki ludzkiej nie jest

mg

tytaniczny Swiatogr nie

si

nim

zrwna w sile. Muromiec jedzi po wiecie, szukajc przygd, zwycia wrogw nie dla zabawy, a na poytek, bije rozbjnikw, do
mierci tucze strasznego potwora, zwanego Sowikiem Rozbjnikiem,^^) ktremu przyszo do
*^)

rze.

gowy

Olbrzymi potwr, Solowej Razbojnik" zjawia

Raz on

jako rozbjnik

zalega drog,

zawali

sie

sob drog

dwoistym charakte-

inny raz, jako potwr,

syczy jak mija,

si na siedmiu dbach, a rd jego mieszka w namiotach na szerokim dziedzicu.

Dziewiciu synw jego, ratujc si od
liii Muromca, zamieniaj si w krukw, z la2ncmi dziobami.
Crki sa wieszcz,

szczeka jak zwierze, albo jak ptak gniedzi

ale

szkodliwego dla ludzi charakteru

t.

d.

876

mnstwo innych szkodliwych istot mitycznego

pochodzenia, poczem udaje si na dwr ksicy w KijoAvie, wio-

publiczn,

zc

zabija

sob

pokonanego Sowika Rozbjnika, wstpuje do druyny

ksicej, walczy

wdw

broni

siert,

obronie ksicia,

wchodzi

sam jednak

skarby,

kocioy,

sowem

z nich

nim

przeciw jego

ale

zdobywa ogromne

spory,

a wszystko oddaje na

nie korzysta,

bohatyr bez strachu

jest to

gwatom

zmazy.

Wzmiankowani bohatyrowie nale do staroytnej

po przyjciu przez

ale

Ru

kw pastwowych, epos

chrzeciastwa

W druynie ksicia

Rjazania,

ich

Kijowie,

koo

jako do

oni,

tam zbieraj si, ucztuj, znajduj szerokie pole do

stolicy Rusi;

sprawy

Do Kijowa cign

osoby ksicia Wlodzimirza.^'')

popisu.

Wyobrania

nowe formy.

przybiera

narodowa koncentruje bohatyrw

epoki,

ze wzrostem stosun-

Alesza

Wodzimirza zbieraj si Dobrynia

Popowicz

Rostowa, Surowiec

Suzdala,

Micha Kazarjanin z Galicza, a za nimi najsawniejszy bohatyr, muycki syn Ilija Muromiec. Podania o tych
bohatyrach, w nader poetycznych formach dotd midzy ludem
Djuk Stefanowicz

krce,

a czsto nawet

podobne,

identyczne

serbskiemi,

niemieckiemi, skandynawskiemi, nawet ze wschodniemi legendami,

rozumie si ze

zmian

stosownie do miejscowoci

*^)

nim.

niem

sil

bytu plemion

ruskich.^'')

szczegw,
Zakres

ni-

do Wodzimirza I i po
a olbrzymy sa uosobie-

Bohatyrw epicznych badacze dziea na cykle:

w pniejszym cyklu bohatyrowie sa ju wicej zblieni do ludzi,

ludowa czepia do nich wyobraenia dawniejszego cyklu, Ztad w p-

przyrody;

niejszych legendach zjawiaj

HapoAiiaa nooam.
^'*)

dawniejszym cyklu gruj wyobraenia mityczne,

ale fantazyja

jew.

nazw miejscowych

imion,

bohatyrowie

sie

1887.

s.

18

charakterem rnych epok.

Kwestyja o pochodzeniu bylin (legend)

Jedni mniemali,

rosyjskich badaczy.

Busla-

dalsze.

podejmywan bya

nieraz

pocztlowo byliny tworzyy

sie

przez

Kijowie,

upadku tego grodu i po przeniesieniu stolicy wielkolisicej na pnoc, przeutworem pnocnej Roniosy sie i byliny na pnoc. Inni twierdzili, e byliny
syi,
one znane. Inni znowu przypuszczali modla tego, e w Maorosyi nie
powstawania bylin pod wpywem powieci rnych ludw i to nawet takich,
a po

no

jak arabskie tysic

staj.

Rne w

tej

napo^Hua KapiHHKij.

jedna noc.
materyi

Dotd

zdania

T. IV. 1881.

jednak

zebrane

kwestyje

s w

pracy

O cociaB 6ujIhhx

str.

te

nierozstrzygnite zo-

Rowinskaho,

113-120.

PyccKia

pracy niedozwala

niejszej

wdawa si w

wiec pobieny pogld na epos ruski, aby

tomni
jcej

uzdolnienie

Sowian do twrczoci

Oprcz twrcw poezyi ludowej,

poetw.

pku

pieni o

by

Takim

krtkoci uprzy-

wypywa-

poetyckiej,

Ru

miaa

nieznany

jeszcze wy5K)ko

nazwiska autor

w kocu XII w. By on chrzecianinem,

silnym wpywem wyobrae mitycznych, i

Igora

pisa pod tak

niewaha si obok Bogarodzicy

innych chrzeciaskich

wspomina bstwa pogaskie.

ci,

cho w

podajemy

oglnego aryjskiego rda.

uzdolnionych

ale

szczegy,

Wedug

wito-

poety Bojan wieszcz

synem Welesa, wiatry sa wnukami Str>'boga, ruskie woje

synami Daboga, ksi Wsiewood tur-jary wyprzedza w biegu

jest

sa

Di w, zwiastun nieszczcia, nawiedza ziemie, jczy na

Chorsa,

wierzchoku drzewa, caa przyroda yje, odczuwa

walk: drzewa schylaj

ziemia stka, rzeki

stada

kotem

gow

ze smutku,

trawy

toczc si

widn

z alu,

mc si, sowiki piewa przestaj, zowieszcze

krukw za wojskiem cign, na er si ory zwouj klei

kawki gwarzc lec za straw. Wszystko to poeta

wyobrae ludu, nadzwyczaj poetycznego.

Wie on, e przed nim by niegdy piewc wieszczy Bojan, do
ktrego poeta zwraca si w nadz.yyczaj rzewny sposb.*^)
Pamitaa wnc R
XII w. o staroytnych piewcach, pomidzy ktrymi syn Bojan, ale podobnych mu piewcw w Soschwyci

wczesnych

wiaszcz)'znie

dyway si

byo mnstwo.

W masach poetycznego ludu

osobistoci podnioseero

umvsu

serca,

znaj-

poczuwajce

w tym poezrozomie zdc^ali. Dopiero objanienia

Jzefa Gsiorowskiego, w Zumala Ministerstwa Narodowej Owiaty r. 1884. ndowodnily,
niektre niepojte w jezykn raskim wyraz\- znajduj objanienie w polskiej mowie.
Wreszcie orygina sowa o plku Igora zgin, a w odpisach jego
jest mnstwo omyek, dla objanienia ktrych badacze zwrcili swe usiowanie. Rozpatrzenie zda mnstwa badaczy o wzmiankowanym poemacie, przedstawi! p. Byczkw w sprawozdaniach Towarzystwa historycznego Moskiewskiego, pod tytuem:
HieHia BT> IlMHepaTcpcKOMT. oSmeerat IIcTopii u jpeBBOcieii PoccificKnrb, npii
MoCKOBCKOMT, yHiBepciiTer za r. 1885 6 w dziale IV. IIscjlosaHia i za r. 188^
takie w dzble IV. Dopenienia str. i
17.
*')

Niektrzy interpretatorowie pieni o plka Igora zanwaiyli

macie wiele polonizraw,

ktre

niezawsze


si do twrczoci
rzali je,

umysu

poj

rnemi zmianami (wariantami)

po upywie wiekw zjawiay si

kolenia, a

Inni powta-

duszy narodu.

modyfikujc stosownie do swych

szerzyy si

pyny

Przez usta tych piewcw

poetyckiej.

pieni przemawiajce do

878

Pieni

gustu.

pokolenia do po-

odmiennej

szacie,

zwrotw mowy, ale

we wzgldzie obrazowoci
Podobnym sposobem u Serbw dotd tworz si pieni ludowe.
Niektre z nich, pocztkow treci sigajce XIV w., dopeniay si w cigu nastpnych wiekw przeobraziy si tym sposobem w osobne poematy. Modziecza wyobrania ludu serbskiego, oywiana walk z nieprzyjacimi o wiar niepodlego,
podniecay twrczo narodow do poetyzowania wypadkw ponie tylko co do

bohatyrowie ktrych

litycznych,

mitycznych.

Wyobraenia

twrczoci poetyckiej.

gendach

bajkach

rodzaju bezwtpienia

gaskich,

ale

postaciach na

epiczne rozsypay

poezyi zostay pieni liryczne.

domieszki

si w

Aeby wic

nich pniejszych

niektrych

jest

po-

wiekw zaciemniaj

za

razach zupenie je

pieniach ludowych

wyrozumie, co

naley do staroytnoci, a co

le-

Pieni tego

powanem wiadectwem wyobrae

pierwotny ich charakter,

przeobraaj.

wystpuj w

innych Sowian wypadki nie sprzyjay podobnej

pniejsz naleciaoci

roz-

waymy to w nastpnym porzdku.

U ludw modzieczych niewidzialne siy przyrody, tajemniczo dziwy jej cudownie na umys serdce oddziayway. Ztd
i

metaforyczne przedstawienia zjawisk

zamiowanie znajdyway.

tworw przyrody szczeglne

Z zastosowania metaforycznych przed-

stawie do pojedynczych tworw nieba

ziemi,

tudzie do

poj

mitycznych o duszy ludzkiej po mierci czowieka, wytwarzay

si symbole, ktrym bogata wyobrania narodowa nadawaa poePrzejdmy do szczegw.
tyczne formy.
Uwaajc roliny i drzewa jako istoty yjc6, posiadajce
dusz, Sowianie nadawali im rne symboliczne znauczucie
Ztd w pieniach ra zjawia si symbolem piknoci,
czenia.

rnioci; lilia biaa symbolem paniestwa, czystoci serdca, nie-

879

ruta symbolem niepokalanego obyczaju barwinek, mirt, rozmaryn symbolem niemiertelnoci, sowem kady kwiatek ma symboliczne znakiedy smutku,

wyrasta na grobach;

Z drzew

czenie.

db

naka, lub dojrzaego

bienica

Sowian, wzywa

zmartwienia

symbolem dzielnego modzieca,

ma, w ogle

symbolem wzajemnoci
i

jest

do.

oci tsknoty jarzbina

i

jest

t)

najulubieszem mieszkaniem djaba

d,

ho

osina

dziewczyn, a

tukiem zych duchw zrobiony

;

jest

ogromne

zwierzta,

znaczenie,

miejsce."*")

jest

godem smutku

sprchniaa wierzba

topola wyobraa mo-

z niej klin

posiadajce

paczca

drzewem przekltem, przy-

rzdzie przeciw czarodziejom, upiorom

i

k sa

cieniem

wierzba

sieroctwo, ale stara

ju-

p a oblu-

ulubione siedlisko dobrych duchw,

jest

Ptaki

jej

1 i

sobie sodkie wspomnienia mi-

reminiscencyj piknej dziewczyny;

wyobraa nieszczcie

wytrwaoci

odpoczynku pod

jawor czy w

siy,

suy

za najlepsze na-

wiedmom.^**)

mitologii indo europejskiej

pieniach sowiaskich zajmuj

powane

Ze szczeglnem zamiowaniem pieni wspominaj go-

bkw, kukuek

innych ptaszkw, o ktrych za czasw

pogaskich mylano, e w ich postaci przylatuj na ziemi dusze

zmarych kukuka (zezula), w postaci ktrej, za czasw po;

miaa si zjawia bogini ycia, teraz jeszcze prorokuje

ludziom, jak dugo
maj;
kult jej, mocno niegdy rozpowszechniony na Rusi, dotd daje si czu czsto w pieniach
wesoych i smutnych, w ktrych kukuka jest symbolem wdowgaskich,

smutku, albo posa

zmarych wyprawianego '")

sieroctwa,

stwa,

dzicw

Na

przez sieroty do

swych

ro-

pieniach swadziebnych

znaczenia kwiatw
drzew przytoczone .s
Prima Sobotky. Rolinstwo.
Inne wiadomoci czerpaem z Wjcickiego. Klechdy; Jzefa *Grajnerta: Drzewa podaniowe, w Tygodniku
tudzie z pieni
Illnstrowanym r. 1863 s 478, 490, 501 i r. 1864 s, 12, 47, 108;
w dzieach, wzmiankowanych w rdach, dodanych do tomu I niniejszego dziea.
**)

poparcie

pieni sowiaskie

symbolicznego

dziele

Angelo de Gubematis, jak wyej.

Nadzwyczaj urozmaicone w wyobrani Rusinw znaczenie kukuki doprzedstawione jest w przykadach z pieni ruskich, w pracy Frant. Rehora,
**)

^*')

bitnie

Slovan. Sborn,

1883

s.

527

dalsze.

88o

w takim razie
sokoa; sowik, symbol

narzeczona zwie si niekiedy zezulk (kukuk),

narzeczony wystpuje

postaci

mioci, niekiedy skary si,

wa wolno; gobica
jest

nie jest

gaju, gdzie

symbol skromnej dziewczyny;

mu

pie-

jaskka

zwiastunk dziennego witu, tudzie wiosny, bywa take po-

jastrzb symbol siy, odwagi, niekiedy

okruciestwa upiestwa; kruk przynosi ze wieci, a gdy stado
krukw przyleci, ludzie pytaj: co to bdzie?; orze wzbija si
pod oboki, buja w powetrzu, panuje nad innemi ptakami, jest
symbolem przezornoci; sok, cho take wysoko buja, oru
sacem miosnym;

^^)

niedorwnywa, mniej od niego drapieny, a jednak rozpdza stada

w pieniacti ruskici, oznaczajc zakochanego modzieca; kawka, bierna istota, zjawia

sowy zwastuj nieszczcie,
si, gdzie er czuje; puszczyki
mier w domu; djabe przemieniwszy si w puszczyka, lubi
mier ludziom przepowiada.^-) W ogle ptaki s symbolem
zwiastunw, posacw. Ze zwierzt tur, w staroytnych piegobi,

szczeglne zamiowanie znajduje

symbolem nadzwyczajnej siy, mztwa;

arocznoci; niednadzwyczajnej chyoci; wilk

niach jar -tur

ko

jest

wied grubej
tchrzostwa;

siy,

baran

chytroci; zajc
osie lenistwa. Zwierzta

nezgrabnoci

gupoty;

1 i

domowe: woy, krowy, kozy, owce w^zmiankuj si

poyteczne

jako

domu.

stworzenia

Nawet drobne yjtka

witojaski wieccy robaczek

niach,
i

gadziny

w^e

jako

przyjaciel

str

pazy nie uszy bacznoci wyo-

Lekki motylek, pracowita mrwka,

brani poetyckiej Sowian.

ale

pies

pieniach

luboci wspominane s w pies symbolem zoci ludzkiej

zawsze

zdrady.

Uwielbiajc przyrod, pieni uwzgldniaj symboliczne znaczenie barw.

Dwie gwne barwy:

lege znaczenie, podobnie jak

B<)

Wjcicki.

Klechdy.

212.

f>^)

Wjcicki.

Klechdy.

129,

biaa

mitologii,

czarna maj
Biaobg

przeciw-

Czarnobg.


Pierwsza

jest

symbolem radoci, wiatoci, uroczystoci weso*

druga symbolem smutku, aoby, ciemnoci,

ych, niewinnoci,

obrzdw

S8i

Barwa czerwona,^*) symbol piknoci, modoci, szczeglnie modej dziewczyny, narzeczonej,

znaczy to samo, co krana, t. j, pikna ;^'^) czerwone jabuszko,
pogrzebowyci,'^) zbrodni.

czerwone jagody, czerwona kalina metaforycznie s przedstawie-

niem piknoci.
ciesz

rowa

wzietoci

sie

wona

Barwy:

wona wsplnie

ciemno-czerwona,
poezyi

sowiaskiej,

ruda

nie

jasno-czer-

przyjemnoci s wspominane. Barwa czers symbolem mioci i wstydliwoci, tu-

bia

dzie ulubionym kolorem strojw dziewic

posiada

rne

wyraa

szlacietno,

ale

znaczenia,

zadumanie, smutek,

ale

modra

t.

Barwa ta
to-zota

wiejskicli.

odcieni.

jej

to-rowa

Barwa

o n a zazdror.'^")

wedug

to-zieciemno-sina wyraa

j.

niewinno,

bkitna =

niebieska oznacza pogo-

dno

myli, wzbudza zaufanie, przyja, jest symbolem wiernoci.

Barwa zielona oznacza modo, wieo, czerstwo, jest
symbolem nadziei, staoci.
Inne barwy w pieniaci sowia-

maj

skici nie

**)

poszo

wybitnego znaczenia.^')

dolno-uyczanw biak barwa wyraa

aob,

nieszczcie.

Zkad

to

niewiadomo!

**)

wonawy w

Od czerw, y-bpab, robak, czerwiec, owad drobny, ciemno-czerstanie poczwarki, uywany do farbowania.
Szczeglny gatunek, polskim

zwany (coccus Polonicus), znajduje si na korzonkach Kosmyczka

Biedrzyca.
Od tego pierwiastku pophodzi szarat, szkarat.
6*j
U Maorusinw k r a s n y j pikny; u Wielko-Rusinw k r a s n y j
czerwony, krasiwyj
pikny.
i

Linde.

**)

mieni go
*')

ty kolor w Chinach jest mocno szanowanym, w

by kolorem mw zdradzonych. Linde. Sw.

Euroj.ie

Symbolik barw w XVII w. objani Sowak Piotr Benicky (ur. 1603)

rozlicznych barwach, z kterychto jednej kadej wlastnost se ukazuje,"

w bani: O

ten sposb:

KraloYska

Cervena milost dava

Morska jest burlivych,

Plamenna pochybnych.
Nebeska myli staej.

Bila stydliveho

Vlasova hnevivych,

Zelena staleho.

Ryava

Zlata tesklivost miva.

Popelava

diistajnost

Stfibrna pastvi dost,

Tom

11.

artownisie

falesnych
vfili

zlej.

.5

882

Wszystko, co wyej powiedziano o symbolice tworw przyrody,

doszo do nas od przodkw droga tradycyi

czasw.

Jeeli

wic podobna symbolik

mog by

sw.

pie

im

wemiemy

Pie

charakteru.

wroga.

staroytno

grach

luty

mier

opiewa

zbroj odziany,

lecz

pije ziemia,

junak ley

pad

junak przez

pacz."

zwyczajnie

stada

zob
w

chodnej

Pie

ju-

Ciep

nim ronie

nad

ziemi,

krakajcych

swym miym

dziewa po

romantycznej

poezyi,

obraeniami o zwizku czowieka

pacze, jak
dziewy,

wszystlcie

dobie poprzedzajcej roman-

prostot poetycznych form

ta

piersi,

ustami.

bystrych krogulcw,

co wskazuje na powstanie pieni

tyzm.

ma ju

junaka nie

wroga, a po junaku wszystkie dziewy

wic

Nie jedna

bywa

po skaach,

lasach,

wrg zdrad uderzy go motem

z garda piknemi

db, na dbie siadaj

Dla

junaka zabitego przez

naka dusza wyleciaa gardem,

krew

cza-

im wicej

pewniejsza.

jej

Jele skacze po grach, po gstych

gdzie chodzi junak

nale-

pieni czeskie, przewanie lirycznego

stare

Jeleri"

teraniej-

utworem pniejszych

ludowa wicej podziwia przyrod,

daje mitycznych obrazw, tem

porwnania

nowsz

szych pieniach lirycznych, nie poczytamy tego za

ciao, chocia same pieni

pogaskich

znajdujemy

mitycznemi wy-

przyrod,

gbok

oddyclia

staroytnoci i naley do najdawniejszych pieni

Inna pie Zbyho", chocia jest pniejszym ni J

czeskich. ^^)
e

utwo-

Na
mu porwa

rem, przepeniona jednak jest mitycznemi wyobraeniami.

pocztku pieni

gob

uskara si na

krogulca,

Broskvova jednostajnost,

Ceriia

Svetla pak vesolost,

Modra alost zda

Ziuta ini blaznivost,

Tato

Ustp

ten

wyjty

dziea Prima Sobotky:

krtka symbolistyka barw. 46

ludowych

ica 1888.

traktat,

49.

smutek nese,

jest

se

barev ylastnost.

RostHnstvo,

ktrem znajduje si

Ostatniemi czasy, o znaczeniu barw

piknie opracowany, poda Ernest Muka,

pieniach

u-

miesiczniku

czislo 2, 3, 4.

Pie

sa

zachowaa si w dwch rkopismach: w Kraledworskim druw Czekiem Muzeum. Oba rkopismy zgodne
midzy sob co do sowa. Charakter pisma pozwala wnioskowa, i rkopismy

te

zostay spisane

"*)

ta

gim pargaminowym, znajdujcym si

midzy

r.

1235 a 1230.

gobic

883

zamkn j w mocnym

Wzdycha aonie junak po swej miej, cliodzi koo grodu, bka si po skaach lesie, a ujrzawszy gobia, wyraa mu swj al na Zbydrog,

grodzie.

Gob

honia.

honiem

wzi sw

pdzi za Zbyuderzy go cikim elaznym motem w gow. Rusza

radzi junakowi,

zbroj,

junak ciemnym lasem do mocnego grodu, tucze do bramy siln

doni, a na

bdzcy,

zapytanie:

kto tam?

odpowiada: jestem owiec

wadyka Zbyho.

Silny

junak uderzeniem mota rozbija drzwi, potem Zbyhoniowi

gow

otwrzcie wrota

w opanowym

Nie otwiera

lua

grodzi*

gadkowej treci, Zbyhoii porwnywa si

z

gobic,

to wskazuje

maj wiersze
rymowane. O formie

pieni staroytne
nie

za-

krogulcem, dziewa

na utwr

jej

pniej-

zauway,

do zewntrznej formy, wypada

Wogle, co

wiemy

tej,

przyroda na pierwszym planie, forma pieni jest pra-

widowsza od -^Jelenia", a
szym czasie.*")

ciej

zostaje.

pieni

ni pniejsze, najczpod wzgldem muzyki po-

krtsze,

ich

niej.

Do staroytnych odnie wypada pieni obrzdowe mityczPolsce, wedug kronikarza Bielskiego, piewana w XVI w. pie mier si wije po potu, szukajc kopotu,** jak ju z tego wiersza uwaa mona, bya mitycznego

nego charakteru

charakteru.^")

Pieni radosne,
topic Marzan,

Pie

powodu nadchodzcej wiosny, kiedy

Czechach.

Zbyho"

lsku

lud,

Sowaczyznie, dotd piewa:

odnosz do utworw XIII w. Historycznej

e w tej pieni ir.ona upatrywa poezye, majc za podstaw mityczn zmiany roku, mianowicie zimy na wiosn i lato.
Zbyho obraz zimy w rodzaju ruskiego Koszczeja, lub mija Gorj-nicza, takich jak
napastnikw, porywajcych piknych dziewic. Dziewa
i on
wiato, bogini
**)

treci

lata;

nij nie wida.

Junosza

drzwi

mowe.

zamku

zwyczajnie

Badacze mniemaj,

mody

bg

pierwsze,

wiosny,

bg gromu; miot

wiosenne uderzenie

Takie objanienie pieni podaj

jBopcKaa pyKoniiCB 1872. s. 364.

**)
Tej pieni mamy tylko pierwszy

pioruna;

badacze-

wiersz,

piorun;

zamek

Porw.
dalszego

uderzenie jego

to

oboki

zi-

Nekrasw.

Kpaie-

cigu dotd

nie od-

szukano.

56*

ne.sem

Ji

obliko

smrt'

zelene,"

ze vsi,

nove

do

leto

oczywicie pochodz

cia zewntrzna

ich forma

Vitej

vsi.

leto

Ubezne,

pogaskich czasw, cho-

ulega zmianom lingwistycznym.*^)

Mnstwo innych pieni obrzdowych kry dotd po Sowiaszczynie, rozumi si w zmienionych ju formach, a jednak ywo

staroytno przypominajcych.^-) A ile to pieni w staroytnoci piewanych na cze bstw pogaskich, pod wpywem chrzeciastwa przeobraziy si w pobone piewy, na cze rnych
patronw chrzeciaskich.
wspomnie pieni sobtkowe,
ktre w Zachodniej Sowiaszczyznie piewaj teraz na cze
S. Jana, a we wschodniej na cze Iwany Kupay.

Do

Pozostaj nam do rozpatrzenia pieni,

dzinny

wiaskiej.

mielibymy

jeliby

mona byo

bowiem

odcienia

spoecznych najdobitniej
nieszczcie,

liryki

ro-

so-

napisa history tych pieni,

myli

najrzetelniejszy obraz rozwoju

najsubtelniejsze

Na

opiewajce byt

spoeczny, stanowice najobszerniejszy dzia

duszy narodu,

uczu rodzinnych
ludowej

liryce

stosunkw

odzwierciadlaj

si.

staroytnych pieni lirycznych podobnego ro-

za nie moemy za wzr przyjmywa. Musimy wic twrczo narodow, we wzgldzie pieni
rodzinnych
spoecznych, wyrozumiewa z pomoc konjektury.
dzaju nie posiadamy, pniejszych

Za czasw pogaskiej prostoty poetyczny nastrj duszy Sowianina

wyraa si w tworzeniu pieni epicznych,

si rzeczy nadzwyczajne z mitw

cych materyaln

podziwiaj-

wynikajce.

Epos, pochaniajc usposobienie poetyckie, spycha liryk na podrzdne stanowisko. I nie mogo by inaczej. Umys dusza nai

rodu, zostajc

nieokrzesanym

stanie,

uwielbiay

to,

co pod zmy-

sy podpadao, co uderzao ogromem, nadzwyczajnoci, poezya

za uczu rodzinnych, mioci krewnych przyjaci jeszcze w koi

lebce zostawaa.
)

Stosunki rodzinne

Oprcz przytoczonego wyej

Smrt plyne po

I tak:

nowe

nesly,

2)

wod, nowe

leto prinesly."

tekstu,

leto

spoeczne, zarysowane oby-

pie

k nam

tu

zjawia

jede", albo

si

innym tekcie.

Smrt jsme

wam

Hanusz. Mythol. 141.

Porw, pieni sowiaskie o adzie, wyej

s.

748. cyt. 146, 147,

148,

za-


Czajami, nie

przedstawiay jeszcze warunkw, niezbdnych dla

uczu

rozwoju subtelnych

ya
z

yciem

nim

kich

ma

pona

na

mio

si podnosi.
i

885

serdca.

pana

Kobieta zostawaa istot biern,

swego,

a gdy on umiera

ona

Najwzniolejszy czynnik stosunkw ludz-

stosie.

ledwo cokolwiek nad naturalny stosunek pciowy

Umocowanie stanowiska

matki

jako

kobiety,

gospodyni domu, miao nastpi pniej, kiedy uczucia rodzinne

przybior miek^z form, uduchowni si,

wczas

stosun-

w innych ksztatach. Tymywiy poezy sowiask. Epos gwnie

kach spoecznych poezya zjawi si

czasem inne ideay

zajmywa wyobrani poetyczn, popycha

po drodze grubo

zarysowanych, olbrzymich, nadzwyczajnych uroje, jakby gardzc

rzeczywistoci,

mu

ale

Rozstawanie si

rzeczywisto.

al, pacz, wyrzekanie,

niemiertelno

Obrzdy

mier

na przekor

mioci

Wszystko

ruszay.

duszy, a razem

mocno

to

na

wiar
umarymi

blinich,

si

nadziej zobaczenie

odwieajc w pamici smutne

pogrzebowe, wspominki,

wypadki wzbudzay rzewno, a zapewno nieraz

wzbudzao

drogiemi osobami

rozwijao uczucie

ich dusz,

przypominaa ludziom

wpywao

u poetyzowanie

sumienie po-

na uksztacenie umysu

stosunkw rodzinnych.

Tym

sposobem do poezyi opiewajcej przyrod, przybywaa poezya

smutku, alu, dawnych wspomnie,
duszy.

Wszystko

odbywao si

to

zacyj, do wzrostu ktrej nie

stwo,

poezyja

nastroju

powoli, rwnolegle z cywili-

mao

nauczajc mioci bliniego.

gbszego

przyczynio si chrzecia-

Wprowadzenie

nadzwy-

tej

wanej maksymy w pojcia ludu wiejskiego oywiao noduchem stosunki rodzinne spoeczne a razem
poezyj
ludow, do rozwoju ktrej przyczyniy si wypadki historyczne,

czaj

wym

XI XIII
Wtedy to, po

epoce

w.

nastpieniu rozdziau spoeczestwa

skiego na osobne stany, kiedy dwory

ksice

sowia-

magnackie upra-

zamknity w ciasnych obrbach rodziny

poddastwa, nie czujc pocigu do opiewania
czynw bohatyrw dworskich, poetyck twrczo sw rozwija

wiay poezyj heroiczn,

i

lud wiejski,

886

pieniach lirycznych, czerpic natchnienie

ycia rodzinnego

niedoli.

Zastosowanie powyszej konjektury do teraniejszych pieni

nastpne uwagi.

lirycznych ludu wiejskiego nastrcza

w pieniach lirycznych zachowao si z ubpoda mitycznych, bezwarunkowo nosi cechy

Wszystko co
stwienia przyrody

staroytnoci. Pieni opakujce zmarych krewnych

ci

nale

z tre-

swej do czasw staroytnych, ale zewntrzna ich szata zmie-

nia si pod
dziebne

wpywem

witeczne

chrzeciastwa

ducha

czasu.

Pieni swa-

s mieszanin poj

i obyczajw chrzeciaPieni obrzdowe gospodarcze, rwnie jak

bytowe
pniejsze, zmieniajce si co kilka

skich z pogaskimi.

pieni miosne

pokole, stosownie do zmiany

tyczne

wyobraenia

poj

warunkw

Poe-

bytu.

tych pieniach o tworach przyrody

sym-

bolik ich lud bierze ze swej pamici, jako spucizn po przod-

uczu duszy

kach, ale estetyczne obrazy

czesnego nastroju

poetyzuje

stanu cywilizacyi.

wedug wsp-

wartoci estetycznej

teraniejszych pieni ludowych kwestyi nie podnosimy, albowiem

to

naley do specyalnych opracowa

zakres niniejszego dziea

nie wchodzi. ^^)

Dla uzupenienia obrazu poezyi sowiaskiej, wypada jeszcze

objani

rozwj piewu.

Przed wprowadzeniem

Sowianie piewali,

nie

w kocioach pieww

majc pojcia

religijnych,

pieswej duszy, dobiera rytmy bezo rytmach

notach.*

wak szuka natchnienia w gbi

wiednie, wydobywa dwiki gosu, z nich melodyj tworzy.
Najdawniejsze piewy, jak wnioskowa mona z pozostaych
w guchych zaktkach Sowiaszczyzny, skaday si z tonw
nadzwyczaj ograniczonej
nie wystarcza

w
to

rozcigoci,

do ujcia stopniowania

z trzech

wedug

do piciu,

a to

naszych poj.^"*)

*')
Od pieni ludowych lirycznych wypada odrnia pieni erotyczne,
nowsze czasy szerzce si po wsiach z miast i konceptw dworw paskich. Sa
tak zwane pieni lokajskie, ktremi przepenione s zbiory polskich i ruskich

pieni, niby ludowych.

*)

Na

Biaorusi spotykaj

sie

piewy

prastare,

sigajce pocztkiem swym

~
w

Oczywicie wiec

S87

staroytnoci stopniowania nie znano, wiersze

piewu by}y

krtkie

ludw pieni

byy

i,

sdzi mona,

jak

najczciej szecio-gloskowe.*^)

nastpoway

Z wprowadzeniem chrzeciaAstwa
pani, wywiczeni

piewali

zmiany. Ka-

piewie wedug" przepisw ojcw kocioa,

naboestwie wedug

przy

rnych sowiaskich

uporzdkowanych.*^**)

nt

na zachodzie Europy

chocia znajomo

wedug

intonacyi

zobowizywaa jedynie duchowiestwo, wszake masy ludu,

suchajc po kocioach przy rnych obrzdach pieww, went

dug

rzymskich wzorw harmon-jowanych, bezwiednie przywasz-

czay sobie melodyje codzoziemskie, co oczywicie nie mogo

sta bez wpywu na dalsze ksztacenie piewu narodowego.

Gdba.

3.

Tony

wycie wiatrw, huk burzy, trzask grzmotw,

okiem

do czasw

niedojrzanych

chalasia",

piew skada si

cia

rodni pise.

wedug

^^)

naszych

poj,

Slovan. Sbor. 1887.

pieni Zbyho'',

na-i'.fe-vo, a-los-ti-vo vrka.

lasw,

wist

szelest lici,

szmer

pieni:

u boru sosna koly-

ujpowsta w takim jaszcze czasie, kiedy

'istniao.
Ludwik Kuba. p.-' --.i

tylko tonw: a, d, C, niewystarczajcych dla

z trzech

Z tego wnosz,

stopniowania.

stopniowanie,

hUtorycznem

ma-

najpierw

Przecigy szum

zjawiska przyrody.

jestatyczne
i

dwiki gosu podaj czowiekowi

zo-

s.

piew

ten

nie

26.

w wydaniu

ho-re-vse-mu

Hanki:

le-su.-*

^Pc-le-to-wa ho-lub.

pniejszych

ie-ci;-NM-

wydaniach wpro-

wadzone wiersze dwunastogloskowe, zamiast szeciogloskowych. Nekrasow, Kpa.iepieniach biaoruskich mnstwo .'zccioglo^kowych przeauop. PyKOnilCb s. 105.

nawet

platanych piecio-

pie XVI

czterogloskowemi.

w.: mier-sie-wije-foptotu.

taj-e-nani-witaj!

Por.

Szejn

MaiepiaJM.

Szu-ka-jac-klo-po-tu.

Pie

W' Polsce,

XI w.:

Wi-

Hos-po-dy nie-rai-y.

piewie kocielnym zaprowadzi biskup medyolaski

ulepszony zosta! przez papiea Grzei
gorza W. C590 604). On greckie nazwy tonw oznaczy aciskiemi literami i ustanowi system oktawy. piew nazwano gregoryaskim. O zachowaniu tego piewu
w czystoci szczeglnie dba Karol W., ktry ustanowi! nawet sokoy piewu, wezwawszy do nich nauczycieli z Rzymu.
S. Gallen, Mec, Soason i Orlean stay si
glwnemi miejscami ksztacenia piewu kocielnego.
X w. mnich klasztoru
^*)

Najdawniejszy lad

. Ambroy w IV

w.

ad

ten rozszerzony

. Amanda we Francyi Hukbald (f 930) wprowadzi nowe pomysy muzykalne.

tyme czasie poczto wprowadza w kocioach organy, bardziej wrzaskliwych,
ni przyjemnych tonw. (Sakketti. 0'iepKTj IIcTop. Mys.). Z IX w. znajduj si

W
w

Gnienie Ewangelje na pargaminie pisane

na pocztku ich

s noty kocielne

nie na


strumykw budz

nosz

poetyczny

nastrj

jj

duszy ludzkiej

bukowych czowiek

lasach

wieym

krzepkim,

888

niezwyczajne

sposb.
wiatych
wesoym, w dbrowach

rozmaity

czuje

pod-

uczucie,

sie

borach sosnowych

jodowych usposobio-

nym do smutku, kwiaty napeniaj go radoci, sowem,

kady rodzaj rolinnoci, podobnie jak topograficzne pooenie
miejscowoci, wywieraj swj waciwy wpyw na usposobienie
i

duszy

ludzkiej.*')

Tern si jednak nieograniczya dobroczynna

Napenia ona

przyroda.

jc

milionami ptastwa wiego-

powietrze

Czowiek codziennie sucha-

ccego, gwarzcego, piewajcego.

gosy ptakw, od krakania wrony, kukania

kukuki, a do melodyjnych pieww skowronka i sowika, ma
gotowe wzory do piewu muzyki. Korzystanie z tych darw
najrozmaitsze

przyrody zaley od uzdolnienia narodu.

zdolnoci poetyczn,

darzeni

gboko

Sowjanie, wysoko obodczuwali tony

dwiki
piewu

przyrody, korzystali z nich, szeroko je zastosowywali do

i

muzyki,

Powiadcza
i

staroytnoci

to,

Tame

liniach.

nazywa

mieli

lutni

grania:

te

Krakowa

gdby

synli.*^)

rne dte strunami nawizane narzdzia do

omiustrunn, pask a nie wypuk,
i

gle

kancyonal

ksigi

mionicy

jako

Najprzd arabscy pisarze X. w. upewniaj,

zagranicznych.

Sowjanie

ju

pniejszych czasach szereg pisarzy ojczystych

podobnie

nutami,

darem Bolesawa

Chrobr.

nie na liniach pisanemi.

Pierwszy organ

*7)

966 (?) Lada. Histor. Muz. 88.

Primus Sobtka, Rolinstwo, str. i.

**)

Tradycya

sprowadzony

by

do

r.

tharami,

pojmani

opowiadali cesarzowi Maurycemu,

r.

590

trzej

Sowianie,

Tracyi

bez

ory,

a tylko z c

i-

mieszkaj na dalekim brzegu Zaod nich wojska przeciw Grechodniego morza (Batyckiego), e chan awarski
Ksita, przyjwszy te
kom i w tym celu posa ksitom sowiaskim dary.
z powodu wielkiej odlegodary, wyprawili do chana poselstwo z oznajmieniem,
Chan, nie szanujc nietykalnoci posw, zatrzyma
ci, nie mog da mu pomocy.

da

ich.

Syszc

o potdze

przyjani Grekw,

cesarzem tak do niego mwili

(cithara),

orem

miujc gedb, prowadzimy ywot

Simocata, edi. Bonae. 1834. libt VI.

niejsza

2.

s.

243.

cichy

uszli

ci

do Tracyi

przed

umiemy, gramy na lutni

spokojny." Theophylactus

nie
i

Wyraz cithara waciwie

Sowian, zamiast tych instrumentw

Dla tego badacze wyraz cithara tmacz: lutni.
gitara.
ada, Historya Muz. 158.

cza arf, lub cytr, ale u

lutnie.

Sowianie
obchodzi si

ozna-

byy podobne do nich

Od cithary posza p-

dudy;

ostatnie

rok

cay

mina o gedbie

tyme

gr

dwiku

lutni

r.

1068

1074 wspo-

sopikacli, bebnaci

na

Potem

po gospodach nikt nie

pod

czasie Nestor,

Kijow^ie

dugoci.**)

po mierci Bolesawa Ctirobrego,

Polsce,

ani oklaskw, ani

zasysza."'*)

laci."')

miay dwa okcie

ew

Gallus wspomina,

889

Przy obleniu Kijowa, przez

ksit

ge-

suzdalskich

r.

trbiy biy w bbny, a podczas wojny domowej Nowogrodzian z Wodzimierzanami r. 12 16, pierwsi mieli
60 bbnw."^ Jeeli zatem przypomnimy
60, a drudzy 40 trb
podania kronikarzy o przeprawie wojsk Lutykw przez
1

151, obie strony

ab

w r. 983
w XI w.

przy odgosie trb,"*) tudzie

w bbny

przy biciu

piewy

dwiku

czeskie o walkach
nie

trb,"*)

zostanie

wtpliwoci o szerokiem rozpowszechnieniu pomiByo

dzy Sowianami muzyki w przedchrzeciaskie czasy.
to naturalnym wynikiem sowiaskiego ducha, ktry zamiowawszy piew, miowa i gdb, jako towarzyszk piewu. To te
wiadectwa historyczne pouczaj, e gdba towarzyszya zawsze
piewom, jak w yciu domowem, tak we wszystkich waniejszych sprawach spoecznych: przy naboestwie, rnych obrzw boju. U Polakw, jak mwi Boguchwa
dach, pogrzebach

najmniejszej

XIII

w.,

gdb

kb

'*)

bami

iL P.

Wedug

r.

930, patrz. Chwolson

Knnik.

w., patrz

glami

IlaBtcria. 31; Ibraim-ibn-Ja-

Aj-6eKpH. 55.

rasaliami."

Pyc. Hap 529.

A. 983. Slavi plus quom
dentibas. Thiethmar III. 1 1
'*)

"*)

po-

Gall. I.

i6.

Nestor,

pod

r.

lo68.

Bielowski

I, 741.

Zabylin

XXX

"')

lube.'*)

pieszo,

Nestora diabe wszelkiemi chytrociami odwodzi od Boga: tr-

skomorochami,

si

najchtniej przechadzaa

Nullus cj-tharae sonus audiebatar ia tabemis.

"*)

Ibhn-Data okoo

drogiej polowie

sw

piewem budzi kochanek

Anna Giedyminowna

ue n

o.

'*)

tubicini- prece-

Wyej s. 667. cyt I22. W pieni Zabj" wzmiankuje sie: waryto

Wedug domysu Wocela nazwa tego instrumentu moga pj od grec-

kiego ,idp-liro>, narzdzie strunowe,

wydajce.

legiones ....

na ksztat wielkiej

Pjavek Zeme Ceske. 1868.

Dulci

melodia

hlia a soranio excitata.

liry,

ale

mocniejsze

gosy

471,

qaod ad hujus dulcem

M. P. II. s. 511.

perstrepuit,

Bielowski.

s.

vocis

sonitum regis

890

przedzana od muzykantw, na rnych instrumentach

przygry-

wajcych.'*')

ludw na nizkim stopniu kultury zostajcych, narzdzia

muzyczne skadaj si zwyczajnie

gw

bbnw,

piszczaek, dud, ro-

tym podobnych, wydajcych huk, wist, szum, stosownie

Szmer strumieni, szum lasw, huk bui gry natury.

do ruchw
rzy,

dwiki

wist wiatrw podaj

wiek

tony gosu, do ktrych czo-

narzdzia muzyczne, nie wymagajce szczeglnej

stosuje

Tymczasem narzdzia muzyczne u Sowian, o jakich dowiadujemy si z dziejw X XII w., dzieliy
si na dte nawizane strunami do grania palcami. Pierwsze
skaday si z dud, sopiek, trb, drugie z lutni i gli,
umiejtnoci

dla grania.

byy

a oprcz tego

kich pieni

tj^lko

bbny. Najulubieszym jednak instrugli. Bohatyrowie epiczni serbskich rusglach grali, a w teraniejszym czasie u po-

mentem zawsze byy

na

udniowych Sowian ludowi poeci tworz piewy na glach przygrywajc. Byy jeszcze u Sowian mnogie, inne narzdzia mu-

bd oglnego aryjskiego pochodzenia, bd przez samych

zyczne,

Sowian wynalezione. Rozmaito

wiadomo,

ile

rda

ich wielka.

Podamy

o nich

dziejowe pozwalaj.

Instrumenty dte.
Duda, dudka z prostoty urzdzenia zdaje si by
a)

dawniejszym

dtych

narzdziem muzycznem,

instrumentw.'^')

fujarka

robi

si

tylko na

ranie kory wierzbowej,

Rusinw dotd

wiosn

naj-

oraz prototypem innych

dudka,

u Polakw

przez okrcanie, czyli odzie-,

po rozpoczciu krenia sokw

tylko

do czasu puszczenia pczkw.

Ligawka w

duga pasterska trba, z deszczuek

wirkowych albo sosnowych, okrconych nitkami; zwyczajnie
bywa prosta, niekiedy z zakrzywionym kocem. Powany gos

d u d e

'")

Maciejowski.

')

Pers.

litew.

origines II. 475.

Polsce

Pamitniki

duda,

d u

II.

89.

dudek, turec. diidiik,

rus. dudka, polsk.
d e

to tak, kurds.

irland.

d u d k

dudg,
a.

Pictet.

niem

Les

Sc

ligawki rozlega sie po polach

i

lasach

czasie paszenia

adwentu na przypomnienie betleemskich

czasie

U Bgarw

dudka niekiedy

byda

pasterzy.'*)

orzechowego drzewa, dugoci

35 centymetrw z szr^ciu dziurkami,

gawa,

zwana

jest ulubio-

nym instrumentem pasterzy, tak, e aden z nich bez gawau

obej sie nie moe,'*)
Rosyi zwyczajna dudka zwie sie

op

ka

ilejk

a podwjna

Surma w Polsce, sur na w

uywaa sie w muzyce wojskowej
puzana

dzaj

albo

haaliwa piszczaka,

Rosyi^*)
polskiej

duga,

goboja,

sipowk .**^)

Jest to ro-

ruskiej.

kocem

cienka duda z

za-

krytym.*-)

Tara kawa
bya

duda podobna do kiameta, dugoci 54 cmt.,

do teraniejszych czasw narodowym instrumentem Lu-

yczanw i zwie si stara serbska

klarnet wypart z uycia zostaa.*"*)
S w i rai

niedawno przez

piszczel", ale

w Rosyi z siedmiu w rzd

zoonych dudek rnej dugoci, tak, e biorc od pocztku,
kada dudka dusz jest od nastpnej we dwoje. Wynalazc
tego instrumentu, wedue poda, ma bv >am bg Pan. a kiedy
**)

Kolberg, Mazowsiieli. y,.

"*)

Sebek.

*0)

Zabylin.

*'i

Ros. su

surna, shr

.,

pyc. Hap.
r

= trba.

a, polsk.

Pictet.

Tyg.

io Xr. 27!.

Iluiti

SIov. Sbor.

1884. s

54'!.

528.

su

m a,

litew.

Les origines

Pyc. Ilap. 528.

Kon5erratoryi

i^c,u.i.^i ;i^a>>cK

Slovo o tanci a pisni v Baihaiska.

Zabylin.

*-)

skiej

u Dalmatw, swirel

a*"*)

Muzyrznej,

II

su

a r ni a,

mo

474.

Ale wedug profesora

muzyki

suma miata koniec

Sakketti,

Pcter=

trzy razy

.re-

zagity.

