Kamstwo

i jego
wykrywanie
w biznesie,

Spis treci

Przedmowa do drugiego wydania polskiego 7

Przedmota do trzeciego wydania 13
Podzikowania 16

1. Wstp 17

Przedmowa do drugiego wydania polskiego

Na pocztku minionego wieku G. L. Duprat pisa: Nie ma czynu pospolitszego

jak kamstwo. (...) Pomimo to rzadko bywao ono dotychczas badane z punktu
widzenia naukowego. (...) Ot dopki nie nastpi naukowe badanie kamstwa
(...), na prno moralici bd stara si tumaczy nam konieczno moraln
niemijania si z prawd. Kamstwo, wbrew najlepszym usiowaniom, goci
* G. L. Duprat, Kamstwo, tum. J. Lorentowicz, Warszawa 1905, Gebethner i Wolff,
s. 9-10.
** Pytajc ludzi, jak czsto posuguj si kamstwem w yciu codziennym, moemy dowiedzie si,
jak bardzo rozpowszechnione jest to zjawisko. Wyniki takich bada zale oczywicie od tego, czy kamcy
zechc ujawni swoje kamstwa. W badaniu przeprowadzonym w USA (B. M. DePaulo, D. A. Kashy, S. E.
Kirkendol, M. M. Weyer, J. A. Epstein, Lying in everyday life, Journal of Personality and Social
Psychology" 70, 1996, s. 979-995) studenci przyznali si rednio do dwch kamstw dziennie (rozrzut od 1
do 49 w okresie tygodnia). Oglnie opisali wicej kamstw egoistycznych ni altruistycznych. W podobnych
badaniach okazao si, e wrd najbardziej powanych kamstw (B.M. DePaulo, M.R. Ansfiled, S.E.
Kirkendol, J. M. Boden, Serious lies, w druku) dominuj kamstwa instrumentalne, ktrych celem jest
osignicie jakiej korzyci, czsto kosztem innych (32%), a dopiero na drugim miejscu s kamstwa dla
uniknicia kary lub odpowiedzialnoci (20%).

rywalizacja, raczej przysparzaj okazji i zachcaj do posuenia si broni jak

jest kamstwo, eby wykorzysta innych lub ochroni siebie przed
konsekwencjami swych nagannych czynw. Niektrzy kami czciej ni inni i
moe to by rezultat nie tylko oddziaywa rodowiskowych, ale rwnie
biologicznych. Wyniki kilku bada sugeruj, e w tej sprawie co do
powiedzenia maj take geny*. Skonno do kamania jest silniej skorelowana
midzy blinitami jednojajowymi (posiadajcymi identyczn informacj
genetyczn) ni midzy blinitami dwujajowymi (posiadajcymi w poowie tak
sam informacj genetyczn). Wspczynniki odziedzi- czalnoci dla tendencji
do kamania, mierzonej metod kwestionariusza, wynosz od 0,34 do 0,52 dla
kobiet i od 0,38 do 0,63 dla mczyzn. Biologiczne uwarunkowanie jakiego
zachowania nie oznacza, e nie mona go zmieni. Jednym z wanych zada
wychowania jest wyksztacenie u dziecka skonnoci do mwienia prawdy. To
midzy innymi z tego powodu psychologowie, w Polsce i na wiecie, duo uwagi
powicaj problemowi kamania u dzieci**. Dopiero od niedawna prowadzi si
w psychologii badania, ktre daj jeszcze inne moliwoci obrony przed
kamstwem. Paradoksalnie, czasami jedynym potencjalnym zabezpieczeniem
* Ch.F. Bond, M. Robinson, The evolution of deception, Journal of Nonverbal Behavior" 12(4),
1988, s. 295-307.
** F. Baumgarten, Kamstwo dzieci i modziey, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1927; B. Kaprocki,
Kamstwo w szkole, Ksigarnia Powszechna, Krakw 1938; J. Kunicka, Kamstwo dziecice, Pastwowy
Instytut Higieny Psychicznej, Warszawa 1947; H. Malewska, H. Muszyski, Kamstwo dzieci, PZWS,
Warszwa 1962; P. Ekman, Why kids lie. How parents can encourage truthfulness, Charles Scribner's Sons,
New York 1989.
*** Chodzc po rynku z zapalon lamp w biay dzie (szukajc uczciwych ludzi) natkn si na
grup korynckiej modziey, wystrojonej w krzykliwe ozdoby, zgodnie z kanonem najnowszej mody, i ze
sztucznym umiechem na twarzy. Poza" rzek Diogenes. Chwil pniej przechodzi oddzia
spartaskich onierzy, ktrzy wygldali na bardzo gronych, tak jakby wracali wanie z pola bitwy w
achmanach, pomazani brudem i krwi. Jeszcze wiksza poza" rzek Diogenes.

