Granica wschodnia

cywilizacji zachodniej
w redniowieczu

Granica wschodnia
cywilizacji zachodniej
w redniowieczu
REDAKCJA NAUKOWA

Zbigniew Dalewski

Instytut Historii PAN

Warszawa 2014

Redakcja, korekta i indeks

Jolanta Rudziska
Opracowanie graficzne i projekt okadki
Dariusz Grski

Copyright by Instytut Historii PAN

ISBN 9788363352400

Projekt zosta sfinansowany ze rodkw Narodowego Centrum Nauki

przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS3/04720

Instytut Historii PAN

Rynek Starego Miasta 29/31
00-272 Warszawa
22 831 02 61-62 w. 44
www.ihpan.edu.pl
wydawnictwo@ihpan.edu.pl
Wydanie I

Druk i oprawa
Zakad Graficzny UW, zam. nr 1279/14

Spis treci

Zbigniew Dalewski, Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hanna Zaremska, Chazaria pastwo na pograniczu kultur . . . . . . . .

17

Robert Kasperski, Frankowie i Obodryci: tworzenie plemion i krlw

na sowiaskim Poabiu w IX wieku. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

Piotr Guzowski, Karoliska rewolucja gospodarcza na wschodzie Europy

(do koca XII wieku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Roman Michaowski, wity Wojciech biskup reformator w Europie
Xwieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Marcin Rafa Pauk, Capella regia i struktury Kocioa monarszego w Europie rodkowej XXII wieku. Ottosko-salickie wzorce ustrojowe na
wschodnich rubieach aciskiego chrzecijastwa . . . . . . . . . . 211
Krzysztof Skwierczyski, Ksi czy arcybiskup fundatorem Drzwi Gnienieskich? Prba nowej interpretacji pewnego motywu ikonograficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Wojciech Brojer, Polska Ru w XIXII wieku. Granica misyjnoci . . . 297
Grzegorz Pac, Kult witych a problem granicy midzy chrzecijastwem zachodnim i wschodnim w Europie rodkowo-Wschodniej
XXIIwieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
Pawe mudzki, Wojewodowie w Polsce i na Rusi. Wspbrzmienie narracji historiograficznych a problem polsko-ruskich relacji kulturowych
we wczesnym redniowieczu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467

Marcin Rafa Pauk

Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

w Europie rodkowej XXII wieku.
Ottosko-salickie wzorce ustrojowe na wschodnich
rubieach aciskiego chrzecijastwa
Badania nad wczesn faz organizacji kocielnej w Polsce i ssiednich krajach Europy rodkowej stanowi bez wtpienia zapewne nie tylko ze
wzgldw rdowych gwny nurt studiw nad wczesnym redniowieczem. Nie trzeba specjalnie uzasadnia przekonania o organicznym zwizku
czcym struktury wczesnych pastw Piastw, Przemylidw czy Arpadw
z tworzon rwnolegle organizacj kocieln, w istocie stanowic wczenie
chyba najbardziej zinstytucjonalizowany, a z pewnoci najlepiej dostrzegalny dla badacza, fragment organizacji pastwowej1. Biskupstwa z ich relatywnie precyzyjnie okrelonym terytorium i staymi stolicami, prawnymi
ramami funkcjonowania, wyznaczonymi przez prawo kanoniczne, cigoci
wadzy i jasno okrelonymi zasadami sukcesji biskupiej, stanowiy z pewnoci na tle innych struktur tworzcych si monarchii byty polityczno-instytucjonalne o duej trwaoci, wytwarzajce wasne formy tosamoci terytorialnych2. Dowodzi tego choby odbudowanie polskiej struktury kocielnej
po kryzysie lat trzydziestych XI w. na fundamencie stworzonym w 1000 r.
i analogicznie rwnie trwao diecezji wgierskich pomimo dwukrotnej
fali reakcji pogaskiej w tym samym okresie. Zwierzchno panujcego nad
Kocioem, wyraajca si w aplikowaniu w historiografii pojcia Kocioa
1

Podstawowy przegld problemw zwizanych z wczesn faz chrystianizacji i budowy

struktur kocielnych w wyej wymienionych krajach daje synteza: Christianization and the
Rise of Christian Monarchies. Scandinavia, Central Europe and Rus c. 9001200, red. N. Berend,
Cambridge 2007.
2
Por. na ten temat zwaszcza trafne uwagi T. Reutera, A Europe of Bishops. The Age of
Wulfstan of York and Burchard of Worms, w: Patterns of Episcopal Power. Bishops in Tenth
and Eleventh Century Western Europe / Strukturen bischflicher Herrschaftsgewalt im westlichen Europa des 10. und 11. Jahrhunderts, red. L. Krntgen, D. Waenhoven, BerlinBoston
2011 (Prinz-Albert Forschungen, 6), s. 1738; tene, Ein Europa der Bischfe. Das Zeitalter
Burchards von Worms, w: Bischof Burchard von Worms 10001025, red. W. Hartmann, Mainz
2000 (Quellen und Abhandlungen zur mittelrheinische Kirchengeschichte, 100), s. 149.

212

Marcin Rafa Pauk

monarszego, jest zjawiskiem relatywnie dobrze rozpoznanym, ale prawie

wycznie w swym wymiarze teoretyczno-ideowym3. Materii fabularnej
dostarczyli ju redniowieczni kronikarze z pocztku XII w., umieszczajcy
w swych narracjach mniej lub bardziej prawdziwe to kwestia dyskusji
opowieci o genezie wadczych uprawnie panujcych wzgldem Kocioa
i ich prawa do inwestytury biskupw4. Nie sposb rozstrzyga tu, czy relacja Anonima zw. Gallem o cesji cesarskich uprawnie na polskiego ksicia
Bolesawa Chrobrego w Gnienie w 1000 r. istotnie zaczerpnita zostaa ze
wspczesnej wydarzeniom zaginionej Pasji w. Wojciecha, czy te raczej
stanowia historiograficzn reakcj na biece zapotrzebowanie ideowe
pierwszych lat XII w.5 Pamita jednak trzeba, e w tym samym czasie, i bez
wtpienia w odpowiedzi na cakiem aktualne potrzeby ideologiczne dworu
arpadzkiego w jego relacjach z papiestwem, biskup Gyru Hartwig nie
waha si stworzy historiograficzn fikcj o rzekomej apostolskiej legacji,
powierzonej okoo tego 1000 r. wgierskiemu krlowi Stefanowi I witemu przez papiea Sylwestra II, dajcej mu zwierzchno nad Kocioem
w jego kraju6.
Zupenie inaczej rzecz przedstawia si w sytuacji, gdy tytuowy termin Koci monarszy prbujemy zdefiniowa i wypeni treci nieco
3

Zob. ostatnio R. Kotecki, The Idea of defensio ecclesie and Its Resonances in Earlier
Medieval Poland (10/11th13th Century), Roczniki Historii Kocioa 4, 2012, s. 5184.
4
Problem prawa do inwestytury biskupw jest w polskiej literaturze nadmiernie absolutyzowany jako gwny probierz suwerennoci wadcw polskich w materii kocielnej, i nie tylko.
Do wspomnie jednak, e pomimo niekwestionowanych a do schyku XII w. uprawnie
cesarza do udzielania inwestytury biskupom czeskim, przemylidzkim wadcom udawao
si bez adnych perturbacji sprawowa pen zwierzchno nad Kocioem krajowym oraz
osadza na tronie biskupim wskazanych przez siebie kandydatw, ewentualne za zakwestionowanie ksicego wyboru jak wiadczy przykad elekcji biskupa praskiego w Dobeninie
w 1068 r. wyj mogo raczej od rodzimej elity monowadczej ni wadcy niemieckiego.
5
Problem ten sta si na powrt przedmiotem kontrowersji w literaturze polskiej;
zob.R. Michaowski, Zjazd gnienieski. Religijne przesanki powstania arcybiskupstwa gnienieskiego, Wrocaw 2005, s. 219228; zastrzeenia co do autentycznoci rde Anonima
zgosili ostatnio P. Wiszewski, Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastw
(do okoo 1138 roku), Wrocaw 2008, s. 166168, a take drog analizy terminologii uytej
przez Anonima do opisu zjazdu: D.A. Sikorski, Koci w Polsce za Mieszka I Bolesawa
Chrobrego, Pozna 2011, s. 452460.
6
D. Bagi, Papieskie przysanie korony dla w. Stefana w Legendzie w. Stefana pira
biskupa Hartwika, w: Gnienieskie koronacje krlewskie i ich rodkowoeuropejskie konteksty,
red. J. Dobosz, M. Matla, L. Wetesko, Gniezno 2011, s. 175186; V. Mcska, K otzke dosahu
cirkevnch reforiem 11. storoia na Uhorsko, Studia Archaeologica Slovaca Mediaevalia 34,
2000/2001, s. 153169; na temat datacji legendy Hartwiga zob. G. Thoroczkay, Anmerkungen
zur Frage der Entstehungszeit der Hartvik Legende des Stephans des Heligen, Specimina
Nova Pars Prima. Sectio Mediaevalis 1, 2001, s. 107131.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

213

innej natury ni ideowe uzasadnienie zwierzchnictwa panujcego, tj. wiedz na temat materialnych i organizacyjnych wspzalenoci zachodzcych
pomidzy wadz ksic, dworem a instytucjami kocielnymi rnego
typu, w duszej perspektywie chronologicznej, dzielcej moment przyjcia
chrzecijastwa i pocztkw struktur kocielnych okoo 1000 r. od okresu
gbszej recepcji zasad reformy gregoriaskiej na pocztku XIII stulecia.
Pogld o cisej ideowej i materialno-organizacyjnej symbiozie modej organizacji kocielnej i wadzy ksicej jest oczywicie w polskiej historiografii
mocno utrwalony co najmniej od czasw klasycznej rozprawy Wadysawa
Abrahama, ale symbioza owa bya zwykle postrzegana do jednostronnie
wycznie jako uzalenienie Kocioa od wsparcia materialnego i protekcji
wadcy oraz jego aparatu wadzy7. Tymczasem warto jednak perspektyw
odwrci, stawiajc pytanie nie tylko o interes panujcego i rnego rodzaju
poytki czerpane przez niego z tytuu owej zwierzchnoci, ale take o celowo z punktu widzenia wadcy takiej, a nie innej organizacji biskupstw,
klasztorw i kapitu wraz z formami ich materialnego uposaenia8. Pytanie
to dotyczy powinno rwnie miejsca biskupw i wyszego kleru w strukturach politycznych i administracyjnych monarchii9. Niezbdnym punktem
odniesienia dla realiw rodkowoeuropejskich musz by zasady organizacji
niemieckiego Kocioa cesarskiego (Reichskirche) w szczytowym okresie jego
rozwoju w epoce ostatnich Liudolfingw i Salijczykw10. Cigle otwarte
pozostaje bowiem pytanie, jak silny wpyw na wschodnich rubieach zachodniego chrzecijastwa wywieraa owa sprawnie funkcjonujca w Rzeszy co
najmniej do trzeciej wierci XI w. struktura wadzy, w jak wielkim stopniu
warunkowaa w XI i XII stuleciu sposb ksztatowania relacji pomidzy
Kocioem a wadcami rodkowoeuropejskich monarchii.
Odpowied na te pytania wymaga przewartociowania i krytycznej
weryfikacji wielu dotychczasowych pogldw. W istocie jednak w polskiej
literaturze pojcie Kocioa monarszego, rozumianego jako cay kompleks uprawnie ideologicznych i rzeczowych wadcy wzgldem organizacji
7
To zaoenie nioso za sob rozmaite implikacje, np. w kwestii cech najstarszego uposaenia organizacji kocielnej czy oceny moliwoci funkcjonowania w Polsce mennictwa
biskupiego; por. H. owmiaski, Pocztki Polski, t. 6/1, Warszawa 1985, s. 288376; R. Kiersnowski, Pienidz kruszcowy w Polsce wczesnoredniowiecznej, Warszawa 1960, s. 243244.
8
Temu zagadnieniu zamierzam powici niebawem osobn prac pt. Bulla gnienieska. Podstawy materialne wadzy biskupiej w Europie rodkowej XIXII stulecia.
9
Ten problem w peni dostrzegano, nie wychodzc zazwyczaj poza stwierdzenie faktu,
e wczesnoredniowieczny wyszy kler wypenia de facto funkcje urzdnicze w pastwie.
10
Zob. M.R. Pauk, E. Wkiewicz, Ministri enim altaris ministri curie facti sunt. Ottosko-salicki system Kocioa Rzeszy i jego oddziaywanie w Europie rodkowej XIXII wieku,
w: Koci w monarchiach Przemylidw i Piastw, red. J. Dobosz, Pozna 2009, s. 105138,
gdzie zestawienie waniejszej literatury.

214

Marcin Rafa Pauk

kocielnej na swoim terytorium, aplikowane jest bardzo sabo. Do wspomnie, e nie pojawia si ono ani razu w najobszerniejszej jak dotd, wydanej
przed bez maa pwieczem syntezie dziejw Kocioa polskiego w redniowieczu11. Problemowi recepcji ottoskich i salickich wzorcw organizacyjnych w ustroju monarchii piastowskiej powici ostatnio sporo uwagi
zwaszcza Sawomir Gawlas. Rola Kocioa monarszego jako jednego z najistotniejszych instrumentw wadzy bya jego zdaniem jednym z najwaniejszych elementw owej recepcji. Badacz podkreli zatem w tym kontekcie
znaczenie form uposaenia organizacji kocielnej, znanego z XII-wiecznych przywilejw papieskich, susznie aczkolwiek pesymistycznie konkludujc, e instytucji kocioa pastwowego nie powiecono prawie adnej
uwagi12. W niedawnej, obszernej monografii dotyczcej relacji midzy
wadz ksic, monowadztwem i Kocioem do koca XII w. Jzef
Dobosz, uwiadamiajc sobie wag i znaczenie tego pojcia jako kategorii
interpretacyjnej dla badanej epoki, wiadomie zrezygnowa jednak z jego
wykorzystania i wypenienia treci na rzecz gruntownej i krytycznej rekapitulacji stanu bada13. Najobszerniejsz i trafn, cho w istocie zajmujc jedynie krtki akapit, charakterystyk interesujcej nas instytucji na
gruncie polskim odnajdziemy zatem dopiero w recenzji ze wspomnianej
pracy Jzefa Dobosza, autorstwa Marka Derwicha. Wrocawski historyk
postawi generalne pytanie o zakres oddziaywania wzorca Kocioa cesarskiego w Polsce, wskazujc na zasadnicze podobiestwa w kwestii pozycji
i funkcji wyszego kleru u boku panujcego, roli kapelli ksicej oraz m.in.
wkadu klasztorw monarszych w organizacj systemu podry panujcego
wzorem niemieckiego servitium regis14. Te i inne elementy, wraz ze wstpnym rozpoznaniem zagadnienia w cisym odniesieniu do realiw prawnoustrojowych ottosko-salickiej Rzeszy, znalazy si w przedstawionym
przeze mnie przed kilkoma laty zarysie gwnych problemw badawczych15.
Doda warto, e pojcie Kocioa monarszego w jeszcze mniejszym stopniu funkcjonuje take w tradycji bada organizacji kocielnej w ociennych
krajach Europy rodkowej.
11

Koci w Polsce, t. 1: redniowiecze, red. J. Koczowski, Lublin 1966.

S. Gawlas, O ksztat zjednoczonego Krlestwa. Niemieckie wadztwo terytorialne a geneza
spoeczno-ustrojowej odrbnoci Polski, Warszawa 1996, s. 75.
13
J. Dobosz, Monarcha i moni wobec Kocioa w Polsce do pocztku XIII wieku, Pozna
2002, s. 14; zob. te uwagi D.A. Sikorskiego, Koci polski w XXII we wadzy monarchy
i monych, Nasza Przeszo 100, 2003, s. 458461, na temat implikacji i ogranicze uywanego w literaturze polskiej aparatu pojciowego.
14
M. Derwich, Relacje miedzy monarchi i monymi a Kocioem czyli: kto, kiedy i gdzie
fundowa najstarsze instytucje kocielne w Polsce?, Roczniki Historyczne 68, 2002, s. 196197.
15
Zob. przyp. 10.
12

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

215

W literaturze polskiej mamy w istocie do czynienia z zaledwie jedn

spjn i gbiej rozwinit koncepcj funkcjonowania Kocioa monarszego
w monarchii wczesnopiastowskiej, ktra wysza w 1985 r. spod pira Tadeusza Wasilewskiego16. Badacz ten, cakowicie wbrew pogldom ugruntowanym w historiografii od czasw Wadysawa Abrahama, stworzy koncepcj
zawajc tytuowe pojcie do instytucji tzw. biskupstwa dworskiego, zwanego take polskim. Jego zwierzchnik, ustanowiony wedle zapiski rocznikarskiej ju w 968 r. i a do pierwszej wierci XII w. posiadajcy sw katedr
w Poznaniu, wzmiankowany by w rdach najczciej z tytuem episcopus
Polonie. Mia on sta na czele osobnej struktury wydzielonej z caej organizacji kocielnej, eksterytorialnej w sensie egzempcji spod wadzy biskupw diecezjalnych i samego metropolity gnienieskiego. Biskup w wraz
z podporzdkowanym mu klerem kapelli dworskiej zapewnia obsug liturgiczn panujcemu, jego rodzinie i czonkom dworu. Kierowana przez niego
instytucja penia rwnie funkcj kancelarii monarszej, a biskup dworski
sprawowa mia zarazem godno arcykapelana i arcykanclerza, cho od
razu zastrzec trzeba tytuy te ani razu nie pojawiy si w rdach polskich. Z dalszej czci wywodw wynika take, e w biskup sprawowa
ponadto zwierzchnictwo nad monarszymi kolegiatami i kocioami grodowymi17. W pierwszej wierci XII w. funkcj biskupa dworskiego przej
wedle Wasilewskiego ordynariusz nowo fundowanej diecezji kujawskiej,
co autor tumaczy wzgldami natury politycznej upadkiem kariery rodu
Awdancw na skutek buntu palatyna Skarbimira, ktrego krewniakiem mia
by wczesny biskup polski i kanclerz Micha. Bolesaw Krzywousty wykorzysta mia ten fakt do powierzenia zarzdu kapelli i kancelarii ksicej
ordynariuszowi nowo fundowanej wanie diecezji kujawskiej. To wyjaniao zdaniem autora wysok pozycj biskupw wocawskich w hierarchii
kocielnej Polski pnoredniowiecznej. Zauwaalny brak szerszej recepcji
pogldw Wasilewskiego w nauce polskiej spowodowany by najpewniej sabym ugruntowaniem tej kompleksowej i wyraonej z du sugestywnoci
koncepcji w rodzimym materiale rdowym. Szczupo tego ostatniego
autor prbowa zrekompensowa wasn intuicj badawcz i interesujco
zastosowan optyk porwnawcz, ale niestety take pitrzeniem hipotez
i naginaniem wielu faktw do goszonych tez.
Krytyczna ocena metod argumentacji, a przez to i sporej czci pogldw ogoszonych przez Wasilewskiego, nie powinna jednak przesoni
faktu, e podj on prb znaczcego poszerzenia naszej wiedzy o relacjach
16

T. Wasilewski, Koci monarszy w XXII w. i jego zwierzchnik biskup polski, Kwartalnik Historyczny 92, 1985, s. 747768.
17
Tame, s. 760.

216

Marcin Rafa Pauk

biskupw polskiej prowincji kocielnej z wadz ksic, a take zasygnalizowa bardzo sabo rozpoznan kwesti zrnicowania statusu i ewentualnych zada polityczno-administracyjnych poszczeglnych biskupstw
oraz innych instytucji kocielnych w obrbie piastowskiego wadztwa18.
Konsekwentnie wskaza te na zasadniczy problem recepcji w Europie
rodkowej zasad organizacji i funkcji kleru dworskiego z krgu Kocioa
karoliskiego, ottoskiego i salickiego. Problem ksztatu struktur kocielnych, zakresu monarszej zwierzchnoci nad nimi i form organizacji kleru
dworskiego uzna trzeba za zagadnienia o pierwszoplanowym znaczeniu
dla rozpoznania podstaw organizacyjnych wczesnych pastw. W warunkach
minimalnej instytucjonalizacji wadzy kapella monarsza wydaje si instytucj centraln o najbardziej sprecyzowanych kompetencjach, zadaniach
administracyjnych i ustalonej strukturze. Co istotniejsze, z reguy stanowia
ona zaplecze kadrowe dla obsady innych wysokich godnoci kocielnych
w pastwie. Osobisty zwizek kapelanw z panujcym i jego rodzin, jak
rwnie protekcja wyej postawionych w hierarchii kocielnej byych czonkw kleru dworskiego, byy w wczesnej strukturze awansu czynnikiem
decydujcym. W rdach polskich jest ona jednak bardzo sabo uchwytna.
Autor wiadomy by faktu, e przekazy rodzime nie dostarcz rozstrzygajcych dowodw na postulowany przez niego status biskupa poznaskiego
(polskiego) jako zwierzchnika kleru dworskiego, tote postawi sobie za
cel odnalezienie moliwych analogii w bardzo szerokiej perspektywie geograficznej. Analogie rodkowoeuropejskie wskazane przez Wasilewskiego
zasuguj bez wtpienia na znacznie baczniejsz uwag ni powici im
sam autor koncepcji biskupstwa dworskiego. Podkreli jednak warto, e
po raz pierwszy na szersz skal prbowa on bada realia wczesnej organizacji kocielnej w Polsce w cisym odniesieniu do rzeczywistoci krajw
ociennych, wskazujc na konkretne fakty i instytucje. Celem tego miao by
potwierdzenie owej oryginalnej koncepcji poprzez wskazanie analogicznych,
wspczesnych polskiemu biskupstwu dworskiemu rozwiza ustrojowych
w Rzeszy, Czechach, na Wgrzech i w Chorwacji. Wasilewski poszukiwa
zatem instytucji kocielnych w podobny sposb wydzielonych z caej struktury Kociow krajowych oraz cilej ni caa reszta podporzdkowanych
subie i interesom panujcego. Rozwaania te stanowi bardzo dogodny
punkt wyjcia nie tylko dla prby weryfikacji caej koncepcji i poszerzenia
jej o nowe spostrzeenia, ale take dla zbadania kwestii recepcji zachodnioeuropejskich rozwiza organizacyjnych i ustrojowych na wschodnich
rubieach zachodniego chrzecijastwa.
18

Por. J. Dobosz, Monarcha i moni..., s. 334335.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

217

Capella regia specialis kapitua wyszehradzka

jako czeski Koci monarszy?
Czechy jako jedyny z interesujcych nas krajw nie posiaday od wczesnego
redniowiecza a do poowy XIV w. wasnej metropolii kocielnej. Pomimo
kilkakrotnie podejmowanych wysikw biskupstwo praskie udao si przeksztaci w stolic arcybiskupi dopiero Karolowi IV w 1344 r.19 Sytuacja ta
czynia zwierzchno przemylidzkich wadcw nad Kocioem krajowym
kwesti problematyczn, gdy obaj sufragani ich diecezji po dokonanej
w kraju elekcji biskupiej udawali si do Rzeszy po inwestytur z rk krla
niemieckiego i wywicenie przez metropolit mogunckiego. Stan ten nie
uleg zmianie nawet po koronacji krlewskiej Wratysawa II. Jak wiadczy
przekaz kronikarza Kosmasa o ustanowieniu biskupami jego imiennika
Kosmasa w Pradze i Andrzeja w Oomucu w 1092 r., mimo obecnoci
koronowanego wadcy w kraju obaj elekci starym zwyczajem udali si po
inwestytur na dwr cesarza Henryka IV20. Okolicznoci te mogyby zatem
nakazywa wadcom czeskim stworzenie wydzielonej instytucji kocielnej,
realizujcej zadania kapelli ksicej, silniej zalenej od panujcych ni oba
biskupstwa. Dostrzega si j zwykle w ufundowanej przez Wratysawa II
ok.1070 r. kapitule na Wyszehradzie21. Lokalizacja nowej fundacji w grodzie,
bdcym co najmniej od przeomu X i XI w. komplementarnym wzgldem
praskiego Hradu centrum politycznym Przemylidw, uatwia z pewnoci
tak interpretacj22. Wysoka ranga nowej kapituy, dedykowanej w. Piotrowi, bogato uposaonej m.in. w dziesiciny z ksicych grodw, obdarzonej ponadto papiesk egzempcj, a wic formalnym wyczeniem spod wadzy biskupa praskiego oraz imitujcej sw struktur kolegium kardynalskie
na Lateranie, tak jak cesarska kapitua paacowa w Akwizgranie, przemawia za jej szczegln rol w planach ideowych i politycznych zaoyciela23.
19

Ostatnio obszernie o tych staraniach P. Elbel, Djiny nespchu aneb sil Pemyslovc
o zzen arcibiskupstv v eskch zemch, w: Promna stedovchodn Evropy ranho a vrcholnho
stedovku. Mocenske souvislosti a paralely, red. M. Wihoda, L. Reitinger, Brno 2010, s. 284289.
20
Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, wyd. B. Bretholz, w: Monumenta Germaniae
historica. Scriptorum rerum Germanicarum, series nova, t. 2, Berolini 1923 (dalej: Cosmae
Chronica), lib. II, cap. 4950, s. 155158.
21
Tak wanie T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 755.
22
Najnowsze znaleziska archeologiczne dostarczaj coraz to nowych dowodw na wielk
rang tego orodka, ostatnio w postaci reliktw wielkiej rotundy wzniesionej by moe w stylu
bizantyskim. Wedle wstpnych ekspertyz archeologicznych z 2014 r. uznaje si j za najstarszy dotd odkryty wyszehradzki obiekt sakralny, swymi rozmiarami znacznie przewyszajcy penic od 976 r. funkcje katedry prask rotund w. Wita.
23
Najpeniejszej analizy znaczenia centrum politycznego na Wyszehradzie midzy X
a XII w., a take treci ideowych tamtejszej fundacji kanonickiej dokona A. Pleszczyski,

218

Marcin Rafa Pauk

Na ocenie znaczenia i funkcji nowej fundacji przez badaczy zbytnio

zaciyy jednak wanie okolicznoci polityczne jej zaoenia tj. ostry
konflikt pomidzy Wratysawem II a jego najmodszym bratem, biskupem Jaromirem Gebhardem. Rozgorza on ju w momencie wyboru tego
ostatniego na biskupstwo praskie w 1067 r., przeforsowanego wbrew Wratysawowi przez modszych Przemylidw i popierajcych ich monych.
Trwa on z rnym nasileniem waciwie a do mierci Jaromira Gebharda
w 1090r.24 Wratysaw II mg zatem istotnie kierowa si chci stworzenia
silnej i do pewnego stopnia konkurencyjnej wzgldem biskupstwa instytucji
kocielnej w drugim co do wanoci orodku wadzy, ale pamita naley,
e zaoenie zgromadzenia kanonickiego naleao ju do pewnej tradycji
fundacyjnej Przemylidw. Zapocztkowa j ju ojciec ksicia, BrzetysawI, ktry w 1044 r. ufundowa kapitu w Starej Bolesawi, w jego lady
za poszed najstarszy syn, Spitygniew II, zakadajc przed 1060 r. kolegiat
w. Szczepana w Litomierzycach. W przypadku Starej Bolesawi tradycja
fundacyjna zanotowana przez Kosmasa czya fundacj z nakazan ksiciu
Brzetysawowi I przez papiea ekspiacj za pldrowanie kociow w Polsce
i samowoln translacj relikwii w. Wojciecha do Czech25. Nowa instytucja zlokalizowana zostaa jednak w wanym centrum politycznym Przemylidw. Motywy fundacji w Litomierzycach poza ksic dewocj nie s
znane, ale bogate uposaenie kapituy wymienione w XI-wiecznej notycji
Przestrze i polityka. Studium rezydencji wadcy wczeniejszego redniowiecza. Przykad czeskiego Wyszehradu, Lublin 2000.
24
Gwnym powodem konfliktu bya podjta przez Jaromira Gebharda prba likwidacji utworzonej lub reaktywowanej w 1063 r. diecezji morawskiej (oomunieckiej). S to zagadnienia dobrze przebadane i nie ma tu potrzeby ich dokadniejszego relacjonowania; zob.
T. Grudziski, Polityka papiea Grzegorza VII wobec pastw Europy rodkowej i Wschodniej
(10731080), Toru 1959, s. 4773; nowe spojrzenie na przyczyny konfliktu zob.: D. Kalhous,
Jaromr Gebhard, prask biskup a sk kancle (10381090). Nkolik poznmek k jeho
ivotu, Mediaevalia Historica Bohemica 9, 2003, s. 2743; D. Suchanek, Ohlasy a vlivy boj
o investituru v eskm prosted. Biskup Jaromir a problm biskupsk a panovnick legitimity
na konci 11. stolet, w: Koci w monarchiach Przemylidw i Piastw..., s. 169179.
25
Cosmae Chronica, lib. II, cap. 7, s. 93: Quibus dux, velut divinis iussis obtemperans,
sub honore beati Wencezlai martiris in urbe Bolezlau iuxta flumen labe, ubi idem sanctus olim
feliciter consummavit martirium, venustissimum fabricavit cenobium, in quo sicut et hodie cernitur, Deo servit caterva fratrum numerosa et habetur prepossitura et basilica valde religiosa.
Odnotowa warto interesujc propozycj D. Kalhousa, Star Boleslav v psemnch pramenech
ranho stedovku, w: Star Boleslav. Pemyslovsk hrad v ranm stedovku, red.I. Bohov,
Mediaevalia Archaeologica 5, 2003, s. 1921, ktry zasugerowa istnienie planu przeksztacenia kapituy w biskupstwo wchodzce w skad planowanej przez Brzetysawa I metropolii praskiej; zob. oglny przegld problematyki kapitu czeskich Z. Hledikov, Nkolik vah o kapitulch v eskm stedovkm stat, w: Kapituly v zemch Koruny esk a vUhrch ve stedovku,
red. J. Hrdina, M. Maikova, Praha 2011 (Documenta Pragensia Supplementa, 2), s. 944.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