Wizerunek surmy w Tygod, Ilustr. 1888 Nr, 271.

Kuba, podrojc po nycy przed kilku laty, znalaz w jednym tylko
domu, w Kulowcu (w Pmsk. Gr. Luycach) szcztki rozbitej tarakawy. tak,
w opisie tego instrumentu musia polega wicej na podanej przez Jana Smolera
wiadomoci (w jego Piesniczkach r. 1843), anieli na wasuem spostrzeeniu. WiaOneph-b ucTop. MyaiJKn. 240.
*')

domo t
waniu

aica

poda Kuba najprzd w czasopimie

hudbne wuraielstwo uiskich Serbw,

1887.

s.

cere,

poszo

**

slow.

Tego
gines

Od

sanskr. pierwiastkw

svaralasik^
svirali, wirieli,
pochodzenia

II.

1887,

Narodne
98127.

474.

jest

flet,

v a

=:r

gos

piszczaka,

fujarka,

opraco-

Macicy

Seibs.

pniej

Czas

ludere, artem escer-

dalszym rozwoju staro-

rus. swirel, illyryj. 5virala, syiroka, surla

wyej wzmiankowana surma, surna. Pictet. Les Ori^


mianowicie z

Italii

Wszake na

swirala dostaa

dugo

Ukrainie

892

si do Sowian
pasterzw

przez

nie

wiadomo.

bya uywan,

Rosyi dotd widzie si daje przy hulankach

choro-

wodach.***)

Rogi

roki

wyrabiane ze zwierzcych rogw rnej

nale

wielkoci, bezwtpienia

wzgldu na atwo przysposobienia ich dla muzyki

si podczas naboestwa w pogaskich chramach^*)
Rosyi
Polsce rogi myliwskie dotd ciesz si wzitoci.
Trba w Polsce, truba u Sowian ruskich i czeskich

nych,
i

do najstarszych narzdzi muzycz-

ze

uyway

oglna nazwa wikszego instrumentu

uywaa si

talu,

Od

najbardziej

pomoc

za

drzewa,

bd

mia

me-

muzyce wojskowej, jak dotd.

miecha, przez co grajek

mia swobo-

dne usta do piewu. Instrument tego rodzaju powszechnie

zwany,

nadymanej ustami grajka, rnia si

zwyczajnej dudy,

duda nadymana

bd

nazwy

jeszcze szczeglne

dud

rozmaitych sowiaskich

U Polakw w dawne czasy bk*") z hucznym dwiby takime instrumentem jak duda, synca dotd u grali krakowskich pod t nazw. U Serbw uyckich taka duda
zwie si miech a wa albo kozio, skada si z miecha, zszykrajach.

kiem,

tego z cielcej skry tak,

gdzie

bya gowa

dziury

szej

mocna jak

mana, zwie si p

byy

r z e

ta,

e ra

jest piszczaka,

m a. Tam

gdzie

piszczaka

jest

Piszczaka

flet.

trzy tylko dziury zostaj: jedna tam,

cielcia, a dwie, gdzie

przymocowana

przymocowana

si b r u

zwyczajnie obiema

w a. Tam
wydajca

koniec zagity, siedem dzirek

Slow.

pierw-

rkami

bya lewa
gboki gos

trzy-

noga,
i

zwie

bya prawa noga przyrobiony jest may

pach przyciskajc go,

napdza powietrze do miecha. Przebierawa

0)

Zabylin.

Pyc. Ilap. 528.

""j

Wyej

836. cyt 522.

*')

Cieszyli sie bakiem,

s.

Do

jednej stopy,

gdzie

jeden

mieszek, ktrym grajek, trzymajc pod

ma

nogi.

dugoci

zrobiona jest

drzewa,

wierzchu, a jedn ze spodu.

rozdymanym wielodziurawych bukszpanw." Linde,

Lew% rfk%

893

gry, a prawa z dou.

Do

przebierawy dodaj za-

grajek trzyma przebieraw

Gos

przebierawa wydaje

gita

trbk

dzianej.

Kozio odrnia

zrobiony

jest z koziej,

dur.

robi

szerszy koniec

z rogu, ktrej

od miechawy

sie

kosmatej

blachy mie-

tern tylko,

miech

Wierzch tego miecha,

skry.

ma dorobiona gow kola drewdwoma mosinymi wiekami, zamiast oczw

gdzie przymocowana przebierawa,

nian, poczernion,
i

dwa zby,

Zreszt wszystko tak samo jak

zamiast rogw.

Duda, nadymana miechem

miechawie.**)

z baraniej

lub cie-

lcej skry, zwyczajnie przy prawym boku noszona, rny ma

nieco ksztat u mieszkacw pl ni u grali.**) Znana jest
i u Czechw.
Rosyi podobny do dudy instrument zwie si
woynka, mieszek ma z baraniej skry z trzema dziurkami
i rurk dla wypuszczania powietrza.
Dwie dudki tak s przy-

rzdzone,

nych

stron,

przechodzce przez nie powietrze

wydaje basowe gosy a

dziurek z boku, daje

majca

trzecia dudka,

mono grajkowi palcami

U Bgarw gajda,

dwiki.*")

dwch przeciw-

kilka

wydobywa rne
do woynki po-

instrument

dobny.*^)

Kobza, znan
kowskiem, take pod

bka

do polskiego

bya

Ru

Gle
8)

gowo

Kuba w

Kra-

W dawnych

jest

czasach

jeszcze kobzy.

Kolberg, Mazowsze
Zabylin, 528,

*j

Wedug Karaweowa
Sowakw

miechawie

Ma

Czasop.

')

samo co skrzypce.

podobne

nawet na dworach wielkich pa-

byy

staroytnoci rozpowszechnione

jej

Instrumenty strunowe.

sposobie grania na

Toprawia

Urzdzenie

uyckiej miechawy.

dotd uywa
b)

304.

Wielkopolsce, u grali

duda.

szeroko rozpowszechnion,

nw.*-)

s.

jest

nazw

I.

ko2lach,

Serb. 1887.

take

po caej

o ich tonach szcze-

119.

s.

323.

Sakketi.

55.

gajda =:

woynka. IlaMAT. Hapoj. iia

tatrzaskich jest take

Histor. Muzyki,

s.

gajda,

ktra

Bo.irapl.,

wedug ady

jest

to

167.

ksi

*) Zawoany bohatyr Samuel

Korycki w
przygrywa na kobzie, pocieszajc towarzyszy swoich,

XVI

w., gdy

Lada.

Hist.

szed w jassyr,
Muzyki. 167,

Sowjaszczyznie.

894

Rohatyrowie

wedug poda

epiczni,

saw ksit

Wieszczy Bojan opiewa

gelach.^^)

na

grali

ruskich,

po-

ruszajc struny palcami.^*) Bajki polskie rozpowiadaj o gelacli

samograjacli,

dworze

smutni

wieli,

wydajcyci
si

struny metaliczne,

po

dobywa dwiki.

Gle w

podugowat
gry
kich

gle maj form podobn

Gle

lewego boku.

poniekd wiksze od

do tonw

d,

a,

C gu ka
i

ma

do liczby

Struny

ale tak,

tem,
i

sie

8,

je

innych,

grajek, opar-

do

prostopadle

U Serbw uycrczk jak u skrzyp-

jak Niemiec, lecz do piersi

maj

trzech strunach

rezonans silny

nastrojone

e.^"')

Bgarw

gli
form wypuk, na

instrument podobny do

s nawizane

z trze-

ksztat

rwno, smyczek dotyka wszystkich,

nowgorodskiej

byliny,

gelarz

biedny

gedb

Sadko,

nie

majc

nic

Jednego razu znudzony

dugo nie zaproszono go do grania, Sadko siad na brzegu jeziora Ilmenu
gra na swych glach jaworowych". Wzburzyy sie wody jeziora, pokaza

gli,

pocz

trzy

grajek na jednej tylko strunie wygrywa, a dwie inne

Wedug

**)

szyi,

''*')

uyckie, zwyczajnie o

rni si jednak od nich

strunami,

cebuli.

oprcz

Siedzcy

na kolanach, trzyma

cw, grajek przyciska je nie do

z

maj

glarz cignc smyczkiem, wyHercegowinie maj form okrgo-

przygrywajc smyczkiem, piewa.

pozdro-

Gle dotd uywane w Ro-

u Sowian poudniowych,

jak u skrzypcw.

gli

szy dolny koniec

w caym

raz

chorzy wnet

poszli,

ktrych

rczk

^^)

zaczli."

uyckich

cudne dwiki,

takie

skoczny taniec

mia

u Serbw

syi,

zdrowi

morski car Wodjanik

darowa mu
anoc-B.

co zarabia

z tego,

skarby.

na

ucztach.

podzikowawszy grajkowi

Odtd Sadko

sta

sie

za

sprawion przyjemno, po-

bardzo bogatym.

Buslajew. Pyc. 6oraT.

24.
^^)

kniaziem

Bojan swoi wieszczija prbsty na iwyja

sawu

rokotachu."

Pie

o plku Igora.

struny wkadasze,

chocia

pie

oni

nie

sami

mwi,

taki instrument by pomianowicie na glach Bojan porusza struny, lecz

wszechny na Rusi, powiadczaj liczne wiadomoci. Porw, wyej cyt. 71.
"5)

Z Gliskiego.

Polskie bajki

II.

33,

wycig u Afanasiewa.

Hodt. B03.

III. 784.
"")

Rysunek gli hercegowiskich znajdujemy na

tomie pieni

kich

Wuka

Karadzicza wyd.

r.

rycinie

przy pierwszym

1824.

O")
Hanusz, Micha w Slov. Sbor. 1885.
poda Kuba w Czasop Mac. Serb. 1887 s.

s.

97.

112.

Dokadny

opis

gh

uyc-

895

su jako podwjne przeduenie tonu

jek trzyma opierajc o pas."*)

waj

Ciguk

(^kadencyja).

gra-

Niektrzy pisarze ciguke porwny-

ze skrzypcami,'*)

Gudok w

Rosyi podobny do

skrzyp<ju\\ l tr/iema btrunami,

Rczka w

po ktrych grajek cignie smyczkiem.

podobnie jak u

basetli z

trzema

kokami

dla

grze zagita

nakrcania

strun. ^'"*)

Przytoczone instrumenty od rznicia (grania) smyczkiem po

rznitymi, instrumenty za, ktrych struny

palcami zowi sie manualnymi. Wyliczymy je.

zowi

strunach

poruszane

sie

Lira znana ju u staroytnych Aryjw, powstaa

na ktrego nawizywano struny.

Grecy nazywali

wia,
te-

yi'Kv%,

udo, a wynalezienie jej przypisywali Merkuremu.*** 'j Lira

sowiaska rnia sie zupenie od greckiej jak form, tak urzdzeniem. Gdy bowiem Grecy grali na lirze, jak na arfie palcast

mi,

Lira

osiem klawszw.

wniany, poruszany za

dwik,

krek,

jakby wtr,

przygrywa.

lirze.

lira

pomoc

korby,
strun.

dorobionej na przyczku

Limik zawiesiwszy lir na

praw

a ten tarciem o struny

tymczasem limik

Na Woyniu

jest

lew

Lirnikami zwyczajnie bywali lepi

lepsze czasy,

**)

Sebek. Slovo o tanci a pisci

*)

Karaweow.

**")

krci korb,

wydobywa cigy

rk

na klawiszach
kru-

..korba

dokadnie charakteryzujce sposb grania na

hraje,"

w^ypadki

rk

naw^et przysowie:

w*si,

wygrywajc rzewne
w

ktrzy

stare dziady,

towarzystwie chopca, chodzc ze wsi do

wne

oso-

prawego ramienia na lewy bok,

ktra obraca

jeszcze

pudeka owalnej

okcia,

pudeka, obraca si dotykajc

szyi z

ma w wierzchniej czci podugonawizywane struny i dorobione

Umieszczony wewntrz pudeka krek dre-

dugoci okoo

formy,

sowiaska skada si

waty otwr, nad ktrym

tyf,

uywaj

Sowianie do grania, oprcz palcw,

bnego przyrzdu.

opiewali da-

melodyje.

Bulbarsku. Slov. Sbor. i8i4

s.

540.

IlaMaT. 322.

Sakketti. OnepKli. 240.

wia

kahapa

Indw podobnie nazw

(czerepach)!
zastosowano do nazwy liry
jako instrumentu mitycznego SaTasvati>
bogini krasomwstwa, muzyki i sztukL Piclet. Les origines II. 477.
**')

kahapi,

Teraz

zjawiaj,

lirnicy

896
bardzo

sig

szczeglnie u karpackich grali

rzadko;

Hucuw.

lira

utrzymuje

Lutnia podobna do gitary, przez

/'^) a w Sowiaszczyznie dawno
t h a r

rozpowszechniona,

osiem strun, na ktrych palcami grano,

W XVI

wsplnie

lutnia,

nalecymi do

staroytnych zwana ci-

^^*)

rodzaju thorbanem,

jej

sif

^2)

miaa

XVII
arf

w.
gi-

tar trzymay pierwsze miejsce w koncertach pokojowych, (musica de camera) i temi to instrumentami akompaniowano wszelkie
madrygay, willanelle i inne rozmaite piosenki.^^^) Z rozpowszechnienia tego rodzaju instrumentw

bandura

rozgos:

18 metalicznych

Rusi

cieszya

strun,

u Czechw zwaa

sie

Sowiaszczyznie, zyskay

krtk szyj, miaa

{7tavdvQa) z

sie

wzitoci

bandaska,

czasem

12,

u Serbw

Boniakw g u

na
1 i

thorban, teorban, rodzaj wikszej lutni, podobny do bandury, struny mia dusze, nakrcane kokami w grze szyi, jak
u skrzypcw krtsze, dla nakrcania ktrych byy osobne koki
w dole szyi. Na dworach ukraiskich a do biecego wieku

ca;

utrzymywano osobnych kozakw, torbanistw, ktrzy piewajc

przygrywali

przy wesoych

piewach taczyli

prysiudy."

Do
syi

na torbanie,

domra

suya

nale

teje grupy instrumentw

i

baaajka,^"")
Mazowsze

102)

Kolberg.

103)

Wyej

cyt. 68.

101)

Eoud

czyli

luth

I.

rozpowszechnione

w Ro-

baraniemi strunami na ktrych

323.

arabska wprowadzona przez

w tym rodzaju
nale thorban, pandor, mandor,
za wzr dla innych

instrumentw.

Maurw do

Do

Hiszpanii,

kategoryi wiec lutni

albo mandolina podobna forma do

Muzyk. 158. Wizerunek lutni w Tygod. Illustr. 1888. N. 271.
106)
Wszystkie koncerty, jakie przedstawiaj obrazy Tycjana, Walentyna
zbiorem tego rodzaju instrumentw.
dawniejszych malarzy woskich,
i innych
Lubo nieposiadaly one dwiku dosy gonego, byy najwicej upowszechnione
Lada. Hist. Muz. 158.
i
skaday
orkiestry w pocztkach tworzenia si opery.
106)
Nazw domra, iTjMHa Mikutski wyprowadza od sanskr. d h a m

gitary.

Lada

Histor.

cz

litew.
fii

I.

du
580.

mt

i ,

staros. d u

u Kirgizw -Kajsakw,

XIII w.

t i

(jniiT u).

Afanasiew. IIoDT. B03.

Domraczeje,

III.

zaniesiona
grajki na

Zapiski Rus. Geogr. Towarz. dzia Etnogra784.

Pewniej jednak domra,

zostaa do Rosyi podczas

domrach

dotd

istniejca

napadu Tatarw od

w pord skomorochw gr swoj

bawili


graj
z

897

Domra ma form podobn do gitary; baaajka

form puda do trjl<ta zblion. Wesoe

palcami.

trzema strunami,

uczty

zabawy

Trzeci

mog obej

Rosyi nie

bez baaajki.

sie

najdawniejszym wzorem narzdzi perkusyjnych,

d/wiek przez uderzenia palcatkami

Serbw, a

cymba id w

grajcy na cymbaach razem

Najdawniejsze

narzdzia muzyczne,

wydajce

be

Da-

koem,"*

'*^)

wskazuje,

innymi szed do taca.

najniedoskonalsze

instrumenty per-

jeden ton, czasem tylko nieokrelony odgos,

ich

Z nich

rytmu."*")

a razem

u wszystkich narodw

cz

tem elaznym, lub za wstrzsaniem

czania

wydajcych

j.

Przysowie dawne:

Saula.

taniec

najpospolitsze,

w pewn

za uderzeniem

struny

t.

druciane.'**")

Instrumenty perkusyjne.

c)

kusyjne,

cymbaach, rozwesela

wid, grajc na
..para

cymbay s

gatunek instrumentw strunowych

paeczkami drewnianemi, prich.

bardziej

Su najwicej do

rozpowszechnione byy:

n na ksztat duej, miedzianej czaszy, obcignitej

ozna-

be-

wierzchu

skr. U Polakw zwa sie on kotem,^'") a na Rusi nakr."') Do bicia w bben suya paeczka, majca na kocu
kulk tward ze skry. Przyrzd ten w Rosyi zwano woszcza-

Bben

g.

mniejszych rozmiarw, zwany

zuumbasem uywa
ruskiego zawieszony

by

si

wojsku.

przy siodle taki

tuumbasem,

albo

U kadego wojewody
bben, aby w mzie po-

sam wojewoda mg w niego uderzy.

Polsce bbenki
uyway si przy wesoej muzyce. Baraban z drewnianej
trzeby

ksit a

do Piotra W.
Baaajka jest tylko przerobion domr, od kt*
domra ma trzy struny a dolny koniec trjktnej deki krtszy
ni w baaajce. Nazwa baaajki prawdopodobnie pocliodzi od sowa baakatb=^
prawi gupstwa. Gazeta Hoboctii" 1888. N, 79.

bojarw
rej

rini sie tern,

lOTj
i

Rusinw

Tom

Woskie

c e

mb

>o)

Linde.

Sw.

109)

ada,

Histor.

")

Linde.

Sw,

1")

Zabylin. 530.

II.

u Czecliw

cymba,

ni

k , u Polakw

cymbay.
Muz.

177.

>

37


obrczy, obciagriitej skr

wojsku rzymskiem

wych

baskijskim

wierzchu

dou,

burem

rozpowszechni si najwicej u Czechw, ktrzy

yki,

go uywali do taca swoich sarabandw.^^")

drewniane,

dla wojsko-

bbna, zwanego t,am

rodzaj

by ju

znany

dotd uywa si w Europie

Osobny

celw. ^'-)

898

narzdzia

przypominajce dwie razem zoone yki.

ich opatrzone

wiszcemi na ksztat

metalicznemi blaszkami,

winogron. Podczas grania muzyki

Rczki

trzs ykami, w

skutek czego

Rosyi yki s
bbenki wydaj rne przyjemne dwiki.
mocno rozpowszechnione, ale czy je znano w staroytnoci, wiadomoci nie posiadamy.

Drumla, trumbla, niewielki, elazny instrument, ze

sprynk na ksztat jzyka, umieszczonego midzy dwiema blaPrzyoywszy do zbw

szkami.

wcigajc

grajek

powietrze,

uderza palcem po jzyczku, ktry przez lekkie dotykanie si do

wydaje przyjemne dwiki.

blaszek,

zawdrowa do

Polski,

a z

niej

Instrument ten z zachodu

si po

rozszerzy

od przykadania do warg, susznie

warganem

Rusi, gdzie go

nazywano.

Porwnywajc wyej w^yliczone instrumenty sowiaskie nie

trudno zauway, e pochodzenie ich jest wsplne z instrumentam.i

innych ludw aryjskiego szczepu.

jenne,

wreszcie rozmaici

najazdy,

Stosunki handlowe

wo-

wczdzy, na wzr Cyganw,

roznosili

po wiecie znajomo instrumentw

krajw.

Tym

z najodleglejszych

wdroway

sposobem narzdzia muzyczne

od

je-

dnych ludw do innych, a Sowianie oprcz wasnego wynalazku,

uywali

jeszcze

przywaszczonych instrumentw, nim nowszego

wyrobu skrzypce,

flety,

klarnety,

wniejszych narzdzi muzycznych.

si one

Rosyi,

wiaszczyznie,
2

czciowo w

basy nie

wypary

uycia da-

Obecnie najmocniej zachowuj

Polsce

nim wyroby fabryczne nie

poudniowej So-

wypr

je

cakiem

uycia. ^^^)
^*')

Baraban staroytna nazwa u Sowian Frankoskich.

i3)

ada

177.

'")

Za

kilkadziesit instrumenty muzyczne ludowe u

lat

Zabylin. 531.

Sowian zachodnich

^
d)

899

wdrujce.

Grajki

by cay lud sowiaski,

trwaa pamici, niezbdnymi

Pri^edstawicielem sztuki muzycznej

obdarzony doskonaym suciem

przymiotami uzdolnienia muzykalnego. Lud tworzy piewy, sam

wyrabia narzdzia muzyczne, ulepsza je stosownie do rozwoju

muzyki i gustu. Zdolniejsi i bieglejsi w muzyce, czyli sie w osobne kupy, niby orkiestry, dla grania
darzami, lirnikami, kobzarzami

publicznie.

Zwano

du-

icli:

tym podobnemi nazwiskami,

naj-

czciej od nazw

instrumentw pochodzcemi. Nie brakowao

take oddawna wdrujcych grajkw, na wzr zatrzymanycli
przez Grekw w VI w. trzeci Sowian z glami.^''*) Liczb icli
powikszali wczdzy oprowadzajcy niedwiedzi
mapy,"")
tudzie ludiie bawicy si pokazywaniem sztuk bazeskici, na
i

Rusi

w XI ju

rami,

niedwiednikami, nakroczami (od nakry), domraczami (od

take bocia-

wieku, zwanycli skomorocliami,^'')

ciodzc po jarmaruroczystociacli wiejskicli, bawili lud piewem, muzyk,

opowiadaniem i rnemi sztukami. Przeciw temu ostro wystdomry).

kacli

Ludzie wzmiankowanycli kategoryi,

pywao ducliowiestwo

clirzeciaskie,

obyczaje pogaskie,

piewaci

znikn do

kadnym

gdbie

powodu,

ich.

Pierwszy krok do tego zrobi

e przypominane

ubliay godnoci dukadego

Czas pospieszy zebraniem exemplarzy

reszty.

opisem

ju

p.

instrumentu

Stan. Cichomski

do-

spra-

wozdaniu o wystawie muzyczno- artystycznej, urzdzonej staraniem Gustawa hr. deBroel- Plater w Warszawie, w Marcu r. 1888. Podajc sprawozdanie p. Cichom
skiego. Tygodnik Illustrowany w N. 271, umieci! wizerunki kilkunastu narzdzi muzycznych, ludowych, tudzie uywanych w muzyce redniowiekowej polskiej, czem

wielk pizyslug

dla historyi muzyki sowiaskiej uczyni.

Rysunki, wzmiankowanych instrumentw, zrobione przez E. Mayszyckiego, s take umieszczone w Biesiadzie Literackiej"

r.

1888 N. 19

645

Wyej cyt. 68.

1'^)
Mapa = czesk. o pi ca, serbo-u. w o p
Sw. Opicznik=: mapy wodzcy.
Morawach
"6)

c a.

Linde.

uwalniano

Slow.

Pful,

od opaty opi-

Sw. IL 236 przypis,

skomorochach wzmiankuje Nestor pod r. 1068. Bielowski M. P. L
Skomoroch
kuglarz, mieszek, niedwiednik.
Dudarze skomoroszy pac
od siebie po 20 groszy. Vol. legum II. 996. Ruskie: CKOMoponuiT := ba-

cznego, Maciejowski. Hist. Praw.

"'J

719.

kady

wi

tacem, piewaniem, artami, krotochwili, kuglowa.

byo niegdy skomorochow pokazuj

to

liczne

osady

na

Linde.

Sw.

ziemiach

Jak wiele

polsko-ruskich

chowiestwa

goo

oczach spoeczestwa

bezecnego poczytywano grajka za

prniacze wid ycie. "^)

nych

prawa. ^^^)

W Polsce

za

zwyczajem skomorochw

Podobne usposobienie wadz duchow-

wieckich przeciw grajkom publicznym, wstrzymywao

Polsce

tych,

to,

na Rusi rozwj stowarzysze muzycznych, na wzr

jakie sie rozwijay

Niemczech, a razem przeszkadzao

do wzrostu sztuki narodowej J-^)

e)

Pogld

gedby sowiaskiej.

na rozwj

Pocztkowo gedba naladowaa piew, ktry, jak powiedzielimy, przewanie mia cech epiczno-liryczn. Obce mu byy
komizm i sarkazm, ale to nie wyczao wesooci, uciesznego humoru i naiwnoci, wyraajcych si w pieniach wiejskich, sieStosownie do tego i gedba bywaa czasem
weso, huczn, skoczn, czasem smutn, rzewn, melancholijn.

lankami zwanych.

Zaleao
sze

to

wpyw

od usposobienia narodowego, na ktre otoczenie zaw-

Gedba naladujc piew, bya jednogosow.

miao.

si melodyi piewu, ale w porywie uczucia du.szy

kadej pieni wytwarzali waryacyje z wasnego nai myli do
Z takich waryacyi powoli wytwarzaa si osobna,
tchnienia.
Grajki trzymali

gedba

narodowa,

drodze ulepszenia
razistoci

gdby,

to

pierwszy

estetyczne poczucie budzio ko-

nieczno wprowadzenia wtru (akompaniamentu).

dajc do swych dud mieszki skrzane, zdobywali
z

nazwami skomorochy.

Tarnopol,

Brzeaskim

morosze. O

I tak

Galicy

znajdujemy wsi

obwodach:

westw. 8 od ytomierza nad

do klasztoru Karmelit\r Berdyczowsldch,

Kotlarewski
stwowego zabrana zostaa.

r.

lecz

Dudarze, do-

mono

doro-

kiewskim, Stanisaww.,

Skomorochy,

krok na

nadania melodyi wikszej wy-

ale dla

piknoci dwikw,

By

instrumentalna.

Czortkowskim S k

o-

Hujwa wie Sliomorochy, naleaa

okoo r, 1840 na rzecz skarbu pa-

przypisuje

skomorochom cudzoziemskie

pochodzenie? scamari, scamaratores 6/.ai)ixd()Zt<;. Afanasiew. IIoaT. B03.

1'*)
Stogawie r. 155 1 znajdujemy postanowienie zabraniajce

III.

784.

wczy

sie

skomorochom, glarzom, wochwom, czarodziejom, ktrzy wediig dawnego zwyczaju" biesowskie gry, piewy i rne sztuki wyprawiali. Clor-iaBl.. wyd. 1863. gawa
16,

17, 23.

H9)

Maciejowski. Hist. P, S.

20j

Sakketti. O-iepKl.. 243.

III,

156.

90I

bienia do nich jebzc/e jednej

dudy cigle huczcej, przez co do

tonw dudki, przebieranej palcami, zyskiwali minorowy wtr.

woynki

Baki, kozy,

tym podobne instrumenty dte pozwa-

lay grajkowi jednogosowym melodyjom majorowych tonw, wt-

rowa basem minorowych

czkiem na jednej

czkiem na dwch innych strunach.

manualnych:

lutni, liry,

baaajki

wygrywajc smy-

Gelarze,

tonw.

wedug

strunie, wtrowali,

fantazyi,

tyme smy-

Co si tyczy instrumentw
tym podobnych, to od biego-

ci grajkw zaleao wprowadzenie do muzyki mniej lub wicej

gosw, a rytmy
akordy w harmonij zwiza. Rnorodno
i

instrumentw wczenie nasuwaa

dnoczesnej gry na kilku razem,

dao nada

szczeglnie kiedy

ich dla je-

muzyce wypa-

gony, szumny, uroczysty. Doskonay do

podaway piewy chralne, tudzie muzyka wojenna
surm
bbnw zoona. Na Rusi ju w XI. w.

charakter

tego przykad
z

myl spoytkowania

piszczaek,

bben hucza obok sopiek

lutni. '-^)
Polsce
Czechach
trby, surmy, bbny od czasw pogaskich towarzyszyy wyprawom wojennym,'--) a przy zabawach uroczystociach ludowych
muzyka zoona z dud, bkw bbnw straszliwie wrzeszczaa. '-=')
i

Tak by musiao w caej Sowiaszczyznie oddawna, albowiem

muzyka huczna skoczna mocniej do uczucia ludw modzieczych
przemawia, anieli melodyje, choby najpikniejsze, lecz na jednym
i

instrumencie grane.
Zostaje

do

objanienia oryginalny

wiaskiej, tudzie

innych ludw.
121)
132)

Wyej
Wyej

jej

gdby

so-

wyrniaa si od muzyki

ktremi

cechy,

charakter

Z teraniejszego stanowiska muzykalnego wypacyt.

71.

cyt. 73, 74,

^-')
Kasper Twardowski
nastpny obraz muzyki wiejskiej:

Wszyscy na
Ida bylica

r,

1630

poematie Bylica

rozpust, jako wyuzdani,

w poy

przepasani;

wierkowe drzewa zapalone trzeszcz,

Dudy z bkami jak co zego wrzeszcz;
Dziewki muzyce po szelgu

Aeby

skoczniej

w bben

dali,

przybijali

t.

d.

witojaska"

daje

902

wzi najprzd pod rozwag piew, jako osnow muzyki,

okreli jego zasadnicze rytmy, tony majorowe i minorowe, tudaoby

dzie modulacye

a potem dopiero,

ich,

przechodzc do muzyki,

okreli charakter akordw i kadencyi, t. j. sposobu wizania

w harmonij. Tak nawet postpowano poniekd. Mu-

akordw
zycyj

spogldajc

gdbie

roytnej

padao pod

si

ze stanowiska nowszej muzyki, ktra

dur

na dwch stopniowaniach:

sowiaskiej.

mol,

opiera

wyrokowa

chcieli

o sta-

Dla tego wszystko, co nie pod-

uwaa za szpetne, niedokadne,

e stopniowania dur mol ustaliy

miar, chcieliby

barbarzyskie, zapominajc,

si dopiero w wiekach rednich. ^-^)

Wszake

podobne, czysto

teoretyczne rozwaanie muzyki sowiaskiej, jako przedmiot specyalno-techniczny,

wiasem

wic

wychodzi poza

obrb

wspomnie wypada, e dla

dotd nie wiele

tylko

nalnoci muzyki sowiaskiej

nalno
ale

czujemy instynktownie, cechy

pracy.

niniejszej

jej

Na-

objanienia orygiOrygi-

zrobiono.

odrniamy suchem,

na potwierdzenie tego konkretnych faktw przytoczy nie

moemy.

ogromna

Zostaje zatem

ga

sztuki sowiaskiej,

jak

Praca wszake nie atwa!

sowiaski musi opracowa zbiory

niezmierzony step, dla uprawy otwart.

Przedewszystkiem

kady

lud

swych pieww, porwna

nich jest

pobratymczymi,

oznaczy, co

wsplne, a co odrbne, potem dopiero okreli

dnicze cechy

osnowy muzyki sowiaskiej, a nareszcie

no

jej

niej

po umiejtnym

121)

je

stosunku do cudzoziemskiej muzyki.

Jeden

ruskich

^-^)

krytycznym rozbiorze tekstu

muzykw na zgromadzeniu Towarzystwa

zasa-

oryginalnie wczei

melodyi

Geograficznego

osnowa pieww biaoruskich jest stopniowanie

chocia mieZaprzeczajc temu czeski muzyk Ludwili Kuba, powiada,
aeolickie.
dzy biaoruskiemi pieniami sa nowsze, ktre wedug naszego pojmywania, nale
ktre tak
i starsze pieni,
dur i mol, ale
do jednego z dwch stopniowa
niepodobne zestawi interwaw, charakteryzujcych stomao dysponuj tonami,
pniowanie, a o zestawieniu caoci nie moe by mowy. Najczciej, dodaje Kuba,
Petersburgskiego

wyrazi

sie,

spotykamy pieni obejmujce tylko

narodni pise.
'-5)

Slovan.

pi

Sborn. 1887.

Pod wzgldem

tonw, a jednak bardzo pikne.

s.

teoretycznego

wania pooyli muzycy rosyjscy.

25

Beloruska

27.

rozbioru pieni ludowych najwicej usio-

Zaszczytne

tym wzgldzie miejsce

zaj

p.

Miel-

903

pieww sowiaskich, potomkowie

rakter g-edby narodowej

pywem

strony

zdoaj odtworzy

epoce do XIII

Niemcw

w.,

Wochw,

t.

j.

cha-

przed na-

Mongo-

z drugiej

Tatarw, tudzie przed zaprowadzeniem poddastwa, kiedy

sowiaskie

ludy
i

z jednej

nasi

nie

ulegay

jeszcze

nieprzyjaznym

ywioom

okolicznociom.

Plsy.

4.

Ze

piewem

gedb

zwyczajnie

cza

sie

tace, ktre

mowie zwano plesy, plesba, pniej

w
u Polakw p
s y, plsy, u Rusinw plaba, plaska,
plsanie, u innych Sowian pies y, w gruncie rzeczy to
starosowiaskiej
1

samo, co skakanie.

Jak teraz u dzikich plemion afrykaskich

tak

niegdy u ludw aryjskiego

modw

cunku poruszeniami ciaa

zginaniem kolan,

plsaniem.

wymagaa

oprcz

okazywania im

sza-

przypadaniem do ziemi, pokonami,

wyciganiem

Potwierdzaj

amerykaskich,

cze bogw

szczepu,

skadania im objatw,

zaamywaniem rk, skakaniem,

wiadectwa

to liczne

dziejowe.

Izraelici

na grze Synai przed zotym cielcem taczyli. Krl Dawid ta-

czy przed
z

Ark

na

chwa

bogu

dla okazania

przybycia Arki do Syonu. Grecy na

odbywali,

szym

u Gallw

czasie

gunow w swym

syn

cze

taniec Druidw.

u Turkw krcenie

sie

mu

swej radoci

bogini Venus

Nawet

tace

teraniej-

Derwiszw, u Braminw

ta-

a na oryginalne ich cechy, we wzglmelodyjnym i harmonijnym zwrci uwag profesor Petersburgskiego Konserwatorium p. Sakketti, doskonale charakterjzujcy skad pieni, intoCzeski
nacyje, akordy, kadencyje i sposb harmonizacyi (OnepRTj IICT. My3. 242).
badacz muzykalny L. Kuba chciaby pj dalej i wszystkie pieni sowiaskie
przedstawi we wzgldzie muzykalnym jako jedna cao. Jednak zwaajc, e opracowanie pieni sowiaskich naukowym sposobem dotd nie jest prawie rozpoczte,
Kuba powiada, e nikt zapewno nie bdzie wymaga od niego, aby zrobi to, co
si nikomu dotd jeszcze nie udao. Wedug Kuby, wypada rozebrati hudbu slo-

dzie

rozbiorze pieni ros\'jskich,

rytmicznym,

yanskou dle vnitrni

jeji

podstaty,

znaky, sestaviti jednotlive typy,

ocenili.'^

yytknouti jednotlive zivly, abstrahovati charakterne

a

dle toho pak napevy slovanske zestriditi a

Slovanstvo ve svych zpevech.

1887.

kniha V.

str.

I3i.

spou

904

nie wirowy na cze Buddy, maja wprost religijne znaczenie. ^^^)

U Sowian tace w staroytnoci przedewszystkiem stanowiy
przynaleno kultu religijnego. Dla spenienia obrzdw religijnycli

uroczystoci lud zbiera

gromadnie na igrzyska, ktre

sie

piewem, gedba plsami odbywa. Biegoci tacw zamiowaniem icli zapewno celowali Sowianie od dawna, kiedy
Goci ju w IV w., dla oznaczenia taca, zamiast oglnej aryjskiej
nazwy taniec,^-") wprowadzili do swego pisma sowiaska
ze

nazw p

zachodniej,

tan

,^-^)

mwic

kiedy

wiekaci rednici pisarze Europy

o Sowianacli, wyraali si:

sclavus

Sowianom

ywo

cechy:

rzeczy

weso-

towarzysko, sprzyjajc rozwijaniu si estetycznych uczu,

podnosiy tace do
upodobanie

godnoci,

takiej

sami bohatyrowie epiczni,

wedug pieni

a nawet tytaniczne olbrzymy,

znajdywali

ruskich,

Razu jednego, gdy glarz nowgorodzki

tacu.

Sadko, na brzegu jeziora Ilmenu przygrywa na glach,

rzyy si wody

Tace

sam

car

Wodjanik

wzbu-

radoci zaplsa.^^")

gromadne, oprcz religijnego znaczenia, miay jeszcze

albowiem stanowiy

znaczenie towarzyskie,

gwny

gromad,

cel

zbierajcych si na igrzyska, podczas ktrych kojarzyy si

da. ^^^)
i2Bj

niawskiego.
^-^)

armor.

Tym

na

128)

O tacach narodowych" r. 1860.

Sanskr. tad, tand, pulsare, verbare,
z.

irl.

da

Pictet.

mhsa

ersk.

Les origines

d an n
II.

Gothische

Studien.

ew.

6,

22.

skand,

gro-

monografii Karola Czer-

dans,

Staroniem,

wedug wydania

Passau 1856, czytamy:

Mar.

tace

religijnego,

sta-

a n z

dawns,

cymbr.
,

taniec,

pol.

470.

przekadzie Ulfily ewangelii,

sidetuth, s. 27.
plinsidetuth.
neque

obok znaczenia

sposobem,

Wicej szczegw mona znale w piknej

dans,

illyr. t a

uem:

al-

charakteru,

jakby o ludzie bez przerwy plsajcym.^-")

s,

samej przyrodzone

o,

str.

Gaugengigla, pod

12 ew. Mat.

linga ndein;

s.

62.

u,

ew,

12")
Tu psalterium arripe, puto non aliuis mi mi anta ianuam
sclavi saltantis. Ermenricus Augiensis. Pertz. M. G. ss.

17.

uc.

p
7,

stantis,
c.

II.

ly-

1 i

n-

32.

sed
10 1.

Krek. Einleitung 377.

130)
Busajew. Pyc. oraT. anoc^. 26.
i'i)
Radimiczi, Wjaticzi i Siewer odin obyczaj imjachu: braci (lubw) nie
bywasze w nich, no igriszcza mei siey. Schoachu sia na igriszcza, na plsa-

905

znaczenie spoeczne. Za.saelnicza figura tamadne po^idc]a}y

koo, dla tego podobne tace zwano kogromadnych
byo
cw
em, jak dotd u Chorwatw Serbw poudniowych.*^'-) Taniec
narodowy Bgarw, niczem prawie nie rnicy sie od serbskiego koa, zwie sie chora,'^^-') Podobny taniec w Rosyi
zwie siechorowodem, a u Serbw uyckich taniec naroi

rej,

dowy, gromadny, przezwano

polskich.

'^^)

zebrawszy

wodzi,

rej

jeden tancerz

zapewno od

nim

w dawnych tacach

podobnie jak

Polsce za czasw pogaskicli ludzie obojga pci,

na igrzyska, zwane stado,

sie

ew

tego,

roku ustanowione,

na stada,

sie

dzielili

pewne

czyli rzesze,

dni

pory

obciodzili

uroczysto rozpustnem piewaniem, rozwizemi ruchy, wykrcaniem sie lubienem i inn swawol.'^*) Na Rusi dziao sie podobnie.

gaskim

zwyczajem**

ua

wsi

wbkiego M. P.

tu

Berezin.

'")

Sebek.

KopBaiia
Slovo o

II,

tanci,

Slov. Sborn.

1884.

raniejszy,

lecz starodawny.

Bielo-

plesati

Wedug

Tymczasem u Sowian

nazw

przypomina

Lindego,

uyck

d da

540.

s,

taniec,

illyryjskich
i

wywodz

zwyczajnie

rajati

Nestor,

siebie.

584.

mieckiego

sporadyczn.

staroytne obyczaje,

umykachu eny

Nazw serbo-uiyck taca w ogle reja

R e g e n ktry to wyraz chocia oznacza

niec,

,.po-

obcho-

559.

1*2)

is*)

piewami

gboko umiowawszy

bjesowskaja pieni

I.

gedb

plsami,

lud jednak

dzone,*'*")

nie

chocia duchowiestwo narzekao na igrzyska

wskazuje,

nie-

nie

te-

pless,

ta-

taniec

ale

ostatnia nie jest

r i d d a
grec.
u dawnych polskich pisarzy rej oznaczaj porzdek, przednie miejsce, naprzykad dusza powinna rej wodzi nad ciaem", albo za dawnych
ft

i Z<u

lac.

r e

g o

angiel. r

d ye

est.

rejem

przodkw tego

ital.

kogo do

zwano,

jawnie pokazuje,

jakiej

zacnej

sprawy pierwszym znano",

albo

,.to

wie."

na r e j u , znaczy na czele, (Linde). Brodziski w wyrazie r e

j
upatrywa synonim dowdzcy i pokrewiestwo z wyrazem r e x. (Melitele",
Zwaajc jednak, e w mowie polskiej d po samogosce a przechodzi
1828).

W ogle

ci

rajowie byli wielu' poczciwych spraw dawni wodzo-

wodzi
z

r.

niekiedy
necznik

w J, n. p. radzca = rajca, radzi

reyowar = reyow wednik to samo,

przypuci,

rjed,

rzed wodzi.

t.

j.

polsk.

wadzenie nazwy
i''5)

i^;
igrati,

ie

reja

Dugosz.

W
jest'

rej

Sowie

wodzi

Bd

z niem.

Histor.

Re

tom

jest

co

I.

s.

Chrystolubca:

plasba, gudbba,

raji,

co chorwac.

serbo

r e

d o

uyckim
o d

ta-

mona

nowsz form staro-sowiaskiego rjad

bd, w

g e n nie

obec powyszych objanie, wypro-*

ma

podstawy.

40.

nie podobajet krestijanom igor biesowskich

pieni bjesowskija."

Wyej

s.

836. cyt.

522.


kilka

wiekw

brawszy

jeszcze

zwyczajem.

dawnym

obchodzi uroczystoci pogaskie

Polsce jeszcze

rce,

za

sie

9o6

w XVI

matki

w,

wit

Zielonych

czasie

panny, po-

do dnia

. Jana taczyy, piewajc: Lado, moja ado, ado! ^^")

Z jakiego by jednak powodu podobne tace odbywane byy
przez same kobiety, bez mczyzn, wiadomoci nie znajdujemy,
domyla si wszake wypada, e wedug dawnych wyobrae,

ady, znajdujc najgbsz cze

kobiet, sta si poniekd wyczn ich wasnoci.
Badajc pochodzenie
motywy tacw, badacze zwracaj

eskiego

bstwa

kult

rodzaju

uwag

na pierwiastek wojenny

nw amerykaskich
Spartanw

tacach

Czerkiesw,

Kretoczykw, ktrzy

szli

dzikich ludw: Indja-

staroytnoci

tacach

do szturmu tacujc.

Czy u Sowian za czasw pogaskich pierwiastek wojenny mia

jakie

dopiero

padw

plsach

wiadomoci

znaczenie,

za krlw z rodu Piasta

Polsce,

tatarskich

nie posiadamy.

XIII

wytworzy si

w.,

Pniej

szczeglnie od na-

taniec

zwany wiel-

kim, pieszym, nareszcie polskim, pocztkowo przez samych mczyzn parami taczony. By to pochd tryumfalny
styranych w boju
sdziwych w radzie mw, z wspaniaoci
i

czyy osobnemi parami.

kocu

win, mczyni

parach

wszake do tego

taczyli

gdy

dopiero,

taniec

z kobietami." ^^^)

przyszo, gdy jeszcze

parami przed krlem taczyli

w XVI

w. panita polscy,

^^^)

Oprcz tacw gromadnych, wielkich, u Sowian

cze

tace drobne,

parzyste, skoczne,

nazwy, oprcz oglnej:

domoci

Stryjkowski.

Czerniawski. 62.

^^)

Rej

ski miecznik,

s.

sposb taczono

przysli raz panieta

taniec parami, obaczy

pomn

byy

jesz-

miay one osobne

je,

wia-

tace,

747.

Nagowic powiada:

drugim nie

czy

Godzi si jednak mniema,

Wyej

''')

^^*)

ale

plsy w jaki

nie znajdujemy.

take czynic swj

ale tasi rozNie rycho

Pniej kobiety do niego wchodziy,

procesyi wiedziony.

maszkarach przed krla,

kto redni par, w

kim, bardzo

co to za para tak bardzo nierymowana it. d.

maym

by pan Wolby wiedzie, prawi,

ktrej

rzecze:

Czerniawski. 58.

907

nazwy ktrych z treci rzeczy powstay, jak polski obertas,

ruski t r e p a k (byczek), moe i gralska g a o p a d a istniay
pod wasnemi nazwami, zapewno przed Xni w,, bo w mowie
potocznej musiano jako odrnia tace drobne od gromadnych,^*") tace pojedyncze'*') od parzystych, tace za z nazwami
1

prowincyi,

zdaj

by

sie

swym sigaj

staroytnoci, ale nazwy ich

pniejszemi.**-)

O staroytnych

Wpyw

krakowiak, kujawiak, mazur,

jak

krain,

chocia pocztkiem

tacach czeskich wiadomoci

wczenie upoledzajc obyczaje narodowe

cudzoziemski,

na dworach

ksit

ojczystych.

Wszake, nadzwyczajne

powstaway wrd
cie

w wyszem

do
Na

***)
i

ogromnej

towarzystwie,

sie

iloci,

nie

ale

marniay

nowszej

coraz

Tym

nieskoczonoci.'*^)

Biaorusi

prosto-

nazwy tace

sposobem aden

z cze-

wedug rnicy tacw, pieni dziea si na ciorowodne

skakuchy.

