Wpływ Metodologicznych Podstaw Serwetiańskiej Egzegezy Biblijnej Na Doktrynę Religijną Braci Polskich W XVI Wieku

Wpyw metodologicznych podstaw
serwetiaskiej egzegezy biblijnej na

doktryn religijn Braci Polskich w
XVI wieku
Adam Nangast
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
2
WYJANIENIE TEMATU PRACY
Praca niniejsza powstaa, poniewa okoo roku 1995 dostrzegem niezgodno pomidzy
ustaleniami dokonanymi przez polskich historykw, odnonie genezy doktryny religijnej polskich
unitarian, a danymi rdowymi dla tego zagadnienia, zawartymi w protokoach z synodw
ewangelickich 1 (Kocioa ewangelicko-reformowanego) z lat 1561-1569. Jak si przekonaem,
podobna niezgodno zachodzi w przypadku pozostaych tekstw rdowych dla tego okresu, do
ktrych wiadectwa si odwouj w tej pracy.
Zauwaywszy, e tak zwany synod rozamowy z roku 1565 otrzyma sw nazw od rzeczywistego
rozamu w liczcym sobie zaledwie kilka lat polskim Kociele ewangelicko-reformowanym,
wywoanego przez grup ministrw (duchownych) twierdzcych, e Chrystus by uwaany przez
pierwszych chrzecijan za Stwrc wszechwiata 2, stwierdziem, i bracia polscy nie mogli w aden
sposb by trydeistami, ani dyteistami. A to wanie zarzucaj im zgodnie wszyscy polscy historycy
3
zajmujcy si zagadnieniem genezy ich wyznania.
Poniewa jednak istot trydeizmu i dyteizmu jest - i od XVI wieku nic si tutaj nie zmienio - e
Chrystusa uwaa si, podobnie jak w trynitarianizmie, za Stwrc wszechwiata, uderzyo mnie w
trakcie lektury wspomnianych protokow to, e ju podczas synodu rozamowego w 1565 roku
bracia polscy nie przyznawali Chrystusowi prawa noszenia godnoci Stwrcy. Std zaczem
zadawa sobie pytania:
Dlaczego wyniki bada prowadzonych przez historykw tak bardzo odbiegaj od sensu wypowiedzi
zawartych w rdach?
Jakie opinie wyraone przez braci polskich skoniy naszych historykw do uznania, e byli oni
trydeistami, albo dyteistami, zanim, po latach burzliwych dyskusji - jak powszechnie uznano zaakceptowali teologi unitariask?
Dlaczego wszyscy badacze historii polskiej reformacji s przekonani, e doktryna religijna, a
zwaszcza jej cz kosmogeniczna, teologiczna, chrystologiczna i antropologiczna braci polskich
ewoluowaa z trynitarianizmu, poprzez trydeizm i dyteizm, do unitarianizmu?.
Pytania te zmusiy mnie do tym uwaniejszej lektury religijnych pism polemicznych wydanych przez
polskich unitarian w XVI i XVII wieku.
Poniewa wczeniej interesowaem si postaci Michaa Serweta (1511-1553), a od dr (medycyny)
Mariana Hillara, amerykaskiego autora jego biografii 4, uzyskaem w latach 1995-1997 informacje
na temat wynikw jego bada nad wpywem pism Serweta na pogldy interesujcej mnie grupy
wyznaniowej w zakresie eklezjologii i relacji pastwowo-kocielnych, rwnie w dzieach 5 Michaa
Serweta poszukiwaem odpowiedzi na nurtujce mnie pytania. W wyniku analizy oglnie
1
S.Zachorowski, Najstarsze synody arjan polskich, Reformacja w Polsce, t.I, 1921. Od roku 1995 nic si
bynajmniej w tej kwestii, w polskiej historiografii nie zmienio. Sam zreszt zaniechaem propagowania wynikw
wasnych bada do 2002 roku, kiedy postanowiem podj studia doktoranckie.
2
Tame, s.222.
3
Por.L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura ariaska w Polsce XVI wieku, Warszawa 1959, s.215; L.Szczucki, Filozofia i
myl spoeczna XVI wieku, Warszawa 1978, s.26, 27; Z.Ogonowski, Socynianizm polski, Warszawa 1960, s.8;
tego, Myl ariaska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstw, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1991, s.12;
J.W.Kowalski, Protestantyzm, w: Religie uniwersalistyczne. Zarys dziejw, pod red. J.Kellera, Warszawa 1982,
s. 352; M.Wajsblum, O genez antytrynitaryzmu polskiego, Reformacja w Polsce, t.VI, 1934, s.78.
4
Por. M.Hillar, The Case of Michael Servetus: The Turning Point in the Struggle for Freedom of Conscience,
maszynopis udostpniony przez autora, Houston 1996; tego, Poland's Contribution to the Reformation:
Socinians and Their Ideas on Religious Freedom, The Polish Review, t.XXXVIII, nr 4/1993; tego, From the
Polish Socinians to the American Constitution, A Journal from the Radical Reformation, t.III, nr 2/1994.
5
Najpierw w polskim przekadzie fragmentw O bdach Trjcy, Restytucji chrzecijastwa, pism i
dokumentw zwizanych z Serwetem, ktre zamieci L.Szczucki w publikacji Micha Serwet (1511-1553).
Wybr pism i dokumentw, Warszawa 1967; a nastpnie w reprincie aciskiego oryginau: M.Serwet, De
Trinitatis erroribus libri septem, Hagenau 1531 (reprint: Frankfurt nad Menem 1965).
3
dostpnych biblistycznych rde cytowanych w tej pracy, na ktrych bracia polscy oparli swoj
doktryn religijn, wyodrbniem hebrajskie i greckie terminy odpowiedzialne za dotychczasowe
opinie na temat jej genezy. Efektem wanie biblistyczno-historycznych poszukiwa jest niniejsza
praca, ktrej podstawowym zadaniem stao si ostatecznie wykazanie, postulowanego w tytule,
wpywu serwetiaskiej egzegezy biblijnej na powstanie unitariaskiej doktryny religijnej. Wpywu
tego dotychczas nikt poza mn (!) nie dostrzeg bynajmniej nie zostao to opublikowane w
literaturze przedmiotu i nie dotaro do ekspertw z zakresu polskiej reformacji co stworzyo przed
laty warunki do wysuwania tezy o jej ewolucyjnej genezie, bez zastrzee wspczenie
przyjmowanej w naszej historiografii.
TEZA PODSTAWOWA
Podstaw niniejszej pracy stanowi teza mwica, e doktryna religijna braci polskich powstaa w
wyniku propagowania serwetiaskiej egzegezy Biblii pord polskich wspwyznawcw Jana
Kalwina, przez woskich zwolennikw pogldw Serweta. Wedug mnie, studia biblistyczne, jakie
odby Serwet w oparciu o gruntown znajomo jzyka hebrajskiego i greckiego 6, zaowocoway
powstaniem oryginalnej - cakowicie odmiennej od pozostaych egzegez chrzecijaskich
powstaych od II do XVI stulecia - serwetiaskiej egzegezy biblijnej. Ten obszerny system
obejmowa zagadnienia z dziedziny judeochrzecijaskiej kosmogenezy, teologii, antropologii i
chrystologii. Rwnie - z dziedziny polityki i filozofii. Jak ustalili ju polscy historycy - jeszcze za
ycia swego twrcy, serwetianizm zdoby sobie zwolennikw w pnocnych Woszech, skd zosta
przeszczepiony na grunt siedmiogrodzki, polski i ruski (Woy). Ograniczany, a ostatecznie
usunity, dziki intrygom lokalnego aktywu rzymsko-katolickiej Inkwizycji, po Potopie szwedzkim ale te z powodu prawosawnych pogromw organizowanych na Ukrainie podczas powstania
Chmielnickiego - ze wschodniej i rodkowej czci Europy, wpyn na rozwj idei politycznych,
ktre uksztatoway... oblicze ideowe rewolucji francuskiej i amerykaskiej.
O oryginalnoci doktryny religijnej braci polskich decydowaa przede wszystkim preferowana przez
nich unitariaska teologia, zgodnie z ktr ci chrzecijanie wyznawali wiar, i Bogiem Ojcem,
znanym czytelnikom Nowego Testamentu, by wycznie Bg staroytnego Izraela, Jahwe (w
starodrukach spotykam wycznie popularn, acz nieuprawnion form Jehowa) 7. Inaczej mwic
bracia polscy preferowali stricte judaistyczn teologi w wydaniu takim, w jakim j spotykamy na
kartach zarwno Starego, jak i Nowego Testamentu.
Drugim identyfikatorem, stanowicym doktrynalny cznik serwetianizmu i unitarianizmu polskiego,
bya nowa, a jednoczenie wzorowana na staroytnej antropologii izraelskiej, religijna antropologia
biblijna 8, odrzucajca w oparciu o liczne fragmenty biblijne, idee niemiertelnoci duszy, obecn
we wszystkich systemach religijnych znanych ludzkoci 9. Take tutaj wpyw egzegezy
M.Hillar, The Case..., s.287.
Omwienie literatury podejmujcej zagadnienia teologiczne, ktre zamieciem w rozdziaach powiconych
zwizkom doktryny kosmogenicznej, teologicznej i chrystologicznej Braci Polskich z egzegez serwetiask,

zawiera szereg przykadw, wiadczcych o zasadnoci tej opinii.
8
Antropologia w znaczeniu szerszym, obejmujca w systemie religijnym Braci Polskich nie tylko prby
odpowiedzi na pytania o natur czowieka, ale take tak istotne dla kadej religii, czy szkoy filozoficznej,
zagadnienia, jak problem mierci i kwestia sensu trwania ludzkiego ycia. Pisze o tym w rozdziale powiconym
antropologicznym
rozwaaniom
Serweta
polskich
unitarian,
podstawowe
wiadomoci
na
temat
staroizraelskiego ujcia natury czowieka, stanowicego ich idea czerpic ze wspczesnej literatury religijnej,
publikowanej wspczenie przez wyznania podzielajce ich stanowisko. Por. Z.yko, Nauki Pisma witego,
Warszawa 1989, s.633-636; Prowadzenie rozmw na podstawie Pism, autor anonimowy, New York 1991, s.9094.
9
Wspczenie,
wszystkie
gazie
judaizmu
opowiadaj
si
stanowczo
za
animistycznym
ujciem
niemiertelnoci, nie dopatrujc si adnych sprzecznoci logicznych pomidzy nim a ide zmartwychwstania.
Std trudno byoby znale w religijnej literaturze ydowskiej argumentacje biblistyczne na poparcie
rozwizania akceptowanego przez polskich unitarian, co mogoby by pomocne w peniejszym ukazaniu ich
argumentacji. Ze wzgldu na to, ze podstawowe biblijne teksty rdowe do bada nad genez doktryny
polskich unitarian s napisane w jzyku hebrajskim, znaczenie stanowiska rodowisk ydowskich, ktre na co
dzie jzykiem hebrajskim si posuguj, nie powinno podlega dyskusji. Jakie ma ono jednake znaczenie w
przypadku, gdy preferuj one antropologi animistyczn?
4
serwetiaskiej jest atwo dostrzegalny i moe stanowi satysfakcjonujce wyjanienie genezy
kreacjonistycznej antropologii braci polskich.
W tej pracy uwag koncentruj gwnie na wpywie metodologicznych podstaw serwetianizmu na
doktryn kosmogeniczn, teologiczn i chrystologiczn braci polskich, inne doktrynalne zagadnienia
zaledwie sygnalizujc. Powodem jest brak dostpu do dostatecznej iloci materiau, mogcego
suy za podstaw do przeprowadzenia gbszej analizy porwnawczej serwetianizmu i doktryny
polskich unitarian.
CEL PRACY
Celem tej pracy jest wykazanie, jak gboko serwetiaska egzegeza Biblii wpyna na egzegez
przeprowadzan przez braci polskich. Podejmujc j uznaem, e dokonanie tego jest moliwe
jedynie w oparciu o rekonstrukcj argumentacji natury biblistycznej przytaczanych przez Serweta
10
i jego polskich wspwyznawcw 11, jak rwnie, poprzez zestawienie tematyczne zagadnie,
ktrych interpretacja w obu przypadkach bya jednakowa, albo chociaby tylko zbliona. Analiza
porwnawcza obydwu stwarza dopiero warunki do orzeczenia o zachodzcych pomidzy nimi
zwizkach.
ZAKRES CHRONOLOGICZNY
Chronologicznie, temat obejmuje w pierwszej kolejnoci okres ksztatowania si doktryny
serwetiaskiej. Ze wzgldu na teologi akceptowan przez Serweta i jego zwolennikw, doktryna
serwetiaska nazywana jest przeze mnie w tej pracy rwnie doktryn unitariask.
W drugiej kolejnoci, w zakres chronologiczny tematu wchodzi okres przenikania serwetianizmu na
grunt polski i utwierdzania si pewnej liczby 12 Polakw, Litwinw i Rusinw co do metodologicznej
poprawnoci rozumowania Serweta.
10
Serwet opublikowa zaledwie trzy ksiki powicone zagadnieniom doktrynalnym chrzecijastwa - De
Trinitatis erroribus libri septem, Dialogorum de Trinitate libri duo, oraz Christianismi restitutio, wydane
kolejno w latach: 1531, 1532 i 1553. W niniejszej pracy korzystam gwnie z polskich przekadw fragmentw
pierwszej i ostatniej z wymienionych, zamieszczonych w L.Szczucki, Micha..., s.59-87, 119-140; a take z
reprintu De Trinitatis erroribus, ilustrujcego istotne dla niniejszej pracy szczegy, ktrych ustalenie nie byo
by moliwe na podstawie polskiego przekadu. Dotyczy to zwaszcza wyrazw i zda oddanych w aciskim
oryginale za pomoc liter hebrajskich, zastpionych w przekadzie przez transliteracje fonetyczne nie zawsze
poprawne. Tak na przykad hebrajski tekst Ps 110:1, zawarty w De Trinitatis Erroribus, zosta oddany bdnie
w transliteracji polskiego przekadu jako naam Jehovah leadonaj, co stanowi informacj o wspomagajcym
tumacza tekstu aciskiego autorze transliteracji sw hebrajskich, ktrym by zapewne jaki trynitariaski
duchowny (chocia nawet Serwet nie dostrzega jeszcze w 1531 roku odmiennoci znacze wyrazw Adonaj i
Adon). Prawidowa wokalizacja, zgodna z tekstem hebrajskim Ps 110:1 brzmiaaby, gdyby zachowa form
Jehovah: neum Jehovah lAdoni. Rnica polega na tym, ze sowo Adonaj, obecne w polskim przekadzie,
odnoszone jest przez autorw biblijnych wycznie do Jahwe, natomiast wyraz Adoni - zawsze do monych
tego wiata, albo aniow, a nigdy do Jahwe. Serwet nigdy by nie nazwa Chrystusa posugujc si pierwszym z
wyrazw, ale podana transliteracja, niezgodna z podan w tekcie hebrajskim wokalizacja Ps 110:1, stanowi
nawet wspczenie jeden z dowodw na biblijne pochodzenie trynitarianizmu. Por. M.Serwet, O bdach...,
s.87; tene, De Trinitatis..., s.21; D.Ginsburg, The Holy Scripture Hebrew and English, Edgware b.d., s.1296.
11
W celu zapoznania si z argumentacj unitariask signem do powojennych wyda dzie braci polskich, a
w przypadku Katechizmu Rakowskiego, czy polskiego przekadu Nowego Testamentu, dokonanego przez
Szymona Budnego - do zbioru starodrukw Zakadu Narodowego im.Ossolinskich we Wrocawiu. W bibliografii
podaj numeracj wykorzystanych starodrukw.
12
Pidziesit osb na pocztku, tj. w 1565 roku, a w roku 1658 - okoo dziesi tysicy. Por. S.Zachorowski,
Najstarsze..., s.229; J.Tazbir, Bracia Polscy na wygnaniu. Studia z dziejw emigracji ariaskiej, Warszawa
1977, s.58.
5
Okres trzeci obejmuje lata ekspansji unitarianizmu, w formie nadanej mu przez Fausta Socyna
(1539-1604), kontynuatora doktryny serwetiaskiej, ktry przeprowadzi racjonalistyczn
systematyzacj doktryny religijnej braci polskich.
Temat obejmuje wic lat okoo siedemdziesiciu, od roku 1531, kiedy ukazaa si pierwsza z
publikacji Serweta powiconych zagadnieniom doktryny wczesnochrzecijaskiej 13, do roku 1605,
kiedy opublikowane zostao pierwsze wydanie Katechizmu Rakowskiego. Tre wybranych
publikacji, wydanych nakadem unitarian pomidzy latami 1531-1605, zostaa przeze mnie
poddana analizie w zakresie wymienionych kwestii doktrynalnych.
Czym zupenie niedorzecznym byoby twierdzenie, e chronologi tematu i dobr rde
niezbdnych dla w miar poprawnego jego opracowania uda si zamkn w czasowych ramach
reformacji, to jest w XVI i XVII wieku. Nazbyt wiele czy jakkolwiek egzegez Biblii ze
staroytnoci, a zwaszcza z hermetycznym wiatem antycznego pastwa Izrael i rzymskiej Judei.
Tutaj za swoistym ponadczasowym mostem, czcym reformacj ze staroytnoci jest tekst
biblijny - w jego hebrajskim i greckim oryginale o ile mona tutaj mwi o oryginale a take w
przekadach.
Z tego te powodu nie sposb badania procesu ksztatowania si doktryny religijnej braci polskich
odizolowa od rde pochodzcych z okresu, do ktrego reformatorzy chrzecijastwa stale
nawizywali w swoich publikacjach, odwoujc si do licznych cytatw z tyche rde
pochodzcych. Z tego wanie powodu analiza porwnawcza unitariaskiej egzegezy,
przeprowadzanej przez braci polskich wymienianych i cytowanych w pracy, oraz pozostaych
egzegez z krgu teologii antytrynitariaskich 14, musi obejmowa sprawdzenie zasadnoci ich
argumentacji, oraz zgodnoci przytaczanych cytatw z samymi tekstami rdowymi Biblii w
jzykach 15, w ktrych teksty te powstay. Efektem ostatniej z wymienionych czynnoci jest wielo
zawartych w przypisach danych o charakterze biblistycznym, odsyajcych Czytelnika bezporednio
do tekstw drugiego wydania wspczesnego polskiego przekadu - popularnej, katolickiej tzw.
Biblii Tysiclecia 16 - albo do jej tekstw rdowych 17.
Dla uatwienia ledzenia toku bada, na ostatnich stronach zamieszczam zestawienia cytatw
biblijnych, posugujc si tekstem hebrajskim (masoreckim, uywanym wspczenie we wszystkich
synagogach ydowskich na caym wiecie), greckim tekstem Septuaginty i Nowego Testamentu,
oraz polskim przekadem tzw. Biblii Tysiclecia.
TEZY
W celu dokadniejszego sformuowania problemu niniejszej pracy, to jest kwestii zakresu wpywu
egzegezy serwetiaskiej na doktryn braci polskich, przedstawiam poniej pi tez, ktre zostay
przeze mnie opracowane:
1. Twrc podstaw doktryny religijnej braci polskich by hiszpaski lekarz, prawnik i teolog, Micha
Serwet (1511-1553).
13
De Trinitatis erroribus libri septem, Hagenau 1531; Dialogorum de Trinitate libri duo, Strassburg 1532;
Christianismi restitutio, Vienne 1553.

14
Tj. trydeizmu i dyteizmu, ktre uznane zostay w polskiej historiografii za formy porednie, poprzez ktre
ewoluowaa doktryna teologiczno-chrystologiczna braci polskich w drodze od trynitarianizmu do unitarianizmu.

15
Tj. w starohebrajskim, aramejskim (ksigi Starego Testamentu) i greckim dialekcie koine (Przekad Starego
Testamentu Septuaginta oraz ksigi Nowego Testamentu).
16
Por. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, pod red. A.Jankowskiego, wyd. II, Pozna-Warszawa 1971,
(dalej cytowane jako: BT..., co stanowi przyjty w polskiej literaturze biblistycznej skrt od sw Biblia i
Tysiclecia).
Obfito przytaczanych przez Serweta i braci polskich argumentw, odsyajcych czytelnikw bezporednio do
tekstw oryginalnych Biblii hebrajskiej, Nowego Testamentu, czy staroytnego przekadu greckiego Biblii,
wymusza zapoznanie si z tymi tekstami. W niniejszej pracy korzystam z nastpujcych ich wyda: D.Ginsburg,
The Holy..., E.Nestle, K.Aland, Novum Testamentum Graece, Stuttgart 1988, A.Rahlfs, Septuaginta, id est
Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, Stuttgart 1979, a take ze wspczesnego przekadu Nowego
Testamentu na jzyk hebrajski - D.Ginsburg, Nowyj Zawiet pa jewriejski i pa russki, Edgware b.d.
17
6
2. Powysze zdanie implikuje twierdzenie, e historia polskiego unitarianizmu siga, co najmniej
dziesi lat wstecz, przed dat rozamu wrd polskich czonkw Kocioa ewangelickoreformowanego, ktry nastpi 30 marca 1565 roku 18.
3. Serwet, zanim zosta spalony na skutek doniesienia zoonego Inkwizycji przez Jana Kalwina w
Genewie, 27 padziernika 1553 roku, zdoby sobie w pnocnych Woszech grono sympatykw,
zaintrygowanych opracowan przez niego a dotychczas wyjtkowo unikan przez teologw
chrzecijaskich metod prowadzenia bada biblistycznych. Osoby wywodzce si z tego
rodowiska dokonay infiltracji polskiego Kocioa ewangelicko-reformowanego z zamiarem
oddziaywania na polskich zwolennikw reformacji, w celu systematycznego przeksztacania od
wewntrz doktryny ewangelickiej, a przede wszystkim ewangelickiej teologii, z trynitariaskiej na
unitariask (inaczej mwic z teologii trynitariaskiej, preferowanej przez kocioy wschodnie i
zachodnie od schyku staroytnoci, na teologi judaistyczn, pierwotn w opinii braci polskich, a
take wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, teologi ydowskich autorw ksig Nowego,
Testamentu).
4. W infiltrowaniu i przeksztacaniu polskiego ewangelicyzmu uczestniczyli, oprcz woskich
serwetian, take polscy zwolennicy reformy doktryny religijnej kocioa, zapoznani wczeniej z
efektami bada Michaa Serweta. Gwnie Piotr z Gonidza, Grzegorz Pawe z Brzezin i Szymon
Budny.
5. Serwetiaska kosmogeneza, teologia, antropologia i chrystologia bya na gruncie doktryn
chrzecijaskich propagowanych w XVI i XVII wieku ujciem nowym, jedynym i niepowtarzalnym, a
przez to umoliwiajcym natychmiastow identyfikacj rda pochodzenia doktryn, ktre weszy w
skad systemu wierze braci polskich.
6. Warunkiem udowodnienia prawdziwoci powyszych tez jest szczegowe: a) wykazanie
zgodnoci metodologicznych podstaw serwetianizmu i doktryny braci polskich, prowadzcych
szesnastowiecznych biblistw do identycznych, albo zblionych, twierdze w kwestii rekonstrukcji
doktryny wczesnochrzecijaskiej, oraz b) wskazanie autentycznych relacji rdowych,
pochodzcych z XVI wieku, zawierajcych potwierdzenie zasadnoci wnioskw wysnutych na
podstawie analizy podstaw metodologicznych.
PISOWNIA I ZNACZENIE STOSOWANYCH TERMINW
Dla uniknicia nieporozumie terminologicznych, precyzuj wasn pisowni i interpretacj
nastpujcych terminw:
1. Wobec braku zgodnoci biblistw co do prawidowej transliteracji, pisowni, wymowy i historii
tetragramu imienia Boga znanego z kart Biblii, ustaliem wasn transliteracj, odmienn od
stosowanych przez katolickich, protestanckich czy ydowskich biblistw. Kwestie pisowni, wymowy
i historii pozostawiam osobistym przekonaniom Czytelnika. Czstokro w cytatach, zamiast
stosowa, najbardziej wspczenie powszechne formy transliteracji - Jehowa, albo Jahwe zdecydowaem si na proste oddanie liter alfabetu hebrajskiego, skadajcych si na tetragram
imienia Boga, za pomoc liter alfabetu aciskiego, odpowiadajcych im we wszystkich
zestawieniach obu alfabetw 19. W ten sposb powstaa autorska i zupenie nowa forma tetragramu
w transkrypcji aciskiej: IEUE, (w gradance: UEYE). Wprowadzam j w miejsce form zazwyczaj
18
Dziewi lat przed odczeniem si kalwinistw od zborw reformowanych, ktre opanowane zostay przez
zwolennikw Serweta, ktre nastpio w 1565 roku, a wic w roku 1556, miao miejsce wystpienie Piotra z
Gonidza na drugim synodzie ewangelickim, odbywajcym si w Seceminie. Od niego zacz swoj histori
unitarianizmu w Polsce Jan Stoiski, niewiele dbajc o to, skd w minister czerpa swoje argumenty. Por.
J.Stoinius, Epitome historiae originis Unitariorum in Polonia, w: C.Sandius, Bibliotheca Anti-trinitariorum,
Freistad 1684, s.183; J.Jasnowski, Dwa edykty Zygmunta Augusta: Przeciwko Piotrowi z Goniadza i Janowi
askiemu, Reformacja w Polsce, t.IX-X, 1937-1939, s.442.
19
Por. V.Fritz, Archeologia biblijna. May sownik, Warszawa 1995, s.130; J.Cepik, Jak czowiek nauczy si
pisa, Warszawa 1987, s.138.
7
w opracowaniach stosowanych JHWH i IHWH 20, a nieuprawnionych w stopniu nie mniejszym, ni
formy typu Jehowa. Stosuj rwnie wyrazy hebrajskie i greckie w oryginalnej pisowni, aby
Czytelnikowi moliwie najskuteczniej unaoczni odkrycia dokonane przez unitarian po zastosowaniu
przez nich zasad metodologicznych badania tekstu biblijnego, przyjtych przez M.Serweta.
2. Nazwa unitarianizm, stosowana przeze mnie, ma cisy zwizek z drugim wyrazem okrelenia
teologia unitariaska i ma w niniejszej pracy etymologi wycznie teologiczn. Ma te szerszy
zakres, ni w polskiej literaturze przedmiotu, ktra za unitariask uznaje tylko tak
szesnastowieczn doktryn chrzecijask, ktra przyjmuje, i:
(1) wycznie starotestamentowy IEUE jest nowotestamentowym Bogiem Ojcem;
(2) Logos (przedwieczny Chrystus) nie uczestniczy w stwarzaniu wszechwiata jako Stwrca;
(3) Chrystus nie istnia przed swoim narodzeniem z Marii.
Wedug przyjtego przeze mnie zaoenia, wycznie teologiczna i kreacjonistyczna etymologia
sowa unitarianizm powinna decydowa o tym, ktre z wyzna otrzymuje przymiotnik
unitariaskie, a ktre uznawane jest za trynitariaskie, trydeistyczne, czy dyteistyczne. Uwaam,
ze wystarczy, aby speniony by tylko pierwszy (1) i drugi (2) z trzech wymienionych wyej
warunkw.
3. Okrelenie animizm, stosowane przeze mnie w niniejszej pracy, pochodzi od aciskiego
wyrazu anima (dusza), i jest tutaj wykorzystywane do nazwania popularnego pogldu o
niemiertelnoci czowieka, yjcego po wasnej mierci w postaci substancji, zwanej dusza,
inaczej mwic - pogldu o niemiertelnoci duszy, ktry swe pitno odcisn na kadej z religii
znanych ludzkoci. Stad anty-animizm, wyraz stosowany przeze mnie w niniejszej pracy, jest
robocz nazw pogldu zarazem opartego na przesankach religijnych i jednoczenie negujcego
zasadno animizmu. Rwnie dobrze, tradycyjny animizm mona byoby tu okrela mianem antymonizmu...
METODOLOGIA
Przeanalizowaem rne rda, biorc pod uwag czynniki chronologiczne, historyczne i
geograficzne. Wane dla niniejszej pracy rda maj niejednorodny charakter - obejmuj traktaty,
komentarze biblijne, teksty biblijne w jzykach oryginalnych i polskie przekady Biblii; listy,
protokoy z zezna zoonych przez Serweta przed sdem inkwizycyjnym w Vienne i przed Rad
Genewy, w roku 1553, a take protokoy z ewangelickich synodw odbytych w Polsce w latach
1561-1569. Wszystkie spord wykorzystywanych przeze mnie rde, to teksty drukowane. W
przypadku tekstw, ktre nie zostay wydane w caoci w jzyku polskim, korzystam z
autoryzowanych przekadw, opublikowanych w ramach antologii literatury unitariaskiej oraz
literatury XVI i XVII wieku.
Ze wzgldu na to, ze rda koryguj si wzajemnie i uzupeniaj, uznaem za konieczne czste
posugiwanie si zbiorami cytatw tak uzupeniajcych i korygujcych si... rde. Zwizki
pomidzy nimi wynikaj, rzecz jasna, ze wsplnego wszystkim komentarzom biblijnym tekstu,
stanowicego punkt odniesienia dla rozumowania ich autorw, to jest tekstu Biblii w jzykach
oryginalnych i polskim. Cytaty te posuyy mi do konstruowania narracji niniejszej pracy.
Wymodelowany w oparciu o ich analiz obraz przeszej rzeczywistoci stanowi podstaw mojej
krytyki pogldw dotychczasowej historiografii.
Podzia pracy na kilka rozdziaw jest efektem przyjcia koncepcji oddzielnej prezentacji wybranych
zagadnie z zakresu doktryny religijnej braci polskich, to jest, ich pogldw dotyczcych polityki -
20
Poniewa aciski odpowiednik hebrajskiej litery he, dwukrotnie zastpuj odpowiednikiem litery het,
ktra na Boga! nie jest czci skadow tetragramu. To taki drobiazg, ktry umkn biblistom. Por.
P.Muchowski, Rkopisy znad Morza Martwego, Krakw 1996, s.3, 5.
8
w tym gwnie kwestii rozdziau kocioa od pastwa, oraz: monistycznej antropologii,
kreacjonistycznej kosmogenezy czy wreszcie unitariaskiej doktryny teologicznej i chrystologicznej.
II. PASTWO PONADWYZNANIOWE