219

sugeruje, e chodzio take o organizacj silnego zaplecza wadzy ksicej

w tym wanym pnocnoczeskim skupisku osadniczym, zarzdzanym przez
najpotniejszych czonkw elity monowadczej26. Po kolegiacie wyszehradzkiej, zapewne bliej przeomu XI i XII w., powstay jeszcze dwie inne
kapituy w Sadskach i Mlniku. Wiedza o ich pocztkach jest jednak zaledwie uamkowa, ale take i w tych przypadkach mamy do czynienia z wanymi punktami w topografii politycznej wadztwa Przemylidw. Mlnik,
zwizany z kultem w. Ludmiy, by pniej tradycyjnie miastem wiennym
maonek panujcego, Sadska za czstym miejscem odbywania oglnokrajowych zjazdw politycznych. Konflikt z bratem biskupem nie musia
by zatem koniecznym, ani tym bardziej jedynym, motywem wyszehradzkiej fundacji Wratysawa II. Kultywowane od dwch pokole cise zwizki
dynastii ze rodowiskiem kanonickim pozwalaj przypuszcza, e zapewne
powstaaby ona i bez niego, celem podniesienia rangi jednej z dwch gwnych rezydencji ksicych.
Egzempcja papieska, wyczajca kapitu wyszehradzk spod zwierzchnoci biskupw praskich, rwnie nie moe by traktowana jako argument
za deniem do stworzenia wyodrbnionej struktury kocielnej. Status ten
w drugiej poowie XI i w XII w. by typowy dla wielu instytucji kocielnych
w caej Europie Zachodniej, a zwaszcza w Rzeszy. Wedle szacunkowych
ustale, z prawie piciuset instytucji kocielnych paccych w XII w. census
w zamian za papiesk protekcj ok. 20% przypado wanie na klasztory
i kapituy niemieckie27. W interesujcym nas okresie przyznawanie egzempcji papieskiej stao si za jednym z instrumentw politycznego oddziaywania kurii rzymskiej. Zakres libertacji papieskiej, przyznanej kocioowi
wyszehradzkiemu ju w momencie fundacji, nie jest atwy do odtworzenia
ze wzgldu na jego odnotowanie jedynie w sporo pniejszej tradycji fundacyjnej, ktrej wytworem jest falsyfikat przywileju papiea Aleksandra II28.
26

Codex diplomaticus et epistolaris Regni Bohemiae, t. 1 wyd. G. Friedrich, Praha 1904

1907; t. 2, wyd. G. Friedrich, Praha 1912; t. 3/2, wyd. Z. Kristen, Praha 1962; t. 4/1, 5/1, 5/2,
wyd. J. ebnek, S. Dukov, , Praha, 1974, 1981 (dalej: CDB), tu t. 1, nr 55; J. emlika,
Litomick kapitula v crkevn sprvn struktue pemyslovskch ech, w: Litomick kapitula. 950 let do zaloen, Ust nad Labem 2007, s. 3341; o orodku litomierzyckim w XI
i XII w. najobszerniej zob. J. Tomas, Potky msta Litomic [I], Sbornk Severoeskho
musea Historia 5, 1966, s. 1564 (przedruk w: tene, Od ran stedovk aglomerace kprvnmu mstu a mstskmu stavu (Vbor studi), Litomice 1999, s. 101124).
27
I.S. Robinson, The Papacy 10731198. Continuity and Innovation, Cambridge 1990,
s. 209210, 269270; A. Becker, Urban II. und die deutsche Kirche, w: Investiturstreit und Reichsverfassung, red. J. Fleckenstein, Sigmaringen 1973 (Vortrge und Forschungen, 17), s. 263265.
28
CBD, t. 1, nr 384; o dokumentach wyszehradzkich syntetycznie zob. R. Nov, Diplomatick poznmk k donanm listinm eskch klter a kapitul do konce 12. stolet, Studia Mediaevalia Pragensia 2, 1991, s. 141145.

220

Marcin Rafa Pauk

Pewne jest to, e idcy w parze z protekcj Stolicy Apostolskiej roczny czynsz
rekognicyjny, w wysokoci 12 grzywien denarw, ustanawia bezsprzecznie dopiero przywilej Lucjusza II, wydany w 1144 r na prob prepozyta
wyszehradzkiego Aleksandra29.
Znaczcy wpyw na aspiracje Wratysawa II do zapewnienia swej fundacji
szczeglnego statusu ju od momentu jej powstania wywrze mogy jednak
wzorce z Rzeszy zwaszcza zaoona przez Henryka III ok. 1055 r. i cieszca si papiesk egzempcj kolegiata w. w. Szymona i Judy przy paacu
cesarskim w Goslarze, bdca drug co do znaczenia ideowego po katedrze
spirskiej fundacj dynastii salickiej30. Apogeum jej znaczenia przypado na
okres rzdw fundatora koci otrzyma wezwanie patronw dnia narodzin cesarza, ktry dla podtrzymania modlitewnych wizi z kanonikami
poleci przed mierci pochowa tam fragment swojego ciaa31. Karoliski
model kaplicy paacowej z funkcjonujcym przy niej kolegium kanonickim okaza si rozwizaniem niezwykle trwaym. Nie da si wprawdzie
zaprzeczy, e odwzorowanie kolegium kardynalskiego, odprawiajcego na
Wyszehradzie obrzdy przy otarzu w. Piotra, znaczco podnosio rang
instytucji, lecz dziao si to przede wszystkim w sferze liturgicznej, a nie
ustrojowej i organizacyjnej. Rol siedmiu wyszehradzkich kanonikw-kardynaw wyrnionych prawem uywania mitry i sandaw byo celebrowanie rzymskiego rytu liturgicznego, najpewniej zwaszcza w obecnoci
wadcy, ale nie zastpowanie biskupa praskiego w jego funkcjach zarzdcy
diecezji i zwierzchnika kleru. Przywilej kolegiaty przewidywa, e zastpi go
w czynnociach konsekracji krzyma i wywicania duchownych kolegiaty
mg inny biskup, ale tylko w przypadku jego wasnej odmowy32. W tradycji fundacyjnej, ktra w drugiej poowie XII w. uzyskaa form falsyfikatu
bulli Aleksandra II, przyznano prepozytom wyszehradzkim, podobnie jak
prezbiterowi, diakonowi i subdiakonowi oraz wspomnianym siedmiu kanonikom, prawo uywania mitry i sandaw elementw biskupiego stroju
pontyfikalnego. Nie naley jednak z tego faktu wyprowadza zbyt daleko
idcych wnioskw co do ich kanonicznych kompetencji33.
29

CDB, t. 1, nr 136.
Zob. J. Dahlhaus, Zu den Anfngen von Pfalz und Stiften in Goslar, w: Die Salier und
das Reich, t. 2: Die Reichskirche in der Salierzeit, red. S. Weinfurter, Sigmaringen 1991, s. 403
428; T. Lohse, Die Dauer der Stiftung. Eine diachronisch vergleichende Geschichte des weltlichen Kollegiatstifts St. Simon und Judas in Goslar, Berlin 2011, s. 4571.
31
T. Lohse, Die Dauer der Stiftung..., s. 4572, 97116.
32
Cosmae Chronica, Anhang II, s. 254.
33
Otrzymanie przez kanonikw-kardynaw przywileju posugiwania si mitrami i sandaami podczas liturgii byo przede wszystkim form podkrelenia ich szczeglnego zwizku
ze Stolic Apostolsk. Dyspozycja ta w peni odpowiada realiom poowy XI w. O innych tego
30

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

221

Prepozytura wyszehradzka a kancelaria monarsza

do 1225 r.
W swej koncepcji Kocioa monarszego Tadeusz Wasilewski przypisa prepozytom kapituy w. Piotra rol przeoonych kapelli monarszej, a zarazem kanclerzy, milczco jak mona wnioskowa ze skrtowego wywodu
zakadajc, e poczenie owych trzech funkcji dokonao si ju w drugiej poowie XI w., w momencie zaoenia kolegiaty34. Weryfikacja tego
pogldu na podstawie rde przynosi jednak znaczco odmienny obraz.
Uyte w dokumencie krla Przemysa Otakara II z 1277 r. okrelenie
kolegiaty jako nostre curie specialis cancellaria pariter et capella uzna
mona wprawdzie za wymowne potwierdzenie pogldu o poczeniu przez
t instytucj funkcji kancelarii i kaplicy krlewskiej, ale stanu tego nie
sposb bezpiecznie przenosi wstecz do XI i XII w.35 Pozostawimy na
razie na marginesie rozwaa odpowied na pytanie, kto zarzdza klerem dworskim czeskich ksit i krlw w XIXIII w., by powici nieco
uwagi zwizkom kapituy wyszehradzkej z kapell i kancelari monarsz. Jest to zagadnienie znacznie bardziej zoone ni wynikaoby z lakonicznych uwag Tadeusza Wasilewskiego. Drog do jego rozpoznania jest
jedynie analiza prozopograficzna przeoonych kolegiaty a do schyku
pierwszej poowy XIII w.
Wspomniany ju wyej prepozyt wyszehradzki Aleksander pierwszy
znany dostojnik czcy t funkcj z godnoci kanclersk obj rzdy
w kapitule w 1143 r. w wyniku zoenia z godnoci przez legata papieskiego swego poprzednika Hugona. Wywodzi si z mocno zakorzenionej
w praskim rodowisku kocielnym rodziny duchownych, co z pewnoci
uzna trzeba za istotny czynnik jego awansu. Tytu kanclerza ksicego
figuruje przy jego imieniu w XII-wiecznym nekrologu nieznanej proweniencji, ktry mg pochodzi z kolegiaty wyszehradzkiej36. Poczenie
urzdu kanclerskiego z prepozytur uzna naley zatem za w peni wiarygodne. Wczeniej jednak, za rzdw Sobiesawa I, jak mona sdzi z notycji
wczonej w kocu XII w. do falsyfikatw kladrubskich, funkcj t peni
typu przywilejach za pontyfikatu Aleksandra II i jego poprzednikw zob. H. Beumann, Zu
den Pontifikalinsignien und zum Amtsverstndnis der Bischfe von Halberstadt im hohen
Mittelalter, Sachsen und Anhalt 18, 1994, s. 950.
34
T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 755756.
35
CDB, t. 5/2, nr 850.
36
F. Graus, Necrologium Bohemicum martyrologium Pragense a stopy nekosmovskho
pojet eskch djin, eskoslovensk asopis historick 15, 1967, s. 808: [18 X] Obiit Alexander diaconus Uisegradensis ecclesie prepositus et canecellarius.

222

Marcin Rafa Pauk

natomiast prepozyt kapituy praskiej Jurata, take zoony z urzdu w 1143 r.

przez legata kardynaa Gwidona37. Tytuu kanclerskiego nie dostrzegamy
rwnie przy imieniu prepozyta Bogusawa, ktry wystpi ok. 1148 r.
w roli wiadka w dokumencie ksicym dla biskupstwa praskiego38. By
on wszake na Wyszehradzie bezporednim nastpc Aleksandra, zmarego
w 1147 r. w czasie misji dyplomatycznej do Konstantynopola. W pierwszej
poowie XII w. poczenie interesujcych nas godnoci byo zatem bardzo
efemeryczne: da si je wykaza jedynie w latach 11431147.
Kolejnym zwierzchnikiem kolegium kanonikw wyszehradzkich, bdcym zarazem kanclerzem wadcy czeskiego, by dopiero Gerwazy, ktry
jako fundator kocioa w Bohnicach wystpi z tytuem prepozyta w 1158 r.
w dyplomie konsekracyjnym biskupa Daniela I39. Rocznik kanonika praskiego Wincentego pozwala jednak bezpiecznie przyj, e funkcj kanclerza
piastowa Gerwazy przed 1158 r. Ju dwa lata wczeniej na sejmie Rzeszy
w Wrzburgu wraz z biskupem praskim Danielem I pertraktowa bowiem
z cesarzem Fryderykiem Barbaross na temat przyznania korony krlewskiego ksiciu Wadysawowi II, nastpnie za towarzyszy swemu wadcy
w czasie wyprawy wojennej przeciw Mediolanowi40. W obu przypadkach
dobrze poinformowany autor z krgu kapituy praskiej wymieni kanclerski tytu Gerwazego, a take w superlatywach wypowiedzia si o jego
przymiotach umysowych jako doradcy panujcego. Mamy wic do czynienia z jednym z najbardziej zaufanych wsppracownikw Wadysawa II,
czowiekiem realizujcym najistotniejsze misje dyplomatyczne i zasiadajcym w ksicej radzie. Wydaje si zatem, e relacja szczeglnego zaufania midzy duchownym a wadc nawizana zosta znacznie wczeniej ni
w latach 11561158. Umieszczony pod rokiem 1142 przekaz tzw. Kanonika
Wyszehradzkiego, dotyczcy wykradzenia partykuy relikwii w. Ludmiy
z klasztoru w. Jerzego na praskim Hradzie przez mistrza budowlanego
Wernera, pozwala przypuszcza, e Gerwazy sprawowa funkcj ksicego
kanclerza na jaki czas przed objciem prepozytury wyszehradzkiej. Zwrot
relikwii, przeprowadzony zapewne wkrtce po witokradztwie przez syna
owego Wernera, dokona si bowiem za porednictwem Gerwazego jego
krewniaka, ktry okrelony zosta w tej relacji wanie mianem kanclerza
37

CDB, t. 1, nr 390, 405.

CDB, t. 1, nr 157.
39
CDB, t. 1, nr 182; jego wystpienie w obu funkcjach ju w 1146 r. wydaje si mao
prawdopodobne, gdy informacja na ten temat zawarta jest w falsyfikacie dyplomu Wadysawa II, w ktrym tytuowany jest on anachronicznie krlem. W 1147 lub 1148 r. prepozytem
wyszehradzkim by za dowodnie Bogusaw.
40
Vincentii canonici Pragensis annales, wyd. J. Emler, w: Fontes rerum Bohemicarum,
t.2, Pragae 1874 (dalej: FRB), s. 424, 428.
38

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

223

ksicego41. Gdyby w pierwszej poowie lat czterdziestych Gerwazy posiada

jakie zwizki z kapitu wyszehradzk, pochodzcy z tego rodowiska autor
zapewne nie omieszkaby o tym wspomnie. Uzyskalimy tu take zarazem
wan informacj o obcym, najpewniej niemieckim, pochodzeniu przyszego prepozyta, od pocztku swej kariery w Czechach cile zwizanego
z dworem Wadysawa II.
Dugie, bo trwajce a do co najmniej 1178 r., rzdy Gerwazego w kapitule w. w. Piotra i Pawa oraz jego niezwykle wysoka pozycja w czeskiej
elicie politycznej, ktra pozwolia mu wykreowa bratanka Marcina na
prepozyta kapituy katedralnej, nie przyczyniy si jednak jak by mona
si spodziewa do trwaego zespolenia obu interesujcych nas godnoci.
Bezporedni nastpca Gerwazego, Henryk Brzetysaw, nie sprawowa urzdu
kanclerskiego by moe z racji swego dynastycznego pochodzenia, a tene
powierzony zosta kanonikowi praskiemu Florianowi, wzmiankowanemu
ju w latach 11691170 w nieposzlakowanych dyplomach jako podkanclerzy
(subcancellarius) i notariusz krla Wadysawa I42. Kariera tego ostatniego
zasuguje zreszt na baczniejsz uwag ze wzgldu na podobiestwo do
kariery prepozyta Gerwazego. Dowiadczenie kancelaryjne i suba w kapelli
Sobiesawa I sprawiy, e za rzdw jego nastpcy, po mierci Gerwazego,
awansowa do godnoci kanclerza jako czonek kapituy katedralnej. W tym
samym czasie prepozytur wyszehradzk obj na krtko wspomniany Henryk Brzetysaw, brat stryjeczny ksicia Fryderyka, rycho wyniesiony jednak
przez tego ostatniego na biskupstwo praskie (1182)43. To umoliwio ksiciu
ponowne poczenie w rkach Floriana kanclerstwa z prebend prepozyta
wyszehradzkiego44. Jego zwizki z prask kapitu katedraln, gdzie rozpoczyna sw karier, okazay si jednak bardzo silne: ok. 1193 r., porzuciwszy
Wyszehrad, obj zwierzchnictwo nad ni, nie rezygnujc jednak z urzdu
kanclerza dworu ksicego45.
Cursus honorum Krystiana, kolejnego z jego nastpcw z przeomu XII
i XIII w., wydaje si podobny: w latach 11991203 widzimy go na prepozyturze wyszehradzkiej i kanclerstwie zarazem, ale po 1203 r. obj on
41

Canonici Visegradensis continuatio Cosmae, wyd. J. Emler, w: tame, s. 237: po licznych

nieszczciach, ktre cign miaa na Wernera kradzie relikwii filius eius iussu vicinorum
propinquorumque Bohemiam intrat, Gervasio cancellario, consanguineo suo, gesta replicat,
per quem ammonitus ablata ecclesiae reddidit. Mona sdzi, e kronikarz zna relacj o tym
wydarzeniu, ktra funkcjonowaa w klasztorze w. Jerzego wkrtce po zwrocie relikwii.
42
CDB, t. 1, nr 245, 246, 251.
43
CDB, t. 1, nr 295, 296; Gerlacii Milovicensis abbati annales, wyd. J. Emler, w: FRB,
t.2, s. 477478.
44
CDB, t. 1, nr 304, 305.
45
CDB, t. 1, nr 348, 349, 358.

224

Marcin Rafa Pauk

godno prepozyta praskiego, zachowujc jednak zarzd nad kancelari

krlewsk46. Zwizki z kapitu wyszehradzk nie daj si wykaza w przypadku trzech kolejnych kanclerzy krlewskich z drugiego i trzeciego dziesiciolecia XIII w. Andrzej, przyszy biskup praski, peni urzd kanclerza
od ok. 1211 do 1216 r., bdc prepozytem praskim. Podobnie rzecz miaa
si z jego nastpc Epponem47. Mianowany za ok. 1219 r. Benedykt, kanonik praski, zwizany od lat z kancelari Przemysa Ottokara I, by aktualnie
prepozytem litomierzyckim48. Dopiero zatem od 1225 r., gdy po mierci
Benedykta urzd kanclerski powierzony zosta prepozytowi wyszehradzkiemu Arnoldowi, moemy mwi o poczeniu tym razem ju staym
obu tych godnoci. Stan permanentnego poczenia prepozytury wyszehradzkiej z kanclerstwem, zarejestrowany we wspomnianym wyej dyplomie
Przemysa Ottokara II, trwa zatem zaledwie od pwiecza.
Przedstawiona powyej analiza wyranie dowodzi, e o jakimkolwiek
staym, instytucjonalnym poczeniu godnoci prepozyta wyszehradzkiego
z funkcj zwierzchnika kancelarii i kapelli monarszej przed kocem pierwszej wierci XIII w. nie moe by w ogle mowy. Od pocztku istnienia kapituy a do poowy lat czterdziestych XII w. brak jakichkolwiek pewniejszych
danych na temat roli odgrywanej przez jej przeoonych w otoczeniu ksicym, w dugim za okresie pomidzy 1193 a 1225 r. zwizki prepozytw
wyszehradzkich z kancelari monarsz byy jedynie efemeryczne. cisych
relacji personalnych kanonikw wyszehradzkich z kapell i kancelari nie da
si oczywicie zakwestionowa, ale droga awansu na tamtejsz prepozytur
wioda raczej jak w przypadku Gerwazego i Floriana poprzez dugoletni
sub w bezporednim otoczeniu monarszym. Posiadany urzd kanclerski
nie by natomiast zdawany wraz z opuszczeniem prepozytury wyszehradzkiej i awansem na bardziej prestiowe stanowisko kocielne (tj.prepozytur
kapituy katedralnej jak w przypadku Floriana i Krystiana), oczywicie
z wyjtkiem samego biskupstwa.
Szczeglna pozycja prawnoustrojowa kapituy wyszehradzkiej jest oczywicie faktem, ktry znalaz odzwierciedlenie w przydawaniu jej w XIII w.
okrelenia krlewskiej capellae specialis49. Po raz pierwszy spotykamy si
z nim w dyplomie Wacawa I z 1240 r., co zdaje si mie zwizek z niedawnym staym poczeniem prepozytury i kanclerstwa50. Nie przypadkiem
46

CDB, t. 2, nr 350, 357, 57.

O nim ostatnio zob. M.R. Pauk, Migrace protekce asimilace. Luiti Schliebenov
v esk politick elit 13. stolet, asopis matice moravsk 131, 2012, s. 120.
48
CDB, t. 1, nr 184, 187, 387.
49
CDB, t. 4/1, nr 65
50
CDB, t. 3/2, nr 253; charakterystyczna jest zreszt caa inskrypcja owego dyplomu:
cum generaliter universis ecclesiis in regni nostri dominio constitutis in iure suo teneamur
47

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

225

analogiczny termin pojawi si wspczenie take w rdach niemieckich celem wyrnienia dwch cile zwizanych z kapell cesarsk kapitu
w Rzeszy, cieszcych si specjalnym statusem i egzempcj papiesk akwizgraskiej i goslarskiej51. Prepozytura wyszehradzka jak wynika z cursus
honorum niektrych postaci z krgu duchowiestwa czeskiego bya trzeci co do prestiu i znaczenia po biskupstwie i prepozyturze katedralnej
funkcj kocieln w Czechach52. Gdyby uzna, e przeoony kanonikw
wyszehradzkich cieszy si pozycj rwnego biskupom i wyczonego spod
ich wadzy zwierzchnika caego kleru dworskiego, trudno byoby wyjani
choby zasadno opuszczenia tego urzdu przez prepozytw Floriana
ok.1193 r. i Krystiana ok. 1203 r. i ich awans na zalenych wszake od
biskupa prepozytw kapituy katedralnej. Powysze ustalenia, uzyskane na
podstawie analizy prozopograficznej, dowodz, e zwizek kapituy wyszehradzkiej z kancelari i dworem ksicym by w XII w. zjawiskiem pozbawionym cech instytucjonalnej trwaoci. Z pewnoci bya to instytucja
kocielna bardzo blisko zwizana z dworem, ale bez cienia wtpliwoci nie
mona postawi znaku rwnoci pomidzy ow kapitu a kapell monarsz. Nasz uwag skierowa zatem trzeba teraz w stron tej ostatniej.

Czeska kapella ksica w XIXIII w.

Czternastowieczny czeski historiograf Benesz Krabica z Weitmila, charakteryzujc praktyki dewocyjne krla Wacawa II, przytoczy szczeg nieznany starszym kronikarzom: wadca stale utrzymywa na swym dworze
co najmniej 24 kapelanw, ktrzy otrzymywali refekcje z monarszego stou
i pozostawali pod zwierzchnictwem prepozyta kaplicy krlewskiej. Oni
take w odpowiedniej kolejnoci promowani byli nastpnie przez monarch
adesse, maxime tamen ecclesie Wissegradensi, quem ratione privilegii singularis, cum nostra
pre ceteris sit specialis capella, dignam censemus aput nos dilectione maiori.
51
Zob. np. dokumenty krla Wilhelma holenderskiego dla kapituy NMP w Akwizgranie z 1249 r. (capella nostra specialis) i kapituy w. w. Szymona i Judy w Goslarze z 1252 r.
(capella imperii specialis); Henrici Rasponis et Wilhelmi de Hollandia Diplomata, wyd.
D. Hgermann, J.G. Kruisheer, w: Monumenta Germaniae historica. Diplomata, t. 18/1, Hannover 1989, nr 82 i 192; J. Dahlhaus, Zu de Anfngen von Pfalz und Stiften in Goslar..., s. 416.
52
Hierarchi kapitu i opactw krlewskich w poowie XIII w. odzwierciedla wielki przywilej immunitetowy krla Przemysa Ottokara II z listopada 1253 r. dla wszystkich instytucji
kocielnych w Czechach jeden z pierwszych aktw prawnych wydanych przez wadc po
objciu tronu (CDB, t. 5/1, nr 3): imiennie po katedrze w. Wita wymienione zostay w nim
kapitua wyszehradzka (honorabilis Wissegradensis ecclesia, nostra capella specialis), klasztor
premonstratensw na Strahovie i klasztor benedyktynw w Bevnovie.

226

Marcin Rafa Pauk

na wysze beneficja kocielne w pastwie53. Opis ten wydaje si by reminiscencj przeprowadzonej za rzdw Wacawa II gruntownej reformy
kapelli krlewskiej, ktra polegaa m.in. na instalacji przy kaplicy paacowej pw. Wszystkich witych na zamku praskim kolegium kanonickiego,
przeniesionego z Mlnika nad ab wraz z jego uposaeniem54. Nastpio
to najpewniej w latach 12901294. Wystawiony w 1295 r. przy okazji zwizanej z tym transakcji majtkowej dyplom zdradza gwny cel krlewskiej
fundacji: miaa by nim ch pomnoenia suby Boej i uwietnienia liturgii
sprawowanej w monarszej kaplicy sicut regalem decet excellentiam55. Wedle
Benesza z Weitmila gwnym zadaniem owych kapelanw byo odprawianie
godzin kanonicznych w obecnoci krla i celebrowanie piewanych mszy56.
Przedsiwzicie Wacawa II wprawdzie ostatecznie nie powiodo si
i najpewniej na skutek poaru zamku kanonicy zostali rycho zmuszeni do
powrotu do Mlnika, ale prba nadania klerowi dworskiemu instytucjonalnych ram zgromadzenia kanonickiego, uposaonego w prebendy przy kaplicy
paacowej, zasuguje na szczegln uwag57. Przeniesieni na zamek praski
kanonicy mlniccy wraz z prepozytem Oldrzychem, ktry teraz otrzyma
godno prepozyta krlewskiej kapituy paacowej, zapewne dopenili swymi
prebendami beneficja istniejce ju w starszej kaplicy. Ze wspomnianego
dyplomu z 1295 r. wynika rwnie, e sam krl ufundowa prebend dziekana, ktr otrzyma dotychczasowy kapelan krlewski Albert58 oraz kilka
nowych kanonii. Uzyskano w ten sposb wysok liczb 24 praatur i kanonii. Informacje przekazane przez Benesza z Weitmila zdaj si wskazywa
na niezwyk ywotno dwch zjawisk, typowych dla Kocioa monarszego
53

Chronicon Benesii de Weitmil, wyd. J. Emler, w: FRB, t. 4, Pragae 1884, s. 460: Habebat
autem capellanos cottidianos ad mensam et pabulum ascriptos XXIIII ad minus, et capelle regie
prepositum, qui secundum ordinem ad beneficia promovebantur. Hii singulis diebus horas canonicas et missas quam plures in die coram principe decantabant, quibus cantantibus alii legabant.
54
Obszerniej na ten temat zob. L. Jan, Nezdaen pokus Vclava II. o penesen mlnick
kapituly ke krlovsk kapli Vech Svatch, Sbornk praci Filozofick fakulty Bnnsk univerzity C 50, 2003, s. 6474.
55
Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemia et Moraviae, t. 2, wyd. J. Emler,
Pragae 1882, nr 1676: affectans divinum cultum in capella sua contigua palatio, in honore
Omnium Sanctorum dedictata augeri.
56
Niezwyk gorliwo praktyk dewocyjnych Wacawa II, ktry potrafi wysucha rzekomo nawet do dwudziestu mszy dziennie, potwierdza relacja opata zbraslavskiego Ottona:
Chronicon Aulae Regiae, wyd. J. Jireek, J. Emler, FRB, t. 4, lib. I, cap. 33, s. 41.
57
Inicjatyw dziada podj i skutecznie zrealizowa dopiero Karol IV; zob. Z. Hledikov,
Potky kapituly u Vech svatch na Praskm hrad, w: Ad vitam et honorem. Profesoru
Jaroslavu Meznkovi ptel a ci k ptasemdestm narozeninm, red. T. Borovsk, L. Jan,
M. Wihoda, Brno 2003, s. 461479.
58
O tej postaci zob. L. Jan, Nezdaen pokus..., s. 7071.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

227

wczeniejszej fazy redniowiecza: kanonikatu monarszego, czy raczej sformalizowanej wizi braterskiej (fraternitas) krla z kanonikami, ktrej wyrazem
by moe ju jedynie reliktowym byo wsplne odprawianie godzin kanonicznych i odbywanie refekcji oraz centralizacja obsady bdcych w dyspozycji krla beneficjw kocielnych przy pomocy kapelli krlewskiej, stanowicej cigle gwne zaplecze kadrowe. Podjcie prby tak daleko idcej reformy
kleru dworskiego przed 1295 r. dowodzi take, e dotd zorganizowany
by on na zupenie innych zasadach. Niestety, niewiele o tym wiadomo.
W badaniach nad redniowieczn kapell monarsz zwyko si wyrnia jej aspekt personalny i przestrzenno-materialny. O tym drugim wymiarze kaplicy ksicej w Czechach nie posiadamy adnych informacji a do
1185 r., z ktrego pochodzi zapiska o akcie konsekracji kaplicy paacowej
pw.Wszystkich witych na praskim Hradzie59. Bya to zatem bezporednia poprzedniczka oratorium, przy ktrym nieco ponad sto lat pniej
WacawII ulokowa kolegium kanonikw. Jej romaskie relikty zachoway
si jedynie w przyziemiu obecnie istniejcego kocioa zamkowego, gruntownie przebudowanego na zlecenie cesarza Karola IV po ostatecznym
ufundowaniu w nim kapituy kolegiackiej60. Nie sposb odpowiedzie jednoznacznie na pytanie, czy kaplica ta miaa jak poprzedniczk, penic
funkcj oratorium dla kapelli ksicej, czy te rol tak peni inny z obiektw sakralnych zlokalizowanych na grodzie, np. rotunda pw. Najwitszej
Marii Panny. Gotycka przebudowa kocioa Wszystkich witych miaa
miejsce w latach 12631264 z inicjatywy Wita, dziekana praskiej kapituy
katedralnej i Czecza, najwyszego sdziego dworu krlewskiego. Z tego
okresu pochodzi take fundacja dwch tamtejszych prebend, nad ktrymi
patronat sprawowa wspomniany dziekan kapituy katedralnej61. Nie wiemy
jednak, czy obejmujcy te beneficja duchowni stawali si przez to czonkami
krlewskiej kapelli. W kontekcie tej fundacji uwag anonimowego kontynuatora kroniki Kosmasa z krgu kapituy praskiej przycigno szczeglnie
59

CDB, t. 1, nr 308, informacja o publicznym zgromadzeniu z udziaem ksicia Fryderyka z okazji owej konsekracji 2 lipca 1185 r. znalaza si w dyplomie wystawionym przez
kapitu wyszehradzk na okoliczno pewnej transakcji majtkowej.
60
Historia obiektu wraz z gruntown analiz architektoniczn zob. F. Zruba, Capella
regia kaple Vech svatch na Praskm hrad, Castellologia Bohemica 12, 2010, s. 9135.
61
Pibhy krle Pemysla Otakara II, wyd. J. Emler, w: FRB, t. 2, s. 322; CDB, t. 5/2,
nr488 co zastanawiajce, w dyplomie krlewskim potwierdzajcym fundacj najwyszego
sdziego Czecza nie wspomina si, e kaplica Wszystkich witych peni funkcj oratorium
krlewskiego; na temat postaci dziekana Wita zob. obszernie J. emlika, Dkan Vt, hodnost a dobrodinec prask kapituly. Sonda do ivota vznamn kulturn osobnosti 13. stolet,
w: Facta probant homines. Sbornk pspvk k ivotnmu jubileu Prof. Dr. Zdeky Hledikov,
red. I. Hlavek, J. Hrdina, Praha 1998, s. 549568, o fundacji kaplicy s. 565567.