'*')
ritie

Nestora pod

ofc ny Isakii

"-)
i

przeobraay

wiejskiej,

gminne,

czeskiego

uzdolnienie ludu

oywiao cigle twrczo narodow. Tace

ludu wiejskiego

znadujc przyjcia

tacw

panw, nie zostawi miejsca dla

do sztuk estetycznych

nie posiadamy.

1074 czytamy: wzmitie

Bielowski M. P.

r.

cin.iameT "b."

Jeszcze pniejsze

kozak.

ukraiski

podry do

Egiptu,

niach, skokach,

duk znany

I.

bubny

gusli

uda-

742.

tace wojennego charakteru sajdak, hajduk

z nich wspominajc Radziwi Sierotka w swej
tace egipskie s do niego podobne, cae w ama-

pierwszym

powiada,

pochyleniach,

by w XVII

wyrwany,

sopieli,

jakby harce na koniu

w. jako

taniec

bitw przedstawiay.
HajTakim by rwnie taniec
podobnym do mazura, z cech
i

onierski.

Paska zdaje si by
wojenn. Czerniawski. i8.
"') Dobitny przykad na to znajdujemy w obecnym czasie. Pisarze czescy,
badajc tace ojczyste, znajduj ich mnstwo. Kada okolica, niemal kada gmina

wszake

ktry z opisu

czysto

tworzy swj wasny

wia si nowszy

daje mu nazw, ale po upywie kilkudziesiciu lat

inn nazw i tak dzieje si l>ez koca, zupenie jak w

taniec,

taniec, z

zja-

poe-

w formach i obrazo wociach, stosownie do

mi przez znanego publicyst czeskiego Adolfa Czernjego notatkach, znajduj tacw wiejskich, z nazwami: a) od sposobu taczenia
i rnych przymiotw 35,
r) od miejsco) od zaj i charakteru ludzi 26.
woci 19.
d) od zwierzt i ptakw 17.
^) od rolin 8.
/) od zaj gospozyi ludowej,

ideaw

cigle przeobraajcej si

czasu.

W udzielonych

darczych 29.

^)

rnych powodw

jeszcze ich wersy i z fantazyi ludowej

1 8.
I tak 1 50 z gr tacw znanych, a ile
powstajcych? Starajc si o podniesienie ta-


tacw ludowych

skich

wym, podobnie

nie

goS.

mg sta sie powszechnym, narodow Polsce, gdzie wpyw cudzoziem-

jak sie stao

ski nie zdoa przeszkodzi do

tacw narodowych.

O tacach Sowian

utworzenia

zaodrzaskich

wasnych

uksztacenia

pomorskich nigdzie ani

lady

wzmianki, chocia niezawodnie istnie musiay.

wne zostay w tacach zniemczonych Sowian,

ale

ich zape-

na

nie

to

zwrcono naleytej uwagi. '^*)

tacw staroytnych wypadaoby

objani ich charakter pod wzgldem estetycznoci ruchw, humoru fantazyi. Monaby to osiegn przez porwnanie piewu
muzyki, do rytmw
rozcigoci gosu ktrych musiay stoDla uzupenienia obrazu

sowa

Dopki jednak staroytne pieni pod wzgl-

tace.

sie

dem muzykalnym
i

cliarakter

bd.

nie

naleycie

tacw sowiaskich

staroytnych

dopty

opracowane, ^^^)

nau-

zostanie bez

kowego objanienia.
Z przytoczonych wyej objanie

nie trudno dostrzedz,

e z lu-

dw sowiaskich jedni Polacy zdoali plsy staroytne podnie

do godnoci tacw narodowych, rozwin i uksztaci je estecw wiejskich do godnoci tacw narodowych,
do swych salonw tace:
i

straak.

Ostatni najwicej jest

okolicach

Domalic

Litomyla.

Czeska Biesiada

Taniec

za

czeski

zwany znalaz ju przyjcie we wszystkich salonach

czeskich podane

ceskych

r.

duj

sie

1862."

przez Kar. Jar.

Nowsze

Erbena

najszczeglowsze

Kulturstudie.

Oesterreich-Ungarns.

Tego

1859.

Praga.

1861;

okoo

1835

r.

polk

Melodyje

europejskich.

Napevy prostonarodnich pieni

wiadomoci o tacach czeskich znaj-}-

Bohmische National-

1882).

autora: Geschichte des bohmischen

na-

tacw

jego

dzieach Alfreda Waldau (Jzefa Jarosa

tanze. Kulturstudie. Praga.

naltanzes,

wprowadzia

kuelka, rejdowaczka
kraju rozpowszechniony; tacz go wieniacy
kolomajka, kominik,

furiant, hulak,

Jaroslava Vlach

dziele:

Ethnografische und Culturhistorische Schilderung.

Natio-

Die Ylker

Tom

YIII.

Die Cecho - Slaven. Uebersichtliche Darstellung von Dr. Jaroslav Vlach 1883: tudzie: Yolkslied und Tanz, Das Wiederaufleben der bohmischen Sprache und Literatur.

Joseph

Ale.K. Freiherr

von Helferr. 1883.

zrobiby ten, kto majc mono zbadania

tacw zniemczonych Sowian na Pomorzu, za Odr, w Serbsku Wendlandzie za
ab, zechciaby poda do wiadomoci publicznej rezultaty bada w rzeczonym
141^

Wielk przysug

dla nauki

wzgldzie.
^*)

Porw, wyej

cyt,

125,


tycznie, wreszcie

lonezie

nada im

takie

odrbne typy

w powanym

wszystko nastpio

to

czajc nasze badania XIII

w., nie

trywanie dziejowego rozwoju

my ograniwchodzi w rozpa-

nowsze wieki, a

moemy

tacw

tu

polskich, ^^") jak rwnie

podobnemi do poloneza^*")

ski czyni je

ser-

ywio

uyckich rej w, w ktrych przejawiajcy si

da

po-

skocznym mazurze, jakich nigdzie wicej nie znajdujemy.

Wszake

bo-

909

pol-

nawiasie tylko do-

tace sowiaskie we wzgldzie estetycznoci

i
swobody ruchw, ukadu figuralnego, przyzwoitoci, dobitnego
historycznych wypadkw, przewyraenia szlachetnych myli
wyszaj tace wszystkich innych narodw na wiecie.
wypada,

Sztuki plastyczne.

5.

Uzdolnieni do wszelkiego rodzaju

Sowianie

rzemios,

wybornymi cielami, budowniczymi, rzemielnikami, ^^"^^

budowle wasnego pomysu jak na pomieszkanie

byli

wznosili

ludzkie, tak

na

potrzeby publiczne: witynie, zamki, warownie, obrabiali twarde

gazy na otarze
a przytem

wszystko

tacw

wyttmaczyl
jego

groby,

si doskonale

arna
i

polskich

myl

porwnaniem

wytworzenia poloneza

On take objani

cht rwnoprawn.
Prace

rne sprzty domowo,

gruncie

z nimi
z

tacw

sw

Brodziski umieci
1828.

sztuk

francuskich.

zaj

On

sie

zg-

pierwszy

pierwiastkw wojskowych, objani skad

jej

pochodzenie

Wszake

rzeczy

pimiennictwie polskiem pierwszy Kazimirz Brodziski

ruchy ze skadu byej Rzeczypospolitej,

kozaka.

na gamczarstwie.

stanowic umiejtno,

to,

-\^r

i46j

bieniem

ofiarne,

znali

rzdu,
i

krlem na czele

szla-

znaczenie krakowiaka, mazura,

w wydawanem

przez E.

Odyca

czasopi-

Brodziskiego umifeszczone
w dziele Czerniawskiego ,.0 tacach narodowych," tudzie w Kolberga: Mazowsze." tom II. roku
ostatniem dziele
jeszcze zebrane z rnych autorw ustpy o tacach
1886.
ludowych. Z tych ustpw wida,
lud polski teraz jeszcze tworzy nowe tace
mie Melitele"

r.

Wyjtki

jako waryacye istniejcych

parzystych

polonezou.
i48j

Kuba.

Wyej

s,

jevi se jen

571.

v srbskych rejich,

Slowane ve sv^ch zpevech.

567

bdc

1) e r k a
ktry
prototypem
rozmaszystoci ruchw najwicej przypada

szczeglnie o

tacw ludowych, dziarskoci

do charakteru polskiego.
'*')
ivel polsky
s

ju tacw,

Dzia uycki.

jejit

124.

toti

podobno

byo, albowiem sztuka wymaga objawu pikna, ktre

jeszcze nie

dajc si uj materyalnie, kryje w sobie tajemnic, oddziaczem

ywaj
na umys uczucie ludzkie w przyjemny sposb.
wic poczucie pikna wyraao si w plastyce sowiaskiej, tego

nie

docliodzi usiujemy.

Jak

piewie

dw tworzy si

muzyce

poczenia tonw gosu

stanowica pikno, tak

liarmonija,

dowo
i

Tak

tworzy take pikno.

nowszycli

poj, stanowi:

konturw

ozdb, niedajcych

harmonij

plastyce,

symetryja rozmiarw

uj w

adne

linij,

przepisy,

cia.

anieli za czasw
tego,
z

do

zastosowaniu

si

sowiaskiej,

sztuki

czasw

za

pogaskici

wemiemy pod rozwag

prawi-

uczu-

wzmiankowane

inny wcale,

Dla uprzytomnienia

chrzeciaskich, sposb.

wypywajc
wpyww cywilizacyi

plastyk staroytn,

niezalenie od

pierwiastkw rodzimy cli,

wedug

a jednak wyra-

ajcycli myl, mniej lub wicej przemawiajc do umysu

czynniki przejawiaj

pla-

iarmonija ksztatw

stosunku do natury,

si

wciodzcych do skadu

plastycznyci harmonija czynnikw,

styki,

akor-

sztukach

europejskiej.

staroytnej plastyce sowiaskiej przedewszystkiem ude-

skonno

rza

do symbolizowania

czenia ziemskiego.
ta,

we

ziemia

czy na

kultu

caego

tak

oto-

poezyi roliny, drzewa, ptaki, zwierz-

plastyce

byy wyobraeniami pewnych

formy,

ksztaty,

symbolw.

wskro przesiky wyobraeniami

waci-

kontury,

Lud modzie-

mitycznemi,

gboko

mg

przedsta-

w rzeczy nadzwyczajne, tajemnicze,

poj oderwanych inaczej jak w formie plastycznej.
powodu plastyka sowiaska w staroytnoci bya absowyrazem uduchownienia narodu. e tak byo w rzeczy-

wierzcy

wi

niebo ze wszelkiemi ich tworami znajdyway

sobie symbole,

ozdoby

Jak

wyobrae

nie

sobie

Z tego
lutnym

wistoci przytoczymy dowody.

Wedug zeznania kapanw

trzy

gowy posgu Trygawa

pogaskich

pocztku XII

szczeciskiego oznaczay,

w.,

e on rzdzi

Cztery

gowy

ziemskiem

niebieskiem,

krlestwami,

trzema

podziemnemJ*^)

Swantewita arkoskiego, patrzce na cztery strony

wiata, oznaczay

wadz

caym wiatem. Siedem

jego nad

piec twarzy Porewita

rzy Ranowita,

twa-

cztery twarzy Porenuta

miay pewne symboliczne znaczenie, ktrego jednak dotd nie

Miecz w prawej rce Swantewita by symwy rozumiano J^*^)
bolem zwyciztwa, a rg w lewej jego rce symbolicznie wyobra-

a obfito
strzaskiego,

gowami

czterema

Swiatowita nad-dnie-

rnymi wyrytymi na nim

na objanienie symbolicznych jego

czeka jeszcze

attrybutami,

posg

Boiodzki

urodzajw.

znakw. ^^')

posgacli innych bstw sowiaskich

tudzie o ozdobach chramw

wiadomoci

gmachw

ale

wszystkie

co powiedzielimy

to,

wyej

rolin, drzew, ptakw, zwierzt, barw

attrybutami,

pewnych

publicznych

miay

symboliczne

skoro na

tego nikt zapewne nie zaprzeczy,

znaczenia,

przyjmie

nie posiadamy,

z ich

uwag

o symbolicznem znaczeniu
i

t.

Zatem, badajc

d.'^-)

staroytn sztuk sowiask, wypada mie na uwadze symbole

plastycznie

wyraajce

rzebiarstwa

dzieach budownictwa,

malarstwa

estetyczne przodkw naszych poczucie.

Najdawniejszym

najwiarogodniejszym zabytkiem plastyki

s grobowiska pogaskie

sowiaskiej

rodzaju przedmioty.

Od

pozostae

nich

rnego

tych wiec zabytkw badania nasze po-

czniemy.

Groby

a)

cmentarze pogaskie.

Znajdujce si na ziemiach sowiaskich,

ci mogiy
nych epok

groby, rozmaitych ksztatw,

nale.

cywilizacyi

Niektre

znanych nam

i49j

Wyej.

s.

740. cyt.

i60j

Wylej.

s.

752.

151)

Niej,

152)

Wyej.

w biecym
s.

mechanicznych
117.

cyt 230.

879881.

niezliczonej ilo*

bezwtpienia do
z

znakomite dziea budownictwa staroytnego,

posiadajc

r-

nich przedstawiaj

kiedy

ludzie,

nie

przyrzdw, wytali

912

siy swe do dwigania ogromnych gazw

Z urzdzenia

mona

dla przyl<rycia

grobw,

sposobu budowania podobnych grobw

uwaa

jakiem

gbokiem

aowaa

Nie

upanie twardych bry dla zbudowania w ziemi

w ksztacie sklepu,''''^) cigaa olbrzymie gazy
pami zmary ci uczci wzniesieniem trwaych,

miarw pomnikw.
ytnej ludnoci

jest

iloci grobowisk,

ludno

uczuciem przedhistoryczna

grzebaa szcztki drogich im osb.

ona pracy na

trwaego grobu
z

oddalenia byle

ogromnych

roz-

Przedstawicielem olbrzymiej pracy staro-

wyspa Rana, ktr,

susznie

nazwaby mona

powodu niezliczonej
najwikszem cmenta-

rzyskiem sowiasldem.^*^^)
i53j

Wyej

na

str,

808 przytoczyem wyjtek

dokumentu pomorskiego

r,

1254 o dupnych mogiach, pod ktremi wypada pojmywa kopce, usypane

nad grobami zbudowanymi w ksztacie sklepu w ziemi. Jeden z przyczkw sklepu

otwr (dup), zostawiony dla wsunicia przeze szcztkw umarego do grobu,

po dokonaniu czego, otwr (dup) zakadano kamieniami. Wizerunki podobnych
grobw przedstawi Wocel. Pravek. 515.
154^
poowie biecego wieku ze szczeglnem zamiowaniem badano sta-

mia

roytne groby na Pomorzu

Von-Hagenow

na w. Ranie.

morskie na osiem rnych rodzajw,

wedug

dzieli grobowiska

po-

wewntrznego urzdzenia i przy(Neue Pommersche Provincialblatter II, III),

krycia ziemi lub kamieniami.
Tymczasem archeolog Lisch dzieli wzmiankowane grobowiska na trzy epoki
I,

mogiy staroytne

ymi

ich

pokrge

(Urgraber) wysokie,

kopce,

otoczone

granitowymi kamieniami, pokryte takierai pytami, grubej roboty,

soljie

urny pierwotnego wyrobu,

giy germaskie
zawierajce

czasem

stokowate, sypane

skielety ludzkie,

z ziemi,

du-

zawierajce

niespalone,

mo-

2.

czsto nie majce wcale kamieni,

sobie urny ulepszonego ale zawsze jeszcze

do

grubego wyrobu,

cza-

sem niespalone skielety, 3. mogiy nowsze, sowiaskie, zawierajce w sobie

mnstwo urn ulepszonego wyrobu, z ozdobami i t, d. Taki podzia mia poprze
ulubione przez niemieckich pisarzy mniemanie, jakoby Sowianie wyparli Teutonw
z Pomorza dopiero w V w., a zstem Niemcy mieli prawo do wyrugowania pniej
Sowian z tyche okolic. (Andeutung iiber die altgermanischen und slavischen
Grab-alterthiimer Meklenburges, jako wstp do pysznego wydania staroytnoci Meklenburgskich.
Inaczej na ten przedmiot zapatrywa si, zwiedziwszy

wysp Ran, Wincenty

Wedug niego pomniki nadgrobne Rany s czterych rodzajw: 1. Grobowce kamienne, rnej wielkoci, zbudowane w czworobok poduny, z wierzchu
Pol.

pokryte ogromnemi wiekami kamiennemi, na ktrych jeszcze wznosi si tos wielkich

granitowych bryl,

na ksztat sarkofagu.

lub kilka wikszych, a czasem cay

dla ich

wisk

ksztatw

jest tylko

Wewntrz

pokad maych

grobami olbrzymw

odmian

tych grobw znajduj

popielnic.

Lud nazywa

(Hiinnen-Graber).

pierwszych, rnej wielkoci, bo od 10 do

2.

si

jedna,

te

groby

rodzaj grobo-

i(X) stp

obwodu.

913

Nie tak liczne jak na Ranie, a jednak godne podziwu sa ka-

mienne groby, olbrzymich rozmiarw na ziemiach pomorskich,

sko-morawskich,

uyckich

moemy utrzymywa.

Nie

polskich,*^'*)

cze-

Te groby nie maj wierzchem wznoszcego si sarkofagu. Wierzchnie kamienne

wieki) zakocza sie w nich kopczykiem z ziemi usypanym, ktry jest oboony
do kola polnymi kamieniami, dla oznaczenia obwodu grobowca. Trzeci najzwyklejszy rodzaj pomnikw na Ranie s mogiy usypane z ziemi w ksztacie dzwopo
nw, w ktrych sie tylko popielnice znajduj. Te natrafiaj sie pojedynczo
i

kilka razem, zwykle

po

ustawione

siedem

szeregach,

kierunku

zachodu ku

wikz malem zboczeniem na poudnic lu) na pnoc.

wzmiankowane pomniki znale/ mona po siedem z kadej strcny rnj

wschodowi, pospolicie
szej

liczbie

wielkoci
takie

do 170 stp

obwodzie, a 40 stp na

mogiy nad jedn popielnic

Czwarty

grobowce kamienno.

innej ery jak

kamienne, podune,

Naley

sypane.

wysoko.
je

rodzaj

Zwyczajnie

prawdopodobnie

tworz

Poziomy zarys

tak

zwane

bywaj

o<lnie do

oyska

mazaokrglonymi kocami, a kada taka mogia jest w kolo granitowcmi pytami obwiedziona. Kamienie stoj dwie do szeciu stp od siebie oddalone, a jest
Dalej W. Pol dajf; szczegowy opis grup grobw
ich zwykle okoo czterdziestu...

czug

ziemne

nasypy.

w rnych miejscach Rany znajdujcych si.

Na jednym z najwyszych pagrkw wznosz
mniki, z ktrych jeden jest kunsztownie

majcym 40

granitu,

ich ksztatu tworzy

stp

rzymskiego

obwodzie,

stopy

W pobliu

razem

sie

biae

szare

yy
na

najznaczniejsze po-

odamem
wysoko, zbudowanym
obrobionym

pomnik najwikszy
sawnego wodza, lub
ksicia, olbrzymi i zbudowany z jednego misternie rzebionego
ogadzonego granitowego gazu w ksztacie trumny wysklepionej w grze, 42 stp obwodu majcy.
ksztacie

dominujcy

grobowca,

wszystkie inne.

Jest to

jego

stoi

drugi

grb zapewno jakiego

sie ku zachodowi na cztery stopy, a na wschowysokoci, ciar za jego wynosi do tysica centnarw. Z zadziwieniem przychodzi zapyta
jak takie masy poruszano z miejsca
dwigano na wierzchoki tych grobw i pagrkw? Do ich usunicia musianoby

Sklepiona jego powierzchnia pochyla

dnim

kocu

na siedem stp

u/y

nowych rodkw mechaniki, sta silnych ramion i przecigu

Te pola zmarych s zabytkiem bardzo odlegej staroytnoci, jedyne w swoim rodzaju na Ranie i nie maj sobie podobnych w caej
naszej czci wiata.
Przytem Pol uwaa, e materyal dla zbudowania pomnikw
musia by z poblia i z dala nagromadzony, bo jest rny, gwnie szary i czerwony granit, mik i kwarcem przestrzelony, jasno popielaty, lub take pikny szarorebrny, kwarcem ykowany. Obrazy z ycia i Natury", t. I s. 136 do 140. Widzisiaj

czasu

wszystkich

kilkunastu.

lat

grobw kamiennych olbrzymich, zwanych Hiinnen-Graber,

zerunki

podaje Lisch. Jahrbiicher 1868

'S^)

s.

114

Usiowaniem archeologw

Aleklenburgskiem,

116.
polskich,

w cigu

kilkunastu

ostatnich

lat,

na porzeczach Wisy i Warty z ich dopywami udowodniy,

e na ziemiach polskich, rwnie jak dawniej odkryte w Czechach i na Pomorzu,
grobowiska przedhistorjczne
olbrzymich rozmiarw. Sklep lelowski na porzeczu
Wkry, wpadajcej do Narwi, zbudowany z kilkunastu pyt kamiennych granitowych,
odkrycia

dokonane

ksztacie

Tom

II.

podunego

trjkta,

przykryty szeciu

wielkimi

kamieniami,
rs

upanymi

914

byy dzieem Sowian,

aby wzmiankowane groby

narodu

kryj one w sobie nie tylko

co daje powd do mniemania,

ludzkie,

rnego

od

ew

nich

ale

skielety

chowano

ludzi

m o-

zowi

(Hiinnengraber).

s mogiy kamienne stokowe, odrtem, e zamiast pomnika, z ogro-

Innego rodzaju
sie

a nie innego

popielnice,

Pospolicie podobne groby

kultu religijnego.

giami olbrzymw
niajce

mogi olbrzymw

mnych kamieni zoonego, przedstawiaj kopiec z bryowatych

kamieni na powierzchni ziemi wznoszcy si, a pod nim grb
Dno
z duych kamieni bryowatych zbudowany w czworobok.
grobu zwyczajnie bywa wybrukowane drobnymi kamieniami,
a wierzch przykryty jedn wielk, lub kilku mniejszemi pytami

Wewntrz grobu znajduj si popielnice ustaMogiy stokowe zjawiaj si na ziemiach

kamiennemi.^''*')

wione obok

siebie.

polskich, pomorskich

oprcz

popielnic

zaodrzaskich,

skielety

ludzkie

do wyspy Rany, gdzie

logii,

wyrzec nie jestemy

sb budowania tych

Dokadniej

staranniej

mogi

stanie,

Gruby

wskazuje ich

skrzynkowe, w ksztacie skrzynki,

pionowo w ziemi ustawionych w

,.z

nych,

przykryty

kryw

lud

niezgrabny spo-

gbok
czterech

staroytno.

wieko

pyt kamien-

czworobok mniej lub

dla ustawienia

pit pyt, stanowic

by

stanie archeo-

groby kamienne

zbudowane

wicej wyduony, przeznaczony

Jaki

zawieraj.^'"'')

wznosi mogiy kamienne stokowe, przy obecnym

tej

nim popielnic

skrzynki, czyli po-

grobu."

po 3 okcie dugoci, I '/o ok, szerok., i ^ja lok, grub., a obok tego sklepu lece,
nielupane kamienie take zapewno do przykrycia grobu naleay. O p mili od
lelewskiego grobu

tnim

znaleziono

sta podobny

skielet.

Na

grb

brzegu

Andzinie, rozebrany

Wisy,

pobliu

r.

1859.

Pocka, we

wsi

osta-

Osnicy

w r, 1870 czworobok z podunych kamieni, na kant stawionych, urnami

napeniony, dno pod urnami wyoone by paskimi upanymi kamieniami, przykry"Wiadomoci Archeologiczne z r, 1873 i 1874. Innych ciekacie grobu zburzone.

odkryto

wych odkry,
^^^)

krlewskie
'^'^

dla braku miejsca, przytoczy tu nie

Ossowski
str.

Godfryd.

Zabytki

mog.

przedhistoryczne

ziem

i.

Porw,

to,

co powiedziano

wyej,

przypisku 154.

polskich.

Prusy

915

archeolog G. Ossowski, zbadawszy osobicie

Znany nasz

mnstwo grobowisk

Prusach

nastpny

krlewskich,

opis ich

samem grobowiskiem
jak i grb z mogi
zbiorowem ciaopalnych szcztkw
kamiennych, blisze jednak porwnawcze rozpatrzenie si w szczegach budowy obu tych, tak do siebie podobnych zabytkw,
odmienne cechy, ktre
wskazuje nam pewne, bardzo wyrane
wiadcz, i architektura grobowa w mogiach kamiennych musi
podaje

Grb skrzynkowy

takiem

jest

ludzkich,

by

niewtpliwie

wem

czasu

pierwotniejsz

dalszego

pod wpy-

obrzdw pogrzebowych, mogy

ostatecznie wyksztaca pniejsze

'

formy grojw skrzynkowych."'

Podobne groby, odkryte na

"j

rodkowego Bugu

nale do

dopiero,

z niej

rozwoju

si stopniowo udoskonala
przestrzeni od

kierunku na zachd

do

zamykajc epok halsztatsk, t.

do
II
III w. przed Chr.
zawieraj w sobie popielnice twarzowe,
o ktrych niej powiemy, a charakterem swym rni si tak
mocno od grobw na zachd od Odry pooonych, e wedug
niektrych badaczy, mog by uwaane jako pozostao ludu
Odry,

czasw,

j.

rnego

narodowoci od ludw na zachd od Odry

ze swej

za-

mieszkaych.^^*)

o grobach skrzynkowych w Prusach

wiadomo poda Godfryd Ossowski w

'^*)

kadniejsza

Akademii krakowskiej,

dawnictwie

Zeszyty

polskich."

w.

r.

pod

1879,

188

krlewskich

tytuem:
1

(zachodnich)

najdo-

kapitalnej pracy, ogoszonej

Zabytki

Praca

1885.

wy-

przedhistoryczne ziem

cho niedokoczona

ta

nam mnstwo gruntownych spostrzee jest pierwszym wzorem, wedug ktrego oczekiwa moemy innych opracowa archeologw naszych,
zamiast lunych uwag bez systemu w rnych czasopismach porozrzucanych.
159)
sprawozdaniu grobach skrzynkowych, odkrytych we wsi Bytkowo,
powiatu poznaskiego w r. 1880 1 881, p. Jadewski powiada, e charakter grobw skrzynkowych, rnicy si oczywicie od charakteru grobw na zachd od
Odry, kae przypuszcza, e nasze strony w czasach o ktrych mwimy (w. III II w.
przed Chr.), byy zamieszkae przez inne ludy jak germaskie, czego take dowodz

jeszcze, przedstawia

nasze cmentarzyska

no
tego

germaska
autor,

stanawia!"
dzie, gdzie

na zachd od Odry prawie

lub

wedug sw
Zapiski
sie

jego,

Archeol.

poczynaj

od Ossowskiego powzilimy

znajd

sie

nie

chce

rozstrzyga,

grobach

ani

sie

jakaby

to

lud-

skrzynkowych,

nad tem bliej

za-

Trudno zaiste powiegroby skrzynkowe, o ktrych ledwo niedawno

poznas.

kocz

nieznane."

sowiaska umarych chowaa

wiadomo.

r.

1887

Kto

s.

wie,

22.

czy z czasem

na zachd od Odry, podobnie jak popielnice

twarzowe,

takie groby nie

o ktrych przed

58*


Wedug
sa

naszego przekonania osiedlenie sowiaskie nad Wi-

Odra siga

<^\6

przedclirystusowe

nale do III
budowane byy przez

skrzynkowe rzeczywicie
prawdopodobnie

wytmaczy znajdujce si w
Cliarakterystyczne

okrelaj

mogi

nastpny

cecliy

II

wic groby

Jeeli

czasy.

w. przed Chr.,

Sowian,

tedy

jake

inaczej

sowiaskiego typu?

nich urny

grobw skrzynkowycli badacze

Groby skrzynkowe rni si od

sposb.

kamiennycli gwnie bralciem zaznaczajcycli je na po-

swym w

uoonyci

kopcw,

ziemi

wierzclini

uwaa

skrzynkowe
miennych,

duszy przecig

Groby tedy

naley za zabytki pniejsze od mogi ka-

z litrych

wchodziy one

ukadem

kamienia oraz

pewne, cile prawidowe cmentarzyska.

wyniky bezporednio

one

uycie, jak
czasu.

ceramiczne, znajdywane

sdzi

zamiast ktrych

naley, stopniowo przez pewien

Wreszcie znacznie doskonalsze naczynia

grobach skrzynkowych, dobitnie wska-

zuj na ich pniejsze, ni mogi kamiennych, pochodzenie.'*"*)

Groby skrzynkowe, o ile dotd wiadomo, najgciej zalegaj lewy brzeg Wisy, od porzecza Noteci a za Puck do sa-

mego brzegu morza Batyckiego, na zachd sigaj do

granic

Pomorza, Nowej Marki, na poudnie posuwaj si sporadycznie

lsk

za strony Wisy najwicej ich odkryto w Prusach krlewskich midzy Toruniem a Grudzidzem, tudzie kilka w Pockiem pod Warszaw. ^*'^)

przez

Wielko-Polsk na

za Pilic, z prawej

Wszystkich grobw skrzynkowych Ossowski naliczy

znajdzie

si

handlowej

przez

popielnice znalazy
p,

porzeczu

Warty

na

to

zoyem,

si

nie

moe by

jak mi

aciwe

sa

pewnej miejscowoci,

si

to o

pobycie

mowy, jak rwnie

zdaje,

dostatecznie

jej
i

czasy

'*')
**-)

kierunku

Ossowski,

Zabyt. przedhis.

Mapa w Zabyt.
Porw, wyej cyt, l5q
Ossowski.

s.

przedchrystnsowe

o Germanii do

przekonywajce,

szego dziea.
i"**)

czasem

Wielko-Polske na Pomorze gdaskie, a tymczasem (akie

na zachd od Odry, A co si tyczy ludnoci germaskiej,

Jadewski wspomina,

o ktrej

atoli

ich daleko wicej.

dziesiciu laty Sadowski mniema,

drogi

256,

nowsze odkrycia podobnych grobw,'"*) wskazuj,

iii,

przedhis, tabl,

XXIX.

Wisy,

na

Dowody

tomie

niniej-

91/

Obok grobw kamiennych r2nego

i

skrzynkowych, znajduj

zawierajce

ska,

daleko wikszej

te,

cigu

mass materyjaw

sobie

rka

grobowi-

obok
wiekw pomna-

dziejw pierwotnej

dla

daj

a jednak niektre z nich

liczbie ich

ziemi jedna

wielu

ludzka stary z powierzchni ziemi

tych grobowisk,

iloci,

Wprawdzie

Sowiaszczyzny nadzwyczaj cennych.

przyrody

sobie popielnice wprost

Grobowiska

drugiej stawione.

ane, kryj

sie

rodzaju, a

czas,

wpyw

wiksz cze

mono

uprzy-

tomnienia dawnego obyczaju chowania szcztkw cia spalonych

na

stosie.

By moe w
popielnice

staroytnej Sowianie grzebali

epoce bardziej

pobliu domu, gdzie

komu podobao,

sie

nego porzdku.w pniejszym jednak

byo

gdzie osiedlenie

chowano
giem

czasie,

pomnaay

grobowiska

sie,

przynajmniej tam,

szcztkami zmarych

gstsze,- popielnice ze

ziemi gromadnie, stawiajc jedne

czasu

bez pew-

obok innych. Z

bie-

staway

sie

przez co

podobnemi do pniejszych chrzeciaskich cmentarzy.

UA

ziemiach wielkopolskich cmentarzyska pogaskie,

cie: dobieszewskie,

opis

ktrego podalimy

ostatniem

krzy przerzynajc

cc tym

place,

po 50

sposobem rodzaje

mianowii

kleczew-

trzy obszerne place,

dugoci i szerokoci,
mogiy stay rzdami na

600 krokw

dzone.

wyej ^^^

majce po
byy prawidowo urz-

zajmujce alnikami swymi

skie,

500

Odkryte

wicej na

cztery boki

kadym

boku, kszta-

ulic.'*^*)

Podobne do kleczewskiego cmentarzysko odkryte pod miastem Rahnis,

Orli

samo

w dawnym

take podzielone

Skalsku,

Serbsku za

jest

Lab, na poudnie od r.
rzdy mogiami^. To

na regularne

Czechach,

cmentarz pogaski przedstawia:

mogiy na nim rzdami byy sypane w rwnych od siebie wymierzonych odstpach.^*'') Porwnywajc z tem wiadomoci podane przez Ossowskiego o prawidowem urzdzeniu grobw ka*')

Wyej

^'^)

Kraszewski, sztuka 89

-*')

Tame,

s.

813, cyt. 419, tudzie Lepkowaki, sztuka 25.

90.

90,

cmentarzysku pod Rahnis, Wocel, Prayek, 522.

9i8

miennych skrzynkowych, ze cisem zachowaniem pewnych form,

oglnie

przyjtych

uwiconych zwyczajem wczesnym,

moc wyobrae religijnych,^"") przychodzimy do

e ju w czasy, okoo pocztku naszej ery ludno

lub

przekonania,
osiedlona na

ziemiach Sowiaszczyzny Zachodniej

dzie budownictwa

chowanie prawidoci konturw

sy metry i

rozbiegajac

kwadraty

nis

Drogi

urnami.

si jako gwiadziste

od

te

linij,

jakiemi

byy

pomidzy kwadratami,

cmentarzysku dobieszewskiem drogi

napenionymi

przystpywaa do wikszych
naprzd planem, dbaa o za-

obmylanym

kamiennego czworoboku

promienie,

tak

rwnie drogi

cmentarzyskach kleczewskiem, serbskiem pod Rah-

Czekiem

Skalsku wiadzca o uzdolnieniu zaoycieli

do pojmywania znaczenia prawidoci konturw, symetryi

czci budowy,

harmonii rozmieszczania

pewnego wdziku.

ad

a przez to nadania

porzdek wszdzie znamionuj,

ich
linij,

caoci

poczucie

estetyczne.

b)

Zabytki ceramiczne, metaliczne, szklanne,

kociane bursztynowe.
i

Najobszerniejszy dzia wykopalisk na ziemiach sowiaskich

stanowi wyroby ceramiczne, pomidzy ktrymi pierwsze miejsce
zajmuj urny. Pod ogln nazw urn pojmujemy naczynia gliniane, z ktrych jedne,

suce

dla

skadania niedopalonych ko-

ci umarych, zowi si popielnicami,

i66j

Wedug

wyniose, wzgrze,

Ossowskiego

pooone

pod

cmentarzysko

koniecznie nad

jak

bd

niektrych miej-

wybierano najprzd miejsce

wod,

biec

lub

te stojc

nad rzek, potokiem, mniejszem lub wiekszem jeziorem, a w ostatecznoci nawet

nad botkiem. Powtre, bez wzgldu na powierzchnie zajtej pod cmentarzysko
t.

j.

'

Na

wybranych miejscach
urzdzajc cmentarze, rozmieszczano na nich groby systematycznie, jeden obok drugiego w maych odstpach, i t. d." Zabytki Przedhistoryczne s. 6i.
cmentarzysku goscieradzkiem kady grb (kamienny) obrcony jest otworem czyli szczytem
swym przednim ku dolinie otaczajcej wzgrze cmentarne. Ztd w obrazie przedstawia sie ukad grobw odrodkowy, niby w promienie idce od rodka wzgrza
ku jego brzegowiskom. Tame 72. To przypomina rozmieszczenie cmentarza dowyniosoci, wybierano zawsze grunt tylko

piasczysty.

tak

bieszewskiego.


wa1

scowociach

c a

1 i

919

inne przeznaczone

obrzdowych, rne co do ksztatu

nazywa

dla skrcenia,

dla potrzeb

wielkoci, oglnie przyjto,

urnami.

Badajc cechy staroytnej sztuki sowiauj^kiej, nie moemy

wchodzi w szczegowe rozpatrywanie wszystkich wykopalisk.
to

Test

poza

przedmiot archeologii, zostajcej

Ograniczymy

[>racy.

obrbem

niniej-

wiec objanieniem oglnej

sie

cha-

rakterystyki ceramiki sowiaskiej.

W grobach kamiennych
wrd

epoki najbardziej staroytnej urny

waciwych

znajduj si rzadko,

naczynia ofiarne: misy

gach,

popielnic nie znaleziono

dzbany

napojem

ng, albo z obu stron

stpnej epoce

gowy

skieletu.

no-

W na-

'*"*)

podobnie jak rzymskie urny

np-jstarsze naczynia,

byy

przeznaczone

acuszkw

przy niekt-

zaokrglone, lub spiczaste od spodu, widocznie

do zawieszania, co udowodniaj

wcale,

straw stoj

resztki

byy w malekich

rych znajdyw^ane, albo umieszczone

zaskle-

pieniach.^*^)

Przy rozkopywaniu staroytnych grobw kamiennych

ice,

zauwaano

niektrych po siedem

Meklenburgskiem

Majc

e liczba siedem,

rzd,^"')

ale

Pol-

podobnie jak
ustawionych.

szeregi

na Ranie nie tylko urny

wiano po siedem
nia,

na wyspie Ranie

na uwadze,

urn,^"**)

mogiy

usta-

zyskujemy podstaw do mniema-

przy obrzdach religijnych przedhistorycznej

ludnoci, posiadaa symboliczne znaczenie.

-^r

167)

Archeolog.

I.

W sklepach

**)

ska,

Mazowszu na porzeczu Wkry,

wypalone,

Wiadomoci

okolicy wsi Gadowa.

e",

naczynia gliniane,

r.

na

1843,

krgu

Czechach na poudnie od Skalskielety

leay

garnczarskim

gow

na zachd,

zrobione

dosko-

Z prawej strony skieletw leay bursztynowe kule

zota, ktry musia by ozdob reki i palcw kobiety.
Wocel-

bez

drut z czystego

kamiennych, odkrytych

na S

na polu zwanem

miay u gw po dwa
nale

86.

ozdb.

Pravek, 526.

'"^j

Kraszewski.

*^0)

Siedem urn

pobliu Lubicza.
^'*)

J.

Sztuka, 161.

Onicy, siedem take urn zawiera grb kamienny

Przyborowski,

Porw, wyej cytat 154.

w Wiadomociach

Archeolog.

I.

48.

w Kobi,

920

Znajdywane na ziemiach sowiaskich urny najrozmaitszych

ksztatw, oglnie biorc

przedstawiaj dwie grupy.

z gliny tuczonej z piaskiem, grubej

socu

rcznej roboty,

Jedne

suszone na

lub zlekka wypalone, koloru czerwonego, niekiedy

wpadajcego, nietrwae, bez ozdb, a jeli

maj

sa

szary

takowe, to nie-

zgrabne paznogciem, albo iglic robione, najczciej wertykalne.

Takie urny zawieraj

wych zabytkw,

co pozwala

sw przedchrystusowych.

koa

sobie

mao

elaznych, a wicej bronzo-

wnioskowa

o pochodzeniu ich z cza-

Pniejsze urny toczone s za pomoc

garnczarskiego, mocniej wypalone, koloru

zaprawionego grafitem, a niekiedy kolor ich

Urny tego

ozdoby

czasem obu rodzajw razem

talne,

maj

rodzaju

Niektre urny

ju

ciemnego, czsto
czarny wpada. ^'-)

nie wertykalne a horyzon-

zbki, zygzaki, paski, prki.

polewane ciemno, inne czerwono, barwa ich

bywa jednak z najrozmaitszemi odcieniami czarno-brunatna, i czerwonawa z glansem.

Sposoby wyrobu, ksztaty ozdoby w cigu
wiekw zmieniay sie, materyay na ogromnych przestrzeniach
byy nie jednakowe, ztd rozmaito urn na ziemiach sowiaskich
:

wielka, a jednak

fakty

wskazujce jedno obyczaju

ludu,

do

ktrego naczynia ceramiczne naleay.

Pierwsz

ten,

wyobraajca posta czowieka.

podobnie wielu innym ludom, stara

nadawa

sie

ksztaty przypominajce figur ludzk:

pielnicom

obyczaju

staroytnoci na ziemiach Sowiaszczyzny

Zachodniej jest forma popielnic,

Lud

oznak wsplnego

dotykalnie widzialn

ludu zamieszkaego

po-

szyje, brzuch,

uszy i t. d.
Uwydatnienie tych czci ciaa ludzbyo pierwotnie niezgrabne bardzo rne nie tylko pod
wzgldem epoki wyrobu, ale pod wzgldem miejscowoci.

stop,
kiego

^''2)

nicach,

z powodu

znacznej domieszki grafitu

urnach

Czechach, znany antropolog berliski Yirchow

znalezionych

zauway,

Strado-

kwestya

cie-

rozstrzygn w dwojaki sposb.

Czarn barw urny otrzymyway raz od domieszki produktw suchej dystylacyi drzewa,
inny raz i to rzadziej przez domieszk grafitu. Zeitschrift fiir Ethnologie, 1880.
Yerhandlungen s. 171.

mnego koloru

przedhistoryczne

czasy daje

sie

921

Postp

udoskonaleniu ksztatw popielnic przejawia sie

udoskonaleniu stopy, zamianie

cignita doln pekatoci

daniu nad

przedueniu
najcej

w nk, zweniu

jej

sie

szyi,

Sowem w miar

ramienistego rozszerzenia,

wygiciu grnego brzegu

gowy, tudzie w

pekatyci,

zamiast przysiadych,

ksztacie poczy-

estetycznycli,

popielnice

przybieray bardziej

wysmuke

ksztaty, przez co do postaci ludzkiej zbliay

sie.

Powiadczaj

grobw pogaskicli na ziemiach sowiaskich wydobyte. Ale obok nich znajduj si zabytki ceramiczne rzymskiego
greckiego wyrobw. Zkde si wziy? Badania nowszych czatysice urn

to

udoskonaleniu ksztatu uszw.''-')

wyobrae

rozwoju

do-

szyi,

sw udowodniy,

e typy rzymskiej,

way si z poudnia,
do

a dalej

w uycach,

ku pnocy:

ladw na

grnym Dunajem,

bliszych, mianowicie nad

Italii

lsku,

raczej etruskiej ceramiki posu-

zostawiajc po sobie wicej

okazy ceramiki etruskiej zmniejszaj si

Polsce

nareszcie

ziemiach

Czechach,

na Pomorzu

gin

zupenie.

Podobnie wyroby ceramiki greckiej nad Pontem, szerzc si ku

pnocy,

wpyw

zaznaczyy

swj

krajowe

czerwonej gliny,

przedstawiaj

ruskie

obwdk perow,

polskich podobne, ^'^j

tej

gliny,

mao

swym

do urn

litewskiej

nieznaleziono, a urny krajowego

wypalone,

s do

Okazy ceramiki

niezgrabnemi ozdobami. ^"^)

ckiej

ksztatem

ku pnocy na Rusi

ale dalej

okazw ceramiki greckiej dotd

wyrobu

gdzie

powstawao naladownictwo ich.

czsto okazy pikne

oprcz czysto greckich wyrobw,

Popielnice

na Rusi poudniowej,

grubego wyrobu
etruskiej

oczywicie udowodniaj jeli nie pobyt Etruskw

gre-

Grekw,

Lud miejscowy,
uwzgldniajc sztuk cudzoziemsk, stara si nadawa wyrobom
to przynajmniej

oywienie handlu

swym

pikniejsze formy

wpyw

rzymski lub grecki, tem

Tabl.

ozdoby,
i

*"*)

Sadowski,

^'*)

Kraszewski.

Sztuka. 159.

i75j

Tyszkiewicz.

Badania Arch.

1.

ich

Drogi handlowe

wyrobami.

w Pamit. Akad.
57,

by

a im gdzie mocniejszy

wyroby byy pikniejsze.

tudzie:

Urn. Krak.

rda

Z tego

1876.

archeologii

s.

59.

krajowej.

922

powodu wyroby ceramiczne

sze

od polskich

czeskie

lskie przybieray pikniej-

pomorskich ozdoby

ksztaty,^"**) nie przekracza-

jc

wreszcie granic przez sztuk cudzoziemsk upowszechnionych.

Tymczasem rozwj ceramiki na ziemiach polskich, uyckich pomorskich objawi si w oryginalny sposb, w tak zwanych poi

pielnicach twarzowych.
kowych na ziemiach

Znalezione

wielkopolskich,

grobach skrzyn-

a jeszcze

nina do Gda-

Prusach Zachodnich po drodze staroytnej od

ska

dalej

licach

pod Puck, tudzie

Chemna

Wisy w

prawej strony

czci w uycach

Malborga,

wikszej iloci

na zaodrza-

maj

skiem Pomorzu popielnice mniej pkate od innych,

nos,

oczy

pokryw w

ksztacie

Barwa tego

czapki.

oko-

uszy,

rodzaju

bywa tylko czarna lub czerwonawa w rozmaitych oda ornamentyk ich przedstawiaj: i) ozdoby wygniatane w prki, rowki, kropki, kka, doki 2) ozdoby ryte w kreski, prki, rysunki uoone w promienie, trjkty, acuchy, zygzaki, figury fantastyczne, tudzie motywy ze wiata rolinnego,
n. p. gazki; 3) ozdoby lepione: waki, guzy okrge, wypuke
paskawe, oraz nalepienia naladujce ucha naczy, niekiedy

popielnic
cieniach,

wzw,

rozmaitymi dodatkami, naksztat wisiorkw,

ptlic

Ozdobno popielnic twarzowych podnosi

inkrustacyja, czyli zapenienie zagbie w

itp.

upiksze,

niepospo-

licie

rytych

nijach

rysunku

bia mas

Inkrustacyja ta na czarnem
kontrast kolorw,

wapienn, na sposb rzymski.

poyskujcem

ktry podnosi bardzo

i76j

Wizerunki ceramiki

etruskiej

runki ceramiki czeskiej

poda Wocel w

na

lsku

Wrocaw.
dziele:

naczynia sprawia

tle

uwydatnia dekoracyjny

maym

efekt rysunku.^'') Popielnice twarzowe z nader

Die heidnischen Alterthiimer Schlesiens.

li-

znalezionej

poda

Biisching.