jest zdobycie wiedzy o tym, jakie zachowania i kiedy mog by oznakami

kamstwa. Pionierem w tej dziedzinie jest Paul Ekman, ktry od wielu lat
prowadzi eksperymentalne badania nad zachowaniami niewerbalnymi. Pierwsze
wydanie ksiki Kamstwo i jego wykrywanie pojawio si w poowie lat 80tych ubiegego wieku i od razu stao si bestsellerem, ktry wkrtce zosta
przetumaczony na kilka jzykw. Do tej pory jest to jedyna z wielu ksiek tego
wybitnego psychologa dostpna w jzyku polskim.

Paul Ekman urodzi si w 1934 roku. Studiowa na Uniwersytetach

Chicagowskim i Nowojorskim, gdzie uzyska swj pierwszy stopie naukowy.
Pocztkowo chcia zosta psychoterapeut, ale ostatecznie zdecydowa si
prowadzi badania. Obserwujc sesje psychoterapii grupowej zainteresowa si
tym, jak mimika i ruchy ciaa zdradzaj przeywane emocje. W roku 1958
otrzyma stopie doktora, po czym zosta powoany do wojska, gdzie pozna
Wallace'a Friesena, z ktrym pniej przez wiele lat wsppracowa na
Uniwersytecie Kalifornijskim. Obaj zajli si badaniami nad kamaniem, w
ktrych pokazali, e niektre zachowania niewerbalne s bardziej wiarygodne
ni wypowiadane sowa. Na podkrelenie zasuguje fakt, e w tym czasie w
psychologii akademickiej panowa tzw. imperializm poznawczy, ktry zakada,
e zachowanie mona wyjani zupenie pomijajc emocje. Ekman jest jednym z
9

na naszym rynku wydawniczym ksiek powiconych komunikacji niewerbalnej, ktre udz prostymi i czsto faszywymi receptami, Ekman, zachowujc
jasny i zrozumiay dla wszystkich jzyk, ukazuje zagadnienia w caej ich
zoonoci. Czytelnik znajdzie wiele interesujcych przykadw z ycia
codziennego, polityki czy niedawnej historii. Oprcz wspomnianych powyej
przedstawicieli rnych zawodw, ksika przycignie z pewnoci uwag
studentw psychologii, pedagogiki, socjologii i innych kierunkw. adna z
analizowanych przez Ekmana wskazwek behawioralnych nie zdradza kamstwa
per se. S to najczciej oznaki ukrywanych lub faszowanych emocji, zatem
podstawowe informacje z tego zakresu (szczeglnie rozdzia 4. i 5.) mog suy
jako bardzo dobry wstp do psychologii ekspresji emocji. Poza tym, e posiada
walory poznawcze, ksika moe by te pomocna w doskonaleniu trafnego
spostrzegania behawioralnych oznak emocji nie tylko w kontekcie wykrywania
kamstw. Czy chcemy tego, czy nie, oceniajc innych kierujemy si ich za chowaniami niewerbalnymi. Naley zgodzi si z tez Ekmana, e lepiej jest jeli
zdajemy sobie spraw z tego, jak interpretujemy takie zachowania, poniewa
daje to nam szans na skorygowanie popenianych bdw. W tym sensie ksika
ta powinna zainteresowa kadego, kto chciaby skonfrontowa swoj prywatn
wiedz z tym, co udao si ustali w badaniach psychologicznych.

10

ktry nie jest bezporednio zaangaowany w gorcy spr o wariograf, dlatego

nieco inaczej patrzy na te problemy ni dwaj gwni oponenci w tej dziedzinie
David Raskin i David Lykken. Wydaje si, e niektrzy chcieliby upowszechnia
tylko informacj o niezawodnoci tego urzdzenia oraz o rzekomych tajnikach
wariografu, ktre znane s wskiej grupie osb wtajemniczonych. Stanowisko
Ekmana na ten temat jest jasne. We wstpie do swojej ksiki napisa:
Niepokoj mnie eksperci", ktrzy nie podlegaj publicznej kontroli i
uszczypliwej krytyce naukowej".