228

Marcin Rafa Pauk

bogate wyposaenie krlewskiej kaplicy w szaty i paramenty liturgiczne,

ktre wedle kronikarza stanowio odzwierciedlenie i szczodrobliwoci wzgldem Kocioa, i osobistej pobonoci krla Przemysa Ottokara II62.
Na przeomie XI i XII w. kapella ksica musiaa stanowi ju cakiem
wyodrbnion w sensie personalnym instytucj. Kosmas posugiwa si tym
terminem zarwno na okrelenie rodowiska duchownych blisko zwizanych z konkretnym wadc lub dygnitarzem, tj. ksiciem lub biskupem, jak
te w znaczeniu materialnym jako ruchome wyposaenie liturgiczne kleru
dworskiego63. Nasza uwaga koncentrowa si bdzie na tym pierwszym,
personalnym znaczeniu terminu, ktrego prost pochodn byo przydanie
duchownemu miana capellanus. Do tego grona zaliczy Kosmas kilku wyszych dostojnikw kocielnych, opisujc ich awans na biskupstwo lub realizowane z polecenia wadcy misje. Czonkiem kapelli ksicia Oldrzycha by bez
wtpienia Sewer, odznaczajcy si szczeglnie wiern sub na ksicym
dworze, gorliwy zarwno w subie duchownej, jak i w wieckich obowizkach
dworskich. Jego stae uczestnictwo w ksicych owach stao si pod pirem
Kosmasa pretekstem do anegdotycznej opowieci o niezwykej kulinarnej
biegoci w przyrzdzaniu ksiciu dziczego ogona i obietnicy biskupstwa,
jak za ten smakoyk zoy mia mu Oldrzych64. Z tego samego rodowiska
dworskiego wywodzili si zdaniem kronikarza take dwaj inni kandydaci na
biskupstwo praskie: niefortunny Lanzo, prepozyt litomierzycki, forsowany
na biskupa w 1067 r. przez Wratysawa II przeciw swemu bratu Jaromirowi
Gebhardowi, oraz ordynowany w 1099 r. Herman, prepozyt starobolesawski
kapelan zarwno Wratysawa II, jak i jego nastpcy Brzetysawa II. Do
tego grona doczy trzeba jeszcze Wezelona, ktrego tene krl WratysawII mianowa w 1090 r. biskupem oomunieckim65. Powierzanie kapelanom wanych zada dyplomatycznych dobrze ilustruje natomiast przypadek
Piotra, syna Podiwy, prepozyta klasztoru w. Jerzego na Hradzie, ktry jako
zaufany czowiek WratysawaII zosta w 1072 r. wysany z wan misj do
Rzymu, niosc skarg ksicia na biskupa praskiego Jaromira Gebharda66.
62

Pibhy krle Pemysla Otakara II..., s. 335.

W takim sensie termin capella pojawi si w relacji Kosmasa o nieudanej wyprawie
wojennej biskupa Fryzyngi Udalryka do Czech na pomoc pretendujcemu do tronu ksiciu
morawskiemu Oldrzychowi. W czasie pospiesznego odwrotu przez gry wojsko bawarskie
porzuci musiao swj ekwipunek, biskup za amisit capellam suam; Cosmae Chronica, lib.III,
cap. 15, s. 178.
64
Cosmae Chronica, lib. I, cap. 41, s. 7677.
65
Tame, lib. II, cap. 41, s. 146: rex compulsus non ratione, sed sola dominatione iterum
subintronizat capellanum suum Weclonem in territorio Moraviensi episcopum.
66
Tame, cap. 29, s. 123: Erat enim ducis in capella quidam Petrus presbiter, patre
genitus Podiva, pollens sancti Georgii prepositura et ceteros precellens scientie literatura.
63

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

229

Analizujc wzmianki Kosmasa o kapelanach ksicych, mona odnie

wraenie, e byli nimi gwnie przeoeni najwaniejszych instytucji kocielnych w pastwie prepozyci ufundowanych przez Przemylidw zgromadze
kanonickich. Nie wydaje si jednak, aby mogli oni by stale obecni u boku
panujcego, wiadczc rozmaite posugi liturgiczne, kancelaryjne, administracyjne i dyplomatyczne na dworze. W charakterystykach poszczeglnych czonkw kapelli monarszej na pierwszy plan wydobywa dziekan
praski przede wszystkim cnot wiernoci i oddanej suby, ktra moga by
realizowana tylko w osobistym kontakcie z wadc: Sewer sedulum suo
domino et magis gratum, quam fidele, exhibebat servitium, za wyrnieniem Lanza godnoci biskupi staa egregia fides [...] spectata cotidie,
Herman za fuit semper regis in servicio constans, in comisso fidelis, in
legationibus agendis fidus executor. ywym zaprzeczeniem tych kardynalnych dla kapelana cnt sta si zatem znany z wyszehradzkiej kontynuacji
Kosmasa Boyk, spiskujcy przeciw swemu panu, ksiciu Sobiesawowi I,
a nawet planujcy jego skrytobjstwo wraz z czci monowadcw i biskupem praskim Meinhardem67. To jednak nie prepozytom, lecz ktremu
z szeregowych czonkw swej kapelli darowywa zwyczajowo w Wielki
Czwartek ksi Spitygniew II sw quasi-biskupi, podbit futrem szat
i kleryck tunik, ktre nosi przez cay okres Wielkiego Postu68. Otwart
kwesti pozosta musi ewentualna przynaleno do kapelli dworskiej take
duchownych mniszej profesji. W XII-wiecznym falsyfikacie dyplomu fundacyjnego klasztoru benedyktynw w Opatovicach pierwszy jego opat
Andrzej, powoany do tej godnoci przez fundatora klasztoru, krla WratysawaII, okrelony zosta jako kapelan wadcy69. Okrelenie tym mianem
mnicha jest jednak w interesujcym nas okresie przypadkiem odosobnionym i trudno orzec, czy wynikao z wczeniejszej suby Andrzeja na dworze krlewskim. Wobec braku informacji o sposobie obsadzania godnoci
opackich trudno rozstrzygn, jaki odsetek przeoonych monarszych klasztorw mg mie blisze zwizki z dworem ksicym. Niewtpliwie ju
w tym okresie trzeba si liczy z moliwoci jedynie kurtuazyjnego okrelania duchownych mianem kapelanw wadcy, co podkrela miao ich
blisko wzgldem panujcego.
Definiowana w kategoriach wiernoci i suby relacja midzy wadc
a jego kapelanami miaa by, przynajmniej w zaoeniu, siln wizi typu
67

Canonici Wissegradensis continuatio Cosmae, wyd. J. Emler, w: FRB, t. 2, s. 210.

Cosmae Chronica, lib. II, cap. 16, s. 107108: Pelliciam autem episcopalem et tunicam
clericalem, quam desuper induens in capite ieiunii per totam quadragesimam gestabat, in
cena Domini suo capellano cubiculario eam dabat bene et religiose reputans, ut, qui tempore
penitencie particeps laboris fieret, in die magne festivitatis non inmunis abiret.
69
CDB, t. 1, nr 386.
68

230

Marcin Rafa Pauk

osobistego. rda nie pozwalaj jednak na rozpoznanie stopnia sformalizowania i instytucjonalizacji owej wizi. Funkcja i osobny tytu przeoonego kapelli monarszej w przeciwiestwie do Rzeszy i Wgier, o ktrych
niej nie s znane rdom czeskim a do XIII w.70 Nie wiemy zatem, kto
sta na jej czele i czy w ogle posiadaa ona jednoosobowe kierownictwo.
adna spisana regulacja nie rozstrzyga take kompetencji i ewentualnych
ogranicze personalnych w wykonywaniu liturgicznych obowizkw wok
panujcego i jego najbliszego otoczenia. Nie wydaje si, by i ta kwestia bya
w Czechach szczegowo uregulowana71. Due moliwoci wpywu wadcy
na zachowywanie norm kanonicznych i dyscypliny w duchu reformatorskim przez jego kapelanw wyczyta mona wprost z listu Eugeniusza III
do ksicia Wadysawa II. Papie pochwali w nim czeskiego wadc za gorliwo w naprawianiu obyczajw kleru non solum de capella tua, verum
etiam de tota terra72. Oczywiste wydaje si, e podobnie jak w Rzeszy,
take w Czechach w XI i na pocztku XII w. najpewniejsza droga awansu
na wysokie godnoci kocielne wioda poprzez sub w kapelli ksicej. Przekazy jednoznacznie wskazuj take na mieszany skad etniczny
tego rodowiska. Odsetek przybyszw z Rzeszy musia by tam bardzo
znaczcy73. W nacechowanej ksenofobicznie przemowie, ktr Kosmas
70

Przed opisan wyej prb powoania kapituy paacowej z prepozytem na czele za

rzdw Wacawa II, przeoonym kapelli dworskiej by chyba jej kustosz, odnotowany jedynie w formularzach dokumentowych z czasw Przemysa Ottokara II; zob. L. Jan, Nezdaen
pokus..., s. 73.
71
Jedyna informacja na temat wykonywania czynnoci liturgicznych przy osobie wadcy
dotyczy uprawnie obu biskupw praskiego i oomunieckiego do witecznych koronacji krla czeskiego w cile okrelone dni roku liturgicznego. Jak zauway Kosmas, konflikt
Wratysawa II z bratem Jaromirem Gebhardem skutkowa tym, e nierzadko krl nie mg
liczy na dokonanie przez biskupa witecznej koronacji monarchy. Z tego wzgldu Wratysaw zdecydowa si na ponown reaktywacj biskupstwa oomunieckiego wbrew przywilejom
cesarskim i papieskim; Cosmae Chronica, lib. II, cap. 41, s. 146. Regulacja zawarta w przywileju Fryderyka Barbarossy dla Wadysawa II z 1158 r. (CDB, t. 1, nr 180) uprawniaa obu
biskupw do dokonywania takich okolicznociowych koronacji i wymieniaa wita, w ktre
wadca czeski mia nosi koron. Obowizywaa ona najwyraniej take i pniej, skoro
w 1249 r. wanie ci obaj biskupi dopenili ceremonialnej koronacji Wacawa I w praskim
klasztorze franciszkanw. Staa si ona manifestacj przywracajc krlowi legitymizacj
nadwtlon niedawnym buntem wasnego syna i czci monowadcw; zob. Pibhy krle
Wacslva I, wyd. J. Emler, w: FRB, t. 2, s. 306307.
72
CDB, t. 1, nr 147.
73
W XI-wiecznych przekazach dyplomatycznych odnajdujemy jeszcze kapelana krla
Wratysawa II o imieniu Geco, ktry rozporzdzi swym majtkiem na rzecz klasztoru w Opatovicach oraz dwch kapelanw jego brata, ksicia morawskiego Ottona Meinharda i Wita,
w roli wiadkw; CDB, t. 1, nr 79 i 386.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

231

woy w usta palatyna Kojaty w czasie elekcji biskupiej w Dobeninie,

wielmoa bynajmniej nie poddaje krytyce samego wyboru nowego ordynariusza z grona czonkw kapelli ksicej, ale fakt, e mimo obecnoci w niej wielu czeskich kapelanw, wadca promuje na biskupstwo
cudzoziemca74. Objcie jednej z kilku ksicych prepozytur, a finalnie
nawet jednego z biskupstw, byo zatem kolejnym szczeblem kariery, ktrej
pocztkiem bya bez wtpienia przynaleno do kleru dworskiego75. Awansowany na prepozyta czonek dworskiego kleru nigdy jednak nie przestawa
by traktowany jako ksicy kapelan, wcznie z wynikajcymi z tego tytuu
zobowizaniami specjalnej wiernoci wzgldem panujcego. Z tego wzgldu
zapewne, wedle relacji kronikarza Jarlocha, ksi Fryderyk, zwalczajcy
polityczne ambicje i pretensje do niezalenoci swego kuzyna biskupa Henryka Brzetysawa, mg bez zbytniej przesady twierdzi przed cesarskim
sdem, e biskup praski jest jego kapelanem, tak jak poprzednicy Henryka
byli kapelanami jego przodkw zasiadajcych na ksicym tronie76.
Na osobn uwag w kontekcie skadu i funkcji czeskiej kapelli ksicej zasuguje zawarta w wyszehradzkiej kontynuacji Kosmasa relacja
o cudzie, ktry wydarzy si mia w czasie bitwy pod Chlumcem w 1126 r.
Zawiera ona istotny dla naszego problemu szczeg, na ktry jak dotd
nie zwrcono dostatecznej uwagi. Pokonanie interweniujcych na rzecz
Ottona morawskiego wojsk saskich z samym krlem Lotarem III na czele
zawdzicza mieli Czesi interwencji w. Wacawa, ktry ukaza si jednemu z duchownych jako konna posta unoszca si nad niesion do
boju relikwi wczni witego ksicia z zawieszonym na proporcem
w. Wojciecha. Na uwag zasuguje skad zbrojnego orszaku, ktry mia
owo palladium ochrania w czasie bitwy: wedle tzw. Kanonika Wyszehradzkiego tworzya go prawie setka monowadcw, prepozytw i kapelanw. Sam za chory, dziercy militarn relikwi, a zarazem gwny wiadek cudownej interwencji witego odziany w hem i zbroj ut Achilles,
74

Cosmae Chronica, lib. II, cap. 23, s. 116: O si tot habeas episcopatus, quot cernis
capellanos in hac terra progenitos episcopio dignos!.
75
Wymienione wyej przypadki biskupw uzupeni mona przykadami XII-wiecznymi:
Radosty, kapelana ksicia Sobiesawa II (1174/1178), ktry nastpnie osign kanoni w kapitule praskiej i prepozytur kapituy litomierzyckiej (zob. CDB, t. 1, nr 285, 296, 323), jak
rwnie wspomnianego wyej Floriana.
76
Gerlaci abbatis Milovicensis annales, wyd. J. Emler, w: FRB, t. 2, s. 480: Cum sit,
inquit, omnibus notum, Pragensem episcopum meum fore capellanum, sicut omnes praedecessores sui patrum et avorum meorum fuerunt capellani. O konflikcie midzy ksiciem
Fryderykiem a Henrykiem Brzetysawem i deniach biskupa praskiego do uzyskania statusu
ksicia Rzeszy szerzej zob. J. Kej, O skm knectv praskho biskupa, esk asopis
historick 89, 1991 s. 481492.

232

Marcin Rafa Pauk

szlachetnie urodzony kapan Wit by wanie czonkiem ksicej kapelli77.

Pragmatyka opowieci o cudzie pod Chlumcem pozwala sdzi, e autor
nie poskpi tu zgodnych z realiami szczegw dla dodania wiarygodnoci
relacji o nadprzyrodzonej ingerencji w. Wacawa; nie waha si np. podkreli, e militarny strj kapelana nioscego relikwi by zgodny (ut mos
est) z przyjt praktyk. Odleg w czasie, cho niezwykle adekwatn analogi dla opisanych tu realiw odnale moemy w epoce merowiskiej. Ju
bowiem regulujcy sprawy Kocioa frankijskiego kapitularz majordoma
Karlomana z 742 r. wprowadza znamienny wyjtek od zakazu uczestnictwa
w wyprawach wojennych, noszenia broni i udziau duchownych w walce
wanie dla kapelanw, ktrych zadaniem byo odprawianie mszy, udzielanie sakramentw wojownikom oraz piecza nad towarzyszcymi wojsku
na polu walki relikwiami78. Prawdopodobne jest, e przebrany za wojownika czeski duchowny nioscy wczni przywoywa mia swoim wygldem obecno samego witego na polu bitwy79. Nie mamy zatem powodu
wtpi, e wcznia w. Wacawa uywana bya przez ksit czeskich jako
palladium bitewne, piecz za nad ni zreszt zapewne nie tylko w czasie
wojny sprawowali ksicy kapelani, ktrzy towarzyszyli wadcy nawet
na polu bitewnym. w zwizek kleru dworskiego z relikwiami potwierdza
jeszcze inny, nieco enigmatyczny epizod, wspomniany przez tego Kanonika Wyszehradzkiego w zwizku z opisywan bitw: przed konfrontacj
z armi sask ksi Sobiesaw posa mia innego ze swych kapelanw do
pobliskiego kocioa we Vrbanach celem dostarczenia wojsku chorgwi
witego biskupa Wojciecha, ktr zawieszono nastpnie na wspomnianej
wczni Wacawowej80. Istotny wydaje si udzia w orszaku strzegcym
77

Canonici Wissegradensis continuatio..., s. 204.

Monumenta Germaniae historica. Capitularia regum Francorum, t. 1, wyd. A. Boretius,
Hannoverae 1883, nr 10, s. 25: Servis Dei per omnia omnibus armaturam portare vel pugnare
aut in exercitum et in hostem pergere omnino prohibuimus, nisi illi tantummodo qui propter divinum ministerium, missarum scilicet solemnia adinplenda et sanctorum patrocinia
portanda ad hoc electi sunt. Id est unum vel duos episcopos cum capellanis presbiteris
princeps secum habeat, et unusquisque praefectus unum presbiterum, qui hominibus peccata
confitentibus iudicare et indicare poenitentiam possint.
79
W pniejszym o ponad stulecie opisie bitwy wojsk czeskich z Wgrami pod Kressenbrunn (1260) anonimowy autor II Kontynuacji Kosmasa take odnotowa interwencj
w.Wacawa, ktry w wizji objawi si jako rycerz odziany w pancerz i hem; Pibhy krle
Pemysla Otakara II..., s. 318: primum conspicit precedentem sanctum Wenceslaum lorica
indultum, habentem galeam suam in capite, gestanten gladium suum in vagina auro et gemmis
ornata sub ascella sinistra, in dextra vero manu proprium vexillum praeferentem. Doda trzeba,
e kronikarz nie wspomnia ju o uczestnictwie duchownych w bitwie, chorgiew w.Wacawa
niesiona za bya do boju przez hufiec dowodzony przez burgrabiego zamku praskiego.
80
Canonici Wissegradensis continuatio..., s. 204.
78

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

233

relikwii rwnie prepozytw kapitu. Ich zwizki z kapell monarsz nie

wygasay chyba jak wyej ju zaznaczyem wraz z otrzymaniem godnoci przeoonego ktrego z kolegiw kanonickich, ktrych wikszo
pooona bya wszake z dala od prasko-wyszehradzkiego centrum wadzy.
Zagadnieniu temu wypada powici osobn uwag.

Capellae regales i dziesicina monarsza w Czechach

przeomu XII i XIII stulecia
W kulminacyjnej fazie ostrego konfliktu, ktry w latach 12161221 toczy
si midzy biskupem praskim Andrzejem a krlem Przemysem Ottokarem I, wadca czeski zmuszony by odpiera wnoszone przez hierarch
do kurii papieskiej skargi na amanie praw i wolnoci oraz uszczuplanie
dochodw Kocioa czeskiego81. Wrd nich znalazo si take oskarenie
o zatrzymywanie przez monarch nalenych biskupowi praskiemu dziesicin de domanio suo. Zarzut, ktry posuy za jeden z powodw oboenia przez Andrzeja caego kraju interdyktem, by tym powaniejszy, e
za przykadem swego wadcy podyli moni i zwykli poddani. Kwestia
ta poruszona zostaa w licie papiea Honoriusza III do krla czeskiego
z czerwca 1217r.82 Przemys Ottokar I odpowiedzia na skarg biskupa we
wasnym licie do Honoriusza III, wysanym kilka miesicy pniej, odpierajc zarzut nieuiszczania dziesiciny argumentem, e oprcz tych, ktre
nale si biskupowi, paci take ze swej domeny pene dziesiciny ad
singulas regales capellas integraliter83. Uycie terminu w liczbie mnogiej
uzmysawia nie tylko ca jego wieloznaczno, z ktr ju si zetknlimy,
ale take zoono problematyki Kocioa monarszego sensu strictiori.
Czym zatem byy krlewskie kaplice, ktrym czeski wadca wiadczy na
pocztku XIII w. dziesicin ze swych dbr?
Nie sposb drobiazgowo rozpatrywa w tym miejscu rwnie zoonej
i tylko w czci zwizanej z niniejszym tematem materii relacji dziesicinnych w Czechach i Europie rodkowej w XIXII w., a w szczeglnoci
za dziesiciny wiadczonej Kocioowi przez samych wadcw. Ta ostatnia obok wymiaru materialnego miaa jednak jak staraem si wykaza
81

Na temat przebiegu konfliktu szerzej zob. J. emlika, Spor Pemysla OtakaraI spraskm biskupem Ondejem, eskoslovensk asopis historick 29, 1981, s. 704730.
82
CDB, t. 2, nr 143: decimas de suo domanio non exsolvis.
83
CDB, t. 2, nr 149: Decimas de meo domanio ad singulas regales capellas integraliter
persolvo, exceptis que episcopo debentur, que usque hodie percipiuntur; et detentores illarum
per universam terram punio, super quos mihi querimonia defertur, et ad solucionem conpello.

234

Marcin Rafa Pauk

w innym miejscu szczeglny wymiar ideowy84. Wadca demonstrowa

ni nie tylko wierno biblijnym nakazom oraz swe przywdztwo i przynaleno do wsplnoty wiernych, ale okrelajc jej adresata konkretn
instytucj kocieln nawizywa szczeglnie blisk relacj z jej witym
patronem. Znamienne jest zatem, e o wiadczeniu dziesicin z majtku
ksicego (resp. krlewskiego) w Czechach na rzecz biskupa praskiego
nie wiemy zupenie nic85. By moe przesdza o tym jedynie brak rde
ilustrujcych najstarsze uposaenie diecezji, ale moe przyczyna tkwi jednak zupenie gdzie indziej. W cytowanym wyej licie krla czeskiego do
Honoriusza III gwnymi odbiorcami krlewskiej dziesiciny, wymienionymi co warto podkreli przed stoecznym biskupstwem, byy owe
bliej niesprecyzowane kaplice monarsze.
Uyta w licie krlewskim liczba mnoga wyklucza, by beneficjentem
monarszych wiadcze moga by capella w znaczeniu kleru dworskiego.
Nawet jeli uznamy, e owe dziesiciny byy form uposaenia wspomnianej wyej kaplicy paacowej Wszystkich witych, konsekrowanej w 1185 r.,
do ktrej z powodzeniem odnie mona termin capella regia, to z pewnoci nie zamyka ona listy odbiorcw. Jej ranga przed rozbudow i fundacj nowych prebend za rzdw Przemysa Ottokara II nie wydaje si
zreszt zbyt wysoka. Nasza uwaga skierowa si zatem musi w stron bardziej znaczcych instytucji kocielnych. Tytu capella regia specialis, ktrym w drugiej poowie XIII w. honorowana bya kapitua wyszehradzka,
sugeruje, e podobnym mianem, cho zapewne bez wyrnienia ich specjalnego statusu, okrelane byy take pozostae zgromadzenia kanonickie
w Czechach. Przypuszczenie to znajduje potwierdzenie w rdle z drugiej poowy XII w. Na przeomie 1174 i 1175 r. cesarz Fryderyk Barbarossa zwrci si listownie do niedawno osadzonego z jego aski na tronie
ksicym w Pradze Sobiesawa II z wyrzutem w sprawie pewnego bliej
nieznanego duchownego imieniem Hieronim, okrelonego w pimie jako
consanguineus imperatoris86. Cesarz wyrazi swe niezadowolenie z faktu ode84

Zob. M.R. Pauk, Plenariae decimationes witego Wojciecha. O ideowych funkcjach

dziesiciny monarszej w Polsce i na Wgrzech w XIXII wieku, w: Gnienieskie koronacje
krlewskie..., s. 187212.
85
Z 1201 r. pochodzi wzmianka o paceniu przez krla dziesiciny biskupowi oomunieckiemu ze swych posiadoci w prowincji goszyckiej na pograniczu lsko-morawskim
w wysokoci 6 denarw od rada; CDB, t. 2, nr 22.
86
Ze wzgldu na rzadko wystpowania tego imienia w Czechach jest on najpewniej
tosamy z powiadczonym ju w 1160 r. scholastykiem praskim; CDB, t. 1, nr 208. Pokrewiestwo z Fryderykiem I Hohenstaufem moe sugerowa, e by on poczony jakim rodzajem relacji krewniaczej z Gertrud Babenbersk, pierwsz on krla Wadysawa I, i jej
zawdzicza sw karier kocieln w Czechach.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

235

brania mu przez ksicia beneficjum kocielnego, ktre tamten otrzyma od

krla WadysawaI. Beneficjum to zostao w licie okrelone jako capella,
quam a rege acceperat87. Barbarossa zasugerowa take ksiciu czeskiemu,
aby nada jego protegowanemu godno prepozyta kapituy mlnickiej.
Mimo e w pimie cesarskim nie pojawio si wprost danie zwrotu Hieronimowi tego samego beneficjum, ktre zostao mu odebrane, wydaje si,
e bya to wanie owa utracona capella. Z tytuem prepozyta mlnickiego
pojawi si on w rdach ju okoo 1170 r., a zatem za rzdw krla Wadysawa I. Uzyskujemy zatem t drog potwierdzenie, ze termin capella
uywany by nie tylko w odniesieniu do kapituy wyszehradzkiej, ale te do
pozostaych zgromadze kanonickich ksicej fundacji, blisko zwizanych
z osob i dworem wadcy, w ktrych obsada godnoci prepozyta, a by moe
take i reszty praatur oraz kanonii, uzaleniona bya przede wszystkim od
woli panujcego. Specjalny status prawny krlewskich prepozytur wydawa
si musia z punktu widzenia interesw dworu praskiego na tyle istotny, e
zagwarantowany zosta w 1221 r. w ugodzie koczcej konflikt Przemysa
Ottokara I z biskupem praskim Andrzejem. Udzielajc hierarsze wszystkich
prerogatyw wynikajcych ze spiritualiw, tj. wycznoci sdownictwa nad
klerem, prawa instalowania i depozycji duchownych oraz dokonywania
wizytacji kanonicznych, krl zastrzeg, e jurysdykcja nad kapituami w Starej Bolesawi, Mlniku i Litomierzycach zarezerwowana zostaa dla legata
papieskiego88. Warunek ten, przedstawiony w kurii rzymskiej przez krlewskiego prokuratora Jana de Scacario, zaakceptowany zosta najwyraniej
przez Honoriusza III, skoro oznajmi on o tym klerowi czeskiemu w swym
pimie, cho w finalnych rokowaniach i ugodzie na Schatzbergu o statusie
prepozytur nie ma ju wzmianki. Rozwizanie to czynio je de facto instytucjami w pewnym stopniu egzymowanymi spod wadzy biskupa praskiego
na podobiestwo posiadajcej ten przywilej od dawna kapituy wyszehradzkiej. Istot jej relacji z wadcami lapidarnie oddaje okrelenie uyte w dyplomie ksicia Fryderyka z 1187 r.: ecclesia Wissegradensis [...] specialiter
87