PODSTAWOWE ZAGADNIENIA
Zasugi unitariaskiego socynianizmu dla rozpowszechnienia si idei wolnoci myli i sumienia, idei
rwnouprawnienia, w ramach jednego systemu pastwowego, wyznawcw wielu rnych wyzna i
pogldw na wiat, byy podkrelane wielokrotnie przez rnych autorw 21. Podobnie, podkrelona
zostaa prekursorska rola Serweta, jako inicjatora prdu umysowego wiodcego ku akceptacji
wspomnianych idei przez postpowe orodki myli politycznej Europy 22. Nie spotkaem si
jednake, poza cytowanymi w przypisach artykuami i ksik M.Hillara powiecon postaci
Serweta, z przypadkami czenia w zwizku przyczynowo-skutkowym podstaw myli serwetiaskiej
z myl socyniask, jakkolwiek poczenie takie wydaje si by zupenie naturalne.
Std ju tylko krok do poczenia idei goszonych przez Serweta z ideami goszonymi przez
mylicieli Owiecenia. Nie jest tylko moim pomysem, aby poszukujc genezy polskiego
socynianizmu, a porednio rwnie genezy idei owieceniowych, wskazywa na prace Serweta.
M.Hillar zrobi to gwnie w zakresie uniwersalistycznych pogldw na kwestie zwizku kocioa i
pastwa (w szerszym zakresie dotyczy to wszystkich religii), za przedmiotem mojej pracy staa si
przede wszystkim geneza doktryny, nie tyle politycznej, co religijnej.
Chronologiczny i doktrynalny zwizek socynianizmu z wczesn doktryn religijn braci polskich - a
za ich porednictwem take z serwetianizmem - mam nadzieje, e si stanie z czasem spraw
znan. Praca niniejsza jest zaledwie prb uzupenienia danych, ktre pozwoliyby na niebudzce
wtpliwoci ustalenie zakresu tego zwizku.
BIBLIJNE PODSTAWY IDEI ODDZIELENIA KOCIOA OD PASTWA
Serwet nigdy nie napisa adnego stricte politycznego traktatu. Jednake w okresie, gdy
przeladowania za posiadanie pogldw odmiennych od powszechnie obowizujcych,
podejmowane przez instytucje pastw europejskich, cieszyy si jednakowym bogosawiestwem
duchowych przywdcw wszystkich wyzna chrzecijaskich, Serwet - biorc za podstaw
wybrane fragmenty Nowego Testamentu 23 - odway si burzy same fundamenty uzasadniania
21
J.Toulmin (1740-1815), doktor teologii i historyk angielski, pisa w 1777 roku, i to socynianie byli z
pewnoci odkrywcami szlachetnej wolnoci myli. W roku 1690 teolog kalwiski P.Jurrieu (1637-1713),
dziaajcy w Holandii, dostrzeg fakt goszenia przez socynian idei tolerancji, ale nie docieka genezy tego
zjawiska. Rwnie polscy historycy, cytowani w tej pracy, jakby nie zauwaali zwizku socynianizmu z
Serwetem w tej materii. Por. Z.Ogonowski, Socynianizm polski..., s.238, 226.
22
Nieznany autor opracowania dzie Marksa i Engelsa, wydanego w Polsce tu po wojnie, uzna, e Serwet
zgin za wolnomylicielstwo, por. Karol Marks i Fryderyk Engels. Dziea wybrane, praca anonimowa, t.II,
Warszawa 1949, s.498, 54; Jednak szczeglnie mocno podkrelany by przed laty wkad Serweta w powstanie
idei wolnoci myli przez samych wolnomylicieli (masonw) europejskich i amerykaskich, ktrzy w 350
rocznic jego mierci
wygaszali okolicznociowe przemwienia do osb zgromadzonych
wok
nowo
postawionego pomnika Serweta w Annamase koo Genewy, przy Place de l'Hotel de Ville. Pomnik zaopatrzony
zosta przez midzynarodowy komitet, ktry zgromadzi rodki na jego budow, dedykacj brzmic w
przekadzie na jzyk polski nastpujco: Michaowi Serwetowi, apostoowi wolnoci wiary i mczennikowi za
wolno myli. Urodzonemu w Villenueve w Aragonii, 29 wrzenia 1511. Spalonemu in effigiae w Vienne, na
podstawie denuncjacji Kalwina, przez katolick inkwizycj, 17 czerwca 1553. I spalonemu ywcem w Genewie,
27 padziernika 1553. Por. M.Hillar, The Case..., s.608-610.
23
W listach M.Serweta do J.Oecolampadiusa i do J.Kalwina odnalazem, korzystajc zreszt z opracowa
dokonanych przez autorw ich przekadw, cztery fragmenty nowotestamentowe, na ktre on si powoywa. S
to: Mt 24:24; J 5:14; 8:11; Dz 5:1-10. Por. M.Serwet, List do J.Oecolampadiusa z dnia 21 lipca (?) 1531 roku,
w: L.Szczucki, Micha..., s.90; tene, List dwudziesty sidmy do J.Kalwina, w: L.Szczucki, Micha..., s.191, 140.
9
przed sdami, za pomoc tekstw starotestamentowych
zazwyczaj przez chrzecijaskich oprawcw...
24
, mordowania heretykw, przytaczane
Chronologicznie, pierwszym dokumentem zawierajcym, istotn dla tego rozdziau, wypowied

hiszpaskiego reformatora jest jego list do szwajcarskiego reformatora Jana Oecolampadiusa,
napisany w 1531 roku. Serwet, dwudziestoletni wwczas prawnik z wyksztacenia, a teolog z
zamiowania, tak midzy innymi pisa w obronie swojego stanowiska:
Straszn wydawao mi si rzecz zabijanie ludzi za to, e zbdzili w jakiej kwestii dotyczcej
pojmowania Pisma witego; bo przecie wiemy, ze nawet i wybrani mog by kiedy w bd
wprowadzeni 25.
Odwoanie si autora do fragmentu ewangelii Mateusza 24:24 posuyo w cytowanym fragmencie
listu za pierwsz biblijn podstaw domagania si wolnoci sumienia w wyznaniowym, niemal
totalitarnym systemie, bdcym wytworem opacznych interpretacji tej samej Biblii, dokonywanych
w czasie ponad tysica lat poprzedzajcych reformacj i w czasie reformacji.
Nastpna okazja odwoania si do tekstu nowotestamentowego w celu obrony prawa czowieka do
wolnoci sumienia, nadarzya si Serwetowi w trakcie korespondencyjnych prb odwodzenia
Kalwina od goszonych przeze pogldw w kwestiach: predestynacji, to jest przedwiedzy Boga o
zdarzeniach przyszych i kadorazowego przeznaczania przeze wybranych ludzi do wiecznego
ycia w raju, albo w piekle oraz dotyczcych wolnej woli i praw przysugujcych heretykom.
Wedug Kalwina, podobnie zreszt jak wedug Lutra, wystarczyo wierzy, e Jezus jest
Chrystusem, aby by zbawionym, to jest uratowanym w dniu spodziewanego gniewu Boga, a
sprawa postpowania - dobrych, albo zych uczynkw - pozostawaa na dalszym planie 26. Serwet,
sprzeciwiajc si idei boskiej przedwiedzy i predestynacji ludzi do zbawienia, albo potpienia eliminujcej woln wol czowieka w podejmowaniu jakichkolwiek dziaa - argumentowa, e tylko
wolna wola jest w literaturze biblijnej podstaw wszelkich decyzji, jakie czowiek podejmuje 27.
Ilustrowa to przykadem historii postaci zbrodniarzy znanych z kart Biblii - Kaina i
przedpotopowych olbrzymw, zrodzonych ze zwizkw aniow z kobietami 28. W cisym
powizaniu z tymi dwiema kwestiami, to jest zbawienia uzyskiwanego na podstawie wiary, e Jezus
jest Chrystusem, nastpujcego niezalenie od postpowania, oraz predestynacji i negacji wolnej
woli przez Kalwina, pozostawao pytanie: Jak, i czy w ogle, naleaoby kara tych, ktrym nie
zostaa dana aska predestynacji ich do zbawienia, przez co reprezentowali stanowiska odmienne
od uwaanego pod dan szerokoci geograficzn za ortodoksyjne? Inaczej mwic - co z karami
wymierzonymi w heretykw, stosowanymi na podstawie przepisw zawartych w Kodeksie
Justyniana? Temu zagadnieniu zosta powicony w caoci dwudziesty sidmy list Serweta do
Kalwina, rozpoczynajcy si od sw:
Jest jeszcze inna kwestia, ktra dotyczy wielu, mianowicie, czy wolno chrzecijaninowi sprawowa
urzd, by krlem oraz zabija 29.
Postawiwszy t kwesti, sam podj prb rozwizania problemu eliminacji notorycznych
przestpcw kryminalnych, ustalajc, e w straszny wyrok mierci zosta uchylony przez
Chrystusa tam, gdzie jest nadzieja poprawy 30. Urzdnicy za, i krlowie, nie byli - jak zauway 31
- usuwani, czy niedopuszczani, do kocioa tylko ze wzgldu na penione w spoeczestwie funkcje.
Std dopiero doszed Serwet do sedna problemu karania odmiennoci pogldw. Uznawszy, e ci,
ktrzy popeniaj zbrodnie poza dziedzin spraw wiary, podlegaj karom prawa oglnoludzkiego,
24
Por. Wj 21:12, 14, 15, 16, 17, 29; 22:17, 18, 19; Pwt 13:2-12; BT..., s.86, 87, 184,185.
25
M.Serwet, List do J.Oecolampadiusa..., s.88.
26
Por.M.Serwet, List dwudziesty pierwszy do J.Kalwina, w: L.Szczucki, Micha..., s.131.
27
Por. M.Serwet, List dwudziesty drugi do J.Kalwina, w: Micha..., s.133, 138.
28
Por. Rdz 4:1-16; 6:1-4; BT..., s.25, 26.
29
30
M.Serwet, List dwudziesty sidmy do J.Kalwina, w: L.Szczucki, Micha..., s.139.

Tame.
31
Tame. W tej kwestii przytoczy Serwet zdanie apostola Pawa, zawarte w 1Kor 12:28.
10
ktre jest jednoczenie prawem natury, stwierdzi, i kary za takie zbrodnie nie nale do posugi
ewangelii 32. Automatycznie zatem, te sprawy, ktre do owej posugi nale - w tym oczywicie
herezje - nie podlegaj karom nakadanym przez tych, ktrzy karz na podstawie prawa
pastwowego. Nie wolno zatem urzdom pastwowym, w jakikolwiek sposb, kara nikogo za to
tylko, ze inaczej pojmuje sowa zapisane par tysicy lat wczeniej w Biblii.
Dokadnie w taki sam sposb poj list dwudziesty sidmy, napisany przez Serweta, sam Kalwin,
bdcy jego adresatem. W swej Obronie prawowiernej nauki o Trjcy przeciwko straszliwym
bdom Hiszpana Michaa Serweta, wydanej w 1554 roku, podejmujc problem karania heretykw
przez chrzecijaskich sdziw, Kalwin wykaza zupeny brak zrozumienia argumentacji Serweta.
Nie potrafic oddzieli spraw religijnych od pastwowych, Kalwin udziela odpowiedzi
wyeliminowanemu przez siebie rok wczeniej ze skutkiem miertelnym - Serwetowi, sowami:
Skd, jeli nie z wasnej gowy wzi te rnice miedzy pogwaceniem nakazw wiary a innymi
przestpstwami? Jeli twierdzi, ze przyjcie Chrystusa zagodzio nieugity stosunek do herezji,
niechaj przytoczy dowd 33.
Powszechnie uznawany filar reformacji, twrca doktryny chrzecijaskiej, zwanej od jego
nazwiska kalwinizmem, nie by w stanie samodzielnie przytoczy na podstawie prostej analizy
Nowego Testamentu dowodu, e karanie mierci osb inaczej interpretujcych Bibli nie leao w
naturze, rodzcego si w pierwszym wieku naszej ery, kocioa chrzecijaskiego.
W dyspucie z pogldami Serweta wyjawi Kalwin swe najskrytsze obawy, co do ukazania wiatu
opakanego stanu pisanych rde do historii wczesnochrzecijaskiej. Przeciw nowatorskiemu i
wolnomylnemu podejciu Serweta do kwestii karania inaczej mylcych, wysun szereg,
zdradzajcych wspomniane obawy, zarzutw pod adresem swego gwnego oponenta. Dostrzeg
co, co mona by nazwa syndromem reformatorw tradycji religijnych, poniewa jest
dolegliwoci waciw reformatorom podejmujcym si reformowania tradycji w oparciu o jej
gruntown krytyk, jako systemu nieodpowiadajcego nowym ideom, i poprzez siganie do tak
zwanych rde pisanych. adnemu z tego rodzaju reformatorw nie przychodzio nigdy na myl,
e nie tylko ta tradycja przez lata znajdowaa si pod baczn kontrol tych, ktrzy czerpali z jej
istnienia dochody, ale take same rda, na ktrych nieszczni reformatorzy prbowali opiera
nowe doktryny, poddawane byy obrbce upodobniajcej nie wygodne rda do przynoszcej
dochody tradycji. W XVI wieku dotyczyo to wszystkich tych, ktrzy zanegowali warto rzekomo
apostolskiej tradycji rzymskiego katolicyzmu. Odrzucajc dogmaty tradycyjne, musieli oprze si
na tekcie biblijnym, ktrego odpisy zostay im przekazane wanie przez stranikw tradycji
katolickiej, uwaanej za dzieo biblijnego Antychrysta. Aby nie utraci jakiejkolwiek podstawy
czcej ich z biblijn nazw-szyldem chrzecijanie, nie mogli, nawet w najgbszych
zakamarkach swych umysw, kry podejrzenia, iby w tekst - w tej postaci, w jakiej zosta im
przekazany przez stranikw tradycji - by dzieem tego samego Antychrysta. Gdyby ich
rozumowanie cechowaa konsekwencja, ich wyznania wiary straciyby racj bytu, o ktrej
decydowao istnienie Biblii jako Pisma witego - koniecznie nieskaonej i pozostajcej pod jak
cudown bosk opiek w tym samym czasie, gdy tej opieki nie starczao dla notorycznie skaanej
tradycji. Wanie z tak sytuacj w dziedzinie biblistyki zwizane byy sowa, ktrymi Kalwin
usiowa uzasadnia swoje okruciestwo wzgldem Serweta, piszc:
32
Tame, s.140. Kalwin pozosta wierny wasnemu przekonaniu, na tak argumentacj odpowiadajc
twierdzeniem o niemonoci oddzielenia karania za przestpstwa popenione wzgldem Boga, a w praktyce przeciw wasnej interpretacji Nowego Testamentu - od przestpstw wzgldem abstrakcyjnego dla prawa
oglnoludzkiego. Stwierdzi wprost: Niezwykymi za sztukmistrzami bd uczniowie Serweta, jeli burzc
naturalny porzdek zdoaj pogodzi ze sob rzeczy tak przeciwne. Niespena trzysta lat po mierci Serweta
udao si to w istocie Jamesonowi Madisonowi, autorowi amerykaskiego systemu rozdziau pastwa i religii
funkcjonujcego przez minionych dwiecie lat bez zastrzee ze strony wielonarodowego, wielokulturowego i
wielowyznaniowego spoeczestwa Stanw Zjednoczonych. Por. J.Kalwin, Obrona prawowiernej nauki o Trjcy
przeciwko straszliwym bdom Hiszpana Michaa Serweta, w: L.Szczucki, Micha..., s.250; A.Besancon,
Chrzecijastwo i demokracja, Nowa Res Publica, 10(61), 1993, s.26-27.
33
J.Kalwin, Obrona..., s.250.
11
Oto wychodzi ze swej jaskini drugi fanatyk, ktry Serweta nazywa swym najlepszym bratem i
dowodzi, e heretykw nie naley kara, poniewa kady po swojemu tumaczy wite wyrocznie,
waciwa za prawda kryje si niby przesonita mg obokw 34.
Kalwin nawet nie zauway, jak bardzo przystpnie
jakiegokolwiek nowego pogldu dotyczcego kwestii
przeciwko uwiconej wiekami trwania tradycji, w
wygasza. Sam zreszt poprowadzi swoj wypowied
motywacje, piszc dalej:
przedstawi opakany stan podstaw walki

wczesnochrzescijaskiego wyznania wiary,
tym zwaszcza tych pogldw, ktre sam
w kierunku zdradzajcym jego rzeczywiste
A przecie, gdyby Pismo w. nie przekazao nam pewnych i ustalonych przepisw religijnych,
oznaczaoby to, e Bg pogry nas w wtpliwociach, a nawet kamstwach 35.
Komentujc cytowan wypowied Kalwina, mona by byo wyrazi przypuszczenie, e Serwet
ponis mier jedynie dlatego, e jego egzegeza Biblii stanowia wyrzut sumienia mordercw,
ktrzy byli w peni wiadomi przyczyn swego pogrenia w religijnych wtpliwociach.
PRAWDOPODOBNE PODOE ARGUMENTACJI UNITARIASKIEJ
Argumentacja polityczna polskich unitarian, podobnie jak ta argumentacja, ktr Serwet w swoich
listach prezentowa Kalwinowi, nie nosia cech jedynie koniunkturalizmu politycznego, sucego
zagwarantowaniu rwnouprawnienia do czasu, gdy mniejszo stanie si wikszoci i odstpi od
idei tolerancji jak to miao miejsce w Europie rodkowej i Wschodniej po 1989 roku lecz
naznaczona bya wyranie ladem egzegezy biblijnej. Rnica pomidzy ujciem kalwiskim a
ujciem waciwym dla Serweta i polskich unitarian polegaa na tym, e pierwszy siga z zasady
do twardych przepisw staroizraelskiego prawa (i judaistycznej Tory), a drudzy - zapewne lepiej
sobie zdajc spraw ze stosunku antycznych chrzecijan do prawa karnego Tory - ponad prawo
karne, nadane Izraelowi przez IEUE za porednictwem Mojesza, stawiali to, ktre w ich
przekonaniu tene IEUE nadal Izraelowi kilkanacie wiekw po Mojeszu za porednictwem
Chrystusa. Staroytny, teokratyczny Izrael znajdujcy si pod panowaniem prawa, nadanego przez
- pod kadym wzgldem nietolerancyjnego wobec swoich przeciwnikw - Boga, IEUE, by zatem
ideaem i pierwowzorem dla twrcw i dziedzicznych beneficjentw teokratycznego
chrzecijastwa, reprezentowanego zarwno przez katolickich papiey, jak bizantyjskich
patriarchw. Rwnie przez wikszo szesnastowiecznych reformatorw kocioa. Z Marcinem
Lutrem i Janem Kalwinem na czele. Jak wynika z mojej analizy listw Serweta i literatury
unitariaskiej - ideaem akceptowanym przez niego i przez polskich unitarian by system
zakorzeniony w nowotestamentowym ujciu wolnoci sumienia, wolnoci myli i swobody
postpowania, ktry wid prost drog do idei oddzielenia kocioa od pastwa.
IMPONUJCE LOSY UNITARIASKIEGO POSTULATU
Idea rozdziau kocioa od pastwa, zaledwie sygnalizowana przez Michaa Serweta, zostaa szerzej
opracowana przez Jana Crella i Samuela Crella, a propagowana bya w zachodniej czci Europy za
pomoc publikacji wydawanych przez braci polskich, ktrzy - pod zarzutem zdrady narodowej
popenionej podczas Potopu szwedzkiego - zostali w 1660 roku zmuszeni do emigracji z
Rzeczypospolitej. Stanowia znaczc, ideow konkurencj wobec idei pastwa wyznaniowego. Jak
pisze J.Tazbir, Z.Ogonowski i M.Hillar 36, ksiki drukowane w Rakowie, czy w amsterdamskiej
drukarni Pod Biaym Orem, przez polskich unitarian i ich europejskich wspwyznawcw, trafiay
na pki tak znaczcych dla Owiecenia postaci, jak John Locke, czy Pierre Bayle. Poprzez Baylea
zawayy nastpnie w znacznym stopniu na ideach rewolucji francuskiej, a poprzez Locke'a - na
ideach rewolucji amerykaskiej, tworzcej system polityczny bardziej funkcjonalny ni ten, ktry
stworzyli francuscy rewolucjonici, bo system eliminujcy - dziki pomysowemu rozwizaniu
34
35
36
Tame.
Tame.
J.Tazbir, Bracia Polscy..., s.132, 232; Z.Ogonowski, Socynianizm a Owiecenie, Warszawa 1966, s.564;
M.Hillar, Poland's..., s.467.
12
przyjtemu przez Jamesa Madisona 37 - moliwo wzrostu politycznej przewagi przedstawicieli
jakiegokolwiek wyznania nad przedstawicielami pozostaych wyzna preferowanych przez obywateli
Stanw Zjednoczonych.
ZRDO INSPIRACJI RELIGIJNO-POLITYCZNEJ SERWETIAN I SOCYNIAN
rdem inspiracji M.Serweta i braci polskich, formuujcych nowe idee i domagajcych si wolnoci
sumienia, byy wycznie teksty biblijne, a zwaszcza wybrane fragmenty Nowego Testamentu,
zupenie nieprzystajce do eklezjologiczno-politycznej rzeczywistoci europejskiej XVI wieku.
Wpyw socynianizmu na polityczn myl owieceniow - socynianizmu, naleaoby doda,
zapocztkowanego przez teologiczne prace Serweta - jest akceptowany przez polskich historykw.
(Tak na marginesie: Uwaam, i mona przyj tez, e rodowodu europejskiej i amerykaskiej
idei demokratycznego pastwa prawa, (szczeglnie, jeli patrze poprzez pryzmat cytowanych w
niniejszej pracy listw Serweta i pism politycznych, napisanych przez polskich socynian) 38, naley
poszukiwa nie tyle w demokracji ateskiej, co w demokracji izraelskiej okresu
przeddynastycznego, w czasach, gdy
nie byo krla w Izraelu i kady robi to, co byo suszne w jego oczach
39
Czasy te - okoo czterysta lat poprzedzajcych rok tysiczny przed nasz er - stanowiy dla czci
Izraelitw idea organizacji spoecznoci wyznaniowo-politycznej, jak by nard ydowski. Ksigi
Krlewskie, Kronik i te, ktrych autorstwo przypisuje si prorokom, przedstawiaj spoeczestwo,
ktre odeszo od pierwotnych zasad i, ktre byo przez nastpnych kilkaset lat gnbione przez
wasn monarchi.
Powd, dla ktrego szczeglnie czasy sprawowania wadzy przez sdziw stanowi mogy w idea,
jest niemale oczywisty - poniewa wanie wtedy, w okresie przeddynastycznym, jedynie Bg
IEUE piastowa oficjalnie tytu krla Izraela 40; Stwrca - a nie jaki przypadkowy poborca
podatkw, zamieniajcy wasnych rodakw w swoich niewolnikw 41. Tak przynajmniej istot
monarchizmu przedstawi autor biblijnej ksigi Samuela.
37
Znaczenie postaci i idei J.Madisona dla ustalenia sytuacji prawnej wyzna preferowanych przez obywateli USA
polega na tym, jak zauway
A.Besancon, ze skonstruowa on rozwizanie prawne uniemoliwiajce
ktremukolwiek wyznaniu zajcie pozycji religii pastwowej, panujcej w pastwie, jak to z zasady bywao w
europejskich pastwach monarchicznych. Rozdzia religii od pastwa sta si jednym z fundamentw i
gwarantw
amerykaskiej
demokracji,
zwaszcza
wobec
zwizkw
systemu
monowyznaniowego
monarchizmem. Por. A.Besancon, Chrzecijastwo..., s.25, 26.

38
Obecno emigracyjnych publikacji unitariaskich w domowych biblioteczkach takich tytanw myli
owieceniowej jak J.Locke, P.Bayle, czy I.Newton, jest potwierdzana przez rnych badaczy. Ponadto, wiadomo
o przyjani J.Locke'a z S.Crellem (1660-1747), emigracyjnym pisarzem i ministrem unitariaskim, dziaajcym
na gwnie terenie brandenburskiej Nowej Marchii, w okolicach Lubniewic (Konigswalde). Dziadek S.Crella, Jan etyk i wykadowca w Akademii Rakowskiej - by autorem synnej w Europie rozprawy Vindiciae pro religionis
libertate (O wolnoci sumienia), ktrej myl przewodni bya konieczno dokonania rozdziau Kocioa od
pastwa. Sam za Locke, pierwszy ze swych Letters on tolerantion (Listw dotyczcych tolerancji) wyda w
Amsterdamie, dziki wsparciu holenderskiego unitarianina i profesora teologii, Filipa van Limborcha. W
kontekcie tych kontaktw, a przede wszystkim zachodzcego w ich trakcie zjawiska wymiany myli religijnopolitycznej, zwizek idei goszonych przez braci polskich, Locke'a i Madisona, wydaje si by oczywisty.
Powstaje bowiem korowd mylicieli, ktrych myl religijno-polityczna, szczeglnie, gdy chodzi o kwesti
rozdziau Kocioa od pastwa, biegnie wzdu linii: M.Serwet-J.Crell-S.Crell-J.Locke-J.Madison. Taki wanie
model genezy tej idei sugeruje M.Hillar, a porednio take wyniki bada czci naszych historykw. Por.
M.Hillar, Poland's..., s.467; J.Tazbir, Bracia Polscy..., s.132, 232; A.Kawecka-Gryczowa, Prasy Krakowa i
Rakowa w subie antytrynitaryzmu, w: Studia nad arianizmem, pod red. L.Chmaja, Warszawa 1959, s.330;
Z.Ogonowski, Socynianizm a Owiecenie..., s.564.
39
Por. Sdz 21:25; BT..., s.252.
40
Por. 1Sm 8:7; BT..., s.263.
41
Por. 1Sm 8:17; BT..., s.264.
13
Historia Izraela, a nie demokracja ateska, stanowia najprawdopodobniej pierwowzr dla idei
demokratycznych, rodzcych si w umysach unitariaskich pomysodawcw demokratycznego
systemu politycznego, ktry nastpnie zosta zorganizowany w Ameryce i Europie. Dla nich
bowiem, i to jest uwaga bezsporna, analiza treci zawartych na kartach Biblii znaczya o wiele
wicej, ni studia nad dziejami - obcej judaizmowi i chrzecijastwu - demokracji ateskiej).
Gdy europejska teoria pastwa, od mniej wicej czasw Konstantyna Wielkiego, nawizywaa tylko
do modelu izraelskiego z okresu monarchicznego (ok.XI-VI w. p.n.e.), dla Serweta i polskich
unitarian ideaem byo nie tyle panowanie wadcw z rzekomej boej aski, co panowanie samego
Boga, bez zbdnych porednikw.
Izraelski model organizacji spoeczestwa z okresu przeddynastycznego, koniecznie w poczeniu z
nowotestamentowymi modyfikacjami, stanowi podstaw idei pastwa ponadwyznaniowego, a w
drugiej kolejnoci - wrogiego monarchizmowi systemu demokratycznego, zapocztkowanych przez
postulaty religijno-polityczne podnoszone przez Serweta w latach 1531-1553.
Idea wolnoci myli i sumienia, jakkolwiek nie do zaakceptowania przez staroizraelski system
pastwowy, ktrego ramy prawne wyznaczane byy przez ustawy wydane, w powszechnym
przekonaniu autorw ksig biblijnych, osobicie przez IEUE, stanowia element niezbdny Nowego
Przymierza - Przymierza, trzeba doda, take bdcego w pojciu chrzecijan dzieem IEUE.
Przymierza zawartego z Izraelem po wiekach, ktrych smutne dowiadczenie przekonywao o nie
spenianiu przez pierwsze, prawnopastwowe rozwizanie, pokadanych w nim nadziei skutecznego
ksztatowania ludzkich osobowoci. Odtd, to jest wraz z nastaniem Nowego Przymierza, prawo
Stwrcy miao by wypisane w sercach 42, a ten wymg mija si zupenie z ide teokratycznego,
religijnego nadzoru, akceptowan przez prawo i wyznaniowe pastwo staroizraelskie, i
zaakceptowan pniej bez reszty przez monarchistyczny system redniowiecznej Europy 43. Prawo
karne Nowego Przymierza, zachowujc standardy moralno-obyczajowe Starego, prowadzio prost
drog w kierunku idei wolnoci sumienia - karanie za przestpstwa wzgldem praw boskich
zostawiajc Bogu, a nie ludziom...
T wanie rnic pomidzy Starym a Nowym Przymierzem dostrzeg Serwet, i ona bya
podstawowym punktem jego sporu z Kalwinem w obszarze polityki wyznaniowej pastwa
rzdzonego przez chrzecijan.
Tej rnicy nie udao si dostrzec samym chrzecijanom przez pitnacie wiekw przed Serwetem
oraz, ogromnej wikszoci z nich, jeszcze przez kilka wiekw po jego egzekucji dokonanej przez
rzymsko-katolick Inkwizycj we wsppracy z Janem Kalwinem.
Poniewa dotychczas nikt nie zaj si kwesti zwizkw wystpujcych pomidzy ideami religijnopolitycznymi goszonymi przez Serweta a identycznie formuowanymi ideami, goszonymi przez
polskich unitarian, nie jest moliwe podjecie przeze mnie krytyki czyjegokolwiek stanowiska.
III. MONISTYCZNA ANTROPOLOGIA
Religijna antropologia, ktra odrzuca idee niemiertelnoci duszy, obecna we wszystkich
pozostaych systemach religijnych znanych ludzkoci, stanowi dziedzin, w ktrej wpyw egzegezy
serwetiaskiej na doktryn braci polskich jest wyranie zaznaczony. Niestety, do wspczesnoci
niewiele si zachowao z monistycznej, anty-animistycznej, szesnasto- i siedemnastowiecznej
literatury religijnej.
42
43
Por. Hbr 8:8-12; Jr 31:31-34; BT..., s.1365, 943, 944.