W ostatnim wydaniu ksiki Kamstwo i jego wykrywanie, ktr Czytelnik

otrzymuje teraz do rki, zosta dopisany 11. rozdzia, zawierajcy midzy innymi
wyniki najnowszych eksperymentw. W badaniach tych zastosowano metod
zwan Systemem Kodowania Ruchw Twarzy (Facial Action Coding System
FACS), ktra pozwala mierzy ekspresje mimiczne i na ich podstawie wykrywa
kamstwa. Do tej pory w eksperymentach nad kamaniem ta metoda bya
* S.E. Draheim, System Kodowania Ruchw Twarzy (FACS) jako metoda mierzenia zachowa
mimicznych: procedura-rzetelno-zastosowania, Psychologia-Etologia-Genety- ka" 3/4, 2001, s. 97-113.
** S.E. Draheim, Makiaweliczna osobowo nieletniego wiadka (w przygotowaniu).

11

krywania kamstw przez psychologw, co do ktrych spodziewalimy si, e

osign wysokie wyniki w tecie Diogenesa, nie rnia si od trafnoci
uzyskiwanej przez studentw, a w stosunku do dziewczt i chopcw z zakadw
poprawczych bya nawet istotnie nisza. Rzeczywista trafno nie bya te w
aden sposb powizana z dowiadczeniem (lata pracy w zawodzie) ani z
szacowan przez samych badanych wystpujc u nich zdolnoci do
wykrywania kamstw. Zatem ani subiektywne przekonanie o posiadaniu duych
umiejtnoci, ani due dowiadczenie w zawodzie nie zwiksza szans na
wykrycie kamstwa. Niestety nie moemy bezporednio porwna trafnoci
wykrywania kamstw w grupach zawodowych zbadanych przez nas w Polsce z
grupami w USA, ktrych wyniki przedstawia w tej ksice Ekman, poniewa
zdolnoci do wykrycia kamstwa byy badane rnymi testami. Z kilku powodw,
z ktrych jednym jest trzykrotnie wiksza liczba wideoklipw w tecie
Diogenesa, prawdopodobnie znacznie trudniej uzyska w nim wysoki wynik ni
w testach Ekmana. Ponadto, w najnowszych badaniach amerykaskich niektre
grupy (jak pniej si okazao z wysok trafnoci) zostay wyselekcjonowane
nie tylko ze wzgldu na kryterium wykonywania danego zawodu, ale dodat kowo
jeszcze spord nich wybrano tych, ktrzy mieli opini osb o duych
umiejtnociach ledczych. W naszych badaniach nie brali te udziau oficerowie
sub specjalnych, ktrzy w testach Ekmana osigali zdecydowanie najlepsze
Szymon Emilia Draheim

Pozna, maj 2003

Przedmowa do trzeciego wydania

Czytajc ponownie 10 rozdziaw, ktre zoyy si na drugie wydanie,

opublikowane w 1992 roku, uszczliwiony nie znalazem niczego, co moim
zdaniem wymagaoby korekty. Rozdzia 11. dodany do niniejszego wydania
zawiera teoretyczne rozrnienia, krtkie podsumowanie nowych ustale
empirycznych i kilka wyjanie dlaczego wikszo ludzi, nawet
profesjonalistw, tak kiepsko wyapuje kamstwa.

Z upywem czasu i pojawianiem si nowych wynikw bada, nie jestem ju

13

przesuchujcy jest bezstronny i nie dokonuje szybko ostatecznej oceny:

Jeli sytuacja wydaje si by dokadnie tym, na co wyglda, to

najbardziej prawdopodobn alternatywjest to, e zostaa ona
cakowicie sfaszowana; gdy faszerstwo wydaje si w najwyszym
stopniu oczywiste, to drug w kolejnoci najbardziej
prawdopodobn hipotez jest to, e nic faszywego nie ma miejsca.
Erving Goffman, Strategie Interaction

To nie prawa moralnoci, ale prawa przetrwania s istotne. Na

kadym poziomie, od ohydnego kamuflau do poetyckiej wizji,
jzykowa zdolno do ukrywania, wprowadzania w bd,
pozostawiania niejasnoci, stawiania hipotez, wymylania jest
niezbdna dla rwnowagi ludzkiej wiadomoci i do rozwoju
czowieka w spoeczestwie...