CDB, t. 1, nr 277.
CDB, t. 2, nr 209: Dimisit etiam et recognovit memorato episcopo et ecclesie Bohemice omnia spiritualia, institutiones, salvo patronis iure patronatus, et destitutiones, correctiones et iudicia clericorum et omnia alia spiritualia, inter que visitationem intelligimus et
volumus comprehendi, eo salvo, quod do Boleslaviensi, Melnicenis et Lutomiricensi preposituris exhibebitur iustitie plenitudo coram legato ipso vel alio, cui fuerit ab apostolica sede
comissum. Instytucje te nie maj jak dotd monograficznych opracowa, ktre analizowayby kompleksowo ich skad osobowy, ustrj oraz uposaenie. O ustroju kolegiat czeskich
w XIII i XIV w. syntetycznie zob. K. Ptrov, Promny eskch kolegitnch kapitul v 13.
a 14.stolet, w: Sacri canones servandi sunt. Ius canonicum et status ecclesiae saeculis XIIIXIV,
red. P. Krafl, Praha 2008, s. 567570.
88

236

Marcin Rafa Pauk

nostri iuris est89. W obliczu gruntownego przeobraenia relacji zalenoci midzy wadz wieck a Kocioem w duchu reformy, a tym samym
zasadniczego osabienia podstaw prawnych krlewskiego zwierzchnictwa,
deniem Przemysa Ottokara I byo analogiczne zabezpieczenie monarszych
wpyww take w pozostaych zgromadzeniach kanonickich.
Oddawanie krlewskiej dziesiciny kapituom uzna moemy za kolejny
dowd ich szczeglnego statusu i relacji czcych je z dworem praskim.
rda rejestrujce ich najstarsze uposaenie dostarczaj na to licznych
dowodw90. Stan posiadania zgromadzenia kanonikw w Starej Bolesawi
relacjonuje falsyfikat rzekomego dokumentu fundacyjnego Brzetysawa I,
trudny do precyzyjnego datowania, ale sporzdzony jeszcze XII w. na podstawie starszych notycji wasnociowych91. Dziesiciny stanowiy w nim
istotny skadnik dochodw. W samych Czechach kanonicy otrzymali decimationem, que pertinet ad urbem Cazlauae et in pago dicto Isgorelik, que
sex denarii solvitur, w czym mona domyla si zreluowanego wiadczenia
dziesiciny z dochodw ksicych w grodzie aslav oraz w trudnym do
identyfikacji pagus, by moe na Grnych uycach92. W posiadaniu kapituy znalazy si take precyzyjniej opisane dochody z grodw atca, Starej
Bolesawi oraz Nowej Bolesawi: dziesity denar z kar sdowych, dziesity
snop oraz dziesita cz przychwku ywego inwentarza z dbr ziemskich
panujcego, dziesicina ze wiadcze w miodzie uiszczanych przez goci
i chopw ksicych, a take dziesity denar z tributum pacis, cicego
na caej wolnej ludnoci w obrbie wspomnianych terytoriw grodowych93.
Nieco odmienny charakter miao uposaenie dziesicinne na Morawach.
Kapitua otrzymaa tam w poudniowej czci kraju dziesicin z grodw
Roktno, Znojmo i Bitov w wysokoci szeciu denarw z kadego, dziesity
89

CDB, t. 1, nr 317.
Zupenie nieznane ze wzgldu na brak rde pozostaje najstarsze uposaenie kapitu
w Mlniku i Sadskach. Podstawowe informacje na temat formy przekazu i krytyki najstarszych
dokumentw kapitu czeskich zob. R. Nov, Diplomatick poznmk..., s. 125145.
91
Drobiazgowej analizy dyplomu i stosunkw gospodarczych w dobrach kapituy dokona T. Lalik, Wo kanonikw starobolesawskich w pierwszej poowie XI wieku. Ze studiw
nad organizacj domeny ksicej, w: tene, Studia redniowieczne, Warszawa 2006 (pierwodruk w: Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 19, 1971, s. 399429); R. Nov, Diplomatick poznmk..., s. 131132.
92
Bardzo rzadki w rdach czeskich termin pagus pojawia si w odniesieniu do uyckich burgwardw; zob. np. CDB, t. 1, nr 210: in pago Bvdissin. Identyfikowanie Isgorelik ze
Zgorzelcem prowadzi musi do wniosku, e tamtejsz dziesicin kanonicy otrzymali najwczeniej za rzdw Wratysawa II, gdy wczeniej wadza ksicia czeskiego nie sigaa tak
daleko na pnoc.
93
Na temat tej daniny zob. K. Krofta, Staroesk da miru, w: Sbornk praci vnovanych prof. P.N. Miljukovu, Praha 1929, s. 155192.
90

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

237

denar ze sprzeday niewolnikw oraz dziesicin z dochodw targowych na

obszarze wspomnianych trzech okrgw grodowych, a take dziesit cz
myta ze wszystkich brodw na rzece Dyji94. Chronologia tych donacji nie
jest moliwa do precyzyjnego ustalenia. Z pewnoci jaka cz dziesicin pochodzi musiaa z czasu fundacji i konsekracji kocioa kapitulnego
w 1046 r.95
Uposaenie kapituy w. Szczepana w Litomierzycach znane jest z notycji
zachowanej w dwch redakcjach i datowanej na czas fundacji96. Znajduje
si w nich jedynie nadanie dziesiciny od wasnej ludnoci. W XIV-wiecznym kopiariuszu kapituy zawarty jest jednak sfaszowany dyplom fundacyjny Spitygniewa II, wykorzystujcy i amplifikujcy wspomniane notycje
oraz prawdopodobnie inne zapiski wasnociowe kolegiaty litomierzyckiej
z XII w. Odnajdujemy tam nadanie dziesiciny z dochodw ksicych
w samych Litomierzycach a zatem in oppido autem, quo ipsa fundata est
ecclesia, jak zaznaczy ingrossator dyplomu. Koci w. Szczepana otrzyma tam dziesit cz opat targowych i sdowych, z tabern, ca oraz ksicego trybutu, okrelonego tu jako collecta generalis97. Nadanie to jeli
nawet nie odpowiada stanowi uposaenia z okresu fundacji kolegiaty uzna
trzeba za typowe dla realiw drugiej poowy XI lub pocztku XII stulecia.
Godny podkrelenia jest zapewne fakt ofiarowania dziesiciny z rnego
typw dochodw monarszych wanie w grodzie litomierzyckim, nie tylko
jak zaznaczono w miejscu lokalizacji fundacji, ale take w bardzo wanym skupisku osadniczym i orodku administracyjnym na pnocy Czech98.
Rozmiary uposaenia, z tym zwaszcza nada dziesicin z dochodw
ksicych, ktrym dysponowali kanonicy wyszehradzcy, w peni korespondoway z wysok rang fundacji Wratysawa II. Oprcz licznych dziesicin
z precyzyjnie wyszczeglnionych elementw wasnoci ksicej kapitua
uzyskaa bowiem take co dziesit grzywn z powszechnego trybutu per
totam Boemiam, wcznie z pograniczn prowincj sedleck99. W dokumencie wystawionym w 1130 r. przez Sobiesawa I przy okazji gruntownej
renowacji kocioa w. w. Piotra i Pawa oraz powikszenia liczby prebend w kapitule odnajdujemy znaczce doprecyzowanie terminu per totam
94

O dochodach morawskich zob. M. Wihoda, Morava v dob kniec 9071197, Praha

2010, s. 124.
95
Cosmae Chronica, lib. II, cap. 13, s. 100.
96
CDB, t. 1, nr 55; G. Friedrich, O zakldac listin kapituly litomick (Prolegomena
kesk diplomatice I), Praha 1901; R. Nov, Diplomatick poznmk..., s. 132.
97
CDB, t. 1, nr 383.
98
O wczesnoredniowiecznej fazie rozwoju orodka osadniczego najpeniej zob. J. Tomas,
Potk msta Litomic I., w: tene, Od ran stedovk aglomerace..., s. 103108.
99
CDB, t. 1, nr 387.

238

Marcin Rafa Pauk

Boemiam w postaci listy szesnastu grodw z Prag i Wyszehradem na czele,

z ktrych kanonicy pobiera mieli wspomnian dziesicin z tributum pacis
od czasw Wratysawa II. Sobiesaw uzupeni ow list jeszcze o cztery
prowincje100. Zarwno pierwotne bogate nadanie, jak i jego potwierdzenie
i rozszerzenie w drugiej wierci XII w., nabierao szczeglnego wymiaru
manifestacji ideowej obu fundatorw. W przekonaniu wspczesnych uposaenie dziesicinne nadawao instytucji kocielnej presti i rang zblion
do biskupstwa101. Wymownie kontrastuje to z relatywn saboci ekonomiczn biskupstwa praskiego, dysponujcego w tym czasie gwnie jak
wynika ze skpo dostpnych rde dworami i majtkami ziemskimi.

Wgry: capella propria regis w Biaogrodzie Stoecznym

W jednym z paragrafw statutu krla Andrzeja III z 1290 r., gwarantujcym udzia monowadcw wgierskich w powoywaniu najwyszych
urzdnikw dworu monarszego, znalazo si znamienne ograniczenie: godno wicekanclerza krlewskiego miaa zosta na stae powizana z osob
prepozyta kapituy w Biaogrodzie Stoecznym, co nie byo jednak adn
innowacj, lecz jedynie usankcjonowaniem trwajcej od dawna praktyki102.
Rozporzdzenie krlewskie utrwalao sytuacj typow w rozwoju kancelarii monarszych redniowiecznej Europy oddzielenie dygnitarskiej
funkcji kanclerza, na Wgrzech w tym czasie bdcego zarazem ktrym
z biskupw lub nawet arcybiskupem ostrzyhomskim, od rzeczywistego
kierowania prac krlewskich notariuszy przygotowujcych dokumenty
i korespondencj. T ostatni funkcj na dworze arpadzkim wykonywa
ex antiquo ju wicekanclerz. Pytanie jednak, co w tym przypadku oznaczaa w istocie owa dawno interesujcego nas rozwizania instytucjonalnego. W XIII w. krlewska kapitua Najwitszej Marii Panny w Szkesfehrvr odgrywaa na Wgrzech analogiczn rol kaplicy i kancelarii jak
kapitua wyszehradzka w Czechach. Podobnie jednak jak i tam, stanu tego
100

CDB, t. 1, nr 111.
Por. opini autora ywota wikszego w. Stefana z koca XI w. na temat nadania
dziesicin klasztorowi benedyktynw w Pannonhalma; Legenda maior sancti Stephani regis,
wyd. E. Bartoniek, w: Scriptores rerum Hungaricarum, t. 2, Budapestini 1938 (dalej: SRH),
Legenda maior, cap. 8, s. 383384: possessionibus et redditibus cunctisque sufficientis ditavit et suffragio [domitorum] decimationibus simile fecit episcopatibus.
102
Decreta Regni Mediaevalis Hungariae / The Laws of Medieval Kingdom of Hungary
10001301, wyd. J.M. Bak, G. Bnis, J.R. Sweeney, Idyllwild 1999 (The Laws of Hungary, ser.1,
t. 1), s. 43, cap. 5: salvo tamen iure Albensis ecclesie et privilegio, quod Albensis ecclesia in
ipsa vicecancellaria habet et habere dignoscitur ab antiquo.
101

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

239

nie sposb bez zastrzee przenosi na pierwsze dwa stulecia funkcjonowania

wgierskiej kapituy.
Nie ulega wtpliwoci szczeglny status kolegiaty biaogrodzkiej, wykazujcej na tle innych instytucji kocielnych pastwa Arpadw cechy kocioa
par excellence krlewskiego. Warto przywoa w tym miejscu lapidarn charakterystyk funkcji kapituy, zawart w przywileju immunitetowym krla
Beli IV z 1254 r.: nos circa Albensem ecclesiam intenti, non inmerito,
utpote ubi solium regni et corona conservatur, et ubi reges Hungarie sacro
consecrationis munere perunguntur, ubi nostrorum eciam antecessorum
sacra corpora requiescunt103. Relatywnie rzadko w skali caej redniowiecznej Europy jedna witynia, w dodatku niebdca katedr, koncentrowaa
w sobie przez tak dugi okres funkcje kocioa koronacyjnego, miejsca ulokowania tronu i przechowywania insygniw monarszych, nekropolii dynastycznej oraz gwnego orodka kultu najwaniejszego patrona politycznego
krlestwa104. Koncentracja tych wszystkich treci ideowych w jednej przestrzeni sakralnej uzasadniaa niezwyk rang tej wanie wityni w caej
wgierskiej ekumenie politycznej praktycznie od momentu jej fundacji
w drugiej wierci XI stulecia lub niewiele pniej, tj. na dobre zapewne od
momentu kanonizacji krla Stefana witego i jego syna Emeryka w 1083 r.
Nie wszystkie elementy skadajce si na szczeglny status kolegiaty
w XII i XIII w. wydaj si jednak wspczesne okresowi jej zaoenia. Dokument fundacyjny kapituy jeli w ogle kiedykolwiek istnia nie zachowa
si, tote w odtwarzaniu jej najstarszych dziejw zdani jestemy jedynie na
informacje zawarte w trzech najdawniejszych ywotach jej zaoyciela krla
Stefana witego. Pierwsze dwa nie informuj jednak o samym akcie fundacji zbyt szczegowo, eksponujc zwaszcza motyw jej niebywaej okazaoci
materialnej oraz dewocji krla wzgldem patronki kocioa Najwitszej
Panny Marii, jako szczeglnej opiekunki caego krlestwa105. Najobfitsza
w interesujce szczegy jest relacja zawarta w ywocie autorstwa Hartwiga, biskupa Gyru. Moment powstania utworu datowany jest na pierwsz poow panowania krla Kolomana Uczonego (10951116), najpewniej
przed 1106 r., a jego autor korzysta obficie z dzie swych poprzednikw,
dodajc od siebie nowe interpretacje, ale te nieznane skdind informacje106.
103

Rerum Hungaricarum monumenta Arpadiana, wyd. S.L. Endlicher, Sangalli 1849,

s. 484.
104

O politycznych funkcjach kultu w. Stefana zob. G. Klaniczay, Holy Rulers and Blessed Princesess. Dynastic Cults in Medieval Central Europe, Cambridge 2000, s. 114154.
105
Legendae sancti Stephani regis...: a) Legenda maior, cap. 10, s. 385386; b) Legenda
minor, cap. 4, s. 396.
106
Powstanie rda nauka wgierska kadzie ostatnio na pierwsz poow panowania Kolomana, krtko po 1096 r.; zob. D. Bagi, Papieskie przesanie korony dla w. Stefana..., s. 177178.

240

Marcin Rafa Pauk

Tak stao si wanie w przypadku fragmentu powiconego fundacji kapituy biaogrodzkiej: podajc najpierw wiernie za tekstem Legenda Maior,
ywotopisarz doda na kocu swej relacji informacje niewystpujce w starszych rdach. Dotycz one przede wszystkim szerokiego zakresu libertacji
udzielonej kapitule przez witego krla. Zostaa ona wyjta spod wadzy
biskupa diecezjalnego, a jedynym wyrazem jej przynalenoci do wgierskiej organizacji kocielnej mia by udzia kanonikw w synodach zwoywanych przez metropolitw ostrzyhomskich107. Ten wyjtek w egzempcji
zakada najpewniej jurysdykcj arcybiskupa nad kapitu w sprawach kanonicznych. Egzempcja spod wadzy biskupiej przynajmniej wedle zakresu,
jaki opisa biskup Hartwig miaa przede wszystkim wymiar liturgiczny:
prawo odpuszczania grzechw i konsekracji krzyma, jak rwnie odprawiania mszy w wita kocielne w obecnoci monarchy mia mie tylko
biskup wyznaczony do tego celu przez samego wadc za zgod prepozyta
i kanonikw108. W czasie absencji wadcy wykonywanie wszelkich czynnoci liturgicznych przez biskupw obwarowane zostao zgod duchownych
kapituy. Co ciekawe, rdem egzempcji nie by wedle Hartwiga przywilej papieski, jak dziao si zazwyczaj w podobnych przypadkach, lecz wola
samego krla Wgier. Zapewne wyjani to mona rozwijan po raz pierwszy w tym samym ywocie, a by moe nawet wypracowan przez samego
biskupa Gyru na potrzeby dworu krla Kolomana, koncepcj apostolskiej
legacji Stefana witego, tj. uprawnie staego legata papieskiego we wasnym kraju, nadanych mu rzekomo przez papiea Sylwestra II wraz z koron
krlewsk109. Warto odnotowa take, e Hartwig jako pierwszy okreli
kolegiat biaogrodzk mianem propria capella regis. Informacje przekazane
przez biskupa Gyru nie poddaj si atwej weryfikacji. Nieobecno tak
istotnych informacji precyzujcych w wyjtkowy status fundacji w dwch
pierwszych legendach w. Stefana kae poda w wtpliwo, czy libertacje w tak szerokiej postaci zostay udzielone kapitule biaogrodzkiej ju
w momencie jej fundacji ok. 1020 r., czy raczej dopiero w ostatniej wierci
XI w. Wydaje si, e stan w formie opisanej przez biskupa-hagiografa uzna
trzeba za odnoszcy si raczej do czasw Kolomana i zapewne celowo przeniesiony przez autora do czasw fundacji. Intensyfikacja kultu pochowanych tu witych Stefana i Emeryka po ich kanonizacji w 1083 r., a nade
107

L. Waldmller, Die Synoden in Dalmatien, Kroatien und Ungarn. Von der Vlkerwanderung bis zum Ende der Arpaden (1301), Paderborn 1987, s. 109110, przyp. 28, uznaje
ten wymg za bliszy realiw czasu powstania legendy Hartwiga ni epoki Stefana witego.
108
Legendae sancti Stephani regis...: c) Legenda s. Stephani regis ab Harvico episcopo
conscripta, wyd. E. Bartoniek, w: SRH, t. 1, Budapestini 1938, s. 418.
109
Zob. przyp. 2.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

241

wszystko ideowy program rzdw Kolomana polegajcy na deklaratywnej

restytucji porzdkw zaprowadzonych w krlestwie przez witego krla,
niewtpliwie sprzyjay na przeomie XI i XII w. podniesieniu rangi kapituy
biaogrodzkiej jako specjalnego oratorium monarszego110. O wysokim statusie fundacji ju w epoce Stefana witego wiadczy niewtpliwie nadanie
bazylice patrocinium maryjnego na wzr cesarskich kaplic paacowych oraz
przeznaczenie wityni na nekropoli krlewsk, czego dowodzi pochwek
krlewicza Emeryka w 1031 r., a siedem lat pniej samego fundatora111.
Trzeba jednak pamita, e aden z kolejnych wadcw wgierskich a do
czasw Kolomana (zm. 1116) nie spocz w murach bazyliki. Panowa tu
swoisty indywidualizm pogrzebowy, typowy choby dla dynastii ottoskiej,
nakazujcy wybiera na miejsce ostatniego spoczynku panujcego jego wasn fundacj kocieln. Zatem i w tej kwestii rzdy Kolomana wyznaczyy
nowy porzdek. Tradycja Biaogrodu jako miejsca sakry krlewskiej siga
istotnie XI w., by moe ju koronacji Piotra Orseolo w 1038 r. W pniejszych stuleciach dopenienie koronacji wanie w bazylice biaogrodzkiej
koron uznan za insygnium Stefana witego stao si jednym z warunkw
niezbdnych do w peni legalnego objcia rzdw.
Istotna zarwno z materialnego, jak i ideologicznego punktu widzenia jest rwnie forma uposaenia kapituy biaogrodzkiej, opisana krtko
w ywocie Mniejszym i ywocie autorstwa biskupa Hartwiga. Wedug tego
pierwszego Stefan wity darowa kapitule udzia we wszystkich nalecych do niego rolach i winnicach112. I cho ywotopisarz nie pisa wprost
o przyznaniu kanonikom dziesitej czci, wydaje si, e jego intencj byo
wskazanie na specjalny charakter uposaenia kocioa udziaem w krlewskim dochodzie na podobiestwo dziesiciny113. Dziesicina odgrywa
te istotn rol w relacji Hartwiga: nie wspomnia on jednak o nadaniu
okrelonej czci dochodw krlewskich, lecz przyznaniu kapitule prawa
do wycznego poboru dziesiciny z wasnych majtkw114. Bya to zatem
ekonomiczna konsekwencja egzempcji spod zwierzchnoci biskupiej, ktr
110

Zob. M. Font, Koloman the Learned, King of Hungary, Szeged 2001, s. 2535.
O lokalizacji grobu krla informuje obszernie ywot autorstwa Hartwiga: Legendae
sancti Stephani regis...: c) Legenda s. Stephani regis ab Harvico episcopo conscripta, s. 432;
zob. te T. von Bogyay, ber den Stuhlwiessenburger Sarkophag des hl. Stephan, Ungarn
Jahrbuch 4, 1972, s. 926.
112
Legendae sancti Stephani regis..., b) Legenda minor, s. 396: ex universis pertinentiis
sibi tam in agris, quam in vineis partem in oblationem dedit et officia clericorum illic instituit.
113
Na temat roli ideowej dziesiciny krlewskiej z istotnym odniesieniem do wtkw
wgierskich zob. M.R. Pauk, Plenariae decimationes..., s. 187212.
114
Legendae sancti Stephani regis...: c) Legenda s. Stephani regis ab Harvico episcopo
conscripta, s. 418.
111

242

Marcin Rafa Pauk

przypomnijmy w podobnej formie wyrnia si miao rwnie krlewskie opactwo Pannonhalma115.

Czy zatem mona uzna kapitu Najwitszej Panny Marii w Biaogrodzie Stoecznym za wyodrbniony z caej struktury Kocioa krajowego
dworski Koci monarszy z jej prepozytem jako zwierzchnikiem kapelli
krlewskiej, tak jak chciaby to widzie Tadeusz Wasilewski?116 W jego
koncepcji kapitua funkcjonowa miaa jako centralna instytucja Kocioa
monarszego w pastwie Arpadw, wyczona cakowicie spod zwierzchnictwa metropolity Ostrzyhomia, co jak ju wyej zaznaczyem nie do
koca odpowiada prawdzie. Z listu skierowanego w 1191 r. przez papiea
Celestyna III do prepozyta biaogrodzkiego i opata Pannonhalmy nie mona
wyprowadzi atwego wniosku o wyczeniu obu instytucji, na czele ktrych
stali rzeczeni adresaci, spod kocielnej jurysdykcji arcybiskupa ostrzyhomskiego. Papie nakaza im bowiem jedynie okazywanie szacunku i posuszestwo metropolicie, tak jak mieli w zwyczaju okazywa je ich poprzednicy,
a list papieski pozostawa niewtpliwie w zwizku z aktualn sytuacj polityczn117. Papieska egzempcja kapituy, o ktrej najobszerniej pisa biskup
Hartwig w swym ywocie Stefana witego z pocztku XII w., obejmowaa
przede wszystkim jak wspomniano wyczenie spod kocielnej jurysdykcji biskupa Veszprmu, ordynariusza miejsca. Jednoczenie podkrelona
przez Hartwiga powinno uczestnictwa kanonikw biaogrodzkich w synodach prowincjalnych nie wiadczy bynajmniej o ich niezalenoci wzgldem
arcybiskupa ostrzyhomskiego, ktry mia sta na stray dyscypliny kocielnej
w kapitule118. Takie rozwizanie nie miecio si ju bez wtpienia w realiach
XII-wiecznego prawa kanonicznego, trudno zatem mwi o eksterytorialnoci kapituy w sensie, jaki przypisa jej Wasilewski.
Jako dowd na rzekome biskupie prerogatywy prepozytw biaogrodzkich
wspomniany badacz przytoczy wzmiank z kroniki tzw. Kanonika Wyszehradzkiego na temat wgierskiego poselstwa do cesarza Lotara III, ktre
w 1134 r. przebywao w Pradze. Odbywa je z polecenia krla Beli II Piotr,
tytuowany w czeskim rdle jako Albae civitatis episcopus. Hierarcha w
w kontaktach z cesarzem skorzysta z pomocy i protekcji ksicia SobiesawaI,
115

Ostatnio na temat uprzywilejowania i egzempcji klasztornych fundacji krlewskich

na Wgrzech zob. G. Kiss, The Exemption of the Royal Benedictine Monasteries in Hungary
in the 11th13th Centuries, Specimina Nova Pars Prima. Sectio Mediaevalis 2, 2003, s. 2564.
116
T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 755756.
117
Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis, t. 2, wyd. G. Fejr, Budae 1829
(dalej: CDHung), s. 273274.
118
Legendae sancti Stephani regis...: c) Legenda s. Stephani regis ab Harvico episcopo conscripta, s. 418: Ne tamen a regulari disciplina eiusdem loci fratres existerent alieni ad communem
solius archiepiscopi sinodum ecclesiastici dogmatis institutione imbuendi convenire deberent.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

243

tote najpierw przyby do stolicy Czech. Kronikarz opisa nawet skrupulatnie dary, ktre wgierski biskup wiz dla Lotara III119. Tadeusz Wasilewski, podajc za oglnie przyjt wykadni aciskiej nazwy geograficznej
Alba jako Szkesfehrvr, uzna Piotra za prepozyta biaogrodzkiej kapituy
w. Marii. Biskupiej godnoci posa nie pooy jednak na karb pomyki
kronikarza, argumentujc, e w prepozyt bez wtpienia posugiwa si
insygniami biskupimi. Std ju atwo doszed do wniosku, e w hierarchii
kocielnej na Wgrzech zajmowa on pozycj rwn biskupom120. Do koncepcji badacza pasowao take odbycie przez tego rzekomego prepozyta
wanej, powierzanej czsto biskupom, dyplomatycznej misji w subie swego
wadcy. Wasilewski nie wyjani jednak przekonujco, dlaczego dobrze
zorientowany w realiach wgierskich tego okresu, jak rwnie w szczegach
samej misji Piotra, autor wyszehradzkiej kontynuacji Kosmasa miaby okreli prepozyta dygnitarza, ktrego pozycj i funkcj zna doskonale choby
ze swej wasnej kapituy mianem biskupa. Relacj czeskiego kronikarza
uzna trzeba za w peni wiarygodn, gdy zbyt pochopne wydaje si jedynie
uznanie civitatis Albae za Biaogrd Stoeczny. Prepozyt tamtejszej kapituy o imieniu Piotr nie jest znany z innych rde. Bez cienia wtpliwoci
chodzi tu bowiem o Piotra, biskupa Veszprmu, odnotowanego w rdach
wgierskich w latach 11371139, a tosamego zapewne z Piotrem, wzmiankowanym w 1124 r. jako prepozyt kapituy budziskiej121. Rozwizanie tego
problemu kryje si w nazwie miejscowoci bdcej siedzib biskupi, ktra
zarwno w wersji niemieckiej (Weissbrunn), jak i sowiaskiej (Blomost)
zawiera w sobie element, ktry w aciskim tekcie uzyska posta Alba.
119

Canonici Wissegradensis continuatio..., s. 218.

T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 756; w kontekcie wiedzy na temat doktrynalnej i kanonicznej legitymizacji urzdu biskupiego szczeglnie kuriozalnie brzmie musi
sformuowanie, e prepozyci biaogrodzcy zwaszcza w uyciu potocznym tytuowani
byli biskupami.
121
K. Fehrti, Onomasticon Hungaricum. Nomina propria personarum aetatis Arpadiane (10001301), Budapest 2004, s. 635; Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae, t. 1,
wyd. R. Marsina, Bratislavae 1971 (dalej: CDSlov), nr 77 i 78; Diplomata Hungariae Antiquissima, t. 1: 10001131, wyd. G. Gyrffy, Budapestini 1992 (dalej: DHA), nr 419. Biskupem
Veszprmu by bez wtpienia rwnie tajemniczy Franco episcopus Bellegradensis wzmiankowany w kronice klasztoru Sainte Hubert w Ardenach, ktrego sporna identyfikacja staa
si przedmiotem licznych spekulacji badawczych, take dotyczcych rzekomego biskupstwa
biaogardzkiego na Pomorzu Zachodnim; por. J. Leny, Franco episcopus Bellegradensis,
Roczniki Historyczne 59, 1993, s. 1931, ktry bdnie dostrzega w nim biskupa siedmiogrodzkiego. Jest bardzo mao prawdopodobne, by mg on by tosamy z biskupem polskim Frankonem, krzewicielem kultu w. Idziego, znanym z kroniki Anonima zw. Gallem;
por. take ostatnio D. Bagi, Krlowie wgierscy w Kronice Galla Anonima, Krakw 2008,
s. 122124.
120

244

Marcin Rafa Pauk

W tej sytuacji posuenie si rzeczonym czeskim przekazem w celu potwierdzenia rzekomych biskupich prerogatyw prepozyta biaogrodzkiego wydaje
si zupenie bezprzedmiotowe.