Wizeuyckiej i brandenburg1886. Dziea polskie: Sa-

1820

Pravek;

wyjtkiem,

Lipsk

1824.

znajduj sie w Zeitschrift f. Ethnologie z lat 1875

dowskiego Drogie handlowe;" Osowskiego Zabytki przedhistoryczne ziem polskich,"
tudzie pisma zbiorowe Wiadomoci archeologiczne" i Przegld Biblio- Archeologiczny" zawieraj w sobie mnstwo wizerunkw ceramiki rzymskiej i sowiaskiej.
skiej

,.

1'')

Wszystko, co wyej powiedziano,

komitej pracy Godfryda

Ossowskiego,

wielce

jest tylko

krtkim wycigiem ze zna-

pouczajcej.

bnem, stosownie do zakresu niniejszego dziea, przytoczy

Nie

znadujc moe-

tern miejscu obszerniej-


nale
i

923

do osb pci eskiej, co udowodniaja rozmaite ozdoby

dodatkowe upikszenia: warkocze, zausznice,

ktrych

znamiona pciowe.

naley tylko

Do
s

na ktrych

takie,

mezkie, jak na popielnicy

za

popielnic

mi ustami

nosem,

wycignit

jest

in-

^"'^)

wykopana pod

szyj, dobrze przyrobione-

wyrazistemi, oczami

paski,

pokryw

oznaczeniem na nich

cz

wertykanemi kreskami ozdb I^"") Wierzchnia

wyranie przedstawia czowieka

Na

bnie somianym.^*")

pomidzy

podjtymi do gry brzegami, przyozdo-

bionymi linijowymi rysunkami

nicy

odnie

miecz zawieszony u boku.

jest

okrgemi

ksztacie kapelusza,

mczkicli

nie-

ozdoby wyobraajce attrybuty

Doskonaym typem naczy twarzowych

popielnica z

na

Samostrzela, na ktrej,

nemi ozdobami, wyobraony

Ledn-Gr

szpilki a

kapeluszu,

tej

popiel-

prawdopodo-

innych popielnicach twarzowych wyo-

braone s: sposb noszenia brody, opuszczania w ty wosw, ''^^j

zawizywania pasa i wyobraenia jego ozdb typowych, wreszcie
sposb obszywania sukmany sznurkami

wy-

franzelkami, jak to

Z popielnic

ranie na popielnicach gosiskich^*-) przedstawiono.

twarzowych ozdobionych symbolicznymi znakami, zasuguje na

uwag
szych

elzenauska

popielnica

wycigw

pracy Ossowskiego,

Przedhistoryczne.^

wyobraeniem wozu na dwch

odsyam

czytelnikw do jego dziea: Zabytki

36-46.

str.

1'^)

Tame

'')

Ledna Gra wie o mil od Gniezna.

s.

44.

Wizerunek znalezionej

popielnicy podany jest przez ksicia T, Lubomirskiego

1774.

s.

76,

sama

za

popielnica znajduje

si

w Muzeum

w Wiadomociach
Przyjaci Tow.

niej

Archeolog.

Nauk

Po-

znaniu,
^**')

Ks. Lubomirski mniema,

na gowie

tej

popielnicy

wida

niby

pils-

(Wiadom. Archeol. 1874 s. 77). Mnie si zdaje, e forma pokrywy

i ozdoby wierzchniej jej czci przypominaj
wyrb teraniejszych kapeluszw somianych, przez wieniakw sowiaskich latem uywanych.
niank.

^*')

Ziemie, na ktrych odkryte zostay popielnice twarzowe,

osiedlone

byy

Sweww, o ktr)'ch Tacyt pisa e. zwyczajem ich narodowym byo zaczesane

wosy na ty wzem zawizywa," a dalej tene historyk wyrzek: Swewowie a

przez

do siwizny zadarty

wos

przodu na ty zawizuj, a czciej sobie czub

na wierzchoku ciemienia robi."

i82j

datek,

fig.

Wizerunek
72,

tej

Germania.

popielnicy

kudw

XXXVIIL

dziele Sadowskiego.

Drogi handlowe," do-


koami, bez

osiach, z czterema

W ogle ornamentyka

924

zaprzonego para

dyszla,

koni.^*^)

twarzowych przedstawia bogate

popielnic

motywy najrozmaitszych ozdb, jest doskonalsza od ornamentyki

naczy znajdujcych sie w mogiach kamiennych, ale ustpuje
przed starannoci obrobienia
nietylko etruskich,

Obok

ale

nawet

^'^^)

spoczywaj wprost

rodzaju, caej okolicy wsplne.

domego nam
Zgodnie

si

tylko

tu

dodamy,

jeli starsze

popielnice twarzowe

urnach krajowego wyrobu, ustawiajc

ziemi,

grobach

za kamiennych

dla

wejcia

i83j

podany
patrz:

jest

'**)

popielnicy, znalezionej

s.

f.

Ethnologie

urnach

chodnich od

Wedug
r.

1878,

Elsenau,

tabl.

XX.

powiecie Czuchlowskim,

Szczegy o

niej

niej,

945.

twarzowych

Nrd. Kopenhagen 184044.

is5j

otwo-

niemieckich badaczy nazwane

Porwnawszy urny domowe, znalezione
podobnemi urnami w Italii odkrytemi, archeolog

Zeitschrift

Malarstwo

jeszcze
z

'*'')

Wizerunek

przypominajce dom,

ula,

ludzi

dla tego przez

a u s u r n e n."

nad Lab,

ksztacie

twarzowe
albo

innego rodzaju urny

groma-

je

popielnice

przechowyway szcztki albo samych przybyszw,

w zwizku z nimi pod ich wpywem zostajcych.^**^)

,,ri

gro-

ludu,

szcztki swe

rem

popielnice innego

kryj szcztki niewiato nowsze bezwtpienia do Sowian nale.

tem badacze wnioskuj, e plemi miejscowe skadao

rwnie jak

z nich,

w ziemi

takich popielnicach, dwojakiego

wzmiankowalimy wyej, a

rodzaju,

peruwiaskich. ^^^)

popielnic twarzowych, znajdujcych

bach kamiennych,

dnie

rysunku popielnic twarzowych

tabl.

Peru,

Memoires des antiuaires du

porw.

VII. tekst na

str.

132

wylcazu G. Ossowskiego popielnic

1656 po

r.

1880 znaleziono 89,

ale

8.

twarzowych
z

iloci

tej

nie

Prusach Za-

mona

nawet

naczy w staroytnoci, okazuje si to ztad ju, e na wielu cmentarzyskach pomidzy skorupami popielnic zniszczonych, czsto si natrafia na uamki uch i rozmaitych innych czci twarzowych,
przyblieniu

bra

miary o istotnej iloci podobnych

oraz na zausznice bronzowe

^*)

Sadowski.

i t. d.
Ossowski Zabytki Przedhist. 48
Drogi handl. 61
66.

53.

^^)
Jeszcze w r. 1856 Lisz, porwnawszy urny w ksztacie ula, znalezione
Chemnitz (w Turyngii), pod Parchimern w Meklenburgu, pod Aschersleben i pod
Halbersztatem z podobnemi urnami odkrytemi w Italii, przyszed do przekonania,

>v

by niegdy czas, w ktrym na znacznycla przestrzeniach wyroby ceramiczne zjawiay si w ksztatach przypominaj.^cych dom. Jahrbiich. f. Meklenb. 1856. Band

925

niegdy w Europie czas, kiedy zwyczajem

Etruskw, popioy umarych chowano w urnach majcych ksztat
Lisz

utrzymywa

Takie urny Lisz odnosi do epoki krlw rzymskich

domu.
lej

jeszcze

gb

wiek

da-

Wiarogodnoci zdania tego

za-

przeczy niepodobno.

Urny domowe znamionuia rny wcale od sowiaskiego

x)wiem, wedug wyobraenia
pogld na ywot pomiertn)
Sowian, popielnica przedstawia miaa posta czowieka, urna
.

domowa

Z tego wniosko-

przedstawia nieszkanie nieboszczyka.

wa wypada, e
Niemcw, jak

urny domowe nie

chc

tem

niektrzy,

nale

ani

do Sowian ani do

bardziej,

na

pi

lub

sze

wiekw przed Chr. przodkowie teraniejszych Niemcw na ziemie

Z takiego powodu
sowiaskie nad
jeszcze nie zagldali.
nie moemy za niemieckie poczytywa odkryte przed kilku laty
z lewej strony aby, tudzie w Poznaskiem popielnice z oknami (Fensterumen),'"^^) tem bardziej, e wyrb ich, wedug zeznania niemieckich badaczy, przypomina formy sowiaskiego garnczarstwa^'") Szko na ziemiach sowiaskich byo przedmiotem
importowanym z innych krajw, a zatem popielnice ze szkem

ab

XXI,

wizerunki uni na

ir.

i-^S,

i-^,

^^;.

r.

1880 pastor liecker podnoszc

berliskiem Towarzystwie Antropologicznem kwestye o umacb donaowych, wyrazi

Hausurnen, zjawiajce
mog suy, jako

zdanie, ze

oci

Germanw

sie

na znacznych przestrzeniach,

przyczynek do poznania

sa

pozosta-

starogermaskiego

Zeitschrift f. Ethnologie 1880.

Yerhandlnngen 297 301. Aeby zdanie
Beckera miao jakiekolwiek naukowe znaczenie, wypadaoby dowie,
Germanowie
(Niemcy) siedzieli midzy Lab a Odr jeszcze przed nasza era, ale poniewa o tem

domu.

adnych wiadomoci nie znajdujemy, a powtarzatiie, bez wszelkich dowodw, uroje

o siedliskach Niemcw na wzmiankowanych przestrzeniach jest tylko tendencyjnym

wymysem,
1^*}

przez to mniemanie pastora Beckera pozbawione jest naukowej podstawy.

Jahrbiicher

f.

Meklenb. Gesch. 1856.

s.

256.

Jedna urna z oknem odkryfci zostaa w pobliu m. Stade w Hanowerskiem, druga pod Stendal w Altmark, inna w gminie Kitzenbuttel, inna pod Mogil'**)

nikami

Poznaskiem.

Urny

te

wstawione szko przedstawia okno.

byy do

dolnej

czci maj

niewielki otwr,

ktry

w grobach. Zeitschrift f. Ethnologie. 1 881 Yerhandl. 63 66.

Die Stempeleindrucke auf den erhabenen Gurten nahem sich bekannten

zawieszenia

i*)

Urny tego rodzaju prawdopodnie przeznaczone

slavischen Formen: die sonnenartigen Figuren in den Dreiecken dagegen

stimmen

ganz uberein mit gemalten und eingedriickten Figuren auf Urnen und Schalen von

wstawionem

wczeniej, jak
nami.

ich boku,
z

926

ksztacie okna,

mogy

Wreszcie, pewniejsze pojecie o urnaci

powzi mona

ledwo kilka znaleziono,

nie

Rzymia-

oknami, ktrych

bdzie

zjawi

sie

rozwiniciem stosunkw iandlowycli

nie wczeniej,

po odkryciu wikszej iloci exemplarzy.

waciwych

Oprcz

ceramiczne wyroby na

popielnic,

miach sowiaskich znajduj si jeszcze

Do

stosownie do przeznaczenia ich dla pewnego uytku.

nale: garnki w

czajn3'-ch

popielnic,

szane

do pokrywania

ksztacie kloszw

grobach

zabawki

zwy-

dzbany stawiane w grobach z pokarmem

olejnice, zawnice, lampy gliniane zawie-

misy

napojem,

zie-

rozmaitych ksztatach,

grzechotki,

zapewno uboszej ludnoci,

dziecinne

t.

p.

Przeznaczenie nie-

przedmioty.^-")

naczy wyrozumiewamy z osobliwych ich ksztatw, miatrojaki z trzech miseczek poczonych midzy sob
tak, e w poczeniu maj otwory, z czego okazuje si, e nie
mogy suy do noszenia pokarmw, podobnie do uywanych

ktrych

nowicie:

prawdopodobnie

mogy

suy

zione na

albo
z

musiay mie inne,

a jak niektrzy mniemaj,

dwojakw, zwanych bliniukami,

teraz

religijne znaczenie,

do skadania

lsku

naczynia,

ofiar

bstwu Trygawowi.'^-)

ksztacie filianki,

ksztacie piknej urny na

bokw

nia wgli.

w^

^^^)

pokrywie,

Naczynia

do spawiania oowiu.

lecz

podstawie,

drutami

tabl.

byy

dziurami

do arze-

suyy

Inne przypominaj malaniczki, solniczki,

ostlichen Urnenfeldern.

uywane

W Czechach

Yirchow

in

s w Wieli

Zeitschrift

w
f.

Polsce
Ethnolo-

1881. Yerhandl. 64.

poda Kraszewski. Sztuka. 164.

tame 164. Wizerunki w Busching'a.

1^)

Opis ich

'*>-)

Kraszewski,

Die Alterthumer

I.

I.

wyej I. tabl. IX i X.
Pleki po niemiecku przezwane Pletschen, o ktrych traktuje Zeitschrift
Ethnologie 1875 s. 277. Jedna pleke znaleziono w Czaczu. Zapiski Archeolog,
19")

Biisching, jak

'"*)

f.

uszkach bezwtpienia

pleki takiego samego ksztaku, jakie dotd

gie.

dziurami dokoa,

take

oczywicie przeznaczone

kopolsce do jedzenia zamiast talerzy. ^''^)

Zaborowo und anderen

Znale-

poznaskie. 1887.

s wrzeciona glinianej"'';

czsto znajdywane

zasuguj znajdywane
Niektre

szesnastu

obok nich

miay po dziesi

krki

mania badaczy,

przeciciu.

suy

mogy

te

znaczenie

w uycach, w

wskazuj jednakowy obyczaj

Wisy

na przestrzeni od

do

mnie-

pokrywy do

za

urn,

Jakieby wreszcie nie

krkw, jednakowo wyrobu

tych

zarwno

Wedug

dziur.

a take za podstawki pod kadzielnice.""*)

ich

cali

nich znalezione zostay pod urnami, inne z wierzchu

urn, a inne

byo
ilo

Na szczegln uwag
gliniane,

krki

iloci

znacznej

od trzech do

wielkoci,

rozmaitej

927

Wielkopolsce

pokrewiestwo

ludu,

znaczna

na Pomorzu

zamieszkaego

aby.

Niemniej ciekawe zabytki staroytnej ceramiki na ziemiach

sowiaskich stanowi

znalezione

Meklenburgskiem, na obsza-

pod Dux,~ tudzie

rze wsi Ladowitz,

w Medewege

pod Zwierzy-

nem (Schwerin) urny, przeznaczone do chowania wikszej iloci

ogle
pynw, mki, ziarn i t. p. wace po 200 funtw. i"')
wyroby gliniane, oprcz uywanych dla obrzdw pogrzebowych,

suyy

do rozmaitych potrzeb ludzkich, przez co garnczarstwo

miejscowe

zna

ze

wzmagao

si, doskonalio si,

Sowianami

miujcy

Sowianie szczeglnie
majstrami, chocia

swym Etruskom

epoce od VI do

w sztuce

gdy si wiat zapow., okazao si e

wybornymi

garnczarstwo,

byli

ornamentyki niedorwnywali mistrzom

Grekom.

Zostaj jeszcze do objanienia znajdujce si na dnach urn

znaki rozmaitych ksztatw.

Krgi

amane stanowi gwne

linije

motywy wzmiankowanych znakw.

Czasem

przecite

krgi,

dwoma diametrami na krzy, przedstawiaj krzy w krgu, inny

raz krgi, przecite czterma diametrami, pod rwnymi ktami,
przedstawiaj figur

ksztacie

kola powozowego.

Pravck 480.)

lo-^i)

Wocel.

196)

Dawniej mniemano,

e krki suyy

gdy Yirchow znalaz pod Zambrowem takie

krki mogy
lece, powzito przekonanie,

f.

Ethnologie. 1875.
'9")

Na dnach

s,

Sieniawski.

jedynie do

krki

suy

pokrywania urn,

nie na urnach,
i

dla innych celw.

134.

Pogld

na dzieje

Sowian

r.

lecz

i83i.

s.

335.

ale

obok nich
Zeitschrifl

bywa kwadrat

niektrych urn

bywaj rne
gazki,

figury

licie

urn czeskich

nim krzy; na innych dnach

amanych, czasem

z linij

odrostkami, jakby

kwiaty wyobraajacemi. Podobne znaki na dnach

morawskich, dokadnie wyobraone

Wocela wizerunkach,

przez

92 8

1'-'^)

objanieniach innych

podanych

badaczy,''-"*)

przedstawiaj bogate wzory staroytnej plastyki sowiaskiej

maj

wtpienia

wszechnie

cie

symbol

za

znaleziono

uwaany.

Gniezna do

krzya

1876 popielnice ze znakami

r.

zwykle na monetach

sie

po drodze

XI

po-

(swastiki),'**^)

i-,

pogaski

religijny

miasteczku Kecku,

nie

zdarza sie czasem na dnie

wyrozumiano.-'^*^)

lub

dotd

symboliczne znaczenie, ktrego wreszcie

Na urnach polskich
ciankach znak krzya amanego

bez-

Wresz-

--)

Wgrowca,

takiego, jaki

w. znajduje.-"^)

Oprcz wyrobw ceramicznych,

na ziemiach sowiaskich

wydobyto mnstwo przedmiotw metalowych, ktre znajdyway

si razem
pielnicach,

komi

sie z

po-

te gmaej cz-

Przedmioty

ziemi.

wyrobw bronzowych,

a tylko

wyrobw elaznych, srebrnych, zotych,

nych

grobach sklepowych, lub

a czsto zewntrz nich

wnie skadaj

ci

ludzkiemi,

szklannych, kocia-

bursztynowych.

108)

Pravek

461 4G5.

Maszka, prof. morawski, poda

wiadomo

o podobnych do krzya znawykopanych na grze Kotouo pod

Strombergiem w Morawach, Przy rozpatrzeniu tj wiadomoci w Towarz. Antropol.
berliskiem, zauwaano, e podobne znaki znaleziono na czerepkach w Dabersee (gdzie?)
i9)

kach znalezionych na dnach urn

e w

glinianych,

obu miejscowociach stemple

podobne,

Zeitschrift

Yerhandlungen, 141.
200)
Archeolog Schneider wyrazi mniemanie,
wprost znakami technicznymi,
Yirchow^ wyrazi si,

podany,

kw

jeli z

nie

(s.

461

fig.

tego

zdania

kwiatozbir, przez

Wocela

podzielajc

121-142),

garnczarskich nabdzie sie innego przekonania.

1880.

znaki na urnach czeskich

Nie

rozwag rozpatrzy bogaty

jego Pravek",

dziele

symbolicznymi.

Ethnologie

f.

to

Zeitschrift

o pochodzeniu znaf.

Ethnologie 1878.

Yerhandlungen 48.
-<")

2**^)

skich

Urny

Sadowski.

stiki.

Podobny znak

uwaany

jest

Sew. Tymieniecki,
'*')

Biskupicach nad Oobokiem,

Wykaz zabytkw

jako

swastiki znajduje- sie

pozostao symbolw

swa-

na najdawniejszych monetach

pol-

religijnych

Przegldzie Biblio- Archeolog. 1881.

Sadowski.

^Vykaz. 47.

maj

znak

pod Ostrowem,

przedhistorycznych. 1877.

t.

s.

z
I.

9.

czasw
s.

141.

jiogasluch.

929

Tysice egzemplarzy podobnych wyrobw, zoonych obew rozmaitych muzeumach zbiorach staroytnoci, tylko spe-

cnie

wykazy wstanie

cyalne

klasyfikowa

wedug

wyliczy

w pewnym

ich pochodzenia,

ksztaty

porzdku,
i

roz-

omamentacyje

My, stosownie do zakresu niniejszej pracy, ogranitylko na te zabytki pogldem.

oglnym
si
czymy
pierwszej poowie biecego wieku badacze, porwnywajc znalezione na ziemiach sowiaskich staroytne zabytki bronich

objani.

zowe

takimi zabytkami

czech

Danii

odkrj'tymi,

wzmiankowane zabytki

Brytanii,

powzili

Irlandyi,

Francyi,

przekonanie,

podobne do

siebie

Niem-

wszystkie

ksztatw

wy-

Wypadao udowodni to. Badania skadu metalicznego

wyrobw bronzowych, za pomoc analizy chemicznej, wskarobu.

zay,

wyroby skadaj si

niektre

takich znaleziono nie wiele, inne,

si

miedzi

co

cyny,

z czystej

miedzi,

lecz

przewanej czci, skadaj

waciwie stanowi bronz,

inne

za

domieszk oowiu, elaza i srebra znajduj

Okazao si jasno, e wyroby bronzosi
we do rnych epok nale. -'^^) Majc ju pewne dane o skadzie spaww bronzowych, a prz}'tem kierujc si wiadomociami historjcznemi o metalowych orach, uyw^anych w sta-

miedzi

cyny

mniejszej

roytnej Grecyi
starsze

uwaa

iloci.

Rzymie, archeologowie utrzymywali,

wypada wyroby

nie znano cyny, pniej dopiero

z czystej

wywoonej

miedzi,

za naj-

kiedy jeszcze

z Brytanii,

bronzy

skadu bdc jednakowemi,

z miedzi i cyny, z
s dzieem ludu, ktry niegdy bytujc w rodkowej i zachodniej
ksztatw swych

Lag

pracach

du bronze. 1866.

bronzw, ujul

na
s.

g.

tem polu badaczy rnych narodowoci. Roogemont.

Metod Nilsona i Friedemana-Goebela badania skada

pewien system czeski archeolog Jan Erazm Wocel.

Archeologische Parallelen."

wydan

1853

r. ,

rozpatrzona przez N.

dusku w

J.

Praca jego

Berlina,

profesora

czasopimie: Antiuarisk Tidsskrift.

KioPniej "Wocel, rozwinwszy swj system, doprowadzi

obliczenie skadu metalicznego broozw do cisego rachunku, jakowy przedstawi
w tablicach jasno pokazujcych ile w jakim wyrobie zawiera sie procentw miedzi;
Porw. Praa ile domieszki: cyny, oowiu, cynku, elaza, srebra, siarki, arsenikn

lundskiego,

benhavn 1854.

vek

r.

3.

zostaa po

206

247.

1868. tablice.

Tom H.

59

930

Europie,

wyrabia

uytku.

Takim ludem, wedug niektrych badaczy, maj by

Porwnywanie za wyrobw bronzowych z monetami

Kelty. -*'^)

staroytnemi, gdzie

wyroby

cynku

j.

przedmioty do rozmaitego

takowe znalazy, doprowadzio do wniosku,

cyny

do VII

domieszk oowiu nale do epoki

wyroby z miedzi z domieszk

w., a

Wszake

Sowian.

bowisk

t.

cyny

Italii

pie zachodniej

badania staroytnych

dalsze

porwnanie odkrytych

robw etruskich

bronzowymi wyrobami znalezionymi

drog

p. n. Chr.

zaoone byy

Euro-

Udowo-

przedmioty wyrobu Etruskw od

handlu szerzyy

a chocia

w. naszej ery,

gro-

rodkowej, cakiem obaliy dawniejsze mniemania

dniono niemal ostatecznie,

w.

licz-

nich antycznych wy-

archeologw o osobnej keltyskiej fabrykacyi bronzw.

IV

elaza uznane zostay za dzieo nowszych ludw,

bie ich

sie

miedzi

Merowingw,

miedzi

dolinie

odlewalnie bronzy, ale

sie

po Europie

Rodanu, Szwaj caryi

a
i

do

II

Recyi

nich fabrykowano bronzy,

pomoc techniki etruskiej

wedug jej wzorw.'-*'") Dopki
wic podobne zdanie nie zostanie obalonem, dopty wszystkie
z

wyroby bronzowe
simy,

rozumi

a do II

sie z

w. naszej ery za etruskie

wyczeniem

fenickich, greckich

uwaa
i

mu-

czudskich,

rnych stron mogy sie dostawa do Sowiaszczyzny.

Niewdajc si w szczegow klasyfikacy przedmiotw bronzowych na ziemiach sowiaskich znajdywanych, przedstawimy
e krtko w nastpnym porzdku:

ktre z

i)

lub

suce

Wyroby

drutu bronzowego

w kawakach

znacznej

wewntrz

do
iloci

ozdoby:

zausznice

znajdujce si cakowite,

popielnic, ale

do czsto bywaj

ucze-

Wedug

Wocela bronzy z miedzi i cyny znajdywane w Czechach, poi nie nalea do Markomanw germaskich, a tem mniej
do Czechw, ktrzy jak wiadomo nigdy bronzowych a tylko elaznych orey uytomie I niniejszego dziefa wskazaem jak bezzasadne
wali.
Pravek. 554.
mniemania o pobycie keltyjskich Bojw w Czechach, tudzie jak nierozwane jest
powtarzanie za innymi o germaskich Markomanach, pod nazw ktrych wypada
205)

chodz

ze staroytnej epoki

wprost Morawianw pojmowa.

-""j

Sadowski*

Drogi handlowe 42

47.

^
Na

dodawano acuszki bronzowe,

kszej ozdoby,

wn

gliniane

lub wisiorki z bla-

Naszyjniki, w staroytnoci

bronzowej.

przy

bronzowe,

paciorki

bursztynowe

koloru,

Przy zausznicach, zapewno dla wi-

wielkoci ziarnka grochu.

szki

nawleczone

zausznice

piknego bkitnego

szklanne,

wyjtkowo

twarzowych, a

pione przy uszach popielnic

zwyczajnych.

931

Sowian

garda, skaday sie

dla ozdoby karku
sob
kek
spiralnych.
Naramienpomidzy
z zaczepionych
niki w ksztacie obrczy z dwch lub trzech drutw skrconego

zwane g

r z

y'-"')

piercienia, lub spiralnie zwinitego drutu, nawleczonego na sznur

konopny, od ktrego na pier spaday kka,

Iglice

nich cienkie blaszki.

czyli

szpile do

lub nanizane

ozdoby

dla

ksztatw

sznurw, plecionek,

r /

sukni,

zapinania zwierzchniej

wielkoci

Sp

reki.

pasw

najczciej

gwk w

zapinki,

przedstawiaj

postaci

cuszki, piercienie, diademy

pewno osb panujcych
2)

wczni,

szczypczyki,

topory,
cze,

noe

ww,

potworw.

La

korony

za-

dla potrzeb gospodarwojennych: haczyki czyli

czerpaki, czasze, kocioki,

sierpy,

rodzaj

najrozmaitszej
sploty

noycy,

ksztatu podobne do teraniejszych,-'*^)

(Paalstaebe)

kobiece,

do

ksit.-"*)

owieckich

wdki, groty

mij

(fibulae)

suce

Wyroby

skich,

rzemieni,

wosw
Branso-

spinania

kobiecych, albo- do zapinania zwierzchniej odziey.

lety

na

siekiro- duta,

do

strzyenia

owiec

sztabki bronzowe

celty

siekiro-

mota,

obosieczne, miecze, sztylety,

tar-

rodzaj

hemy, trby, ostrogi.

so')

Wyej

str.

638.

w poudniowej Gaiicyi, nieopodal od

walu Trajana, pod korzeniami dbu, stanowi ozdob zbiorw Akademii Umiejtnoci Krakowskiej. Wizerunek jej podany jest przez ks. Lubomirskiego w Wiadomociach Archeolog. 1873. s. 24.
208)

Korona

-^)

Takie noycy,

Kraszewski.

pysznej roboty, znaleziona

wedug

archeologw,

wkadano do grobw

niewiastom.

Sztuka. 58.

zn*
59

suce

Wyroby

3)

gaskiego: noe
w ktre jak we

umieszczone, jak znalezione

burgskiem.
i

Burgu

czy.
i

Ale

poski

-^^)

podstawki pod

za

bogw

bronzowe na nich

naczynia

Szwecyi

znaleziono

Pekatel

znaczenie

wod,

lub pod

Archeologowie mniemaj,

Siedmiogrodzie,

religijne

uywan

Szczegowy

Meklen-

suyy

lsku

wzki bronzowe bez na-

Inne jeszcze wzki bronzowe odkryte zostay

miay

dla

wzki,

-^^)

Oberkehle, powiatu Trzebnickiego na

uycach

d.

urny

dzwony uderzano bijakiem,

koci umarych,

suyy

ktre

do obrzdw kultu posztylety do zabijania ofiar, obr-

cze,

skadania

932

Styryi

wzki bronzowe

za podstawy pod kadzielnice

przy ofiarnych obrzdach.-'^)

wyrobw bronzowych, odkrytych na ziemiach sowiaskich, podaj dziea powicone wyopis

cznie badaniom
bienym pogldzie

wizerunki

archeologii

tylko

Przytoczylimy

sztuki.-'-')

waniejsze

wikszej

iloci

po-

znajdy-

wane przedmioty bronzowe, ktrych nie mao znaleziono w powyrobu sowiaskiego, a okoliczno ta podnosi nad-

pielnicach

wan

kwesty: jakim by sposobem staroytne etruskie

mogy znale si w grobowiskach Sowian, jeliby ci

zwyczaj

wyroby
byli

pniejszymi przybyszami na Pomorze batyckie

nad

ab

Przechodzc do wyrobw elaznych, winnimy najprzd zau-

way,

2'i)

wieku

za czasw Hezioda,

zostay pod Czczewem w Prusach ZaOwiskach. Sadowski, Drogi handlowe, 66 7.

Zakroczymiu, (w pobliu Modlina), znaleziono w polowie biecego
bronzowy, wysokoci okoo 6 cali, wyobraajcy uzbrojonego
jego okrywa rodzaj helftiu formy staroytnej; twarz z broda i w-

Pile,

posek

Gow

czyzn.

by Grekom ju

Popielnice bronzowe znalezione

2^*>)

chodnich,

kruszec ten znany

sami, sroga,

Slupach

m-

gbokimi

jak do cicia.

rysami

rylca oznaczona;

Posek koczy si

rka prawa

tabliczk wieloktn,

podniesiona

do

ktrej otworze

gry

musiao

by godo jakie lub narzdzie i t. d. Kraszewski. Sztuka 232.

Tame o innych posgach.
2*2)
Yirchow. Zeitschrift f. Ethnologie 1876, s. 238. Jadewski w Zapisk.
Archeolog, poznas. 1887, s. 19.
23j

Wyej wzmiankowane w

przypiskach prace

Biischinga,

Lisza,

Tysz-

Wocela, Kraszewskiego, Jz. Przyborowskiego, Jagmina, Zieliskiego,

ksicia T. Lubomirskiego, Sadowskiego, Ossowskiego, Jadewskiego, Krzepkiego.
kiewicza,


wic

na tysic

elazo

poczy
czasie, wedug

ju od

w. przed Chr.

Tytusa,

elaza,-''*)

kopalniach

przedmioty elazne mo-

rodkowej Europie.

zapewnienia Tacyta,

si wyrobem

wili

ju

szerzy

sie

Etruski

po oywieniu wyrobu elaza

imperatorw Wespazyana

cniej

Rzymian elazo take

z ktrej dugi

Dopiero po ujarzmieniu Noryku za

z Noryku.-^*)

imperatora Augusta
za

przed Chr.

uyciu, mniej jednak od bronzy,

ore, chocia

czas wyrabiano
brali

gr

lat z

oddawna byo

933

w lsku

Ale

w tyme

Gotyni take ba-

powd do mniemania,

co daje

w Sowiaszczynie, oprcz wyrobw

byy wyroby z krajowego elaza.-^**)

od pocztku naszej ery

cudzoziemskich,

znane

Powiadczaj

poniekd wzmiankowane

lazne

to

doy

u wierzchowin

Wisy

przez Ptolemensa

Odry,-*") tudzie

e-

pniej-

wiekw wiadectwo Etikusa (r. 500) o wyspie Ramieszkacy ktrej R a n y" bawili si kowarstwem i zot-

sze o kilka
nie,

Bd

nictwem.-*^)

bd

co

staroytne na ziemiach

skich groby kamienne sklepowe

bie przedmioty

w
z

elazne,

bd

nich

komi

koo

skieletw

ludzkiemi, a

odnie naley

razem

bronzow^ymi,

ludzkich,

jak do III

bd

II w.

so-

znajdujcymi si

popielnicach

poniewa groby wzmiankowanego

nie pniej

sowia-

skrzynkowe zawieraj

przed

rodzaju

Chr.,

oczy-

wyroby elazne rozpowszechnione byy w Sowiaszczynie, jeszcze przed nasz er, przynajmniej w niewielkiej iloci.
Wydobyte z grobw kamiennych elazne: druty do
wicie wic,

bransolety z grubego drutu, szpile, zapinki,

szczypczyki, kka, podobne do uywanych teraz zwy-

zausznic,

'-')

Sadowski.

-15)

Wyej

s.

-'";

^^T^ej

-s.

-1')

Wyej

t.

Drogi handlowe, 49.

558. cyt. 162.
559, 577.
I.

s.

172.

Opisujc dwie wyspy przy ujciu Odry, mianowicie Yiarce i Bridinno

Etikus powiada: Populus exiguus. ad nuUam utilitatem aptus vel promtus, nisi tan21*)

tummodo reliuis

aurifices

ex

graphia Aetici
t.

s.

113.

populis fortior; striones, plumarios ac polemitarios,

iis

plurimi fiunt.

Istrici,
t.

II

s.

Hos vulgus Nanos (Ranos)

ed Wuttke 1853,
43.

ib. III.

c.

34.

Porw,

fabri en im

appellant.

niniejszego

Cosmodziea


do noszenia kluczw

kle

934

kka
w

wizki, tudzie zupeny brak

paskie

grobacli

poczone

sob

tego rodzaju wick-

wyrobw i orey elaznych, zdaj sie sie wymownie powiadcza, e w przedobry stuso we czasy elazo uywane byo
tylko na wyroby wycznie ozdobowe." -'^)
Przeciwnie, w nowszych grobowiskach, zawierajcych w sobie
szyci

w
w

wyroby bronzowe staj

sie rzadsze, a elazne
wikszej iloci wystpuj; obok przedmiotw bronzowych do ozdoby sucych, zjawiaj si wyroby
elazne wikszych rozmiarw: noe, noyki, rurki, wapopielnice gromadnie

ziemi ustawione,

kka, gwodzie, prciki, szpinki, sprzki

klamry z grubej blachy z nitami, haki, ka-

ki,

jakby od pasa

way

elaza, blacha

owieCj-^*^)

noycy do
hemy, tarcze

groty, dziryty,

dzioby tarczy (umbo),

strzyenia

elazna,

miecze

lub

tylko

czsto zwinite, lub do koa po-

pielnicy okrcone.
Z tych wyrobw jedne
wyranem naladownictwem wyrobw bronzowych, inne nie maj adnego do

nich podobiestwa, a ze

ane

wzgldu technicznego

za wyroby, nowszej epoki.

przedmiotw dochoway si
tak

mocno rdz zjedzone s,

ktre

za

uwa-

Wreszcie niewiele elaznych

w dobrym

mog by

stanie;

wiksz czci

typy ich trudno rozpozna,

nie-

zupenie utlenione; tylko czarny lad na ziemi rdz

za-

cz

wyrobw elaznych stanowi szcztki

Przewana
ory i zbroi, co powiadcza starodawne tradycyje o uywaniu
przez Sowian elaznych tylko ory.
Co si tyczy wyrobw zotych i srebrnych, znajdywanych
w staroytnych grobowiskach sowiaskich, to takowe bezwtGrecyi, w pniejszym czasie
pienia byy przywoone z Italii
moe i z Gallii, ale nie brakuje wiadomoci historycznych o tern,
e i Sowianie bawili si przerbk drogich kruszcw. Eugipius, w ywocie w, Seweryna, opowiadajc w kocu V w.
znacza.

mieszkacach pnocnej strony Dunaju,

-')

Ossowski,

220j

Takie

twierdzi

Rakusy,

Zabytki przedhistor. 112.

noycy

znaleziono

r.

1875 pod Lubinem

dolnych uiycach.

935

wyrabia ozdobne
srebra.--') Okoo tego czasu podrnik Etikus
rzeczy ze zota
o mieszkacach wyspy Rany, ktrzy tru(r. 500) wzmiankuje
Wiadomoci te odnosz sie do koca
dnili si zotnictwem.---)
V w., kiedy Sowianie na Dunajem bliej ju sie obeznali z cywilizacy rzymsk, a na Pomorzu wzrastali w si, rozwijali eglug i stosunki' iandlowe z odlegymi krajami. Rzymskie wytrudnic

sie

rolnictwem

przemysem,

umieli

roby zote, razem

przedmiotami bronzowymi, dociodziy wtedy

na Pomorzu wicej ni do Polski,

bytkw znaleziono

nie wiele, a

wic

waj.--^ Nie wyda si

zotych

ktrej

srebrnych za-

na Pomorzu cigle si nowe odkry-

prawd

niedorzecznem przyjcie za

wiadomoci, podanej przez Eugipiusa

w So-

Etikusa o istnieniu

ju w V. w. Byy
Atyl nad Renem
w Italii,

wiaszczyznie zachodniej krajowych zotnikw

to czasy

pogromu Rzymian przez

ogromnych upiey, cierania si ludw

czasy

So-

ich cy wilizacyi.

si na warByo wic w So-

wianie bezwtpienia, niemniej od innych ludw, znali

toci zota

wielce

miowali ozdoby ciaa.

wiaszczyznie obszerne pole dla handlu cudzoziemskiego

drujcych zotnikw. Od nich zapewne Sowianie

rbki kruszcw na przedmioty,

suce

si

w-

prze-

do upikszenia ciaa

pogaskiego, co powiadczaj poznane

kultu

uczyli

kilka

do

wiekw

pniej pysznie przyozdobione drogimi metalami posgi bogw,

tudzie zote
Zeitschritt

gly

s w

f.

poski bokw domowych

Ethnol.

1880.

Yerhandlungen 96

italskiego

9,

cyt. 218.

morskie krowy, konie, psy, gryfy, bobry, znalezione zostay

sprzki

pod Wotenic, take

naramienniki

1871,

s.

143).

srebrne

t.

--*)

zapinki

srebrne, guziki

urnie
99 163).
Meklenburgskiem, znalezione zostay zote acuchy, srebrne

bransolety

(Lisch. Jahrbuch.

razem

innych wykopaliskach

wyrobami

d.

Porw, wyej.

sti.

788, 825, 826.

1870,

s.

elaznj-mi.

Zeitschrift

mianowicie o bogatem wykopalisku wjrrobw zotych

ycach

szcze-

Haven pod Grabowem w Meklenburgskiem, razem z wazami starowyrobu, ozdobionemi dokoa baraliefami, z omamentacy wyobraajc

srebrne pozacane,

igy,

wyrobach

innych

Wiadomociach Archeologicznych.

221)
Wyej s. 98, cyt. 4.
^^ Wyej w biecym
--')

na Pomorzu.--*)

f.

(Lisch. Jahrbiicher

Ethnologie

r.

1875,

okolicy Chociebuzia

s.

d.

135,

Lu-


Razem
cach

wyrobaiii metalowymi

zewntrz

Z nich ocalay

wntrz

popielnic

ju po

spaleniu trupa.

lub

znajduj

sie

popielni-

wspomnielimy wyej, paciorki szklanne

nich, jak

bursztynowe.

936

byy

ktre

te,

zawieszone ze-

przypadkowo wewntrz nich dostay si

Reszta w pomieniu stopniaa. Z in-

zauway wypada

nych przedmiotw uywanych do ozdb

wy-

Grzebie

roby kociane, ktrych wreszcie zostao bardzo 'mao.

kociany biay, znaleziony w r. 1871 razem z komi ludzkiemi

zdaje sie by jew popielnicy, w egonicach nad Pilic,'--'^)
dnym z ciekawszych okazw staroytnych wyrobw kocianych.

Zauwamy

jeszcze,

miejscowych

za

zagranicy.

kociane

inne metalowe

Nie wyklucza

krajowcy, przynajmniej po

naszej ery, bawili sie

okazw, a jeli

greckim

wszake prawdopodobiestwa, e
upywie kilku wiekw od pocztku

te

przerbk metalw, na wzr zagranicznych

mistrzom rzymskim,

sztuce

nieustepywali jednak

w owe wieki, bawic

wasnego przemysu nie

waniem
e dla wyrobw grniczych
rozbojami,

wa

Sowian,-'-")

swym s-

najbliszym

siadom Niemcom, ktrzy

i

pochodziy

szklanne oczywicie

niedorwnywali

galskim,

wyrobw wyej wzmiankowanych

w znacznej czci elazne

materyaw wyrabiane, byy dzieem krajowcw,

przedmioty bursztynowe,

wszystkie

sie jeszcze polo-

mieli

tak dalece,

musieli

uy-

ceramice za Sowianie bezwarunkowo

prze-

Hartzu (Sraolinach),

wyszaH Niemcw, jak pod wzgldem techniki

pod wzgldem pomysw estetycznych.^-')

garnczarskiej, tak

22&)

Jagmin. Wiadom. Archeolog. 1873.

226}

Wyej

--')

str.

s.

147.

559, 560.

Dyrygent prowincyonalnego muzeum Marki Brandenburgskiej, w Berzaliczajc znajdywane na ziemiach Marki Brandenburgskiej staroytne

linie, Friedel,

wyrobw staro-germaskich (w jego rozumieniu niemieckich),

tak doskochocia wyroby nowszego pochodzenia (sowiaskie) nie
rozmaito
nale, jak wyroby z epoki poprzedniej, mimo to przyzna wypada,
doskonalsze,
ksztatw tych wyrobw jest daleko wiksz, a ornamenty lepsze
XIII w. wprowadzi umia nard chrzeciasko-germaski,
anieli tych, ktre w
po ujarzmieniu Sowian w Marce Brandenburgskiej. Die Stein- Bronze- und Eisenzabytki ceramiczne do

powiada,

s
e

Zeit.

1878,

s.

38.

si doskonale na

Wypada

wiec,

Germani

garnczarstwie, a po ujarzmieniu

przed Chrystusowe

Sowian w

X XII

czasy

znali

w. tak dalece

Rzebiarstwo.

c)

malarstwo,

ktry wyroby swe

rzeb

ozdabia

Tak

sie

czowieka,

reku jednego

drzewa, gliny, kamienia, koci

malowidem,

dotd po

czc

powstaway

budownictwem,

staroytnem

Jednoczenie ze
rzebiarstwo

937

nie

sowiaskicli

wsiacli

rzeb wedug

wawszy dom, zdobi go

lub

majc zgoa pojcia

metalu

o rysunku.

dzieje si.

Ciela, zbudo-

zwyczaju,

dodaje upik-

wasnego pomysu, maluje ulubionemi barwami wizerunki

rnych przedmiotw,
z wasnej fantazyi,
z natury,
cho o rysynku nie ma adnego pojcia. atwiej zaiste czoszenia

bd

bd

wiekowi, zostajcemu na nizkim

stopniu

kultury,

obrobi

bry

nada swemu wyrobowi pewien ksztat,

ni ksztat ten przedstawi figuralnie, choby w najprostszym rysynku. Inaczej by nie moe. Czowiek poznaje najprzd to, co
pod zmysy podpada, pniej dopiero dochodzi do zrozumienia
gazu, albo kloc drzewa

poj

abstrakcyjnych.

Rzebiarstwo sowiaskie, stosownie do zasobu materyaw

mogo by wykonywane przewanie

miejscowych,
i

mniej na metalach

koci,

na drzewie

twardych gazach, albowiem brak

zupeny w Sowiaszczyznie marmurw i kamieni zdatnych do

rzeby, uniemoebnia rozwj rzebiarstwa na kamiennych bryach, a dla rzeby na metalach potrzebna bya znajomo techniczna.
Gdy jednak wyroby z materyaw nietrwaych, jak
drzewo i ko, oddawna sprchniay, a kamiennych dochowao
si niewiele i to niepewnego pochodzenia, zostaj gwnie zabytki

ceramiczne,

wiato na

stan

troch kamiennych
plastyki

sowiaskiej

metalowych,

rzucajce

przedchrzeciaskie

czasy.

Z zabytkw ceramicznych, a gwnie z ornamentacyi popielnic, uwaa mona jak wczesny lud, wrd najprostszego
otoczenia

bytowego

spoecznego,

Trudno

usposobie.

zaiste

o upikszenie

i w XIII w. wyrabiali rzeczy gorsze od sowialogik utrzyma, nakrcajc fakty wedug tendencyjnych

zapomnieli dawnej umiejtnoci,

skich.

dba mocno

ciaa zausznicami
nami,

938

paciorkami, piercieniami, bransoletami, grzyw-

same za

naramiennikami,

popielnice,

kalny duszy ludzkiej po mierci,

i

kreskami

paski

dom

jako

miesz-

stara sie przyozdobi liniami

kropkami, nawet symbolicznymi

zygzagi,

znakami, a niekiedy inkrustacya biaego koloru na czarnem

Ozdoby

popielnicy.

wykonywane

takie,

rylcem,

tle

koci, niekiedy

nawet paznogciem, niezgrabne, nieprawidowe, czsto dziwaczne,

pierwsz prb rzeby

rowania

natury postaci ludzkici,

gadw

rzt, ptakw,

peny,

ale

rysunku razem, pocliopem do odwzo-

rolinnoci;

brak

tkwi myl, pniej dopiero

otoczenia

znawstwa

nici

majca

samo wypadaoby powiedzie o ozdobach

bliszego

wozw, koni, zwie-

strojw,

zu-

To

rozwin.

sie

przedmiotw

innycli

czowieka, szczeglnie narzdzi owieckicli,

instrumentw muzycznycli

ory,

tego rodzaju zabytki nie

ale

dochoway si. Wszake kto zwrci uwag na teraniejszy zwyczaj wieniakw sowiaskich
uzdolnienie ich do zdobienia
i

rzeb

inkrustacya swych narzdzi muzycznych

a u

Sowian poudniowych

pi,

emu

ory,

zapewno

ten

podobne uzdolnienie artystyczne

owieckich,-'^)

nie

bdzie wt-

darem przyrody,

jest

ca-

narodowi sowiaskiemu wsplnym.