* Michel De Montaigne, Prby, Ksiga pierwsza, tum. Tadeusz eleski (Boy),

Warszawa 1985, PIW, s. 165.

Podzikowania

Jestem wdziczny Wydziaowi Bada Klinicznych Narodowego Instytutu

Zdrowia Psychicznego za wspieranie moich bada komunikacji niewerbal nej w
okresie od 1963 do 1981 roku (MH 11976). Program Grantw Badawczych
realizowany przez Narodowy Instytut Zdrowia Psychicznego wspomg zarwno
rozwj mojego projektu badawczego w cigu ostatnich 20 lat, jak i pisanie tej
ksiki (MH 06092). Chciabym podzikowa Fundacji Harry'ego F.
Guggenheima i Fundacji Johna D. i Catherine T. Mac Arthur za wsparcie
niektrych bada opisanych w rozdziaach 4 i 5. Wallace V. Friesen, z ktrym
pracuj od ponad 20 lat, jest wspautorem wynikw badawczych
prezentowanych w tych dwch rozdziaach. Wiele idei, ktre znalazy si w tej
ksice, pojawio si po raz pierwszy w naszych rozmowach prowadzonych od
20 lat.

Mam dug wdzicznoci wobec Roberta Jervisa, autora ksiki The Logic of Images in International Relations, Princeton, N. J. 1970, Princeton University Press, za ukierunkowanie

1. Wstp

Jest 15 wrzenia 1938 roku. Wanie ma by wypowiedziane jedno z najbardziej

haniebnych i brzemiennych w skutki kamstw. Adolf Hitler

kanclerz Niemiec i Neville Chamberlain premier Wielkiej Brytanii

17

Przemwienie

Izbie

Gmin,

28

wrzenia

1938.

Neville

Chamberlain,

In

Search

Peace, New York 1939, Putnam and Sons, s. 210, cytuj za Grothem.
3
Wyniki tych bada ukazay si w artykuach opublikowanych w kocu lat szedziesitych i w ksice pod tytuem Darwin and Facial Expression, New York 1973, Academic Press.

powtpiewali w zapewnienia Hitlera, Chamberlain, pi dni pniej, w swoim

wystpieniu w parlamencie wyjania, e jego osobisty kontakt z Hitlerem
pozwala mu stwierdzi, i Hitler myli to, co mwi" 2.

Kiedy 15 lat temu rozpoczynaem badania nad kamstwem, nie

podejrzewaem, e moja praca bdzie miaa jakiekolwiek znaczenie dla takiego
kamstwa jak to, ktrym posuy si Hitler. Sdziem, e wyniki moich bada
bd uyteczne tylko dla osb pracujcych z pacjentami, ktrzy zmagaj si z
problemami psychicznymi. Zainteresowaem si kamstwami, gdy terapeuci,
ktrych zapoznawaem z wynikami moich bada, pokazujcymi, e wyrazy
mimiczne s uniwersalne, a gesty specyficzne dla kadej kultury zapytali
mnie, czy te zachowania niewerbalne mogyby ujawni, e pacjent kama 3.
mojego mylenia o kamstwie w stosunkach midzynarodowych oraz za zwrcenie mojej uwagi na pisma
Alexandra Grotha. Cytat ten by analizowany w artykule Grotha On the Intelligence Aspects of Personal
Diplomacy, Orbis" 7,1964, s. 833-849, a pochodzi z ksiki Keitha Feilinga, The Life of Neville
Chamberlain. London 1947, Macmillan, s. 367.

18

of

Badanie to jest opisane w moim pierwszym artykule na temat kamstwa: Paul Ekman, Wallace V. Friesen, Nonverbal Leakage and Clues to Deception, Psychiatry" 32, 1969, s. 88-105.

odnalaz j, zanim dua dawka rodkw nasennych spowodowaa mier.