Capella regia a prepozytury krlewskie

w pastwie Arpadw
rda wgierskie z XII w. nie pozostawiaj wtpliwoci, e prepozyci biaogrodzcy nie byli w tym okresie z urzdu zwierzchnikami kleru dworskiego.
Na jego czele stali bowiem duchowni okrelani w dokumentach krlewskich jako magistri capelle regie lub comites capelle regie. O adnym z nich
nie wiemy, by jednoczenie zarzdza kapitu w Szkesfehrvr. Pierwsz postaci noszc ten tytu by Mikoaj, przeoony kleru dworskiego
za rzdw Gejzy II, odnotowany jako urzdnik piecztujcy krlewskie
dyplomy122. Jego kariera kocielna jest z pewnoci symptomatyczna: za
rzdw Stefana III otrzyma biskupstwo Waradynu (11631181), aby pod
koniec ycia osign godno arcybiskupa ostrzyhomskiego (11811183).
O nastpcach Mikoaja w funkcji przeoonych kapelli krlewskiej niestety nie wiadomo zbyt wiele. Najwyraniej nie powtrzyli awansu swego
poprzednika na wysze godnoci kocielne. Jedynie o Redabanie, komesie
kapelli z czasw BeliIII, wiadomo, e w 1183 r. dziery rwnolegle godno
prepozyta ktrej z kapitu123. Kontekst wystpowania tych duchownych
w dyplomach jednoznacznie wskazuje na cisy zwizek personelu kapelli
monarszej z aktywnoci kancelaryjn. Kolejni comites ewentualnie magistri
capelle regie z okresu rzdw Gejzy II, Stefana III i Beli III Suda, Wido
i Redaban wystpowali w dyplomach niezmiennie w roli dysponentw
krlewskiej pieczci obok zapewne podlegych im ingrossatorw notariuszy, take bdcych czonkami kleru dworskiego124. Z tego wzgldu za
pierwszego znanego z imienia komesa kapelli paacowej uchodzi moe ju
wspomniany prepozyt budziski Piotr, ktry w typowej dla tych dostojnikw roli sigillatora krlewskiego dokumentu wystpi w dyplomie StefanaII
z 1124 r.125 Krtko pniej w identycznej roli odnotowany zosta rwnie
122

K. Fehrti, Onomasticon Hungaricum..., s. 582; CDSlov, t. 1, nr 82: per Nicolaum

capelle sue comitem sigillo suo percepit sigillari; o relacjach pomidzy kapell krlewsk
a kancelari zob. zw. A. Kubinyi, Knigliche Kanzlei und Hofkapelle in Ungarn um die Mitte
des 12. Jahrhunderts, w: Festschrift Friedrich Hausmann, red. H. Ebner, Graz 1977, s. 299324.
123
Codex diplomaticus Arpadianus continuatus, t. 1, wyd. G. Wenzel, Pest 1860, s. 148.
124
K. Fehrti, Onomasticon Hungaricum..., s. 732, 808, 672.
125
DHA, t. 1, nr 153, jest on falsyfikatem z autentyczn list wiadkw.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

245

Makary, prepozyt z Titel przyszy biskup Pcsu i metropolita ostrzyhomski126. Tytu comes capelle regie w tym okresie najwyraniej jeszcze nie
wszed do uytku. W XIII w. nie znika on ze rde, cho wystpowanie
noszcych ten tytu dygnitarzy duchownych jest ju bardzo rzadkie. Wynikao to najpewniej z konsekwentnego rozdzielenia u schyku XII w. funkcji
kancelarii i kapelli krlewskiej. Nie oznaczao to jednak zmniejszenia rangi
komesw kapelli krlewskiej. Znamienna w tym wzgldzie wydaje si kariera
kocielna Joba komesa kapelli i prepozyta kapituy w Bacsu (1247), ktry
nastpnie osign godno prepozyta biaogrodzkiego i biskupa Pcsu127.
Instytucja kapelli monarszej na dworze Arpadw uzyskaa ostrzejsze
kontury ju w rdach z drugiej poowy XII w. Wysoki status kapelanw krla i zarzdzajcego w tym czasie arpadzk sekundogenitur ksicia potwierdzi XI statut dekretu Kolomana, w ktrym nakazano sdzi ich
na zgromadzeniu (synodus) na rwni z innymi wysokimi rang dostojnikami dworskimi (maiores ministri), a nie pozywa przed oblicze zwykego
sdziego128. W dokumentach krla Wadysawa I kapelani figuruj w roli
wiadkw w gronie biskupw, palatyna i wieckich upanw, a powierzane
im zadania, jak np. poselstwo do Italii, ktre dorczyo w 1091 r. krlewski
list opatowi Monte Cassino Oderyzjuszowi II129, wymagay zapewne osobistych relacji w wadc, opartych na wiernoci i zaufaniu. Z tego wynika
musiaa rwnie opieka nad pieczci krlewsk, ktr powiadcza ju
nota o jej przywieszeniu przez Tymoteusza, kapelana krla WadysawaI,
a zarazem ingrossatora monarszego dokumentu z 1093 r.130 Szczeglnie
interesujcego wiadectwa na temat aktywnoci krlewskich kapelanw
w sprawach kocielnych na przeomie XI i XII w. dostarcza natomiast rozbudowana narracja w dokumencie arcybiskupa ostrzyhomskiego Felicjana
z 1134 r., dotyczcym konfliktu o jedn z posiadoci biskupstwa zagrzebskiego131. Dwaj z nich Fancsika i Koppan duchowni bez wtpienia
rodzimego pochodzenia, byli osobicie zaangaowani w fundacj tamtejszego biskupstwa, ktra miaa miejsce u schyku panowania WadysawaI
126

Tame, nr 155: Macharius prepositus Titulensis, sigillavit hoc privilegium obediens

cancellarius.
127
T. Fedeles, L. Koszta, Pcs (Fnfkirchen). Das Bistum und die Bischofstadt im Mittelalter, Wien 2011, s. 7375.
128
Decreta Regni Mediaevalis Hungariae..., t. 1: Colomannus, cap. 9, s. 25: quorum
personis indignum est coram iudice infra se conferre.
129
DHA, t. 1, nr 96.
130
Tame, nr 98: Thimoteo capellanorum ultimo scriptum ac Ladislay regis gloriosissimi sigillo sigillatum.
131
Codex diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae, t. 2, wyd. T. Smiiklas,
Zagreb 1904 (dalej: CDCroatiae), nr 42.

246

Marcin Rafa Pauk

(ok. 1094). Pierwszy z wymienionych by zaangaowany w sprowadzenie

z Czech odpowiedniego kandydata na biskupstwo, duchownego o imieniu
Duh, jego zainstalowanie w Zagrzebiu oraz osadzenie na waciwym miejscu czeladzi biskupiej, przesiedlonej z komitatw Zalavar i Somogy. Drugi
z kapelanw, Koppan, na polecenie krla przekaza biskupstwu posiado
Dubrava wraz z ludnoci, ziemi i przylegym lasem, ktre potem stay si
przyczyn rzeczonego sporu. Dyplom arcybiskupi informuje rwnie, e
pierwszy ze wzmiankowanych kapelanw za rzdw krla Stefana II obj
wanie biskupstwo zagrzebskie, pod rzdami Beli II za przeniesiony zosta
na arcybiskupstwo Kalocsy (Bacsu) i w tej roli ju rozstrzyga w konflikt
majtkowy. Istotnie, w latach 11241128 Fancsika wystpowa w dyplomach
krlewskich z tytuem biskupim, ale bez wskazania diecezji132. Podobny
cursus honorum odby nieco wczeniej inny z czonkw kapelli dworskiej
Wadysawa I. W XII-wiecznym falsyfikacie dyplomu dla opactwa Bakonybel odnotowano, e sporzdzi go Serafin, capellanus regis Ladizlaui, qui
postea Dei electione ordinatus est episcopus et archiepiscopus133. Take
i w tym przypadku nie okrelono, ktre z biskupstw byo przystankiem do
objcia w 1095 r. przez Serafina godnoci metropolity ostrzyhomskiego.
Kariery krlewskich kapelanw ju za panowania Wadysawa ukadaj
si zatem w czytelny, a zarazem typowy schemat konsekwentnej promocji
na biskupstwa ludzi z najbliszego duchownego otoczenia wadcy. Dzieje
instytucji kapelli monarszej w XII w. potwierdzaj cise zwizki pomidzy
ni a krlewskimi kapituami i biskupstwami.
Analiza prozopograficzna rodowiska kapelanw i notariuszy krlewskich do pocztku rzdw Beli III w wymiarze, jaki umoliwiaj raczej
skpe dane rdowe wykazaa cise relacje pomidzy krgiem kapelli
monarszej z jej przeoonym na czele a ufundowanymi przez Arpadw zgromadzeniami kanonickimi. W wielu przypadkach da si wskaza posiadanie
przez konkretnych kapelanw prebend kanonickich w rnych kapituach134.
Pozycja kolegiaty biaogrodzkiej w XII w. nie wydaje si na tym tle szczeglnie uprzywilejowana. Jej kanonikiem by wprawdzie Barnaba, dugoletni
notariusz na dworze Beli II, ktry po odejciu ze suby dworskiej awansowa do godnoci prepozyta budziskiego, ale nie sposb czyni z tego
przypadku regu. Jak przyzna Andrs Kubinyi, wykazanie cisej zalenoci pomidzy piastowaniem godnoci komesa kaplicy krlewskiej a prepozytur biaogrodzk nie jest moliwe. Sam badacz nie wykluczy tego jedynie na podstawie przesanek porwnawczych, powoujc si na wykazane
132
133
134

DHA, t. 1, nr 153, 155.

Tame, nr 84/I.
A. Kubinyi, Knigliche Kanzlei..., s. 312317.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

247

wczeniej przez Josefa Dera analogie pomidzy organizacj i funkcjami

kapitu w Biaogrodzie Stoecznym i Akwizgranie, ale potwierdzajcych
dowodw rdowych nie udao mu si przedstawi135. Osobn kwesti
pozostaje organizacja pracy kancelarii krlewskiej, ktrej organiczny zwizek
z kapitu biaogrodzk postulowa Tadeusz Wasilewski jako jeden z istotniejszych elementw swojej koncepcji136. Tu rwnie niezbdny wydaje si
krtki prozopograficzny przegld postaci noszcych w rdach wgierskich
tytu kanclerza, jaki ju wczeniej pomg rozwiza analogiczn kwesti
w przypadku kapituy wyszehradzkiej.
Jednorazowe poczenie funkcji prepozyta kapituy w Biaogrodzie i godnoci kanclerskiej obserwujemy ju wprawdzie w drugiej poowie XI w.:
w ywocie w. Emeryka odnotowana zostaa posta Fabiana, prepozyta biaogrodzkiego i kanclerza, nastpnie za biskupa Kalocsy, zaangaowanego
w 1083 r. w krzewienie kultu i kanonizacj krla Stefana I i jego syna137.
Nawet jeli informacja ta nie jest efektem pniejszej interpolacji, jeszcze
dugo nie sposb mwi o jakiejkolwiek instytucjonalizacji takiego poczenia. W rdach XII-wiecznych tytu kanclerza pojawia si niezmiernie
rzadko, a jak ju wyej podkreliem odpowiedzialnymi za wystawienie niezbyt jeszcze licznych dyplomw monarszych, noszcych cechy dyktatu wystawcy, byli ewidentnie komesi krlewskiej kapelli i ich notariusze.
Odpowiada to oglnie wczesnej fazie istnienia dworskich kancelarii, w ktrej
trudno rozdzieli personel krlewskiej kapelli od kancelaryjnego, a zatrudnieniem kapelanw do sporzdzenia konkretnych dokumentw rzdzia jeszcze
pewna przypadkowo138. Take na Wgrzech, zgodnie z opini tamtejszych
badaczy, kancelaria krlewska nie wydaje si urzdem zbytnio wyksztaconym przed reform wprowadzon dopiero za rzdw Beli III w poowie lat
osiemdziesitych XII w.139 Nawet jednak i w ostatnich latach XII stulecia,
kiedy urzd ten nabiera pewniejszych ksztatw instytucjonalnych, godno
135
J. Der, Aachen und Herrschersitze der Arpaden, w: Byzanz und das abendlndische
Herrschertum. Ausgewhlte Aufstze von Josef Der, red. P. Classen, Sigmaringen 1977 (Vortrge und Forschungen, 21), s. 372423.
136
T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 756, gdzie uzna, e przybranie tytuu cancellarius Hungarie przez prepozyta biaogrodzkiego Katapana w 1191 r. byo wyrazem denia
do niezalenoci wzgldem arcybiskupa Ostrzyhomia.
137
Legenda s. Emerici ducis, wyd. E. Bartoniek, SRH, t. 2, s. 459: Re autem declarata
convenientibus clero et populo a Fabiano cancellario, eiusdem ecclesie [Albensis] rectore.
138
Por. A. Adamska, From Memory to Written Record in the Periphery of Medieval
Latinitas. The Case of Poland in the Eleventh and Twelfth Centuries, w: Charters and the Use
of the Written Record in Medieval Society, red. K.J. Heidecker, Turnhout 2000 (Utrecht
Studies in Medieval Literacy, 5), s. 8890.
139
Zob. G. Gyrffy, Die Anfnge der ungarischen Kanzlei im XI. Jahrhundert, Archiv
fr Diplomatik 30, 1980, s. 8896; a zw. tene, Die ungarischen Knigsurkunden bis 1200,

248

Marcin Rafa Pauk

kanclerska nie zostaa jeszcze trwale zwizana z prepozytur biaogrodzk.

Najlepszym dowodem na to jest choby kariera wspomnianego przez Wasilewskiego prepozyta i kanclerza Katapana (11931198), ktry po objciu
w 1198 r. biskupstwa egerskiego zachowywa jeszcze przez duszy czas tytu
kanclerski140. Jego czterej poprzednicy w funkcji zwierzchnika kancelarii
krlewskiej Kalan, Adrian, Saul i Stefan nie mieli adnych zwizkw
z kapitu biaogrodzk. Pocztki kariery kocielnej Kalana, ktry jako
pierwszy tytuowa si od 1181 r. cancellarius aule regie, nie s dobrze rozpoznane. Suba dworska umoliwia mu jednak nastpnie objcie godnoci
biskupa Pcsu141. Adrian, jego nastpca w kancelarii krlewskiej, by rwnolegle prepozytem budziskim, a jego karier dworsk zwieczyo objcie w 1192 r. biskupstwa siedmiogrodzkiego142. Nie inaczej dziao si przez
wiksz cz pierwszej poowy XIII w. Nie sposb tu szczegowo charakteryzowa kolejnych postaci z grona wysokiego kleru wgierskiego piastujcych godno kanclerza. Na urzdzie tym spotykamy jednak cigle praatw
rnych kapitu katedralnych: np. Kleta, prepozyta egerskiego (12191222)
i Bulcsu, prepozyta gyrskiego (12281229)143, jak i prepozytw kapitu
kolegiackich: Dezyderiusza z Sybina (1201), Godfryda z Aradu (1205
1206), Stefana z Aradu (12241228), a nawet samego arcybiskupa Kalocsy
Ugrina z rodu Csk (12171219). Penienie funkcji kanclerskiej prawie bez
wyjtku wizao si z rychym awansem na ktre z biskupstw, ale objcie
wadzy nad diecezj nie zawsze jak ilustruj przypadki Katapana i Ugrina
Cska czy si musiao z natychmiastowym zoeniem kanclerstwa.
Faktem jest, e kanclerzami krlewskimi w dugim okresie midzy pocztkiem rzdw Beli III a poow XIII w. byo kilku z prepozytw biaogrodzkich:
Piotr (12021204), Robert (12061208), Tomasz (12121216), a po duszej
przerwie Benedykt (1243) i Achilles (12441251). Dopiero jednak od czasw
tego ostatniego obserwujemy stae poczenie godnoci prepozyta biaogrodzkiego z funkcj wicekanclerza dworu krlewskiego, co stanowi interesujc paralel do stwierdzonego wyej w Czechach poczenia w tym samym
czasie funkcji prepozyta wyszehradzkiego z urzdem kanclerza Krlestwa.
Wbrew pogldowi Tadeusza Wasilewskiego niewiele wywnioskowa
mona z incydentalnego wystpienia w dokumentach tytuu cancellarius
w: Typologie der Knigsurkunden. Kolloquium de Comission Internationale de Diplomatique
in Olmtz 30.8.3.9. 1992, red. J. Bystick, Olomouc 1998, s. 259268.
140
K. Fehrti, Onomasticon Hungaricum..., s. 449450; CDSlov, t. 1, nr 108, 109, 110:
Datum per manus Kaptapani episcopi Agriensis, aule nostre cancellarii.
141
O tej postaci obszerniej zob. T. Fedeles, L. Koszta, Pcs (Fnfkirchen)..., s. 5960.
142
CDSlov, t. 1, nr 97, 98; K. Fehrti, Onomasticon Hungaricum..., s. 47.
143
CDSlov, t. 1, nr 244, Codex diplomaticus patrius, t. 1, wyd. E. Nagy, J. Pur, C. Rth,
D. Vghely, Jaurini 1865, nr 5.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

249

(totius) Hungarie144. Nie wydaje si, by jego efemeryczne pojawienie si za

urzdowania prepozyta biaogrodzkiego Katapana w 1191 r. byo spowodowane deniem do niezalenoci wzgldem arcybiskupa Ostrzyhomia. Jedynym nastpc Katapana, ktry posugiwa si takim tytuem, by prepozyt
biaogrodzki Tomasz w drugim dziesicioleciu XIII w. Tytuu kanclerskiego
w takim wanie brzmieniu zacz on uywa istotnie w 1212 r., po objciu
godnoci prepozyta biaogrodzkiego, mimo e szefem kancelarii krlewskiej
pozostawa ju od 1208 r.145 Jednake w licznych dokumentach wystawionych po 1214 r., opatrzonych formu datum per manus z jego imieniem,
odnajdujemy na powrt bardziej utrwalony tytu cancellarius aulae regiae146.
Trudno zatem dostrzega w owej rozszerzonej wersji tytuu kanclerskiego
wyraz szczeglnych i trwaych aspiracji politycznych osb piastujcych ten
urzd. Take zatem i w przypadku Wgier, mimo szczeglnej pozycji kapituy w Biaogrodzie Stoecznym i jej prepozytw w hierarchii kocielnej
pastwa Arpadw, nie da si ograniczy pojcia Kocioa monarszego do
jednej, wyodrbnionej z caej struktury instytucji kocielnej, czcej funkcje
zgromadzenia kanonickiego z kapell i kancelari monarsz. Dotychczasowa analiza i tu ujawnia gst sie powiza tych dwch ostatnich agend
dworskich take z innymi kapituami wgierskimi, ktrym naley powici
teraz wicej uwagi.

Fundacje kanonickie Arpadw w XI i XII w.

W swym opisie pielgrzymki pokutnej Bolesawa Krzywoustego na Wgry
Anonim zw. Gallem odnotowa, e punktami przystankowymi na jej trasie, obok siedzib biskupich i klasztorw, byy rwnie prepositure, ktrych
przeoeni, dozorowani przez krlewskich urzdnikw, na rwni z biskupami i opatami udzielali gociny polskiemu ksiciu147. Dworskiemu kronikarzowi, jak wiadomo doskonale obeznanemu z realiami pastwa Arpadw,
nie umkn najwidoczniej fakt odgrywania przez zgromadzenia kanonickie
bardzo istotnej roli w strukturze wgierskiej organizacji kocielnej. Na okoo
144

T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 756.

CDSlov, t. 1, nr 176, ju wczeniej piastowa funkcje prepozyta veszprmskiej kapituy
katedralnej oraz kapituy w Sybinie.
146
Tame, nr 187.
147
Galli Anonymi Cronicae et Gesta Ducum sive Principum Polonorum, wyd.
K. Maleczyski, w: Monumenta Poloniae historica, series nova, t. 2, Krakw 1952, lib. III,
cap. 25, s. 159: Ad quemcumque locum episcopalem, vel abbaciam, vel preposituram dux
septentrionalis veniebat, episcopus ipsius loci, vel abbas, vel prepositus et ipse rex Ungarorum
Colummannus aliquociens obviam Bolezlauo cum ordinata processione procedebat.
145

250

Marcin Rafa Pauk

pitnacie zgromadze kanonickich istniejcych w Krlestwie Wgierskim

w kocu XII w. wikszo, a zwaszcza te zaoone przed poow stulecia, cieszyy si statusem fundacji krlewskich148. Istnienie wikszej liczby
prepozytur w czasach wspomnianej pielgrzymki polskiego ksicia a co
istotniejsze rwnie wypenianie przez nie istotnych funkcji w systemie
organizacji sdownictwa krlewskiego na Wgrzech, znalazo potwierdzenie w statutach krla Kolomana, wydanych na synodzie w Tarcal przed
1104 r. Paragraf XXII owej kodyfikacji regulowa liczb instytucji duchownych, w ktrych dozwolone byo przeprowadzanie ordaliw prby ognia
i wody jako standardowego w tej epoce elementu procedury sdowej149.
Uprawnienie to posiada miay wycznie katedry biskupie oraz maiores prepositure, a oprcz nich jedynie kapituy w Bratysawie (Pooniu) i Nitrze150.
W nauce wgierskiej dugo toczya si dyskusja, czy ze wzgldu na rnice
lekcji spjnika (necnon lub ut) w pnoredniowiecznych jedynych istniejcych odpisach statutw uzna naley wspomniane na kocu dwie
kapituy za prepozytury wiksze, czy te przeciwnie, ma to jednak dla
nas znaczenie drugorzdne151. Niewtpliwie mamy tu jeden z najstarszych
dowodw na penienie przez najwaniejsze instytucje kocielne w pastwie
Arpadw funkcji miejsc zaufania publicznego w rozmaitych czynnociach
prawnych. Ponadto od przeomu XII i XIII w. przede wszystkim wanie
zgromadzenia kanonickie wypeniay zadania urzdw quasi-notarialnych,
tzw. loca credibilia, wystawiajcych dokumenty dla uwierzytelnienia przeprowadzanych w nich procesw i transakcji osb trzecich oraz gromadzcych dokumentacj pisan152. To wczenie powiadczone poczenie
148

Zestawienie fundacji kanonickich zob. T. Fedeles, Die ungarische Dom- und Kollegiatkapitel und ihre Mitglieder im Mittelalter. Forschungsstand, Aufgaben, Initiativen, w:Kapituly v zemch Koruny esk..., s. 188189.
149
Mechanizm funkcjonowania tej instytucji jest znany dziki tzw. Registrum Varadiense
unikatowemu w skali europejskiej zbiorowi ponad 300 notycji z pocztku XIII w., rejestrujcych wynik ordaliw z uyciem rozarzonego elaza, przeprowadzanych przy katedrze
w siedmiogrodzkim Wielkim Waradynie (Nagyvrad, ob. Oradea). Obszerniej na ten temat
zob. I. Zajtay, Le registre de Varad. Un monument judiciaire du dbut du XIIIe sicle, Revue
historique de droit franais e tranger 32, 1954, s. 527562; zob. te T. Bisson, Trial by Fire
and Water. The Medieval Judicial Ordeal, Oxford 1986, s. 63, 128.
150
Decreta Regni Mediaevalis Hungariae..., t. 1, Colomannus: XXII, s. 26: Iudicium ferri
et aque in aliqua ecclesia fieri interdicimus, nisi in sede episcopali et maioribus preposituris,
necnon Posonii et Nitrie.
151
Dyskusj podsumowuje G. Thoroczkay, Anmerkungen zur frhen Geschichte der Kirchen von Neutra und Pressburg (ber die Texttradition des 22. Artikels des ersten Gesetz
buches Knigs Koloman), Specimina Nova Pars Prima. Sectio Mediaevalis 5, 2009, s. 728.
152
Instytucja ta ma bogat literatur, z nowszych prac zob.: L. Mezey, Anfnge der
Privaturkunde in Ungarn und der glaubwrdigen Orte, Archiv fr Diplomatik 18, 1972,

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

251

zada natury religijnej z czynnociami administracyjnymi i prawnymi

o zdecydowanie wieckim charakterze bdzie istotnym wyrnikiem kapitu
wgierskich na tle Europy rodkowej.
Chronologia i okolicznoci fundacji wgierskich zgromadze kanonickich wczesnego redniowiecza, pomijajc w tym miejscu ewidentnie najstarsz, omwion ju wyej kapitu w Szkesfehrvr, nie s atwym obiektem
rekonstrukcji ze wzgldw rdowych. Bez wtpienia w XI w. powstaa
take kapitua w. Piotra w Starej Budzie, cho jej pocztki i osoba fundatora s sporne ze wzgldu na sprzecznoci w przekazach. Czternastowieczna
kompilacja kronik wgierskich przypisaa zoenie tej instytucji StefanowiI,
ktry przeznaczy mia na ten cel cz upu zdobytego na Bugarach oraz
wystara si dla kapituy o libertas Romana153. Za ycia krla fundacja
nie zostaa jednak zrealizowana do koca, a ukoczy dzieo Stefana mia
dopiero Wadysaw I. Informacja ta, zdaniem badaczy wgierskich, nie
pochodzi jednak z najstarszej warstwy kroniki, lecz jest efektem XIII-wiecznej interpolacji i nie zasuguje na zaufanie, tym bardziej e w tym samym
rdle odnale mona informacj o krlu Gejzie I (10731077) jako fundatorze kapituy154. Du wag w tej kwestii ma dyskusyjny przekaz Anonima
zw. Gallem o fundacji bazyliki w Bazoarium, rozpocztej przez krla Piotra
Orseolo, ale nieskoczonej jeszcze w czasach kronikarza155. W kontekcie
ostatnich przekonujcych rozwaa Daniela Bagiego wydaje si pewne, e
za inicjatora fundacji budziskiej uzna trzeba krla Piotra Orseolo. Pami
o tym wydarzeniu zostaa jednak w pniejszej tradycji historiograficznej
celowo zatarta ze wzgldu na czarn legend Wenecjanina, jedynie piszcy
w Polsce kronikarz przekaza mia niepoddan mistyfikacji wersj wydarze.
Gallow informacj o niedokoczonej budowie kocioa kanonickiego uzna
jednak Bagi za kontaminacj, wynikajc z pomylenia Budy i Pcsu przez
s. 290302; L. Solymosi, Die glaubwrdigen Orte (loca credibilia) Ungarns im 14.15. Jahrhundert, Archiv fr Diplomatik 55, 2009, s. 175190; T. Kfalvi, Places of Authentication
(loca credibilia), Chronica 2, 2002, s. 2738; Z. Hunyadi, Administering the Law. Hungarys
Loca Credibilia, w: Custom and Law in Central Europe, red. M. Rady, Cambridge 2003,
s. 2536.
153
Chronici Hungarici compositio saeculi XIV, wyd. A. Domanovszky, w: SRH, t. 1,
cap.67, s. 316317.
154
Tame, cap. 124, s. 395: Rex igitur Geysa fundavit ecclesiam Vaciensem et dotavit
eam prediis multis et possessionibus. Non solum ecclesiam illam, verum etiam Budensem,
cui constituit tributum de Pesth et tres villas in Simigio ac ornamenta pretiosa. Informacja
ta moe by efektem pomylenia Gejzy I z Gejz II, ktry istotnie w 1148 r. potwierdzi kapitule wasno owych dochodw.
155
Galli Anonymi Cronicae..., lib. I, cap. 18, s. 4142: Petrus Veneticus [] qui ecclesiam
sancti Petri in Bazoario ichoavit, quam nullus rex ad modum inchoationis usque hodie
consumavit.