Pomysy
z tego,

co

do rzeby Sowianie, podobnie innym ludom,

kultu

nej, poetycznej, tajemniczej,

rozmaitszych

pomysw.

Do
228)

pogaskiego pene

zawieray

Z tego

poezya czerpaa natchnienie

bolicznych

uderzao si, ogromem,

obchodzio,

ich najbardziej

Wyobraenia

tajemnic.

brali

fantazyi dziw-

sobie bogate

rda

rdo

naj-

plastyka podobnie jak

na zewntrz

wyraaa si w

sym-

ksztatach. ^-^)

najbardziej wybitnych

dzie plastyki

Pasterze blgarscy wasnej roboty

chowego, zdobi

pikn

inkrustacya z

o tanci a pisni v Bulharsku.

Slov.

gaway

(dudy), czsto z drzewa orze-

kamykw, ktre sami

Sborn. 1884,

sowiaskiej bez-

541.

zbieraj.

Sebek. Slovo

niektrych

miejsco-

wociach Rusi poudniowej inkrustuj rnobarwnemi szkiekami mode drzewa

grusze, jabonie, a gdy szkieka obrosn kor, wwczas cite drzewo suy zainiast laski
229)

skowatej.

"Wyej

w biecym

cyt.

149,

150.


nale posgi

wtpienia

939

rzebione

bstw,

drzewa

wadzy

ich

sup bohodzki, wydobyty w

majcy wyobraa Swiatowita.

jest

Sup
i

pi

wierci

cztery

r.

strony

dou
czci supa

wiata

ksztatu czapk. Twarze

ich,

u gry

cztery

przykryte

siebie

nej

stp

ma stop kwagowy, zwrcone

Arkonie, mode,

podobne.

Oblicza

nale jakoby do jedrka prawa trzyma

odpowiadajce czterem cianom supa,

te

osiem

jedn dzwonkowatego

jak Swantewita

podugowate, wszystkie do

bezbrode,

piaskowca,

wysoki, u

cali

zwierzchniej

na porzeczu Zbruczy,

1848

czworogranny, wykuty

ten

dratow.

s w

kultu, ze

rzdzenia pewnemi

Najznakomitszym zabytkiem dzie podobnego rodzaju,

sprawami.

kamienia,

wymaga

czsto fantastycznych ksztatw, stosownie do

znakami rnych attrybutw

a poczwrnej postaci. ,.Na stronie gwnej

rg do myliwskiej trby podobny, na prawej cianie u przepaski owej postaci wisi

wej strony,

miecz,

a poniej

ko

rce obrczka, a na

prawej

wyobraony.
tylnej

le-

cianie posta

ma rk jedn na piersiach, drug na ywocie. Na rodkowej

czci supa przedstawiona posta kobiety z wszystkich czterech
stron jednako, w sukni dugiej bez draperyi
przepaski. Na
i

przodowej

dziecko.
sami,

stronie,

obok

najniszej

tej

przez

jest

druga, niby

czci posgu klczy posta mzka

wznoszca rce ku

posg, ktry

niewieciej postaci,

w-

Podstawa widocznie utrcona

grze.

dziewi prawie wiekw na

dnie rzeki prze-

lea, straci wiele na wysokoci rzeby, na wydatnoci postaci

wyobraonych, na
tyle

ich

charakterze.

po jego powierzchni zmya,

Woda

zlizaa,

co

pyna

czasw

zagodzia surowe rysy

nam zaledwie podaniowe, tradycyjne o nim

chocia posg w w rzeczywistoci ogldamy." -^") Czy

boyszcza, a zostawia
pojcie,
-"')

Slup wydobyty na gruntach

na Podolu galicyjskiem,
pobliu uroczyska Bohod,
skrconego moe z Boh-horod, gdzie bya bonica pogaska, i dla tego slup ten
pospolicie bohodzkim zowia.
Szczegowy opis z wizerunkiem wzmiankowanego
supa podany by najprzd w Rocznikach Towarzystwa Naukowego, z uniwersytetem Jagielopskim zczonego, w r. 185 1. Potem w Lelewela; Narody na Ziemisch

blizko ujcia

rzeczek Gnilej

Tajnej do

wsi

r.

Horodnicy,

Zbruczy,

940

rzeczywicie jednak slup ten

dotd
Wiksza jeszcze wt-

wyobraa wiatowita,

jeszcze nierozstrzygniono ostatecznie.^-^')

pliwo

wzgldem

zachodzi

kamiennych

sowiaskiego

z piaskowca wyciosane,

Wogi

od dolnej

pochodzenia

rozrzucone

ca Ru

przez

przynalenoci do kultu

Bawany

bab.

tego

te,

niezgrabnie

na ogromnej przestrzeni

poudniow

do Wisy.

Nie-

ktrzy rnniemaj, e wzmiankowane kamienne bawany s pozostaoci staroytnych ludw, po ktrych Sowianie osiadszy

na oznaczonej

przynaleno
nic

bawany

cudze

przestrzeni,

swego uwaali.

kultu

W kadym

razie,

szczeglnego

nie

nazwali babami

kamienne baby, pod wzgldem

jako

sztuki,

znajdujce

Podobnie,

przedstawiaj.

Bambergu, przy kociele,

-^^)

si

ktrym spoczywaj zwoki apo-

stoa Pomorza . Ottona, lwy kamienne, majce

wyobraa

boga sowiaskiego,

dla

rwnie jak

dla sztuki,

Czarno-

mitologii

so-

wiaskiej, adnej wartoci nie maj.-'"^)

sowiaskich
Opis

IX s. 778 i Smolera: Jahrbiicher

dziea epltowsliiego. Sztulia 41.

1853,

wyjem

we wmiankowanem wyej

Lelewel,

-'1)

Saw.

f.

Litter.

1852.

s.

4.

miejscu: Kraszewski. (Sztuka 198).

Lepkowski. (Sztuka 41} wielu innych stup bohodzki za posg wiatowita uwaaj.
u Sowian bawany bstw wyciosywano
Ale Srezniewski (w r. 1850) zwaajc,
zwyczajnie z drzewa, a o kamiennych posgach w ksztacie supa, z pask rzeb,
i

Nowszy jeani wzmianki, wtpi azali zabytek ten jest dzieem Sowian.
dnak badacz rosyjski Famincyn, szczegowo rozpatrzywszy powtpiewania Srezniewskiego, skania si do uznania w bohodzkim supie bstwa sowiaskiego. BoJKeCTBa
nigdzie

CjiasaHT.

135140.

232^

Lelewel

babach kamiennych,

uwaa

je

bstwa sowiaskie, chocia

poczynajc od

pomniki.

za scytyjskie

dostatecznych

XVII

(Narody

I.

w.,

19).

dowodw na

pisano bardzo wiele.

Inni upatruj

to nie przedstawiaj.

nich

Po-

rwn. Hanusz. Die Wissenschaft des S]avischen Mythus; Kraszewski. Sztuka u Sowian.

214

227; Kam.

233)

Szulc.

Mythologia, 153

Jan Kollar, przejedajc

ktrym pochowane

zwoki .

166.

1835 przez Bamberg, ujrza przy kociele.

Ottona, dwa kamienie, na ktrych rzeba wyobraa
r.

czarny bug.

Z tego Kollar wnis,

z przed oczw
nowoochrzconych, usun boyszcza pogaskie. Szafarzyk, zainteresowawszy si wirozpatrzy szczegowo runy,
cej runicznemi napisami, ni autentycznoci kamieni,
przez Kollara zapisane i sprawozdaniem o tem ustali mniemanie o autentycznoci
niby lww, a napis runiczny niby znaczy

kamienie

mogy by

kamieni bambergskich,
bulski, rozpatrzywszy

przywiezione przez

. Ottona

Pomorza, aby

Ale w r. 1853 profesor berliskiego uniwersytetu W. Cyw Bambergu mniemane bstwa sowiaskie, w postaci lww,

^41

rnemi czasy na ziemiach sowiaskich

znalezione kamienne zabytki, do ktrych badacze przywizuj
Grze pod reWyliczymy waniejsze.
niejakie znaczenie.
Sa

inne,

jeszcze

Wart posek kamienny, w ksztacie trupiej gwnad Wart dwa kamienne bawany, jeden wyng, w reku trzyma na piersiach
sokoci 0,500 mm., bez gowy
co naksztat podugowatepo chleba, drugi mniejszy 0.390 mm.
mem

nad

W Kole

ki.-'^)

wyobraa
jakby

popiersie do pasa,

pic,

przymruonemi

korzynie, po drodze z

rk, twarz ma podugowat,

bez

Kpna

oczami.'"'*)

Znalezione

Mi-

wydr-

do Grabowa dwa kamienie

one: na jednym z nich wyobraona jest figura ludzka, na drugim ko, ale spr o autentyczno tych kamieni dotd nierozstrzygnity.'Posg Trygawa, odkryty na Pokuciu, run w r. 1866,
a wizerunku jego nie zostao.-^') Xa Pomorzu zaodrzaskiem

''^j

kilkanacie

kawakw

kamieni

wyobraeniami twarzy
nicznych

albo po

rnych

znakw

nie wy rozumianych.-"'^)

dotd

kamienie

wyrytemi na nich niezgrabnie

postaci ludzkich, potworw,

symbolicznych,

w kawakach

ru-

Inne

cianach kociow wmurowane,-**)

zbiorach archeologicznych spoczywaj.

Wszystkie wzmiankowane zabytki razem wzite przekony-

e w Sowiaszczyznie

waj,

uczyni takie KoJlarowi zarzuty,

nauki sowiaskiej straciy.
s.

za czasw

pogaskich niebrakowao

wzmiankowane kamienie wszelkie znaczenie dla

Porw. Smoler. Jahrbiicher

slav.

f.

Litteratur.

1854.

8489.
-**)

KraszewskL

***)

Sadowski.

***)

Spr o autentycznoci kamieni,

Sadowski.

Sztuka 48.

Wykaz

s.

Wykaz zabytkw

znaezionyci

Krakw 1872;
Sadowskiego. Wykaz s. 8.

przedstawia broszura A. Przezdzieckiego.

miotu wyszczeglniona przez

Archi v.

f.

slavische Litteratur,

2S7j

Wyej

-'*)

Z dziea von Hagenow'a.

s.

kawakw

rinem

ksiki.
cki

kamieni,

Szczegy

Pol.

r.

Nareszcie Jagicz,
i

1855,

contra,

por-

zwtpi

V.

Greifswalde 1826, Lelewel

poda

wizerunki

na polach Starogardu, take pod

Wiek red, IIL

s.

265.

tablica

Wa-

w kocu

Kraszewskiego. Sztuka. 310.

kamieniach wmurowanych

broszurze:

tego przed-

Beschreibung der auf grosherzogl. Bibliothek

znalezionych

na polach przelowickich.

-'*)

za

740, cyt. 120

zu Neustrelitz beftndlichen Runensteine.

czternastu

Mikorzyne

literatura

wnawszy wszystkie sprawozdania o kamieniach mikorzyskich pro

o ich autentycznoci.

15

tabl. I.

ciany kocioa

kamieniach mikorzyskich

s.

37.

Kottowie,

Pr^ezdzie*

942

dzie na kamieniach rzebionych

niewprawn rk,

wadzeniu chrzeciastwa zniszczone,

Swiatowita bohodzkiego, do

moe

a byc

przeznaczone dla kultu pogaskiego, przy wpro-

lepsze wyroby,

innem zupenie

wody wrzucone

zostay.

przedstawia

stanie

posg

podobnie jak

lub

sie

rzebiarstwo na

Posgi bogw sowiaskich z drzewa strugane stay

rnych miejscach od dawna.
Kijowie ksi Wodzimirz I
wznawia w r. 980 dawniejsze bawany, przyozdobi aj
je zotem
-^^)
i srebrem.
Na Pomorzu posgi: Radogosta w chramie nad
Doleskiem jeziorem, Swantewita w Arkonie i niewiadomego po
imieniu bstwa w Gostkowie odznaczay si olbrzymi wielkoci i mistern robot.^*^) Suknia Swantewita z rnych rodzadrzewie.

jw drzewa delikatnie sklejona

tak sztucznie

zczon

kolanami

bya, e miejsce spoje zaledwo dostrzedz si dawao.-**-) Chramy pomorskie w X XII w., jak wspomnielimy wyej, -^'^) oprcz
wewntrznych bogatych ozdb, miay ciany ogrodzenie pokryte

wypuk rzeb

polychrymow,

zrobionych tak umiejtnie,

zwierzt, ptakw,

koby

istoty te

ziemcw,

chwa

wyobraajc

na drzewie,

yy

w cigu

oddychay,-^*)

trzech wiekw,

ja-

pochlebnych wiadectw

po-

rzebiarstwa zatwardziaych poganw, wymownie powiad-

Wyj jeszcze
i

zdawao si

Tyle od rozmaitych cudzo-

czaj znakomity jn wtedy u Sowian rozwj

wymagajca

lach,

ludzi,

plastyk

sowiask

2*)

Wyej
Wyej

gazi

sztuki.

podnosi rzeba na meta-

nietylko znajomoci spawiania kruszcw,

przygotowania form, do czego potrzebne

2)

tej

s.

771. cyt. 248.

s.

8258.

byo pewne

lecz

znaw.stwo

Tunica ad tibias prominens fingebatur, quae ex diversa ligni materia

tam arcano nexu genibus jungebantur, ut compaginis locus non nisi curiosi
contemplatione deprehendi potiierit. Saxo-Gram. lib. XIV", p. 158,
2*2)

creatae,

s^s)

Wyej

-*^)

Erat autem in

s.

823

9.
civitate

Stetinens continae uatuor, sed una ex

hiis,

piincipalis erat mirabili cultu et artificio constructa fuit, interius et exterius

ras habens,

de parietibus prominentes imagines hominum

tam proprie suis habitudinibus

Porw. Ebbo III. i.
32.

et

volucrum

cxpre.ssas, ut spirarc putares ac vivere.

et

quae

sculptu-

bestiarum,

Herbord.

II.


techniczne

by

Podobne znawstwo oddawna musiao

artystyczne.

rozpowszechnione

943

Sowiaszczyzn

e,

kiedy

do posagw drewnianych dorabiano srebrne

i

rne

odlewano

z miedzi,

w pewnym

gtt).-**^)

(r.

jak

miedziany

grodzie

gowy

Trzy

zote uszy,

posg

\'agrskim,

za posek Trygawa

Wolinie

si Niemcy

posrebrzone szczeciskiego

posgu

prawie misionarzy, unieli

go okazao si
arte

gb

to

kraju

tak skryli,

wyroby te
wyrazy biografw . Ottona:

pulchritudinc caelata."-*^)

incredibili

sztuki na

moebnem.-**)

nie

pikne wskazuj

mniej-

zoty, po wprowadzeniu chrzeciastwa

kapani pogascy, skradszy

ii 25)

(r.

wsy

Saturna, na widok

zdziwili

Trygawa, . Otto jako osobliwo odesa do Rzymu, -*^

szy

wieku

bogw

a nawet cakowite posgi

attrybuty wadzy,-*')

ktrego,

ju w

przytomoci

odebra
musiay by
sculptoria

Podobnych dzie

by duo. Z nich wiele cudzoziemcy

pogaskimi chramami ogniem zniszczyli,
ludno miejscow skrywana przed okiem podejrzli-

Pomorzu musiao

zagrabili,-'*^)

reszta przez

lub razem

wych mi.syonarzy niemieckich i duskich, gina w zapomnieniu,

a co we wntrzach ziemi przechowao si trafia do rnych zbiorw archeologicznych, bez wszelkiej pewnoci co oznacza do jaDo zabytkw takiego rodzaju naley
kiego narodu naley.-''^)
i

25j

Porw., co

Swantewita: na

wyej powiedziano

741, 771, 825, 826

str.

3*)

Wyej

-*')

Truncum

s.

s.

o posagach Radegosta, Pemna, Trygawa,

t,

d.

772. cyt. 254.

Trigloi ipse (episcopus) contrivit, sed tria eius capita deargentoi

a quibus et Triglous dictum est,

raoriae papae Kalixto

. .

direxit.

secam postea inde abdosit, qiiae deinde beatae meMnich Prieflengeski II. 12. Bielowski. M. P. TI.

136.
**)

Ebbo

*)

Porw. Hanasz. Saw. Mythol. 387.

II,

13.

r. 11 68, Dani wzili z sob inny,

may
Kopenhadze przechowywany. Niewiadomo czy
rysunek jego byt kiedy ogoszony. Lelewel, Narody 782. Kraszewski. Sztuka 205.
-**}
Figurka bronzowa z
podniesion do gr\', znajdujca sie w Muzeum Czekiem, ma wyobraa Peruna. Zupenie do tego Peruna podobna statuetka
znaleziona w lsku i dzi we Wrocawiu zachowujca sie ma wyobraa skandynawskiego Tyra.
Muzeum czeskiem
jeszcze inne figurki bronzowe w postaciach
ludzkich
gowami paiemi, moe baraniemi i maj boi&kw sowiaskich oznacza,

-^)

posek

Zniszczywszy

Swantewita,

posg

ktry jest

Swantewita

rk

/.


zwane

lak
z

wykopalisko prilwickie, skadajce

postaci

bokw

kw.

si

jf>ro

jacych zdania, aby bawanki te

obraa.-^^)
przylwieckie

Zgodnie

bawanki do

niepodziela-

mogy sowiaskich bokw

mitologii

sowiaskiej nie nale,

cia bezwtpienia s, staroytnego wyrobu

wy-

wyrzek,

tem Yirchow niedawno

innych jzy-

zdania badaczy podzie-

Przemaga zdanie badaczy

contr.-'"'-^

greckiego

bawankw

autentycznoci tych
i

potwornych ksztatw,

pogaskie?!,

napisami podobnymi do aciskiego,

liy

si

rnorodnego spawu metalicznego wyrobw,

kilkudziesiciu

najwicej

--

944

cho-

zapewno na Pomo-

rze z zagranicy przyniesione zostay. -^^)

Malarstwo.

d)

Dla uzupenienia obrazu staroytnej

wypada

U
zacyi,

jeszcze

wzi

plastyki

pod rozwag pocztek

sowiaskiej,

wzrost malarstwa.

wszystkich ludw, zostajcych na nizkim szczeblu cywili-

malarstwo zjawia si najprzd

ksztacie zwyczajnego

rzemiosa, pniej dopiero, z podwyszeniem rozwoju

umysowego,

przybiera cechy sztuki.

Podstaw

a bez tego malarstwo nie

rzemiosa.

wic

jako sztuki,

malarstwa,

moe

Tymczasem

jest

prawie niedostpnem. Jak trudno

dych na ziemiach sowiaskich

Sztuka 236

rysunku,

si podnie nad poziom zwyczajnego

poznanie

prawidowoci rysunku,

mao

pewien stopie abstrakcyi, dla ludw

Porw. Kraszewski.

znajomo

wyobrazi

Zauwaymy,

7.

rozwinitych

byo staroytnym

ludw^,

stano-

jest

artystom, osia-

pomoc rysunku

wszelkie poczwory do klasycz-

sowiaskiej nie nale.

252j
drugiej wierci biecego wieku Lisz dowodzi, e bawanki przylfaszowane, za nim poszed Hilferding i inni. Przeciwnie KoUar, Lelewickie
Na zarzuty za
wel, Bool i wielu innych obstawali za autentycznoci bawankw.
o podejrzanym na bawankach pokocie Bool wskazywa, e, po dokonaniu analizy
przez technikw, domniemany pokost nie jest nim, a naturaln oxydacyj metalu.

nej mitologii

Zeitschrift
253)

f.

Ethnologie 1S78.

Takiego zdania

o bawankach od
2&^)

by

koca XVII

Zeitschrift

f.

Yerhandlungen 267
i

J.

Kraszewski,

8.

ktry

poda cay

przebieg sprawy

do nowszych czasw. Sztuka. 287310.

Verhandhingen 264266.
Ethnologie. 1878.
w,

945

ksztaty pewnego przedmiotu, wskazuj to wizerunki na wyrobach

ceramicznych,

kad wemiemy

Za przy-

grobw pogaskich wydobywanych.

rysunek na popielnicy elzenauskiej, znalezionej

kamiennym na kaszubskiem Pomorzu. Artysta zamierza wyobrazi na niej wz o czterech koach, ale nie umia przedstawi go inaczej, jak w ksztacie czworoboku linijowego, po
rogach ktrego poumieszcza krgi, majce czter}' koa wozu
Bezwtpienia temu samemu artycie atwiej byoznacza.*'''^)
oby cay wz zrobi w naturze, ni jego rysunek poda. Podobnie innym owego czasu artystom atwiej byo wystruga z drzewa, lub wyku z kamienia figury wyobraajce ludzi, zwierzt,
O ile
ptakw, anieli przedstawi je w prawidowym rysunku.
grobie

trudniejszem
z

byo pojcie

pomoc cieniw wiate

i

malarskiej

sztuki

kolorw,

ten sposb,

uwydatni wypukoci

aby

wkl-

soci przedmiotu, a przezto nada mu pewien charakter? -^

To te o malarstwie, jako o sztuce, po zagranicami wiata greko - rzymskiego, w staroytnej Europie nie moe by mowy.
Poczucie pikna pobudzao myl ludzk do malarstwa, artyci,
niezadowalniajc si prostem malowaniem wyrobw ceramicznych,
usiowali nadawa im gadko i poysk, pokrywajc je pokostem
bursztynu.-^*) Idea pikna ya, nieczyli szmelcem ze smoy
i

dostawao znawstwa.

Wyroby
szej

epoki

ceramiczne znajdywane

adnych malatur

w grobach pogaskich

now-

za

oka-

nie przedstawiaj,

innych

zw malarstwa na ziemiach sowiaskich a do rozwoju pimiennictwa nie posiadamy. Zostaje uda si do historyi.
Ziemia sowiaska, obfitujc w rnego rodzaju roliny i mineray, posiadaa materyay uyteczne do farbiarstwa

W staroytnoci barw czarn

dystylacyi drzewa

wgla,

graf
ad

z y, s

u lub

mo

malarstwa.

produktw suchej

y, pospolicie

uywa-

no do malowania urn, a dla ozdoby ich robiono na czarnem

255J

tabl.

Wizeninek

tej

popielnicy znajduje sie

Zeitscbiift

f.

Ethnologie 1878

XX.
siW)

Tom

11.

Lisch. Meklenb. Jahrb. 1868.

s.

tle

132.
(*'


bia

946

od niepamitnych czasw przygotowywano

marzana

Rolina krajowa
farb modr,,

bryki

larskich,

dziy

raczej sin,

tej

Italii.

(okry),

przydatnych do robt ma-

r z e t (isatis tinctoria)

Farby delikatne

Dla przygotowania

'-*^^)

czerwon.-''^)

sinido,

nigdy nie brakowao.

Grecyi

barw

dawaa
kredy, lazurku, lu-

czyli

glinki,

czerwiec

Z owadu zwanego

inkrustacyje z wapna. -^')

drosze docho-

za

farb trwaych,

Sowiaszczyzna miaa podostatek olejw lnianego

konopnego.

materyaw doskonaych do przygotowania

farb piknych i trwaych, Sowianie oddawna polubili farbiarstwo
i malarstwo.
Barwy: czerwona, ciemno -sina biaa stay si narodowemi. Staroytna odzie witeczna: mzkie upaiiy i ePosiadajc

tyle

skie zapaski

byy

ciemno -sine

takiemi

dotd u

ludu polskiego

zachowuj si. Czapki czerwone krakowskie i spodnie grali karpackich take czerwone, s pozostaoci odlegych
wiekw. Ozdoby rkaww koszuli kobiecej, naramienniki, u ludu
ruskiego zwane polikami, przelicznie wyszywane, maj przewanie barwy czerwon
sin; jaja wielkanocne kraszanki przybray nazw od zabarwienia ich na czerwono, a pisanki maloi

ruskiego

wane, czasem bardzo misternie, rozmaitemi barwami, przedsta-

wiaj wzory gustu

Ssiedztwo

wiejskich artystw samouczek.

stosunki z Italij

na wyobraenia Sowian o

sztuce.

Grecyj wczenie

Gdy

jednak

wpyway

Italija,

po na-

pywie barbarzycw w V i VI w., cakiem prawie zdziczaa,

Byzant,
sztuki pikne przechowyway si tylko na wschodzie.
uniknwszy pogromu barbarzycw, sta si jedynym w Europie
przytukiem antycznych
wznosili

2&7)
258)

wyobrae

pikne gmachy, rzebiarze

Wyj

w biecym
Od mnstwa czerw

s.

u,

cyt.

gucie

Architekci

sztuce.

ozdabiali je

pysznemi

dzie-

922.

czerwca

cay

kraj

po nad

r.

Bugiem Czer*

wieskiem przezwano.
2^")

Cynober

minia,

ozdoby malatur, znane byjy

wia o nich wicie Plinius.

uywane w staroytnych rkopismach sowiaskich do

w Grecyi Rzymie w odlegej staroytnoci. Rozpra^
i

Historia Natiiralis II. cap.

X.XXIII

XXXV.


ami rzeby na marmurach,
wybornemi

malaturami

malarze upikszali otarze

sztuczne

wyroby

dochodziy jeszcze do Europy

ciany

chrzeciaskich.

styl, byzantyskim zwarzeby na drogich metalach

dalekiego wschodu,

ale

by

Tak si przeduao

a do

byzantyscy, zawitawszy do zdziczaej

IX

szczeglnie

Byzancie poznane

w.,

kiedy sztukmistrze

dziea malarskie jedynie

od Arabw,

mogy.

witych

obrazami

waciwy, miejscowy

Sztuka przybieraa
ny. Wprawdzie

9\1

pocz! u

Italii,

podno-

niej

kadc

si malarstwo,
szkoy malarstwa.

a w

nie wszeniej

tym sposobem pocztek staro - italskiej

Szkoa ta rozwijajc si powoli, zakwitna
XIII w. Tymczasem poudniowo -zachodni

Sowianie, wprowadzajc u siebie chrzeciastwo, przez aposto-

w .

Cyryla

regijnych

obrazach

sowiaskich.

Morawach

malaturami

ozdobione

ornamentach ksig

witych chrzeciaskich stawa si wzorem

dla artystw

Czechach

wpywem

Metodego opowiadane, znaleli si pod

byzantyskiej cywilizacyi. Styl byzantyski

kocioy

Najpierwsze chrzeciaskie
przez

^[;todego

>.

w byzantyskim

cianach

na

Sam Metody by doskonaym

wzniesione,

byy

stylu.-''*^)

Wedug

dawnego podania polskiego, koci gnienieski zdobiy malowida greckie,

a koci . Jerzego pod Gnieznem w stylu greckim by zbudowany.-*')

sowiasku

Najdawniejsze

ocalaych pomnikw czeskich, po

(kirylici pisanych, mianowicie: legenda o

wie napisana dla ksiniczki

gelije przez

Emmy

. Prokopa pisane

napisy rozdziaw ozdobione

mi.

tyme

sawny

tiech,

malarzem.

loio

(r.

ico),-*^-)

(r.

stylu

1040),

-^'")

. Waca-

tudzie ewan-

maj

inicyay

byzantyskim malowida-

czasie czwarty opat klasztoru sazawskiego

jako

syn

rzebiarz,

razem jako

malarz.

Hanke

Slovnik Naucny.

***>)

Rieger.

-**)

Maciejowski.

Pamitniki,

-'^'-)

Rekopism przechowuje si

"^'')

Jest to tak

wydana

blagovestvovanije,

1862.
t.

dii.

II.

nynee

r.

451.

II, 87.

Wolfenbiittel.

zwana j-Ewangelija Rejmska,^

Pradze,

s.

Rieger.

dokadnie

Boe-

niepospolity

t.pi^.nia

jji

1846 pod tylulem: ^Sazavo-emauzskoje

Reraeskoje."

60^

Tymczasem, podnoszce

wasny

szy

wnictwo

owao

si

innych

malatury,

Powiadcza

malowane,

rkopism

motywach

Ornamentacye

ale

wytwarza

jeszcze

Inny znakomity

cze-

pisany przez mnicha Vace-

mnicha Mirosawa,

niemiec-

cho niewprawn

postp.

wska-

1202),

(r.

wyszehradzkiego, postp

tudzie

pochodzcy

pojmywaniu

wyobraa-

technice prawidowiej

Dalsze rozpatrywanie rozwoju malarstwa

w Polsce

jego,

ju znamionuj

sztuki,

jcej formy. -^*)

nie zadowal-

Polsce,

cudzoziemszczyzny,

Mater verborum

kodeks Wyszehradzki,

wzgldem kodeksu

chach

ornamen-

znajdywao nalado-

sztuki,

Czechach pniej

rada, a miniaturo wany przez

nie tylko

podobne do woskich, francuzkich

to

1037.

IOI2

rk
zuje

malarstwo, wytworzyw-

naladowaniem szkoy byzantyskiej, duch jednak

z lat

ski

objawach

lepem naladowaniem

niajc si

wasne

w Italii

Sowiaszczyznie. Naladowanie szkoy woskiej krzy-

narodowy najprzd

kich.

sie

rny od byzantyskiego,

styl,

tacyach, lecz

948

Cze-

przekracza zakres niniejszego dziea.

Oprcz Czech, Moraw

Polski,

wczenie przez chrzest pod-

jeszcze

wpyw oglnej cywilizacyi europejskiej, zostawaa

znaczna poa Sowiaszczyzny pomorskiej
nadabskiej,

ktra,

odpierajc narzucane

trwaa

w pogastwie

padych pod

nia

cz

ta

gwatem chrzeciastwo, przedo drugiej poowy XII w. Bezwtpie-

Sowiaszczyzny,

jej

bdc okron

oddawna: Niemcw, Danw, Czechw

uledz
i

to,

musiaa

pomorscy

wianie

wpywom

zachowujc

cywilizacyi ssiadw.

mniemajc,

to

niego

o malarstwie

pogaskiej fanatyczni

sztuki

czyni na

'j

tern,

Rieger, Slov. Nau. 451.

chwa bo,

co

nam

Ale niewtpliwe

kult

wyobraenia

religijny,

rodzime

Sojak

szczeglnoci.

Pomniki

skwapliwie

niszczyli,

misyonarze

nas najciekawszych zabytkw blizkich

wic zadowalnia si

przez ochrzczonych

Polakw, mimowolnie

rozwijajc staroytny

czerpali

ogle o sztuce, tak

a tymczasem pozbawili

nam rodakw.

Musimy

o sztuce Pomorzan w, Luty-


kw, Obodr.

949

nadabskich cudzoziemscy

~^jrbu\v

..-.

pisarze

podali.

cigu kilkowiekowych najazdw na pomorska nadabDuczyczy szczegln uwag

ska Sowiaszczyzn, Niemcy
i

zwracali na

w.

chramy

byy przedmioty
IX do XII

bstwa pogaskie, bo to

chrzecianom

nieznajome gorliwym

wcale

Pisarze tacy jak Thietmar,

Adam

epoki

bremeski, . Otton bam-

bergski z jego towarzyszami, wreszcie Helmold, Saxo Gramatyk

i

bywali

inni byli to ludzie uczeni,

na zachodzie Europy, gdzie

ju od czasw Karola W. budowano kocioy, bezwtpienia

Y.zniolejsze
z

od sowiaskich chramw, a jednak

mwi

podzi\vieniem

wedug

malowidami.

byy zewntrz malowane

farbami, poniewa,

deszcze

py-

Chramy, przy-

bezwtpienia olejnemi

biografw . Ottona, barwa zewntrz-

bya

nych malatur gwnej kontyny szczeciskiej

,.e niegi

wiatli ludzie

piknoci gmachw sowiaskich

sznem ozdobieniu ich rzeba

najmniej wiksze,

ci

spuka

zniszczy

jej

nie

trwa,
mogy, tak wielk
tak

bowiem bya sztuka malarza. "***) Arkoski chram Swantewita

mia dach pomalowany czerwon barw; zewntrzna za strona
budynku lnia sie sztucznie zrobionemi baraliefami rnych figur,
chocia niedbale

grubo pomalowanych.-**)

Pyszny chram Ra-

mia ciany ozdobione rzeb,

musiaa by, podobnie jak w innych chramach, pomalowana, bo obyczaj kultu pogaskiego wszdzie by
jednakowy. Wntrze chramw napeniay posgi bogw, ozdodogosta nad Doleskiem jeziorem

ktra bezwtpienia

rnymi atrybutami

bione

rozmaitymi sprztami

runkami bogw.
o tern

wyranie

rgwi Lutykw,
szanowanej

ich

drogich

wadzy, purpurowemi zasonami,

metalw

Wszystko musiao

pisarze nie

mwi,

ale

chorgwiami

by

malowane,

powie

z wize-

chocia

Thietmara o cho-

wyobraeniem na niej jakiej bogfini wielce

o rozdranieniu Lutykw przeciw Niemcom, ktr/y
z

-5;

Wyiej

s.

827.

26j

Wyej

s.

825.

kamieniem na wylot chorgiew

by

wizerunek bogini

950

przebili,-*")

jasno wskazuje,

malowany. Prawdopodobnie,

wito

najwik-

Ranw stanica, rwnie jak chorgwie Jarowita w Hawelbergu byy take ozdobione wizerunkami kultu pogaskiego.-*^^) Wszystko to, jak powiada Saxo Gramatyk, byy
sza

wyroby

sztuki krajowej artis ingenuae".

Zakoczenie.
Porwnywajc sztuk sowiask
nastrczaj si nastpne uwagi:

Okoo pocztku
i

wianie,

naszej ery, kiedy ludy Grecyi,

syny

dalszego wschodu

sztuk innych ludw,

ze

ju

Italii,

Egiptu

ze znakomitych dzie sztuki,

oddaleniu od wiata cywilizowanego,

So-

bytowali jeszcze

Zamiowawszy ywot pastersko-rolniczy,

Sowianie siy
zdolnoci swe powicali na podniesienie ze stanu
natury ziemi, ktr im Opatrzno na osiedlenie przeznaczya.
Wieki, raczej lat tysice, lud sowiaski mnoy si w cichoci,
walczy z surow przyrod, pracowa, z bytu swego wytwarza
ideay, w radoci i niedoli sodzi ywot swj piewem, gdb,
pierwotnej prostocie.
i

plsami, rozwija gust

jego

marmurw

twardych gazw.

biania

downictwa

robw

rzeby,

od cudzoziemcw.

wymaga

kultu

estetyczne.

Brak

ojczynie

glina zostaway mu do buwic tylko mg korzysta dla wyza szklanne wyroby musia nabywa

Drzewo

nich

sztuki, metaliczne

rone przedmioty

poczucie

metalw utrudnia nabycie wprawy do obra-

Licznie

wykopywane

metaliczne,

potrzeb

suce

grobw sowiaskich

do ozdb ciaa ludzkiego,

domowych wyranie powiadczaj uspozamiowania pikna we wszelkich

sobienie pradziadw naszych do

fazach

ywota

267)

Wyej

S68j

Porw,

ludzkiego, tak dalece,

s.

668, cyt 125.

wyej

s.

667.

nawet spalenie na

stosie


zwok umarego
gimi wyrobami

951

mogo obej

nie

Kto

metalicznymi.

ju

gust

dro-

icli

miowa

mocno

bezwtpienia posiada rozwinity

ciaa, ten

o/dobienia

sie bez

tak

ozdoby

poczucie

estetyczne.

Z podniesieniem kultury

bliszem zapoznaniem si

wia-

w pocztku wiekw rednici, Sowianie sasi do wyrobw metalicznyci, naladowali wyroby grec-

tem cywilizowanym
mi
kie

brali
i

rzymskie, rzebili na kamieniacli wapiennycli,

Popd

koci, a przedewszystkiem na drzewie.

tycznych

widoczny,

mogy

sowiaskiej nie

Rzymian, Arabw

brakowao znawstwa.

porwnanie

Wytwory

na

sztuki

dzieami Grekw,

musieli dopiero

upadajcych ludw szo

starszych,

este-

ludw dalszego wschodu, bo Sowianie nale-

do ludw nowszej formacyi,

co u

w czci

usposobie

marmurw wic cho

uczy si

tego,

Nie

zapomnienie.

posgi bogw, ornamenty chramw, mieszka, sprztw, pokrywali je malowidami

wasnego pomysu, a przytem i ceramiczne wyroby doskonalili,
zdobic je rzeb, inkrustacyj, malowidem, znakami symboli-

mieli

cznymi

krzyw

postaci zwierzt,

i t.

d.,

drzewa

ptakw,

strugali

pazw, rolin, zygzakw,

bez znajomoci rysunku, a wprost przez naturalne

uzdolnienie do sztuki.

Na pochwa

wian pomorskich chrzeciascy

tych ornamentacyi u So-

ksia w

X XII

w. nie znajdy-

si na

ten przedmiot

wali dostatecznych wyrazw, ale zapatrujc

krytycznie, wolimy, nieprzeceniajc zbytecznie sztuki sowiaskiej,

przyzna

nie

wysoki stopie rozwoju wzmiankowanych

gazi

wiekw wczeniej od Sowian ochrzczeni

mieli dosy czasu do oznajmienia si z sztuk greck i rzymsk,
a jednak malatury ich na pomnikach a do XIV w. wskazuj
plastyki.

nizki

Niemcy

kilka

stopie znajomoci rysunku.

wygldaj

jakby

proporcyonalne,

Figury

ludzi,

koni,

ptakw,

drzewa wystrugane bawany, sztywne,

bez wyrazu ycia, jakby

zabawki przez

nie-

dzieci

Czyby poganie pomorscy w sztuce przewyszali Niemcw ? Odpowied trudna, ale sami uczeni niemieccy przyznaj, e
gamczarstwo sowiaskie nad
byo doskonalszem od tego,
krelone.

ab

Niemcy po ujarzmieniu Sowian nadjabskich

jakie zaprowadzili

XII

952

w.-)

Miujc

sztuk, Sowianin nie opuszcza zrcznoci do wyra-

enia swycli poczu

mentacyje

Rzebi

estety cznycli.

supw,

gzymsw,

on

malowa

mieszka,

poddaszy

orna-

koniki

na

koguty na wieach, kukawki (zuzule) na

posgi bokw domowych, biorc motywy

przyczkacli domw,

grobaci krewnyci,
z natury,

wyobrae

zasad rysunku nie

kultu

mg

on

wasnej

dwign

wyumys sowiaski zwraca si

Ale jak tylko

szego rozwoju.

Nieznajc jednak

fantazyi.

plastyk na stopie

sfer poezyi, piewu, muzyki, wnet przyrodzona Sowianom

twrczo inne cechy przybieraa. Tu Sowianin zawsze by mistrzem.
Wysokie uduchownienie, przenikajc jego istot na
wskr, usposobiao do znajdywania ideaw pikna w naturze,
chwytania z niej motyww do piewu i muzyki. Tu nie byo
potrzeby liczenia si z adnemi prawidami, tu geniusz narodowy

wystarcza za wszystlco: podpowiada zasady pikna, wskazy-

wa

sposoby wykonania, broni od omyek, dozwala tworzy

miae

waryacyje bez ogranicze, suchajc jedynie przyrodzonego

poczucia estetycznego. Podobnie

innych ludw,

Rny wcale

taniec.

peen swobody ruchw

taniec

tacw

przyzwoitych formach,

zawsze charakterystyczny, nieograniczony

niach,

od

swych przeobrae-

sowiaski po wszystkie wieki

by

znakomitym

przedstawicielem sztuki.

by w

oglnych rysach stan sztuki sowiaskiej za cza-

sw pogaskich.

Po wprowadzeniu chrzeciastwa musiay zaj

razem
szko. Przez koci wyobraenia

Taki

zmiany.

Koci by

cywilizacyi powszechnej

Zamiast dawniejszych
ich przedstawiania

dziy

w uycie

wzory rzeby

Wyej

s.

936

cyt.

227.

umysu

nowoochrzczonych.

mitycznych

plastyce znakami

scen biblijnycli czerpano.

")

do

trafiay

wyobrae

symbolicznego

przyrody branymi, wcho-

malarstwa,

motywy ktrych

ze

Radykalna zmiana motyww plastyki


pocigaa

sob

za

/inicuit;

szy brak wiedzy

^"^3

wykonywania.

>^>o>uuo\v' jej

technicznej

rysunku zastpio naladowanie

utworw szkoy byzantyskij

romaskiej,

podwalinach

zdoaa wytworzy

rozdwojenie

sie sztuka

nim na takich

ale

nastpio
obrzdkiem

narodowa,

Sowianie wschodni, razem

sztuce.

Dawniej-

greckim wprowadzili u siebie naladowanie szkoy byzantyskiej,

piewach reTymczasem Sowianie aciskiego obrzdku, obok zaszczepionego ju poniekd przez

Cyryla i Metodego naladownictwa szkoy byzantyskiej, biegiem wypadkw pocignici
budownictwie cerkiewnem, rzebie, malarstwie

ligijnych.

zostali

za

pod

wpyw

kultury zachodnio-europejskiej.

Wszake

po

obrbem duchowiestwa, dworw ksicych owieceszych

koci do uprawiania sztuki chrzei

obywateli pocignitych przez

ciaskiej,

zostaway jeszcze Tnasy ludu wiejskiego, do ktrego

nowsza cywilizacyja, a

doj mogy. Tumy

ni

sztuka

cudzoziemska nierycho

wiejskie po przyjciu chrzecijastwa, jesz-

wiekw zachowyway dawniejszy gust i wyobraenie

rzebiy ozdoby, upikszay je malo-

cze kilka

o sztuce; wznosiy budowle,

widami wedug staroytnego

pieni nabonych

muzyki

Suchajc po kocioach
tumy wiejskie niezapominay
piewu
muzyki, przechowyway

zwyczaju.

religijnej,

jednak staroytnych melodyi

twrczo poetyck.
tywy do

plastyki,

waliny sztuki

rda

Z tego

muzyki

narodowej

Pomorzu kaszubskiem.

kadc

Czechach,

Zachodnie

za

Morawach, Polsce
Pomorze,

sko poszy na zasilenie sztuki niemieckiej.

madjarskim nie mogli

a u poudniowo

wag

Niemcw

rozwin

czerpali motym sposobem pod-

mistrze sztuki

tacw,

uyce

na

Serb-

Sowacy pod rzdem

swej twrczoci do godnoci sztuki,

zachodnich Sowian sztuka marniaa pod prze-

Wochw.

Rozpatrywanie dalszego rozwoju sztuki u Sowian wychodzi

po za

obrb

wyej

powiedzieli,

Sowianie

Ograniczymy si

niniejszej pracy.

dodawszy,

architekturze,

Grekw, Rzymian, Arabw

rzebie
i

wic tem comy

chocia za czasw pogastwa,

i

malarstwie niej

stali

od

ludw dalszego wschodu, nie ust-

954

swym Niemcom, poetycznoci za wyo-

pywali jednak ssiadom

brani,

oryginalnoci pomysw, tudzie

pikna

pewnili sobie.

rbne

powane w

UWAGA.
padaoby

sk

wiata stanowisko!

Dla uzupenienia obrazu

ieni

sie

poczucia

cywilizacyi

miejscu

ju

cywilizacyi

Sowian, wy-

zuzi jeszcze pod rozwag grafik sowia-

za czasw pogaskich.

rozszerzya

gbokoci

tacach pierwszorzdne miejsce zaTego dosy, aby sztuce sowiaskiej przyzna od-

piewie, muzyce

Gdy jednak praca,

tym omie zawarta,

do 60 arkuszy druku, przeto za ssoianiejsze

uznaem sprawozdanie

o grajice

sowiaskiej poda

miejscu tomu nastpnego.

KONIEC TOMU DRUGIEGO.

-l-^^^h^

zve

waciwem

mm muum
LUDW, MIEJSC

OSB,

RZECZY

omie Il-gim wzmiankowanych.

I.

wity

Nazwy miejscowe, podziaw administracyjnych,

ciow

pogaskich, ko-

zamkw

klasztorw chrzeciaskich, warowni, grodw,

gma-

chw publicznych.

= arcy biskupstwo; Msk = biskupstwo; 6 = bioto;

= dopyw; eh = chram; gr = grd; j = jezioro; kr = kraj!
ki = klasztor; koii = koci; m = miasto; nior = morze; o = osada;
Odn = odnoga; okol = okolica; pr = przyldek; jf- W = pwysep;
r == rzeka; st = strumie; sc = cieka; U = uroczysko; w = wyspa;
= upa.
2 =: zatoka; ZdlU = zamek;

SKRCENIA: ar-Msk
(I

Abalus w.

AKaha

2.

190.

o.

Abbetesrode

o.

233, 266.

Altaheski

Adolfesleiba

o.

202.

Altenburg

Agacella

o.

Agasta

249.

Aista

d.

103,

162,

Aglawa, Uhlawa r. 383, 384.

Ahornik :=: Jawomice-gry 170.
Aisch

Alt-mark

Altmona

r.

220.

312.

Stara

178,

Anglia

Ansbach m.

247.

Antogast o

206.

Albek-gau

153,

161.

173.

Albundechleba
Aldaha o. 189.
Aldenburgskie

o.

Anza

201.

stargardzkie

bis.

346,

Arkona

gr.

Arkoski

Alech o. 2og.
Alemunis
Altmiihl
Alend d. 166.

Alsen w,

529, 537.
27.

Hanza 618

Arendsee m.

607.

Alpy gry

40, 604, 614.

kr.

181, 335.

201.

Akwileja m. 580, 729.