Roli odegranej przez teksty biblijne, suce tworzeniu i funkcjonowaniu w okrelonej rzeczywistoci
spoecznej podstaw systemu religijno-politycznego chrzecijaskiej Europy, w okresie IV-XI wieku, wiele uwagi
powici W.Ullmann - wanie w Biblii odnajdujc fundamenty myli politycznej redniowiecza i podkrelajc, i
bez opartej o ni konfiguracji eklezjologicznej tego okresu fenomen renesansowego humanizmu byby
niewytumaczalny. Por. tego, redniowieczne korzenie renesansowego humanizmu, d 1985, s.44, 49.
14
Ju samo zaopatrzenie jakiejkolwiek literatury religijnej w przymiotnik anty-animistyczna brzmi
paradoksalnie, gdy si zwrci uwag na fakt, ze animizm jest nierozerwalnie zwizany z wszelk
form religijnoci, obserwowan na Ziemi; e religijno ludzi wydaje si by jedynie pochodn ich
spirytystycznych praktyk. Tymczasem, zdaniem nielicznych znawcw doktryn religijnych judaizmu i
chrzecijastwa 44, wczesnojudaistyczny i wczesnochrzecijaski pogld na zagadnienie stanu
czowieka po mierci stanowi zaprzeczenie stanowiska powszechnie akceptowanego przez ludzko
od zarania udokumentowanych dziejw. Stanowisko staroytnych Izraelitw oraz ydowskich
chrzecijan znanych z kart Biblii, miaoby cakowicie odbiega od reprezentowanych przez
ortodoksyjne judaistyczne i chrzecijaskie wyznania 45, znane w XVI wieku i aktywne na forum
midzynarodowym wspczenie.
Poniewa ostatecznym celem bada nad Bibli, prowadzonych przez redniowiecznych biblistw
oraz szesnastowiecznych reformatorw zachodniego odamu chrzecijastwa, byo, przynajmniej w
teorii, odkrywanie i przywracanie pierwotnego wyznania wiary antycznego kocioa, nic dziwnego,
e zainteresowaniem Serweta objte zostay take zagadnienia przez nikogo innego nie poddawane
krytyce. Biblijna antropologia naleaa do takich wanie zagadnie. Pord polskich unitarian,
stanem czowieka po mierci interesowali si przede wszystkim Faust Socyn i Grzegorz Pawe z
Brzezin. Chronologicznie, pierwsza bya anty-animistyczna publikacja Grzegorza Pawa,
zatytuowana: O prawdziwej mierci, zmartwychwstaniu i ywocie wiecznym, wydana w 1568
roku, w ktrej twierdzi, i dusza nie jest adn osob osobn w czowieku 46. Poniewa jednak nie
udao mi si dotrze do samej ksiki, nie jestem w stanie przedstawi podstaw argumentacji jej
autora.
PRAWDOPODOBNE WYJANIENIE GENEZY STANOWISKA UNITARIAN
Dostp do wypowiedzi Fausta Socyna umoliwia mi natomiast publikacja obszernego fragmentu
wykadw, przeprowadzonych przez niego w dniach 7-21 marca 1601 roku, zamieszczona w
ramach jednej z antologii polskiej myli filozoficznej i spoecznej XVI wieku 47. Jego wykad O
czowieku zawiera szereg interesujcych argumentw biblistycznych, przemawiajcych za
przyjciem pogldu na kwestie ludzkiej niemiertelnoci zupenie innego, ni tradycyjny animizm.
Nie pozostawiajc miejsca dla adnych niedomwie, Socyn twierdzi wprost, e dusza ludzka jest
miertelna, trzewo zauwaajc:
Gdyby dusza ya po mierci czowieka, lepiej byoby umrze, ni y. Wskutek tego te Katon z
Utyki, po przeczytaniu dziea Platona na temat niemiertelnoci, targn si sam na swe ycie 48.
Stanowisko to argumentowa Socyn za pomoc fragmentw biblijnych - wychodzc z ostrzeenia
danego Adamowi w Edenie przez Stwrc: Z drzewa poznania dobra i za nie wolno ci je, bo gdy
44
Autor artykuu zatytuowanego Soul (dusza), zawartego w izraelskiej Encyclopaedia Judaica, uwaa, i
idea niemiertelnoci duszy przenikna do judaizmu pod wpywem kontaktw ydw z Grekami, a zwaszcza z
filozofi
platosk
arystotelesowsk.
Podobnie
na
temat
pogldw
wczesnojudaistycznych
wczesnochrzecijaskich wypowiedzia si A.Tokarczyk, mwic o psychofizycznym monizmie preferowanym w

obydwu przypadkach, wykluczajcym ide niemiertelnoci duszy. Por. Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972,
t.XV, s.172; A.Tokarczyk, Protestantyzm, Warszawa 1980, s.131.
45
Chrzecijanie wierzcy w niemiertelno duszy posuguj si chtnie argumentami wywodzonymi z
nastpujcych fragmentw Biblii: Mt 25:31-46; 1Tes 5:23; Mk 12:18-27; J 11:17-26; Mk 9:42-45; Iz 66:24;
Obj 20:10, 14-15; 2P 3:8-10; Obj 22:15; 21:8; 2Tes 1:6-10; Mt 7, 22:1-14; Obj 20:9; Juda 6, 13; J 5:29; Lk
13:22-30; Dn 12:2-3; Obj 14:11, 20:14-15; Lk 16:19-31 oraz J 11:1-44.
46
Niestety, nie udao mi si dotrze do samego starodruku, o ktrego istnieniu i treci przeczytaem w ksice
A.Tokarczyka. Por. tego, Protestantyzm..., s.131.

47
L.Szczucki, Filozofia i myl spoeczna XVI wieku, Warszawa 1978, s.444-455.
48
Tame, s.450.
15
z niego spoyjesz, niechybnie umrzesz 49, ktre cile powizane byo przez staroytnego narratora
z opisem stworzenia pierwszego czowieka 50. Rozumia bosk grob dosownie, uwaajc, e:
Bg grozi mierci czowiekowi, a nie jego ciau. A wic musi on zgin i jest rzecz niemoliw,
aby po mierci czowieka pozostawaa przy yciu dusza, ktra by doznawaa jakiej radoci 51.
Ktokolwiek by chcia poj rozumowanie Socyna, musi zwrci si do tekstw oryginalnych Biblii,
poniewa powstao ono na podstawie analizy zda hebrajskich.
Niestety, analiza masowo rozpowszechnianych przekadw Biblii, dokonanych przez zwolennikw
animizmu, zdajcych sobie doskonale spraw z wagi kontrowersyjnych wyrazw, nie na wiele si
moe zda. Wyrazy te bowiem, na przykad hebrajskie:
szeol, gehenna, ruach, i nefesz,
ktre oddane zostay przez autorw Septuaginty i Nowego Testamentu za pomoc sw
odpowiednio:
hades, gehenna, pneuma i psyche,
przekadane s celowo tak, aby sugeroway istnienie pieka i niemiertelnej duszy.
Brak dostpu do odpowiedniej iloci danych na temat unitariaskiej argumentacji sprawia, e mog
tutaj jedynie zaznaczy istnienie problemu i zwrci uwag czytelnika na newralgiczne dla kwestii
animizmu chrzecijaskiego zagadnienie.
ARGUMENTACJA SOCYNIASKA
Kluczowym dla omawianej kwestii fragmentem biblijnym, na ktrym wspar sw argumentacj
Socyn 52, jest jednak fragment, ktrego nie zawar w wykadzie O czowieku. Pozostaje on
wszake stale obecny w podtekstach interpretacji cytatw, na ktre si w nim powoa. Jest nim
sam opis stworzenia czowieka, zawarty w ksidze Rodzaju 2:7, przeoony w cytowanym przeze
mnie w przypisie fragmencie Biblii Tysiclecia tak, aby czytelnikom nie nasuno si jakie
nieprawomylne skojarzenie. Wystarczy jednak porwnanie tego, wspczesnego przekadu z
przekadem Biblii Gdaskiej, opublikowanym po raz pierwszy w 1632 roku, by dostrzec, znaczce
dla funkcjonowania animizmu w ramach chrzecijastwa, rnice. Przekad ten oddaje Rdz 2:7
nastpujco:
Stworzy tedy Pan Bg czowieka z prochu ziemi, i natchn w oblicze jego dech ywota. I stal si
czowiek dusz ywic 53.
Prosz zwrci uwag zwaszcza na ostatnie cytowane zdanie. Wedug tekstu hebrajskiego,
ktremu staropolski przekad luteraski jest bliszy ni cytowany przekad wspczesny, IEUE
stwarza Adama w dwch etapach. Najpierw uformowa jego organizm, a nastpnie do jego wntrza
wtoczy dech ycia (hebr. niszmat hajim). Dopiero w ten sposb sta si Adam dusz yjc (hebr.
49
Tame. Por. Rdz 2:15-17; BT..., s.23.
50
Wtedy to Jahwe Bg ulepi czowieka z prochu ziemi i tchn w jego nozdrza tchnienie ycia, wskutek czego
sta si czowiek istota yw. Por. Rdz 2:7; BT..., s.23.

51
L.Szczucki, Filozofia..., s.450.
52
Zajmujc si raczej kwesti opacznego rozumienia fragmentw Biblii, zawierajcych wyraz hebrajski ruah
(duch), Socyn skoncentrowa si w swym wykadzie na Ps 104:29; Koh 3:18-21; 12:1-7. Udowadnia przy tym,
e w duch ludzki wicej ma wsplnego z oddechem - w domyle: wtoczonym w Adama w momencie jego
stwarzania - ni z tradycyjnym pojciem niemiertelnej substancji duchowej, za jaka uwaana jest tzw. dusza.
Por. L.Szczucki, Filozofia..., s.450.
53
Biblia to jest cale Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Biblia Gdaska, Warszawa 1975, s.2.
16
nefesz haja) 54. Od tego momentu, wszyscy pozostali autorzy ksig Biblii nazywali kade boskie
stworzenie sowem nefesz, to jest "dusza". W oparciu o ten fragment mona byo take twierdzi,
e Adam, stworzony w taki sposb sam by dusz, a nie - posiada dusz. Tutaj te tkwiy podstawy
rozumowania Socyna, reprezentowanego w wykadzie O czowieku, prowadzce w konsekwencji
do zaprzeczenia istnieniu pieka, czyca i raju, do ktrego mogyby, zaraz po zgonie ciaa, trafia
ludzkie dusze. Jednoczenie, pieko i raj - hebrajskie szeol i eden - odzyskiway w ten
sposb swoje pierwotne, staroytne znaczenie i miejsce w nowym systemie wierze, wzorowanym
na relacjach zawartych w tekstach pozostawionych przez antycznych Izraelczykw, przepisywanych
odrcznie przez pokolenia ydowskich skrybw.
Jeden z fragmentw wykadu 55 sugeruje, i Socyn rozrnia hebrajski szeol (w Septuagincie i
Nowym Testamencie: hades; katolickie, prawosawne i protestanckie: pieko) od, rwnie
hebrajskiej, gehenny (w Septuagincie i Nowym Testamencie: gehenna; katolickie, prawosawne
i protestanckie: te pieko). Musiaby, wobec tego odrnia, take hebrajska, nefesz (w
Septuagincie i Nowym Testamencie: psyche; polska: dusze) od hebrajskiego ruach (w
Septuagincie i Nowym Testamencie: pneuma; polski: duch).
Musiaby sobie ponadto zdawa spraw z tego, e greckie wyrazy zastosowane w Septuagincie i
Nowym Testamencie - hades oraz psyche - miay dla autorw biblijnych zupenie inne
znaczenie, ni dla Grekw, ktrych psyche bya substancj niemierteln, a po mierci ciaa czowiekiem wyzwolonym z jego ogranicze; grecki hades za - miejscem przebywania
niemiertelnych dusz.
Wobec tego, animistycznego ujcia natury czowieka, stan Socyn w opozycji, zauwaajc jednak:
Przydatno tej kwestii na tym polega, ibymy mogli uwolni si od bdu i pozna nasz natur
56
.
Jakkolwiek wsplne rdo, jakim bya dla Socyna, Grzegorza Pawa i Serweta hebrajska Biblia,
mogo doprowadzi ich niezalenie do identycznych, lub podobnych wnioskw, uwaam, i impuls
do biblistycznych bada pierwszych, day wyniki medycznych studiw, prowadzonych przez
ostatniego z wymienionych.
ANATOMICZNE ODKRYCIE DOKONANE PRZEZ SERWETA I VESALIUSA
Studia medyczne na Sorbonie, podjte przez Serweta w 1537 roku 57, a zwaszcza prace
przeprowadzane w uczelnianym prosektorium, w towarzystwie Andrzeja Vesaliusa - ojca
nowoytnej anatomii 58 - doprowadziy do odkrycia przez niego maego obiegu krwi. Faktem bez
precedensu w historii medycyny 59 nazwa to odkrycie M.Hillar, a to ze wzgldu na szczeglnego
rodzaju naukow intuicj hiszpaskiego lekarza i biblisty. Niezwyko odkrycia polegaa mianowicie
na tym, e Serwet - pamitajc kilka biblijnych wersetw zawierajcych informacje, e dusza (w
znaczeniu: ycie) kadego ciaa znajduje si w jego krwi 60 - prowadzi sekcje zwok
zastanawiajc si nad tym, jak to w ogle moliwe. Cytaty z Biblii stanowiy wic dla Serweta
pobudk do bada, ktre doprowadziy do wielkiego anatomicznego odkrycia nauki europejskiej.
54
55
Por. D.Ginsburg, The Holy..., s.3.

Socyn nie zastosowa w wykadzie, zwykle stosowanego przez kocioy chrzecijaskie, sowa: pieko, w
momencie, gdy mia po temu najdogodniejsza okazje. Komentujc Mt 10:28, mwi o gehennie, koczcej
ycie, w przeciwiestwie do pieka, ktre oznaczaoby - zgodnie z doktryn katolick, prawosawn, czy
ewangelick - wiecznie trwajce mczarnie, przewidziane dla niemiertelnych dusz. Por. L.Szczucki,
Filozofia..., s. 451.
56
57
Tame.
Por. M.M.Mattison, Michael Servetus: Fountainhead of Antitrinitarianism, A Journal from the Radical
Reformation, Morrow, GA 1991, t.I, nr 1, s.30.

58
L.Szczucki, Micha..., s.25.
59
M.Hillar, The Case..., s.380.
60
Rdz 9:5; Kpl 17:10-14; Pwt 12:23. Por. M.Serwet, Restytucja chrzecijastwa, w: L.Szczucki, Micha...,
s.121.
17
Inn pobudk do bada ludzkiej anatomii, podjtych przez Serweta, by fragment ksigi Rodzaju
2:7, o ktrego znaczeniu w procesie powstawania anty-animistycznych pogldw Fausta Socyna
pisaem wyej. Sam Serwet tak pisa, nawizujc do tego fragmentu:
Z powiewu powietrza Bg wprowadza dusze w ciaa ludzkie, ktrym wrodzone jest ycie tchnitego
w nie powietrza. Stad te 'dusza' po hebrajsku brzmi tak samo, jak 'oddech'. Z powietrza
wprowadza Bg dusze, wprowadzajc wraz z sam dusz powietrze i iskr boskoci, ktra wypenia
powietrze 61.
Po takim wprowadzeniu zamieci Serwet wasny opis drogi, jak odbywa dusza za porednictwem
krwi, poprzez nozdrza, puca i ttnice, do wszystkich organw ludzkiego ciaa. Tym sposobem obali
pogld staroytnego lekarza greckiego, Galena, pokutujcy w europejskiej medycynie przez
kilkanacie stuleci, zgodnie z ktrym siedliskiem duszy oywiajcej ciao bya wtroba, co miao i
swoje praktyczne konsekwencje w lekarskiej praktyce upuszczania krwi i przeprowadzania
zabiegw lewatywy. Serwet, zamiast tych sposobw, uwiconych przez medyczn tradycj,
stosowa leczenie za pomoc syropw.
Trudno byoby wykaza wprost - ze wskazaniem w rdach zda, w ktrych by pisa o tym bez
obawy przed Inkwizycj - e Serwet nie akceptowa idei niemiertelnoci duszy. Jakkolwiek zdawa
si zupenie ten temat pomija w opisie wynikw swych bada, ktrego fragment przytoczyem, to
jednak w trakcie procesu, przeprowadzonego przed Rad Genewy, w licie wystosowanym do teje
Rady, zbija oskarenie rzucone przez Kalwina, zgodnie z ktrym miaby gdziekolwiek napisa, i
dusze s miertelne 62. Biorc jednak pod uwag fakt, e by aresztowany w poowie sierpnia 1553
roku, a list nosi dat 22 wrzenia tego roku, oraz warunki, w jakich przebywa w genewskim
wiezieniu uwaam, i sowa winia mogy stanowi tylko wybieg. Podobnym wybiegiem byo
zapewnianie Rady, podczas trzeciego przesuchania, w dniu 17 sierpnia, e wierzy w Trjc 63,
kiedy nie skama bynajmniej mwic, e wierzy w Ojca, Syna i Ducha witego, zaznaczywszy
przy tym, e pojmuje sam wyraz Trjca inaczej ni wspczeni mu teologowie. Moim zdaniem,
Serwet, widzc, e ma do czynienia z sdziami, ktrzy s kompletnymi ignorantami w sprawach, o
ktre zosta oskarony oraz, e Kalwin zrobi wszystko, co w jego mocy, byle tylko nie wypuci go
ywego z Genewy, postanowi ratowa si w jakikolwiek sposb.
Do przypuszczenia, i Serwet mimo wszystko niemiertelnoci duszy nie akceptowa skaania mnie
nie tylko wasna opinia Kalwina, ale przede wszystkim interpretacja Rdz 2:7, dokonana przez
hiszpaskiego reformatora. Ot, bdc znawc hebrajskiego tekstu Biblii, ten odkrywca maego
obiegu krwi napisa, e z powiewu powietrza Bg wprowadza dusze w ciaa ludzkie 64, a take,
przywoujc posta Adama i ten sam fragment ksigi Rodzaju, e: przez tchnicie w usta i nozdrza
prawdziwie zostaa wprowadzona dusza 65. Biorc pod uwag wspomnian erudycj biblistyczn
Serweta, uwaam, e nie mg nie dostrzec, i tekst hebrajski nic nie mwi o wprowadzaniu do
wnetrza Adama "duszy", lecz celowo przytoczy wanie fragment Rdz 2:7, aby tym atwiej, gdy
nastanie po temu bardziej dogodna pora, wykaza, e Adam nie otrzyma duszy, ale zosta
stworzony przez Boga jako dusza yjca.
Powstaje pytanie: Jakimi drogami mogaby przenikn do Polski, a szczeglnie do prac Grzegorza
Pawa i Fausta Socyna, idea psychofizycznego monizmu, przywrcona przez Serweta na podstawie
wynikw sekcji zwok i analizy starohebrajskich witych ksig?.
Co do Socyna, wiadomo, e przebywa w Szwajcarii przez trzy lata, od okoo 1575 roku. Tam te
napisa swe pierwsze dziea - De Iesu Christo Servatore i De statu primi hominis ante lapsu, po
czym, w 1578 roku, uda si do Siedmiogrodu, by na stale osiedli si w Polsce, w rok pniej 66.
Brak jednake jakichkolwiek poszlak czcych go z Serwetem osobicie. W chwili jego mczeskiej
mierci, to jest w roku 1553, Faust Socyn liczy sobie zaledwie czternacie lat. Jedynym cznikiem
61
62
63
64
65
66
M.Serwet, Restytucja chrzecijastwa..., s.119.

Tame,
Tame,
Tame,
Tame,
s.219.
s.173.
s.119.
s.120.
Por. L.Szczucki, Filozofia..., s.444.
18
pomidzy Faustem a Serwetem, i jego pismami, mgby by stryj Fausta - Leliusz Socyn prawdopodobnie serwetianin, na co wskazywaoby skierowanie bratanka w roku 1561 do Lyonu 67,
a wic do miasta, gdzie Serwet prowadzi sw praktyk lekarsk przez kilkanacie lat, piszc
jednoczenie swoj, ponad pisetstronicow Restytucj chrzecijastwa. By moe
funkcjonowao tam jakie rodowisko osb sympatyzujcych z pogldami Serweta, kontakt z
ktrymi mgby by uznany przez Leliusza za poyteczny dla Fausta.
Na temat kontaktw Grzegorza Pawa z woskimi serwetianami wiadomo, e pozostawa on pod
przemonym wpywem lekarza, Grzegorza Biandraty. Tyle ustali M.Wajsblum, nazywajcy nawet
Biandrat mianem spiritus movens 68 teologicznych zapaw Grzegorza Pawa. Z drugiej strony,
Biandrata uwaany bywa za osob odpowiedzialn za upowszechnienie we Woszech odkrycia,
dokonanego przez Serweta w dziedzinie ludzkiej anatomii 69. Poczenie obu poszlak z danymi na
temat przybycia Biandraty do Polski, ktre miao miejsce w roku 1562, oraz dat publikacji przez
Grzegorza Pawa O prawdziwej mierci, zmartwychwstaniu i ywocie wiecznym, ktra si ukazaa
drukiem w roku 1568, ukazuje bardzo prawdopodobn, moim zdaniem, tras wdrwki, jaka
odbya serwetiaska antropologia, od bada anatomicznych prowadzonych przez Serweta, do O
prawdziwej mierci... autorstwa Grzegorza Pawa i wykadu O czowieku, wygoszonego przez
F.Socyna w 1601 roku.
Nawet, gdyby Serwet szczerze wierzy w niemiertelno duszy, geneza niewiary w jej
niemiertelno, argumentowanej za pomoc fragmentw Biblii, stanowicej rzekomo podstaw
animistycznego wyznania wiary setek milionw chrzecijan 70 - geneza, jak staram si w niniejszej
pracy zasugerowa - wydaje si siga wanie do wynikw jego bada medycznych i
biblistycznych.
Niestety, polska i amerykaska historiografia, do ktrej mam dostp, milczy zupenie na temat
serwetiaskiego anty-animizmu i genezy anty-animizmu w doktrynie religijnej braci polskich.
Wobec powyszego, nie mam moliwoci odnie si do czyjegokolwiek stanowiska w tej, jake
istotnej dla bada nad genez ich doktryny, kwestii.
IV. UNITARIASKA TEOLOGIA
Fundamentem systemu doktrynalnego stworzonego przez M.Serweta bya, rwnie samodzielnie
przez niego opracowana, a nie znana w Europie przed szesnastym stuleciem, metoda prowadzenia
bada nad Nowym Testamentem i dociekania sensu zawartych w nim twierdze - takiego, jaki
byby zrozumiay dla chrzecijan yjcych w pierwszym wieku naszej ery, znajcych oryginalne
teksty hebrajskiej Biblii i suchajcych wypowiedzi Chrystusa w jzyku hebrajskim. Polegaa ona na
konsekwentnym przytaczaniu w komentarzach do Nowego Testamentu oryginalnego brzmienia
cytatw starotestamentowych, zawartych przecie w kadej z jego 27 ksig.
Bdc metod rwnie konsekwentnie unikan przez egzegetw reprezentujcych pozostae nurty
chrzecijastwa, stanowi najbardziej czytelny identyfikator unitariaskiego nurtu reformacji.
Szczeglnie w sytuacji, gdy ani jeden z szesnastowiecznych, trynitariaskich reformatorw
Kocioa, a tym bardziej nikt spord hierarchw Kocioa prawosawnego czy katolickiego, nie
odway si nigdy na jej stosowanie.
Metoda ta bowiem ujawniaa bezpodstawno najwaniejszych dogmatw, podawanych do
wierzenia narodom europejskim przez kapanw tych kociow.
67
Tame.
68
Por. M.Wajsblum, O genez antytrynitaryzmu polskiego, Reformacja w Polsce, t.VI, 1934, s.79.
69
M.Hillar, po wymienieniu tytuw publikacji, wydanych w latach 1556-1593, zawierajcych informacje o
odkryciu maego obiegu krwi, stwierdza, i sugerowano, e rozpowszechnianiem odkrycia zajmowa si

wczenie Biandrata we wsppracy z A.Vesaliusem. Por. M.Hillar, The Case..., s.388.
70
witych obcowanie z tzw. apostolskiego credo, odmawianego w kocioach katolickich, prawosawnych i
ewangelickich co niedziel.
19
Serwet i polscy unitarianie stosowali metodologi egzegetyczn, bdc antytez metody
stosowanej przez egzegetw trynitariaskich. Trynitariask metodologi egzegetyczn uznawali
tym samym za antytez metodologii wczesnochrzecijaskiej. Gdy tamci usuwali z przekadw
Biblii na jzyki europejskie tetragram imienia IEUE, zagraajcy teologii trynitariaskiej Serwet i
unitarianie go przywracali tam, gdzie si znajduje w hebrajskim tekcie Starego Testamentu. Tym
samym, przywracali jednoczenie imi izraelskiego Boga, IEUE, rwnie starotestamentowym
cytatom zawartym w Nowym Testamencie. A tego za wszelka cen unikn pragnli - i nadal
pragn - teologowie trynitariascy. Teologi trynitariask ten nie skomplikowany zabieg zupenie
eliminuje, jako doktryn rzekomo opart na analizie Biblii i apostolskiej tradycji. Wszak
apostoowie posugiwali si biegle jzykiem hebrajskim, a ich wasne wypowiedzi, uzupenione o
brakujcy w trynitariaskich odpisach Nowego Testamentu tetragram, wiadcz o tym, i wszyscy
preferowali judaistyczn teologi swych przodkw.
Te spord nowotestamentowych fragmentw, ktre przytaczano w dyskusjach teologicznych
bdce w oczach hierarchw prawosawnych, katolickich i protestanckich wiadectwem wiary
staroytnego Kocioa w Trjc 71 zostay przez unitarian poddane nowej analizie, opartej o
zasad porwnywania ich treci z treci fragmentw rdowych zawartych w tekcie hebrajskim
Biblii.
Dopiero na tej podstawie udao si im doj do wniosku, e teologia wczesnochrzecijaska bya
identyczna z teologi judaistyczn, a punkty styczne obydwu znajdoway si na paszczynie
pogldw kreacjonistycznych i chrystologicznych. W tym samym czasie, gdy trynitarianie w
przedwiecznym Logosie widzieli Stwrc wszechwiata, unitarianie, dokadnie tak jak wyznawcy
judaizmu, za Stwrc uwaali Jahwe, narodowego i pastwowego Boga staroytnego Izraela 72. Jak
w zwizku z tym zauwayli L.Szczucki i J.Tazbir, unitarianie starali si wykaza przede wszystkim,
e staroytno chrzecijaska nie znaa Boga istnoci, Boga esencji, Boga Trojakiego 73. Odrzucili
zatem tez, jakoby Bg staroytnych i im wspczesnych ydw, a zarazem Bg pierwszych
chrzecijan, bdcych ydami, by Trjc. To z kolei, dla rodzcej si unitariaskiej historiozofii
byo rwnoznaczne z uznaniem, e wkrtce 74 po mierci apostow nastpio zapowiadane przez
nich odstpstwo 75, polegajce gwnie na zastpieniu w chrzecijaskim wyznaniu wiary Boga
izraelskiego Jahwe przez stwr zupenie nowy 76, nazywany Trjc.
Zgodnie z opini Serweta, nazwa ta powstaa nie wczeniej, jak po soborze nicejskim z 325 roku
n.e., o czym by przekonany, poniewa nie by w stanie odnale nawet nazwy Trjca w pismach
ojcw kocioa, yjcych w okresie od I do IV wieku n.e. Podczas genewskiego procesu Kalwin
przedstawi, co prawda fragment jednego z pism Justyna, yjcego w II wieku n.e., zawierajcy t
nazw, ale - jak si ostatecznie okazao 77 - zosta on interpolowany przez jakiego nieznanego
71
Wikszo tzw. "trynitarnych" fragmentw Nowego Testamentu, ktrych unitariaska interpretacja zawarta
zostaa w Katechizmie Rakowskim (wyd. 1609), zamieszczono w aneksie do reprintu jego angielskiego
przekadu, opublikowanego w 1818 roku przez T.Rees'a w Londynie. Por. The Racovian Catechism, Indianapolis
1994, s.387-396; Z.Ogonowski, Filozofia..., s.596, 597.
72
Tetragram IEUE wystpuje w hebrajskim oryginale Starego Testamentu blisko 7000 razy. Peny wykaz
zawarty jest w publikacji: G.Lisowsky, Konkordanz zum hebrischen Alten Testament, Stuttgart 1993, s.16121619.
73
L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura ariaska w Polsce XVI wieku, Warszawa 1959, s.XLVIII.
74
To jest jeszcze przed ostatecznym ustaleniem dogmatw trynitariaskich przez sobory kontrolowane przez
rzymskich
cesarzy,
a wic
w okresie
pomidzy,
postulowanym
przez
autorw
Nowego
Testamentu
wniebowstpieniem Chrystusa (ok.33 roku) a soborem nicejskim (325 rok). M.Serwet wierzy, e nastpio to
odstpstwo 1260 lat przed okresem reformacji, a wiec okoo III wieku n.e. Por. M.Serwet, Restytucja..., s.128,
129.
75
76
2Tes 2:3-12; Ap 19:15,20; Mt 24:11,24; 2Tm 4:3,4; Por. BT..., s.1344; M.Serwet, O Bdach..., s.129.
Protok trzeciego przesuchania Serweta z dnia 17 sierpnia 1553 roku, w: L.Szczucki, Micha..., s.173; Por.
Tekst oskarenia wniesionego przez M. de la Fontaine'a przeciw Serwetowi w dniu 14 sierpnia 1553 roku,
tame, s.158; List ministrw ewangelickich Zurichu do Rady Genewy z dnia 2 padziernika 1553 roku, tame,
s.223; Grzegorz Pawe z Brzezin, O wyznaniu wiary ksidza Sarnickiego, w: L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura..,
s.215;
77
Protok czwartego przesuchania Serweta z dnia 21 sierpnia 1553 roku, w: L.Szczucki, Micha..., s.177; Por.
L.Szczucki, Micha..., s.44; Z.yko, Nauki..., s.60.
20
skryb. Oczywicie, dla Kalwina, ktry zarzuca swej ofierze szkalowanie Mojesza dlatego tylko, e
napisaa w jednym z przypisw do francuskiego wydania Geografii Ptolemeusza, i Izrael jest
krajem pustynnym, podczas gdy Mojesz pisa, e pynie mlekiem i miodem 78, rnice pomidzy
starszymi a modszymi manuskryptami pism Justyna nie stanowiy problemu. Tak zarzut
szkalowania Mojesza doczy do oskarenia, na podstawie ktrego Rada Genewy skazaa Serweta
na mier, a spord odpisw pism Justyna wybra Kalwin wanie ten, ktry mg by podstaw
wydania wyroku skazujcego.
Poniewa dostrzegem uderzajce podobiestwo w zbiorze biblistycznych argumentw
prounitariaskich, reprezentowanych w pismach M.Serweta i w dokumentach dotyczcych jego
procesu oraz w literaturze polemicznej braci polskich uznaem, e zestawienie jego wypowiedzi z
wypowiedziami polskich unitarian na temat kluczowych dla teologii chrzecijaskiej wersetw
biblijnych jest niezbdne dla ustalenia zwizku ich doktryny z doktryn woskiego rodowiska
serwetiaskiego 79. Dopiero na podstawie takiego zestawienia i analizy wielu wypowiedzi mona
byo odpowiedzie na pytania nasuwajce si w trakcie bada nad genez doktryny polskich
unitarian. Gwnie dlatego, e dyem do wykazania nie tylko osobistego udziau Wochw w
tworzeniu podstaw Kocioa unitariaskiego w Polsce, ale take do ukazania w peni zakresu
wpywu metodologicznych podstaw egzegezy serwetiaskiej na teologi braci polskich. Wyniki
analizy opartej o wspomniane zestawienie sprawiy, e zwizek polskiego unitarianizmu z
reformacyjn dziaalnoci Serweta z lat 1531-1553 sta si dla mnie kwesti bezsporn. Przede
wszystkim za, podjem prb udzielenia zadowalajcej odpowiedzi na pytanie, czy doktryna
unitariaska, a zwaszcza jej metodologiczne podstawy, zrodzona zostaa w caoci na polskiej
ziemi, jak uwaa znaczna cz polskich badaczy 80, czy raczej zostaa na niej zaszczepiona 81, w
niemal gotowej postaci, przez woskich misjonarzy unitariaskich? Druga z wymienionych
moliwoci jest przedmiotem moich bada, ktrych dotychczasowe efekty prezentuj w niniejszej
pracy.
KWESTIA TETRAGRAMU
Jak ju zaznaczyem, do podstawowych problemw szczeglnie mocno zwizanych w XVI i XVII
wieku z kontrowersj teologiczn unitarianizm-trynitarianizm, naleao zagadnienie poprawnie
udokumentowanej za pomoc tekstw biblijnych identyfikacji Boga wczesnochrzecijaskiego.
Spraw najwyszej wagi dla Serweta i dla braci polskich byo w zwizku z tym udzielenie, w miar
precyzyjnie uzasadnionej, odpowiedzi na pytanie:
Czy starotestamentowy Jahwe to nowotestamentowy Bg Ojciec 82? A moe Jahwe to raczej,
wyimaginowana zdaniem Serweta przez greckich filozofw, Trjca, uznawana za Boga przez
wszystkich wspczesnych mu prawosawnych, katolickich i protestanckich teologw?.
Fundamentalne znaczenie tego problemu dla funkcjonowania chrzecijaskiej teologii zmuszao
unitarian do staego porzdkowania argumentw w celu stworzenia moliwie najefektywniejszej
dydaktyki wasnego nurtu teologicznego, a przyczyn, dla ktrej wanie to zagadnienie posiadao
78
Lb 13:27., BT..., s.149. Protok trzeciego..., s.169, 170; Por. L.Szczucki, Micha..., s.44.
79
K.Grski, Bracia polscy, w: Encyklopedia katolicka., Lublin 1985, t.I, s.1003; M.Wajsblum, O genez..., s. 79;
M.Hillar, Poland's Contribution to the Reformation: Socinians and Their Ideas on Religiuos Freedom, The Polish
Review, t.XXXVIII, nr 4, 1993, s.448.
80
81
K.Grski, Bracia..., s.1003; Por. M.Wajsblum, O genez..., s.78; L.Szczucki, Filozofia..., s.26, 27.
M.Hillar, Poland's..., s.451; tene, From the Polish Socinians to the American Constitution, A Journal from
The Radical Reformation, t.III, nr 2, 1994, s.28.