Historia Marii nie rnia si specjalnie od historii wielu innych kobiet, ktre
cierpi z powodu depresji wieku redniego. Dzieci ju dorosy i nie
potrzeboway jej. M wydawa si pochonity swoj prac. Maria nie czua si
nikomu potrzebna. Zanim znalaza si w szpitalu, nie potrafia poradzi sobie z
domem, nie moga spa, siedziaa sama, przewanie paczc. W cigu
pierwszych trzech tygodni w szpitalu zaywaa tabletki i uczszczaa na terapi
grupow. Nastpia znaczca poprawa: oywia si i nie mwia wicej o
samobjstwie. W jednej z rozmw, ktre sfilmowalimy, Maria powiedziaa
lekarzowi, e czuje si duo lepiej, i poprosia go o przepustk na weekend.
Jeszcze zanim lekarz da jej t przepustk, przyznaa si, e skamaa, aby j
uzyska. Nadal z rozpaczy chciaa odebra sobie ycie. Po nastpnych trzech
miesicach pobytu w szpitalu, Maria rzeczywicie poczua si lepiej, chocia po
roku nastpi jeden nawrt depresji. Pniej przez wiele lat nie musiaa
przebywa w szpitalu i czua si dobrze.

19

zachowanie wydaje si podejrzane, jeli wiadomo, e kto kamie. Tylko

obiektywny pomiar, na ktry nie ma wpywu wiedza o tym, czy kto kama, czy
mwi prawd, mgby zweryfikowa nasze obserwacje. Musielimy przebada
wiele osb, aby upewni si, e odkryte przez nas wskazwki kamstwa nie maj
zbyt indywidualnego charakteru. Wykrywajcy kamstwa mieliby atwiejsze
zadanie, gdyby zachowania, ktre zdradzaj kamstwo u jednej osoby,
wystpoway take u innych kamicych osb. Jednak oznaki kamstwa mog by
specyficzne dla kadej jednostki. Zaprojektowalimy eksperyment, wzorowany
na kamstwie Marii, w ktrym badane przez nas osoby byy silnie motywowane
do ukrywania intensywnych emocji negatywnych, odczuwanych w samym
momencie kamania. Ogldajc wstrzsajcy film, ukazujcy krwaw operacj
chirurgiczn, uczestnicy badania musieli ukrywa swoje prawdziwe uczucia
rozpaczy, blu i odrazy oraz przekona rozmwc, ktry nie mg oglda tego
filmu, e maj przyjemno patrze na film pokazujcy pikne kwiaty. (Wyniki
przedstawiam w rozdziale 4 i 5).

Nie min wicej ni rok gdy bylimy jeszcze w pocztko wych fazach
naszych eksperymentw nad kamaniem a ju rne osoby, zainteresowane
zupenie innymi kamstwami, szukay ze mn kontaktu. Czy wyniki moich bada
lub stosowane przeze mnie metody mog by przydatne w wykrywaniu
20

To zaciekawienie ze strony innych nie cieszyo mnie, obawiaem si, e

moja wiedza bdzie naduywana, bezkrytycznie akceptowana, stosowana zbyt
entuzjastycznie. Podejrzewaem, e niewerbalne wskazwki kamstwa nie bd
zbyt czsto ujawniane przez wikszo przestpcw, politykw czy dyplomatw.
Ale to byo tylko przeczucie. Gdyby kto mnie o to zapyta, nie potrafibym
powiedzie dlaczego. eby znale odpowied na to pytanie, musiaem odkry, z
jakiego powodu ludzie w ogle popeniaj bdy, gdy kami. Nie wszystkie
kamstwa wychodz na jaw. Niektre s perfekcyjne. Behawioralne wskazwki
kamstwa zbyt dugo utrzymywana ekspresja mimiczna, brak jakiego gestu,
chwilowa zmiana w gosie nie musz si pojawi. Wskazwki zdradzajce
okamujcego nie wystpuj zawsze, ale tylko czasami. Nawet najbardziej
zdeterminowanych kamcw moe zdradzi ich wasne zachowanie. Wiedza o
tym, kiedy kamstwo si powiedzie, a kiedy nie, jak wykry wskazwki
kamstwa, a kiedy nie warto tego robi, oznacza zrozumienie rnic
zachodzcych midzy kamstwami, kamcami i wykrywajcymi kamstwa.

Okamanie Chamberlaina przez Hitlera i okamanie lekarza przez Mari s

to przykady niezwykle powanych kamstw, w ktrych stawk byo samo ycie.
Zarwno Hitler, jak i Maria ukrywali swoje plany i udawali emocje, ktrych
faktycznie nie przeywali na tym przede wszystkim polegao ich kamstwo.
21

5
Roberta Wohlstetter, Slow Pearl Harbors and the Pleasures of Deception, [w:] Intelligence Policy and National Security, red. Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Uri Ra'anan, Warren Milberg,
Hamden, Conn. 1981, Archon Books, s. 23-34.

mienia o okrtach marynarki wojennej, w ktrym Wielka Brytania (bez

porozumienia z Francj lub Wochami) milczco zrewidowaa ukad wersalski, a
strach Londynu przed wycigiem zbroje nie pozwoli na rozpoznanie lub
przyznanie si do pogwace wynikajcych z nowego porozumienia" 5.