26,

71,

624.

148.

44, 618, 656, 739, 939.

eh.

478,

825,

942, 949.
r.

172

174.

Arneburg m.
Assig

st,

Attyka

147.

177.

Ambargau .
Amzleben o.

Alara

r.

Marka

162.

Altschtadt m.

258.

r.

ki.

gr.

149, 243.

374.

kr.

786.

Augsburg m.

269.

831,

840,

858,

95^
Aurach, AVraha, Owraha

Belkeslicim

o.

Austrazyja kr. 3 18, 252.

Austrmarr. mor. 7.

Belohora

o.

287.

Belowicy

o, 280.

Austrweg. mor.

Belsa,

Autryja
Azyja

kr.

159.

5,

kr. 84,

100,

12, 614,

B'it)ie gry

r.

239.

Benin

Badenahgowe

Berezin o. 184.

kr. 634.

Berdy, brdy wzgrza, 146.

Berescica

okol. 177.

Bagibaria kr. 107, 108.

Balberge

196.

Gorslio gr. 146,

Berlin o, 51.

Bernau

o.

Bertheim

244.

o.

49.

228.

o.

Bskid, Bieskid

Balgistat o. 231.

Balsemorum

regio

Biaa

Ziemia 148, J79, 261.

Balta jura mor,

o.

Bergen
162.

Boemia, Czechy 73,

Balsamia,

Beseritz

Betw

o.

Baltejskie, Baltische mor. 8.

Bezunt

las 350.

Baltia w. 3.

Bezzingen

7.

8,

Bamberg

iro, 527.

Babin gr, 303, 940.

Bambergskie bisk. 269.
Banat kr. 821.

Bane

Bania,

Banw m.

gr.

365.

Banza castellum 303.

Banzleben o, 201.
Barbogi, Borburg, burgword 20q, 263, 334.

Barden-gau 144, 150, 153, 180.

Bardewik, m. 144, 153, 180, 614.

Barnimska ziemia
Bart

gr.

Bart

289,

o,

239.

Biaa Chrobacyja 94, 107, 429,

Witland kr. 7.
Biaa ziemia
Biaa ziemia, patrz Balsamia.
Mont-Blanc 527,
Biae Gry

w Luycy

Biatobg gra

Biatoboe, Biaobonica

648,

51.

Biaoru

728.

Biaogard nad Parsant 310, 363, 448,

484, 658, 870.

=
=

Bialogrd

Biaogrd

Alba

regia 310.

Zaravecchia 310.

kaszubski

Bialogrd

gr.

Biberaha

359.

728, 82 1.
o.

743, 787, 816, 851.

kr.

Biaystok

657

gr,

311,

Barycz

Biberowa

57, 65. 589.

Batawia

kr.

7,

604.

Bicina

159.

r.

Biberwina

Bobrowina

Byczyna

Bawaryja kr. loi. 420, 434, 821.

Bayreuth m. 213, 254.
Bechynie gra 381.

Bidburg zam. 240.

r.

137.

Biega

o.

288.

Bechow

Bielaha

d.

Beczwa
Belbog

o.
r.

281.
90,

ki.

388.

728.

Belicy burgward 334.

Belia

gr.

371.

Biebrza

659,

189.

o.

Biberaha, Bieber d. 156, 169,

r.

367,

133.

Bartenia kr. 133.

Basilia w. 3,

648.

84, 87, 391, 601.

gr.
o.

8,

no,

gr. 97,

357.

Bezdicz

Batyckie mor.

patrz

Bepetki, Benatki m, 13.

Babilon m. 634.
Babin m. 174184, 344, 309.
Bablide o 193.

Bajas

ziemia,

Belzig kr. 53.

617.

r.

Biaa

Balsamia,

103.

109, 831.

Baginza .= Bagnica

Beleseim

157,

r.

r.

164.

164.

158.

Bielawy gry 91. 97, I04.

Biegrad

serbski 310.

Biegrad. Albia transylvana

310.

= Karlsburg

957
Biegrad pod Kijowem 311.

Bolia

Bielina

Bgaryja

28. 36.

r.

98.

r.

kr. 613.

Bielicy burgward 361.

Bgary nadwoskie

Bielogora

Bomim

68, 598.

g.

Bielsk m. 133.

Borantowicy

Bielyje bogi u. 728.

Borde

Biergila o

Borgewitz

Biesa

2CK).

aby

d.

Bieskow

148,

166.

602.

g.

Borki

o.

Borki

las

Borkowicy

Bornshausen

Bilena

o.

288.

Borowa

228.

o.

103.

r.

Birka m. 605.

Borownica

Bisamberg

Bortfeld o. 267.

Fernic

Bisdede okolica 355.

Boruz

Biwema

Borysw m. 860.

Blanica

Blatna

Blatnica

Bottleben

385.

Blawa

Blau

Blazin

o.

282.

Blesina

Boow

Bona, Bonia
Bonie, Poni

r.

kr. 53, 273, 334.

j,

Bota
Boto

286, 333. 350.

g.

655.

= Boh.

kr.

Bramaha

o.

Bohana

r.

166.

280.

603.

Boitzenburg

36,

civitas 51,302,
burgward 361, grd 457, 598,

Brda
Brdo

590.

r.

660.

o.

Breemberga, Bremberg nad Naba m. 244,

615.

Bregetium m. 581.
Breisgaa kr. 248.

Breg m. 580, 652.

Bresse

Brzezie

o.

212,

Breitungen

o.

Bremen

152, 304.

ra.

Bresnicha
Bretsch

Bolesaw Stary g. 323, 370,

Bolesaw Mlady g. 370.

o.

146.

225.

239.

Brenlze kr. 173.

144.

Bolechma burg w. 341.

Bolesawiec

= Branibr,

Brenta, Brenz d. Dunaju l63.

429.

Bojkw kraina
g.

169.

d.

156.

r.

Breitenbach

14.

Boh-bach
Bojanowice
Bojka

574.

655, 828.

=
=

r.

kr.

Brachtaha

Brandenburgskie bisk. 51, 352.

Bratingen o. 238.

Bobra r. 57, 116, 589, 650.

Bobrawa r. 390.
Bochnia m. 565.
Bockleben o. 202.
Boda r. 160, 178.
Bodrowicy o. 280.
Bogbr
Hamburg m. 30, 243.
Elirsbach o. 225.
Bogana

Boh

Bracht

321,

34.

kr, 273.
g.

o. 34.

Brandenburg

287.

o.

151, 266.

Bralin patrz Berlin.

53.

Boskie

Bnin

302, 605, 753.

g. 34.

202.
o.

bory, gaje 722.

Brabant

Bo, Bonia, (Plun)

Bonie

Boe

159.

r.

184.

o.

289, 341.

o.

Bo-Wenden

103.

r.

g, 67,

103.

o.

Botfelden o. 230.

163.

r.

o,

186.

52.

199.

161.

o.

287.

o.

r.

kr. 76.

280.

o.

wzgrza 144.

Bigera

grj- 98.

617.

kr.

Bojemy, Czechy

Bunzlau

g.

660.

Breznica

o.

162, 248.

Brestie o. 198.

Bretze o. 146.
Breustian

651.

Brewnowa

o.

Brzesciany
282.

o.

146,

Brezelenz
Brezica

Brieza

958

Bystrica

146,

o.

Byte

Breznica burgw. 341.

Breno. Brodsche

Froseke

gr. 349.

Bridasti o, 197.

Bridinno w. 43.

Briechowa

o.

Brietze o.

162.

103,

r.

Bystricy burgw. 341.

287.

o.

gr, 37,

Bytom
Bytw

gr.

lski

gr.

pomors 367.

651-

Byzant m. 420, 616, 824, 946.

Bwima
Czechy kr. 70.

281, 333, 361.

Bzura

148.

r.

126.

57,

2/4, 310.

Brizow
Biisin-gau . 71.
Brno =: Briin gr. 86, 390, 601.

Calbe, Calve (Kalwe)

Brocznica

Castrum Rakouz

r.

374.

Brd
Furt m. 599.
Brd o. 287.
Brodawa r. 383.
Brd nad Sazawa o. 378.
Brd wgierski m. 601,
Furt, Brd m. 299.
Brodentia
Brodowin o. 281.
Brodska cieka 648.

Broitzen

151.

o.

Bronnzelle

Brunswik m.

Promestescella
150,

o.

249.

153, 267.

Cedlisciani

Cedno

Eger

Chebska
Chebsko

sc.

287.

Brzeclaw

Cherso m.

84.

Bracisaw

Brzetislaw,

Buch

d.

g.

morawski 389.

66, 282, 322, 600, 656, 821

g.

Budyszyski pagus

Buki

132,

r.

27,

o.

287.

kr.

336.

589, 915.

Kulmitz

r,

126,

617,

= Chyica
= Chyyce,

Mohanu

Chinzicha

d.

Chizichi

Kissingen

Cholebize

374.

Chorizi, patrz Moritzi.

F-ukowo

Chotibace
Chremsa

gr. 357,

Chrobacyja

kr.

wagrski 345.

g.

34,

Buchonia
Bukowina
Bukowiskie gry 168,
Bukownicy o, 280,
240.

z.

Buricheslebo
Btisink gr.

Bustehude

Bueycy

o.

180,

186.

o.

Chotiebu gr. 289, 344.

Chotierodizi =r Chotieradowicy

BurabUrg

163.
o.

Chlumce
Kolmitzberg o. 103.
Chlumec o. 287.
Chlumecka albo serbska sc. 600.
Chociemyl w. 51, 287, 598,

Bukw o. 183, 263, 281,

Bukw gr, 35.
Bukowa o. lska 580.
gr,

163.

124, 922

gr.

Chomutow m.

273.

Btikowiec

132,

148.

o.

Budesz g. 302.
Budizko g. 204.

Bug
Buk

148,

185, 562.

342.

Budyszyn

o.

650

Chojno

o,

Chelmica

Swante
599.

558.

w. 44.

Chemno

g.

191.

599.

p.

Brytania w. 604, 929,

Brzesko-kujawskie wojewdstwo 126.

gr. 387,

kr. 410,

Chciny m.

Chem
Chem

Suentonie

Cheine

Siedliszczanie o.

289, 365, 652, 679.

g.

Centonie,

Cheb

209.

o.

102.

gr.

o.
1

202,

7,

151,

280,

kr, 168, 175,218.

468,

o.

Chotomin, patrz Katiminer Bach

Krema
88,

d.

107

Dunaju

iio.

Chrobacyja Wielka 107. 109,

Chrobacyja Biaa 94,

Chnidim gr. 379.

Chut burgw. 341.
Chutlitz

-:=

Kotlice o.

Chutycy provin 334.

Chynw

gr.

377,

380.

148.

161.

186.


Chye, Chyyn
Ciahlow

-'

gr.

Ciechanw

Czulow

.'

1.

Kiosko.

Clent ze.

teraz

3f4.
j

Clenobie = Klenowo

Cocher-gau '. 173.

Kocher
Cochina

148.

o.

Dalizi

=
= KoUeda, Kolada?
Crucibure = Kreutzburg
241.
Crusene = Kruszno
Cumelitz
Cunbici = Kunowicy?
164,

r.

o.

o.

189.

o.

o.

Cygany

r.

w.

p.

4,

doy

79,

81.

o.

82.

Dareskau

gr.

Czachulec, Czahory

o.

gr.

o.

Czarnobona

las

728, 821.

729,

Schwarzwald,

gr.

gr. 367,
o.

Diedosze

gr.

Diewin
Diewin

377.

Dniepr

Czechel

o.

Dniestr

Czechy

kr.

82.

80, 368,

636 64^

814, 848.

gr.

morawski 308, 660

gr. czeski

r.
r.

Dobrogora

odn. Odrj' 320, 657.

580, 845.

14, 430,

14, 72,

10, 480, 580.

gr.

67,

282.

Halle

gr.

70,

199,

596.

436.

kr.

308,

202.

71, 339
Dobenin, stra graniczna 505.
Dobin, Dobino gr. 35, 655.

Doblin

gr.

o.

gr. 308.

Dobenawa, Dobna .

Czernin las 420.

Czerwiesk
Czerwiesk

116.

Deben, Theben

Czelno burgw. 341.

Czernigowska gubemja 801, 809.

gr.

22,

114.

gr. 86,

Diwska Pianina, gra 864.

Dluha Lua o. 103

183.

76,

658.

179.

Diwenow

281.

o.

36.

3<i,

Dersigau

Dingsleben
o.

28.

r.

Derlowo

Diewin

729.

o.

Daumisch o. 71.
Deczany gr. 371.

Czechow, Czechowo, Czechowice o

Czersk

355.

308.

218.

Czartw

ki.

178.

367, 653.

Czamobg gra uycka

Czamoboe

146.

r;.

Dzierk.

Darlingau

r.

82.

Czarnice gr. 357.

Czartowa

Wydzierz m.

Dunaj

Derjczewo gr. 346.

Deszno o. 192.
Dewice
Maidburg m. 308.
Magdeburg
Dewin, Dziewin

79.

Czarnkw

104.

Delstet o. 231.

Czachw, Czacho wice

Czaslaw

=
=

Danubius

Delbda

7.

282.

281.

o.

292.

Czach, Czachy,

Czarny

Dannenberg
,

148
r.

kr. 929.

Dargu

165.

1S5.

o.

194.

185.

gr. 67,

Czabar

o.

Guzen, Kufna

o.

Cytowa

Dania

Korbetha

265,

o. 266.

Cymbryjski

Cyryn

185.

o.

= Dbki
Danibinich = Dbica

186.

o.

Dambeck

192.

z.

335
Dalewicy

Dalwenden
93.

gr.

Cycw

103.

Dalmacyja kr 279, 800.

173.

Collide

d.

14, 64, 93, 582.

9,

Dalehem castrum, burgw.

gr.

145. 197-

Cuzus

Dimbach

Daklica o. 196.

Cunnaha
Cumyadi

kr. 273.

Dacyja kr.

9 1.

r.

Claniki

o. 412.

Dbica

402.

o.

Dbsko

103.

o.

Cidlina, dawniej Luim^.;

Cisa

959

14.

Dobroslawski Chlumec

Dobrusza burgw. 3^2,

gr.

379.

56^

Dobrylug

o.

Dolece

58, 287, 343.

ziemia 126.

Dubrawa las
Dubrawka r.

103.

puszcza 132.

Duderstat

232, 265.

yr.

Dobrzyska
Dobrzyska
Dolcy

9^o

Dolenica

r.

Doleskie
Dolgen o.

Dudulon

43.

Duisburg zam. 2

jezioro 43, 47, 825. 942.

151.

Domailice gr. 289, 383

Domailicka sc. 599,
gr. 68,

Domitz

Don

Donagau .

Dosza r.
Doszany
Drahusz
Drausen

174.
o.

Dux

927,

o,

kr. 333.

Dwina

gr. 373.

Eberaha

608.

Eberstet

Tribur

Droganowice

o.

Drogolisci

o,

46, 320, 356, 484, 657,

r.

Egipt

269.

o.

148.

kr,

634, 776.

Eichsfeld-gau 277, 181.

o. 234
Eisenach m. 211.

Eisga

Aisch

Elba
o.

186.

Elbing m. 608.

Ekartsberg

gr

Drzewice

Dubie
Dubin
Dubra

gr
gr.
r.

patrz Jedlna.

r.,

201.

o,

o,

244.

270.

r.

Engelmarstet

o.

23 1

Engli-gaU, Engelin,

Ena
d.

Dunaju

= Ens

Erfurt

r.

Artgelat

176, 223, 252,

g.

653.
o.

600.

288, 333, 361.

302.
patrz Tauber.

Erlauf

Orla\Va

Eschwege m. 177.
Esgenbach o. 225.
Esgninaha
Esleben

o.

o.

189.

203.

177,

105.

614.

161.

Dre

Ems

197.

Drummawersdorf o. 227.
Druna, Trouna =:- Trawna

157.

r.

patrz Laba.

r.,

Elesleba

197.

Radnicy 160

d.

Eitraga, Eitraha

280.

o,

202.

o.

Drongelewo o. 201.
Drosege o. 209.
o.

26, 31

r.

patrz Chcb.

Elden

Druchterbiki

303.

87.

Eider

Drohiczyn m. 133, 139, 141.

Dromling kr. 178.

Drubki

gr.

Eingeriden

199

Dragolewicy

Burgebrach

231.

o.

Egisleiba
o.

580, 616.

3,

Eburunum

gr.

Egdora
Eger m

Drewani kr. 180

Drewjany
Drewehnstedt
Drewice gr. 369.
Drewnica burgw, 196, 341.
Drezno m, 66.

170.

184,

82, 84, 90, 103, 389, 648.

r,

Dymin

Dresselndorf-Ober-Nieder

kr. 21,

o.

43.

j.

184.

Dusina

Dyja

148.

193, 212.

o.

184,

Durzysko

Drawa r. kaszubska 56.

Drawehn okolica 146.
Draowice o. 280.

Dribura

o.

Durnin o

Donica?

jo.

589, 603.

r.

Durihin

289.

185.

149,

Dukla m. 603.
Dulby, Dudleby gn 377, 380.
Dunaj r. 13, 93, 429, 580.
Dunajec

43.

r.

o.

191.

o.

Dungide, Tungide

617, 845.

r.

Donitz

384.

gr, 36,

Domlica

Dudicy

286.

Dolhacicy burgw, 342,

Domicz

Dudizi

148.
o,

103,

o.

r.

r6o.

303,

306,

597.

Ettile::

'":

;.

Eystrisalt mor.

lask

gr.

_i.iccz

Fe-..ra gra 757.

Gepidia

Fchriern w., patrz Imbra.

Gera

Wierchw

Fichtelberg

Fladnngen

Fliede, Fli

ij.r

Flinz kr. 17.

'j^M

o. 212, 239.

in;.^ca

Ijf.

,,ca o.

177, 266.

Gischaa

= Jtzierce
= Jeewo

GIc^w

gr.

Gieserilz

Franchenleba

o.

Frankenwald

Saltas

Slavor

o.

o.

148.

148.

288, 580, 602,

6;;

Glir.ucz gr. 67.

Francyja kr. 574, 82^

Frekenleba o. 20i.

ty.

..

bagnisko

= Wer

land o.

4')

Friesenfeli
Friol kr.

'

20g. 26

Fada
Fada
Fada

\^:.

==

Godingen

175, 220, 25^, 547,

96.

Gallia kr. 12, 216, 530,

Gaminesbach
Ganges r. 12.

j4.

Jamina

Gard gr. 657.

Gardaa
Gardw

I46

gr.

o.

[46.

Tom

o.

n.

146.

2fto.

Goleszina

r,

Goleszw

gr. 392.

gr. 389.

137,

59.

188.
r

{03.

j.

126, 274,

,,

589596.

Goresin o, 184.

Gra

Garz. gr, 652.

= Kamice
= Grodz;s7i/'^

Gatimiry

o.

o. 238.

Goderak chram 354.

Hodonin
Godonin
Godowo burgw. 341.

Goplo

Gardtszcze gr. 658.

o.

gr.

Golzin castrom, Goeszin

Gardczin gr. 658.

Gartze

;^

56.

Golachgaa kr, 174.

Goledzka ziemia 135

170.

Gardec

Hodzi}
z.

Goddeastedt

Wita u

m. 269, 420, 597.

Gabrita silva
Jawornickie gry 103,
z.

Kniezno

gr. 355.

Godanus

103.

patrz

ki.

Gnojen

Goda

-.

r.

r..

23J.

= Gniezno

440, 484, 602, 679, b

Freudentbal m. 648

Fugnica

o.

Gniezno

Frohc

Frosa,

7lu":n-en

Gnezendorf

Friedumaresleb:.

Gars

9,

528, >

Giecz gr. 656

!-:r

Frankonia kr

Garitz

3,

2.>9,

Gewcnslebcn

ih^,

Ftancia Orientali-

.Galls

Gardw
kr.

2-

::i,

Jar

r=.

189.

o.

Gerdaa
Germania

Sosaj gry.
:'

ra.

j^.

339

Geraha

148,

o.

Flandryja

Forheim

kr.

Gera, Hiera

o. 201.

Fer-chau

Geisacha

27.

FermeralebcB

gr. 5'

922.

:S.

= Ner.-:

FalcJera

FaUtcr w,

9^1

o,

941.

Grde las. 145.

Gosa r. 162.
Gosacha o. 189,
Goslar m. 179, 4I::, 5_^.
Gospeda
Gospoda o. 195,
- ^
"
Gostkw gr, "

'

3^^.

9^2

-^

Gostilice o, 185.

Haderslebcn

Gostiwar

Hagen

Gotaha

o.

Gozacha

Fuldy

Haldesleve

gau,

Grabw o.
Grabowa r.

Halle m. 70, patrz Dobrohota.

Hamburg m.

o.

180.

Grafenworth

280.

Grad nad m. Adryatyckicm. 729.

Gradec gr. pomorski 363.
Gradec

Gradek

= Hradec
= Hradec

Grasleben

morawski 314,

o.

196.

o.

231.

302.

191.

o,

Hassela

306.

Hawelberg

201.

o.

gr.

21,

Ilawelbergskie bisk

Groden

Hawrasko

304.

Grodesti

Grodiszcze

Grodziszcze

gr.

58,

o.

197.

Grosliedern

Grozwin

gr.

Grybw m.
Gryf

o.

o.

Gubin m.

Guerichesleiba

Guministi

Gunta

o.

Gustrow

o.

231.

gr. 355.

Giitersleben o. 202.

Gutin

gr.

Madeln

658.

kr.

152, 268.

o.

197.

gaj

722.

Helme

o.

r.

161,

177.

177.

193.
o.

Hercegowina
Hersfeldski

201.

Gumniscc

373.

r.

Guntestat

o.

Heringen

602.

266.

o.

191.

o.

Helpide

564, 652.

377.

Heiligenhaj =- Swent

Heiten

Herbsleben
gr.

828. 950.

352.

Heiligenbeil m. 770.

657.

Greifswalde

gr.

603,

53,

258.

o.

Helmana
Heim gau

211.

146.

742,

457,

kr. 43.

Heiligenstat

343,

Gronehagen olim Boyteldorp 236.

Grona g. 67, 265, 289.
Grningen o. 237.
Grosberingen

Hawelland

Heidu

270. 560.

177, 217.

Grobe, Grobi, burgw. 341.

Spremberg m. 314, 602.
Grodek
o.

gry.

io.

Hassleben

263.

200.

157.

kr.

r.

GrimmerslcYO

204,

304.

r.

Grecyja kr. 615, 934, 946.

o.

gr.

391.

=
= -Smoliny

'Hassegau

Homole

Harburg m. 144, 150, 153.

Hardau
Hardow r. 143.
Hasalaha

Grecka droga 603.

Greusen
Gruno?

castrum

Hana r. 90,
Hanower m.

Hartz

266.

201.

o.

152. 241, 304,

241, 303-

czeski 379.

601, 648, 6^o.

Granowa castellum

Hamerbisci

Hamphestat

Hamulo

103.

o.

26, 28, 35,

608, 722.

367.

Graby

kr.

180,

175,

146, 281, 941.

Grabowicy

603.

582,
201.

o.

Halstad m. 231, 614.

Halsztrw
r. 65,
128.

184.

o,

o.

2q6.

o.

235.
184, 212.

Halicz gr. 114

242.

161.

r.

Grabanowa
Grabfeld

o.

76.

o.

Ilalbersztat m. 336.

156.

Hoawa

gau.

Goztima

Hain

189.

d.

Goresburg
Gozfeld

506.

o.

201.

kr.

279, 894.

212, 239.
ki.

220, 251.

Hiekengrund okolica 269.

Hisna
160.
r.

Hilzaker

uczkow

gr.

146.

Hobesheim o. 228.
Hawel r. 21, 43, 51, 589.
Hobola
Hobolin =r Hawelberg gr. 52, 302, 321,

360, 598, 655, 740.


Hochhiik

Huysbar^

241.

ca^telluir..

96:

Hovbilorf o. 227.

Hwozd

Hix-hheiTn o. 228

Hwozdnik

Hochstaa

Jabclska ziemia 34 T-

Hogslev

25S.

o.

o.

czepki. 82.

Jaderskie

2.>.

o. 287.

Adryat.Ciiis nior. 15.

Jager == Erlaa m. 96.

Hohenberg castr. _
HoheasUdt o. 231.
Hol moe Hola, la? 200.

Jamnice

Holandyja

Jarowita wiat.

kr. c>4, 'I4.

HoldeslcYO

Holtemna
Holucyja

Tasaha

gr. 304.

Body

d.

157.

r.

Josniand p. w. 44, 753.

li^\

kr. 31.

gr. 391, 557, 6<i.

Jarin gr. 282, 343.

Jasna, Jesna

32.

HoUhausen o. 260
Hannower o. 3'5.
Hoen ower
Homole g, 303, patrz Hansalo.

Jauerling

Honesleva o.

Jawomica

;;^

Honta Vr
Hor.:;

2i.

ii.

103.

r.

Jawornicki

las
r.

Gabrita

sil-.

103, 163.

Jawornik, gra

lska

82

1.

Jaworznia m. 558.

Horburg /ar... .4
Horaidowice m 385

Jaworzyny gry 82.

Jedlna gmina 401.

Hornbarg

Homufa

d,

Nidy bakowins-

HosU, Osta r.
Hostia Hradec
r.

Hrabica

d.

Hradek

162.

Jesenica

g.

373.

Kuby

163.

o.

okrg

88.

94, 97.

Huliraha

Hunaha

Hubowicy.

Hunifeld

o.

186.

o.

o.

191.

patrz Oster

Howenowa r. 150.
Huy d. Holzemne.

Jglawa gr. 39 1, 601.

Jglawsko haberska sc. 599.
Jlburg burgw. 341,

Ryk

r.

563.

d. Sola wy

160.

r.

r.

164.

164.

Jlmenawa r. 26, 142, 150,

Jlmen j. 312, 904.
Jow d. JImenawy 143.
Jlowa r. 43.
JIowo gr. 35, 654-

184.

Husitin gr. 223.

Husitin

390.

Jlmina

Hursila o. 160.

Husiani

159.

r.

Jima

229.

Hunleba o. 20I.
Hnnnia kr. icxx

Hamowa

r.

Jglawa

Jlisina

157.

o.

Jeowa

Jlda

157.

r.

Jezioro, Jeziorzysko

o. 290.

209.

Jezior, Jeziery gr. 287, 361.

103.

r.

103.

Jeszted gra 372.

gr. 84. 87.

Hubisici

35, 349.

206.
r.

Jeser, Ezericko

o. 290.

Hron r.
Hradim

r.

103.

Jesienickie gry. 85, 601, 648.

313.

Hradisztski

Hradnica

Elden

r.

Jerlew o

191.

o,

Hotunia

Jegnica

Jemel, Jemielna d. Jasny 143.

168.

skiej

Homon

Jedlna

o. 244.

Horlof

Hrdly

Jaworka

Jetzel r. 57, ii.

Jawomice gry. 240.

jjau

166.

"<.

Jlsica,

Jlwa
Jlwa

Jlica

r.

gr.

d.

Dunaju

116. 288,

6o,

159.

162.

f-51.

651.

6i*a

964
Jka

103,

r.

Jmbra

12,

Kazalia

599.

Fehmern w.

608.

27, 34,

Jna r. pomorska 364.

Jngelewen o. 201.

Jnn

j.

105,

o.

Kazino

148.

o.

184.

Kelsgau kr, 174,

Kpno m. 941.

172.

Jnowroclawskie -wojewdztwo

Jomsburg

157.

r,

Kazenowa

Kesigesburg,

126.

gr. 45.

g-

Kthen

^^

Kozinesburg

70-

Jpliigau okolica 174.

Kielce m. 558.

Jpol

Kierkonosze gry 112, 373. 379, 647, 866.

r.

94.

Jrlandyja kr.
Jse

r.

Jsinlieba

Jslevo
Jstra,

Kiernowska sc. 601.

Kijw m. 23, 603, 617, 660,

929.

154, 179.

153,

Kil m.

201,

o.

Jstros

Jtalija kr.

r.

Jtz. d,

28, 34.

Kinzig, Chinzicha

165.

14,

10, 824, 921, 934, 946.

Jtisa, Jtica

Mohanu

162.

Kladsko
Kladska

Jutlandyja kr. 27, 206, 430,

Klenowo

Keck

ki.

268.

Klettenberg

Juterbok

terra,

provincia. 53.

Kletno

Jzara

gr.

Kalabar

Kalisia

Kaliska

o.

Kobylicy

274.

o.

ki.

Kamie

Kamienica

r,

608, 652, 657,

Kamyk

gr.

Karleburg

Karnuntum m.

241,

303.

65, 82, 603, 821, 845.

Chotomin

564, 608, 658,

870,

Konstantynopol m. 606.

580.

Karpaty gry 19,

Katiminer Bach

825,

369.
caslel.

Konghela m. 605,
Konow gr. 36,
Konnoburg
Kontyny szczeciskie 826 7.

402.

o.

r.

117.

Konigshofen zam. 214.

Konin m. 580.

67, 378.

Kamieniec burgw. 342, 602.

Kamieczyk

361.

Kolza o 70,
Kolo m, 941,
Koobrzeg gr. 320, 364,
Koledicy

263.

320, 364,

gr, 45,

53,

Kolidiszcza burgw, 34 1_

412,

Kauga o. 274.
Kawo. Kalwe o.
Kamba r. 160,

gr.

274.

Kaltenborn

183.

o,

320, 364.

Kochina patrz Cochina

Katzbach r.
Kocia
Kocina o, 184, 288,
Kokerbiki o 197,

Kalisz m. 299,

Kalisz m. 274, 300, 581. 656.

Kaliszany

183.

148,

o.

105.

761.

r.

244, 265.

kr. 634.

Kaliczka

o.

Klucz okolica. 348 9.

Knezacha d, Drawy 158.
Kniezno patrz Gniezno.
Sprige o. 191, 262.
Kobolany

374.

Kalenberg gra

183.

Kletno

206.

o,

Klobukowo
Ktodno gr.

590.

r.

370, 372.

r.

Kada

Kliplef

289.

o.

Kliniczewo

156.

290, 309, 757.

174.

r.

Jzdwarta
Jzera

Nekaru
gr.

146,

o.

wiea
d.

375, 600.

m. 928.

Juterbog

Jutrobg

polska cieka, 599,

czyli

Kladrubski

168,

r.

377, 379, 580, 6fX),

gr,

Jubar =^ Jawor o. 148.

Julin, Jumin, Wolin, 317, 318.

Jutraha

724, 771,

822, 876, 889, 942.

202.

o.

str,

143.

Kopanica

gr.

Kopisztska

sc.

457.
600.

242.


Korabiu...

Korenica

Koryn

7^-

Kunigsboueu

^-

Kukshawen m.
Kurim o. 290.

Koss w. 658.
581.

3.

Waldsassen

Kurnefurdeburg

gr.

Kuromrtwice

209.

Kozienickie lasy 401.

Kuroska

Kole

Kurzim gn 378.
Kustkow gr. 58,

652.

Ko/.lin gr. 658

Kouszany
Kraina

Kuna
Kwia

o 575.

kr. 822,

Krakw pomorski
Krakw polski gr.

gr

39, 76, 95, 282,

440,

Krakowska

okol. 356.

Kralupy

289.

o.

243.

7.

343.

103.
57, 589, 651.

r.

Lachowice

Laber

d.

czach, glossa 79

o.

Langeleben

o.

Langula

2Ck3.

Krema

Lauenburg m. 659.
Lorch m
Lauriak

Kreszlica

Kreutzburg
Kribici

Krnow

Lani

186,

Lazaha

369.

eba

Krosno
Krosyn

2'?9.

Krumlow

Konigshain gra 821.

116, 289, 601, 651.

gr.
o.

o.

103.

Kruszcowe gry. 6oo.

Kruszno zam. 215, 303.
Kruszwica

126,

gr.

o.

ki.

5916, 655,

617.
o.

148.

r.^97, 100, 103, 383, 599.

Kubica

r.

163.

103,

Kucyn gr. 346.

Kujawy kr. 65,

184.

o.

248.

u.
kr.

17, 23.

Ledec gr. 378.

Ledna Gra o. 923.
Lednica w.

Leingau .

177.

z.

302.

Lemgau okolica 145.

genewskie
Lemaskie j
Lemgo m. 268.

teraz

Keule

o.

189,

gr. 36.

Lenik burgw. dwa

razy 341.

Leszka

o. 287.

Leszki

o.

Libeczska

=
265.

Chelmnawa

171.

czany
Lenzen
Leragau . 179.
Lerna r. 161.

288.

Lewy Hradec

125.

Kujawska dyecez. 126.

Kukenburg m. 177.
Kulmnaha, Culmnaha

615.

412, 435.

kr

Krywicy

Kuba

176.

484.

679.

Krym

j.

Lchia

648.
gaj

gau.

191.

Lawdanowo

Krywicy o.
Kriwoklatskie hwozdy
Krlewski

o.

Lauterbergski

21 2.

o.

Su.

2(ii.

687.

103.

r.

o.

Langwiza

103.

98,

r.

Kressenbrun o

Laland w, 27.
Lamitz r. 163.

600.

sc.

161.

927.

Kralowa hora o. 287

Krana zam. 215, 303.
Kremnica r. 163.

Kralupska

Dunaju

280.

o.

Lacuna
Ladowitz

czeski gr. 369.

o.

zat.

r.

abara

655, 781.

600, 656, 781.

Krakw

zzu.

Milicy

304.

Kostromska gubernja. 861.

Koting == Koczin o. 240.
gr.

gr.

porzeczu

na

226.

70, 282.

Kostnickie

Kunigsliouen

;,,-.

..

gr. 302, ^55r

gr.

Kostna

965

sc.

gr.

599.

Libie o. 288.
Liblin gr. 376.

Liboczice o. 288.

313, 368, 373.

gr.

Lignica

580.

ni.

Limburg m.
Linaha

966

260.

o.

Tuber

gau

189.

Lintaha

okolica

48,

273.

Litaha

158,

Liwiec

Lubno

Loket

gr.

Ludina

o.

184.

Ludiny

o.'

288.

Luidenburg

Lunstat

r.

163.

Lupinz

omnica

r.

385.

Lutera

232.

o.

cze

Lunze =^

Lonerstat

o.

231, 258.

Luterenbach

r.

163.

Lutienburg

100.

Lutomyl
Lutomyl

Lovia

169.

Lutraha

kr.

Lubachow

gr.

o.

Lubegast

200.

280.

651.

gr,

Lubica

Lubicz,

Liibek

g.

34, 345,

Lubica
Lubica

o,

=
=

Libice gr. 377

Lubiszowicy

o.

Lubnica

o.

212.

Lubnica

r.

163.
gr,

Lubowica

196.

o,

Lubosiowskie

j.

r.

280.

Luboczyniec

377,

379

gr.

526.

157,

r.

itomirzyce gx. 371, 507,

377.

8,

383.

ck

r.

26,

153,

j, 609
burgw. 342,

o.

558.

czany
czyca

ka

r.

ukw

286.

o.

gr.

126,

137,

141.

ziemia 133.

ziemia
o,

515, 517.

nad Pilic 936.

o.

omyska
ucka

590,

Albis

589.

egonice

355.

386.

Lychen m, 596.

aba =
agw

148.

Cidlina

las,

34.

Lunica r. 103, 380,

Lwine burgw, 341,

adoga

607.

Lubino

176.

551.

Lubin gr. uycki 344, 602.

Lubin pod Szczecinem gr. 363, 652, 657.

Lubi

181, 196.

225.

o.

gr.

Lutomirice

280.

o.

o.

Lupence marka

Lutzel o, 269.

58, 282, 343.

Lubanowicy
Lubatowicy
o.

143.

209,

198.

o.

Lopanica

r.

o.

Lubnica

gau =

Lorch m.

gr. 299,

242.

195.

Lupentia

opawa

gr.

o.

240.

375.

Ludina

Luna gra 103.

Luneburg m. 242, 400, 598.
Lunowska okolica, 356.

Lok wica

Lopau

168.

r.

201.

o.

192.

227.

o.

Lobeda
Loboda
Lobodenburg zam.

146.

o.

142.

r.

Lizichesdorf

Lutrawa

Ludesleba

niziny.

146, 268.

kr. 65, 807, 823.

Liubene

42.

Lugidunum
Lugnica, Lignica
Luhe uge r. 143.
Luhe dawniej Mokra okol, 273.

598.

r.

Litwa

r.

302, 369

gr.

Luder
Lipaiii

Lippe ksistwo. 268,

Lipsk m. 2^7,
o.

65

61.

gr.

uczsko,

Luchow

Lipa okolica. 368.

==Marca

Liszka

Lebus

gr.

Lucie

230,

o.

Lipany
i8(,

Lubusz

42, 58, 61, 343, 602,

Lubuszskie biskup. 62.

190.

o.

289.

gr.

Lubuszska ziemia

38.

LioUenstat

gr.

Lubusz

Lubuszin

Liniany provincia ^^^.

sc. 599, 601

Linicka
Linw o.

Lubro

183,1

Czechach
263.

75.

160, 429,

Luiice

o.

287.

Luyn

o.

184

uyce

kr.

9<57
'

.^

57,

jj

-,

j^--

;,<;

Mendhausen o. 22*.
Mentonomon, zatoka 2.
Meiybor gr. '"
Merseburg

;-

722, 814. 871.

yse

Merslewo

Magolfeslebo

ar.

bisk. 34

..

201.

o.

Malacin

Egisvjlla

Malakin

o.

184.

o.

282.

Malborg m. 922.

Makhin gr. 356.

Malchow gr. 31)2,
Malenowa o. 184.

kr. 521,

Malorosyja

kr. 811.

287.

o.

Michla wielka

maa

Michla

103.

r.

103,

r.

Miechowskie gry.

10.

289.

o.

Mielnik m.

gr. 30.
'

M' Inik

;-

gr.

.iowe

370.
14, 72.

j.

Mikowo

o.

Milda

65,

r.

183.
162,

338.

Miletyn

S4

gr.

373,

6'>'.

Milewsko pagus, Milsko

100.

Marosz

gr.

354

o.

Milzebr-

iSo,

241,

3*-'3-

kol.

o.

52.

Milczany

148.

Milko w

205,

Marbach

Marus,

""

64, 3"

Milica d. Sali frankouwskie]

Milice

166.

Marsinerlande

Marsleve

92.

r.

Marowa w.

'-^

133.

Mieyrecz o. 286.
Mikorzyn wie. 041.

230, 2 64.

AUmark. 2'>i.
Marcmannia
Mar Suevicum 4.
Marka Lipani. patrz IJ- ^^^
Marka Wschodnia, Or
Marlo w

3114,

Mersyja kr. 803.

Meirecz

Miedziana gra, kopalnia. 358.

Midzyrzecz gr. pol-'-' >'- ';"

Malchow

o.

202,

Miechulidi o. 193.

'355.

Malikw
Maopolska
Mansfeld

:,

201.

o.

Miechnice

280.

Merseburgskie bisk. 340.

3;:.

Magnopolii patrz Meklenburg.

o.

335-

_;

614. 779.

Malewicy

02, burgw.

Mersebur,
241.

63,

gr.

Magdeburgskie

597-

822.

gr}'.

Magdeburg

>rorawa

d.

Dunaj'.

65.

o.

65.

r.

Milicz o. 65.

Milkuny

165.

288.

o.

Mautern. m. 601.

Mazowsze kr. 129.

MasoBbiuaHU kr. 131.
Medbach o. 225, 258.
Miodobr
Medebure
Medelvege o. 927.

Milubesdorf
Milzisa

Mimida
;

o.

o.

238.

'

Meklenburg gr. 35, 317, oto.

Mielno o.
Melin

::=

Miminle

Mohan

Mendelin

o.

Minden

d.

Wezery.

385.

o.

r.

184.

63,

<

333

l6c>

= Serbskie gry 647.

= Meisau 153, 157.
= Meisen
67, 192, 273, 289,
r.

gr.

322, 597, 680.

Meilitz o. 71.

Meraleben

Missaha

Misino

Mediolan m. 694.

Men

227.

Mirquidi Silva
I

Medingen

o.

patrz Milica.

Mintga okolica 149, 352.

Mirotice

67.

r.

Miszoske

bisk.

illyce

Linz

Mlyiice

o.

288.

Mnichw p.
Mochow gr.

vv.

65,

66,.

gr.

44.

340.
581. 599.

968
Mochowe burgw.
Mogan, Mohan
Mogast

Men

165.

r.

Mosaha r.
Mosan o,

206,

o.

Mogilino

Morze Windskie. 3, 604.

Morzyslaw o. 590,

341.

gr.

68, 290,

309.

Moguncyja m. 586.
Mogunckie bisk. 175.

Mogunciacum

Mohan

Men

191.

Moswidi, Mosidi okolica 149, 180.

Mohucz

166, 585,

g.

21, 63, 72,

r.

157,

149,

531, 588,

Motica

gr.

Mozyr

o,

Mraczenice

Mroszna

651.

346.
289.

289.

o.

gr. 58,

289. 343.

Mojzirze w, 103.

Msta

Mokra okol.
Mokrana o.

273.

Muchilaha

287.

Muchleburg ^^ Mohilawa

Mokranowicy
Molschleben

Mons

201.

o.

serenis == Lauterbergski

Moraczany piovincia,

Morawa r, 82, 90,

Morawa rakuska r.

kr,

Morgentheim,

Moryckie

j.

Morizi

o,

Morze
Morze
Morze
Morze
Morze
Morze

12.

Morze
Morze
Morze
Morze
Jiorze

Adryatyckie

Amfitrionowe

Batyckie

Ciemne

108.

Czarne

14,

Narda

Narew

i,

Kuroskie

Morze Martwe
Morze Pnocne

Raskie

606.

5.

605.

Croniura

2.

Marimarusa

2,

r.

Nersa

Septentrionale

18,

6.

Skrzepe

Concretum, Congela-

Netze

Suevicum.

7,

277,

Newa
Nida

Wareskie.

5-

290.

162,

r.

164.

r.

Nette

Nieenica

o.

Note

148.
56,

r.

Note zaabska

Neukenrode

I.

gr.

166, 274,

Netolice gr. 377, 380, 601.

Scytyjskie 4,

Niemcza

589, 916.

6.

Morze Sowjaskie
Morze Swewskie, 6,
Morze Warengskie

590.

Nerschina

Net,

280.

o.

Nemczice o. 290.
Nemzi, Niempsi

Ner

4.
4,

281.

o.

Nemcowice o. 290.
Nemczany o. 290.

527.

Nesenitz

Sarmackie

146.

o.

Neczesowa
Nedelowicy

164.

141.

132,

365.

j.

Nateln

271, 596.

Morze
Morze
Morze
Morze
tum

Dunaju

d.

r.

Narst

110, 596.

5.

6.

Kaspijskie

15.

103.

r.

Kardina

= Adryatyckie

Jaderskie

174, 214, 384 590,

Napajadel w. 389.

18,

4,

no,

Germaskie

i.

237.

5,

160,

r.

Nabelgowe okol. 177.

Nachod gr. 485.
Naklo gr. 366, 653.

5,

Barbarzycw
Biae 8.

170.

368, 537, 383, 556,

r.

Kaba

49.

Morunga, Moringen

Miinden m, 153, 177.

Muore =. Mailberk, las 84.

Ma

kr. 85, 814.

36, 49, 349.

Moricy

242.

163

r,

392, 589, 601.

Morimarusa ^= morze martwe

gr.

Muschwitz

Melibokon gra
Mylibokon
Myszyniecka puszcza 133,

248,

o.

AJusianus lacus 14,

334, 352.

103.

lska,

r.

673.

103, 392, 440,

Morawia, Wielka Morawa

Morawica

ki.

189.

o.

Muchowica

280.

o.

137.

r.

r.

d.

o.

r.

232.

609.

^oLaiiu 160, 168.

Nidarum Yinida

o.

210.

143.


Nidder

d.

Nidy

Nieletycze

z.

Niekuriny

o.

Oker r. 152, 153.

Otawa r. 589.

168.

upa.

334, patrz

Olbrzymie gry. 866.

288.

Niemce o. 290.
Niemcza uycka, civitas 60, 343.
Niemcza lski gr. 115, 600.
Niemen r, 3, 141, 794.
Niemucowe burgw. 341.

Nithardeshusen

103.

r.

Olesznica

Starogard 34.

163.

r.

287.

o.

Olkuskie kopalnie 614.

= Jlkusz m. 558.
= Oomuniec

Olkusz

Olomuc

Olszowica

287.

o.

Nizin gr. 287, 360.

Omulew r. 135.
Opawa r. 59, 85, 392,
Opawa m. 85, 601.

Nizow

gr.

52.

Opawica

Niyce

o,

287.

Opawska

Nitorne

Nidy

168.

ksicst.

83.

d.

Nitraskie

Nordalbingia

Opole

=
gau
Nordturingen gau. 177,
Norgau = Nordgau. 174.
Nortica,

silva

silva

217.

Nuu

r.

r.

Tom

15,

n.

r.

379.

Oryc

r.

13$.

808.

Osnica

133.

Osoblaga

71, 176,

1,

260, 339.

390.

r.

o.

196.

589.

r.

Ossek gra 377.

14.

Oster

133.

103.

r.

Osterberingen

o.

21

1.

gau = Husitin . 176.

Osterreich = Austryja, Marka
Oster

599.

279, 429, 527.

Wscho-

dnia 105, 107, 648.

gau
Wandel

Osterwalden
Oster

Osterwik

upa.

232.

o.

Osterzaltz mor.

Ostrw
Ostrw
Ostrw

147, patrz

o. 32.

Ostrogard

201.

Ogra Ohra r. 373, 387,

Ojpmice o. 289.

Oka

Orlica

Oslawa

43, 5r.

o.

Marka Wschodnia.

917.

r.

112.

Oberkehle wie 932.