82
Takie przekonanie stanowio fundament i identyfikator unitariaskiej teologii. Por. M.Serwet, O bdach...,
s.77, 87; S.Budny, Nowy Testament..., Losk 1574, Mt.22:44, (brak podziau na strony), H.Moskorzowski,
Katechizm Zboru..., Rakw 1619, s.37; Piotr z Goniadza, O Trzech, to jest o Bogu, o Synu jego i o Duchu w.
przeciwko Trjcy sabelijaskiej, Warszawa 1962, s.52, 57, 59; A.Wiszowaty, O religii zgodnej z rozumem...,
Warszawa 1960, s.37-39.
21
tak due znaczenie dla przebiegu toczonej dyskusji teologicznej byo wielokrotne 83 powoywanie
si autorw Nowego Testamentu na te fragmenty Starego, w ktrych wystpuje tetragram imienia
Jahwe. Pomimo, e nie sposb byo go odnale w adnym z manuskryptw nowotestamentowych
84
, zachowanych przez kler trynitariaski, unitarianie intuicyjnie wypeniali luk dostrzegan w
relacjach powszechnie przypisywanych apostoom. Robili to wspierajc si autorytetem tekstu
rdowego 85, a wic z punktu widzenia wspczesnej praktyki prowadzenia bada historycznoliterackich. Stosujc metod jak najbardziej zasadn.
M.Serwet, w trakcie analizy rde, na ktre powoywa si Chrystus i jego apostoowie, dostrzeg
niebywale istotn prawidowo. Zauway, e metoda interpretacji Nowego Testamentu oparta o
zasad porwnywania jego fragmentw ze rdami, na ktre si tak czsto powouje, eliminuje
cakowicie trynitarianizm z teologii chrzecijaskiej. Z tej wanie metody czerpa dowody na to, e
teologia wczesnochrzecijaska nie bya teologi trynitariask.
Trynitarianizm pojmowany by przez Serweta, jako uboczny efekt niedorzecznych spekulacji
greckich filozofw. Lapidarnie podsumowa wyniki wasnych bada nad znaczeniem dla egzegezy
chrzecijaskiej tetragramu i wyrazw Elohim i Adonaj twierdzeniem, e nieznajomo tej
sprawy dziwnie zwioda filozofw greckich 86, oraz:
wszystkie te sprawy 87 naley dokadnie zbada; nie przysporzyyby nam tyle kopotu, gdyby Grecy
byli nauczyli si hebrajskiego 88.
Byo to rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e teologia wczesnochrzecijaska, to jest ta, ktra bya
preferowana przez ydowskich zaoycieli kocioa w poowie I wieku naszej ery, bya teologi
identyczn z teologi judaizmu.
Poniewa drukowane rda, bdce udokumentowaniem wyznania braci polskich, zawieraj cay
szereg dowodw stosowania przez nich tej podstawowej metody egzegezy serwetiaskiej,
przechodz do jej prezentacji na wybranych przez siebie przykadach.
ZNACZENIE I FUNKCJA TETRAGRAMU
Jeden z wersetw ksigi Psalmw, Ps 110:1, stanowi fragment waniejszego spord
starotestamentowych tekstw wykorzystywanych przez apostow w celu wykazywania, ze Jezus z
Nazaretu jest obiecanym Mesjaszem. Werset ten, w przekadzie z oryginalnej wersji hebrajskiej 89
brzmi nastpujco:
Wyrocznia Jahwe dla Pana mego: 'Sid po prawicy mojej, a poo nieprzyjaci Twoich, jako
podnek u stp Twoich' 90.
LADONAJ CZY RACZEJ LADONI?
M.Serwet przytoczy jeden raz ten fragment w swej pierwszej publikacji powiconej doktrynie
wczesnochrzecijaskiej, O bdach Trjcy, publikujc jednoczenie fragment oryginalnego tekstu
83
Precyzyjniej - blisko dwustukrotne. Por. Chrzecijaskie Pisma Greckie w Przekadzie Nowego wiata, praca
anonimowa, New York 1994, s.413; New World Translation of the Holy Scriptures, praca anonimowa, New York
1984, s.1565.
84
Katalog wszystkich zachowanych greckich manuskryptw nowotestamentowych zosta zamieszczony przez
E.Nestle i K.Alanda w Novum..., s.684-710.

85
Por. S.Budny, Nowy..., Mt 4:7,10; 5:33; 22:37,44; H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.40, 42, 51; Piotr z
Goniadza, O Trzech..., s.52; M.Serwet, O bdach..., s.77, 87.

86
87
Tame, s.77.
Mianowicie, wszelkie zwizki pomidzy fragmentami Nowego Testamentu a ich starotestamentowymi
rdami.
88
M.Serwet, O bdach..., s.80.
89
90
Por. D.Ginsburg, The Holy..., s.1296.

Por. BT..., s.677.
22
biblijnego w jzyku hebrajskim i za pomoc alfabetu hebrajskiego. Poprawna transliteracja aciska
hebrajskiego cytatu Ps 110:1 to: Neum IEUE lAdoni 91, w odrnieniu od mniej poprawnej
transliteracji: Neum Jehovah leAdonaj, mogcej sugerowa dialog jednego Jahwe z jakim drugim
Jahwe. Oczywicie, o ile zaoymy, i tytu Adonaj mona stosowa wycznie w odniesieniu do
IEUE.
Serwet przedstawi swoj opini w De Trinitatis erroribus, krtko piszc:
To, e Tomasz, J.20, nie powiedzia o Chrystusie 'Jehovah', lecz 'Elohim' i 'Adonaj
pniej 93.
92
, udowodni
Owo pniej, o ktrym pisa na 14 stronie swego dziea, nastpio na stronie 21, gdzie zacytowa
Ps 110:1 po hebrajsku.
Wyrazem szczeglnego znaczenia, przypisywanego przez wczesny Koci Ps 110:1, byo jego
kilkunastokrotne 94 przytoczenie w tekstach nowotestamentowych. W przekadzie z Septuaginty,
staroytnego tumaczenia wersji hebrajskiej ksig biblijnych na jzyk grecki 95, a take w
przekadzie z greckiego tekstu Nowego Testamentu 96, omawiany werset brzmi nieco inaczej, ni
hebrajski. Jaki wczesnoredniowieczny, chrzecijaski kopista, a bynajmniej nie autor, greckiego
przekadu ksigi Psalmw, woy w usta hebrajskiego psalmisty sowa: Rzek Pan do Pana mego,
co stao si dla pniejszych zwolennikw teologii trynitariaskiej wystarczajcym powodem do
twierdzenia, e obaj Panowie s sobie rwni. Oczywiste jest, e odwoywanie si unitarian do
tekstu hebrajskiego, jako do tekstu rdowego wszelkich cytatw Ps 110:1 zawartych w Nowym
Testamencie, zasadniczo ograniczao moliwoci ewentualnych trynitariaskich spekulacji na ten
temat.
W teologicznej literaturze polemicznej okresu, poruszajcej zagadnienie genezy trynitarianizmu,
odnalazem bardzo liczne przykady uderzania przez unitarian wanie w ten czuy punkt, wrcz
achillesowa pit, wszechwadnego wczenie systemu kocielnego. Dla potrzeb tej pracy
przedstawiam poniej kilka z nich, w celu unaocznienia dostrzeonych przeze mnie zasad
egzegetycznych czcych serwetianizm z unitarianizmem.
Trzy, spord nowotestamentowych fragmentw, gdzie zosta przytoczony Ps 110:1, zdaway si
unitarianom wiadczy, e ewangelici Mateusz 97, Marek 98 i ukasz 99 zgodnie woyli w usta
Chrystusa sowa, w ktrych ten cakiem jednoznacznie utosamia si nie z Panem-IEUE, ale raczej
z drugim, spord wymienionych w cytowanym fragmencie, Panw - to jest tylko z Mesjaszem, o
ktrym najwyraniej pisa psalmista.
Podobnie, znajomo unitariaski wydwik miao hebrajskie brzmienie Ps 110:1 w ustach apostola
Piotra, posugujcego si nim w jednym ze swych publicznych wystpie, ktre zakoczy sowami:
91
Bdna transliteracja Ps 110:1 zawarta zostaa w polskim przekadzie. Por. M.Serwet, O bdach..., s.87;
tego, De Trinitatis..., s.21; M.M.Mattison, Michael..., s.41; D.Ginsburg, The Holy..., s.1296.
92
W aciskim oryginale cytowanej wypowiedzi, dostrzegem, e Serwet przeoczy t zasadnicz kwesti, nie
odrniajc sowa Adoni od Adonaj. Mimo to, piszc w kontekcie Ps 110:1 o Chrystusie, powoa si na
fragment ksigi Malachiasza 3:1, gdzie ten izraelski prorok Anioa Przymierza okreli mianem Adon. Por.
M.Serveto, DeTrinitatis, s.14 oraz s.21. By moe uzna, e rnica w wokalizacji, dostrzegalna w tekcie
masoreckim hebrajskiej Biblii, nie ma wikszego znaczenia dla interpretacji tekstu. Hebrajskie Adonaj znaczy
Pan, a Adoni Pan mj...
93
Por. M.Serwet, O bdach..., s.77; tego, De Trinitatis..., s.14.
94
Fragment Ps 110:1 zosta przytoczony przez autorw Nowego Testamentu osiemnacie razy w nastpujcych
fragmentach: Mt 22:43; k 20:42; Mk 12:36; Dz 2:34; 7:56; Rz 8:34; Ef 1:20; Kol 3:1; Hbr 1:3; 8:1; 10:12;
12:2; 1P 3:22; Mt 22:44; Dz 2:35; 1Kor 15:25; Hbr 1:13; 10:13. Por. New World..., s.780.
95
Por. A.Rahlfs, Septuaginta..., t.II, s.124.
96
Por. E.Nestle, K.Aland, Novum..., s.64, 132, 228, 325.
97
Mt 22:44. Por. BT..., s.1148.
98
Mk 12:36; tame, s.1172.
99
k 20:42,43; tame, s.1207.
23
Niech wic cay dom Izraela wie z niewzruszon pewnoci, e tego Jezusa, ktrego wycie
ukrzyowali, uczyni Bg i Panem, i Mesjaszem 100. Rozumowanie unitarian poszo w kierunku
wniosku, e, jeeli Bg, o ktrym mwi Piotr, by tym IEUE, o ktrym napisa psalmista, a
Jezusowi przysugiwa zaledwie tytu Pana i Mesjasza, naleaoby precyzyjnie ustali kto jest kim w tym i w pozostaych fragmentach Nowego Testamentu powoujcych si na jakikolwiek tekst,
bdcy w oryginale tekstem hebrajskim zawierajcym tetragram.
W trakcie ledzenia biegu myli unitariaskich polemistw, doszedem do wniosku, e wsplnym
mianownikiem ich teologicznych poczyna byo denie do precyzyjnej, niebudzcej wtpliwoci
pozostaych uczestnikw licznych dyskusji, identyfikacji starotestamentowego IEUE jako
izraelskiego, a zarazem wczesnochrzecijaskiego, Boga, Stwrc wszechwiata, stanowia owoc i
ostateczny cel stosowania omawianej metody serwetiaskiej egzegezy.
SZMA ISRAEL NA USTACH CHRZECIJASKIEGO MESJASZA
Judaistyczne wyznanie wiary samego Chrystusa, ktre zapisane zostao w penej formie tylko przez
ewangelist Marka 101, bdc cytatem z ksigi Powtrzonego Prawa 6:4, w oryginalnym tekcie
hebrajskim zawiera tetragram. Polski przekad tego wyznania z wersji hebrajskiej brzmi:
Suchaj Izraelu, IEUE, Bg nasz, IEUE jest jedyny. Bdziesz miowa IEUE, Boga swego caym
swoim sercem, ca swoj dusz, caym swoim umysem i ca swoj moc 102.
Autorzy Katechizmu Rakowskiego zwrcili uwag na znaczenie cytowanego fragmentu, piszc:
Jelibymy nie wierzyli, i Bg jeden tylko jest, tedybymy z strony tej drogi na umyle
roztargnieni by musieli, nie wiedzc, ktry je nam pewnie poda. Dla ktrej to przyczyny te nam
Bg bardzo czsto w Pimie witym przypomina, i Bg jest jeden (Deut. 6:4) jako masz u
Mojesza, co te powtarza pan Jezus u Mateusza i u Marka witych (Mat 19:17; Mk 12;29):
'Suchaj Izraelu, Iehowa, Bg twj, Bg jedyny jest' 103.
Jakby nie do byo, e IEUE uznawany by przez unitarian za osob, z ktr nie da si
identyfikowa osoby Chrystusa - judaistyczna Szema w ustach chrzecijaskiego Mesjasza zdawaa
si by najciszym z ich argumentw. Chrystus bowiem, ju przez fakt jej wypowiedzenia, sam
przedstawi si jako prawowierny yd, to jest - wyznawca Boga Jahwe, a nie Trjcy, za ktrej
drug osob naleaoby go uzna, gdyby dawa wiar teologom trynitariaskim.
Na cytowane przez Chrystusa sowa Mojesza powoa si, podczas tzw. synodu rozamowego, 30
marca 1565 roku, Grzegorz Schoman. Gdy zgromadzeni na synodzie ewangelicy, po tydzie cay
toczcych si sporach o to, czy Stwrc wszechwiata jest Bg Ojciec, czy przedwieczny Logos
Chrystus, nadal nie mogli doj do jednakowych wnioskw, ten lubelski minister Kocioa
kalwiskiego przytoczy aciski przekad ydowskiej Szemy, pytajc oponentw o ich rozumienie
sw: Audi Izrael, Dominus, Deus tuus, Deus unus est 104. Pytanie pado w momencie, gdy
przywdca trynitariaskiej opozycji, ksidz Sarnicki, usiowa wykaza, i Bg (ac. Dominus), o
ktrym napisa Mojesz, to jeden Bg: Ojciec, Syn i Duch wity, a zatem Trjca 105. Inaczej
mwic, zdaniem ks.Sarnickiego Jahwe to Trjca.
Czy wyniky jakie dalsze rozmowy na kanwie poczenia cytatu z ksigi Powtrzonego Prawa ze
sabo przemylan wypowiedzi ks.Sarnickiego - tego autor protokou synodalnego nie podaje.
Natomiast jeden z uczestnikw synodu przeprowadzonego trzy lata pniej, w marcu 1569 roku w
Beycach, Szymon Budny, dokona sprecyzowania stanowiska unitariaskiego, publikujc w roku
100
Dz 2:36. Por. tame, s.1245.

Mk 12:29. Por. Mt 22:37; k 10:27; tame, s.1172, 1148, 1195; E.Nestle, K.Aland, Novum..., s.131, 64,
193.
101
102
Pwt 6:4; BT..., s.179; Por. A.Rahlfs, Septuaginta..., t.I, s.297; D.Ginsburg, The Holy..., s.334.
103
H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.33, 34.
104
St.Zachorowski, Najstarsze..., s.227.

Tame.
105
24
1574 wasny przekad Nowego Testamentu, w ktrym miejsce sowa Dominus zajo imi Boga,
obecne w hebrajskim oryginale. Z poczenia za wypowiedzi ks.Sarnickiego z tak zmodyfikowanym
fragmentem nowotestamentowym wynikaoby ostatecznie, e Bg Jahwe, wedug Sarnickiego Ojciec, Syn i Duch wity - jest Bogiem jedynym, ktrego Chrystus miowa z caego swojego
serca, si i umysu. Konsekwencj rozumowania ks. Sarnickiego byoby niechybnie twierdzenie, i
Chrystus kocha rwnie mocno Boga Ojca, Ducha witego, jak i (sic!) Syna. Wypowied Chrystusa
ukazana zostaaby zatem w nadzwyczaj komicznym wietle. Prawdopodobnie wanie ukazywanie
na podobnych przykadach absurdalnoci trynitariaskich wywodw teologicznych stanowio gwn
przyczyn, dla ktrej Budny zaryzykowa zamieszczenie imienia Boga w kilku fragmentach swego
przekadu Nowego Testamentu 106. Zrobi zreszt tylko to, co uczyni zaledwie czterdzieci trzy lata
wczeniej M.Serwet, gdy po raz pierwszy odwoa si w trakcie interpretowania tekstw
nowotestamentowych do ich hebrajskiego rda.
PRZEKAD SZYMONA BUDNEGO
Stosowanie metody przywracania cytatom starotestamentowym, zawartym w Nowym Testamencie,
ich pierwotnego brzmienia, otwierao przed unitariaskimi egzegetami moliwoci interpretacyjne
ograniczone jedynie liczb tyche cytatw. Wrd nich znajdoway si rwnie trzy fragmenty
ewangelii Mateusza, w ktrych Chrystus, kuszony przez jednego z upadych aniow, zwraca si do
niego z odpowiedzi:
Nie samym chlebem yje czowiek, lecz kadym sowem, ktre wychodzi z ust IEUE 107, Nie
bdziesz wystawia na prb IEUE, Boga swego 108, oraz IEUE, Bogu swemu, bdziesz oddawa
pokon i Jemu samemu suy bdziesz 109.
W roku 1574 Szymon Budny, aktywny uczestnik synodw braci polskich, znawca jzykw
biblijnych, opublikowa wasny przekad Nowego Testamentu, w ktrym powysze cytaty uzupeni
imieniem Boga, pomimo tego, e nie wystpuje ono w adnym ze znanych greckich manuskryptw
tego dziea. A jednak, wiedziony zapewne pragnieniem ukazania czytelnikowi fragmentw
starotestamentowych, na ktre powoywa si Chrystus, w ich oryginalnym brzmieniu, wystpi w
ten sposb przeciwko wielowiekowej tradycji biblistyki europejskiej. Dla jego unitariaskiej
egzegezy istotne byo to, e sowa Chrystusa paday w odpowiedzi na dania czci i podjcia prby
sprawdzenia aktualnoci proroctwa dotyczcego Mesjasza, zapisanego przez autora jednego z
Psalmw 110, ponawiane przez demona. W odpowiedzi, Chrystus powoa si na stare prawo
izraelskie, czynice Jahwe jedynym obiektem kultu, co dla Budnego byo faktem o ogromnym
znaczeniu. Sam bowiem Chrystus jasno dawa do zrozumienia, e nie uwaa siebie samego za
Jahwe. Zastosowanie w tym przypadku serwetiaskiej zasady powoywania si na tekst hebrajski
podczas interpretacji tych fragmentw Nowego Testamentu, ktre zawieraj cytaty ze Starego,
zawierajce z kolei tetragram IEUE, w moim odczuciu jest kwesti bezsporn.
Zwizek z kontrowersj unitarianizm-trynitarianizm maj rwnie naukowe badania biblistyczne
prowadzone przez Budnego, ktry dotarszy do pewnych greckich i aciskich tekstw, sucych
autorom przekadw Nowego Testamentu na jzyki europejskie za teksty rdowe 111, zauway
106
Por. S.Budny, Nowy..., Mt 1:20,22,23; 2:13,15,19; 4:7,10; 5:33; 22:37,44 - brak podziau na strony;
Prowadzenie rozmw..., s.116.

107
108
109
110
111
Mt 4:4; Pwt 8:3. Por. BT..., s.1127, 180; D.Ginsburg, The Holy..., s.338; S.Budny, Nowy..., Mt 4:4.
Mt 4:7; Pwt 6:16; tame, s.1127, 179; D.Ginsburg, The Holy..., s.335; S.Budny, Nowy..., Mt 4:7.
Mt 4:10; Pwt 6:13; tame, s.1127, 179; D.Ginsburg, The Holy..., s.335; S.Budny, Nowy..., Mt 4:10.
Ps 91:11; tame, s.657.
Budny wymienia
nastpujce dziea biblistyczne:
Erazm z Rotterdamu,
In
Novum Testamentum
annotationes...,(1535); M.Zeger, Castigationes in Novum Testamentum, (1555); T.Beza, Novum D.N. Iesu
Christi Testamentum..., (1556); Por. S.Budny, Przedmowa do Nowego Testamentu, w: L.Szczucki, Filozofia...,
s.468.
25
wiele znaczce rnice, zachodzce pomidzy nimi
poczu si zobowizany napisa:
112
. Byy one dla race do tego stopnia, e
Jest wiele ludzi tak nierozsdnych, askawy czytelniku, nie tylko miedzy prostakami, ale i midzy
tymi, co si za mdrych maj, ktrzy wite Pismo rzekomo czytaj, a inni je i wykadaj, a jednak
co si z nim dzieje, nie wiedz ani czuj. Bo jakie im kolwiek ksigi do rk przypadn (gdyby je
tylko Bibli albo Nowym Testamentem zwano), bezpiecznie je czytaj, na to nic nie dbajc ani o
tym wiedzc, e w takim mnstwie ksig takich o wiele wicej jest faszywych, ni szczerych albo
prawdziwych 113.
To stanowisko, wyraone przez Budnego we wstpie do wydania Nowego Testamentu z roku 1574,
byo
efektem
porwnywania
przez
niego
rnych,
naukowych
opracowa
tekstu
nowotestamentowego, ale take polskich i cerkiewno-slowiaskich drukw i manuskryptw, o
ktrych niedoskonaociach pisa bez najmniejszej enady, czy faszywego religijnego zgorszenia.
Badania biblistyczne sprawiy, e Budny, wyprzedziwszy polsk biblistyk o czterysta lat, jako
pierwszy Polak zauway i ogosi drukiem brak tzw. Comma Johanneum w najstarszych odpisach
pierwszego listu Jana 5:7. Tekst w mgby peni rol mocnego argumentu na rzecz
trynitarianizmu, i zapewne przez czas jaki tak rol peni, gdyby nie fakt, e zosta dopisany, nie
wiadomo dokadnie kiedy, przez jakiego rozmiowanego w Trjcy mnicha, ktry do sw: Trzej
bowiem daj wiadectwo dokooptowa swoje: W niebie Ojciec, Syn i Duch wity, a Ci Trzej s
jednoci 114. Sugestia jednoci Trjcy, jako ywo przypomina postulaty zgaszane przez
ks.Sarnickiego w trakcie synodu rozamowego, w roku 1565, a niemal na pewno stanowi
nawizanie do Szemy z jej IEUE, Bg nasz, IEUE jeden jest. Brak ostatnich stron w egzemplarzu
przechowywanym w Zakadzie Narodowym im.Ossoliskich we Wrocawiu uniemoliwi mi niestety
sprawdzenie, czy Budny wykorzysta swoje odkrycie w omawianym wydaniu przekadu Nowego
Testamentu z roku 1574.
Brak akceptacji ze strony Budnego dla obecnoci wyrazu Bg w kilku fragmentach Nowego
Testamentu, ktr wyrazi dobitnie we wstpie do swego przekadu z roku 1574, wiadczy moe
na korzy ewentualnej tezy, jakoby nie mia pojcia o serwetiaskim pojmowaniu tego wyrazu.
Jednake nie usuwa go bezpodstawnie, ani te nie robi tego w oderwaniu od tendencji,
panujcych wczenie w biblistyce, na co wskazuje komentarz L.Szczuckiego 115, piszcego o
Erazmie z Rotterdamu, jako o prekursorze usuwania 1J 5:7-8 z tekstu nowotestamentowego.
Luter, ktry przeoy Nowy Testament na jzyk niemiecki korzystajc podobno z jego krytycznego
opracowania dokonanego przez Erazma z Rotterdamu 116, nie uwzgldni jego antytrynitarskiego
odkrycia. W lad za tym Biblia Gdaska 117, bdca przekadem dokonanym przez polskich
ewangelikw zachowaa cao skaonego fragmentu.
ZASADY UNITARIASKIEJ INTERPRETACJI NOWEGO TESTAMENTU
Metoda bada nad Bibli, a szczeglnie nad Nowym Testamentem, ktra zostaa opracowana przez
M.Serweta, bya prostym przeciwiestwem metody stosowanej dotychczas przez wszystkich
chrzecijaskich egzegetw, co najmniej od czasu usunicia 118 z tekstu greckiej Septuaginty przez
112
1J 5:7-8; 1Tm 3:16; Rz 9:5. Por. tame, s.476; Autorzy Katechizmu Rakowskiego napisali o 1Tm 3:16, e w
bardzo wielu dawnych egzemplarzach aciskich i w samej Wulgacie tego sowa 'Bg' nie masz: przeto z niego
pewny dowd i nie moe. Por. H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.112.
113
S.Budny, Przedmowa..., s.465.
114
Tame, s.469. Por. BT..., s.1391; Prowadzenie..., s.387.
115
S.Budny, Przedmowa..., s.476.
116
Luter dokona swego przekadu w oparciu o II wydanie greckiego tekstu Nowego Testamentu, z
tumaczeniem aciskim, w opracowaniu Erazma, ktre ukazao si w 1519 roku. Por. haso Erazm z
Rotterdamu, w: Encyklopedia Gutenberga, Warszawa 1935, t.IV, s.281.
117
118
Por. Biblia Gdaska..., Nowy Testament, s.254