252

Marcin Rafa Pauk

kronikarza lub jego informatora, to wanie bowiem katedra w Pcsu, rwnie wzniesiona przez Piotra, a zarazem bdca miejscem jego ostatniego
spoczynku, ulega w XI w. zniszczeniu w efekcie poaru i odbudowywana
bya do pocztku nastpnego stulecia. Bagi uzna tym samym wiarygodno
tradycji odnotowanej w kompilacji kronikarskiej z XIV w., wedle ktrej to
Wadysaw I ukoczy fundacj kapituy budziskiej156. Na temat uposaenia tej instytucji obfitszych informacji dostarcza dopiero dokument GejzyII
z 1148 r.157 Wadca potwierdzi w nim dochd z komory krlewskiej w wysokoci 360 penasae, przyznany jeszcze przez Wadysawa I, a ponadto rozszerzy uposaenie kanonikw o dochd z targu i ca od statkw z winem
i sol z dwch portw rzecznych na Dunaju oraz wyczne prawo poowu
ryb na wyznaczonym odcinku poniej Budy. Wzmianka o donacji Wadysawa I potwierdza moe suszno wyej scharakteryzowanej koncepcji,
ale zastrzec trzeba, e nadanie krlewskie dla kanonikw nie musiao jednak oznacza ukoczenia budowy kocioa kapitulnego158. Wielokrotnie
dary tego typu miay dopiero zagwarantowa kontynuacj prac budowlanych. Wersji zanotowanej przez Anonima nie da si zatem jednoznacznie
odrzuci. Kopoty z realizacj budowy zdaj si natomiast wskazywa na
du skal inwestycji podjtej przez Piotra Orseolo.
Wspomniany wyej statut Kolomana dowodzi te XI-wiecznej genezy
mniejszych prepozytur w Bratysawie i Nitrze. Dokadny moment obu fundacji jest jednak trudny do ustalenia. By moe suszne jest przypuszczenie
Juraja edivego, e kolegium kanonikw na grodzie bratysawskim pojawio
si w czasach, gdy pnocno-zachodnie Wgry z Bratysaw pozostaway
jedynym punktem oparcia dla zegnanego z tronu i wspieranego przez cesarza Henryka IV krla Salomona. Zaoenie kapituy przypa mogoby zatem
na lata 10741080159. Podobnie hipotetyczne jest datowanie pocztkw kapituy w Nitrze, bdcej bardzo wanym centrum politycznym ksicej dzielnicy, dzieronej do pocztku XII w. przez niepanujcych czonkw dynastii Arpadw160. Wedle XIII-wiecznego wiadectwa donatorami uposaenia
biskupstwa byli krlowie Gejza I i Wadysaw I. Kapitua nitrzaska staa
si istotnie w pierwszych latach XII w. podstaw do utworzenia tam przez
156

D. Bagi, Bemerkungen zu Bazoarium in der Gesta von Gallus Anonymus. Eine neue
Hypothese, Specimina Nova Pars Prima. Sectio Mediaevalis 3, 2005, s. 2335; tene, Krlowie wgierscy..., s. 133139.
157
CDHung, t. 2, s. 129130.
158
Por. D. Bagi, Bemerkungen zu Bazoarium..., s. 2930.
159
J. ediv, Bratislavsk kapitula a mesto. Medzi symbizou a konkurenciou, w: Kapituly
v zemch Koruny esk..., s. 200201.
160
Terytorialny charakter owego wgierskiego ducatus jest przedmiotem kontrowersji.
Obszerniejsz prac na ten temat przygotowuje Daniel Bagi.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

253

Kolomana stolicy biskupiej, datowanej przez badaczy na okres pomidzy

1105 a 1115 r. Poprzednicy Kolomana mogli by zatem co najwyej uznani
za darczycw na rzecz poprzedniczki biskupstwa, czyli kapituy. Dlatego
okres jej fundacji datuje si szeroko na czas od pocztku rzdw ksicych Gejzy jako wadcy dzielnicowego nitrzaskiego ducatus w 1064 r. a
po schyek panowania Wadysawa w 1095 r.161 Najistotniejsze jest za to,
e obok dobrze znanych z innych rde kapitu w Biaogrodzie Stoecznym i Budzie, statuty Kolomana potwierdzaj bardzo wczesn, XI-wieczn
metryk take mniejszych zgromadze kanonickich na pnocno-zachodnich rubieach krlestwa, cho zlokalizowanych w bardzo istotnych wczesnoredniowiecznych centrach polityczno-kocielnych162. W istocie mamy
do czynienia z tym samym modelem lokalizacji kapitu, znanym ju z Czech.
Najstarsze fundacje kanonickie nie byy wycznie dzieem krlw
wgierskich. Dwie z nich zawdziczaj swe powstanie modszym czonkom
dynastii Arpadw, sprawujcym aktualnie godno ksicia dopuszczonego
do udziau we wadzy i dysponujcego jedn trzeci zasobw krlestwa163.
Jedenastowieczn metryk ma kolegiata Mdroci Boej w Titel na poudniu
kraju, zaoona wedle duo pniejszych, aczkolwiek najpewniej wiarygodnych przekazw przez krla Wadysawa I i jego modszego brata, ksicia
Lamberta164. Wedle wiadectwa zawartego w dyplomie Ludwika Andegaweskiego z 1347 r. w kolegiacie przechowywany by dokument fundacyjny
wystawiony przez obu fundatorw, zawierajcy wykaz najstarszego uposaenia, zoonego z omiu wsi w komitacie Aradu. W pniejszej tradycji koci kolegiacki w Titel mia te by miejscem ostatniego spoczynku
zmarego w 1090 r. ksicia, co mogoby wskazywa na jego decydujc rol
w zaoeniu tej instytucji. Miejsce fundacji ksicej na poudniowym, naddunajskim pograniczu wadztwa Arpadw nie daje si atwo wytumaczy
161

G. Thoroczkay, Anmerkungen zur frhen Geschichte..., s. 2426.

Podobnie jak w przypadku wielu kapitu polskich, o istnieniu kapituy bratysawskiej
wiadczyoby dopiero pojawienie si jej prepozyta w dokumencie z 1204 r.; CDSlov, t. 1,
nr128. Wzmianka w statucie Kolomana przesuwa jednake moment jej powstania najpewniej
ju na drug poow XI w. O kapitule nitrzaskiej ze wzgldu na szybkie przeksztacenie jej
w biskupstwo nie zachowaaby si adna informacja.
163
Charakter tej godnoci, ktr kadorazowo sprawowa mia drugi w kolejnoci starszestwa czonek dynastii, jest przedmiotem kontrowersji. W starszej literaturze dominuje
pogld o terytorialnoci ducatus, skadajcego si z dwch lub trzech osobnych terytoriw
w rnych regionach pastwa: pnocnego z centrum w Nitrze, wschodniego z centrum
w Biharze i ewentualnie poudniowego o bliej nieustalonym orodku centralnym; por.
G. Gyrffy, wity Stefan I, krl Wgier, tum. T. Kapturkiewicz, Warszawa 2003, s. 298.
Ostatnio przeciw koncepcji terytorialnej opowiedzia si D. Bagi, uznajc, e w gestii ksicia
znajdowaa si cz majtkw rodowych rozsianych po caym obszarze wadztwa Arpadw.
164
DHA, t. 1, nr 106.
162

254

Marcin Rafa Pauk

istnieniem tu jakiego orodka politycznego jak w przypadku innych kapitu. Pierwszy znany prepozyt w Titel, Makary, peni w drugiej poowie lat
dwudziestych XII w. funkcj kanclerza krla Stefana II, nastpnie za obj
stolic biskupi w Pcsu, by sw karier kocieln zwieczy w latach czterdziestych wyniesieniem do godnoci arcybiskupa Ostrzyhomia. Stanowi
to dowd zarwno wczesnej genezy, jak rwnie znaczenia tej instytucji
w topografii kocielnej wczesnoredniowiecznych Wgier165.
Do listy najstarszych zgromadze kanonickich doczy trzeba prepozytur w Dms, zaoon przed 1113 r. przez ksicia Almosa, modszego syna
krla Gejzy I. W tym przypadku lokalizacja nowej instytucji kocielnej jest
duo atwiejsza do wyjanienia: w Dms znajdowa si ju w XI w. dwr
krlewski pooony na obszarze sporego kompleksu majtkw monarszych,
wraz z rewirem owieckim w lesie Pilis. Jak donosi XIV-wieczna kompilacja
kronik wgierskich byo to allodium regale, w ktrym krl Bela I dozna
mia w 1063 r. nieszczliwego wypadku, w wyniku ktrego zmar166. Take
za rzdw Wadysawa I dwr w Dms suy jako miejsce krlewskich
postojw167. Fundacja kolegiaty w Dmos, dedykowanej Najwitszej Marii
Pannie i w. Magorzacie, odgrywa znaczc rol w narracji o kulminacyjnej fazie konfliktu pomidzy Almosem a jego bratem, krlem Kolomanem,
zawartej w XIV-wiecznej kompilacji kronik wgierskich. Kompilacja owa
jest podstawowym, aczkolwiek sprawiajcym liczne problemy datacyjne
i interpretacyjne, rdem narracyjnym do wczesnych dziejw kraju. Wedle
zawartej tam opowieci Almos mia zosta faszywie oskarony o planowanie spisku na ycie swego krlewskiego brata wanie w czasie uroczystoci
konsekracyjnych swej kolegiaty168. By to pocztek politycznego upadku ksicia, ktrego dramatycznym finaem byo w 1113 r. olepienie Almosa i jego
syna Beli z rozkazu Kolomana. Pozbawiony wzroku ksi wedle autora teje
samej kompilacji kronikarskiej schroni si w swej fundacji, gdzie dozna
mia ochrony ze strony jej patronki, w. Magorzaty, oraz kanonikw przed
niebezpieczestwem grocym mu dalej ze strony krla169. Narracja ta, obfitujca w barwne szczegy anegdotyczne, zawiera istotny szczeg zdradza
165

Tame, nr 155; T. Fedeles, L. Koszta, Pcs (Fnfkirchen)..., s. 5455.

Chronici Hungarici compositio seaculi XIV, wyd. A. Domanovszky, w: SRH, t. 2,
cap.96, s. 360.
167
DHA, t. 1, nr 78: w 1079 r. in curia Dimisiensi krl wyda zgod na nadanie jednego
ze swych monych na rzecz kapituy veszprmskiej.
168
Chronici Hungarici compositio..., cap. 148, s. 427428: Dux autem construxit monasterium de Demes rogavitque regem, ut ad consecrationem veniret, et sicut factum est,
postquam palatini acusabant ducem, quod insidias preparasset, ut interficeret regem in constructione monasterii sui.
169
Tame, cap. 151, s. 431432.
166

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

255

lokalizacj kapituy, a wraz z ni caej woci ksicej, na obszarze lasu

Pilis, stanowicego w redniowieczu jak ju wspomniaem najwiksze
terytorium owieckie krlw wgierskich. Moemy na tej podstawie sdzi,
e syncy z predylekcji do oww ksi stara si poprzez fundacj kanonick podnie rang swej gwnej rezydencji przydzielonej mu przez krlewskiego brata. Drugie z najwaniejszych rde do wczesnych dziejw
kapituy zachowany in extenso w pniejszym odpisie obszerny dyplom
krla Beli II, syna Almosa, z 1138 r. zdaje si zaprzecza historycznoci
przytoczonej wyej relacji XIV-wiecznej kompilacji. Konsekracja wityni,
bdca efektem dokoczenia ojcowskiej fundacji przez krla BelII i jego
on Elen, nastpia zapewne dopiero w tym czasie, a wystawca poleci
wspomnie o przeciwnociach, ktre uniemoliwiy jego ojcu pen realizacj swego zamysu170. Jak wiemy jednak, poszczeglne czci kocioa mogy
by konsekrowane w rnych momentach budowy, a zatem konsekracja
z 1138 r. nie wyklucza wczeniejszych. W samym dyplomie BeliII, wystawionym zreszt w Biaogrodzie, a nie w Dms, nie odnajdujemy wzmianki
na temat ceremonii wywicenia kocioa kanonickiego. Kapitua otrzymaa jednak ju od Almosa bogate, cho rozproszone w rnych zaktkach
Wgier uposaenie, zoone przede wszystkim z ludnoci niewolnej i suebnej oraz dostarczanych przez ni danin w naturaliach, uzupenione po
1131 r. przez samego Bel II171. Jego szczeglna troska o realizacj ojcowskiej
fundacji przejawia si ju na samym pocztku panowania poprzez nadanie
krlewskiej daniny zwanej dwudziestnic z obszaru biskupstwa Vac172. Prepozytw Dms, z wyjtkiem Saula wystpujcego w dyplomie Beli II, nie
rejestrujemy jednak w XII w. w krlewskim otoczeniu w funkcji notariuszy
lub kanclerzy. Nie oznaczao to jednak chyba braku wpyww na dworze,
ktrymi tumaczy mona biskupie awanse pierwszych znanych przeoonych kapituy rzeczonego Saula na nienazwane w rdle biskupstwo173
oraz Makarego na biskupstwo Pcsu ok. 1163 r.174
Do przedstawionego tu przegldu kapitu fundowanych przez Arpadw przed poow XII w. dopisa trzeba jeszcze kolegiat w. Marcina
170

CDHung, t. 2, s. 94109; w skrconej formie take CDSlov, t. 1, nr 77.

Drobiazgowej analizy uposaenia z perspektywy kategorii spoecznych ludnoci i organizacji majtkw kocielny oraz monarszych dokona ju M. Baraski, Dwunastowieczny
majtek kanonikw regularnych z Dms na Wgrzech, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 32, 1984, s. 337369. Wbrew tytuowi, wyodrbnienie z uposaenia czci przynalenej prepozytowi nie wskazuje bynajmniej, abymy mieli tu do czynienia z klasztorem kanonikw regularnych. Jako kapitu kolegiack klasyfikuje j T. Fedeles, Die ungarische Dom- und
Kollegiatkapitel..., s. 188.
172
CDHung, t. 2, s. 109.
173
Tame, s. 88.
174
T. Fedeles, L. Koszta, Pcs (Fnfkirchen)..., s. 57.
171

256

Marcin Rafa Pauk

w siedmiogrodzkim Aradzie, o ktrej pocztkach nie wiadomo nic pewnego.

Jej prepozyt Primogenitus pojawi si jednak ju w 1156 r. jako wiadek
w dyplomie arcybiskupa ostrzyhomskiego Martyriusza obok przeoonych
wsplnot kanonickich w Budzie, Dms i Titel175. Pocztki tej instytucji
naley jednak najpewniej ka przed 1141 r., gdy za czasw Beli II nadanie na jej rzecz za zgod krla uczyni prepozyt veszprmski Andrzej176.
Fundatorem kapituy by by moe krl Bela II. Za historiograficzn fikcj
uzna naley jednak pogld o zaoeniu kapituy po 1131 r. i uposaeniu jej
dobrami monych wgierskich wymordowanych z rozkazu krlowej Eleny
na wiecu w Aradzie w akcie zemsty za olepienie Beli II177.
Z przedstawionej powyej analizy wynika wniosek o bardzo znaczcym
miejscu krlewskich i ksicych fundacji kanonickich w strukturze wgierskiego Kocioa monarszego w XI i XII stuleciu. Bynajmniej jednak nie stanowiy one, podobnie jak i wspczenie w Czechach, jakiej wyodrbnionej
struktury swoistego Kocioa monarszego w wszym rozumieniu tego
terminu. Uprzedzajc nieco dalsze wywody, zauway mona, e pomimo
wprowadzenia w cigu drugiej poowy XII w. zasady kanonicznego wyboru
prepozytw, ich nieusuwalnoci przez wadz wieck i papieskiej konfirmacji elektw, wpyw monarchw na kwestie personalne wydaje si wci
bardzo duy, znaczco przewyszajcy zakres moliwoci ingerencji krlewskich w obsad stolic biskupich. Wraz z przyrostem iloci rde od drugiej
poowy XII w. bardzo wyranie widoczne staj si te zwizki prepozytur
z kapell i kancelari krlewsk z jednej strony oraz z biskupstwami z drugiej. Bynajmniej nie dotyczy to tylko tej najbardziej znaczcej politycznie
i ideowo z nich, tj. kapituy w Biaogrodzie Stoecznym. Uchwytny w rdach trzy- lub czterostopniowy model kariery kocielnej, typowy dla wielu
hierarchw z XII i pocztku XIII stulecia, przewidywa po subie w kapelli
monarszej objcie ktrej z krlewskich prepozytur, czsto niejako w ramach
kontynuacji suby dworskiej, czonej z funkcj kanclerza, nastpnie za
wyniesienie do godnoci biskupiej, w finale za niekiedy przeniesie na stolic metropolitaln w Ostrzyhomiu lub Kalocsy. Tytuem przykadu wskaza
warto posta Fabiana, prepozyta biaogrodzkiego i kanclerza WadysawaI,
wyniesionego nastpnie na arcybiskupstwo Kalocsy178, czy Felicjana jego
nastpc w kapitule biaogrodzkiej za panowania Kolomana, ktry ok.1124 r.
175

CDSlov, t. 1, nr 81
Codex diplomaticus Arpadianus..., t. 1, nr 23; tak T. Fedeles, Die ungarische Dom- und
Kollegiatkapitel..., s. 189.
177
Relacja o tej masakrze zawarta w Chronici Hungarici compositio..., cap. 160, s. 447,
mwi o rozdysponowaniu skonfiskowanych dbr pomidzy biskupstwa.
178
DHA, t. 1, nr 81, 86, 98.
176

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

257

awansowa na niewymienione w dokumencie biskupstwo, by wkrtce

wstpi na stolic metropolitaln w Ostrzyhomiu179. Prepozytami w Titel
i Dms jak ju wspomniaem byli uprzednio kolejni biskupi Pcsu,
Makary I i Makary II ten ostatni wybrany na arcybiskupa Ostrzyhomia.

Wgierskie prepositurae regales i ich status prawny

na przeomie XII i XIII w.
Denia zwolennikw reformy kocielnej, wspieranych przez zainteresowane sprawami Wgier papiestwo, do uwolnienia Kocioa spod zwierzchnoci wadzy wieckiej ujawniy si w krlestwie Arpadw krtko po poowie XII w. wczeniej ni w innych krajach Europy rodkowej. Pierwsze
ustpstwa na rzecz libertas eclesie przypady zwaszcza na okres pontyfikatu arcybiskupa ostrzyhomskiego ukasza (11581181) i dotyczyy m.in.
zakresu monarszej zwierzchnoci nad prepozyturami i opactwami krlewskimi180. Pierwszorzdne znaczenie dla interesujcego nas tu zagadnienia
ma najstarszy duy przywilej dla Kocioa wgierskiego, wydany najpewniej w 1169 r. przez Stefana III181. Wadca zrzek si w nim bowiem przed
legatem papieskim Manfredem, metropolit i caym klerem wgierskim
swego prawa do niekanonicznego usuwania z urzdu prepozytw i opatw krlewskich kapitu i klasztorw, z wyjtkiem tych, ktrzy uchybiliby
przepisom prawa kanonicznego lub dopucili si jawnego przestpstwa.
Wysocy dostojnicy kocielni analogicznie zrzekli si swoich uprawnie
w podlegych im kocioach w tej samej materii na rce legata Manfreda,
co uzna trzeba za znaczce poszerzenie prerogatyw papieskich w Kociele
krajowym. Dokument Stefana III potwierdza take porednio, e prepositi
et abbati regales stanowili najwaniejsz po biskupach grup w hierarchii
duchownej na Wgrzech, uczestniczc w zwoywanych przez wadc zgromadzeniach i synodach182. Kwestie jurysdykcji kocielnej nad klerem dworu
179

Tame, nr 383, 396, 219, 421.

O dziaalnoci ukasza szerzej, lecz gownie w kontekcie czysto politycznym, zob.
Z.J. Kosztolnyik, The Church and Bla III of Hungary (11721196). The Role of Archbishop
Lukcs of Esztergom, Church History 49, 1980, s. 375386.
181
Najnowsza edycja: CDSlov, t. 1, nr 91; zob. te R. Marsina, tdie k slovenskmu diplomatru, cz. I/2, Historick tdie 18, 1973, s. 8890, gdzie omwione zostay kontrowersje
wok datacji przywileju. Inaczej, bo na okres rzdw Beli III, datuje dokument G. Kiss,
Iurisdictionem in abbatibus regalibus. Incertitudes de la Papaut envers la hirarchie de leglise
hongroise aux XIIeXIIIe sicles, Specimina Nova Pars Prima. Sectio Mediaevalis 6, 2011, s. 86.
182
CDSlov, t. 1, nr 91; inskrypcja wspomnianego dyplomu brzmi: L. eodem (tj. Dei)
gratia Strigoniensi, Ch. Colocensi archiepiscopis atque aliis omnibus eorum suffraganeis,
prepositis quoque universis regalibus, nec non omnibus ecclesasticis personis.
180

258

Marcin Rafa Pauk

krlewskiego i zwierzchnictwa kanonicznego nad fundacjami krlewskimi,

bdce na przeomie XII i XIII w. przedmiotem przetargw i konfliktu kompetencyjnego, w ktrym stronami obok wadcy i papiestwa byli arcybiskupi
Ostrzyhomia i Kalocsy, pozwalaj wnioskowa nieco o pierwotnym statusie
prepozytur krlewskich i zakresie uprawnie monarszych183. Wydaje si,
e byy one od pocztku wyczone spod zwierzchnictwa biskupw diecezjalnych, a wadcy dysponowali w nich praktycznie nieograniczonym prawem
ustanawiania prepozytw. Zapewne w drugiej poowie XII w. egzempcja ta
pod wpywem papieskiego programu wolnoci Kocioa przybraa ostatecznie ksztat libertatis Romanae jak wiadczy przywilej z 1169 r., z zarezerwowaniem do szerokich prerogatyw wycznie dla Stolicy Apostolskiej
i jej legatw. W pismach papieskich z pierwszych dziesicioleci XIII w. krlom wgierskim nieodmiennie przyznaje si prawa wieckiej zwierzchnoci,
definiowane ju jednak jako penia wadzy in temporalibus lub patronat.
Dyskusyjna pozostaje natomiast kwestia prerogatyw metropolitw w stosunku do fundacji krlewskich. Najstarsze wiadectwo o egzempcji kapituy
zawarte w legendzie w. Stefana autorstwa biskupa Hartwiga z pocztku
XII w. dotyczce wprawdzie cieszcej si absolutnie uprzywilejowan
pozycj kapituy w Biaogrodzie Stoecznym nie pozwala sdzi o cakowitej niezalenoci kanonikw, gdy pomijajc sprawy liturgii odprawianej
w ich bazylice w sprawach dyscypliny kocielnej podlegali oni jurysdykcji synodw prowincjalnych, zwoywanych przez metropolit ostrzyhomskiego184. Polityka papiestwa w tej kwestii wydaje si nieco niespjna. W drugiej poowie XII w., w wyniku ustpstw krlewskich pozycja metropolity
ostrzyhomskiego ulegaa wzmocnieniu, cho jeszcze w 1202 r. InnocentyIII
potwierdzi egzempcj papiesk dla wszystkich prepozytur krlewskich.
Uznajc w peni wadz krla wgierskiego in temporalibus, zarezerwowa dla papiestwa zwierzchno w sprawach duchownych, nakazujc, aby
wybrani kanonicznie prepozyci udawali si osobicie lub per procura do kurii
rzymskiej celem uzyskania potwierdzenia elekcji i przestrzegajc episkopat
wgierski przed ingerencjami185. Jego poprzednik Celestyn III zatwierdzi
w 1191 r. uprawnienia koronacyjne arcybiskupa ostrzyhomskiego oraz jego
jurysdykcj nad klerem obsugujcym dwr krlewski. Wzmiankujc w tym
183

Por. J.R. Sweeney, Papal Hungarian Relations during the Pontificate of InnocentIII,
11981216, mps Cornell University Ph.D. 1971, s. 248265.
184
Zob. wyej, s. 240.
185
CDHung, t. 2, s. 392: Significauit nobis carissimus in Christo filius noster H. rex
Vngarorum illustris, quod regales Praepositurae, sicut ad eum in temporalibus, sic ad nos
in spiritualibus nullo pertinent mediante; vnde petebat, vt electus canonice praepositus ad
nos in propria persona, vel per nuncium cum litteris sui assensus accederet, confirmationem
electionis suae a sede apostolica obtenturus.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

259

samym dokumencie o fundacji kapituy sybiskiej (Nagyszeben, Hermannstadt) przez Bel III, w peni uzna istnienie egzymowanych prepozytur
krlewskich podlegych krlowi w sprawach wieckich, w duchownych za
nullo mediante kurii rzymskiej186. Nowa fundacja monarsza jako prepositura
libera cieszy si miaa podobnym statusem jak istniejce ju inne kapituy
krlewskie. Z tego samego roku pochodzi jednak lakoniczny list papieski,
skierowany do prepozyta kapituy w Biaogrodzie Stoecznym oraz opata
klasztoru Pannonhalma dwch najwaniejszych fundacji krlewskich,
cieszcych si tradycyjn egzempcj nakazujcy im respektowa autorytet
metropolity Ostrzyhomia187.
Prba rozstrzygnicia problemu zwierzchnoci duchownej nad fundacjami monarszymi towarzyszya najostrzejszej fazie sporu pomidzy metropolitami Ostrzyhomia i Kalocsy o prawo koronacji krla Wgier w latach
12031204, u schyku panowania krla Emeryka. Na pocztku 1203 r.
Innocenty III w dokumencie skierowanym do wadcy ponownie zatwierdzi warunki powoywania prepozytw i opatw krlewskich, precyzujc,
e maj oni stawi si w Rzymie lub przysa stosowne pismo monarsze
w cigu roku od swego wyboru188. Tymczasem ju w maju tego samego
roku papie w konfirmacji szerokich uprawnie arcybiskupa Ostrzyhomia,
obok zwierzchnictwa nad klerem dworskim, wczy take jurysdykcj nad
kapituami i klasztorami krlewskimi na caym obszarze Wgier189. W drugim dyplomie, z t sam dat, skierowanym do arcybiskupa Hioba, Innocenty III potwierdzi na wyran interwencj metropolity osobno wanie
tylko te uprawnienia, z czego mona wnioskowa, e osobista ingerencja Hioba w kurii bya wynikiem ostrej kontrowersji midzy nim a krlem oraz niepewnoci co do ostatecznego stanowiska papieskiego190. To
ostatnie wydawa si musiao niezbyt klarowne obu stronom sporu, skoro
w 1204 r.Innocenty III najwyraniej uzna za konieczne wyjanienie krlowi
186

Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbrgen, t. 1: 11911342, wyd.

F. Zimmermann, C. Werner, Hermannstadt 1892, nr 1: Cum autem ecclesia Theutonicorum Vltrasiluanorum in praeposituram sit liberam instituta, et eisdem, quibus [et aliae]
praepositurae exemptae, libertatis [insignibus redimita, et eam] authentico scripto carissimus
in Christo filius noster Bela illustris rex Ungariae studuit communire, quam etiam dilectus
filius noster Gregorius sanctae Mariae in Porticu diaconus cardinalis tunc apostolicae sedis
legatus privilegii sui munimine roboravit et apostolica postmodum auctoritas confirmavit,
eandem institutionem ratam habentes, praecepimus nostri registri serie contineri, perenni
memoria duraturam.
187
CDHung, t. 2, s. 273274.
188
Tame, s. 404405.
189
Tame, s. 416417: iurisdictionem, quam obtines in abbatiis et preposituris regalibus
ecclesie Strigoniensi per Ungariam ubicumque subiectis.
190
Tame, s. 420421.

260

Marcin Rafa Pauk

wgierskiemu, e dana mu konfirmacja uprawnie papieskich w kapituach krlewskich nie naruszya prerogatyw metropolity, gdy dotyczya
tylko prepozytur cieszcych si egzempcj papiesk191. Innocenty III da
tu wyranie do zrozumienia, e w grupie fundacji krlewskich istniej te
podlege bezporednio papiestwu oraz te poddane jurysdykcji metropolity.
Niestety, w dyplomie papieskim nie sprecyzowano, ktre konkretnie instytucje kocielne naleay do poszczeglnych kategorii prawnych.
Praktyczne funkcjonowanie egzempcji papieskiej rozpozna mona najatwiej na przykadzie wyej wspomnianej prepozytury sybiskiej siedmiogrodzkiej fundacji krla Beli III z ostatniej wierci XII w.192 W 1212 r. krl
Andrzej II desygnowa jej nowego prepozyta, ktry zwrci si o konfirmacj
papiesk do Innocentego III. Ten za potwierdzi dokumentem jego wybr,
polecajc biskupowi siedmiogrodzkiemu sprawdzenie kanonicznoci elekcji,
osobnym pismem za nakaza arcybiskupowi-elektowi Kalocsy i prepozytowi
tamtejszej kapituy katedralnej dokona instauracji nowego przeoonego
kolegiaty193. W praktyce zatem to miejscowi arcybiskup i biskupi w imieniu
papiea wykonywa mieli zadania zwierzchnikw kapituy in spiritualibus.
W tym samym czasie papie odmwi krlowi przeksztacenia kolegiaty
sybiskiej w biskupstwo, argumentujc, e naruszyoby to rwnowag stosunkw kocielnych w kraju, zwaszcza za interesy biskupa siedmiogrodzkiego194. Wniosek ten potwierdzaj listy Honoriusza III z 1219 r. dotyczce
uprawnie metropolity Kalocsy wobec krlewskich klasztorw i kapitu
na obszarze jego archidiecezji. W dokumencie skierowanym do samego
arcybiskupa Hugolina papie zezwoli mu na uywanie paliusza i innych
insygniw metropolitalnych w czasie celebracji liturgii w kocioach krlewskich, w kolejnych za pismach nakaza praatom krlewskich fundacji
podporzdkowanie si arcybiskupowi, a metropolicie ostrzyhomskiemu
powstrzymanie si od realizacji wasnych prerogatyw metropolitalnych na
obszarze rywala195. Z tej samej serii korespondencji dowiadujemy si rwnie
191

Tame, s. 423424.
H.-W. Schuster, Zur Autonomie der Hermannstdter Propstei, Ungarn-Jahrbuch
16, 1988, s. 19.
193
Urkundenbuch zur Geschichte der Deutschen in Siebenbrgen..., t. 1, nr 18, 20; zob.
te potwierdzenie przez Honoriusza III elekcji prepozyta biaogrodzkiego wybranego przez
kapitu i krla w 1217 r.; Codex diplomaticus Arpadianus..., t. 1, nr 73.
194
G. Kiss, Iurisdictionem in abbatibus regalibus..., s. 93, 101.
195
CDHung, t. 3/1, wyd. G. Fejr, Budae 1829, s. 280283. Trzeba zwrci uwag na fakt,
e w planowanej, ale niezrealizowanej ugodzie pomidzy metropolitami z 1212 r. kwestia
jurysdykcji nad kocioami krlewskimi nie zostaa uregulowana (zob. G. Kiss, Iurisdictionem
in abbatibus regalibus..., s. 99101), std zapewne roszczenia arcybiskupa ostrzyhomskiego
do objcia sw zwierzchnoci wszystkich fundacji monarszych na obszarze pastwa Arpadw,
take tych pooonych na terytorium obediencji Kalocsy.
192

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

261

o dziesicinach pobieranych przez arcybiskupa Kalocsy od ludnoci zamieszkujcej dobra prepozytur krlewskich. rdotwrcze konflikty z drugiej
poowy XII i pocztku XIII w. oraz powolne ksztatowanie si nowego adu
prawnoustrojowego w relacjach Korony i Kocioa pozwalaj przeledzi
proces stopniowego rozmontowywania struktury Kocioa monarszego:
w przypadku zwierzchnictwa krlewskiego nad kapituami rozpocz si on
w 1169 r. od rezygnacji wadcy z formalnego wpywu na personaln obsad
prepozytur, zakoczy za wraz ze scedowaniem papieskich prerogatyw
i rezerwacji na przedstawicieli miejscowego episkopatu. W tym samym czasie prymat arcybiskupw Ostrzyhomia zaznaczy si take poprzez przejcie penej jurysdykcji na autonomiczn dotd struktur kapelli krlewskiej.