Ocean Pnocny I, 4,
Ocean Sarmacki 3.
Ocean Zachodni 5.
Oderberg o. 48.
Odrar. 55, 84, 274, 589, 652, 657, 915.
Offleven

Kinzig 169.

152.

o.

Orla, Orlagau
3, 771.

822.

Nurska ziemia
Nurzec r. 141.

d.

Oriens patrz

178.

91, 97.

r.

Orech o. 288.
Orekunda 44 patrz Arkona.

Orla

wielki 312, 609, 761

Nowy grd

117, 652.

26, 71, 154.

Orheim

599.

Nowogrd siewierski
Nowogrdek litewski
Nowogrodzka puszcza

gr. 379.

Orb, Orbaha

Boemica

gry 170.

Nowogrd

601.

sc.

gr.

r.

Orawa

Norj'k kr. 530, 560, 581, 933.

Noviodunum m. 14.

Nowe Hrady m.
Nowa Marka 916.

Ora

601.

392.

r.

Opoczen

kr. 30.

Nordhausen zam. 265.

Nordsvavia
Schwaben

Nortwald,

86, 290, 388,

gr.

601, 648.

228.

o.

Oleszna
Olesznik

57, 379, 387, 589.

r.

Oldenburg

Nienburg burgw. 333, 361.

Nierechowa burgw. 282, 334, 341.
Nisa

969

o.

ki.

5,

7.

Rusi 608.

287.

morawski 314.

gr. polski 655.

61


Ostrowica

970

Plze

84, 589.

r.

Ostro wna burgw. 341,

Ostryhom

Ostsae mor.
Osutiscie o.

Owicim
Otawa

7.

Podiwin

197.

m. 564.

Otersleba =: Oterslevo

Pogaste

Polany

o, 201, 263, 333,

Ottenleve, Otliwa o. 204, 264.

228.

Ousti gr. 380.

Owacra
Owlaha

Pad

Padalicy

kr. 83,

56,

r.

Passow

Pelda m. 194, 265,

Pelinizi

Bylino wicy?

gr.

46, 3 20, 581,

r.

Pilica

127, 9 1 6.

o.

r.

384.

163.

r.

Podmokli

Postoloprty

ki.

374, 376.

Wag.

89, 94, 97.

Pozdiwolk

gr.

Pozna

128, 484, 602, 679.

gr.
gr.

o,

49.

385.

205.

Praga czeska

76, 290, 322, 484, 576, 597,

Praszica gra 821.

Prasnysz m. 402,

186.

Prawlow gr

43.

390, 601.

Plisna

r.

71.

Predalice, Pretulice o,

Plisna

71, 339.

Premestescella, Promcella

Pock

m. 603.

Prerow

gr.

gr. 68,

dyecezyja 126.

Pretim

Plot

48.

Pretokina

o.

Pretzecze

Plucznica

d.

Laby

371.

186, 263,
o.

24.9,

88, 388, 601.

Pocka
o.

248.]

289.

o.

kr.

o,

660,

184.

o.

Pawa

gr.

753, 788, 811,

287.

o.

Possemugel

Prdy

m. 564.

601.

sc.

Pont. mor. 921.

Prachen

103.

Pilzno; teraz Plzeii

Pizanice

657.

263,

Pijawica

Pithin

186.

Powaie

Piena

Piczw

441, 614, 637, 852,

Pomerania kr. 261.

Pomorze kr. 274, 331, 418,

Postrygom

772.

240.

o.

61, 96,

822, 941.

kr,

Porsznica

557.

o.

Pieszczanicy

5,

Porcze

Pferinga

rv

149,

3=; 7.

Peruski monastyr.
r.

o,

Prohn m. 658.

teraz

gr.

616.

Polska kr.

814, 916, 921.

kr. 65.

Penzlin adwocatia

Perun

r.

Poock m

Pokucie

932.

Perejaslawiec

= PuUschnitz 163.
= Altmark 261.

Polska albo Gradecka

320, 448.

Peczyska przysiek 510.

Peloponez

146.

869, 897, 921.

87, 530.

Passau m. 103, 216, 599.

wie

Pekattel

206.

o,

Pnocna marka

gr, 39,

Parsanta

Pogecz

teraz

rakuska 599.
Polany stare o. rakuska 103.

Potcznica

186.

o.

304.

Parchim

Pollnitz. o. 71,

Paderborn m, 269,
Palithi =: Palidi

Pannonia

302,

Polesie kr. 140.

527.

Padelitz

287,

Polica okol. 437.

161.

r.

248.

o.

r.

5r,

gr.

o.

Polau o

Oker.

Potsdam

361, 598, 655.

Otliua,

o.

84, 389.

Podstp

Otensheim m. 103.

Otricheshusen

gr.

Podlasie kr. 133. 137.

383, 385, 556.

r.

288.

o.

Podbrodi okol. 369.

Podchlustim burgw. 333, 361.
Podhodce o. 287.

Gran. m. 96, lob.

5,

289.

282,

Przysiece

o.

198.

t>7i

Pricepiny

Rajgrd

288.

o.

gr.

315.

Prignit/.mark kr. 54.

Rakuski wie 103.

Rakusy gr. 84, 102.
Rakusy kr. 83, I02, 60I.

Primda

Rana

Pricen-y gr. 361,

Priedawa

384.

r.

Prisatina

561.

gr.

Probel

Prebe?

Prona

r.

127, 20'>.

'"-'

wie 2f)3
wie moraw-ka : 13.
Prasy wie Guber. Kiiou-i.
Prat

Rarog

o.

146.

Rataba

r.

137.

Przemyl gr. 22, 603.

Przemysaw gr. 48.
Przewlok gra SCS*-

Ralenza,

Przimdska

Prilwitz

hanu

Ra-lentia

46.

Radnica

Rawininge, Rebiningi

o.

Rechstadt

o.

Pustimir gr. 391.

Redelmesdorp o. 151.
Rega r. pomorska 728.

84,

Rechungen
Recyja

364.

Ouerfart m. i;7, 21
Questina

Quetz

Chwastina?

r.

164.

gr. 70.

Ouitilinaburg

Rabuny

Kwedliabnrg 304.

o. 288.

Racibrz

gr.

Radbuza

r.

Radegast

o.

29,

35, 302, 652, 655.

gau := Radnicka 181, 213.

Radansfurt, Radisfurt = Radowan most
i.

o.

209.

Ridirsdorf

Rzena

l6l.

r.

Reknica, Rokitnica

43.

Remidi

o.

Ren

patrz

r.

Reppin

o. 227.

Radnica r. patrz Ratenza.

Radogosta chram 667, 720.
Radogoszcz gr. 46, 302, 485, 049.
Radotin o. 282.
RafFelsztetten. m. 101, 586.
Rahnis m. 917.

193.

o.

r.

r.

174, 214. 165.

Ryn.

148.

67

= Rieze,

Ries, Riesgau 150. [73.

Retra patrz Ratara.

Rethratanze

Rezia

375-

Radi

gr.

Rethia

146. 206.

Radanz

131.

Rzeno
Regensburg
Regnica r. 163.
Reichenbach o. 212.

ReU

383.

277.

o. 239.

1.

Mo-

kr. 930.

Regana

Quaschwitz o. 71.
Quedliaburg m. 178.

d.

gr. 358.

Pszw gr. 370.

Puck m, 916, 922.
Pulkawa r. 103.
gr.

146.

o.

Rawenburg

102.

Pyrice

162, 174, 614. '':i

Ratzlingen

wie

sc. oc>.
r.

6c>8,

103.

Rax wie

Pszczyna

58 1,

35, 317. 606.

gr.

Rassau

42,

912, 9'9. 933-

= Radog

Ratara, Retra

Prype r. 580.
rrzemt m. S^o.

Przybicy

27,

825, 829.

no.

14,

r.

rOj.

>.

myn.

Raniecki

Prusy

871

Rugen w.

781, 825, 857

Ranabach str. 103.

Randa wa r. 43, 653.
Rangau okol. 173.

200,

o.

Prucki

Prasy kr.

633,

164.

r.

o.

Rezat

Radnicy

d.

269.

Rhetia transdanubiana 173.

Ricenbach
Richina

o.

225.

Rieczyna

r.

164.

gau patrz Eethia.

Rieudowizi = Radowicy
Riess

o.

1S6.

Rimuchesdorf o. 2 27,

Robole o. 289.
Rochideh burgw. 341.
6l* b

1G6.


Rocholewicy
Rocotula

Kodaha
Rodan r.
Rodau

930.

Rodegast

o.

Sala

143.

Saka

280.

o.

r.

r.

201.

o.

Rotala wielka

maa

Rotanbiki

103.

103.

Salica

Salce

Slavorum

Salzaba

o,

189.

Salzaha

d.

Sali

Salzburg

Salzburg

Salzsee

205.

o.

35, 354.

Eichstadt

73.

gra morawska 559-

Radiowiec
Rugard m. 781.
Rugia patrz Rana.

o.

188, 248.

kr. 582.

=
=

107.

Rugiland 9799, 104^

Ruhhia
Rujana
Rana w. patrz wyej.
Rundunesdorf o. 227.
Rupin gr. 457.
Rurica

Ru

kr.

616,

609,

96,

761,

773,

815, 845, 851, 874, 897.

Ruse

Ru

o.

r.

Rybaki
Rybnik

o.

212, 239.

Samleben

kr. 608.

o. 201.

Samostrzel

801,

o.

kr.

288.

Sasendorf

38.

166.

Regensburg m. 599.

Sawa

I.

wie

103.

Serbsko

kr.

yj.

Sachsendorf

o.

47,

15, 580.

r.

Sazawa

r.

313, 581

Sazawa

o.

290.

Scepelice o. 186.

Bzip gra 76, 788.

Scidinburg

Saalfeld gr.

Seleny

230, 303.

923.

San r. 589.
Sandomirz m. 603.
Sanok m. 112.

o.

154, 166.

m. 148.

Saksonia kr. 434, 824.

Sachredi =- Dachredi o. 194.

Sarowe

176,

562.

603.

556.

o.

Sambach o. 225, 258.

Sambia p. w. 7, 8, 55.
Samborz m. 603.
Samborski obwd 112,
Sadsk m. 600.

o.

Rynuowa w.

Rzene

Salice o. 242.

Sarmingstein

43,

frankoskiej 157.

= Salinki
= Losdzij

Sarmacyja

288.

132.

Ryn r. 38,
Rynw m.

Gry sowiaskie

Turyngii

Samlandyja

365.

r.

563.

j.

Scz m.

przyl. 2.

Rubilocus zam.

Rugiland

Grabfeld 196, 303.

Kinzig 168.

d.

Salzwedel

Rude

o.

Saltus

Roztoki

Riidelwitz

563.

163.

r.

o. 210.

Salzungen

Rubeas

o.

232.

o,

Salpke

Rozegroch wie. 510.

gr.

160, 562.

65,

197.

Salzgau 176.

197,

Rotemerslevo

Salzbach

r.

r.

o.

562,

169, 175, 180, 218.

Rostw m. 761
Rotala

176,

563.

r.

Salica

14.

175.

43,

o.

Saleghestete

391,- 601.

157,

Rostenleba

frankoska

r.

Salcke

248.

421.

r.

Rosaha

160,

Salce wielkie =- Gross Salce

201,

o.

198.

o.

Rosa

r.

Salabechi

o. 233,

Rogalewicy

162.

r.

26,

r.

157.

581.

Rokyte gr. 369,

Romaska ziemia

Ro

r.

Sabinicha =^ abinica

160.

206.

Rodenslewa

Rora

Saal

Dunaju

d.

Rodawa

Rodestein

gau 175, 180.

Sala = Solawa

280.

o.

= Rotala
= Rotawa

972

o.

=
289.

Scidingi gr. 242, 237.

50.

973

S''ienc

Seitschen bur^w. 342.

Siradzka ziemia 127.

Schidingen patrz Scidinburg.

Simicba

Schezle m. 200, 614.

Skask m.

Schlauen Lonfeld

torp
Schlies wik m.
Schlies

:''

247.

Skalicka

648.

sc.

Skandija w.

o. 606.

i.

Skandynawija

606.

581, 615, 824.

kr.

Schnebeck m. 563.

Skareszow m. 614.
Sklancisworde o. 598.

Schoningen

Skochowice

Schraolen

o. 36.

o.

Schoppendorf
Scborgast

Skrwa

227.

Scyt)-ja kr.

Schunter

Slapczice o. 290.

lsk

Owakry

d.

161.

172.

14,

Sebene

abno?

o.

192.

o.

199.

Segniu

o,

188.

= Zielice
Semelding Ck)nnoburg
Senar

634.

kr.

o.

o.

Slatinka

r.

14,

118,

gr. 242,

163.

Serbsko

r.

334

613, 688.

8,

Sonica

r.

Slopece

Schlopp,
kr.

Siegen

o.

Zabadowicy

ebrowicy

o.

o.

186.

185.

zat.

Siedmiogrd

kr,

634, 932,

kr.,

Supsk

Sinna

161.

r.

alowica

Sippenfelden
Sirad/. gr.

Smoliny. gr. 169,

265, 822, 936.

r.

wielu miejscach.

Szmalkalden m. 209.

Smalenaha

r.

o.

o.

189.

157.

Smiowe pole 35Smolesk m. 616.

Smoleska gubernia

217219,

191, 263.

Smercziny gry 72, i6g, 175. 599

225.

Silewice

198.

gr. 366, 659.

Smalakata

Sihbach

= Harz,

o.

gr. 46.

Smean

o.

163.

861.

Smoliny. patrz Silwa Hartica.

Sobota, Sobtka gra 115, 580, 821,

o,

127.

230.

II8.

5.

Siewierz gr. 557.

Siewierszczyzna kr. 438.
Silva Hartiza

Supce

Smalanaba, Smalenaha

269.

16,

88, 95.

Supa, Supia r. 589.

Supice o. 289.

Siabndisici ==

565.

Slowjaska

Sup

144, 154.

115.

r.

Slidensa = Schlitz d. Fuldy 162.

Sertisleve o. 205, 412.

Sibrowici

564.

590.

j.

Slowaczyzna

kr.

imaa

ksisL Olenickiem

Slowjaszczyzna

r.

558,

103.

720, 754, 917.

Serbiszcze . 53, 68, 340, 420.

Sewa

331,

228, 265.

wielka

Slesiskie

185.

Serbecz bargw. 341.

Serbija,

Sleza gra 115.

Seheslitze

r.

Slatheim

lza
lza

Sebansen m, 148.

Semerbizi

kr. 95.

613, 639, 814, 848, 87(1, 916, q33.

Sawkw o. 558.
Sawno gr. 366, 659,

Seesen =r Sehusaburg m. 179.

Sedlce o. 289.

Segara

386.

Slansk gr. 369.

gau kr. 563.

Schwinau
winia r. 143.
Scolewe o. 209.
Scuntera

103.

r.

Siane o. 288.

156.

r.

280.

o.

132, 135.

r.

Skrzemlica

206.

o.

Schwarzaha

Scbwaben

153.
o.

i' 3.

Skalicka kraina 601.

150.

o.

= Slarenreuth

Schlapenreut

Zirnica

917.

Sl

Soa

wie
r.

565.

589.

^74
Solawa

Sala

patrz

r.

Solanza

Strachotin gr. 84, 87, 390.

Strasburg

i6o.

r.

o. 48.

Solenisce burgw. 563.

Strasburg m. 583.

Solnstet o. 231.

Stra

Sontra

Strela gr,

o. 212.

Soraha

= Zosen 273.
= Waldsassen, Wunsidel

Sosny

Stronica

kr.

Sosny

Strowa

kr. 175,

Soa

200.

o,

Spandow

gr.

m. 800,

Strzela

= Speier m. 586.
Spiriga = Kobolany
Spretzens

lo.

Sprewja

r.

42, 51, 57,

Spytyhniew

rem

gr.

roda

gr.
d.

Stara

gr.

Strzeble

389.

= Aldenburg 34, 31

o.

Strenz

209.

Gdaskiem

Wisy

31

Rakusach

Steinaha, Steinau d. Kinzig 156,

Steknica

Stenawa

37, 43.

r.

Sletebach

225.

o.
r.

379.

169.

Sumerda

=
o.

Swale

gr.

nad Odra 635.

Stopnickie gry 44.

194.

o.

r,

189.

225,

gr.

Swebede

Swabeshausen
Swalafeldun

Stop

181, 259,

69.

189.

Stolowica

269.

176,

194.

o.

Stolberg o. 244, 265.

o.

o.

Suiza
o.

Swebada

105.

Sakowe

Ziilsdorf
Susy
Suwaki m. 133.

Svabaha

Stokerawa m.

Sohlde

Sulcisbach

Stocken

146.

43, 273.

Sulpicy gr. 59, 280, 343.

Suita d. Laby 162.

Stetfeld o. 229.
o.

kr.

189.

o.

Sulzaha

368.

28.

212.

o.

Suliti

103.

312.

aby

d.

r.

303. 335-

f.

Statfeld o. 212.

Stawnica

50.

Zauche

Sulca burgw.

Starogard z prawej strony

Altenberg

o.

Stor

Sulaha

311, 367.

Starogard pomorski 311.

288,

Sudety gry 82.

311,

Suhl

gr.

o.

Sucha

Doleskiem jeziorem

357-

Starodub

288.

o.

Styryja kr. 932.

1,

317, 484, 606.

Starogrd

240.

322.

Strzelany

Styr

312.

gr.

o,

Studica o. 196.

160.

Starogard Wagrski

Starogard pod

Strubiny

Studernheim

870.

Solawy

Starogard nad

376.

Strelany burgw. 341.

589.

gr. 68,

Rusa

376.

r.

Striela gr.

151.

580, 656, 941,

Sremsnica

Stahla

o.

658.

morska 657.

Strellew o. 229.

112, 564, 649.

kr. 92,

112.
gr.

Straubing

262.

o.

159.

71, 339.

Strzibro gr.

Spira

Spi

obwd

= Stralsund
= Zund, cianina

Strzaa

186.

52.

Strzaw

598,

Spilberg alias Sibrovici gr. 244, 263.

Splijet

r.

Stryjski

o.

Sali frankoskiej

d.

Strupenica

279, 429.

r.

Stranicy
196.

o.

Strumna

599-

Spanela

68.

Strosnitz

157.

r.

m. 103.

o.

gau

o,

I94.

228,
Icr.

159,

173,

28,

Swalawa
Schwalbe
Swalmanaha r. 157.

r,

159,

173.

975
Swantina

Tauber

28, 29.

r.

Dubrawa

Tczew

Sweschnitz

Teltowska ziemia 51.

Sweinaha

wie

163.

r.

r.

Swietla

Tetin

103.

r.

gr.

302, 369.

Thule w.

10.

I.

Swiete gry, mityczne 866,

Thurphilin

Swjatybor

Tigis

Smidaha
Swidina

wina
wina

Dunaju

d.

widnica

288.

o.

od Odry 657.
Schwein

furt 213, 223.

Torgowa

Toru

Traungau

wite

Traunstet

o.

794.
187.

Trawna

Syon, chram Salomona 903.

Treba

318

274,

gr.

3:

148,

Szczerbina

Szlachow
Szleja

r.

o.

186.

341.

164.

r.

163.

r.

Treskowa

26.

Tr^:,

Schlrefa d

Fuldy 168

68.

gr.

Tr-: ;^ Triest

Triebacz

gr.

5S3.

58, 589, 343.

Trigory, Trigorki o. 822.

Szitar m. 103.

Szolin burgw. 341.

Szumawy gry

26,

Triptis o. 71.
74,

170,

380, 599.

Tmawka

r.

103.

Trogir m. 800.

649.

Szupice gr

Trostenica

58.

Szwajcaryja kr. 10, 930,

Trstenica

Szwecyja

Trstenicka

kr. 932.

izweinfurt m, patrz

Tabor

Trebnicy
206, 303.

gr.

Trenczyn m. 648.

282.

Szlezwik kr. 609.

Szlic

Trebgast

Trebnica

184.

o.

o.

iSi.

34, 348.

r.

Trebina

gra S08.

okol.

231, 258.

Trebin burgW

482, 608, 652, 659. 723.

Szczko wica

146.

Trawna

o. 288.

Trebenezi

Synai gra 903.

Szczecin

162.

598.

161,

288,

o.

Tosterglop o

r.

r.

m, 916,

Switawa r, 87, 377.

Switawa m. 6oi.
Swratka

148.

o.

Topelski ki, 375.

303.

j,

304.

Tongera d. aby
Topla r. 96.

gr. 657.

wino brd

= Tylno
Timnicb = Temnica

184.

o.

184, 258.

o.

lehe.

Tilsen

158.

580.

gr.

52.

r.

Teterowska okol. 356

566, 653.

Swietokrzyzkie gry

367, 653.

gr.

Temnica

15 7.

gr. 288,

Mohanu

d.

173. 218.

Swanty Ostrw 42.

Swartawa r. 35, 389.

gr.

wino brd.

375.

Tanchlira gr. 657.

Targ, Targowica,

Tarmitz

Tarnw

gr, 70.

Tarek

583.

Ternice, Tarnowiec

Tatry gry 64, 97,

o.

Teustritz

r.

163.

379.
sc.

599,

601, 948,

Trumpsice o. 186, 263.

Truso przysta 608.

380.

Tachow wie

r.

146.

Trutnow gr. 373.

Tryglawa chram szczeciski 486.
Trygolowa gry 822.
Trzebi r 43.
Trzebi gr. 60.
Trzebestowice o 280.

Trzebo

gr. 46.

61,


Trzemeszno

280.

o.

Tubergau okol.
Tuberzica

r.

Tucen

357.

o.

Utina

339.

Tulci

189.

657.

289.

o.

Tunecdorf

Tunka

Wag
Wag

okol. 174,

Tucholszczyzna okol. 437,

Teuschinitz

o.

Teutendorf

wie

Niemiecka

147, 150.

o.

32.

kr. patrz

Powa.

Wagi waria kr. 94.

Wagrska ziemia 831.

175,

247,

585,

97.

m. 928.

Wahlhausen zam. 265.

Walwicy
Walbisci
Walchinga o. 240.

Walislewo

Waldeslefe

Tutenstete

Wales dorpe o. 151.

Wadajkie wyyny 577.

Tutinga

240.

o.

Tyniec

gr.

Tyniec

gr.

231, 258.

412, 869.

Walmerstidi

aba

Waw

ki.

nad

378.

Tyski dwr w Pradze

Tyrol

kr.

Tywe

o.

Waldsassen

Waldsazzi,

czesk. 620.

10, 723,

170,

okol.

Ueltzen dawniej Ulessen nad Jlmenawa

m. 146.
Ugesberg o. 244.

Wangen

199.

Unstrut
429,

Upa

o.

Warin

72,

581.

gr.

373.

Urnshausen

Ursena

Usobrno

o.

gr. 378.

228.

Oertze

gr. 392.

gr. 35.

Warmenowa

Uretow =; Wrszow
r.

160,

176,

r.

u.

Warmica

Formitz

Warmija

kr.

133.

Warnawa

r.

Warnica,

Warinza

Warnow

Unter

o,

211.

270.
r.

163.

37, 38.

217.
161.

32.

228.

o.

Warinschtet Ober.

Winda

o.

209.

Wanfrid m. 266.
Wantesleba o. 201.
Warenrode o. 211.

203.

patrz

r.

o,

Wangenheim

Ukraina kr. 892.

Ulwina r. 164.
Undeloh o. 146.
Unsburg gr. 333.
Unstleben

gry

333.

Wandelsyssel, Wendsyssel

Uglawa r. patrz glawa.

Ujcie o. 286.

Sosny,

363.

Wanclewo gr. 201, 304,

Wanlcow w. 362, 657.

o.

180.

Wancasewice

365.

Ubethere, Hubetheri

201.

o.

149, 232.

o,

w. 44.

p.

186.

o.

Tutelstet o. 281.
o.

320, 363.

91, 5S1, 601.

r.

Wgrowiec
152,

803.

Turzowka wie

320, 362, 484, 503, 608

163.

Turskie pole 373.

Turyngija kr. 63,

149.

178.

655.

Waendlefolkhaert

227.

o.

o.

161,

Usedom gr,
Uznoim
Wachenrode o. 233.

TuUide, Tuleda m. 194, 265.

Tuchim

gr. 34,

Uzka r. 373.
Uznoim w. 43,

162.

o.

Ory

r.

Utrecht m. 614.

331.

Tugoszcz okol. 383.

r,

384,

= Ujcie
= Oker

Ustiure

71, 289,

287, 367.

r.

Uterna

Tugebrachstet.

Tulba

gr. 392.
gr.

Uslawa

173.

103.

Tucherin

Usow
Ucie

gr. 385.

Trzeszowice

gr.

976

gr. 39.

Warszawa m.

916.

d,

Dunaju

162,

172,


\\".ii;.i

50.

r.

J^.

:-

..

Warwice villa Slavonica

Wassungen o, 239.

gra 656, 821, 866.

Wgry

kr. 93, 96, 601, 613,

o.

Weligard

;i.

^-''

'

gr.

35,

302,

83, 86, 309, 388, 601.

151.

o.

Wendland

Wendenbriike

o.

Wenden gau,

151.

pagus Yentsgoi 178, 218,

Wendeschendorp o. izj.
Wendska, Wenedskajat.

Weenden przysiek
Wendilinrod

o.

o.

Werla

=
r.

gr.

Wernfels

Wernstein

o.

Wetzleben

Wezer

Wibelitz

o.

i.

= Obelica

Wiche, Yigsezi

Wichmannsburg m.

Widawka
Tom

n.

r,

175.

Wenda

590.

o.

Wejmar

Winda

Wendski grd

r.

Unstrut

ra.

Azyi

r.

32.

12.

160.

170.

o.

o. 249.

o. 206.

Windhja gra

228.
173, 247.

w
o.

Azyi

12.

227.

Windischengriin

o. 247.

Windischenhaig

o.

Windischenlaibach

177.

gau

201.

201.
154,

164, 224.

Windischbach o. 249.
Yindonisa m. 248.
Windisch
Windische Gasse, ulica 266.
Windische Mark, okol. 266.

32,

71, 289.

gau

152,

r.

o.

199,

Wda

Wettereiba

Winda,

Windilendorf

176.

Wandel

Westera
Weta,

212, 269. 563.

542.

367,

Westergau
Wester

r.

r.

163.

48, 589. 653.

r.

Windheim o.
Windheim m.

211.

Wirawa

r.

Winawa

Winaebiorg

Windenreute

211.
o.

Wilina

Hemy

199.

Wndelew

211.

o.

o.

794, 806.

r.

bach =

Windenhausen

Wernighausen

Werra
Werysa

415,

211.

o.

152.

przedmiecie, targowisko 316.

149, 598.

161.

Wembausen

339.

gr. 243.

Wilzesburg gr. 24 1.
Wimeri, Wimera

200.

o.

pomorska 366.

Wilmarslewe o.
Wilna r. 806.
Wilsna r. 48.

153.

Worla

polska 133, 589.

m. 565.

161.

r.

Wigmanesburg
Wigmodia kr.

Wilin

sal.
r.

r.

Willerbici d.

247.

Werenholtz

7,

247.

Wenecyja m. 580, 729.

Wenodland kr. 10, 54.
Wenzesleba o, 201,
Werben
Wierzbno gr,
Werbina o. 184.

Werna

Wieprz
Wieprz

Wilija
5,

151.

Werdeskie opactwo

= Magnum
= Wiimme

Wiemena

Wik

265, 267.

Wendrode

926.

Wieta, Wietawa

261, 400,

terra

gr. 304.

gr. 367, 653.

Wieliczka

kolo Gettyngi 266.

o.

Wielkopolska 331, 521, Su, S93. 910,

r.

Meklenburg

Welihrad morawski

Wendeburg

= Fidichow.

Widuchow, Witkw

Wiele

211.
21

m. 98,

231, 265.

o.

Widonis o. 209.
Widogost o. 206.

3oq, 484, 606, 954.

Wenden

Wide, Wiede
Widerstet

265.

Wawel

Wehre o.
Wehrnek

977

148.

.
267.

177.

247.
o. 247.

Windischholzhausen
Windischgailreut

Windischliten

Windska

zat,

o.
3,

o,

o.

228, 247.

234, 247.

247.
7.

62 a

161,


Winediscunsalebii

978
Wocawska kapitua
Wtawa = Fulda r.

2io,

o,

Windodorf o. 227,
Windtorp o, 227.
AYinedland kr,
Winethauseii

Winiary

Wtawa

10,

Wodina o. 184.
Wodochody o 289.

o. 551.

AVino\v gr. 653.

Winidun

gau =

Windgau

178,

218,

Wendstat

= Sowjaska osada

dopyw

Wippera,

trzy razy

= Wieprawa
= Wezer 157.

Wipperau
Wirraha

Wirawa

161.

Hoyerswerda m. 273,
771.

Werben

242.

gr.

Wezer
Wisaraha
Wische okol. 149,
Wisenburg o. 243.
Wisinta

r.

162.

Wilica

gr.

16,

r.

128, 132, 430,

589.

r.

Wislan
Weschnitz

119.

Wismar

gr. 35,

kraj

=
=

Wisscoz
Wiszomir
Witenica

j.

Witin

281.

Ci

Renu

d.

Witland

Biaa ziemia

gr.

386, 457, 599.

sc.

Wittingau

Wizene,

o.

gr.

43,

o,

146,

133.

Wyszebory?

o.

596, 657.

Wadysaw

j.

gr.

o.

186.

Wrocaw gr. 203.

Wostrw w ziemi Chyanw gr.
Wostrw, Zaabskich Drewjanw

Woz. burgw.

341.

Wozgrinie

289.

o.

199.

232.

o.

Wratisaw gr. 379.

Frose 263.
Wrez

Wrietzen

o.

Wrocaw
Wulkow

m. 115, 488, 602, 651.

48.

Slawisch

o.

679.

42.

= Wunsidelsko kr.
Wultaha = Fulda
156.
Wunschi = Wunza
209.
Wunsidel

o.

gr. 602, 615,

157.

gr. 87.

Wranstat

Wurciny

596,

47.
gr. 146.

gr. 356.

r.

657.

Wkrzaskie

198.

201.

o.

r.

179.

161.

o.

ziemia kr.

Witzobore

o. 266.

= Orle 35, 354, 654.

Worms gau . 213.
Wormus = Worms m. 583.
Worle

263.

Wosiecze

Wiee

monastyr 761,

45.

kr. 816.

Wranw

Helangau .

AYitzleben

r.

Wozice burgw. 341,

Aurach r.
Wraha

599.

Witrichesdorf

Witzetze

Sambija 54.

w. 44.

p.

201.

o,

Wostrw, Dolecw

Witora

Witw

163.

609.

363, 598,

43, 362, 607,

Wortislava

365.

Witoraska

Wolin w.

Woronowizi

290.

o.

206, 741,

739, 828, 943.

Worbis, Wurbis
118,

46,

Wlka o. 590.
Wolkw o. 42.

Woy
91,

gr.

315318,

302,

45,

57.

Wolszica

542, 580, 589, 916.

Wisoka

gr.

Woosowo Nikitski

119.

72,

3,

211.

o.

527, 722, 837.

r.

Wolmareslewe

157.

r.

244.

828.

609,

o.

Wolfesberingen

Wolin

r.

63.

r.

Wircburgskie biskup. 175.

Wircburg m. 213, 241, 269, 303.

Wkra
Wkra

r.

Wolgast, Wolegoszcz

161.
143,

r.

Wirbineburg

Wizka

Wochow

Woga

150.

147,

Wisy
Wisy

Wojerece

Woldenberg

265.

Winstett,

Wisa

czeska 74, 103, 368, 380, 556,

r.

589.

228.

o.

497.
63.

Wysoka

gr.
o.

288.

286.

181.

Wittstok gr.
Wysoka
Wysokie gr. 367, 653.
Wyspa w. Jerzego 723.

Wyszebory o. 149.
Wyszegrad czeski

333. 361.

52,

Ccrk\v

--j

Zgorzelec gr. 60, 602.

Ziauze burgw. 341.

= Chwrasten 80,

309,

Zigultin o.

184.

Spi

Zips =r

kr* 92.

pod Kijowem 310.

Z5civa burgw. 334.

Zotniki o. 578.

Wis

nad

Zlotewice okoU 363.

gr. 310.

take nad Wis

nad Dunajem gr.

Wyszekrajcy

gr, 31

Znoim

gr. 84, 87,

Zndar

Wismar

103, 390.

Zobtenberg gra 115.

310.

o. 286.

Wyszomir

Zerchewitz
j

369, 484.

Wyszegrad
Wyszegrad
Wyszegrad
Wyszegrad

979

w. 44.

p.

Zulpiza, patrz iulpicy.

gr. 315, 6<j6.

Zrbig

Viarce w. 43.

Zurbici

Vieret m. 259, 303.

Zwenkowa, Zwykowa

Yindius gry

7uier'vn = Schwerin

12.

= Wndsch m, 248.
Yirteburch = Wirtzburg, pniej Mancti-

o. 69.

okol. 71.
wr.

3;.

Yindonisa

burg. castel.

Yogelsberg

Waldsassen 303.

Bukowiskie gr

Yolkfeld gau

Wilcze pole

168.

180,

o.

o.

abnica

Sarming

aga

gr.

Zagnica

213.

Yuigsezi

Yuihi

Z.WIKOW

^bino

ga_

civitas

..

304.

Zadelbdzie

Zadil burgw. 341.

sc.

Zagostkie

509.

j-tawskie gry 601.

eleznicy

emownicy

Zantok

idow

Zargleben

653.

Zatoka Meotycka
Zaucha. Zauche

Zbszy

gr. 602,

Zbeczno

lntice

15.

Zatoka Slowjaska

nin

7.

Sucha

kr.

upa

53.

616.

gr. 302.

Zbraslaw

gr.

Zbrucz

939.

r.

r.

38.

13.

60, 602.

507, 600.

280, 289.

o.

przedmiecie 656.

itawa, ytawa

202.

o.

Segnitz

gr. 372.

Zajeczie o. 290.
gr.

i"X.

r.

602, 651.

atec gr. 374, 376.

alazne gry 378.
elazne doy 558.
eletawa r. 103.

kr. 30, 36,

Zagost okol. 387.

Zagostka

48.

andow wie 387.

arw = Sorau. m.

^.

_,

j*53-

gr.

387.

gr. 376.

m. 58I, 922.
Bart 359.

Bechynska 381.

.,

Belinska 371.

Betowska 390.

Bezriecze 357.

Biaogardska 365.

Bonie

Zelatowicy, Zeletici o. 149, 186.

Boska

Zemnenska

Boto

Zebechuri
Zeitz

199.

ycz

Zenotina

Zenuwa,
r.

o.

gr.

777.

stolica 91.

o.

281.

Cenowa,

teraz

159.

Zerapowo w. na Gople 592,

Zerbst

Serbiszcze gr. 68,

Schnei.

(Plun) 344.

359.

Bozenska 385.
Boycenburg (Byte

Brenica 350.

Breaska

Brueska

Sniwa,

360.

348.
86, 390.


upa

98o

upa Kuliska

Biylska 249.
Brzetislawska 389.

349,

Kurzimska 378.

Butyszowska 349.

Leszanie 359.

Cedneska

Leszycy 360.

Chebska 386.

Linianie 360.

Chotibance (Godebant) 357.

Chutycy 340.

osica

Lubicka 377.

,,

Lupogawcy

365.

359,

Chrudimska 378.
Chynowska 380.

Chyaska

354,

,,

Czaslawska 378.

Lutomirycka 371,

Darguska 344.
Darguska 355.
Deczaska 371.
Dobna 339.

Lutomylska

uycka

Domailicka. 383.
Doszany 360.

Drebowjany 343.
Diewicka 369.
Dudlebska 380.

,,

343.

Luboczyniecka 355.
Lutilenburgska 344.
379.

343.

Malchiska 356.
Malchowska 351.
Marlowska 354.

Meklenburgska
Weligardska 349.
Meireczska 359.

Meska

375.

Milczaska 340.
Miletyska 373-

Dymiska 356.
Gdaska 366.

Mielnicka'370.

Gera 339.

Mlado

Moraczany 360.

Gomacze 340,
Gnojeska 355.

Nakielska 366.

Golesznianie 343,

,,

Netolicka 380.

Godebuzska 347.

Nieletycy

Golaszicka 392.

Nieletycy nad Hobola 360.

Niaie
Niycy

Nizowcy 343,
Nudycy 340.
Oomuniecka
Olomucka
Opoczenska 379.

Hobolanie 360.

y,

Serbach 340.

,.

Gostkowska 352.
Gradecka w Czechach 379,
Gradecka na lsku 392.
Grozwin 359.
Gustrowska (Triebeden) 355,

Boleslawska.

340.
340,

Hodoninska 389.

Orla 399.

Jamnicka 391,
Jglawska 391.

Parchimska 350.
Pilzneska 384,

Jlowska 349.

Plisna 339.

Kadanska

,,

j,

374.

Kamieska 364.
Kamycka 369.

Prachenska 385*

,,

Prawlowska 390.

Kladzka 379.
Koledycy 340.
Koobrzegska 364.
Kubance 349.

Kuciska, take

Podiwinska 389.
Pozdiwolk 358.

Kamieniecka 371.

Pawy

350.

Praska

Prerowska 388.

Puncowa

Pustimirska 391,

Pyricka 364.

368.

339.

85, 388,


upa Baska

gSi

360.

upa

Wjeta 339.

Witoraska

Wittenburg 347.

,,

Raciborska 347,
Rokytenska w Czechach 369.
Rokytenska w Mora\vach 391.

Wkra

Serbiszcze 340.

Wolegoszczska 359.

Siedlecka 375.

Sowiska

386.

358.

Slupianie 343.

Woliska 363.
Worleska 354.
Wostroe 359.

Supska

Wostrowska 357.

Sprew-janie 360.

Staro

366.

366.

Boleslawska

370.

Wratislawska 379.
w Czechach 369.

Wyszegradska

Starogardska 364.

Wyszegrodska nad Wisa 366.

Zagost 387.

Starogardska 344.
Starogardska 357.

Starogrodska 367.

Strachotinska 390.

arowianie 343.
atecka 374.
elazna 348.

,,

Stnipenica 339.

elenicka

Susy

Ziemczycy 360.

,,
,,

340.

372.

Soseska 344.

Znoiinska 39U.

wiecka

366.

Zwanowa

Szczytoo 359.

Zwierzyska 348.

.,

Zwykowa 339.
yrmunty 340.
ytycy 340.

Czeska niewiadomej nazwy 376.

f,

Szkudycze 340.

Szczeciska 363.

,,

Tetiska 359.

Treboczec 359.
Tucherin 339.

Tumy

nrin strumie

Uretowska 378.

Usobrnenska 391.

ytawski

Usowska 391.
Utiska 344,
Wanclawska 363.

Weligradska pniej Spytihniewska

69.

ytomir czeski 378, 382.

ytomirz woyski 69.

ytyce wie

388.

ywiec

Weprowska

Widuchowska, Witkowska 364.

351.

upa,

Pod nazw

kumentach XII

Xin

niegdy

by

musiay

ywieckie pastwo 564.

zaczone
nie

g.

603, 821.

na,

podziay terrytorialne Pomorza,

w. ?wyczajnie zwane

Nazwy upy na Pomorzu

dyecez 339.

kraj 599.

ytna wie

f,

UWAGA.

377.

ycz gr. 290, 309, 777.

yczaska = Naumbargska
y;czyna wie 507.

350.

349.

znajdujemy,

Podziay XII

e r r a,

lecz

jeli

podobnie jak
byli

upani,

do-

w Polsce.
to
upy
i

XIII w. wypada zwa: Ziemia.

9S2

n.
Imiona

SKRCENIA:

fcr.

nazwy osb,

ks.

podrnik;

IV,
Abotriti

1.

Abraham

==

ar^bisjc,

krl;

wity;

1.

rycerz;

76 1.

Agnieszka ksiniczka 502,

wladrca mdroci 726.
Ahura m&zda

modziecy

holcy,
pis.

kr.,

112,

73,

750.

119.

Aleksander II papie 465.

Aleksander III papie 517.
Alemanni 1. 169, 172, 216 224, 236 do

Alesza Popowicz bohatyr mityczny 876.

Andrzej

w.

Saksom

Anna ksina 436.

Anna Giedyminwna
Anno ar. bisk. 260.

majniu =
1.

10,

boek

Apollo

Arabowie
Ardarik

89,

Baltikej

Bardy

719, 729, 762.

Barnim

lud biay

59.

175, 215

171,

216,

599.

Bemy

Beheimi, Behemos,
pi.

1.

73,

75, 371.

Benetczanie

13.

1.

bisk. 253.

117.

1.

Biaobg mityczny
Biele

Bies
ryc.

106.

zly

Biesomir

725, 757, 767.

107.

1.

eny

istoty

mityczne 725.

Biay bg

duch 727, 729.

boek

753.

Bobranie

1.

Aryjowie, Aryje

Bodogast

imi osobowe

895.

782.

91, 98, 440, 935.

Byiecy.

ks. 444.

Bonianie

Bodrycy

1.

1.

360.
117.

207.

38.

Boginki, istoty mityczne 793.

August ces. 580, 933.

Aurora bstwo 757.

Bogusaw

Austryjaki

Bojemy, Bojeman

27.

757.

857.

7.

Arnt bis. 253.

Arnulf ces. 253, 258, 633.

1.

2ig,

I ks. 625.

Bawar geograf
Bawary 1. 27,

Bielu, Biele

ks. 91, 92.

kr.

100,

146.

1.

Bialochrobaty

Arnold von Lambach

Atyla

91,

Bezunczanie

duch 726.

947, 951.

Athene bogini

podr.

mityczna;

istota

Kaszuby 55.
Baal bg pogaski 7, 609,
Baba bogini 751, 849, 854,

Bezprym

889.

zly

1.

cesarz;

plemi;

Bethenici, Bethenzer patrz

16,

14,

83,

72,

15,

1.

ces.

ist-miU

rd;

Bernwolf

10.

1.

biskup;

Berno bisk. 754.

Bernward bisk. 153.

862.

Andrzej bisk. 519.

Anro
Anty

Beliny

330.

Anglo

r,

Awbaba

Aeticus Istricus podr. 43, 54, 541, 933.

Agatias pis. 15.

Alfred

bisk.

lud; p'ls. == pisarz; pi,

279, 440, 582.

Absalon bisk. 753.

Alcis

bstw mitycznych.

Awary

33.

bisk.

istot,

arcybiskup;

ksiae;

ryc.
Z. upan.

ludw,

I ks. 399.

Bojan, wieszcz 762, 877.

1.

76.

729.

279,

983
Boji

54, 310.

1.

ks. czes. 80, 322, 370, 376,

I.

660.

441, 636,

Bolesaw II. ks. czes. 383, 637, 641.

Bolesaw III. ks. czes. 377, 443.
Bolesaw Chrobry kr. 95, 321, 374, 412,
420, 602, 637, 650, 871.

448, 514, 637, 660, 68

r,

ks.

697,

420,

870.

139, 497,

520,

Chlumcy, Chetmianie , 145.

Chorwaty 1. 370 377, 428, 818, 905.
Chobol pan czes. 80.

Chrobat ks. 107.

Chrobaty

870.

Bolesta wojen 507.

801

1.

804,

95, 107.

1.

Dabg.

mitycz.

Ciza

1.

87, 419, 947.

Czachi

71, 78, 81.

Czechi

Czech

372.

Czaruogrcy

1.

76, 81, 276, 409, 429,

18,

874.

801.

1.

Czarnobg, pogaskie bstwo

Borys, pan 459.

Boryslaw pan 80.

Borzywoj ks. czes. 370.

Czarnogw pogaskie bstwo

Bosniaki

Czechowie

757. 767. 856, 862,

437, 464, 896.

Bosorki, istoty mityczne 725.

Botak

kapan

389, 420, 444, 482,

Bramini 903.
Brdanie zaabscy
II.

Czestmir bohatyr 837, 868.

I.

Czerkiesy
ks. czes.

106,

514,660681.697.

906.

1.

Czrezpienianie

1. 353,
355, 825.
Cztibor Hlawa, pan czes. 523.

Czudy

ks.

1.
2, 577, 736.
Czur, Czuryo, istota mityczna 787.
Dalimil, piewca czeski 789.

146.

1.

720.

Budda, bstwo indyjskie 904.

Dalmaty

Budywoj ks. 459.

Buga ksina 107.

Damaslaw, pan

Bukowjanie L
Bulanes

Burak

ks.

Bytecy

1.

753.

17, 71, 89, 275, 296, 305,

1.

312, 368. 420, 649, 706, 789, 832, 865.

czeski 507.

Braczysaw, Brzetysaw

Brzetysaw

725, 729,

940.

Czewoje rd. 456.

ks. 80.

Boic, syn bstwa pogask. 843.

Bozik.

73.

305, 898.

1.

Czacz

kaszubskie 56.

Czechi

Ziza, bogini 777.

Cymbry 1. i.
Cyryl w., aposto
Czach

893, 904.

Cinu

Cihi, Cihu,

Borowjki

1.

734,

Chrudosz na Otawie pan 383.

Chunrikowie panowie czes. 386.

Bonifacy sw. 175, 219. 223, 247, 803.

Boranie 1. 91.
pi.

Chors,

Chrs,

Cygani

614.

Bolesaw Kdzierzawy ks.

Bolesaw Wysoki ks. 639.

Bgary

47, 353,

1.

742, 877.

Bolesaw miay kr. 97, 463, 681.

Uolesaw Krzywousty kr. 274, 366,
Bolesaw Wstydliwy

kiszanie

kicini,

825.

Bolescice rd 456.

Bolesaw

Chyanie

54, 76, 210.

1.

Bojowarii

koruta

czes. 80.

Daniel bisk. 519.

Dano wie, Duczycy

25.

Polanie

424. 891.

1.

1.

26,

12 1.

83.