Dane na temat obecnoci tetragramu IEUE w najstarszych, przedchrzecijaskich, a szczeglnie
przedtrynitariaskich, manuskryptach Septuaginty s w Polsce dostpne nadal jedynie za porednictwem

wiadkw Jehowy. Por. Chrzecijaskie..., s.408-413; Imi Boe, ktre pozostanie na zawsze, praca
26
nieznanych sprawcw hebrajskiego tetragramu IEUE. W tym samym czasie, teologowie i biblici
trynitariascy zastpowali go nagminnie w swych przekadach Starego Testamentu, komentarzach
biblijnych, kazaniach i w innych sytuacjach, w ktrych posugiwali si starotestamentowymi
cytatami 119, posugujc si wyrazami zastpczymi. Sowa Pan i Bg nie komplikoway bowiem
zagadnie teologicznych tak bardzo, jak imi Jahwe, obecne w hebrajskim oryginale Starego
Testamentu. Kontynuowali wiec staroytn tradycj, ktra w ich przekonaniu moga mie swe
rdo w praktyce liturgiczno-biblistycznej pierwszych gmin chrzecijaskich, powstajcych w
rzymskiej Judei w drugiej poowie I wieku naszej ery. Tylko, czy miaa?
Niestety, nawet sami unitarianie nie posiadali w XVI i XVII stuleciu takich wiadomoci na temat
zmian dokonanych przez nie uczciwych skrybw w tekcie Septuaginty, ktre by im dostarczyy
argumentu nie do zbicia przez ktregokolwiek z urzdowych, trynitariaskich teologw
europejskich, powizanych wzami wzajemnej zalenoci z wadcami monarchii katolickich,
protestanckich i prawosawnych. W polemikach prowadzonych przez nich zabrako najistotniejszego
argumentu, ktrego ranga nie mogaby nie przeway biegu publicznej debaty nad teologi
wczesnochrzecijask na korzy unitarianizmu. Oznaczao to w praktyce utrat niepowtarzalnej
szansy dokonania cakowitego przeobraenia stosunkw wyznaniowych panujcych na kontynencie,
a take przeprowadzenia zmian, umoliwiajcych uregulowanie relacji pomidzy chrzecijaskimi
narodami Europy a wyznawcami judaizmu i islamu, dla ktrych kwestia tetragramu i stosunku do
niego tradycji obu tych religii mogaby by rwnie destrukcyjna, jak dla doktryny teologicznej
Kociow trynitariaskich 120. Trzysta, czterysta, lat temu ewentualno zasadnoci stanowiska
unitariaskiego moga si bowiem wydawa o tyle nieprawdopodobna, e nie sposb byo wtedy
jeszcze stwierdzi, i na pewno jacy antyunitariascy zausznicy rzymskich cesarzy 121, na przykad
cesarza Konstantyna (306-337), pozamieniali 122 w odpisach Septuaginty i Nowego Testamentu
anonimowa, New York 1994, s.25, 26; New World..., s.1561-1565. Ostatnia z wymienionych pozycji zawiera na
s.1563 wykaz, podstawowe informacje i dane bibliograficzne dotyczce manuskryptw LXX pochodzcych z
okresu od I w. p.n.e. do I w.n.e., zawierajcych Tetragram lub jego greck transkrypcj fonetyczn. Dane, o
ktrych zgodnie milcz wszelkie trynitariaskie opracowania, na temat znalezisk dokonanych po II wojnie
wiatowej na Bliskim Wschodzie, dotycz manuskryptw: LXX P.Fouad Inv.266, LXX VTS 10a, LXX VTS 10b,
LXX IEJ 12, 4Q LXX Lev b. Organizator midzynarodowych spotka qumranologw z ramienia PAN,
odbywajcych si od 1987 roku, co dwa lata w Mogilanach Kolo Krakowa, dr Z.J.Kapera, monitowany przeze
mnie kilkakrotnie w tej sprawie, zwyczajnie nie odpowiada na korespondencj. Jakby problem opakanego stanu
rde pisanych do historii wczesnego chrzecijastwa w ogle nie istnia. Tymczasem problem istnieje nadal i
chowanie gowy w piasek przez uczonych zwizanych z klerem sytuacji bynajmniej nie poprawia. Paradoksalnie,
kwestia obecnoci tetragramu w najstarszych manuskryptach LXX, a take w hebrajskich komentarzach
biblijnych z Qumran, stanowi zagroenie nie tylko dla autorytetu tradycji Kociow trynitariaskich, ale rwnie
dla tradycji judaistycznej, co moe by dodatkow przeszkod w upowszechnianiu rewelacyjnych informacji,
znajdujcych si od ponad pidziesiciu lat w posiadaniu archeologw.
119
Gdy M.Luter, w opublikowanym w roku 1534 przekadzie niemieckim Biblii, uy wyrazw HERR i GOTT,
aden z nowo nawrconych ewangelikw nie oprotestowa tego oczywistego dowodu braku konsekwencji w
odrzucaniu dogmatw rzymskiego antychrysta. Por. Imi..., s.18.
120
Koran milczy zupenie na temat tetragramu, a tradycja ortodoksyjnego judaizmu wrcz zakazuje mwi na
jego temat, twierdzc, e ju w staroytnym Izraelu imi IEUE nie byo wymawiane. To zdanie podziela
A.widerkwna, zaprzecza mu jednak W.Tyloch, ktrego zdaniem zakaz wymawiania imienia IEUE zosta
wprowadzony przez rabinw dopiero w czasach Talmudu, to jest ok. III-IV wieku naszej ery. Por.
A.widerkwna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 1994, s.324; Leksykon religioznawczy, pod red. W.Tylocha,
Warszawa 1988, s.98.
121
Od Atanazego (ok.295-373), rzutkiego propagatora trynitarianizmu, otrzyma Konstantyn pewn ilo
greckich egzemplarzy Biblii, wrd ktrych by prawdopodobnie Codex Vaticanus - manuskrypt datowany na IV
wiek n.e., pozbawiony ju tetragramu, przechowywany w Bibliotece Watykaskiej. Take Euzebiusz z Cezarei
(ok.265-ok.340), na rozkaz Konstantyna przyczyni si do publikacji 50 kodeksw, rozdanych nastpnie
gwnym orodkom chrzecijaskim cesarstwa. W tym, prawdopodobnie rwnie Codex Sinaiticus - rwnie bez
tetragramu. Por. H.Daniel-Rops, Dzieje Chrystusa, Warszawa 1987, s.24; Imi..., s.26; E.Nestle, K.Aland,
Novum..., s.689; Sownik pisarzy antycznych, pod red. A.widerkwny, s.102, 195.
122
O zamianie w manuskryptach Septuaginty tetragramu IEUE na greckie wyrazy zastpcze pisze G.Howard.
Por. Chrzecijaskie..., s.412; Imi..., s.25; New World..., s.1564; J.O.Meyer, Septuagint Study Proves the
Sacred Name, The Sacred Name Broadcaster, Bethel, PA 1976, nr 6/1976, s.2-8.
27
tetragram IEUE, na greckie wyrazy Kyrios, Theos i Pneuma Hagiou. W lad za Septuagint i tym
zabiegiem, dokonanym w okresie pomidzy I a IV wiekiem n.e., poszed przekad Wulgaty
Hieronima, z aciskimi odpowiednikami tych trzech filarw wieo wykreowanej w greckich
manuskryptach teologicznej nowomowy trynitariaskiej, a wic ze sowami Dominus, Deus i
Spiritus Sanctus.
Po Wulgacie przysza kolej na wszystkie pozostae przekady europejskie Starego Testamentu, ze
synn niemieck Biblia Marcina Lutra, katolickim przekadem Jakuba Wujka, czy luterask Bibli
Gdask.
atwo zauway, e o znaczeniu metody Serweta decydowa chociaby ju sam tylko statystyczny
fakt, i na okoo 350 starotestamentowych cytatw zawartych w tekstach nowotestamentowych,
okoo 300 pochodzi wanie z Septuaginty 123.
Z tego faktu wynikao, miedzy innymi, fundamentalne znaczenie znajomoci treci tego greckiego
przekadu Starego Testamentu dla przeprowadzenia hermeneutycznie poprawnej 124 egzegezy,
rwnie greckiego, tekstu Nowego Testamentu. Bya ta znajomo rwnie nieodzowna, jak
znajomo hebrajskiego oryginau Starego Testamentu, albo jak dostp do informacji na temat
rnic wystpujcych pomidzy poszczeglnymi manuskryptami 125. Dopiero ten zesp narzdzi
tworzy podstaw w peni funkcjonalnego, naukowego aparatu krytycznego, niezbdnego dla bada
nad Nowym Testamentem. Tak te byy wszystkie trzy teksty - jeden hebrajski i dwa greckie postrzegane przez unitarian, ktrym intuicja i wymogi dydaktyczne podpowiaday, e naley
przywrci tekstom biblijnym i ich przekadom imi IEUE 126, Boga ich autorw.
Jak wspomniaem, pozostali ewangelicy poszli innym ladem, ladem tradycji opartej na modszych
manuskryptach Septuaginty, a bdc autorami przekadw Biblii na wasne jzyki narodowe,
zastpowali imi Jahwe nazwami stanowicymi odpowiedniki polskich wyrazw Pan i Bg.
Unitarianie jednake czciowo przeamali t niedorzeczn tradycj, odwoujc si w swych
komentarzach Nowego Testamentu do tekstu hebrajskiego Biblii, ktry by niezbdny podczas
prezentacji argumentw w sposb moliwie najbardziej przejrzysty. To byo z kolei warunkiem sine
qua non przekonania kogokolwiek o susznoci goszonych tez, poniewa... spord blisko 300
starotestamentowych cytatw pochodzcych z Septuaginty okoo 200 zawiera tetragram w
hebrajskim tekcie rdowym cytatw znajdujcych si we wczesnochrzecijaskich pismach
wchodzcych w skad Nowego Testamentu.
Krytyk ustale dotychczasowej historiografii co do genezy doktryny teologicznej braci polskich
podejmuj dalej, we wsplnym opracowaniu obejmujcym poczone zagadnienia genezy ich
doktryny teologicznej, kosmogenicznej i chrystologicznej.
V. KREACJONISTYCZNA KOSMOGONIA
Drugim pod wzgldem znaczenia wyrazem, stanowicym podobnie jak imi IEUE klucz do teologii
unitarian, by inny wyraz hebrajski, take znajdujcy czste 127 zastosowanie w Biblii, mianowicie
123
S.Medala, Wprowadzenie do literatury midzytestamentalnej, Krakw 1994, s.292.
124
Por. Z.yko, Wstp do Pisma witego, Warszawa 1987, s. 151; tego, Nauki Pisma witego, Warszawa
1989, s.43; S.Bacchiocchi, Od soboty do niedzieli, Warszawa 1985, s.374.

125
M.Serwet, O bdach..., s.79; Por. S.Budny, Przedmowa..., s.468.
126
Zarwno Serwet, jak unitarianie polscy, zamieszczali w komentarzach imi Boga w formie Jehowa, bdcej
jedyn znan wczenie, lecz powsta wskutek braku zrozumienia zasad masoreckiej wokalizacji tekstw
biblijnych, form. Por.M.Serwet, O bdach..., s.77,87; S.Budny, Nowy..., Mt 4:7, 10; 5:33; 22:37; 22:44 (brak
numeracji stron); H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.33, 40, 42, 51; Grzegorz Pawe z Brzezin, O
wyznaniu..., s.215; W.Tyloch, Gramatyka jzyka hebrajskiego, Warszawa 1985, s.72, 73; S.Lach, Wstp do
ksigi Wyjcia, w: Pismo wite Starego Testamentu, Pozna 1964, t.I, cz.2, s.303, 304; A.Jaworski (A.Czech),
Oblicze Tory, Wrocaw 1993, s.4.
127
Rzeczownik ten zosta uyty w Biblii ponad 2500 razy. Por. Z.yko, Nauki..., s.68.
28
wyraz Elohim. Przez autorw Septuaginty zosta on przetumaczony na greckie Theos i w takiej
formie pojawi si w tekstach nowotestamentowych wszdzie tam, gdzie zamieszczone zostay
cytaty pochodzce ze Starego Testamentu, zawierajce w oryginale to sowo hebrajskie,
odpowiadajce polskiemu wyrazowi Bg.
W zwizku z wykorzystaniem wyrazu Elohim przez autora opisu stwarzania wszechwiata,
zawartego w ksidze Rodzaju 1:1-2:3 128, uzyska on fundamentalne znaczenie dla teologii
trynitariaskiej, ktra dopatrujc si w przedwiecznym Chrystusie postaci biblijnego Stwrcy
musiaa koniecznie przyjmowa za pewnik twierdzenie, e wanie Chrystus Logos 129 dokona
dziea stworzenia przypisywanego przez ksig Rodzaju Bogu Jahwe. W innym przypadku
trynitarianie mieliby problem z argumentowaniem potrzeby modlitwy do Boga Syna i
twierdzeniem, i Chrystus istnia przed swoim narodzeniem z Marii, jako przedwieczny Logos, syn
Boga.
PODSTAWA UNITARIASKIEGO KREACJONIZMU
Biblijny opis stwarzania uznawany by w XVI i XVII wieku za opis wydarzenia historycznego, ktre
miao miejsce kilka tysicy lat wczeniej. Dlatego kreacjonistyczne ujecie pochodzenia ycia nie
byo poddawane pod dyskusj 130. Wobec niskiego stopnia zaawansowania nauk przyrodniczych
jedyne oparcie dla biblijnych kreacjonistw stanowiy dane pochodzce z pierwszego rozdziau
ksigi Rodzaju, a informacje w niej zawarte byy rwnie wysoko cenione przez uczonych
chrzecijaskich, jak arabskich i ydowskich. Pomimo jednake wsplnej, jakby si mogo na
pierwszy rzut oka zdawa, kosmogonii, rnice teologiczne sprawiay, e istniay dwie odmienne
identyfikacje osoby samego Stwrcy. Zgodnie z opini ydw i muzumanw Stwrc by Bg
znany z biblijnego opisu stwarzania jako Elohim (arabski Allach), Jahwe, bdcy Bogiem - by
sparafrazowa trynitariask nowomow - w jednej osobie. Dla chrzecijaskich teologw
natomiast Stwrc by, co prawda take Elohim znany z tego samego opisu stwarzania, tyle, e w
Trjcy witej jedyny, trjjedyny - a w ramach owej trjjedni bezporednim Stwrc
wszechwiata by przedwieczny Logos. Tene Chrystus, zrwnany w ramach Trjcy z Jahwe 131,
przej w trynitariaskim systemie jego dorobek, funkcje i cze uznawane bez zastrzee przez
pokolenia wyznawcw judaizmu.
W zwizku z zauwaonym problemem, porwnaem wypowiedzi Serweta i wypowiedzi polskich
unitarian, dotyczce zagadnie kreacjonistycznych, i doszedem do wniosku, e odnalazem drugi
identyfikator unitarianizmu pozwalajcy na dostrzeenie bezporedniego zwizku polskiego
unitarianizmu z serwetianizmem. Zwizek ten wynika ze stanowczego i jednakowo
argumentowanego uznawania Jahwe za autora i Stwrc wszechwiata, z cakowitym pominiciem
idei poredniczcej roli Logosa w dziele stwarzania, co byo nie do przyjcia dla adnego spord
wyzna trynitariaskich. Z tego te powodu, uczestnicy pierwszych polskich synodw
ewangelickich, ktre odbyway si przy wspudziale unitarian, wzbraniali si przed nazywaniem ich
mianem arian 132, poniewa Ariusz, aleksandryjski prezbiter chrzecijaski dziaajcy w IV wieku
n.e. 133, Uznawa przedwieczno Logosa i jego funkcje platoskiego porednika w dziele
stwarzania.
SYNOD ROZAMOWY 1565 ROKU
128
Por. D.Ginsburg, The Holy..., s.1-3.
129
Por. J.N.D.Kelly, Pocztki doktryny chrzecijaskiej, Warszawa 1988, s.71, 74; Z.yko, Nauki..., s.61, 89.
130
Por. W.J.H.Kunicki-Goldfinger, Podstawy biologii. Od bakterii do czowieka, Warszawa 1978, s.19, 20.
131
Z.yko, Nauki..., s.69, 87.
132
S.Zachorowski, Najstarsze..., s.223, 227.

133
Wedug Ariusza, Logos zosta stworzony, jako pierwszy, by nastpnie poredniczy w dalszym stwarzaniu. W
tym tez fakcie dostrzegaj podstawowe rnice, pomidzy serwetianizmem i socynianizmem z jednej strony, a
arianizmem, z drugiej, M.Serwet, Z.Ogonowski i M.Mattison. Por. J.N.D.Kelly, Pocztki..., s.176; L.Szczucki,
Micha..., s.76; Z.Ogonowski, Filozofia..., s.665; M.M.Mattison, Michael..., s.33, 34.
29
22 marca 1565 roku, podczas synodu ewangelickiego w Piotrkowie, Grzegorz Pawe wystpi po raz
pierwszy z publiczn krytyk idei stwrczego porednictwa Logosa. Jeszcze w roku 1564 pisa, e
Bg Ojciec wszystko zawsze czyni przez Syna, ale ju na wspomnianym synodzie pewien by, e:
Ten, ktry stworzy wszystko, Bg ci jest, a Mojesz by wierny we wszystkim domu jego jako
suga; ale Chrystus, jako syn w domu jego; gdzie jawnie ukazuje, e Bg Stworzyciel jest Ojciec
134
.
Dokonanym naprdce komentarzem kilku fragmentw Biblii 135 wywoa burz, ktra staa si
bezporednim powodem rozpadu kocioa kalwiskiego. Niestety, argumentacja ministra zboru
krakowskiego pozostawiaa wiele do yczenia. Nie poruszy fragmentw starotestamentowych, na
podstawie ktrych mgby wykaza, e jedynie Jahwe by uznawany przez staroytnych Izraelitw
za Stwrc. Nie dokona te interpretacji kontrowersyjnych fragmentw Nowego Testamentu, z
ktrych trynitarianie czerpali argumenty dla dogmatu o poredniczcej roli Logosa. Zdolny by tylko
do stwierdzenia, i smy rozdzia ksigi Przysw nie zawiera, przypisywanej mu przez wyznawcw
Trjcy idei, jakoby personifikowana w nim Mdroci Bo by wanie Logos. Zapytany, co rozumie
pod pojciem Sapientia, odpar:
Rozumiem Sapientiam, ktra jest jawna in rebus creatis
136
a wiec nie t, ktra miaaby by Stwrc. Poniewa jednak Grzegorz Pawe, ani bodaj aden z
pozostaych unitarian 137 obecnych na synodzie, nie by do dysputy przygotowany na tyle dobrze,
by nie dopuci do jej przeksztacenia si w manifestacj pogldw trynitariaskich ksidza
Sarnickiego, doszo do szermierki na sowa, nie popartej rzetelnie przygotowanym aparatem
krytycznym. Pomimo tego jednak, wanie to nie przygotowane zawczasu wystpienie Grzegorza
Pawa stanowio prg, ktrego nie byli w stanie przekroczy ci spord polskich kalwinistw, ktrzy
postanowili za wszelka cen wytrwa przy trynitarianizmie. I wanie to wystpienie stao si
powodem, dla ktrego trynitarianie, trydeici i dyteici, reprezentowani w kociele kalwiskim obok
unitarian, zerwali czno kocieln z nimi. Podczas synodu nastpnego, ktry odby si 10
czerwca 1565 roku w Brzezinach na Kujawach, zgromadzili si ju tylko bracia, ci co Trjc
odrzucili w Polsce i Litwie 138. Bez udziau zarwno trynitarian, jak trydeistw i dyteistw, ktrzy ju
w momencie rozpadnicia si kocioa kalwiskiego nie stanowili czci wsplnoty braci polskich.
Jest to, o tyle istotne, e dotychczasowa historiografia polska wyraa przekonanie, i unitarianizm
braci polskich by wynikiem ewolucji teologicznej, przebiegajcej poprzez formy porednie, od
trynitarianizmu, poprzez trydeizm i dyteizm, do czystego unitarianizmu. Tymczasem protokoy z
synodw ewangelickich, przeprowadzonych w latach 1561-1569, nie daj podstaw do snucia
wnioskw o ewolucyjnej metamorfozie teologii braci polskich. Przeciwnie, ukazuj nage pojawienie
si unitarianizmu w gotowej postaci, ostr na to zjawisko reakcj trynitarian, trydeistw i dyteistw
skupionych w polskim kociele kalwiskim, rozpad tego modego kocioa spowodowany
uderzeniem Grzegorza Pawa w fundament teologii trynitariaskiej, trydeistycznej i dyteistycznej.
Podstawowy dla bada nad genez doktryny braci polskich dokument wiadczy zatem przeciwko
dotychczasowym ustaleniom. W dostpnych mi pismach i dokumentach dotyczcych
serwetianizmu, nie udao mi si odnale fragmentw bezporednio poruszajcych zagadnienie
kreacjonizmu 139. Jednake wiele wypowiedzi Serweta dotyczy go porednio, a zwaszcza te, ktre
134
S.Zachorowski, Najstarsze..., s.222.
135
Grzegorz Pawe, nieznany autor protokow, lub St.Zachorowski, ktry przepisa je odrcznie w archiwum
Status Unitariorum, w siedmiogrodzkim miecie Kolozsvar - jedna z wymienionych osb - popeni w

omawianym fragmencie dwa bdy: w protokole relacjonujcym wystpienie Grzegorza Pawa podano, i
powoa si, miedzy innymi, na ksig Malachiasza 1 i (Eklezjastesa) Koheleta 1, gdy faktycznie zacytowa
fragmenty ksigi Malachiasza 2:10 oraz ksigi Przysw 8; tame.
Tame.
136
137
Autor protokou podaje take nazwiska pozostaych unitarian obecnych na synodzie - G.Schomana i
J.Niemojowskiego - wybranych do prowadzenia dysputy. Nieobecni byli wczeni koryfeusze Kocioa - Piotr z
Gonidza i G.Biandrata - mogcy dostarczy wicej, lepszych argumentw na rzecz judaistycznej koncepcji
autorstwa dziea stworzenia; tame, s.221.
138
Tame, s.229.
139
Moe za wyjtkiem artykuu M.M.Mattisona, ktry interpretuje pisma Serweta w duchu stricte unitariaskim,
stajc tym samym w opozycji wobec wszelkich dotychczasowych ich interpretacji. Mattison jest przekonany, i
30
dowodz, i hiszpaski reformator nie czy idei preegzystencji Logosa z ide jego stwrczej
aktywnoci, podobnie jak nie robi tego Samuel Przypkowski, ktry komentujc pogldy Fausta
Socyna na ten temat, poczyni nastpujce wyznanie:
Nauka Socyna o osobie Chrystusa - eby o innych pogldach teraz nie mwi - tym mi si bardziej
nie podoba, e twierdzi, jakoby Chrystus przed swym narodzeniem z Panny Maryi w ogle nie
istnia. Jednake stwierdzam zarazem, ze autor solidn daje tu rozpraw przeciw przyjtemu wrd
ogu chrzecijan pogldowi co do Trjcy osb w jednej istocie Boga oraz przeciw twierdzeniom o
odwiecznym zrodzeniu Chrystusa z istoty Boga Ojca 140.
Jak wida, Przypkowski wyranie oddziela kwesti istnienia Logosa przed jego narodzeniem z
Maryi od kwestii jego zrodzenia z Ojca, ktre pociga za sob by musiao, a przynajmniej tak
byo w praktyce teologii trynitariaskiej, ide jego porednictwa w stwarzaniu. Podobnie spraw
ujmowa Serwet, dla ktrego Chrystus, jako Syn Boga istnia odwiecznie 141, nie penic
jednoczenie funkcji platoskiego porednika Absolutu w dziele stwarzania.
ROLA I ZNACZENIE HEBRAJSKIEGO WYRAZU ELOHIM
Kluczem do zrozumienia argumentacji serwetiaskiej i unitariaskiej, obejmujcej kwestie
teologiczne bliskie problematyce kreacjonistycznej, jest sowo Elohim, ktre na nowo odkryte przez
Serweta w hebrajskich tekstach rdowych Nowego Testamentu dostarczyo mu dodatkowych
argumentw niezbdnych dla stworzenia podstaw unitariaskiej doktryny teologicznej. Zwyczajowo
przyjty przekad polski tego wyrazu brzmi Bg, i w takiej formie spotyka si go we wszystkich
polskich przekadach Starego Testamentu. Jak dalej wyka, cznie z kwesti tetragramu IEUE,
zagadnienie wyrazu Elohim stanowio podstaw systemu teologicznego opracowanego przez
Serweta i propagowanego przez braci polskich w kraju i na emigracji.
Poniewa rda drukowane, stanowice udokumentowanie wyznania polskich unitarian, zawieraj
szereg przykadw powiadczajcych odwoywanie si przez nich w trakcie komentowania
wybranych fragmentw ksig nowotestamentowych do hebrajskiego tekstu fragmentw Biblii
zawierajcych wyraz Elohim, przechodz do ich omwienia.
ROLA I ZNACZENIE HEBRAJSKIEGO OKRELENIA BENEI HAELOHIM
Argument trynitariaski, e Chrystus nazywany bywa przez autorw Nowego Testamentu Bogiem
, nie by bynajmniej pokrywany przez Serweta milczeniem. Akceptowa fakt, i odnosili oni do
Jezusa sowo Kyrios, jednoczenie odnoszc do niego te fragmenty Starego Testamentu, z ktrych
wynikao, e swobodnie gotowi byli nazywa go terminem Elohim - Bg) 143. Dostrzega jednake
szczegy, ktre umkny uwadze kilkunastu pokole trynitariaskich - i najwyraniej take
ydowskich 144 - teologw. Zauway mianowicie, i wyraz Elohim suy staroizraelskim autorom
Biblii, nie tylko do nazywania Boga, w sposb taki, jak to si wiele wiekw pniej czynio w
Europie, to jest na zasadzie wycznego stosowania - tylko dla okrelenia Stwrcy i nikogo poza
142
Serwet nie uznawa idei preegzystencji Chrystusa. Tym samym nie mg uznawa dogmatu o jego stwrczej
aktywnoci. Por. M.M.Mattison, Michael..., s.33, 39.
140
141
S.Przypkowski, Rozprawa o pokoju i zgodzie w Kociele, Warszawa-dz 1981, s.29.

Serwet wyrazi tak opini, piszc: Ten sam Chrystus jest i by odwiecznie Bogiem. Por. M.Serwet, O
bdach..., s.77.
142
J 1:1,18; 10:34; 20:28; Flp 2:6; Tt 2:13. Por. BT..., s.1216, 1217, 1229, 1240, 1331, 1357.
143
Hbr 1:8,9; (Ps 97:7); Mt 1:23; (Iz 7:14; 9:5); tame, s.1361, 661, 1126, 855, 857.
144
W pozabiblijnej literaturze hebrajskiej nie funkcjonuj w odniesieniu do aniow okrelenia Elohim i benei
haElohim. Zostay one zastpione, podobnie jak w Septuagincie i jzykach europejskich, przez wyraz malachei
odpowiadajcy polskiemu "anio", "anioowie". Por. Hi 1:6; 2:1; 38:7; Ps 8:6; 82:1,6; 97:7; Rdz 6:2; Wj
22:7,8,8; Iz 9:5; Hbr 1:6; 2:7; J 10:34; (w Aneksie). A.Rahlfs, Septuaginta..., t.II, s.272, 274, 335, 6, 90,
105; t.I s.8, 123; t.II, s.578; D.Ginsburg, The Holy..., s. 1437, 1439, 1518, 1131, 1246, 1269, 9, 139, 744;
E.Nestle, K.Aland, Novum..., s.561, 565, 284. Ponadto, jak atwo zauway, Synowie Boy z Rdz 6:2 zostali
zidentyfikowani przez samych apostow, jako demony - zbuntowani anioowie. Por. Juda 6; 1P 3:19-20; 2P
2:4-5; (w aneksie); BT..., s.1394, 1379, 1383; Por. M.Serwet, O bdach..., s.78.
31
nim 145. Dostrzeg, e niektrzy z aniow, izraelskich sdziw, czy krlw nazywani byli przez
autorw Starego Testamentu za pomoc tego wyrazu 146. Poniewa za fundamentem caej
trynitariaskiej argumentacji posugujcej si nim byo zaoenie, e nazwa ta przysugiwaa take
w staroytnoci wycznie Bogu Izraela, znaczenie odkrycia dokonanego przez hiszpaskiego
reformatora byo icie fundamentalne, pozbawiao bowiem trynitarianizm jego podstawowego
biblijnego argumentu. Zwaszcza w dysputach teologicznych, majcych na celu nawracanie
wyznawcw judaizmu.
Serwet zauway, i autorzy znanego mu przekadu Septuaginty nie oddali dosownie wyrazw,
ktre w wersji oryginalnej, to jest hebrajskiej, posuyy dla nazywania aniow, sdziw i krlw
izraelskich, a wic sw Elohim i Benei haElohim. Z tego te wzgldu, zatarty zosta pierwotny sens
zda zawierajcych te wyrazy, a szczeglnie za zmieniony zosta cakowicie sens wszystkich
cytatw starotestamentowych znajdujcych si w greckich ksigach, ktrych autorstwo
przypisywane byo apostoom. W tym to, co najwaniejsze dla chrzecijan, to jest sens wypowiedzi
samego Chrystusa, z ktrych wynikao jednoznacznie, i uwaa si na pewno za Syna Boego
(hebr. Ben haElohim; grec. Uios tou Theou) i za Boga (hebrajskie Elohim, El; greckie Theos).
Tak wic odkryta zostaa przez Serweta i polskich unitarian oczywista manipulacja tekstami
greckimi Septuaginty i Nowego Testamentu. Celem tej manipulacji miao by ukrycie przed
wiatem chrzecijaskim faktu, e Chrystus nie by w pojciu pierwszych chrzecijan jedynym
Synem Boym, a take, i nie tylko Bogu Jahwe przysugiwa tytu Boga w staroytnym Izraelu.
Chrzecijaski Mesjasz ponis zatem mier nie dlatego, e czyni si rwnym IEUE, ale dlatego,
ze nazywajc siebie Synem Boym stwierdza tym samym, e jest anioem. Funkcjonowanie za
pierwotnego znaczenia tych sw w rodowisku izraelskim nie wymagao jeszcze w I wieku naszej
ery dodatkowego wyjaniania przez kogokolwiek, co one waciwie znacz.
Jedynie rodowisko aleksandryjskie, posugujce si na co dzie jzykiem greckim, otoczone
zewszd egipsko-hellenistycznym politeizmem, zmuszone mogo by do wyjaniania, e hebrajski
wyraz Elohim, to przewanie znaczy Bg, ale te zdarza si, i znaczy tylko anio. Tak samo
okrelenie Syn Boga czasem mona przetumaczy dosownie, a czasem naleaoby je odda jako
anio.
Majc to na uwadze, unitarianie skupili si tylko na dwch fragmentach Septuaginty stanowicych
potwierdzenie ich pogldu. Przytaczali wic zgodnie fragmenty Ps 8:6 i Ps 97:7, czynic to
prawdopodobnie dlatego, e zostay one przytoczone w Hbr 1:6 i Hbr 2:7.
Take inne, spord przytoczonych przeze mnie w przypisie fragmentw Starego Testamentu,
wykorzystywanych przez Chrystusa i apostow, weszy do arsenau unitariaskiej egzegezy.
Poprawiali zatem bdne: mao co mniejszym uczynie go od aniow oraz: niech Mu oddaj
hod wszyscy anioowie Boy - obie wersje przekadu zgodne z tekstem Septuaginty - na: mao co
mniejszym uczynie go od Bogw (hebrajskie Elohim) oraz: Niech Mu hod oddaj wszyscy
Bogowie (hebrajskie Elohim), zgodne z hebrajskim rdem greckiego przekadu 147.
145
Serwet napisa: Nie bd tu docieka natury aniow, lecz zachowam tu ten hebraizm, poniewa rzeczy
wielkie u Hebrajczykw nosz nazw bogw i aniow, i wspln nazw maj w ich jzyku anioowie i wybitni
ludzie. M.Serwet, O bdach..., s.78.
146
Tame, s.76-79; Na ten sam fragment unitariaskiej argumentacji zwraca uwag Z.Ogonowski, gdy omawia
interpretacj prologu ewangelii Jana, opublikowan przez Fausta Socyna w Szwajcarii, w roku 1562, ktrzy
wykorzystali wanie omawiane przeze mnie odkrycie, dokonane przez Serweta, piszc: W Pimie w.
wielokrotnie spotykamy sowo 'bg' uyte hiperbolicznie (przesadnie), dla podniesienia rangi i znaczenia tego,
kogo si tym sowem nazywa. Tak np. w tym wanie sensie Pismo nazywa bogami aniow, wadcw, sdziw
itp. Prosz zauway, jak blisko odkrycia tych powiza pomidzy serwetianizmem a doktryna braci polskich,
bdcych przedmiotem bada, ktrych efektem jest niniejsza praca, by Z.Ogonowski. Por. tego, Socynianizm
polski, Warszawa 1960, s.17, 18; L.Szczucki, Filozofia..., s.444.
147
M.Serwet, O bdach..., s.79; Por. A.Wiszowaty, O religii..., s.38.
32
W ten sposb stworzyli precedens dosownego tumaczenia tekstu hebrajskiego Biblii, z
pominiciem aleksandryjskiej parafrazy, jak jest Septuaginta.
W identyczny sposb autorzy Katechizmu Rakowskiego udzielali odpowiedzi na pytanie, jak
wyjani fakt, i w niektrych fragmentach Biblii Chrystus bywa nazywany Bogiem.
Ustalili mianowicie, e najprzystpniejszym wyjanieniem bdzie powoanie si na cytat
zaczerpnity przez Chrystusa z Psalmu 82:1-6, zawarty take czciowo w ewangelii Jana 10:34
148
. Zgodnie z fragmentem Psalmu, Bg zasiad w zgromadzeniu bogw i zwrci si do nich
mwic:
Ja rzekem: Bogami jestecie i wszyscy synami Najwyszego.
Chrystus za wykorzysta ten fragment w obronie przed zarzutami padajcymi ze strony jego
rodakw, e nazywajc siebie Synem Boym (Ben haElohim), czyni siebie rwnym Bogu (Elohim)
149
. Jak wynika z jego wasnej odpowiedzi, ani jemu, ani obecnym w pobliu ydom, nie przyszo
jednak nawet na myl, iby czyni si rwnym Bogu Jahwe. Wszyscy mieli na myli inny, bardziej
ludzki - albo raczej anielski - rodzaj Boga. W zwizku z dostrzeonym w tej kwestii
nieporozumieniem, w opinii Serweta i jego polskich naladowcw wanie nieznajomo szczegw
treci hebrajskich rde cytatw zawartych w Septuagincie i w Nowym Testamencie zaowocowaa
ostatecznie opaczn interpretacj tych jego fragmentw, ktre nazywaj Chrystusa Bogiem 150,
albo Synem Boga 151.
Ta ignorancja, przejawiana przez katolicki i protestancki kler w okresie formowania si podstaw
unitarianizmu, kosztowaa Serweta ycie.
ZRDO NIEPOROZUMIENIA WOK GENEZY TEOLOGII UNITARIASKIEJ
Jest jeszcze jeden aspekt sporu o teologi wczesnochrzecijask zwizany z wyrazem Elohim.
Ot, bywa on rzeczownikiem rodzaju mskiego liczby mnogiej 152. W zwizku z tym, pewne
wypowiedzi Jahwe, zaopatrzone przyrostkiem -my, zawarte w ksidze Rodzaju 153, suyy - i nadal
su - trynitarianom za podstaw do wierzenia, i tutaj znaleli argument nie do zbicia, i Bg jest
trjjedyny. Grzegorz Pawe natomiast, wskazujc na sowa woone przez autora ksigi Rodzaju
1:26 w usta Jahwe - sowa Uczymy czowieka - oznajmia swym czytelnikom, e szatan ten
fragment na dowd Trjcy przytacza, by nastpnie stwierdzi:
Pismo janie wszdy zowie Boga Ojca, nie Trjce jak, stworzycielem wszego i Bogiem izraelskim.
Chrystus to samemu Ojcu przypisuje, e wszystko stworzy: i Adama, i Ew (Marc 10:13) 154.
Po raz kolejny, tym razem w roku 1568, gdy ukaza si cytowany Rozdzia Starego Testamentu od
Nowego, minister zboru krakowskiego podda krytyce fundament trynitarianizmu. Nie dotarem do
jakiejkolwiek wzmianki w jego traktatach, ktra pomogaby mi bardziej bezporednio wykaza, i
zna argumentacj Serweta wypywajc z analizy wystpowania wyrazu Elohim w tekstach
hebrajskich i faktu zaniechania przez autorw Septuaginty dosownego przekadu tego wyrazu na
jzyk grecki, zamiast stosowania sowa anio, czy sdzia w tych fragmentach, ktre nastpnie lgy
u podstaw teologii trynitariaskiej.
Jedyny fragment, interpretowany przez L.Szczuckiego i J.Tazbira jako wyraz trydeistycznych
pogldw Grzegorza 155, a mogcy by ladem znajomoci argumentacji Serweta, odnalazem w O
148
H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.40.
149
J 10:33. Por. Lk 5:21; Mk 2:7; J 5:16-18; Wj 23:20-23; BT..., s.1229, 1187, 88.
150
J 1:1,18; 10:34; 20:28; tame, s.1216, 1217, 1229, 1240.