Chorwacja: episcopus Croatie jako biskup dworski

w drugiej poowie XI w.
Bezsprzecznie istotnym wkadem Tadeusza Wasilewskiego w poszukiwaniu rozwiza analogicznych do domniemanego biskupstwa dworskiego
w Polsce jest wprowadzenie do dyskusji sabo rozpoznanych dotd analogii chorwackich196. Pastwo Trpimirowicw jako cz zachodniego chrzecijastwa od pocztku swego istnienia podlegao jednak bardzo silnemu
oddziaywaniu cakiem odmiennych wzorcw organizacyjno-ustrojowych
ni reszta Sowiaszczyzny Zachodniej. Wpywy z Bizancjum i Woch,
ktrym podlegaa caa strefa adriatycka, w nieco mniejszej skali widoczne
s jedynie w przypadku Wgier. Podobnie jednak jak w dwch powyszych przypadkach, tj. Czech i Wgier, opisane przez Wasilewskiego realia
organizacji Kocioa monarszego w Chorwacji pod berem ostatnich wadcw z dynastii Trpimirowicw domagaj si take gruntownej weryfikacji
na podstawie dostpnych rde197. Jak ju zaznaczyem, badaczowi temu
udao si wskaza na niezmiernie istotn potencjaln analogi do instytucji biskupa polskiego, ktr by istotnie w drugiej poowie XI w. urzd
biskupa dworu krlewskiego, tytuowanego episcopus Croatie. Problematyka ta wydaje si jednak bardziej zoona ni chcia to widzie Wasilewski.
Dotykamy tu bowiem szeroko dyskutowanej w nauce problematyki pocztkw
najstarszego biskupstwa chorwackiego w nadadriatyckim Ninie, sigajcych
196

Zauway jednak warto, e na szczeglny status biskupa dworu krlewskiego w Chorwacji uwag zwrci ju A. Gieysztor, O kilku biskupach polskich XI wieku, w: Europa
Sowiaszczyzna Polska. Studia ku uczczeniu profesora Kazimierza Tymienieckiego,
red.C.uczak, Pozna 1970, s. 323.
197
T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 756.

262

Marcin Rafa Pauk

zapewne poowy IX w., jak rwnie relacji pomidzy biskupami Ninua metropolitami i sufraganami utworzonej w 925 r. archidiecezji splickiej198.
Informacji o fundamentalnym znaczeniu na temat struktury kocielnej na
obszarze wczesnoredniowiecznej Chorwacji dostarcza relacja XIII-wiecznego
kronikarza Tomasza ze Splitu kanonika tamtejszej katedry199. Autor ten
wyranie odrnia jednak biskupstwo Ninu, zanike, a nastpnie reaktywowane w drugiej poowie XI w., od specjalnego biskupstwa dworu krlewskiego, ktrego siedzib mia by Knin miasto pooone w interiorze,
bdce jedn z waniejszych stolic wadztwa Trpimirowicw u schyku jego
samodzielnego bytu politycznego. Termin episcopus Croatie u Tomasza si
wprawdzie nie pojawi, ale wyranie powiza on powoanie nowej instytucji
kocielnej z wol posiadania przez krlw chorwackich specjalnego biskupa
na swym dworze. Dua mobilno owego hierarchy, stale obecnego u boku
wadcy i cieszcego si tam wysok pozycj, warunkowa miaa sposb uposaenia jego urzdu w majtki rozrzucone po caym niemal obszarze pastwa. Relacja splickiego archidiakona potwierdza jednak terytorialny charakter wadzy biskupa Chorwacji, ktrego jurysdykcja miaa pono bardzo
szeroki zasig a do rzek Draw, a zatem obejmowaa ca niedalmatysk
cz krlestwa. Nie wykluczao to jednak przynajmniej zdaniem cytowanego autora podlegoci kocielnej metropolicie Splitu, ktry mia odegra
wan rol w ustanowieniu owego biskupstwa na prob krla. Mobilny
charakter urzdu nie mg mie wpywu na konieczno posiadania staej
stolicy i katedry zgodnie z prawem kanonicznym. Tomasz ze Splitu zlokalizowa je w Kninie, cho akurat ten element jego relacji, a moe raczej
wzgldna chronologia opisywanych tu wydarze, wzbudza musi najwiksze
wtpliwoci200. Relacja kronikarza nie zawiera niestety adnych elementw
datujcych moment powoania nowej diecezji.
198
Syntetycznie zob. N. Budak, Pokrtenje Hrvata i neki problemi crkvene organizacije,
w: Starohrvatska spomenika batina. Raanje prvog hrvatskog kulturnog pejzaa. Zbornik
radova znanstvenog skupa odranog 6.8. listopada 1992, red. M. Jurkovi, T. Luki, Zagreb
1996, s. 127136.
199
Thomae archidiaconi Spalatensis Historia Salonitanorum atque Spalatinorum pontificum, red. D. Karbi, M.M. Sokol, J.R. Sweeney, Budapest 2006 (Central European Medieval
Texts, 4), s. 6870: Voluerunt etiam Chroatorum reges quasi specialem habere pontificem
petieruntque ab archiepiscopo Spalatensi et fecerunt episcopum, qui Chrovatiensis appellabatur posueruntque sedem eius in campo in ecclesia sancte marie iuxta castrum Tiniense.
Hic multas optinuit parrochias habuitque predia et possessiones per totum pene regnum
Chroatie, quia regalis erat episcopus et regis curiam sequebatur eratque unus ex principibus
aule et sua iurisditio usque ad Dravum fluvium extendebatur.
200
W kwestii lokalizacji katedry w Kninie i jej relacji z tamtejszym klasztorem w. Bartomieja zob. N. Jaki, O katedralama hrvatske i kninske biskupije, Radovi razdio povijesnih
znanosti 14, 1987/1988, s. 115133, zw. 129 nn.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

263

W fazie rozkwitu monarchii Trpimirowicw chronologi wystpowania

dostojnika kocielnego noszcego tytu episcopus Chroatie (resp. Chroatensis,
Croaticus) wyznacza z jednej strony pojawienie si biskupa Marka w dokumencie Stefana I dla klasztoru w. Chryzogona w Zadarze, datowanym na
lata 10401042, z drugiej za zupene zniknicie tak tytuowanego hierarchy ze rde dyplomatycznych po 1090 r.201 Czst obecno biskupw
w otoczeniu krlewskim powiadczaj zwaszcza dyplomy z okresu rzdw
Piotra Kresimira IV (10581075) oraz Demetriusza Zwonimira (1075
1088). Oprcz wspomnianego Marka znani s jeszcze czterej hierarchowie
piastujcy interesujc nas godno w drugiej poowie XI w.: Rainier (1060/
10621064), Adam, opat klasztoru w. Bartomieja w Kninie jako biskup-elekt (1066/1067), Anastazy (10691070) oraz Grzegorz (10741089/1090)202.
Zwizek biskupa Chorwacji ze starym nadmorskim centrum kocielnym
w Ninie potwierdza jednorazowe okrelenie episcopus Nonensis przydane
Rainierowi, tytuowanemu w innych dokumentach krlewskich konsekwentnie biskupem Chorwacji203. Nastpcy Rainiera ju jednak w Ninie nie
rezydowali, za czym przemawia obecno w rdach po 1075 r. Firmina
i Andrzeja biskupw Ninu niebdcych ju biskupami dworskimi204. Nin
jako stolica najstarszego biskupstwa chorwackiego, zaoonego ju w IX w.,
funkcjonowa do pierwszej wierci X stulecia. Po 928 r. nastpi jednak
zanik tamtejszego biskupstwa, ktrego odnowienie staraniem wadcw
chorwackich miao miejsce przed poow XI w. Czy mona fakt ten czy
ze wspomnianym przez Tomasza ze Splitu deniem krlw do posiadania
wasnego biskupa, skoro sam kronikarz jednoznacznie umieszcza stolic
jego diecezji nie w Ninie, lecz w Kninie? Sprzeczno t prbowa przekonujco przezwyciy chorwacki historyk Miho Barada ju w swej przedwojennej rozprawie o biskupach Chorwacji205. Problemy z identyfikacj
miejsca rezydencji episcoporum Croatiae wynikay jego zdaniem z mobilnoci hierarchw, podajcych z miejsca na miejsce wraz z dworem. Za
Ninem jako pierwotn lokalizacj ich katedry przemawiaa jednak silna
tradycja pierwszego biskupstwa chorwackiego z IXX w. Zmiana nastpi
miaa dopiero ok. 1074/1075 r., wraz ze wzrostem znaczenia Kninu jako
201

CDCroatiae, t. 1, wyd. M. Kostreni, Zagrabiae 1976, nr 56, 150, 152.

Tame, nr 68, 69, 71, 74, 78, 82, 85/II, 124, 125, 126, 150, 152.
203
Tame, nr 68, 68, 71, 74.
204
Tame, nr 110; por. Z. Strika, Catalogus episcoporum ecclesiae Nonensis zadarskog
kanonika Ivana A. Gurata, Radovi Zavoda povij. znan. HAZU u Zadru 49, 2007, s. 108116.
205
M. Barada, Episcopus Chroatensis, Croatia sacra 1, 1931, s. 161215; obszerne omwienie koncepcji Barady w konfrontacji z obecnym stanem wiedzy zob. I. Basi, Problemi
prouavanja ranosrjednjovekovne crkvene organizacije u studijama Mihe Barade, Radovi
zavoda za hrvatsku povijest 40, 2008, s. 5468.
202

264

Marcin Rafa Pauk

centrum politycznego ostatnich Trpimirowicw na pocztku rzdw Demetriusza Zwonimira, co skutkowao umieszczeniem w kociele w. Marii na
podgrodziu kniskim katedry biskupa dworskiego206 oraz reaktywowaniem
na synodzie w Splicie zgodnie z relacj kanonika Tomasza osobnego,
staego biskupstwa w Ninie z Firminem na czele207. Koncepcje t uwiarygodnia dodatkowy fakt, ktry jak dotd nie przycign uwagi badaczy.
Wydaje si, e plan przeniesienia stolicy biskupiej do Knina mg pozosta w zwizku wyborem na biskupa dworskiego Adama, opata tamtejszego
klasztoru w.Bartomieja. Jako biskup-elekt chorwacki wzmiankowany jest
on w sporzdzonym przez niego wasnorcznie dokumencie Piotra Kresimira IV z 1066/1067 r.208 Ufundowane najpewniej jeszcze w X w. opactwo
benedyktyskie w Kninie, dawna nekropolia krlewska, stanowio zdaniem
Nevena Budaka wany ideowo orodek kultu apostoa, blisko zwizany
z dworem ostatnich Trpimirowicw209.
Wiedza na temat statusu, jakim cieszy si w drugiej poowie XI w.
episcopus Croatie, prowadzi musi do wniosku, e nie przystaje on zbytnio
do wyobrae Tadeusza Wasilewskiego na temat zwierzchnika autonomicznej struktury, zorganizowanej na potrzeby obsug liturgicznej i kancelaryjnej
dworu monarszego, wyczonej spod jurysdykcji metropolitalnej. Tomasz
ze Splitu bez adnych zastrzee uwaa biskupa Kninu za sufragana swego
metropolity, ale jego pna, a zapewne i niewolna od tendencyjnoci relacja nie musi wiernie odzwierciedla realiw XI stulecia. Biskupi dworscy
w Chorwacji by moe istotnie cieszyli si niezalenym statusem, ale jeli
tak to chyba niezbyt dugo. Dobitnie wiadczy o tym bowiem umieszczony
we wczesnoredniowiecznym Ewangeliarzu Splickim, datowanym na okres
odbytego w 1074 r. synodu prowincjalnego, tekst przysigi obediencyjnej,
ktra skadana bya przez biskupa Chorwacji arcybiskupowi Splitu210. Sprawowania funkcji przeoonego kapelli monarszej nie potwierdzaj wprawdzie
206
O topografii wczesnoredniowiecznego Knina zob. W. Kowalenko i in., Knin, w:Sownik staroytnoci sowiaskich, t. 2, Wrocaw 1962, s. 431432.
207
Thomae archidiaconi Spalatensis Historia..., s. 86; Z. Kaczmarczyk, Miasta dalmatyskie do pocztku XV wieku. Przegld i obraz urbanistyczny, WarszawaPozna 1976, s. 168173.
208
CDCroatiae, t. 1, nr 78. Urzdu jednak z nieznanych powodw nie obj, gdy w pniejszych dokumentach krlewskich dalej figurowa jako opat klasztoru w. Bartomieja.
209
N. Budak, Was the Cult of St. Bartholomew a Royal Option in Early Medieval Croatia?,
w: ...The Man of Many Devices Who Wandered Full Many Ways.... Festschirift in Honor of
Jnos M. Bak, red. B. Nagy, M. Sebk, Budapest 1999, s. 241249. Opaci klasztoru byli nierzadko wiadkami w dyplomach krlewskich, co wiadczy o ich czstej obecnoci na dworze.
W penym redniowieczu opactwo czya z biskupstwem Kninu wi wasnociowa, ktrej
geneza ze wzgldu na archaiczno tego rozwizania siga musiaa chyba XI w.
210
CDCroatiae, t. 1, nr 100.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

265

rda wspczesne nie funkcjonowa bowiem w Chorwacji urzd arcykapelana dworu krlewskiego ale o takiej roli interesujcego nas hierarchy
zdaje si wiadczy cytowany wyej przekaz Tomasza ze Splitu. Podrujcy
wraz z wadc biskup Chorwacji dba musia przede wszystkim o opraw
liturgiczn modw sprawowanych dla panujcego i dworu, musia zatem
dysponowa jak form zwierzchnoci nad innymi kapelanami krlewskimi,
ktrzy niekiedy pojawiali si w dyplomach jako wiadkowie. Dokumenty
krlewskie potwierdzaj take zaangaowanie biskupw Chorwacji w dziaalno kancelaryjn, ale uproszczeniem byoby twierdzi za Wasilewskim, e
godno kanclerza zostaa instytucjonalnie poczona z biskupstwem dworskim. rda dobitnie temu przecz: w 1089 r. w dyplomie krla Stefana
obok biskupa Chorwacji Grzegorza pojawi si rwnie jego imiennik w roli
kanclerza211. Obie funkcje czy dowodnie jedynie Anastazy, ktry w formule skrypcyjnej dokumentu Piotra Kresimira IV sporzdzonego w 1069 r.
w Ninie przedstawi si jako Ego Anastasius, huius cirographii dictator,
Cruatensis episcopus et aule regis cancelarius212. Jego nastpca Teodor peni zarazem funkcje kanclerza dworu krlewskiego i arcybiskupstwa splickiego, a z biskupstwem dworskim (kniskim) nie mia adnych zwizkw.
Wymarcie rodzimej dynastii i unia personalna z Krlestwem Wgierskim
w kocu XI w., a take fundacja przez krla Wgier Wadysawa I nowego
biskupstwa za Draw dla wschodniej czci Chorwacji w Zagrzebiu (ok. 1090
lub 1094), skutkoway spadkiem znaczenia orodka politycznego i kocielnego w Kninie. Tamtejszy biskup ostatecznie utraci sw pozycj na dworze,
schodzc do rangi regularnego biskupa diecezjalnego. wiadectwem tego
by rwnie zanik tytuu episcopus Croatiae, cho reliktowo na oznaczenie
biskupa kniskiego uyto go jeszcze w 1163 r. w dyplomie Stefana III213.
Krtk kontynuacj funkcji biskupw Chorwacji na dworze wgierskim za
czasw Kolomana prbowa jednak dostrzec Gyrgy Gyrffy214. Zidentyfikowa on dwch biskupw tytuowanych w rdach z pocztku XII w.
jako episcopi Zagorienses (Sigindunus w 1102 r. i Manases w latach 1111
1113, ten ostatni w roli szafarza krlewskiej pieczci w dokumentach fundacyjnych klasztoru w. Hipolita w Zoborze215) jako biskupw Chorwacji,
211

Tame, nr 150; przykad ten by znany T. Wasilewskiemu, ktry o dziwo nie wycign z niego adnych wnioskw co do zasadnoci wasnych generalizacji.
212
CDCroatiae, t. 1, nr 82.
213
CDCroatiae, t. 2, nr 93.
214
G. Gyrffy, Die Anfnge der ungarischen Kanzlei..., s. 9596.
215
Biskup Sigindunus pojawi si w notycji fundacyjnej klasztoru w. Marii w Zadarze
(DHA, t. 1, nr 116), biskup Manases za w dwch wersjach konfirmacji posiadoci klasztoru
benedyktynw w Zoborze przez krla Kolomana jednej z dat 1111, bez wtpienia interpolowanej, drugiej nieposzlakowanej z 1113 r. (CDSlov, t. 1, nr 68, 69).

266

Marcin Rafa Pauk

argumentujc wbrew ugruntowanemu pogldowi czcemu obu hierarchw

z diecezj w Zagrzebiu. Wedug Gyrffyego hierarchowie ci okreleni zostali
sowiask nazw jako biskupi kraju pooonego z punktu widzenia Wgier
za grami. Koncepcja ta ma jednak wiele saboci. Wgierski badacz nie
wyjani bowiem, dlaczego porzuci miano na kilka lat tradycyjne okrelenie
biskupstwa jako chorwackiego (ktre pojawia si wszake jeszcze pniej)
lub kniskiego na rzecz bardzo mao sprecyzowanej geograficznie nazwy,
w dodatku sowiaskiej. Co gorsza, nie dostrzeg on lub te zlekceway
fakt, e w 1111 r., a wic rwnolegle z Manasesem, wystpuje w rdach
rzeczywisty biskup Kninu Anastazy, a nieposzlakowana wersja dokumentu zoborskiego z 1113 r. podaje odmienn lekcj tytulatury Manasesa
episcopus Zagrabiensis216. Uwadze wgierskiego badacza umkn zapewne
take fakt, e tytu rzeczonych biskupw zwizany by najpewniej z historyczna krain Zagorje, lec wanie na pnoc od Zagrzebia, a istniejca
w XII w. w dalmatyskiej czci Chorwacji jednostka terytorialna o podobnej nazwie comitatus Zagoriae wchodzia w skad biskupstwa Trogiru,
a nie Kninu217. Koncepcj czc episcopatus Zagoriensis z dawnym biskupstwem chorwackim z siedzib w Kninie, a wraz z tym domnieman krtkotrwa kontynuacj funkcji chorwackiego biskupa dworskiego w otoczeniu
krla Wgier traktowa mona zatem jako cakowicie faszyw. Chorwacka
instytucja biskupa dworskiego na tle pryncypiw organizacyjnych kapelli
monarszych w drugiej poowie XI w. wydaje si rozwizaniem cakiem
oryginalnym. Pomijajc ju sam fakt dyskusyjnej egzempcji owego hierarchy z obediencji metropolitalnej, jego szczeglny status, mobilny narzucajcyrwnie szczegln form uposaenia pozostawa w sprzecznoci
z przepisami kanonicznymi, postulujcymi sta obecno ordynariusza
w diecezji218. Rozwizanie takie w istocie bardziej przypomina realia wczesnokaroliskiej kapelli krlewskiej ni blisze chronologicznie rozwizania
ottosko-salickie.

216

DHA, t. 1, nr 139; wprawdzie dokument, w ktrym wystpuje Anastazy, jest formalnym falsyfikatem, nie ma jednak powodw, by odrzuca wiarygodno jego listy wiadkw;
CDSlov, t. 1, nr 69 = DHA, t. 1, nr 142/I.
217
Jak wiadczy opis diecezji dalmatyskich zawarty w protokole synodalnym Piotra,
arcybiskupa Splitu z 1185 r.; zob. CDCroatiae, t. 2, nr 189.
218
Przypomnie w tym miejscu warto, e ju Karol Wielki uzyska zarwno od papiea
Hadriana I, jak i biskupw frankijskich zgromadzonych na synodzie frankfurckim w 794 r.,
dyspens od staej obecnoci w diecezjach dla dwch swych arcybiskupw stojcych na czele
krlewskiej kapelli: Angilrama z Metzu i Hildebalda z Kolonii; zob. J. Fleckenstein, Die
Hofkapelle der deutschen Knige, t. 1, Stuttgart 1959, s. 50.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

267

Piastowski Koci monarszy XI i XII w. prolegomena

Przedstawiona wyej analiza sposobu funkcjonowania kleru dworskiego oraz
jego powiza ze zgromadzeniami kanonickimi i biskupstwami w trzech
pastwach Europy rodkowej nakazuje ze sceptycyzmem odnosi si do
zaproponowanej przez Tadeusza Wasilewskiego koncepcji zawajcej pojcie Kocioa monarszego do rodowiska kapelli i kancelarii panujcego.
Mimo istnienia w Czechach i na Wgrzech kociow kanonickich cieszcych si specjalnym statusem, egzempcj papiesk i wysok rang prestiow, okrelanych w XIII w. jako capelle speciales, nie stanowiy one
elementu cile wyodrbnionego z caej struktury waciwego Kocioa
monarszego byy raczej jednym z jego istotniejszych czci skadowych
i miejscem rekrutacji jego kadr. Wieloznaczny termin capella regia odnosi si nie tylko do nich, lecz zarwno do waciwego kleru dworskiego
mobilnego i stale obecnego przy wadcy wskiego krgu kapelanw, jak
i do zgromadze kanonickich fundacji monarszej, rozsianych w lokalnych centrach wadzy, ktre w czasie pobytw stale podrujcego wadcy
zapewnia mogy czasowo sub liturgiczn czy kancelaryjn219. W tym
kontekcie na now ocen zasuguj szczeglnie geneza i funkcje licznych
zgromadze kanonickich w Polsce, zlokalizowanych w grodach ksicych.
Niestety, wiedza o ich istnieniu w XII w. bardzo czsto ogranicza si jedynie
do odnotowania faktu obecnoci prepozyta, innych praatw lub kanonikw
w dokumencie ksicym w charakterze wiadkw220. Trudno przeledzi
219

Interesujcych analogii dostarcza take organizacja kaplic i duchowiestwa dworskiego

krlewskich w Anglii. Tu take spotykamy si z bardzo pojemnym znaczeniem terminu
capella regia. Tak jak na kontynencie, od podboju normaskiego a po reformacj, byy
nimi w wikszoci zgromadzeniami wieckich kanonikw, ale take szczeglnie wane opactwa benedyktyskie, np. Westminster i Battle, oraz kaplice zamkowe z niewielk obsad
kleryck. Obok nich funkcjonowaa waciwa mobilna kapella krlewska z dziekanem na
czele, podlegajca w sprawach duchownych jedynie arcybiskupowi Canterbury, ktr Walter
Ullman scharakteryzowa jako a perambulatory bishopric in constant and personal attendance on the king and his entourage; zob. J.H. Denton, English Royal Free Chapels 11001300.
A Constitutional History, Manchester 1970.
220
W kwestii znaczenia XII-wiecznego kanonikatu zob. zwaszcza cigle aktualne i inspirujce studia T. Lalika, Zagadnienie vitae communis kapitu polskich XII wieku, w: Wieki
rednie. Medium aevum. Prace ofiarowane Tadeuszowi Manteufflowi w 60 rocznic urodzin,
red. Warszawa 1962, s. 99110; tene, Pocztki kapituy wilickiej na tle ksztatowania si
kolegiat polskich XII w., w: Odkrycia w Wilicy. Rozprawy zespou bada nad polskim redniowieczem, t. 1, Warszawa 1963; najnowsza monografia kanonikatu polskiego M. Bilskiej-iewierz, Powstanie i organizacja kapitu kolegiackich metropolii gnienieskiej w redniowieczu, Krakw 2007, jakkolwiek kompetentnie reasumuje dotychczasowy stan wiedzy, nie
wnosi nic istotnie nowego do zagadnienia jego XII-wiecznych pocztkw.

268

Marcin Rafa Pauk

take kariery kocielne czonkw polskiego episkopatu w XI i XII w. w kontekcie ich wczeniejszych zwizkw z kapell ksic i fundacjami kanonickimi, tak jak byo to moliwe w przypadku Czech i Wgier221.
Wyodrbniony status kleru dworskiego i kanonikw monarszych kolegiat, wzbudzajcy ju zastrzeenia u karoliskich reformatorw w pocztku
IX w., by zjawiskiem trwaym w caej epoce przedgregoriaskiej. Pniejsza
zaleno kolegiat wzgldem biskupw, ktrej wyrazem jest niekiedy przynaleno ich praatw do kapitu katedralnych, wydaje si jak to atwiej
wykaza na przykadzie Wgier efektem de reformatorw z przeomu XII i XIII w. i jest w stanie skutecznie zaciera stan wczeniejszy, tj.
daleko posunit autonomi tych instytucji wzgldem struktur episkopalnych222. Niemniej jednak adna z kapitu polskich nie staa si analogicznie do Szkesfehrvru, Goslaru czy Wyszehradu instytucj egzymowan
spod wadzy biskupa diecezjalnego w formie specjalnej protekcji papieskiej.
To rozwizanie ustrojowe, rezerwujce w istocie pen zwierzchno fundatora, pozostao w Polsce zupenie nieznane, co uzna trzeba za skutek
pewnego prowincjonalizmu223.
Stworzona przez Tadeusza Wasilewskiego koncepcja polskiego Kocioa
monarszego jako wydzielonego z caej struktury kocielnej biskupstwa
dworskiego czy te polskiego znajduje ewentualn blisz analogi jedynie w odlegej Chorwacji. Wbrew zapewnieniom autora niewiele ma jednak wsplnego z podstawami organizacji kapelli dworskiej krlw niemieckich za rzdw Liudolfingw i Salijczykw zwaszcza od momentu,
gdy pod rzdami Ottona I, za pontyfikatu arcybiskupa Wilhelma, tytuy
arcykapelana i arcykanclerza na stae poczone zostay z godnoci arcybiskupa mogunckiego, a zatem pierwszego w hierarchii metropolitw
Rzeszy. Badanie tej problematyki w mediewistyce niemieckiej ma dugie
tradycje, a najwaniejszym dokonaniem w tej materii wci pozostaje dwutomowa monografia Josefa Fleckensteina, precyzyjnie ledzca gbokie
przeobraenia tej instytucji od wczesnych Karolingw a po okres rzdw
221

Fakty z yciorysw biskupw odnotowane przez Jana Dugosza w jego katalogach

najczciej nie zasuguj w tej kwestii na zaufanie; por. A. Nalewajek, Kancelaria w rocznikach
Jana Dugosza, w: Kultura pisma w redniowieczu. Znane problemy, nowe metody, red.
A. Adamska, P. Kras, Lublin 2013, s. 101105; J. Maciejewski, Episkopat polski doby dzielnicowej 11801320, KrakwBydgoszcz 2003, s. 8288.
222
Por. przypadek kolegiaty wilickiej: T. Lalik, Pocztki kapituy wilickiej..., s. 184189.
223
Wbrew pogldowi T. Gintera, Dziaalno fundacyjna ksicia Mieszka III Starego,
Krakw 2008, s. 66, kolegiata kaliska nie uzyskaa nigdy egzempcji papieskiej. Trudno za tak
uzna bowiem wystawienie w 1207 r. przez Honoriusza III lakonicznego przywileju protekcyjnego dla tego kocioa na prob jego wczesnego patrona, ksicia Wadysawa Laskonogiego; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, wyd. I. Zakrzewski, Pozna 1877, nr103.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

269

Henryka III224. W X i XI stuleciu, a wic w okresie, w ktrym elementy

ustroju Rzeszy najsilniej oddziayway na stosunki kocielne poza wschodnimi rubieami Cesarstwa, zaobserwuje si cise przenikanie rodowiska kleru dworskiego z zewntrznymi instytucjami Reichskirche, ktrego
apogeum nastpio w pocztkach epoki salickiej225. Bardziej ni o zwizki
instytucjonalne chodzi tu raczej o rodowiskowe i materialne powizania
czonkw kapelli ze zgromadzeniami kanonickimi i kapituami biskupimi
na obszarze caej Rzeszy. Intensywno owych powiza bya funkcj religijnej i politycznej bliskoci owych instytucji wzgldem dworu krlewskiego
i osobicie samego panujcego, dlatego na licie tej wysokie miejsca zajmoway kocioy tradycyjnie powizane z kolejnymi dynastiami (np. arcybiskupstwo mogunckie i biskupstwo hildesheimskie za Liudolfingw, a wormackie i spirskie za Salijczykw) oraz nowo fundowane przez kolejnych
cesarzy (np. kapitua magdeburska za Ottonw, biskupstwo bamberskie za
Henryka II czy kolegiata w. w. Szymona i Judy w Goslarze za HenrykaIII
i Henryka IV)226. Instytucje te nierzadko przewyszay znaczeniem stare
kapituy paacowe w Akwizgranie, Frankfurcie czy Ratyzbonie, cho presti
tych ostatnich, ugruntowany pamici o fundacjach Karolingw, pozwala
im podtrzymywa zwizki z panujcymi i ich duchowiestwem dworskim.
W przywileju dla kapituy akwizgraskiej z 972 r. cesarz Otto I wprowadzi
zasad wyboru jej przeoonego, noszcego tytu opata, wycznie z krgu
kapelanw cesarskich, a badania prozopograficzne Ericha Meuthena dowiody, e do epoki Hohenstaufw zasada ta bya do skrupulatnie przestrzegana227. Paacowa Alte Kapelle w Ratyzbonie, znaczco podupada w X w.,
224