36, 347.

1.

10, 25, 294,

318,

421, 585, 598. 605, 706.

Dawid

kr. 897, 903.

Dabg

mityczne

bstwo

734

5,

742,

750, 877.

Cantivarii

1.

54.

Cecera bogini 776.

Chauki

1.

i5a

Deczanie

1.

74, 371.

Derwan ks
Derwisze

25,

285.

ksia

Cherubin bisk. 517.

Diabe

Childebert kr. 212, 218, 586.

Diana bogini 763

zy duch

raahometascy 903,
370.
5,

775,

Diedoszanie

58, 116, 313.

1.

Diomed antyczny
Dir

kr. 634,

Diuk Stefanowicz, bohatyr

Dnepf

mitycz. 876,

Dobrynia bohatyr

mit. 867,

Domowoj, dieduszka

= dziadek

pomiert-

Rugw
ces

ks.

56,

32, 70,

145 do

Drewlanie ruscy

73.

Geograf bawarski 85, 116

Gepidy 1. 83, 89, 912.
Geto

804.

1.

Dalii

Germanowie

Duda

Geron, markgraf 138.

1.

Durzycy

124, 759, 841.

1.

Gerwazy Tilburiaski,

74, 380.

Turyngi

1.

35, 63, 71,

169,

310, 313, 298, 406, 427, 563.

7.

7.

Druidy galscy 903.

Icnia 438.

424.

1.

Getko, bisk. 516

czes. 80.

134.

806.

Geiza kr. 465.

11,

136, 578, 594, 680,

6.

Geograf raweski

147. 650, 756.

Druhan, pan

134

1.

60. 343.
1,

256, 394, 330.

5,

Gallowie . 155, 759, 903.

Gaudenty, bisk. 517,

109, 373, 443.

1.

Drewjanie zaabscy

Dudleby

98.

465, 523.

317231,

1.

Gdaszczanie
Gedymin ks.

53, 353, 361.

Drebowjanie

Fryzy

Galindy

ny 790,

Drahomira

I.,

870, 889.

876,

Dolecy 1, 46, 352, 356.

Domasaw, pan 457, 459.

1.

ks.

Fryderyk

Gallus, kronikarz

Slawuticz, tytan mitycz. 865.

Doszanie

Fryderyk

Fryderyk, ks. czes. 639.

808.

ks.

984

pisarz

ksina

Giza,

98.

Dziedzilia, bogini 744, 764.

Glaukus, osoba antyczna 634.

Dziewa, bogini 746, 750, 778, 785.

Dziewana, bogini 763 5, 865.
Dziwica, istota mitycz. 764, 865.

Gomacy

Dziwoony, Diewe eny, ist. mit.

Diwy, ist. mitycz. 8645, 877.

Ebbo

w.

biograf,

Eginhard pisarz

w. 773.
Emma ksina

725, 793.

39, 55,

Enetoi,

158, 607.

Esty

Ermanrik

czeska 947.

neti

1.

Veneti

1.

12,

1.

w.

Godegard,

13.

54, 55,

imi osobowe

Goltes

Gorynicz,

smok mityczny

Grale

54.

1.

Goty

331, 921, 927, 933.

Fenni, Finni

Grecy

134, 855.

kaszub, 56.

lscy

kr.

1.

2,

Grifo, krlewicz 152.

1.

72

5,

1536,

169, 171, 213 do

256, 294, 330, 407, 429, 440, 532,

583, 599-

Fredegar kronikarz 72.

56, 331.

580, 585, 607, 612, 634,719,

804, 895, 903, 921, 927, 951.

Grzego YII. papie

224,

1.

558, 933.

Gozzi magister 533.

Flamandy

294.

1,

606.

Filip kr. 465.

Franki

867.

136, 904.

73, 83, 98,

1.

Gotfryd

1.

59, 312, 343.

imi osobowe 3o8.

Gostomys, imi osobowe 3o8.
Gdaszczanie
Gotoni, Godani

Eugippius pisarz 102, 934.

Fenicyanie 1. 2, 580, 634.

plemi

1.

Goscirad,

Etruski

Fetrki,

183.

135.

1.

Gotini, Gotyni

g,

67, 313.

bisk. 754.

kr, 14, 135.

1.

5.

Godrag, bstwo pogan. 754.

Etibald kr. 803.

1.

1.

Goleszycy, Gelesznianie

Eliasz

Esti

144

Dalemici

Glinianie, Hlini

Gogol,

Ottona 788.

134.

Ginwit, ks. 808.

Grimisawa,

ksina

405.

Grzymalici, rd 456.

Hanaki
Helena

1.

90.

ksina

465.

443.

9^5

= Hejna, bstwro mityczne 754

Henil

Henryk

Ptasznik, ces. 262,

Jarogniew,

6.

584, 589,

monowlaJzca

Jerzy sw. 851, 947.

Henryk
Henryk
Henr>k
Henryk
Henryk
Henryk

II.

Jesse

686.

X).

HI.

IV. ces, 465,

V.

ces. 870.

ks.

Sandomir?'

Lew.

boek,

^''<>.

;;7.

Jndy
Jndy

"

=
=

Windy

1.

3,

1.

726.

Jnnocenty

Jornanies bisk.
;~2

14, 26, 39, 82, 99.

I.

Jaga, mitycz. 860.

Jndnsy

Henryk, pan czeski 508.

Hernle

Jaso.

Jgor ks. 771, 808.

Jlija Muromiec, bobatyr bajeczny 875.

ks. 351.

patrz

= Baba

Je/ybaba

ces. 411.

Henr>-k ar bisk. 519.

11.

papie 465,

III.

Jaliusz Cezar, dyktator

172, 217, 221, 56:

Hieken, mieakar"' H--^'-

Horniaki

Jwan Kopao,

Lir.;

Kadtabek Wincenty
Kanut kr. sowiaski
Kaposta, knia 438.

Hcnlon, markgraf 679.

Helesznianie patrz Golesznianie.

Holasowicy L 85.
Holzaty 1. 30.
Homer, piewca 634.

IH papie

Horjany

113.

I.

523.

'

Horcy 1. 90, 109.

Hormidor ks. 93.
Horwaty. Hrwaty 1. czeski

Karpy, Karpidy L 11 1,
Kastor i Polus, blinita

60,

73,

113.

Hostiwit ks. 208.

Hnculy L 896.

Kaszeby, Kaszuby

Kazi,

Kazimirz Odnowiciel

L 40, 91, 93.

Jawie

Jawjaii,
Jadwingi

lad ten sam co

590, 616,

Kle,

plemi kaszubskie

'

1.

65.

Kojata

ks.

Koloman

107.

505.

Koledycy L
Kociel

93.

EL

56.

syn Czecha 80.

Klakas

70.

iw. 105.

ks. 420.

Kczewjki, plemi kaszubskie 56.

301, 567, 600, 633, 709.

Tom

639.

Klotar kr. 217, 586.

Jeziercy

kr. 516,

Klenowicy rd 279.

ks. niski 141, 421.

Jbn-Chordadbe, pisarz 617.

421. 463. 481,

Kietlicz ar. bisk. 519.

ks. 524.

Jakb, podrnik

kr.

Kelty L 155, 168, 182. 736.

Jaromir ks. czeski 391, 443, 504. 637.

Jarowit
Janin, bstwo mit. 738, 742^
1.

747.

439, 808.

Kazimirz Sprawiedliwy

Ibraim-ibn

mit.

19, 56, 365.

papie 466.

Jan Chrzciciel 855.

Jarosaw

1.

Jaksa ks. 643.

Jazigi

ksina

Kjdlany,
857-

Jan laksembnrgski

308. 420.

3,

839.

Vni

869.

'

w.

439, 466.

586, 614, 675.

Horaci,

Hnnny

bisk. 519.

Karaimy L 585.
Karloman kr. 175, 252.
Karol W., ces. 83, 251

Honoriosz

istota mit. 856, 884.

Jzida, bogini 776, 779.

51. 58^-312, 361.

1.

756.

Jutrzenka, bstwo mit. 757.

Hlinni, Hliones patrz

Hobolanie

7:.

168, 759.

boek pogaski

Jutrobg,

u 2.

1.

bstw

T ^isz,

Hessy

I.

518.

piarz 9, 14, 72, 93.

Herbord. biograf 417.

Jan

~o4, 850,

Jarjlo, istota bajeczna

Jamn,

597-

Jakb

459.

Konrad
Konrad

bisk. 517.
I(. ces. 106, 259, 412.

Konrad, markgraf 412.

62 b


Konrad,

ks. czeski

Konrad,

ks. znojemski 515.

986

Leopold markgraf

504.

Konopla, knia 438.

Konstanty Purpurorodny,

ces.

107, 326,

Kozenc,

ks.

Jarylo,

Krani

18,

788, 808, 836,

76,

plemi kaszubskie

ludzie, istoty mit. 725,

Chlumcy.

Lobel, ks. 107.

72, 82. 91,

1.

100,

otysze

801, 855.

1.

Lowaticy,

56.

792.

moraw.

pi.

imi osobowe

Lubusza,

ksina

Ludmia, ksina

Luczanie

61,

1.

208.

80, 439, 443,

Kretoczycy

906.

85.

Lubhost,

Lubuszanie

czes. 74, 373.

pi.

378, 466.

ksina

Ludgarda,

Krosnita,

Ludjek, bohatyr mitycz. 869.

Ludki, istoty mit 792.

istoty mit.

804, 809.

1.

Ksiyc, bstwo
Kubanie

plemi

118,

niemiecki 213,

kr.

=
251

Lulus, ar. bisk.

125.

Lupoglawcy

133.

21,

18,

276, 405, 429,

79,

Lachi, Lechi 22, 405

410.

Lczanie zalabscy 1.
aczycanie 26, 118,

57,

60, 312,

1.

uyczanie

I.

18,

22,

Madjary

126, 312.

Wgry

pi.

17, 22, 81,

119,

Maroth,

136.

blinita mitycz. 748

751,

pi.

czes.

Leszek Biay,
Leszek Czarny,
Leszycy

Marowit,

1.

Leszy, bg

Marzana,

kaszub. 56.

pi.

Leczy czanie nad Bzura

Lemuzi,

ks.

1.

ces.

443, 516, 519, 639.

ks.

142,

53, 352, 361.

leny

57.

74, 372.

ks.

721.

525.

22,

88,

107,

10,

529, 581

4.

81, 88.

83.

boek

757.

Mars, bg pagas.

859.

Lesoki,

128, 651.

Markward, rycerz 412.

kaszubskie 56.

Polel,

63,

294, 389, -^o.

Markomani

56.

Lchi. Lechi

57,

1.

Marek Aurelius

136, 352,

891.

145, 147.

Marinus. geograf 136.

Lei

343.

Lutomiricy pi, czes, 74, 371.

Lutyki 1. 17, 19, 39, 42, 47,

Lanca, bisk. 484, 504.

Leczki,

57.

4.

Lada, bogini 733, 746, 750, 8507, 906.

asi, stan obywatelski 20, 21.

1.

421.

1.

400, 475, 554, 675, 706, 835, 889, 949.

440, 874.

Lebanie

253-8,

Lu/.yczanie

Lupus, bisk. 517.

92,

89.

ach, Lech

870.

Lugii, Lygii, Lusici

Kunimund ks.
Kurpie, plemi
1.

Ludwik,

758.

97.

1.

Kujawianie,

Kwady

792.

782.

128.

Kriwosud, pan czeski 508.

Krywicze

144, 150.

Lotariusz, ces. 466.

Krasopani, bogini 746, 857.

zly duch 7co.
Krat, Kret, Krzitek
1.

140, 421, 590,

217, 582, Sio.

ks. pols. 440, 780, 866.

Krajniki,

133,

54,

9,

Longobardy

ks. czes. 439, 782, 808.

Krakus,

2,

1.

Liuni, Hliuni, Hluini, patrz

107.

Kozma, bislc. 487.

Kozma, kronikarz

352,

760, 806, 855.

bajeczna 744.

istota

312,

37,

361.

Litwini

432, 434-

Kostrub

105.

Linagga, Lina gau 37.

Lini, Linones, Lingones

Korczki, plamie kaszubskie 56.

Kornelius Nepos, pisarz 604.

Krak,

741

6.

Morana, bogini 791, 847, 883.

Maslaw, herszt buntownikw 869.

Maurycy,

Mawki,

ces.

414, 431.

istoty mit.

Mazowszanie,

725, 792.

Mazury

130-7, 421, 616,

Menander, pis. 15.

1.

749,

17,

19,

774,

129,

841.

Menliard, bisk, 487, 507.

boek

Merknry,

w.

Metody

Nekl.^.n

aposto 87, 947.

617. 637, 65

j,

Netoici
441

3,

370,

676. 803, 868.

Mieszko, ^krl pnocy" 119.

Miec2}'slaw

kr. 96, 420, 680,

II.

miaego

Mieszko, syn Bolesawa

Nija,

pi. czes.

Nieletycze

1.

Niemcy

29, 75,

1.

1.

3^2-336,

Milogost

65.

Niycy L

81.

Mingajo
Mirobnd

Obodryci

ks. 808.
ks. 4^0, 581.

^lirosaw, syn Jana

npana

Mokosz, bstwo 742

Pomobanie

monowadzca
J.

Morana,

patrz

Morawjanie

1.

325.

A wary

ksina

Onolf bisk

7.

;=

1.

1:7.

312.

91.

Ormjanie

Ostfai

122, 146, 213.

273, 312, 388,

Otton

5S5-

ces. 191, 263, 333, 376.

I.

Otton IL ces

Otton

ces

III.

333, 384, 617.

334, 679.

Otton ks.
Ottokar

II.

kr.

Muczimir ks. 434.

Onindoi

Windy L

Mummulus.

Oziris kr. 776.

patricius rzymski 217.

Nabanie

1.

vale

ks. 604.

Nadnarwlanie

1,

Otton ks. pols

Otton

w,

96.

bisk. 274,

321, 459,

551, 600, 723. 805, 913.

czes.

504
375, 381.
13.

Pakosaw wojewoda 485.

Pan, grecki boek 763, 891,

214.

Naczerad, pan czeski 515.

Nahar

65

808.
:

Muller Mas, profesor 711.

Nakun

344351.

109, 808,

Morska Panna, Morska Dziewica 782.

Mosarowsc}- poddani, chopi 437.
Mciwoj BiUug ks. 346, 477.
Muchlo ks. 107.

-,

Ostfranki L 174, 2ii. 215.

825,
-

ks.

Olga

Orawjanie

459.

330.

Jfaba\-imda

296. 3

95.

Oeg

Opolanie

459.

Marzana.

427. 584, 648, --r

Moricy

n.

1.

52, 312, 361.

17,

18,

1.

Odoakr, Ottokar styryjski 92, 582Oldrzyk ks. 637.

296.

413.

1.

279, 431, 583.

70.

1.

Oda ksina

774.

Moisaw, monowadzca

1.

132,

33.

1.

Obry, Obrzymi

507.

Mokosieje, kniazie 438.

Mordwa

301,

635. 676. 706.

Mirosaw, mnich 948.

Moimir I., ks. moraws. 93,
Moimirowicy r. 440, 676,

Moraczanie

I.

Nowogrodzianie 421, 889.

385

Nudycy

Monik,

271, 295 do

68.

Norcy L

Nortabtrezi

216

Nizowcy 1. 60.
Nianie 1. 66.

^linerwa, bogini 719.

Moinvinidi

173,

560, 624. 706, 855.

Nordludy 1. 30.
Normani 1. 25, 34,

58, 63. 312, 387.

63.

:.

783.

51, 352. 360.

Ndrdalbingi

875.

Niklot ks, 351.

870.

Micha w. 859.
Micha KazarjaniD, l>ohatyr bajeczny 876.
Mikua Sielaninowicz, bohatyr bajeczny
1,

.:

380.

monowadzca 459.
boek 79, 824. 859.

307,

,.

Mieszko Stary 516, 519, 639.

Milczanie

3713

75, 313,

Nurta, bogini

Niedomir,

15.

ks. pols. 95, 128,

I.

ks.

Nerta

736. 895.

Mezamir, pose Antw.

Mieszko

98?

748.

Panny,
Parsy

istoty mit. 725.

1.

727.

62* b

303


Peka

bisk,

Pepin

kr.

482, 516

988

9.

Przemyl Ollokar

152, 633.

Perun, Piorun bstwo 715, 723, 742, 758,

7615,

Przemysaw

I,

Przybyslaw

774, 853, 863.

kr. pol.

Perkunas bstwo Litwinw 724.

Pszowanie

Ptolemeus geograf

726.

54,

Peucini

625, 870,

czes. 74, 370.

pi.

Kurpie

Piast ks. 21, 555.

Puszczaki

Piastw rd 58, 128, 444, 514, 906.

Pyrrus kr, 634,

Pyteas eglarz 529, 580.

Pieczeniegi

108.

1.

Podaga, bogini 753.

Pogwizd, bstwo 774.
Pokajnice, najte paczki 800.
19, 97, 810, 817, 824, 832, 842,

1.

1202,

118,

26,

17,

1.

125, 134,

plemi kaszubskie

Poabianie

1.

Polesianie

Poowcy

56.

35.

Podlasianie

138.

1.

188.

Radymicze pi 279, 804

Rakaty 1. patrz Rakusy,

Ranowit boek 752,

Poudnice, Przepodnice

8.

600, 934.
400, 605.

676, 707, 840, 933.

421, 617.

1.

istoty mit. 792.

Rarogi

Obodryci

826, 911.
1.

35, 345, 349-

Pomohanie, patrz Moinvinidi.

Ratanzwinidi patrz Poradniczanie.

Pomorzanie

Ratary

136, 275, 362,420,

17, 54,

1.

Pomponius Mela

pis.

Rjeczanie

529.

Popielowicy rd 279, 441, 59^

boek
boek

Porenut,

Roman ks.
Roman w.

4-

213, 259.

1.

752, 826, 911.

nad

Wagu

91.

pra- dziad 787.

Prabog, Przybog 733.

Priap,

boek 757
boek

Pripekao,

VI. w. 15, 99, 717.

w.

947.

Rudolf habsburgski 524.

Rugard, Rydygier ks, bajeczny 781.
Rugi 1. patrz Rakusy.
Rugianie 1, patrz Rany,
1.

140

2,

421.

114, 723, 823,

1.

Rusaki, istoty mit. 725, 793.

Rzymianie 1. 24, 173, 398, 431,

532, 538,

546, 580, 634, 811, 933,

Prokuj ks. 95.

Prono, Prove, boek 720

Prusy

293,

1336,

720.

Roscislaw, ks. morawski 297, 308, 419,

Rusy

pis.

1.

97, 104.

Ru, Rusin
757.

Prisk pis. V. w. 570.

Prokop
Prokop

362.

459.

709,

752, 826, 911.

Powaci mieszkacy
Pra- szczur

48, 352, 358,

1.

monowadzca

Rochel,

Popiel ks. 591, 868,

Popielowice czescy 383.

Poradniczanie
Paratani

669,

45, 47, 352, 357,

1.

Redgar, opat 256,

605, 674, 703, 787, 817.

Porewit,

116,

829, 831, 942.

Radym, gowa plemienia 429.

Rakusy 1. 22, 979, 107, 582,
Rany, Ranowie 1. 43, 54, 360,

275, 804.

Polanie,

Radowan kne 375.

Rado, imi osobowe

865, 889, 948.

Polanie

87,

133.

pi,

Radislaw ks. zlicki 382.

Radogost boek 736, 825,
Radosaw magnat 459.

Plinius naturalista 39, 529.

Polacy

41,

35,

9,

122, 134, 170, 299, 558, 933.

9,

1,

386, 523, 627,

ks. 351.

Persy

1.

kr,

II,

687.

210,

Saksoni
3,

171,

772.
421,

590,

25,

28,

221,

30, 32, 72,

260271,

142,

291,

429,

Sadko, bohatyr bajeczny 865, 904,

608.

Przemysaw ze Stadicow
Przemyl Ottokar I. kr.

1,

217

ks. 371, 439.

465, 520.

Salogast,

imi osobowe

Salomeja

ksina

207.

502, 515.

152,

330,

989

Samo. bohatyr

"-.ueldingi

284, 466, 585, 014,

7.. 9.

Smolicy, Smolanie

Boenowic .

Sambrair ks. 93.

Smil

Samoslaw

Smiertnica, bogini mierci 847.

ks.

93 przypisek.

Sobiesaw
Sobiesaw

Saraowile, istoty mit. 725.

Saoszjant

Sarmaci
Satagi

1.

zbawiciel a Par^

boek

Saturn,

771.

Selpuli

796.

59.

1.

boek

Semargl,

mit

istoty

uyczanie

Sprewjanie

I.

Spytihniew

I.

Spytihniew

II.

Stare

i r,

19,

343.651,892,

634.

pogaskie bs:

;.

Sudeni

a 4'55.

Siewieranie

1.

14

939-

Swarog, bg slowjaski 729 735.

Swaroyc, syn Swaroga 714, 734,825, 843.
Swatosz ks. 83 6.

Swatopluk

370.

391. 466.

808.

ks.

Skrt, Skrzit, Skrzy tek,

Slawnikw rd

zy

Swatopluk
ditch 790.

75, 372, 883, 457.

ks, 448.

witopek

witopek,

85-9. 443. 673.

Swenon kr. 829.

Swe wy L

ks. czeski

kr.

379,

morawski

709.

13, 62, 305,

Slawj, bohatyr bajeczny 869.

430, 674, 720, 731,

759. 776.

Slzanie L
Slowaki 1.

19, 58,

114, 275, 312.

17, 22,

81,

901,

427, 529,

581, 676.

256

bohatyr bajeczny 876.

69.

115.

1.

5.

Skandynawi 1. 24; 421,

Skarbkw rd 456.

Sawomir .

1.

757, 825, 829

Siradzianie pi. 127, 134.

Slowjanie

;77.

bg Ranw 470, 676, 737,

8315, 855, 862, 911,

Swantewit,

804, 808,

Sikanie

Sawomir

;;_,,

134.
z Suzdala,

Susly, Suselcy

Siedliczanie pi. czes. 74, 373,

SkirmuDt

._ ,_,.,

pan czeski 507.

1.

Surowiec

wojewo

30.

Sturmi, missionarz niemiecki 252, 597.

Sigbert kr. 217

641.

50, 360.

1.

1.

Strzezimir,

Sewer bisk. 485, 585.

Seweryn w. 98 :^'

1.

ks. czes

Strigolniki, sekciarze ruscy 785.

kr.

Silensi

ks. czes. 389, 487.

Stefan kr. wegier. 95, 311, 465, 502.

Stribog,

Siliogi

640.

Mazury 133.

Stormarsy

905.

Sieciech,

487, 506.

6,

Starze rd 456.

Stodoranie

423. 437. 803, 818, 878. 905.

Serwius

Stahlaw na Radbuzie, pan 383.

742.

Semko, imi osobowe 52,

Semnoni (zemnianie) 674.
Serby 1. 18, 22, 58, 63, 275. 312, 340,
Serby

375

ks, 515,

II.

L 906.
Spiaki L 92.
Spory 1. 15.

Saul kr. 897.

Sdenice,

ks.

I.

505.

Spartanie

134.

9,

91.

I,

36,

1.

34-^.

14,

16,

54, 72, 91, 168,

wielu innych miejscach.

IL

witopek,

ks. ruski 411.

Swioni

Slowicy

Symeon,

19, 156, 90, 366.

Gryfy, rd 456.

witopek

Slowjanie zaabscy 19, 142.

1,

Swiebody
10,

1.

271

Swjatogor, bohatyr bajeczny 866, 875.

Swjatowit bohodzki, bOstwo 911, 939.

2,

I.

kr.

ks.

pomorski 625.

12.

bgarski 109.

Slowik-Rotbjnik, bohatyr bajeczny 875.

Szczur, patrz praszczur.

Slupianie

Szkudycze

1.

59, 343.

1.

67.


Swaby

1.

Szwedzi

1.

156,

27,

172, 216

990

221.

Wendt, pan niemiecki 268.

Wenera, Venus, bogini
Diewa

10.

Tacyt, historyk

20,

g,

4,

47,

422, 530,

Werchowecy w

558, 720, 731. 749, 774, 933

Takulf de Boemia comes 214.
Teodoryk, wdz Frankw 93 przypisek.

Wespazyan

Teodozy

Wjatczanie

ces.

9.

Westfranki

Galicyi

112.

211.

1.

ces.

933.

421.

1.

Terpimir ks. 326, 419, 433.

Widiwarii, Windiwarii

Tetwa Popelowy,

Witko, Wjatko, gowa rodu

Teutoni

12,

10,

2,

lech czeski 383.

24,

279. 427. 530, 736,

Tir,

wdz

Titmarsy

154,

210

221,

1.

Wielkopolanie

1.

546.

1.

Wichman,

30.

rycerz 676

9.

Wieczornica, istota mit. 758.

Tryglaw bstwo

Wigbert

ksina

739, 827, 941, 943.

bisk. 720.

Wikingi, piraci 45.

Wilcy 1. patrz Welety.

107.

Turismund ks. 92 przypisek.

Turki (Madjary) 107 9.

Wilhelm

holenderski, ces. 523.

Turki (Osmanli) 705, 903.

Turyngi 11,2, 210, 215.

Windogost, imi osobowe 207.

Tuski

1.

Windy

Tytus

ces. 933.

Wile,

305.

istoty mit.

patrz

Unima, monowadzca 459.

Winidy 1.
Wendy.

Upiory, istoty bajeczne 795.

Winuli

"lVacemil, pan czeski 507.

Wacaw w. 370 2, 382,

Wacaw I kr 523, 641.
Wacaw II. kr. 641.
Wagon

Wgry

Wisaw

638.

785, 808,

Wandale 1.
Wandelboer

3,

Waligra

Wandale

Warny, Wrany 14, 38, 349.

Welet ks. 98.

Wawa
Wgry

Weles,

Woos boek
1.

25,

755, 761, 877.

39,412,4-7,312,

Wenedy, Veneti, Wendy

II,

12

55,

Werini

Wilanie

1.

Wisogast,

26,

3.

459.

lig-

imi osobowe
II,

211

1.

ks

207.

raski 400.

w.

855.

Wkranie, Wkrzanie
Lachy,
Wlachy

1.

48,

3528, 362.
morawscy

pasterze

88, 90.

Wadysaw Herman kr, 460-3, 578,

Wadysaw Laskonogi ks. 518.
Wadysaw I ks. czeski 376, 638.
Wadysaw II. kr. czeski 465, 515,

594.

694.

Wlaslaw, bohatyr bajeczny 869.

93, 601, 687.

354. 605.

9,

monowadzca

Wit

32.

Welety, Wilcy

patrz

Witorad ksiae 386,

134.

Walter Akwitaski, bohatyr bajeczny 869.

Wane, W;ine
Sowjanie 12.
Waragi, Wargi 1. 43 1, 839.

1.

dalj

istoty bajeczne 795.

Wirczak,

Wiszesaw

854, 868.

Wday, bohatyr bajeczny 869.

Wyrwidb, olbrzymy 866.

Walgierz

10,

ks. wilicki 869.

Wirawjanie

bogini 443, 718, 780

7:, 118, a dalej patrz

Wenedi

Wilkoaki,

33, 344, 607, 635, 676, 709.

1.

Wendy.
14,

i'^,

725, 792.

Wendy.

bisk, 346.

Wanda ksina,

279,

1.

804, 80S.

Trut, bohatyr bajeczny 866.

Tuga,

429.

134.

Wityczanie, Witycze, Wjatycze

775.

czeski 808.

308,

779, 903.

719. 744-

Sowjanie

134, 146, 407, 604.

Wastisaw ks. 47, 3713, 696.

Wadimir I. ks. 109, 141, 761, 839,
Wadimir Monomach k. 411, 762.
Wladimiranie, Wlodzimirzanie

Wladywj

ks.

637.

1.

876.

889.

w. = Baej 763.
Wosi 1. 305, 720,

Wlasij

Wlochi,

M,

Wodan, Wodny
Wodnica,

istota baje Cna 86;.

Wojmir. buhatyr cajecztn

w.

Zbigniew

2,

585.

.,

594.

Zemczicy, Ziemcz^cy 5:
Zemnane, Ziemianie 2u, 7^0, 42Zezita
ywa, bogini 744, 765.
Ze/.ula. Zuzula
Kukawka. istota mit.

hatvr bajeczny

Swjatus!-

ks.

Zbylio, wadyka 882.

Zdzisaw, ar. bisk. ^I"

>^-.

biskup 383, 421

Zoroa^tr n^e^rzec

monow.;

Zawist.

638, 684.

Woga

Zaratustra

904.

Wojciech

litewski 770.

Z^bj. bohatyr bajeczny 869.

'^.-tw.T u-

"Wodn!'---.

kapan

WuT5zajt!s,
953.

istota bajeczna 782.

Wodjany,

991

87;.

Wolchwa

Wiieslaw;.

Wolfgram

bisk. 25'J.

75.-momys

Wolinianie,

Wotcy

Woochi

560. 579, 585.

1.

Ziemowit

.;

monowiadzca

Zpol,

Zarowjanie

459.

58, 60, 343.

377.

ks. 877.

612.

69.

Zv\va.

505.

Wunsidelczanie, mieszkacy

1.

ydzi L 42I1 585 7.

ytka, knia 834.
yrmuny, yrmunty 1.
yrosaw. bisk. 517.
ytycy 1. 69.

519, 641.

Wsiewolod
Wszebor .

4^0, 553, 073-. 8.

Zorza bstwo 757.

Wolusian imper. 9
Wrany, patrz Warny.
Wratyslaw I. ks. pomorski 744
Wratyslaw II. kr. c''>- :<- -

Wrszowcy rd

ks.

bc;::i'

apy Wun-

sidelska 214.

III.

RZECZY.
Asperiole

= skrka wicsjoicza 614.

= Hanza 618, 624.
Baba = pieczywo wielkanocne 849.

Bec2'.vary ^71.

Anza

Bednary 570.

Babie

Bobrowniki 544.

lato 749,

785.

Baby kamienne

940.

Bbny
Eg

Bacb, suftiks 224.

'

Badniak, Badnij, dan 715, S44.

regio 325,

Bardysz 663.
Bartnictwo 546.

Barwy symwliczne
Beczka, miara 631.

880.

731.

Bogacz

Ogie

714.

Borde, Bord, brzeg 144.

Borona roska 649.

Bajdany 666.
Bant, Banz

658.

Boe

bory

Boyc
Boki

gaje 722. 8;

735, i^

Bonice

Bra

843.

822.

walka 668.

992
Brancy 414.
Brany strane 647.
Brnia, broni, bro, 661.

Brzemi
Burg

waga

afx.

Dyngus

Dziesitniki 673.

632.
296.

240,

Burgward 325, 333-5Bursztyn.

Bdy

3.

816.

Cebry 631.

Druyny

wiciaziw 676, 682, 697,

Eiba

regio 325.

=-

Elaboratum

Castellatura, castellania 326, 336.

Cella

849.

Dziady 819, 860.

zamieszkanie mnichw 249.

=r- miejsce uprawne 233.

Epos 869.
Exempcyja dbr kocielnych 517 519.
Peld
miejsce niezamieszkae 229.
Fensterurne
popielnice z oknem 925,
Flamini
Zrecy, kapani 476, 832.

Ceramika 919.

Furt

Chieka

Oaje wite
Gajowy 544.

Chiekar

Chopi

chata 47.

47.

brd 223.
722.

Garniec 630

414.

Chmielnictwo 549Chodowie
stranicy 649.
Chomutowe = podatek 619.

Garnczary 571.
Gar, miara 629.

Chramy

Gst, gszcz

823, 829.

Ciele 569.
Cmentarze 812, 911

hwozd,

918.

las

207.

67,

Glowszczyzna 399.

Gody

256.

Curia, curtis

dwr

= jamy,

doy

842.

Godo

70 1,
Goota, hoota 44.
Gon, hon 627.

283.

miara 630.

Cwiertnia,

Czachy

regio 171, 325.

Gdba 836, 887.

Gom = pyn, ciecz

Clo 624.

Colon

Gau =;

79.

Czakan, czekan 661.

Gocie

Czaszka, miara 629.

Gostinne, myto 619, 621.

Czaszniki 569.

Gocinne dwory

Czelad 325.
Czer wojskowa
Czeran 565.

Gospodarz 405.
pan 437.
Gospodin
Grnictwo 556.

Czur, szczur, praszczur 787.

Grad. hrad 301, 308.

pienidze 636.
Datja, wspominki umarych 819.

Gradki, hradki 313.

Denary 638.

Granice 536.
Grecka droga 603.

585.

620.

681.

I>ariki,

Dechtiary 570.

Grajki

wdrujce

899.

Dobytek 394.

Groby kamienne skrzynkowe 914.

Grobowiska 812, 911.
Grody warowne 650 661.
Grodztwo 324.

Diedina 394.
Dii privati 751.

Do,

miara 626.

Dojnica 631.

Grosz czeski 64I.

Doloplazy 557.

Grotniki 579, 691,

Domorady

Grnecne, myto 619.

Dorf

Doynki

568.

osada 226, 296.

857.

Drogi wodne 588,

ldowe

596,

Grzywna 638.
Grzywny groszw
Gularz 861.

644.

993
Hagen,

Kogucik

hain, ogrodzenie 235.

Handel niewolnikami 586.

Hahulki, hailky
wspominki umarych
krewnych 821.

Hanza, patrz Anza.

Haso

701.

Heim
Heim
Hof

domowe

popielnice

Koodzieje 569.
Konczar 663.
Koniary 691.
Kompetencyja wiecw 501.
629.

Kopalnictwo 556.

przytuek 228.

Korabie sowjaskie 605.

Korabniki 569.

dwr 226.

dyngus 849.

Kopje 662.

924.

666.

Holeszina

Kolczugi 666.

Kopa

Haus. zamieszkanie 226.

Hausurnen

miejsce gole,

Hrmik
dbowy
Jamnictwo 556.

las

pu^t

"-

'

Kord 662,
Kormina

724

stypa 810.

Kor>-to, m.iara 566,

Jar 846.

Korzec. miara 556, 627

Jecy

Kocieliska 807

414. 420. 705.

Jewrejskie warzelnie

soli

Jndago

556.

= Hagen, miejsce ogrodzone 235.

Jngen, ungen. suffiks 236

Jspan, Gespan

upan

898.

Jzgoje

wygnacy

KrL kral 463 8.

Krosna, miara 566.
Krugi, okrugi, okrgi 324, 333, 337.

rodu 422

6.

Krusz 566,
Kruszwica, port handlowy 591.

566, 632.

Krzno. krznary 576.

Kubo, siedo 204, 281.

Kapiszcze 822.
Kapitularze Karola

W.

614.

Karmniki 544.

Kujawa

Kasula, miara 629.

Kupalnica 854.
Kupiectwo 580.

Ktyny

826.

miejsce

Kurgany 807

Kir}s 665.
Kirysniki

575.

samo co sobtka 855.

Krok, miara 626.

Jutro, miara polna 627.

Kamie, waga

574.

Krjes, to

435.

infinitum 609.

belli

Koe

Kozlar 861.

Jus ducale 492, 560.

Jus indaginis 235.
Jus

goe

132.

815.

Kutia, kucja 844.

679.

Kietze == rybacka chaupa,

chya

47.

Kusza

663, 667.

Kleczalny tydzie 853.

acuna,

Kobuk

Lagiew, lachwica, miara 631.

665.

Koda, miara 630.

Kmety 423 6.
Kn, ksie, miano dostojnoci 436 7.
Kn, ksidz, kapan 839.
Knieiyce 459.
Kobiemiki. kobiemictwo 574.
Kobylniki 691.
II,

glossa

wyrazu czach. 79.

agiewniki 569, 691.

uroczysto wjosenna 850.

Tom

630.

Kowadlna 577.
Kowary 576.
Koelugstwo.
Koniki, ko^usznictwo

9.

Jnkrustacyja 922.

Jnstrumenty muzyczne 890

8.

Kotlary 577.

597.

Jlowcy 556.

Jownictwo

815,

Lalnik,
509.

an,

miara 628.

Latr, latro, miara 626,

azi,

lassi

azgi

lesi

406

9.

422.

Lechi, lechy 22, 23, 405, 410, 427

63 a

431.

994
Leni stre

Namiestnicy 681.

547.

uroczysto
Lex Thuringorum 211.

Letnice

lata 851.

Lidi,

liti

Lidi

Narikacze, najte paczki 800.

swobodni 255.
ludzie, chopi 407.

ludzie

wyzwolecy

Limes saxoniae

okie,

uk =

Nawski Welykde

Nummi

28.

819.

barbari 820.

Obec, obkina, obsztina 398.

Obt', objaty 8326.

537, 544.

Oborniki 691.

544, 691.

Obrona kraju 692.

arkus 663.

ukno, miara 631,

upienicy 699.

Obry, olbrzymi, wielikany 65.

Obuznicy

Malarstwo 944.
Marka, podzia terrytorialny
Mazur 132.
Mjary 626.

Mie

691.

Narocznicy 450, 691.

Niewolnicy 417.

255,

miara 626.

owiectwo

owcy

Naraz 521.

Narok 450,

Lgota 835.
Liberi

mytnicy 626.

Ochoz, obchd 534.

171, 325, 330,

Ociec

ojciec

395.

Odchodne, myto 619.

Ogrodnictwo 549.

Okrne

662.

857.

Mieczniki 579.

Gila Yulcani 607.

Miedze 536.

Opole, okolina 399.

Mielnictwo 553.
Mierzyca, miara 630.

Osady rodowe 277, cudzoziemskie 290.

Osep
zsypka zboa 690.
Otroce, myto 619.
Owczarek wito 858.

Minister

re, kapan

832.

Miodowarstwo 554.

Miodowy

Mir

Pacta conventa

starosta 403, 548.

pokj 707.
Miseczki tczowe, pienidze 635.

Pagus

526.

171. 325.

Palec, mjara 626.

Miskary 569.

Pan dominus 438.

Misiurki 666.

Pancerz 665.
Pancerni 679.

Mitkale, pienidze 635.

Mot,

or

Panosze 677.

661.

Mogiy 808.
Mogiy olbrzymw

Mogiy

Patres conscripti 490.

Pawe

914.

665.

Pedagium

kamienne 914.

Molbiszcze 822.

Penaty 788.

Mostne, mostowszczina 620.

Mostowniki 570.

Phalta

Monowadzcy
Murary

454

7,

myto od pieszych 619.

Pertyka, miara 628.

ptno

572.

Piecorady 568.
Pid, miara 626.

476.

571.

Mydowarstwo 567.
Mysz wiea 592.

Pienidze 633.
Pienidze wendyjskie 643.

Mysteryje eleuziskie 786.

Pinta, miara 631.

Myto

618.

Pir

Mytniki 626.
Ufaczynia gliniane z

Na

Morani 820.

koza

Piraci 608

grobV

926.

861.

610.

Piwowarstwo 554.
Plsy 9059.

995

blacha 665.
PlaU
Pug, miara 627.

Roty 681.
Rudnictwo 558.

Podacza 417.
Podatki 496.

Rosalie. rasadlne wiatki 852,

Podegacze

Rybactwo 558.
Rybaki 691.

99.

Rybowstwo

Poezyja 864.

Pokajnice

najte placski 800.

Polerady 568.

Plk 668, 671, 681.

Pontifei, minister, flamen

= re.

541

3.

Rycerstwo znakowe i wlodycze

Rycerstwo szlacheckie 687.

682 -4.

Rzepica 630.

kapan

Rzebiarstwo 937.
Sabor
zbr 471.

pogaski 832.
kne, ksiadi 83 >.
Pop

Popielnice twarzowe 92:.

re, ^
Sadownictwo 549.
Sady grodzkie i ksice 498.

Popiersie 665.

Sady. sdziny, sudki, miara 631.

Sacerdos, sacrificulus

Popielnice 809. 920,

Poplne

Se

627.

Powolowc 521.
Powz 521.
Prabog

73;.

Prapor

Sebr

401.

poddany 423.
Senricium wojenne 685.

praporzec 667.

Setniki 673, 681.

Prasoly 566, 612.

Siedo. Siedliszcze 204, 281.

Siedmik 853.

Prawodawstwo 495.
Prt, miara 628.

Siekira,

Proca 663.
Prowazec =: powrz, miara 628.
PrcYincia
pagns 325.

Przdki 862.
Przewoki 595.
Przewd

626.

Samorzd gmin
cieki 647.

Poradlnc 521, 690.

or

661.

Skot, skojc pienidz 63?.

Skupsztina
Slavi

cam sao

sejm 471.
debito 256.

Slavi serv:entes 256.

Slnba owiecka 545.

Smerdy 411 4, 422.

conductas militaris 521, 692.

Przybica 665 6.

Smolarj-, Smolniki 570.

Przymierze 706.

Snem. sijem, sejm 471.

Psary 544, 691.

Sobtki 854.
Sokolniki 544, 691.

Psi lad 521.

Pszczelnictwo 546.

Solewarstwo 562.

Pstrniki 556.
Publica nnmina 751.
Radio, miaia 627.

Sopki

piew

870.

Radunica 819.
Raf
walka 668.

Spoeczna rka 399.

Sprawy midzynarodowe 500.

Ratar, ratnik 669.

Stad, stadt, stett

Rataje 416.

Stado 852.

Regjo 325.

Stanica,

Rkawka

Starosta 405, 432.

Spikowa

Rd,

820.

reut, riet

233.

Rohatyna 662.

=r

tbiejsce

wykarciowane

karhany 807.
sl

566.

= locos

330.

chorgiew Ranw 667.

Statnt bartnikw 403.

Stjag,

cieg, znami wojenne 667.

bbor, karczunek 233,

Stirpom

63* a

996

Strae 649,

Wicinia

Strawa 809.

Wici wojenne 6957.

Stra

Wiciene kuba
Wiec 470, 562.

521. 689.

Strzelcy 579, 691.

Stypa 8

= Yethenici 689.
= samostrza 667.
Wjerch = ksi 436,
Wjea ruchoma = balista 667.

regio 326.

Sukno, sukiennictwo 573.

Surmy

668.

Wjea

Swastika 928,

Swiepoto

ul.

672.

Wiedniki
Wielki uk

10.

Suburbium

opole 326.

Wiiv

547.

565.

suburbium 316.

Swiepotniki 569.

Wikingi

wicone

Wilczki, Wuczki

849.

Szczytniki 579, 664, 687.

Szczytowniki 679.
Szlachta 23, 454

Szlyk

Wilkowyje

462.

545.

=r gmina 326,

Yillicatio

Winiarstwo 549.
Wit, wicia 672.

Szyszak 666.

= wstki wite
bokw 788.

Sztuki plastyczne gog.

Yittae taeniae

Symbolika rolin 878.

Wizerunki

^Vadyki

Tarcza 664.
Targi 583.

Targowe, Trne, myto 619.

Terra

Terra antiuorum Saxonum 271.

Tehorady 568.
Teoryja solarna

Tokary 569.
Towary krajowe

Trby

planetarna 711.

mytnicy 626.

61

T,

zagraniczne 614.

668.

Wodarze

681.

627.

Wodorady 568,
Wojen 670.
Woje wodnica, podatek 690.
Wojsko ksice 668, 687.

Wojslsowo
Wole 536.
Wosop,

646.

patrz osep.

402.

Wykopalisko prilwickie 944.

Turzyce 851.

Wyprawa zagraniczna 692.

Wyroby nekro-metaliczne 930.

Pracfze 620.

Ubstwienie przyrody 714.

Wrba

Wysioki

Uchwala 473

395, 677, 683.

397,

Wybracy

Trizna. tryzna 808, 810.

Tyski dwr w

23,

Wastno

Woka

regio 325.

Thelonearii

= Wutschken, swobo-

dni ludzie 42.

Szable 663.
Szczyt,

piraci 45.

5.

839.
284.

Ujazd 534.

Zakladniki 708.

Ul 547, patrz Swiepoto.

Urny 812.

Zakupy
Zawoanie

Uroczyska 537.

Zboe

Ustawy

Zbroja 665.

celne 625.

niewolnicy 417.
proclamatio 701.

394.

Waga 62.

Zbrojary 579.

Wardgi

Zdobycz wojenna 708.

Wtlice
Yectigal

Werw'

416.

= popielnice 919.
= myto od wozw

399.

Wjadro. miara 631.

Zduny 571.
619.

Zielone

wita

851

Ziemna, Ziemia- Matka 774, 785.

Zotniki 578,

719.

997

Znicz 715.

ernownik 570.
ertwy = objaty

alniki

Zertwiszcze 822.

ZIctnicy

Ranw

Rakusw

807.

arowiszcze 822.

dar

559.

egluga 580.
egluga na Gople 590.
egluga morska 604, 840.
elazne doy 558,
elazniki 559, 576.
ernosieki 571,

033, 035.

832.

recy = kapani pogascy

uJawa 132,

upa

326 -8, 337, 460, 695, 697.

upan 432 5,
ydzi

832.

452, 674.

585.

yrdniki 579, 691.

ytne, myto 619.

ywy

ogie, mityczne 715, 854

Uwaga: Do Wbkaiiika weszy nazwy miejscowe, imiona osobowe rzeczy, wzmiankowane w samym tylko tekcie tomu ligo, umieszczenie za w nim imion nazw
w przypiskach zawartych, obciyoby wskanik zbytecznie oprcz tego sprowai

dzioby trudno odrnienia we wskaniku nazw i imion wiciwie nalecych

do przedmiotu rozpatrywanego w pewnym okresie, od imion i nazw z rnych
epok, przytoczonych jedynie dla dokadniejszego objanienia przedmiotu

^'/

t-.

K-

Bogusawski, Wilhelm

14.7
3/i^U

Dzieje Sowiaszczyzny
p6nocno- zachodniej do poowy

t.2

Xlii V.

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIYERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

ik.

:^'

'i:-,

^-^-