Mt 16:16; 27:43; Mk 14:60-64; J 1:49; 5:25; 11:27; tame, s.1142, 1156, 1176, 1218, 1222, 1229.
Por. Z.yko, Nauki..., s.61; Por. S.Datner, A.Kamienska, Z mdroci Talmudu, Warszawa 1988, s.348.
151
152
153
Rdz 1:26; 3:22; 11:7. Por. BT..., s.22, 25, 30.
154
Grzegorz Pawe, Rozdzia Starego Testamentu od Nowego, w: L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura..., s.227, 228.
155
Oto komentarz L.Szczuckiego do sw Grzegorza Pawa: 'Bg od Boga spuci ded' - Rdz 19:24. Grzegorz
interpretuje to miejsce jako: Bg Syn od Boga Ojca, co wiadczy o uznawaniu tezy, e objawienia widzialne
33
wyznaniu wiary ksidza Sarnickiego, traktacie wydanym w 1564 roku. Pisa w nim Grzegorz
odnonie wyznania Sarnickiego:
Tak te twarda mowa jest w teje to tam jego wierze mwic 'Chrystus Syn Boy jest', albo 'tene
jest Bg z Boga', jako sowo Mojeszowe : 'Jehowa a Jehowa', abo 'Bg od Boga spci ded', o
Ojcu i Synie nie chc, aby byo rozumiano 156.
Biorc pod uwag fakt, e w tym samym traktacie Grzegorz przytacza stricte unitariaskie
argumenty i suce ich poparciu cytaty biblijne 157, uwaam, i nie ma tu wcale mowy o
trydeizmie. Jest natomiast wyrany, poredni lad znajomoci podstaw serwetianizmu,
pozwalajcych Grzegorzowi na swobodne posugiwanie si terminem Bg, w odniesieniu do przedwiecznego jego zdaniem - Chrystusa, a cilej mwic anioa, o ktrym najwyraniej mwi
cytowany przez niego fragment ksigi Rodzaju. Natomiast nie odnalazem nigdzie interpretacji
sw, zacytowanych przez niego: Jehowa a Jehowa, wiadczcych o tym, ze autor (lub redaktor)
ksigi Rodzaju cakiem swobodnie nazywa kilku boskich posacw imieniem IEUE 158. By moe,
stosujc imi to na zasadzie przymiotnika, wedug wzoru "anio = IEUE". Doktryna teologicznochrystologiczna braci polskich, poza tym jednym przypadkiem, zdaje si zupenie milcze w
zasygnalizowanej tutaj przeze mnie kwestii, chtnie podejmowanej przez zwolennikw Trjcy.
Nie tylko Grzegorz Pawe wykazuje znajomo argumentacji serwetiaskiej, ktra w mojej opinii
odpowiedzialna bya za jego konwersj na unitarianizm.
W traktacie Piotra z Gonidza O Trzech, opublikowanym w 1570 roku, znajduj si sowa, w
oparciu o ktre mona uzna, i akceptowa ide Bstwa Chrystusa w takim samym stopniu i na
tych samych zasadach, co Serwet. Atak, ktry przypuci na dogmat Trjcy w styczniu 1556 roku,
podczas drugiego synodu ewangelickiego w Seceminie, oraz publikacja w tym samym 1556 roku
traktatu O bstwie Chrystusa, sprowadziy na niego edykt krlewski Zygmunta II Augusta. Edykt
motywowany by tym, e autor traktatu wyznaje herezje ariask, ktra zaprzecza, i Jezus
Chrystus, wieczny i jednorodzony Syn Boy, jest Bogiem 159. Nie miaem dostpu do traktatu O
bstwie Chrystusa, ale uznaem, e modszy traktat O Trzech moe mi rwnie wyczerpujco
pomc w zbadaniu podstaw rozumowania ich autora.
Traktat O Trzech moe mieci w sobie, dla osb niezapoznanych z podstawami serwetianizmu,
dwie pozornie wzajemnie si wykluczajce idee. Po pierwsze, jasne stwierdzenie, i jeden jest Bg,
Jehowa, co wynika z interpretacji starotestamentowego cytatu 160 przytoczonego przez Piotra z
Gonidza. Po drugie, trydeistyczne, albo dyteistyczne - o ile wzi pod uwag model unitarianizmu,
Boga w Starym Testamencie pochodz od drugiej osoby Trjcy. Teza ta wygodna w dobie trydeizmu, bya
pniej zwalczana przez tego Grzegorza w okresie unitaryzmu. Por. L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura..., s.215.
156
Tame.
157
158
J 3:16; 17:3; 1 Tm 2:5; tame, s.220.

Kilkanacie tekstw biblijnych przekazuje wiadomo, e Abraham i Mojesz rozmawiali z anioami, Rdz
18:1-33; 19:4; Wj 3:1-16; 24:1-11; Dz 7:30, 35-39, 53. Wedug Wj 23:21, co najmniej w (hebraizm?)
jednym z nich byo imi Jahwe. By moe z tego powodu izraelscy patriarchowie zwracali si do aniow
uywajc imienia Jahwe. Por. Wj 24:1; 3:2-4; Rdz 19:24; 18:3, 17, 20, 26, 27, 30, 31, 32; 19:15-17, 18. Por.
BT..., s.35, 36, 70, 71, 88, 1249, 1250, 88, 70, 37, 35, 36; D.Ginsburg, The Holy..., s.27-29, 102, 103, 143,
142, 143, 102, 30, 27-30; New World..., s.1562.
159
Krl Polski Zygmunt II August wyda edykt, zawierajcy midzy innymi slowa: Intelleximus exortum esse
quendam Petrum de Goniacz, Lithuanum, qui impios religionis novatores impietate nolens superare, veterem
Ariani haeresim, quae Iesum Christum aeternum et unigenitum Dei filium, Deum esse neget... Por. J.Jasnowski,
Dwa edykty..., s.442.
160
Piotr z Gonidza, komentujc mesjaski fragment ksigi Ezechiela, napisa: I tego syna swego zowie sug
swoim, jako jest u Ezechi.34., u ktrego tak Bg mwi: 'I wzbudz nad nimi jednego pastyrza, i bdzie je pa,
sug mego Dawida, on bdzie je pa i on bdzie im za pastyrza. A ja, Jehowa, bd im za Boga, a suga mj,
Dawid, ksiciem w porodku ich. Ja, Jehowa, mwiem'. Ponadto, Piotr cytuje, stale przywoywane przez
unitarian fragmenty Nowego Testamentu, z reguy unikane przez pozostaych chrzecijan z powodu niemonoci
ich dopasowania do trynitariaskiej teologii - 1Kor 8:6 i J 17:3 ; Por. Piotr z Gonidza, O Trzech..., s.52, 57,
59.
34
na podstawie ktrego dotychczas orzekano o tym, co jest unitarianizmem, a co nie jest - wyznanie,
zawarte w sowach: Bo jako Ojciec jest Bogiem, tak te i Syn jest Bogiem. I te midzy sob
rno maj, e Ojciec jest nieurodzony, a Syn urodzony 161. Skupiwszy si tylko na tych sowach,
mona by doj do wniosku, e Piotr by trydeist, albo dyteist, poniewa Syna nazwa Bogiem.
Jednake na stronie poprzedzajcej t, ktra zawiera cytowan wypowied, znajduj si
jednoznacznie unitariaskie sowa. Autor, przytoczywszy fragment ksigi Ezechiela 34:23-24, w
ktrym ten izraelski prorok napisa o dwch postaciach - o IEUE i o jego Chrystusie - tak
komentuje zapisane przez niego sowa:
A tak, wedug tego Boego o sobie wiadectwa mamy wierzy, e Ojciec Pana naszego Jezu Chrysta
jest nam Bogiem, a Syn Jego, Jezus Chrystus, jest ksiciem i jedynym Panem naszym 162.
Jak atwo zauway, pomidzy obiema wypowiedziami zachodzi raca sprzeczno logiczna, co
moe sprawi, e stanowisko Piotra z Gonidza stanie si, w najlepszym wypadku niejasne.
Tymczasem, jeli porwna je z wypowiedziami Serweta, stanie si oczywiste, e adnej
sprzecznoci w sowach Piotra z Gonidza nie byo. Syn mg by Bogiem (hebrajski haEl), gdy
jednoczenie jedynym BOGIEM (hebrajski haElohim) wedug niego by, zgodnie z teologi
judaizmu, IEUE.
Krytyk ustale dotychczasowej historiografii co do genezy doktryny kosmogenicznej braci polskich
przeprowadzam niej, rwnolegle z krytyk ustale dotyczcych genezy ich doktryny
chrystologicznej i teologicznej.
VI. UNITARIASKA CHRYSTOLOGIA
Nie sposb rozdzieli w unitariaskiej doktrynie religijnej zagadnie chrystologicznych i
teologicznych, poniewa kwestie omwione ju przeze mnie, to jest przywracanie imienia Boga,
znaczenie sw hebrajskich Elohim i benei haElohim, podstawowe dla teologii braci polskich,
posiaday rwnie fundamentalne znaczenie dla
przyjmowanych
przez nich
modeli
chrystologicznych. Dopiero ustaliwszy kim historyczny Jezus z Nazaretu nie by, wanie poprzez
dociekania teologiczno-biblistyczne, ktrych efektem byo odkrywanie na nowo funkcji penionych
przez wymienione wyrazy w staroytnoci, unitarianie mogli przej do tworzenia wasnego modelu
wczesnochrzecijaskiej chrystologii.
Jak mona wnioskowa z dotychczas przedstawionych przeze mnie danych, to czy kto by
unitarianinem, czy nim nie by, zaleao tylko od jego osobistego stanowiska w sprawie autorstwa
dziea stworzenia. Chrzecijanie, ktrzy przyjmowali pierwotn, to jest biblijn i judaistyczn
zarazem koncepcj, przypisujc autorstwo dziea stworzenia Bogu Izraela, byli unitarianami. Nie
byo tutaj spraw najistotniejsz, czy Chrystus istnia przed swoim narodzeniem z Marii, czy te by
tylko naturalnym dzieckiem jej i cieli Jzefa, jakby tego chcia Szymon Budny 163. Ta kwestia nie
przesdzaa o niczym, jeli pomin spr wewnatrzunitariaski o to, czy naley si modli do
Jezusa, czy te lepiej byoby tego nie robi (kwestia nonadoracjonizmu). By to spr toczony
wewntrz unitarianizmu, a kwestia preegzystencji Chrystusa penia tutaj tylko rol wsparcia dla
tych, ktrzy woleliby do tego Jezusa si modli. Take w tym fragmencie doktryny unitariaskiej
ujawniao si pozbawione gbszych podstaw biblistycznych nieporozumienie, bdce
nieporozumieniem wok zrozumienia sowa "wzywa".
161
162
163
Por. Chrystus jest Bg z Boga; tame, s.53, 63.

Tame, s.52.
W zwizku midzy innymi z uznawaniem Chrystusa za naturalnego syna Jzefa i Marii, Budny zosta
wykluczony z Kocioa unitariaskiego w roku 1584. W roku 1576 przedstawi swj pogld na t kwesti w
dziele pod tytuem: O przedniejszych chrystyjaskiej wiary artykulech. Z kolei Piotr z Gonidza opublikowa w
1570 roku rozpraw, zatytuowan "O Synu Boym, e by przed stworzeniem wiata, a i jest przeze
wszystko uczyniono, przeciw faszywym wykrtom ebijoskim". Por. L.Szczucki, Filozofia..., s.357; Piotr z
Gonidza, O Trzech, s.2.
35
Jak wiadomo z kart Nowego Testamentu, apostoowie wzywali imienia Pana Jezusa chrzczc,
uzdrawiajc, nauczajc 164. Zwolennicy modlitwy upatrywali we fragmentach nowotestamentowych
relacjonujcych te zdarzenia podstawy do twierdzenia, e apostoowie do Jezusa si modlili 165,
podczas, gdy w samym Nowym Testamencie owo wzywanie polegao faktycznie na gonym
wymawianiu jego imienia w wymienionych okolicznociach, albo na powoywaniu si na zasugi
Mistrza w trakcie modlitw zanoszonych do Jahwe. Tak te sprawa wzywania wyjaniana bya przez
Fausta Socyna 166.
Sprawa ta jednak, podobnie, jak pozostae kwestie, a wic przede wszystkim kwestia obchodzenia
szabatw, chrztu nowo nawrconych, chrztu niemowlt, znaczenia mierci Chrystusa 167 (czy bya
ona w sensie dosownym ofiar za grzechy wiata, co podwaaoby izraelskie Prawo, zakazujce
skadania ofiar z ludzi, czy raczej penia jak inn rol?), nie decydowaa o tym, czy kogo mona
byo uzna za unitarianina, czy nie. W tym konkretnym przypadku przesdzay wycznie pogldy
teologiczne.
STANOWISKO AUTORW KATECHIZMU RAKOWSKIEGO
Stanowisko Katechizmu Rakowskiego w kwestiach chrystologicznych odbiega od stanowiska
S.Budnego i od stanowiska, ktre reprezentowa M.Serwet. Nie zmienia to w niczym zasugi
drugiego z wymienionych dla pooenia fundamentw pod unitariask chrystologi, ktrej
zaistnienie nie byoby moliwe, gdyby Serwet nie by ustali pierwotnego znaczenia sw
hebrajskich, o ktrych pisaem wyej. Zgodnie z Katechizmem, Chrystus by czowiekiem jak inni, z
t tylko rnic, e pocztym nie przez Jzefa, ale przez Boga, przeto od samego poczcia i
urodzenia Synem Boym jest 168.
Styl pracy, jaki narzucili sobie autorzy Katechizmu, powodowa, e przytaczali najpierw argumenty
strony przeciwnej, by nastpnie przej do prezentacji wasnych pogldw. Tak zrobili te w
przypadku zagadnienia preegzystencji Chrystusa - podali najpierw argumenty i wspierajce je
fragmenty Biblii, wykorzystywane przez zwolennikw przedwiecznoci 169, by przej do
przedstawienia wasnego punktu widzenia. Wybrane fragmenty biblijne posuyy im za podstaw
do orzeczenia, i Chrystus mia pocztek 170 oraz, e bdc czowiekiem nie mg w aden sposb
by Przedwiecznym 171, o ktrym czytali w relacji zawartej w ksidze Daniela 7:13. W obu
przypadkach, to jest w kwestii sposobu poczcia Chrystusa i jego przedwiecznoci, rniy si
znacznie zdania S.Budnego i autorw Katechizmu od opinii M.Serweta, dla ktrego Jezus by
przedwiecznym 172 Synem Boga, Bogiem-anioem, ktry jednake nie poredniczy w stwarzaniu
173
. Mimo tego, bracia polscy miecili si w krgu unitariaskiej ortodoksji, zakrelonym przez
164
165
Dz 3:6; 8:16; 9:14,21; 10:43,47; 22:16. Por. BT..., s.1245, 1250, 1252, 1253, 1266.
J.Niemojewski prowadzi z Socynem zacita dyskusj na ten temat, goszc z ca stanowczoci, i
nowotestamentowe wzywa znaczy modli si do... Por. L.Chmaj, Faust Socyn (1539-1604), Warszawa 1963,
s.266.
166
Tame.
167
Por. Z.Ogonowski, Socynianizm polski..., s.200-212.
168
H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.55.
169
J 1:1; 6:62; 8:58; Ps 2:7; 110:3; Prz 8:25; 1Kor 1:24. Tame, s.60,62.
170
Dn 8:1; J 15:27; 16:4; Dz 11:15. Tame, s.60.
171
Omawiajc fragment ksigi Daniela 7:13, napisali: e i tu o przedwiecznoci nie masz adnej wzmianki, bo
si janie mwi, e Syn Czowieczy, to jest Czowiek, by w niebie, ktry bez wszelakiej kontrowersji
przedwiecznym nie jest. Tame, s.61.
172
Gra sw. Przedwieczny w Dn 7:13, to sam Jahwe, gdy idea przedwiecznoci Chrystusa ma zupenie inny
charakter, pochodzc od sowa aciskiego preexistentia dotyczy istnienia przed narodzeniem z Marii. Autorzy
Katechizmu wykorzystali nie fair play braki polskiego jzyka teologicznego, sugerujc, i przedwieczno
drugiego naley wykluczy dlatego, e Przedwiecznym nazwany zosta pierwszy. Por. BT..., s.1041.
173
Do wniosku, e Serwet przyjmowa, i Chrystus istnia przed swym narodzeniem z Marii, ale nie bra udziau
w dziele stwarzania, doszedem na podstawie analizy fragmentw pierwszej ksigi O bdach Trjcy. Do
zupenie innego wniosku doszed M.M.Mattison, ktry mia dostp do aciskiego oryginau i do angielskiego
przekadu E.M.Wilbura caoci tego dziea Serweta, opublikowanego w roku 1932. Uzna mianowicie, e Serwet
uwaa Jezusa za czowieka, ktry nie istnia jako Bg, ani anio, przed swoim narodzeniem z Marii. To
36
hiszpaskiego reformatora, poniewa nie czynili Logosa autorem dziea stworzenia. Wicej nawet,
umniejszali znaczenie tego Logosa, godzc si na jego zrodzenie za sprawa Ducha witego
podobnie jak Serwet, z tym zaoeniem, e przed tym zrodzeniem nie byo adnego innego
zrodzenia, ktre miaoby mie miejsce przed powstaniem wszechwiata, co postulowane byo
zgodnie przez trynitarian, trydeistw i dyteistw.
Zreszt, nawet gdyby bracia polscy zaakceptowali ide porednictwa Logosa w dziele stwarzania,
nie musiaaby i wcale za tym akceptacja dla kierowania do niego modlitw, ani jakie zmiany
natury teologicznej, ktre mogyby sprawi, iby wypadli z krgu teologii unitariaskiej 174.
Niezrozumiaym wic dla mnie pozostaje, dlaczego wypowiedzi pierwszych polskich unitarian, a
take wypowiedzi samego Serweta, uchodz nie za wiadectwo preferowania przez nich teologii
judaistycznej, ale za jakie enigmatyczne i niekonsekwentne ataki na dogmat Trjcy 175,
pozbawione dostatecznej argumentacji biblistycznej i zdradzajce, w najlepszym wypadku, ich
rzekomo trydeistyczne lub dyteistyczne pogldy. Czyby wszyscy polscy badacze rde
unitarianizmu zaniechali analizy pism Serweta?
Dlaczego dotychczas nikt nie zastanowi si nad wypowiedziami Grzegorza Pawa, Piotra z
Goniadza, czy Szymona Budnego na tyle powanie, by dostrzec, e wszyscy oni uderzyli w same
fundamenty wymienionych systemw teologicznych, stosujc jake prosta metod serwetiaskiej
egzegezy Biblii?
WIADECTWO PROTOKOW SYNODALNYCH
Jak ju wspomniaem, protokoy z synodw ewangelickich, ktre odbyway si w latach 1561-1569,
sugeruj nie ewolucyjne, ale nage pojawienie si unitarianizmu. Jak na ironi, listowny atak
przypuszczony przez Kalwina na Biandrat 176, woskiego serwetianina uczestniczcego w polskich
synodach ewangelickich, spowodowa natychmiastow reakcj dotychczasowych kryptounitarian w
postaci frontalnego ataku na dogmat Trjcy 177. Ale nie by to tylko jaki tam antytrynitariaski
atak, ale uderzenie w sam fundament, zarwno trynitarianizmu, jak trydeizmu, czy dyteizmu. Tym
fundamentem bya bezspornie wiara trynitarian, trydeistw i dyteistw w porednictwo Logosa w
dziele stwarzania, podwaana przez unitarian w trakcie synodu rozamowego, odbywajcego si w
dniach 22-30 marca 1565 roku. Poza tym, protok z synodu brzeziskiego, z dnia 10 czerwca tego
samego roku, wyszczeglnia, i obecnych na nim byo pidziesiciu braci, ktrzy, znajc zapewne
przebieg i ustalenia synodu rozamowego, Trjce odrzucili w Polsce i Litwie 178 , a wic byli
przeciwni take idei Logosa Stwrcy. Gdy na synod do Beyc, odbywajcy si w marcu 1569 roku,
zaproszeni zostali wszyscy ewangelicy biorcy udzia w synodzie rozamowym, protokolant
stanowisko czynioby Serweta autorem dojrzaej chrystologii unitariaskiej, znanej z pism Budnego, Socyna i z
Katechizmu Rakowskiego. Stanowioby te silniejszy, od przytaczanego przeze mnie, dowd na serwetiask
genez doktryny braci polskich. Pozostaj jednak przy wasnych ustaleniach. Por. M.Serwet, O bdach..., s.68,
71, 77; M.M.Mattison, Michael..., s.33, 39, 40. M.Hillar, The Case..., s.300, 618.
174
Wspczeni Badacze Biblii i wiadkowie Jehowy preferuj wanie tak chrystologi, co nie sprawia jeszcze,
w mojej ocenie, znalezienia si ich teologii poza unitariask doktryn teologiczn. Por. Wiedza, ktra prowadzi
do ycia wiecznego, autor anonimowy, New York 1995, s.39.
175
To z kolei prowadzi prosto do teorii o ewolucji doktryny teologicznej braci polskich.
176
Listem Kalwina, przestrzegajcym polskich ewangelikw przed kontaktami z Biandrat, zajmoway si trzy
synody - 16.09.1561, 10.03.1562 i 2.04.1562 roku. Relacja z pierwszego z nich zaczyna si sowami: Synod
zaczty od listu Kalwinowego, w ktrym oznajmuje, i do P.Radziwia, wojew. wilen., przez Marcina
Czechowica, detegento haeresin Blandratae, upominajc i Bracia w Krakowskim i w Piczowskim Zborze, aby
si go strzegli. A ten Blandrata, przedtym bdc w Genewie, mawia sia z Kalwinem, ganic instytutie jego,
powiedajc, i pachnie nauk rzymsk, i dalej trzeba postpi, o co Kalwin chcia go uapi, jako i Serweta, ale
si umkn, jednak listami swymi przeladowa go. Por. St.Zachorowski, Najstarsze..., s.212, 213, 214.
177
Ju w trakcie synodu 16.09.1561 roku kryy wrd zebranych unitariaskie teksty; jak relacjonuje
protokolant, jednemu ze zgromadzonych kalwinistw, Hieronimowi Ossolinskiemu, nie podobao si i to, e

scrypta de Trinitate byy rozsiane midzy ludzi, bojc si, aby jakiego rozruchu nie uczyniy. Chocia Piotr
Statorius, ju 30.01.1561 r., zaproponowa w trakcie synodu, by zaniechano modlitw do Ducha witego, jako
nie znajdujcych podstawy w Biblii, waciwe uderzenie unitriaskie nastpio, gdy ministrowie zadali od
Biandraty zoenia swego wyznania wiary na pimie. Tame, s.210, 213.
Tame, s.229.
178
37
zdecydowa si na precyzyjne oddzielenie braci od trynitarian (Troyczakw), trydeistw
(Troyboan) i dyteistw (Dwoyboan) 179. Od samego wic pocztku, to jest ju od roku 1561,
wiadomo byo, kto jest bratem, a kto nim nie jest. Udzia za w synodach Grzegorza Biandraty,
Piotra Statoriusa, Franciszka Lismaniniego, Grzegorza Schomana, czy Piotra z Gonidza 180, ktry
swoj unitariask wiedz teologiczn zdoby w Padwie, u serwetianina, wykadowcy logiki na
tamtejszym uniwersytecie, Matteo Gribaldiego 181, przemawia na korzy mojej tezy o wiadomym
przenikniciu unitarian w szeregi polskich ewangelikw, z jasnym zamiarem zastpienia w ich
doktrynie religijnej kalwiskiego trynitarianizmu przez serwetiaski unitarianizm.
Akcja przejmowania z rak Kalwina wpyww w polskim ewangelicyzmie, przeprowadzona przez
unitarian, dziki infiltracji tego rodowiska zwolennikw helweckiej reformy kocioa, zaowocowaa,
jeli patrze na to zjawisko od strony czysto formalnej, uformowaniem dogmatyki modego
polskiego kocioa reformowanego w oparciu o system stworzony przez Serweta, a nie Kalwina.
Zdoali oni bowiem, do czerwca 1565 roku, zapewni swoim argumentom poparcie 32 ministrw,
chciaoby si rzec kalwiskich, oraz 18 szlachcicw 182, co ukazuje skal ich sukcesu, jeeli wzi
pod uwag, e liczba wszystkich kalwinistw, obecnych na nieco wczeniejszym synodzie w
radziwiowskich Mordach na Podlasiu, 6 czerwca 1563 r., nie przekroczya czterdziestu dwch 183
osb. Tak wic grup inicjatywn pniejszych zaoycieli polskiego kocioa unitariaskiego
tworzyo w 1565 roku pidziesiciu mczyzn. Sto lat pniej, w roku 1660, wedug oblicze
przeprowadzonych przez J.Tazbira 184, koci unitariaski liczy w Rzeczy-pospolitej blisko dziesi
tysicy osb.
Niestety, w tym czasie pastwo, niegdy nie tylko wielowyznaniowe, ale i tolerancyjne, byo ju de
facto monowyznaniowym folwarkiem katolickiego kleru.
NAJISTOTNIEJSZE WYNIKI ANALIZY LITERATURY UNITARIASKIEJ
aden z badaczy wysuwajcych twierdzenie o ewolucyjnej drodze rozwoju teologii braci polskich,
cznie z jej chrystologicznym uzupenieniem, nie zauway niemonoci wyznawania
trynitarianizmu, trydeizmu lub dyteizmu, przy jednoczesnym odmawianiu Chrystusowi, nawet
przedwiecznemu, prawa do noszenia tytuu Stwrcy.
Bo, i kt by mg podejrzewa, aby bracia, wierzcy w przedwieczno Chrystusa, a jednoczenie
przekonani, e Stwrca nie jest Trjc, nie byli trydeistami, albo dyteistami? A protokoy
synodalne, na podstawie ktrych mona byo wykaza, e w roku 1565 pidziesicioosobowa
grupa braci polskich, z Grzegorzem Pawem na czele, na pewno nie wyznawaa trydeizmu, ani
dyteizmu, zostay opublikowane ju w 1921 roku. Czyby nikt, a do roku 1996, nawet ich nie
przeglda?
KRYTYKA USTALE DOTYCZCYCH GENEZY TEOLOGII UNITARIASKIEJ
a) Krytyka stanowiska K.Grskiego TRYDEISCI...
W pierwszej kolejnoci poddaj krytyce ustalenia dotyczce historii doktryny kocioa
unitariaskiego dokonane przez K.Grskiego. Wspomniany autor napisa, i Grzegorz Pawe, wraz z
pozostaymi
179
Tame, s.233.
180
Obecno wszystkich czterech postaci na poszczeglnych synodach stwierdziem na podstawie list osb
obecnych, ktre protokolant zamieszcza na pocztku protokow. Tame, s.210, 212, 215, 216, 217, 218, 221,
232, 233, 234.
181
M.Hillar, Poland's Contribution..., s.451.
182
183
Tame, s.220.
184
J.Tazbir, Bracia..., s.58.
38
...trydeistami wywoali pod koniec 1562 roku nowy rozam w maopolskim zborze kalwiskim,
zakoczony w 1565 definitywnym zerwaniem z kalwinizmem i ukonstytuowaniem si sekty
antytrynitarskiej 185.
Biorc pod uwag atak Grzegorza Pawa na ide Logosa-Stwrcy, uwaam, e naley odrzuci tez
K.Grskiego, jakoby domniemany trydeista Grzegorz Pawe doprowadzi do rozamu i zerwania
braci polskich (w domyle: trydeistw i dyteistw) z kalwinizmem, a to z tej oczywistej dla mnie
przyczyny, e chrzecijanin, ktry nie uznawa za ortodoksyjn wspomnianej idei Logosa-Stwrcy,
mg by tylko unitarianinem.
Po prostu nie
kreacjonistyczn.
mia
innego
wyjcia,
poniewa
zaakceptowa
judaistyczn
koncepcj
Poza tym, wedug relacji protokow synodalnych, to zwolennicy Kalwina, zmarego w 1564 roku,
trynitarianie, trydeici i dyteici, zerwali czno kocieln z unitarianami, miertelnie przeraeni
ich atakiem na... wanie (!) kreacjonistyczny fundament wsplny teologiom trzech wymienionych
trynitariaskich wyzna. Take trynitariaskiej teologii katolickiej, reprezentowanej przez
K.Grskiego.
K.Grski zdradza zupeny brak rozeznania w literaturze unitariaskiej,
czytelnikom, e bracia polscy, ju u progu istnienia swojego Kocioa zaczli...
usiujc
... wiza tytu 'Bg' tylko z osob Boga Ojca i nazywa Chrystusa jedynie Panem
186
wmwi
...,
...gdy tymczasem, zarwno Piotr z Gonidza 187 w roku 1570, jak Grzegorz Pawe trzy lata po
synodzie z 16 wrzenia 1561 roku 188, rozpoczynajcym uderzenie unitarian w fundamenty
trynitarianizmu, pisali wyranie, i Chrystus jest Bogiem. Obaj robili to nie dlatego, by zmyli
jakkolwiek cenzur, ale dlatego, e zdawali sobie sporaw z faktu, i wyraz Bg odnoszony by
przez staroytnych Izraelitw nie tylko do Jahwe (chrzecijaskiego Boga Ojca), ale take do
aniow, krlw i sdziw Izraela. Wyobrania K.Grskiego pomiecia jedynie trzy moliwoci
stosowania tytuu Bg:
- albo do Boga Ojca,
- albo do Chrystusa,
- albo do Ducha witego.
Zauway jednake, i ruch braci polskich nie zrodzi si w Polsce
zaczerpn z antytrynitaryzmu M.Serweta i L.Socyna 190.
189
oraz swe gwne zaoenia
Pomijajc fakt, e historyk, dla ktrego gwnym wyznacznikiem czyjejkolwiek unitariaskoci

bya negatywna odpowied na pytanie, czy dana osoba nazywaa Chrystusa Bogiem, niewiele mg
w istocie rzeczy powiedzie na temat antytrynitaryzmu Serweta, uwaam t uwag K.Grskiego
za bardzo cenn. Szkoda tylko, e nie zainteresowao go, ktre dokadnie spord osigni
egzegezy serwetiaskiej legy u podstaw teologicznej doktryny polskich unitarian, ktrym powici
omawiany artyku.
b) Krytyka stanowiska Z.Ogonowskiego TRYDEISCI i DYTEISCI...
185
186
K.Grski, Bracia..., s.1003.