J. Fleckenstein, Die Hofkapelle der deutschen Knige, t. 1: Grundlegung. Die karolingische Hofkapelle, Stuttgart 1959; t. 2: Die Hofkapelle im Rahmen der ottonisch-salischen
Reichskirche, Stuttgart 1966; ostatnio syntetycznie zob. T. Zotz, Klerikergemeinschaft und
Knigsdienst. Zu den Pfalzstiften der Karolinger, Ottonen und Salier, w: Frhformen von
Stiftskirchen in Europa. Funktion und Wandel religiser Gemeinschaften vom 6. bis zum Ende
des 11. Jahrhunderts. Festgabe fr Dieter Mertens zum 65. Geburtstag, red. S. Lorenz, T. Zotz,
Ostfildern 2005 (Schriften zur sdwestdeutschen Landeskunde, 54), s. 185205; ze starszych
prac wskaza warto zwaszcza: W. Lders, Capella. Die Hofkapelle der Karolinger bis zur
Mitte des neunten Jahrhunderts. Capelle auf Knigs- und Privatgut, Archiv fr Urkundenforschung 2, 1909, s. 1100.
225
J. Fleckenstein, Hofkapelle und Reichsepiskopat unter Heinrich IV., w: tene, Ordnungen und formende Krfte des Mittelalters. Ausgewhlte Beitrge, Gttingen 1989, s. 243286.
226
Zob. zw. H.-W. Klewitz, Knigtum, Hofkapelle und Domkapitel im 10. und 11. Jahrhundert, Archiv fr Urkundenforschung 16, 1939, s. 102156; J. Fleckenstein, Die Hofkapelle
der deutschen Knige..., t. 2, s. 199229.
227
R. Schieffer, Hofkapelle und Aachener Marienstift bis in staufische Zeit, Rheinische Vierteljahrsbltter 51, 1987, s. 121; E. Meuthen, Aachener Prpste bis zum Ende der
Stauferzeit, Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins 78, 1967, s. 595; ostatnio na temat

270

Marcin Rafa Pauk

zostaa ponownie ufundowana przez Henryka II jeszcze za jego rzdw jako

ksicia Bawarii, by nastpnie, nie tracc swych funkcji kaplicy monarszej,
sta si elementem uposaenia najwaniejszej fundacji cesarza biskupstwa
bamberskiego228. W istocie zatem jak staraem si wykaza wyej model
trjstronnych relacji: kapella/kancelaria kapituy biskupstwa, typowy
dla fazy szczytowego rozwoju Reichskirche, co najmniej od poowy XI w.
przeszczepiony zosta na grunt rodkowoeuropejski, zapewniajc tamtejszym wadcom skuteczn kontrol nad ca organizacj kocieln poprzez
praktyk promowania kapelanw na prepozytury i biskupstwa.
Istotnym wkadem Tadeusza Wasilewskiego w badania nad wczesn
organizacj kocieln jest zasygnalizowanie kwestii dywersyfikacji funkcji
biskupstw w ramach organizacji pastwowej i zrnicowanej intensywnoci ich relacji z mobilnym centrum wadzy, tj. panujcym i jego dworem.
Dowodw na to dostarcza caa struktura Kocioa cesarskiego w Rzeszy,
ktrej systemowy charakter zosta wprawdzie gwatownie zakwestionowany
w nowszych badaniach, ale prawidowoci funkcjonowania s nader jasno
dostrzegalne w krtszych odcinkach chronologicznych229. Przeobraenia
realiw geopolitycznych, potrzeby administracyjne i religijno-ideowe, ale
take osobiste preferencje wadcy mogy wpywa na intensywno kontaktw z jednymi biskupami i ich kapituami, a ogranicza je w przypadku
innych. W parze z tym sza czstotliwo monarszych pobytw w stolicach
biskupich i zmiany w krlewskich itinerariach, intensywno eksploatacji
zasobw materialnych danego biskupstwa w formie serwicjw i ich rekompensowanie pod postaci rnorodnych nada, czy te wreszcie zainteresowanie panujcego cis kontrol nad procesem powoywania nowych
biskupw, czsto wbrew woli kapituy i lokalnych elit. Odnotowa warto
choby zasadnicz zmian znaczenia politycznego biskupstw saskich w X w.,
ktre pod rzdami Karolingw znajdoway si raczej na marginesie interesw krlewskich230. Nie przypadkiem zatem na licie miejsc najczciej
odwiedzanych przez Henryka II dwa pierwsze miejsca zajmoway Merseburg i Bamberg, gdzie za jego panowania powoano do ycia biskupstwa,
znaczenia Akwizgranu w XXI w. zob. F.-R. Erkens, Aachener Geschichte zwischen Karolingern
und Staufern: Entwicklungen Prgungen Formierungen (9111137), w: Aachen. Von den
Anfngen bis zum Gegenwart, t. 2, red. T.R. Kraus, Aachen 2013, s. 471584.
228
P. Schmid, Die Alte Kapelle in Regensburg zur Karolinger- und Ottonenzeit, w: Das
Kollegiatstift Unsere Liebe Frau zur Alten Kapelle in Regensburg, red. P. Mai, K. Hausberger,
Regensburg 2000 (Beitrge zur Geschichte des Bistums Regensburg, 34), s. 1129.
229
T. Reuter, The Imperial Church System of the Ottonian and Salian Rulers. A Reconsideration, Journal of Ecclesiastical History 33, 1982, s. 347374.
230
Por. Ch. Carroll, The Bishoprics of Saxony in the First Century after Christianization,
Early Medieval Europe 8, 1999, s. 219246.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

271

a pierwszymi ustanowionymi dla tych diecezji ordynariuszami byli ludzie

z najcilejszego krgu wsppracownikw wadcy kapelanowie i kanclerze Wigbert i Eberhard231. Funkcj uposaenia nowej diecezji w Bambergu,
nadanego przez Henryka II w kilku fazach i rozsianego na znacznym obszarze Frankonii, Bawarii i Szwabii, byo nie tylko zapewnienie mu materialnego oparcia, ale take cilejsza kontrola krlewskich zasobw. Zostay
one w czci pozyskane kosztem dbr ksit bawarskich i szwabskich
oraz miejscowej arystokracji. Podporzdkowanie ich wiernemu wadcy
biskupowi stanowio dogodne rozwizanie w sytuacji, gdy uwaga HenrykaII koncentrowa si musiaa bardziej na tradycyjnych obszarach wpyww Liudolfingw w pnocno-wschodnich regionach Rzeszy232. Fundacja
biskupstwa, obok ewidentnych motyww religijnych i misyjnych, stanowia
bezsprzecznie form zabezpieczenia materialnych interesw krla i reorganizacji znajdujcych si w jego posiadaniu zasobw w tym regionie Rzeszy,
i naley j ocenia w kontekcie innych przejaww polityki centralizacyjnej Henryka II233. Wspomnie take warto, e omiu kolejnych biskupw
bamberskich poczwszy od pierwszego z nich, Eberharda (10071040),
na Ottonie I (11021139) koczc czyy niezmiernie bliskie relacje
z panujcymi: bez wyjtkw naleeli oni do kapelli cesarskiej i nie mieli
przed objciem biskupstwa adnych zwizkw z bambersk kapitu, dwch
z nich penio funkcj kanclerzy, dwch piastowao przedtem godno prepozytw salickiej kapituy w Goslarze, a dwch czyy najpewniej relacje
pokrewiestwa z dynasti ottosk i salick234.
Wiedz o tych uwarunkowaniach funkcjonowania Kocioa jako jednego z instrumentw wadzy z pewnoci warto przyswoi i w ramach duo
skromniejszych moliwoci rdowych aplikowa do realiw rodkowoeuropejskich. W tym kontekcie na now ocen zasuguj bezsprzecznie
funkcje biskupstwa i katedry poznaskiej we wczesnej fazie istnienia. Cho
231

B. Schneidmller, Eifer fr Gott? Heinrich II. und Merseburg, w: Zwischen Kathedrale und Welt. 1000 Jahre Domkapitel in Merseburg. Aufstze, red. H. Kunde, A. Ranft,
A. Sames, H. Wittmann, Petersberg 2004, s. 1934; tene, Die einzigartig geliebte Stadt
Heinrich II. und Bamberg, w: Kaiser Heinrich II. 10021024, wyd. J. Kirmeier, B. Schneidmller, S. Weinfurter, Augsburg 2002, s. 3051.
232
Analiza pierwotnego uposaenia: W. Strmer, Heinrichs II. Schenkungen an Bamberg.
Zur Topographie und Typologie des Knigs- und Herzogsguts um die Jahrtausendwende in
Franken und Bayern, w: Deutsche Knigpfalzen. Beitrge zu ihrer historischen und archologischen Erforschung, t. 4: Pfalzen Reichsgut Knigshfe, red. L. Fenske, Gttingen 1996,
s. 377408.
233
S. Weinfurter, Die Zentralisierung der Herrschaftsgewalt im Reich unter Kaiser Heinrich II., Historisches Jahrbuch 106, 1986, s. 241297.
234
E. Freiherr von Guttenberg, Das Bistum Bamberg, Germania Sacra Abt. 2/1: Die
Bistmer der Kirchenprovinz Mainz, t. 1, BerlinLeipzig 1937, s. 95119.

272

Marcin Rafa Pauk

rda nie dostarczaj bezporednich dowodw na jego ustrojow odmienno od innych biskupstw polskich, a samo okrelanie biskupa poznaskiego mianem polskiego, wobec trwajcej do pnego redniowiecza
dwoistoci geograficznego znaczenia tego pojcia, nie stanowi samo w sobie
dostatecznego dowodu na dworski i ponaddiecezjalny status tego urzdu,
warto powieci temu problemowi nieco uwagi. Status najstarszej diecezji i jej podlego metropolitalna dugo wzbudzay kontrowersje badaczy, a sprawa daleka jest od jednoznacznego rozstrzygnicia235. Jej drugi
biskup Unger sprawowa przed objciem biskupstwa, a zapewne i przez jaki
czas rwnolegle z nim, godno opata cesarskiego klasztoru w Memleben.
Jego cise relacje z Kocioem niemieckim powiadcza take fakt, e by
postaci dobrze znan Thietmarowi. Ssiadujcy z najwaniejszym palacjum ksicym poznaski koci katedralny, bdcy najstarsz fundacj
piastowsk tak wysokiej rangi, wedle nowszych ustale wzniesiony zosta
najpewniej wanie na wzr monumentalnej bazyliki klasztornej w Memleben236. Mona zatem bezpiecznie przyj, e zapewne co najmniej do 1000 r.
biskup poznaski i jego kanonickie coenobium tworzyli najbliszy panujcemu krg duchownych, a zatem jego kapell w wszym rozumieniu tego
terminu237. Za szczeglnie znaczce wypadnie uzna take to, e zapewne ju
od schyku X w. koci katedralny mieci w sobie nekropoli dynastyczn,
a zatem centralne miejsce memorii liturgicznej Piastw238. Relatywnie dobrze
235

Ostatnio na ten temat obszernie zob. D.A. Sikorski, Koci w Polsce..., s. 149181.
A. Bukowska, Forma i geneza pierwszej katedry w Poznaniu, w: Sztuka romaska
w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T. Janiak, Gniezno 2009, s. 175208; D.A. Sikorski, Koci w Polsce..., s. 186194.
237
Jako pastor Poznaniensis coenobii okrelony zosta przez Thietmara; Thietmari Merseburgensis episcopi Chronicon, wyd. R. Holtzmann, w: Monumenta Germaniae historica.
Scriptorum rerum Germanicarum, series nova, t. 9, Berolini 1935, lib. VI, cap. 65, s. 384.
238
Z daleko posunit rezerw traktowa trzeba dawn, a ostatnio odwieon przez
P. Urbaczyka (Mieszko I nieznany, Wrocaw 2013, s. 387420) koncepcj rzekomego grobu
biskupiego na rodku nawy gwnej pierwszej katedry poznaskiej. Argument w postaci
pytki gabro jako domniemanego reliktu otarza przenonego, w ktry wyposaony mia
by pochwek duchownego, identyfikowanego jako pierwszy biskup Jordan, nie wytrzymuje
krytyki. Z tego mao szlachetnego surowca nie wykonywano kamiennych pytek portatyli. Niepotwierdzona znaleziskami grobowymi jest take praktyka wkadania otarzy przenonych do
pochwkw biskupich. Trudno znale te logiczn odpowied na pytanie, dlaczego rzekomy
otarz przenony miaby zosta rozbity po wyjciu z obrabowanego pochwku, a jego fragmenty porzucone w tym samym miejscu. Duo bardziej przekonujca jest starsza interpretacja
fragmentw gabro jako ozdobnej okadziny sarkofagu. Identyfikacja grobu jako nalecego
rzekomo do zmarego w 982 lub 984 biskupa Jordana kci si rwnie z obowizujc obecnie
datacj budowy przedromaskiej katedry w Poznaniu. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, by
nadal uwaa grb w nawie gwnej za relikt pochwku monarszego domniemane miejsce
spoczynku Mieszka I, z wiksz za pewnoci Bolesawa Chrobrego i Mieszka II.
236

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

273

potwierdzony tu pochwek Bolesawa Chrobrego (1025) co najmniej

wspfundatora kocielnej metropolii i trzech innych biskupstw a nastpnie take Mieszka II (1034) wskazuje porednio na wysok rang Poznania
w hierarchii kocielnej pastwa wczesnopiastowskiego239.
Koncepcja biskupstwa dworskiego Piastw uzyskuje na owych porednich przesankach pewne wzmocnienie, cho pamita trzeba, e teza
o zwizku owego hierarchy z kapell i kancelari ksic ufundowana jest
jedynie na wsplnym wymienieniu biskupa polskiego Pawa, kanclerza
Michaa i kapelanw Bolesawa Krzywoustego w Gallowych dedykacjach do
drugiej i trzeciej ksigi kroniki240. Organiczny zwizek biskupstwa poznaskiego z urzdem kanclerskim podobnie jak w przypadku omwionych
wyej kapitu na Wyszehradzie i Biaogrodzie w XII w. jednak nie istnia,
a i w nastpnym stuleciu nie by elazn regu241. U schyku XIII w. prba
zagwarantowania ze strony biskupa Andrzeja staego poczenia kancelarii
krlewskiej z biskupstwem poznaskim na wypadek uzyskania przez wczenie rzdzcego Wielkopolsk Henryka gogowskiego korony krlewskiej
wskazuje raczej, e podobnie jak w analogicznych przypadkach czeskim
i wgierskim byo to w 1298 r. rozwizanie raczej wieszej daty242.
239
A. Gsiorowski, Najstarsze pochwki monarsze w wietle rde pisanych, Roczniki
Historyczne 5556, 19891990, s. 8593; E. Dbrowska, Groby czonkw dynastii piastowskiej
we wczesnym redniowieczu. Stan bada, w: ta, Groby, relikwie i insygnia. Studia z dziejw
mentalnoci redniowiecznej, Warszawa 2008, s. 154155 (pierwodruk: Roczniki Historyczne
70, 2004, s. 165182). Przypomnie warto, e stao to w ostrej sprzecznoci z praktyk grzebaln Liudolfingw, ktrzy nie posiadali jednej nekropolii dynastycznej, lecz swoje pochwki
lokalizowali w szczeglnie bliskich sobie indywidualnych fundacjach czy to katedralnych
(Otto I, Henryk II), czy to kanonickich (Henryk I, Otto III); zob. J. Ehlers, Magdeburg Rom
Aachen Bamberg. Grablege des Knigs und Herrschaftsverstndis in ottonischer Zeit,
w:OttoIII. Heinrich II. Eine Wende?, wyd. B. Schneidmller, S. Weinfurter, Stuttgart 2000,
s. 4772. Trudno jednak rozstrzygn, czy centralizacja pochwkw dynastycznych Piastw
wynikaa z wyranego deficytu fundacji religijnych o odpowiedniej randze, czy te z realizacji wiadomego programu dynastycznego.
240
Galli Anonymi Cronicae, s. 60, 120.
241
K. Maleczyski, O kanclerzach polskich XII wieku, w: tene, Studia nad dokumentem
polskim, Wrocaw 1971, s. 3754; autor pomin rol kapelli monarszej, kancelari traktowa
ju w XII w. jako cakowicie wyodrbniony urzd, a relatywnie czste awanse kanclerzy
ksicych na biskupstwa, z pewn przewag czstotliwoci poznaskiego, tumaczy przynalenoci kanclerzy do kapitu katedralnych, lekcewac zbytnio ich ewentualn przynaleno do kleru dworskiego.
242
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski..., t. 1, nr 787; J. Szymaski, Cancelaria Regni
penes Posnaniensem episcopatum remanebit, w: Historia i archiwistyka, ToruWarszawa
1992, s. 129134. Warto zauway, e sam biskup Andrzej przed objciem godnoci czy
funkcj kanclerza ksicego i prepozyta kapituy poznaskiej; zob. W. Karasiewicz, Dziaalno polityczna Andrzeja Zarby w okresie jednoczenia pastwa polskiego na przeomie
XIII/XIV wieku, Pozna 1961, s. 56.

274

Marcin Rafa Pauk

Domniemane przeniesienie funkcji biskupa dworskiego na ordynariusza nowo utworzonej ok. 1124 r. diecezji kujawskiej w koncepcji Wasilewskiego rwnie oparte jest na niezmiernie wtych przesankach i pitrowych
hipotezach243, otwiera jednak sabo dostrzeony w polskiej historiografii
problem miejsca nowego biskupstwa w politycznej strukturze pastwa
piastowskiego. Jego rola najwyraniej bowiem nie ograniczaa si tylko do
chrystianizacji wschodniej czci wieo podbitego Pomorza. Obserwacje
poczynione na przykadzie nowo ufundowanych w X i XI w. biskupstw niemieckich, zwaszcza za magdeburskiego i bamberskiego, pozwalaj przyj,
e relacje wadcy-fundatora z wasn fundacj ukaday si nieco odmiennie
ni w przypadku biskupstw istniejcych od dawna. Nie moe dziwi fakt
wikszej troski o zabezpieczenie materialne diecezji, cilejsze relacje osobiste wadcy z biskupem i kapitu, przejawiajce si np. w czstotliwoci
monarszych pobytw, czy wreszcie pochodzenie nowego biskupa z krgu
ludzi szczeglnie blisko zwizanych z panujcym. Pytanie, czy podobnie byo
w przypadku zaoonych w ostatniej wierci XI i w XII w. dwch nowych
biskupstw polskich pozosta musi w duej mierze otwarte. Uwarunkowania
takie staraem si wykaza wczeniej na przykadzie Pocka, gdzie z now
fundacj i budow katedry Najwitszej Marii Panny zwizana bya rozbudowana koncepcja ideowa nowej nekropolii dynastycznej i miejsca kultu
Bogarodzicy, awansowanej do roli patronki rodu panujcego244. Chodzio
tam jednak o podniesienie rangi jednego z waniejszych orodkw wadzy,
co z pewnoci nie miao miejsca w przypadku Kruszwicy czy Wocawka.
Znaczca pozycja polityczna biskupw pockich w XII w., rozlege obszary
na pnocnym Mazowszu zorganizowane z czasem w kilka tzw. kasztelanii majtkowych z putusk na czele jako podstawa uposaenia diecezji,
jak rwnie informacje kronikarskie o militarnym zaangaowaniu biskupa
Aleksandra z Malonne245 w obron dzielnicy przed Pomorzanami wykraczaj daleko poza czysto ideowe motywy fundacji.
243

T. Wasilewski, Koci monarszy..., s. 760761. Gwnym dowodem jest okrelenie

Swidgera, dowodnie pierwszego biskupa nowej diecezji na Kujawach, mianem episcopus
Polonie w nekrologu bamberskiego opactwa na Michelsbergu. Wystpowanie tego miana
w obcych nekrologach ma jednak duo mniejsz wag dowodow ni w kronice Galla, gdy
geografia kocielna Polski nie bya autorom wpisw zapewne zbyt dobrze znana, a precyzyjne
okrelenie diecezji, na czele ktrej sta zmary biskup, nie miao wielkiego znaczenia z punktu
widzenia komemoracyjnego.
244
M.R. Pauk, Pock i Spira piastowska imitatio imperii na przeomie XI i XII wieku?,
w: wiat redniowiecza. Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red.
A. Bartoszewicz, G. Myliwski, J. Pysiak, P. mudzki, Warszawa 2010, s. 492523.
245
O Aleksandrze jako hierarsze realizujcym w Polsce najlepiej idea zaangaowanego
w polityczn sub wadcy biskupa Rzeszy zob. C. Deptua, Krg kocielny pocki w poowie XII wieku, Roczniki Humanistyczne 7, 1959, s. 4264.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

275

Wczesne dzieje biskupstwa kujawskiego a do pocztku XIII w. obsadzanego chyba wycznie cudzoziemcami246 i posiadajcego gwn cz
swego uposaenia w Maopolsce dostarczaj jednak rwnie ciekawych
przesanek do nowych interpretacji. Promowanie przez ksit na biskupstwo
duchownych napywowych, nie tak ewidentne ju w tym czasie w innych
diecezjach ze znamiennym wyjtkiem pockiej, dowodzi moe braku
moliwoci skutecznego oddziaywania na t kwesti ze strony rodzimej elity
monowadczej247. Moliwe powody uposaenia biskupstwa kujawskiego
odlegymi od jej stolic posiadociami maopolskimi z grodami w Wolborzu i agowie na czele to by moe efekt zewntrznego zagroenia obszaru
diecezji ze strony Pomorzan i Prusw, mogcego zachwia podstawami
ekonomicznymi nowej diecezji. Wzi pod uwag trzeba jednak rwnie
interesy wadcy, poddajcego pod kontrol nowego biskupa i reorganizujcego cz swego zaplecza materialnego w rodkowej Polsce, wraz z dwoma
wanymi zgromadzeniami kanonickimi na stoecznym Wawelu i w Zawichocie248. To ostatnie rozwizanie nad wyraz dokadnie przypomina wspomniane wyej nadanie przez Henryka II biskupstwu bamberskiemu ratyzboskiej starej kaplicy paacowej (Alte Kapelle). Bdem byoby przeoczenie
246

Wniosek taki wyprowadzi mona prawie wycznie z cudzoziemskiego brzmienia

imion kolejnych ordynariuszy: Swidger, Werner, Onold, Stefan, Oger, Barto; o ich sukcesji
z obszernym odesaniem do starszej literatury ostatnio M. Michalski, Ustanowienie i wczesne
dzieje biskupstwa kujawskiego, w: Scripta minora, t. 1, red. B. Lapis, Pozna 1996, s. 99102,
ktry opowiada si dodatkowo za istnieniem w drugiej poowie XII w. dwch biskupw
o imionach Onolf i Onold. O kontaktach Swidgera z krgiem bamberskim zob. C. Deptua,
Aspekty stosunkw Polski z cesarstwem w wieku XII, w: Polska w Europie. Studia historyczne,
red. H. Zins, Lublin 1968, s. 3589.
247
Do grona cudzoziemskich czonkw polskiego episkopatu na samym schyku XI w.
zgodnie z tradycj historiograficzn sigajc Tadeusza Wojciechowskiego, a wbrew
zastrzeeniom Aleksandra Gieysztora skonny bybym zaliczy take biskupw Eberharda i Henryka, wystpujcych w dokumencie Wadysawa Hermana dla kapituy bamberskiej. Powszechnie zaakceptowana w nowszej literaturze teza A. Gieysztora, Bamberg
i Polska w XIXII wieku, Studia rdoznawcze 15, 1970, s. 7375, o infuatach bamberskich obarczona jest wieloma wtpliwociami. Papieski przywilej noszenia infu dla celebransw liturgii i praatw bamberskich w zaledwie kilka wit kocielnych oraz co bardzo istotne anniwersaria pogrzebanych tam cesarza Henryka II i papiea Klemensa II,
rozumie naley jako cile zwizany z liturgi odprawian przez kanonikw w swej katedrze. Jest zatem wtpliwe, by mieli si oni posugiwa owymi infuami indywidualnie poza
katedr, a nawet jeli, to jeszcze bardziej wtpliwe wydaje si, by mogli by z tego tytuu
okrelani mianem biskupw. Pewniejsze jest natomiast, e biskupi Eberhard i Henryk, ktrych przypisabym hipotetycznie do stolic w Pocku i Poznaniu, przed objciem godnoci
w Polsce byli praatami bamberskiej kapituy katedralnej. Kwestia ta wymaga z pewnoci
osobnego rozwinicia.
248
Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M. Perlbach, Danzig 1882, nr 2.

276

Marcin Rafa Pauk

w tym kontekcie testacji dokumentu ksinej Salomei, wdowy po Bolesawie

Krzywoustym, dla klasztoru w Mogilnie, gdzie w roli wiadkw i co istotne
jako capellani ksinej, wystpili Bernard, prepozyt kocioa w. Piotra,
i kanonicy Bero, Bebo, Kuno, Werner i Wilhelm. Byli to bez wtpienia kanonicy kujawskiej katedry biskupiej, zlokalizowanej wczenie w Kruszwicy249.
Mona to uzna za dowd bliskoci fundatora i jego maonki z klerem ich
nowej fundacji.
Paradygmat rodkowoeuropejskiego modelu ustroju spoeczno-ekonomicznego XXIII w., majcego tkwi korzeniami w spucinie pastwa
wielkomorawskiego, wsplnej dla trzech dynastycznych wadztw: Piastw,
Przemylidw i Arpadw, coraz intensywniej zastpowany jest bardziej
dynamicznym ujciem, zakadajcym wielofazow modernizacj i recepcj
ronych elementw ustrojowych z Zachodu250. Prowadzi to do niwelowania podkrelanych niegdy w literaturze kontrastw pomidzy kierunkiem
rozwoju struktur wadzy i spoeczestwa scentralizowanego Wschodu
i feudalizujcego si Zachodu redniowiecznej Europy. W tym kontekcie streszczajcy si w pojciu Kocioa monarszego typ relacji pomidzy
wadz monarsz a Kocioem, w ksztacie, jaki uzyska on w Rzeszy pod
rzdami Liudolfingw i pierwszych dwch Salijczykw, uzna mona za
jeden z najsilniej oddziaujcych, a na obecnym etapie bada przynajmniej
najwyraniej dostrzegalnych dla badacza, impulsw ustrojowych w Europie
rodkowej251. Przedstawiona tu problematyka ze wzgldw oczywistych nie
moga wyczerpa zagadnienia oddziaywania ustrojowych i organizacyjnych
249

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski..., t. 1, nr 9; J. Dobosz, Monarcha i moni...,

s. 295296. Okrelenie mianem kapelanw ksicych take nowego konwentu cysterskiego
z Sulejowa w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego z 1178 r. (Kodeks dyplomatyczny
Maopolski, t. 1, wyd. F. Piekosiski, Krakw 1876, nr 1) pozwala sdzi, e podobnie jak
w przypadku kapituy kruszwickiej odzwierciedla on relacj bliskoci mnichw i wadcy
z tytuu dokonania fundacji. Sam termin capellanus traci jednak przez to na semantycznej
wyrazistoci.
250
Krytycznie o owym modelu, cho niekiedy z diametralnie odmienn optyk, zob.
S. Gawlas, O ksztat..., s. 7294, a z wikszym naciskiem na czynniki ekonomiczne w fazie
wielkiej transformacji XII/XIII w. zob.: tene, Komercjalizacja jako mechanizm europeizacji
peryferii na przykadzie Polski, w: Ziemie polskie wobec Zachodu. Studia nad rozwojem redniowiecznej Europy, red. S. Gawlas, Warszawa 2006, s. 25116; L. Jan, Vclav II. a struktury
panovnick moci, Brno 2006.
251
Zob. wywoan krytyk ze strony T. Reutera weryfikacj gwnych elementw typowych dla niemieckiej Reichskirche w odniesieniu do realiw wczesnokapetyskiej Francji:
H. Hoffmann, Der Knig und seine Bischfe in Frankreich und im Deutschen Reich 9361060,
w: Bischof Burchard von Worms..., s. 79128, ktra w znacznym stopniu potwierdzia nie tyle
wyjtkowo tej instytucji w skali oglnoeuropejskiej, ile raczej szczeglne nasilenie wystpujcej take gdzie indziej symbiozy wadzy krlewskiej i struktur kocielnych.

Capella regia i struktury Kocioa monarszego

277

standardw Kocioa Rzeszy na wschodnich rubieach zachodniego chrzecijastwa. Wiele poruszonych tu wtkw, jak choby drogi awansu oraz
sposb ustanawiania biskupw i wyszych dostojnikw kocielnych, ich
wkad w funkcjonowanie struktur wadzy i zarzdu terytorialnego monarchii, formy uposaania organizacji kocielnej i ich waloryzacja z punktu
widzenia materialnych interesw wadzy monarszej, w tym zagadnienie
serwicjw biskupstw i klasztorw na rzecz podrujcego dworu, wymaga
osobnego podjcia.