Tame.
187
Piotr z Goniadza, O Trzech..., s.53. Por. H.Moskorzowski, Katechizm Zboru..., s.40.
188
St.Zachorowski, Najstarsze..., s. 212-213; Grzegorz Pawe, O wyznaniu..., s.215.
189
Tame.
Tame.
190
39
Podobnie, jak K.Grski, zwizki rodzcego si w Polsce unitarianizmu z woskimi emigrantami
dostrzeg Z.Ogonowski 191. Rwnie on jednak nie zanalizowa relacji polskiego unitarianizmu do
systemu serwetiaskiego. Stwierdzi natomiast, e w okresie jego formowania si w latach 15631566, mona z grubsza wyrni dwa stanowiska religijne: trydeizm i dyteizm 192. Uznawszy przy
tym Grzegorza Pawa za trydeist 193, nie wskaza nawet na jakiekolwiek przesanki, ktre mogyby
wiadczy, i Grzegorz Pawe trydeist nie by. Nie wszyscy badacze jednak podzielili zdanie
Z.Ogonowskiego.
c) Krytyka stanowiska L.Szczuckiego i J.Tazbira DYTEISCI...
L.Szczucki i J.Tazbir, w okresie odpowiadajcym synodom poprzedzajcym synod rozamowy 1565
roku, najprawdopodobniej w latach 1561-1565, upatruj, podobnie jak K.Grski i Z.Ogonowski 194,
czasu, gdy realizm pojciowy stanowicy podstaw filozoficzna dogmatu trynitarnego 195 poddany
krytyce (w domyle: przez Biandrat, Statoriusa i Grzegorza Pawa), przeistoczy si w trydeizm,
by nastpnie krystalizowa si w dyteizm i unitarianizm 196.
Zgodnie z ujciem wymienionych autorw, Grzegorz Pawe i pozostaych 49 osb, ktre odrzuciy
idee Logosa-Stwrcy, nie odrzucajc przy tym idei przedwiecznoci Chrystusa, byy DYTEISTAMI. W
stosunku do stanowiska K.Grskiego i Z.Ogonowskiego by to faktycznie postp, gdy ci z kolei
uczeni byli wicie przekonani, i w tym samym momencie rozamu w Kociele kalwiskim bracia
polscy, z Grzegorzem Pawem na czele, byli TRYDEISTAMI. W przeciwiestwie do orzeczenia
wymienionych uczonych, na podstawie ustale opartych na analizie protokow twierdz, i take
pogld L.Szczuckiego i J.Tazbira 197 nie znajduje potwierdzenia we wspomnianych we wstpie do
niniejszej pracy dokumentach. O braku akceptacji dyteizmu, czy trydeizmu ze strony grupy
unitarianizujcej teologi polskiego kocioa reformowanego wiadcz zreszt nie tylko te
dokumenty - majce bodaj najwiksze znaczenie - ale take zestawienie argumentacji Serweta z
argumentacj polskich unitarian, bdce przedmiotem niniejszej pracy.
Caa ich bowiem argumentacja oparta zostaa na twierdzeniu nie do zaakceptowania przez
trynitarian, trydeistw, czy dyteistw.
Mianowicie, na uznaniu, i spord postaci znanych z kart Nowego Testamentu jedynie Boga Ojca
mona uwaa za starotestamentowego Boga Izraela, Jahwe.
Bez tego, unitariaskiego zaoenia, aden historyk, ani teolog, nigdy nie bdzie w stanie poskada
amigwki zawartej w szesnastowiecznych dokumentach, traktujcych o doktrynie religijnej
Serweta, czy braci polskich.
Dotychczasowe zaoenie, sugerujce ewolucyjn drog rozwoju teologii tych ostatnich, w ogle nie
funkcjonuje w badaniu jej genezy. A ponadto, stoi w racej sprzecznoci ze wiadectwem
pozostawionym przez autora protokow, czego aden z dotychczasowych badaczy zagadnienia nie
bdzie w stanie w aden sposb wyjani. Osobicie wol teorie, ktre pomagaj, a nie
przeszkadzaj, w wyjanianiu tego, co obserwuj.
ANI TRYDEIZM, ANI DYTEIZM
Piotr z Gonidza, w latach bezporednio poprzedzajcych i nastpujcych po synodzie
rozamowym, zosta przez L.Szczuckiego i J.Tazbira uznany za dyteist, bronicego tradycyjnego
191
Z.Ogonowski, Socynianizm polski, s.7; Por. tego, Myl ariaska w Polsce XVII wieku. Antologia tekstw,
Wrocaw-Warszawa-Krakw 1991, s.12.

192
W celu uniknicia nieporozumie terminologicznych Z.Ogonowski precyzuje, i trydeizm (ktrego glwnym
szermierzem w owym czasie by Grzegorz Pawe) rozbija Trjce w. na trzy realne osoby, a dyteizm ogranicza
liczb osb do dwch: Boga Ojca i Boga Syna. Por. tego, Socynianizm polski, s.8; Myl ariaska..., s.12.
Tame.
194
Wariant trydeistyczny.
193
195
196
197
L.Szczucki, J.Tazbir, Aspekty..., s.26.

Tame.
Wariant dyteistyczny.
40
pogldu o przedwiecznym istnieniu Chrystusa i udziale jego w stworzeniu wiata 198, tymczasem mi
nie udao si odnale jego nazwiska pord nazwisk osb, zaliczonych przez autora protokou z
synodu przeprowadzonego w marcu 1569 roku do grona dyteistw, ani nawet trydeistw. Jakby
przeczuwajc, co za kilkaset lat wymyl polscy historycy reformacji, autor protokou zamieci
nazwisko Piotra z Gonidza wanie pord nazwisk swoich 199, to jest unitarian - wyranie
oddzielonych od pozostaych ugrupowa ewangelickich obecnych na tym synodzie. Stanisaw
Farnowski, o ktrym wspominaj obaj badacze, zosta take umieszczony na licie obecnych, tyle
e w gronie trynitarian, trydeistw i dyteistw 200. Na jednej szali znajduje si wic pogld
wspczesnych polskich uczonych, a na drugiej wiadectwo starego dokumentu.
Gdzie zatem tkwi bd w rozumowaniu wikszoci polskich historykw?
Zgodnie z opini wyraon przez polskich historykw reformacji, unitarianinem nie mg by kto,
kto uznawa przedwieczno istnienia Chrystusa i jego udzia w stworzeniu wiata 201, inaczej
mwic - zdaniem cytowanych przedstawicieli polskiej historiografii - by w XVI wieku
unitarianinem wycznie ten, kto uwaa, e Chrystus jest tylko czowiekiem podniesionym za swe
zasugi do godnoci Syna Boego 202. Obie wypowiedzi niewiele maj, jak wykazaem, wsplnego z
panujcym w XVI stuleciu pluralizmem chrystologicznym braci polskich, polegajcym na uznawaniu
za wspln podstaw przede wszystkim twierdzenia, e tylko Bg Ojciec, a nie Chrystus (powtrz:
nawet przedwieczny) jest izraelskim Bogiem IEUE. Pluralizm ten akceptowa natomiast
przedwieczno istnienia tego Chrystusa, a czasem take - jak w przypadku pogldw Piotra z
Goniadza - jego poredniczc rol w stwarzaniu wiata. Dotychczasowa historiografia polska nie
rozpoznaa tego zagadnienia i dlatego, tutaj wanie, to jest w braku rozpoznania biblistycznych
podstaw wyznania braci polskich, bije rdo chybionej oceny ich systemu teologicznego.
NOWY OBRAZ UNITARIASKIEGO CHRZECIJASTWA
Ideaem unitarianina mgby by chrzecijanin, nie tylko preferujcy judaistyczn teologi - wedug
zasady zgodnie z ktr: IEUE to Bg Ojciec" oraz: "Bg Ojciec to IEUE - ale take przyjmujcy
wszelkie tego konsekwencje, to jest - judaistyczny kreacjonizm, judaistyczny Obiekt kultu
(adoracji, modlitwy); nauk hebrajskiego, jako drugiego jzyka; nie negowanie wartoci
obrzezania, stanowicego w tradycji judaistycznej wyrany znak przymierza zawartego miedzy
Stwrc a Izraelem; stawianie oryginalnego tekstu hebrajskiego Biblii ponad tekstami jej greckich,
czy aciskich parafraz 203; szacunek dla tradycji ydowskiej (gwnie Talmudu) okresu po
zburzeniu wityni jerozolimskiej przez Tytusa w 70 roku n.e. - cokolwiek by tradycja ta mwia na
temat pseudo Chrystusa trynitarian, jedynego znanego ydowskim autorom Talmudu z ich
kontaktw z wczesnoredniowiecznym chrzecijastwem; przywrcenie szabatu i judaistycznych
wit, zamiast narzuconego przez imperium rzymskie dnia soca (dies solis), Boego Narodzenia
(dies solis invicti) i innych, niby to schrystianizowanych przez trynitarian, wit i obrzdw
rzymskich, czy rzymsko-egipsko-perskich 204. Bracia polscy dobierali sobie, z podobnego pakietu
moliwych kierunkw dalszego rozwoju doktrynalnego, odpowiadajce im zestawy, skadajce si
pniej na ich wyznania wiary, co wspczenie nie pozbawia adnego z nich, choby
niezgadzajcego si ze zdaniem wikszoci, w jakiejkolwiek sprawie poza teologi, prawa do
identyfikowania go jako unitarianina.
DROGA SERWETIANIZMU Z ZIEMI WOSKIEJ DO POLSKI
198
199
200
L.Szczucki, J.Tazbir, Aspekty..., s.26, 27.

Tame.
201
L.Szczucki, J.Tazbir, Aspekty..., s.27; Por. Z.Ogonowski, Filozofia..., s.665.
202
Tame.
203
F.Socyn by zdania, e Septuaginta przedstawia wiksz warto, ni oryginalny tekst hebrajski Biblii,
poniewa posugiwali si nim autorzy Nowego Testamentu, co wiadczyo w opinii Socyna, i ich cytaty s
bardziej wierne anieli dzisiejsze kodeksy hebrajskie. Po odkryciach qumranskich, wiadomo wspczenie, e na
pewno tekst hebrajski bliszy jest wasnemu oryginaowi z czasw Chrystusa, ni Septuaginta, ktra si okazaa
gwnie parafraz tekstu hebrajskiego, do tego marn. Por. L.Chmaj, Faust..., s.417; H.Graetz, Historia ydw,
Warszawa 1929, s.174, 175; S.Medala, Wprowadzenie do literatury midzytestamentalnej, Krakw 1994,
s.292.
204
Por. Z.yko, Nauki..., s.196-199, 209-212,
41
Na pocztku, to jest pomidzy pierwszymi echami reformacji, docierajcymi do Polski 205, po
wystpieniach Lutra i Zwingliego, wraz z powracajcymi z zagranicznych uniwersytetw studentami
206
, a ostatecznym ustaleniem unitariaskiej doktryny socynian promieniujcej z Rakowa na ca
Europ, w oglnym zamcie doktrynalnym panujcym na kontynencie, najistotniejsze byo
znalezienie metody poznawania prawdy o pierwotnym wyznaniu chrzecijaskim. Byo to o tyle
istotne, e wszyscy zwolennicy reformacji byli przekonani, e agenci szatana, symbolizowani przez
posta biblijnego Antychrysta, albo raczej pseudo Chrystusa, zasiadali przez kilkanacie minionych
wiekw na tronie rzymskiego Babilonu. Szukano tej metody i prawdy take w Polsce, o czym
wiadczy ryche pojawienie si tutaj zborw ewangelickich, do okoo 1550 roku jeszcze tajnych, ale
zasilanych ju przez osiedlajcych si tutaj braci czeskich 207. Poniewa za niektrzy studenci, jak
Piotr z Gonidza 208, zapoznali si we Woszech, Szwajcarii, czy w Niemczech z pogldami Michaa
Serweta, udostpnianymi im przez zwolennikw przez niego przyjtej metody dociekania prawdy o
wczesnochrzecijaskim wyznaniu wiary - przenosili do swojej ojczyzny to, co uwaali za
najcenniejsz z wiadomoci zdobytych w trakcie zagranicznych studiw. Za nimi przybywali za
misjonarze, nie potrzebujcy si obawia dugich rk inkwizycyjnego witego Oficjum w
pastwie, gdzie szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie, gdzie panoway zasady wzajemnej
tolerancji religijnej ustalone przez szlacheck Konfederacj Warszawsk z 1573 roku.
Jeszcze zanim Kalwin wymusi na Radzie Genewy spalenie Serweta na stosie, ju w roku 1546,
pojawiy si jego pisma w Krakowie. Byy studiowane przez katolickich jeszcze wwczas scholarw
pod przewodnictwem Francesco Lismaniniego 209, pniejszego ministra unitariaskiego, a wtedy
jeszcze spowiednika krlowej Bony Sforzy, razem z innymi pismami reformacyjnymi. W 1551 roku
przyby za do Polski woski arystokrata, stryj Fausta Socyna, Lelius Sozzini - wanie w celu
propagowania serwetiaskiej egzegezy biblijnej. W 1558 roku przyby take Francesco Stancaro,
pierwszy lektor jzyka hebrajskiego w Polsce 210. Giorgio Biandrata, pniejszy (po edykcie
parczowskim z 1564 roku, zakazujcym pobytu w Rzeczypospolitej cudzoziemskim propagatorom
ewangelicyzmu) osobisty lekarz krla Jana Zygmunta Zapolyi i Stefana Batorego, przyby z Woch
w roku 1562. W 1559 osiedli si w Polsce Pierre Statorius, serwetianin przybyy z Francji, ktry po
naturalizacji przybra polskie nazwisko Stoiski. M.Hillar nie wyklucza take woskiego
pochodzenia samego Grzegorza Pawa (Gregorius Pauli). Ten napyw serwetian, poczony z ich
misyjn aktywnoci doprowadzi do tego, e synody kalwiskie w latach 1556-1562 musiay
205
Ju w 1518 roku augustianin Gustaw Knade wygasza luteraskie kazania w Gdasku. Pomimo edyktu
toruskiego 1520 i edyktu krakowskiego 1523 roku, Andrzej Samuel i Jan Seklucjan w Poznaniu, czy ks. Jakub
z Ilzy w Krakowie, rwnie otwarcie wystpowali przeciw wszechwadzy katolickiego kleru. Por. A.Buzek,
Historia Kocioa, Warszawa 1957, s. 195.
206
W 1534 roku Zygmunt I Stary wprowadzi w zwizku z tym zakaz odbywania przez polsk modzie studiw
na wszechnicach ewangelickich, znoszc go w 1543. Tame, s.195, 196.

207
Tame, s. 196, 197.
208
Piotr z Gonidza zosta wprowadzony w arkana serwetianizmu przez Matteo Gribaldiego, swego profesora
logiki, w trakcie studiw na uniwersytecie w Padwie, po czym, wrciwszy do Polski, zosta czonkiem
kalwiskiego kocioa ewangelickiego, by podj w roku 1556 prb unitarianizacji jego doktryny od wewntrz.
Por. M.Hillar, From the Polish Socinians..., s.29; W.Urban, Epizod reformacyjny, Krakw 1988, s.52-53.
209
Dane dotyczce F.Lismaniniego, L.Sozziniego, F.Stancaro, G.Biandraty, P.Statoriusa i Grzegorza Pawa, o
ktrych pisz niej, zaczerpnem gwnie z jednego rda: M.Hillar, From the Polish Socinians..., s.28-30. O
studiowaniu pism Serweta w Krakowie, pod kierunkiem F.Lismaniniego: tame, s.28; Por. tene, Poland's
Contribution..., s.451. Na temat zwizku L.Socyna i F.Socyna z Polsk reformacj napisa te nieco ewangelicki
historyk, ks.A.Buzek. Por. tego, Historia..., s.235, 237.
210
Obecnoci F.Stankara na synodach z lat 1561-1569, decydujcych o losach polskiej wsplnoty unitariaskiej,
nie sposb, co prawda, stwierdzi na podstawie protokow, jednake jego dane biograficzne wskazuj, i mg
peni funkcj szarej eminencji rodzcego si kocioa. wiadczy o tym mog jego kontakty z padewskoweneckim rodowiskiem zwolennikw reformacji, pozostajcym pod silnym wpywem odkry Serweta, a take
kwalifikacje uczonego teologa i hebraisty, jakie posiada ten profesor Uniwersytetu Padewskiego. On te by
autorem, icie serwetiaskiej, sentencji, zgodnie z ktr: dwie s gwne zarazy, ktre pozbawiy chrzecijan
Chrystusa, mianowicie rozstrj arystotelesowski i nieznajomo jzyka hebrajskiego. Por. H.Barycz, Kilka
dokumentw rdowych do dziejw arianizmu polskiego, w: Studia nad arianizmem, pod red. L.Chmaja,
Warszawa 1959, s.493-494.
42
oficjalnie odrzuca proponowane przez nich rozwizania kwestii wczesnochrzecijaskiej 211.
Zjawisko tak licznego napywu do Polski serwetian, poczone z ich icie wallenrodowsk
aktywnoci w kociele ewangelicko-reformowanym, wskazuje na wiadomie przeprowadzan akcj
unitarianizacji doktryny ewangelickiej.
KRYTYKA USTALE DOTYCHCZASOWEJ HISTORIOGRAFII
Wobec powyszych danych, a take w oparciu o analiz doktryn teologicznych Serweta oraz jego
woskich i polskich wspwyznawcw, stwierdziem, e ustalenia dotychczasowej historiografii w
sprawie genezy doktryny teologicznej braci polskich, s le uzasadnione, a co za tym idzie
przedstawiaj niejasny obraz caoci unitariaskiego systemu, nie tylko doktrynalnego, ale rwnie
metodologicznego.
O drugim z wymienionych systemw, polska historiografia nie wspomina w ogle, a o pierwszym,
wobec sabej znajomoci drugiego, nie moe powiedzie nazbyt wiele.
By moe, jakim usprawiedliwieniem tego stanu rzeczy mgby by fakt, ze Stanisaw Zachorowski
odnalaz protokoy synodalne, stanowice jedyny dokument bezporednio wskazujcy na
serwetiaskie korzenie polskiego unitarianizmu, na rok przed wybuchem pierwszej wojny
wiatowej. Publikacji doczekay si w 1921 roku 212. Dopiero w 1967 za wydany zosta polski
przekad pism Serweta i dokumentw dotyczcych jego procesw przed trybunaem inkwizycyjnym
w Vienne oraz przed Rad Genewy 213. Jedynie powizanie danych zawartych we wspomnianych
dokumentach z wiadomociami o napywie woskich serwetian do Polski 214 - szczeglnie o przyjciu
przez nich funkcji doradczych w formujcym si unitarianizmie, ze szczegowymi danymi opracowanymi w bezporednim kontakcie z dokumentami i bez korzystania z opinii jakichkolwiek
trynitariaskich, czy judaistycznych, duchownych - na temat podstaw teologii braci polskich, mogo
wywoa zainteresowanie historykw metodologicznymi podstawami teologii Serweta. One za
dopiero, stanowi mogy klucz do ich doktryny, ktrego nikt niestety nie odnalaz.
Faktem jest, e w przekonaniu badaczy nie pojmujcych zasad - jake prostych - egzegezy
serwetiaskiej, nazywanie Chrystusa Bogiem przez due B, z ktr to praktyk spotykali si w
pismach Serweta i polskich unitarian, stanowio oczywisty dowd, i byli oni trydeistami, albo
dyteistami.
J.W.Kowalski, podzielajc obiegow opini, pisa, podajc Grzegorza Pawa jako przykad majcy
stanowi jej potwierdzenie, e u arian polskich antytrynitaryzm uwypukla pocztkowo posta Boga
Ojca, nie negujc cakowicie cech boskich Chrystusa (np. Grzegorz Pawe z Brzezin i Marcin
Czechowic) 215. Warto zauway, e wymieniony wraz z Grzegorzem Pawem Marcin Czechowic
zosta zaliczony przez unitariaskiego protokolanta, do grona unitarian obecnych na synodzie
ewangelickim w marcu 1569 roku 216. Ju sam ten fakt zapewne sprowokowaby J.W.Kowalskiego
do zastanowienia nad zasadnoci wasnej wypowiedzi. Gdyby tylko przeanalizowa tekst
protokow synodalnych polskich unitarian..
211
M.Hillar pisze, i synody kalwiskie - w istocie wczesnoewangelicko-reformowane - odrzucay doktryny
podsuwane im przez Biandrat, Lismaniniego i Stancaro w latach 1561-1562, jakby nie pamitajc o nie udanej
prbie unitarianizacji doktryny ewangelickiej, podjtej ju w styczniu 1556 roku przez Piotra z Gonidza w
trakcie synodu w Seceminie. Por. tene, From the Polish Socinians..., s.30; J.Stoinius, Epitome Historiae
Originis Unitariorum in Polonia, w: C.Sandius, Bibliotheca Anti-trinitariorum, Freistad 1684, s.183; J.Jasnowski,
Dwa edykty..., s.442.
212

Cytowany tutaj wielokrotnie: L.Szczucki, Micha Serwet (1511-1553). Wybr pism i dokumentw, Warszawa
1967.
213
214
M.Hillar, From Polish Socinians..., s.28-30; tense, Poland's Contribution..., s.448-451.
215
J.W.Kowalski, Protestantyzm, w: Religie uniwersalistyczne. Zarys dziejw, pod red. J.Kellera, Warszawa
1982, s.352.
216
43
Podstawowa przyczyna nieporozumienia
Tak oto, te same fragmenty biblijne, ktre zdaniem Serweta zwiody greckich filozofw, to jest
fragmenty nazywajce Chrystusa terminem greckim theos, albo hebrajskim Elohim, spowodoway
opaczne zrozumienie doktryny braci polskich przez historykw badajcych jej genez.
VII. PODSUMOWANIE
WYNIKI PRZEPROWADZONEJ ANALIZY
Uwaam, e tezy, ktre zostay przeze mnie przyjte we wstpie do niniejszej pracy, znalazy w
niniejszej pracy odpowiednie uzasadnienie. To przekonanie opieram na nastpujcym toku
rozumowania:
1. Wykazaem, e w zakresie teologii serwetianizm i doktryna reprezentowana przez braci polskich
stanowi jeden system, co stwierdziem na podstawie analizy ich biblistycznej argumentacji i
metodologicznych podstaw egzegezy serwetiaskiej i egzegezy unitariaskiej braci polskich.
2. Powizaem ten fakt z wiadomociami o kontaktach woskiego rodowiska serwetiaskiego ze
rodowiskiem polskich zwolennikw reformy Kocioa, co stwierdziem gwnie w oparciu o badania
przeprowadzone przez M.Hillara.
3. Oba te fakty poczyem z faktem przeniknicia woskich i polskich serwetian w szeregi polskich
kalwinistw, co stwierdziem na podstawie lektury unitariaskich protokow z synodw
kalwiskich, ktre odbyy si w latach 1561-1569.
4. Wymienione fakty powizaem z relacj wspomnianych protokow synodalnych, dotyczc
samego sposobu przekonania przez unitarian (serwetian) blisko pidziesiciu polskich kalwinistw
o zasadnoci unitariaskich tez, a wic - okolicznoci powstania grupy zaoycielskiej polskiego
Kocioa unitariaskiego.
5. Wykazaem, rwnie na podstawie wspomnianych protokow, e trydeici i dyteici, zaliczani
przez historiografi polsk do grona braci polskich, w rzeczywistoci znajdowali si poza ow
pidziesicioosobow grup. Oznacza to, e identyfikowanie autorw wypowiedzi, ktre zdradzaj
preferowanie przez nich teologii trydeistycznej, albo dyteistycznej, ze wsplnot braci polskich jest
zupenie pozbawione podstaw.
6. Ustaliem, w oparciu o analiz pism Serweta i braci polskich, i o tym jakie wypowiedzi mona
uzna za inspirowane przez teologi trydeistczn i dyteistyczn decyduj:
- negatywna odpowied zwolennikw tych teologii na pytanie: czy izraelski Bg Jahwe jest
wycznie nowotestamentowym Bogiem Ojcem?", rzadko, ale jednak - nazywanym w NT rwnie
"Duchem witym".
- porednie lub bezporednie wykazywanie, e "Jahwe i Jezus to ta sama osoba".
- nazywanie Chrystusa Bogiem bez odniesienia do staroizraelskiego, biblijnego zwyczaju
nazywania Bogami krlw i aniow;
- uznawanie przedwiecznego istnienia Jezusa (nie w kadym przypadku, poniewa i unitarianie
mog je uznawa);
- uznawanie idei Logosa-Stwrcy (nie w kadym przypadku),
Kwesti bardzo pomocn w trakcie bada okazao si odrzucenie przez wspomnianych pidziesit
osb idei Logosa-Stwrcy, obecnej w teologii trynitariaskiej, trydeistycznej i dyteistycznej;
44
7. To z kolei potwierdza, postulowane w punktach 1-4, wykorzystywanie przez braci polskich
metodologicznych podstaw egzegezy biblijnej, stworzonych okoo roku 1531 przez Michaa
Serweta.
PROPONOWANY KIERUNEK DALSZYCH BADA
Badajc genez doktryny religijnej braci polskich, a szczeglnie podstawy systemu teologicznego
opracowanego przez M.Serweta, natknem si na dwa zagadnienia, mogce przerodzi si w
nastpujce tezy, przydatne w pracy historykw specjalizujcych si w badaniach nad
staroytnoci chrzecijask i ydowsk:
1. Z greckiego przekadu Biblii hebrajskiej (Septuaginty), pomidzy pierwszym a czwartym wiekiem
n.e., usunitych zostao blisko siedem tysicy tetragramw imienia izraelskiego Boga Jahwe. O
tym, e pierwotnie byy one zamieszczone w tekcie przez autorw tego przekadu, wiadcz,
odkryte na Bliskim Wschodzie po drugiej wojnie wiatowej manuskrypty, pochodzce z okresu od I
wieku p.n.e. do I wieku n.e., ktrych istnienie jest pokrywane milczeniem zarwno przez
trynitariaskich, jak judaistycznych tradycjonalistw. Stanowi one istotne rdo zagroenia dla
image wspczesnego kleru obu religii (porednio, take islamskiego), goszcego, i stoi na stray
antycznej tradycji sigajcej pocztkw judaizmu i chrzecijastwa.
2. W hebrajskiej mowie potocznej i w modlitwach synagogalnych przesunite zostao, pomidzy III
wiekiem p.n.e. a IV wiekiem n.e., staroizraelskie znaczenie sw Elohim i benei haElohim, z
okrele dotyczcych aniow, sdziw i krlw Izraela, a take Boga Jahwe, na okrelenie
waciwe tylko Bogu. Przy czym w tekstach biblijnych pozostawione zostay pierwotne wyrazy, co
wprowadzio szereg nieporozumie w interpretacjach wczesnochrzecijaskiej doktryny
teologicznej, podejmowanych od okresu nastpujcego bezporednio po dokonaniu kodyfikacji
Nowego Testamentu, w ktrym obecne s jeszcze lady staroizraelskich znacze wymienionych
sw.
3. Przesuniecie znacze dokonane w judaizmie znalazo wyraz w greckich manuskryptach
Septuaginty i Nowego Testamentu, gdzie - jak mona zaobserwowa na przykadach pnych
manuskryptw, pochodzcych z III i IV stulecia n.e. (jedynych kompletnych, jakie zostay
zachowane przez kocielnych skrybw) - stosowane jest sowo angelos i jego pochodne, w
przewaajcej wikszoci fragmentw biblijnych, ktre w wersji oryginalnej zawieraj wyrazy
hebrajskie Elohim i benei haElohim, ktre tumacze, albo moe raczej trynitariascy skrybowie
zajmujcy si kopiowaniem manuskryptw Septuaginty, powinni byli odda za pomoc greckich
odpowiednikw tych sw: theos oraz uioi tou theou.
Kwestia ta moe by przyczynkiem do dalszych bada nad teori dokumentarn powstania
Picioksigu, to jest teori JEPD. Skoro wolno byo wczesnoredniowiecznym ydom dowolnie
manipulowa znaczeniami wymienionych sw, albo zastpi w blisko stu pidziesiciu miejscach
w Biblii hebrajskiej tetragram takimi wyrazami, jak Adonaj i Elohim, dlaczeg by nie wolno
byo Mdrcom Wielkiego Zgromadzenia poleci skrybom dokonywania innych zmian. Na przykad w
duchu
elohistycznym
(na
potrzeby
niejahwistycznej
liturgii),
klerykalnym,
albo
wtrnokanonicznym? A przecie takie zmiany postulowane s przez przedstawicieli wyszej krytyki
biblijnej, z podaniem wszake nieco innego mechanizmu ich wprowadzania do Biblii.
4. Moliwe, i podana kolejno zdarze nie odpowiada przeszej rzeczywistoci. W tym jednake
przypadku, usuniecie tetragramu imienia Jahwe z Septuaginty - prawdopodobnie, w efekcie tej
manipulacji, rwnie z Nowego Testamentu - oraz przesuniecie znacze, o ktrych mowa w
punktach 1-3, nastpio w tym samym okresie historycznym, w efekcie wysoce wiadomie i
konsekwentnie przeprowadzonej akcji, umoliwiajcej wprowadzenie do wczesnochrzescijaskiego
wyznania wiary obcych elementw, ktre legy u podstaw trynitariaskiej, trydeistycznej oraz
dyteistycznej teologii.
ODPOWIED NA ZAGADNIENIE POSTAWIONE WE WSTPIE
Podstawow tez, ktrej wykazania si podjem w niniejszej pracy, byo stwierdzenie, i doktryna
religijna braci polskich powstaa wskutek celowego propagowania serwetiaskiej egzegezy Biblii
45
pord polskich wspwyznawcw Jana Kalwina, przez woskich zwolennikw pogldw Michaa
Serweta.
W zwizku z tak sformuowan tez, postawiem we wstpie trzy zagadnienia, nasuwajce si w
zwizku z porwnaniem wynikw bada nad genez doktryny braci polskich, dotychczas
przeprowadzonych przez polskich historykw, z treci protokow z synodw, w ktrych
uczestniczyli bracia polscy w latach 1561-1569. Poniewa lata te s traktowane przez polska
historiografi jako okres, gdy bracia polscy wyznawali jeszcze teologi trydeistyczn, albo
dyteistyczn, a tre wspomnianych protokow wskazuje, e wtedy ju wyznawali teologi
unitariask, zadaem sobie nastpujce pytania:
Po pierwsze, dlaczego wyniki bada prowadzonych przez historykw tak bardzo odbiegaj od sensu
wypowiedzi zawartych w rdach?
Po drugie, ktre z opinii wyraonych przez braci polskich skoniy naszych historykw do uznania,
e byli oni trydeistami, albo dyteistami?
Po trzecie, dlaczego wszyscy badacze historii polskiej reformacji s przekonani, e doktryna
religijna braci polskich, a zwaszcza ich doktryna kosmogeniczna, teologiczna, chrystologiczna i
antropologiczna, ewoluowaa z trynitarianizmu, poprzez trydeizm i dyteizm, do unitarianizmu?
Zaniepokojony wynikami wasnych analiz tekstw rdowych i porwnaniem tyche wynikw z
wynikami bada dotychczas przeprowadzonych, przeprowadziem wasne badania, kierujc si
pragnieniem udzielenia sobie samemu odpowiedzi na wyej postawione pytania. Badania moje
objy pie fragmentw doktryny religijnej polskich unitarian, co znalazo odbicie w piciu
rozdziaach niniejszej pracy. A oto podsumowanie wynikw bada nad zwizkami pomidzy ich
doktryn religijn a podstawami egzegetycznymi opracowanymi w latach 1531-1553 przez
M.Serweta:
KWESTIA ODDZIELENIA KOCIOA OD PASTWA

Niekwestionowany wpyw traktatw publikowanych przez braci polskich, powiconych zagadnieniu
stosunkw pastwowo-kocielnych, na owieceniow myl polityczn zosta dostrzeony i opisany
ju przez cz polskich historykw. Odsyajc Czytelnika do ich opracowa tego zagadnienia,
podjem prb odszukania rde tej myli, ktr reprezentowali polscy unitarianie. Uwaam, e
odnalazem te rda w pismach i dokumentach dotyczcych Serweta. Jego specyficzna egzegeza
Biblii stanowia, jak stwierdziem w oparciu o analiz przytaczanej przez niego argumentacji,
fundament unitariaskiej idei oddzielenia kocioa od pastwa.
Problem genezy owieceniowej myli politycznej dotyczcej tej sprawy zosta opisany, jak
wspomniaem, przez cz historykw. Problemem za genezy idei podnoszonej przez polskich
unitarian - idei stanowicej inspiracj dla myli owieceniowej - zaj si dotychczas tylko jeden z
cytowanych w niniejszej pracy historykw, mianowicie Amerykanin, Marian Hillar, ktry szczeglnie
zachca mnie do podjcia kwestii genezy idei politycznej braci polskich, wiedzc, e przeprowadz
analiz przede wszystkim biblistycznej argumentacji Serweta.
Poniewa nikt dotychczas zagadnienia genezy doktryny religijnej braci polskich w zakresie
pogldw politycznych nie podejmowa, nie miaem moliwoci podjcia krytyki czyjegokolwiek
stanowiska.
ZAGADNIENIA ANTROPOLOGICZNE
Podobnie, jak w obszarze na sposb religijny argumentowanej idei rozdziau kocioa od pastwa,
rwnie w badaniu genezy doktryny antropologicznej braci polskich byem zupenie osamotniony.
Ten podstawowy moim zdaniem problem religijny ludzkich cywilizacji, jakim jest zagadnienie
niemiertelnoci duszy, umkn zupenie uwadze badaczy reformacji polskiej. Tymczasem bracia
46
polscy, nieliczna grupka okoo dziesiciu tysicy Polakw, Litwinw i Rusinw, zaprzeczyli z
religijnego punktu widzenia stanowisku nie tylko tradycji chrzecijaskiej i judaistycznej, z ktrymi
byli najbardziej zwizani, ale rwnie tradycjom religijnym caej ludzkoci.
Przeprowadzajc badanie genezy myli unitariaskiej co do kwestii niemiertelnoci duszy,
ponownie natknem si w pismach i dokumentach dotyczcych Serweta na lad, wiodcy wedug
mnie do rda teje myli. Ot ustaliem, e Serwet, prowadzc na paryskiej Sorbonie swoje
badania nad anatomi czowieka, odkry, w oparciu o analiz fragmentw Biblii podejmujcych
zagadnienie duszy, may obieg krwi. Odkrycie to, dokonane wesp z ojcem nowoytnej anatomii
europejskiej, Andrzejem Vesaliusem, stanowio dla Serweta odpowied na pytanie o drog duszy
- w starohebrajskim znaczeniu ycie - od Boga do wntrza czowieka. Tej izraelskiej idei nie
podzielali w XVI wieku uczeni anatomici, ktrzy opierajc si na pracach staroytnego Greka,
Galena, wierzyli, i naturalnym siedliskiem duszy jest ludzka wtroba. Serwet za, znajc biblijne
stwierdzenia, e dusza zawarta jest we krwi, podj si zbadania, kto w rzeczywistoci ma racj
reprezentanci medycznej tradycji greckiej, czy reprezentanci biblijnej tradycji ydowskiej.
Chocia nie odnalazem w dokumentach dotyczcych Serweta ani jednego zdania, w ktrym by
zaprzeczy wprost idei niemiertelnoci duszy, analiza argumentw przytoczonych przez niego
pozwolia mi przypuszcza, i wanie w motywacjach i wynikach jego bada anatomicznych naley
szuka genezy odrzucenia tej idei przez polskich unitarian.
UNITARIASKA DOKTRYNA KREACJONISTYCZNA
Zagadnienie doktryny kreacjonistycznej reprezentowanej przez braci polskich zostao w ogle
nierozpoznane przez dotychczasowa historiografi. Gdyby byo, badacze reformacji polskiej
otrzymaliby zupenie inne wyniki co do ich doktryny teologicznej.
Przegldajc rda natknem si w protokoach z synodw ewangelickich, ktre miay miejsce w
latach 1561-1569, na zapis obszernego fragmentu dyskusji pomidzy osobami, ktre autor
protokow nazwa brami a tymi, ktrych nazywa trynitarianami, trydeistami i dyteistami.
Dyskusji dotyczcej kreacjonistycznego sporu o to... kogo naley uznawa za Stwrc
wszechwiata.
Zgodnie ze stanowiskiem braci polskich, Stwrc jest ta sama posta biblijna, ktr za niego
uwaaj wyznawcy judaizmu i islamu. Zgodnie za ze stanowiskiem pozostaych uczestnikw
dyskusji, za Stwrc naleao uznawa Logosa, to jest Chrystusa, przedwiecznego Syna Boego.
Niedostrzeenie tego zagadnienia sprawio, e dotychczasowa historiografia przyjmuje za pewnik, i
bracia polscy w okresie, w ktrym miay miejsce wspomniane synody, wyznawali trydeizm, albo
dyteizm.
Zastanowio mnie jednak: jak mona by trydeist, albo dyteist, nie uznajc wsplnego
trynitarianizmowi, trydeizmowi i dyteizmowi dogmatu o stwrczej aktywnoci Logosa?. Z tego
powodu przeprowadziem analiz biblistycznej argumentacji przytaczanej przez braci polskich,
porwnaem jej wyniki z wynikami analizy wypowiedzi Serweta, i otrzymaem odpowied na pytanie
o genez doktryny kreacjonistycznej polskich unitarian.
TEOLOGIA
Argumentacja teologiczna braci polskich pozwolia mi na otrzymanie odpowiedzi na pytanie o
przyczyny uzyskania przez polskich badaczy, odmiennych od moich, wynikw bada nad genez ich
doktryny religijnej. Jeszcze raz, analiza biblistyczna argumentacji serwetiaskiej, socyniaskiej i
tej, ktr przytaczali bracia polscy w latach formowania si Kocioa unitariaskiego w Polsce,
sprawia, e odnalazem cznik pomidzy nimi, pominity zupenie w dotychczas prowadzonych
badaniach. Tym cznikiem s wyrazy hebrajskie, ktre celowo pomijaj, opuszczaj lub usuwaj
trynitariascy autorzy przekadw Biblii od kilkunastu stuleci. Std, nic dziwnego, e argumenty
biblistyczne przytaczane na rzecz teologii unitariaskiej, oparte o te wyrazy, nie byy dla badaczy
reformacji zrozumiae. To z kolei zaowocowao nieporozumieniem co do genezy doktryny
teologicznej polskich unitarian.
47
Wspomniane wyej wyrazy hebrajskie, to przede wszystkim imi izraelskiego Boga Jahwe, oraz
okrelenia Elohim (Bg) i benei haElohim (synowie Boga), programowo opuszczane, albo
zastpowane przez inne wyrazy, niebdce bynajmniej przekadem, ale stanowice ujawnienie
teologicznych przekona trynitariaskich tumaczy. Serwet, a za jego przykadem bracia polscy,
oparli wasny model teologii wczesnochrzecijaskiej wanie na eliminowaniu skutkw
translatorskiej samowoli trynitarian. Dziki odkryciu tego fragmentu doktryny unitariaskiej,
stosowanie przez braci polskich, a take przez Serweta, wyrazu Bg, pisanego przez due B, w
odniesieniu do Chrystusa, nie doprowadzio mnie do konkluzji sprzecznej z wynikami analizy
protokow synodalnych, jakoby bracia polscy u progu istnienia swego Kocioa nie byli
unitarianami.
CHRYSTOLOGIA
Problem genezy chrystologicznej czci doktryny religijnej braci polskich jest nieco bardziej
skomplikowany, ni zagadnienie genezy doktryny teologicznej. Przyjte przeze mnie rozwizanie
oparte jest jednak na tych samych przesankach, to jest na prostym stwierdzeniu plagiatu
hebrajskiej Biblii, dokonanego przez autorw jej prawosawnych, katolickich i protestanckich
przekadw. Badania, w ktrych historycy posugiwali si wycznie przekadami dokonanymi przez
trynitariaskich biblistw, nie mogy w aden sposb dopomc im w odkrywaniu genezy
unitarianizmu polskiego. Odkrycie przez braci polskich, e Biblia hebrajska i Nowy Testament
nazywa Mesjasza, podobnie zreszt jak wiele innych postaci, stosujc wyraz Elohim i jego grecki
odpowiednik Theos, spowodowao, e swobodnie mogli nazywa go Bogiem, co czynili
zaznaczajc przy tym, i w Bg nie jest Stwrc wszechwiata. Tylko na tym szczegle zasadza
si oglne nieporozumienie, obecne w historiografii dotyczcej kwestii genezy doktryny
unitariaskiej.
Najwaniejszym bodaje wynikiem przeprowadzonych przeze mnie bada jest ustalenie, i przyjte
przez dotychczasowa historiografi zaoenie, e za unitariask mona uznawa tylko tak
doktryn chrzecijask, zgodnie z ktr Chrystus by jedynie czowiekiem, podniesionym przez
Boga do rangi Bstwa, jest fundamentem modelu zupenie niefunkcjonalnego.
Wniosek oglny: Wobec przedstawionego w niniejszej pracy materiau uwaam, i teza, e
metodologiczne podstawy serwetiaskiej egzegezy biblijnej odegray istotn rol w formuowaniu
biblistycznych argumentacji doktryny religijnej braci polskich, jest uzasadniona.
BIBLIOGRAFIA
ZRDA
1. Biblia, to jest cae Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Brytyjskie i Zagraniczne
Towarzystwo Biblijne, Warszawa 1975.
2. Budny S., Biblia, to jest Ksigi Starego i Nowego Przymierza, wyd. Daniela z czycy, Niewie
1572, Z.N.Oss. XVI.Qu.2336.
3. Budny S., Nowy Thestament z Greckiego na polski izyk z pilnoci przeoony, wyd. Daniela z
czycy, Niewie 1568, Z.N.Oss. Mf.7000.
4. Budny S., Przedmowa do Nowego Testamentu, w: L.Szczucki, Filozofia i myl spoeczna XVI
wieku, PWN, Warszawa 1978.
5. Budny S., Testamentum Novum, wyd. J.Kiszki, osk 1574, Z.N.Oss. XVI.O.191.
48
6. Ginsburg D., The Holy Scriptures Hebrew and English, The Society for Distributing Hebrew
Scriptures, Edgware bd.
7. Ginsburg D., Nowyj Zawiet pa jewriejski i pa russki, The Society for Distributing Hebrew
Scriptures, Edgware bd.
8. Grzegorz Pawe, O wyznaniu wiary ksidza Sarnickiego, w: L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura
ariaska w Polsce XVI wieku, PWN, Warszawa 1959.
9. Grzegorz Pawe, Rozdzia Starego Testamentu od Nowego, w: L.Szczucki, J.Tazbir, Literatura
ariaska w Polsce XVI wieku, PWN, Warszawa 1959.
10. Jasnowski J., Dwa edykty Zygmunta Augusta: Przeciwko Piotrowi z Goniadza i Janowi
askiemu, w: Reformacja w Polsce, t.IX-X, 1937-1939.
11. Lisowsky G., Konkordanz zum hebraischen Alten Testament, Deutsche Bibelgesellschaft,
Stuttgart 1993.
12. Moskorzowski H., Katechizm Zboru.., wyd.S.P.Sternackiego, Rakw 1619, Z.N.Oss.XVII-17901.
13. Muchowski P., Rkopisy znad Morza Martwego, The Enigma Press, Krakw 1996.
14. Nestle E., Aland K., Novum Testamentum Graece, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1988.
15. Ogonowski Z., Filozofia i myl spoeczna XVII wieku, cz.1, PWN, Warszawa 1979.
16. Piotr z Gonidza, O Trzech, to jest o Bogu, o Synu jego i o Duchu w. przeciwko Trjcy
sabeliaskiej, PWN, Warszawa 1962.
17. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, pod red.A.Jankowskiego, wyd.II, Pallotinum,
Pozna-Warszawa 1971.
18. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, pod.red.A.Jankowskiego, wyd.III, Pallotinum,
Pozna-Warszawa 1977.
19. Przypkowski S., Rozprawa o pokoju i zgodzie w Kociele, PWN, Warszawa-dz 1981.
20. Rahlfs A., Septuaginta, id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes, Deutsche
Bibelgesellschaft, Stuttgart 1979.
21. Rees T., The Racovian Catechism, Christian Educational Services, Indianapolis 1994.
22. Serveto M., De Trinitatis erroribus libri septem, Hagenau 1531, reprint: Minerva G.M.B.H.,
Frankfurt a.M. 1965.
23. Serveto M., Dialogorum de Trinitate libri duo, Strassburg 1532, reprint: Minerva G.M.B.H.,
Frankfurt a.M. 1965.
24. Socyn F., Wykady rakowskie. O czowieku, w: L.Szczucki, Filozofia i myl spoeczna XVI wieku,
PWN, Warszawa 1978.
25. Stoinius J., Epitome historiae originis Unitariorum in Polonia, w: C.Sandius, Bibliotheca Antitrinitariorum, Freistad 1684, reprint: PWN, Warszawa 1966.
26. Szczucki L., Micha Serwet (1511-1553). Wybr pism i dokumentw, Ksika i Wiedza,
Warszawa 1967.
49
27. Wiszowaty A., O religii zgodnej z rozumem..., PWN, Warszawa 1960.
28. Zachorowski S., Najstarsze synody arjan w Polsce, w: Reformacja w Polsce, t.I, 1921.
OPRACOWANIA
1. Bacchiocchi S., Od soboty do niedzieli, Znaki Czasu, Warszawa 1985.
2. Bruce F.F., Wiarygodno pism Nowego Testamentu, Areopag, Katowice 1991.
3. Buzek A., Historia Kocioa, Stranica Ewangeliczna, Warszawa 1957.
4. Buzzard A., Confusing the Two Lords, A Journal from the Radical Reformation, t.I, nr 4/1992.
5. Buzzard A., Hunting C.F., The Doctrine of the Trinity. Christianity's Self-Inflicted Wound, Atlanta
Bible College and Restoration Fellowship, Atlanta 1994.
6. Cepik J., Jak czowiek nauczy si pisa, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1987.
7. Chmaj L., Faust Socyn (1539-1604), KiW, Warszawa 1963.
8. Chodynicki K., Reformacja w Polsce, Polska Skadnica Pomocy Szkolnych, Warszawa bd.
9. Chrzecijaskie Pisma Greckie w Przekadzie Nowego wiata, praca anonimowa, Watchtower
Bible and Tract Society, New York 1994.
10. Daniel-Rops H., Dzieje Chrystusa, PAX, Warszawa 1987.
11. Datner S., Kamieska A., Z mdroci Talmudu, PIW, Warszawa 1988.
12. Dzigielewski J., O tolerancje dla zdominowanych: polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w
latach panowania Wadysawa IV, PWN, Warszawa 1986.
13. Fritz V., Archeologia biblijna. May sownik, Verbinum, Warszawa 1995.
14. Graetz H., Historia ydw, Judaica, Warszawa 1929.
15. Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, tum.
R.Popowski, M.Wojciechowski, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1993.
16. Hendriksen W., Co mwi Biblia o yciu przyszym, Zjednoczony Koci Ewangeliczny,
Warszawa 1987.
17. Hillar M., From the Polish Socinians to the American Constitution, A Journal from the Radical
Reformation, t.III, nr 2/1994.
18. Hillar M., The Case of Michael Servetus: The Turning Point in the Struggle for Freedom of
Conscience, maszynopis udostpniony przez autora, Houston 1996.
19. Hillar M., Poland's Contribution to the Reformation: Socinians and Their Ideas on Religious
Freedom, The Polish Review, t.XXXVIII, nr 4/1993.
20. Imi Boe, ktre pozostanie na zawsze, praca anonimowa, Watchtower Bible and Tract Society,
New York 1994.
50
21. Jarminski L., Bez uycia siy: dziaalno polityczna protestantw w Rzeczypospolitej u schyku
XVI wieku, Semper, Warszawa 1992.
22. Jaworski A., Oblicze Tory, bw., Wrocaw 1993.
23. Judaizm, pod red. W.Jaworskiego, A.Komorowskiego, Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW
"Prasa-Ksika-Ruch", Krakw 1990.
24. Kelly J.N.D., Pocztki doktryny chrzecijaskiej, PAX, Warszawa 1988.
25. Kosman M., Nowinki, spory i zbory. Z dziejw polskiej reformacji, WSiP, Warszawa 1981.
26. Kosman M., Protestanci i kontrreformacja. Z dziejw tolerancji w Rzeczypospolitej XVI-XVII
wieku, Ossolineum, Wrocaw 1978.
27. Kunicki-Goldfinger W.J.H., Podstawy biologii. Od bakterii do czowieka, PWN, Warszawa 1978.
28. Lach S., Wstp do ksigi Wyjcia, w: Pismo wite Starego Testamentu, t.I, cz.2, Pallotinum,
Pozna 1964.
29. yko Z., Nauki Pisma witego, Znaki Czasu, Warszawa 1989.
30. yko Z., Wstp do Pisma witego, Znaki Czasu, Warszawa 1987.
31. Mattison M.M., Michael Servetus: Fountainhead of Anti-trinitarianism, w: A Journal from the
Radical Reformation, t.I, nr 1/1991.
32. Meyer J.O., Septuagint Study Proves the Sacred Name, w: The Sacred Name Broadcaster, nr
6/1976.
33. Medala S., Wprowadzenie do literatury midzytestamentalnej, The Enigma Press, Krakw 1994.
34. New World Translation of the Holy Scriptures With References, praca anonimowa, Watchtower
Bible and Tract Society, New York 1984.
35. Ogonowski Z., Socynianizm a Owiecenie, Wiedza Powszechna, Warszawa 1966.
36. Ogonowski Z., Socynianizm polski, Wiedza Powszechna, Warszawa 1960.
37. Ogonowski Z., Wiara i rozum w doktrynach religijnych socynian i Locke'a, w: Studia nad
arianizmem, pod red. L.Chmaja, PWN, Warszawa 1959.
38. Prowadzenie rozmw na podstawie Pism, autor anonimowy, Watchtower Bible and Tract
Society, New York 1991.
39. Quirini-Poplawska D., Dziaalno Wochw w Polsce w pierwszej poowie XVI wieku na dworze
krlewskim i w hierarchii kocielnej, Ossolineum, Wrocaw 1973.
40. Sandius C., Bibliotheca Anti-trinitariorum, bw., Freistad 1684.
41. Schultz S.J., Stary Testament przemawia, Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrzecijaskiej,
Krakw 1989.
42. Siemianowski A., Filozoficzne podoe rozamu chrzecijastwa, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw 1993.
43. Sownik pisarzy antycznych, pod red. A.Swiderkwny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
51
44. Studia nad arianizmem, pod red. L.Chmaja, PWN, Warszawa 1959.
45. Swiderkwna A., Rozmowy o Biblii, PWN, Warszawa 1994.
46. Tazbir J., Bracia Polscy na wygnaniu. Studia z dziejw emigracji ariaskiej, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1977.
47. Tazbir J., Dzieje polskiej tolerancji, Interpress, Warszawa 1973.
48. Tazbir J., Reformacja w Polsce: szkice o ludziach i doktrynie, Ksika i Wiedza, Warszawa
1993.
49. Tazbir J., Szlachta i teologowie: studia z dziejw polskiej kontrreformacji, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1987.
50. Tazbir J., wici, grzesznicy i kacerze: z dziejw polskiej kontrreformacji, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1959.
51. Tokarczyk A., Protestantyzm, Iskry, Warszawa 1980.
52. Topolski J., Polska w czasach nowoytnych: od rodkowoeuropejskiej potgi do utraty
niepodlegoci (1501-1795), UAM, Pozna 1994.
53. Tyloch W., Dzieje ksig Starego Testamentu, Ksika i Wiedza, Warszawa 1981.
54. Tyloch W., Gramatyka jzyka hebrajskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 1985.
55. Ullmann W., redniowieczne korzenie renesansowego humanizmu, Wydawnictwo dzkie, d
1985.
56. Urban W., Epizod reformacyjny, KAW, Krakw 1988.
57. Wajsblum M., O genez antytrynitaryzmu polskiego, w: Reformacja w Polsce, t.VI/1934.
58. Wielgus S., Badania nad Biblia w Staroytnoci i w redniowieczu, Towarzystwo Naukowe KUL,
Lublin 1990.
59. Wiesner H., Najjaniejsza Rzeczpospolita. Szkice z dziejw Polski szlacheckiej XVI-XVII wieku,
PIW, Warszawa 1978.
60. Wiesner H., Rozrnieni w wierze. Szkice z dziejw Rzeczypospolitej schyku XVI i polowy XVII
wieku, Ksika i Wiedza, Warszawa 1982.
61. Zikowski Z., Najtrudniejsze stronice Biblii, PAX, Warszawa 1989.

Wpływ Metodologicznych Podstaw Serwetiańskiej Egzegezy Biblijnej Na Doktrynę Religijną Braci Polskich W XVI Wieku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wpływ Metodologicznych Podstaw Serwetiańskiej Egzegezy Biblijnej Na Doktrynę Religijną Braci Polskich W XVI Wieku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wpyw metodologicznych podstaw

serwetiaskiej egzegezy biblijnej na

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Najpierw w polskim przekadzie fragmentw O bdach Trjcy, Restytucji chrzecijastwa, pism i

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

M.Hillar, The Case..., s.287.

Omwienie literatury podejmujcej zagadnienia teologiczne, ktre zamieciem w rozdziaach powiconych

zwizkom doktryny kosmogenicznej, teologicznej i chrystologicznej Braci Polskich z egzegez serwetiask,

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Serwet opublikowa zaledwie trzy ksiki powicone zagadnieniom doktrynalnym chrzecijastwa - De

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Christianismi restitutio, Vienne 1553.

ewoluowaa doktryna teologiczno-chrystologiczna braci polskich w drodze od trynitarianizmu do unitarianizmu.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

pisa, Warszawa 1987, s.138.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

II. PASTWO PONADWYZNANIOWE

wygaszali okolicznociowe przemwienia do osb zgromadzonych

W listach M.Serweta do J.Oecolampadiusa i do J.Kalwina odnalazem, korzystajc zreszt z opracowa

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

, mordowania heretykw, przytaczane

Chronologicznie, pierwszym dokumentem zawierajcym, istotn dla tego rozdziau, wypowied

M.Serwet, List do J.Oecolampadiusa..., s.88.

Por.M.Serwet, List dwudziesty pierwszy do J.Kalwina, w: L.Szczucki, Micha..., s.131.

Por. M.Serwet, List dwudziesty drugi do J.Kalwina, w: Micha..., s.133, 138.

Por. Rdz 4:1-16; 6:1-4; BT..., s.25, 26.

M.Serwet, List dwudziesty sidmy do J.Kalwina, w: L.Szczucki, Micha..., s.139.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

J.Kalwin, Obrona..., s.250.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

przedstawi opakany stan podstaw walki

M.Hillar, Poland's..., s.467.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

polega na tym, jak zauway

A.Besancon, ze skonstruowa on rozwizanie prawne uniemoliwiajce

monarchizmem. Por. A.Besancon, Chrzecijastwo..., s.25, 26.

Obecno emigracyjnych publikacji unitariaskich w domowych biblioteczkach takich tytanw myli

Por. Sdz 21:25; BT..., s.252.

Por. 1Sm 8:7; BT..., s.263.

Por. 1Sm 8:17; BT..., s.264.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Por. Hbr 8:8-12; Jr 31:31-34; BT..., s.1365, 943, 944.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

wczesnochrzecijaskich wypowiedzia si A.Tokarczyk, mwic o psychofizycznym monizmie preferowanym w

Chrzecijanie wierzcy w niemiertelno duszy posuguj si chtnie argumentami wywodzonymi z

A.Tokarczyka. Por. tego, Protestantyzm..., s.131.

L.Szczucki, Filozofia i myl spoeczna XVI wieku, Warszawa 1978, s.444-455.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Tame. Por. Rdz 2:15-17; BT..., s.23.

sta si czowiek istota yw. Por. Rdz 2:7; BT..., s.23.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

Por. D.Ginsburg, The Holy..., s.3.

Reformation, Morrow, GA 1991, t.I, nr 1, s.30.

L.Szczucki, Micha..., s.25.

M.Hillar, The Case..., s.380.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

M.Serwet, Restytucja chrzecijastwa..., s.119.

Por. L.Szczucki, Filozofia..., s.444.

PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com

M.Hillar, po wymienieniu tytuw publikacji, wydanych w latach 1556-1593, zawierajcych informacje o

odkryciu maego obiegu krwi, stwierdza, i sugerowano, e rozpowszechnianiem odkrycia zajmowa si

witych obcowanie z tzw. apostolskiego credo, odmawianego w kocioach katolickich, prawosawnych i