W przypadku wielu kamstw ofiara nie zwraca uwagi na bdy popeniane

przez okamujcego, interpretujc wieloznaczne zachowanie tak korzystnie dla
kamcy, jak tylko to moliwe. Biorc udzia w takiej grze, pomaga w ten sposb
kamcy, aby unikn strasznych konsekwencji wykrycia kamstwa. Pominicie
sygnaw wiadczcych o tym, e ona ma romans, moe pozwoli mowi co
najmniej odroczy upokorzenie wynikajce z ujawnienia, e zosta zdradzony, i
odsun w czasie moliwo rozwodu. Nawet jeli dopuci do siebie myl o
niewiernoci ony, moe wsppracowa w ukrywaniu jej kamstw, ahy unikn
powiedzenia jej o swoich podejrzeniach lub wyjawienia jej zamiarw. Dopki nic
nie zostanie w tej sprawie powiedziane, dopty on moe mie nadziej, niewane
jak ma, e pomyli si w jej ocenie i, by moe, nie ma ona romansu.

22

zyskania, gdyby Maria mwia prawd. Chamberlain w 1938 roku by w trudnej

sytuacji. Gdyby Hitler nie by politykiem zasugujcym na zaufanie, gdyby nie
byo adnego sposobu na zahamowanie jego agresji, to kariera Chamberlaina
byaby skoczona, i wojna, o ktrej sdzi, e mona jej zapobiec, rozpoczaby
si.

Oprcz motyww skaniajcych Chamberlaina, aby wierzy Hitlerowi,

kamstwo miao due szanse si uda, poniewa nie musiay by ukrywane silne
emocje. Najczciej kamstwa s demaskowane, poniewa nastpuje przeciek"
ukrywanych emocji. Im silniejsze emocje zaangaowane s w kamstwo, im
wicej rnych emocji, tym bardziej jest prawdopodobne, e kamstwo bdzie
sygnalizowane jak form przecieku" behawioralnego. Hitler z pewnoci nie
mia poczucia winy, ktre jest podwjnym problemem dla okamujcego nie
tylko moe spowodowa pojawienie si przecieku", ale udrka winy moe te
skania kamc do popenienia bdw, w ktrych wyniku kamstwo zostanie
wykryte. Hitler nie odczuwa winy okamujc przedstawiciela kraju, ktry zada
Niemcom upokarzajc klsk militarn. Inaczej ni Maria, Hitler nie podziela
istotnych wartoci spoecznych swojej ofiary; nie odnosi si z szacunkiem do
Chamberlaina i nie podziwia go. Maria musiaa ukrywa silne emocje, aby jej
kamstwo si powiodo. Musiaa tumi rozpacz i bl, emocje, ktre powodoway
23

jeszcze wystarczajco duo czasu, aby zobaczy, jak teorie te bd sobie radzi z
testem kolejnych eksperymentw i krytycznych argumentw. Zdecydowaem si
nie czeka z napisaniem tej ksiki, a znane bd odpowiedzi na wszystkie
pytania, poniewa nie czekaj ci, ktrzy prbuj demaskowa kamcw. Tam,
gdzie konsekwencje popenienia bdu s najwiksze, ju podejmowane s prby
wykrycia niewerbalnych wskazwek kamstwa. Eksperci" nie znajcy wynikw
bada i teorii oferuj swoje usugi jako specjalici od wychwytywania kamstw
w procesie selekcji sdziw przysigych i kandydatw zgaszajcych si do
pracy. Niektrzy policjanci i specjalici od wariografu, tzw. wykrywacza
kamstw, s szkoleni w zakresie niewerbalnych wskazwek kamstwa. Mniej
wicej poowa informacji zawarta w takich materiaach szkoleniowych, ktre
widziaem, jest bdna. Celnicy uczszczaj na specjalny kurs wykrywania
przemytnikw, na podstawie wskazwek niewerbalnych. Powiedziano mi, e
wyniki moich bada s wykorzystywane na takich kursach, ale na moje
wielokrotne proby udostpnienia mi materiaw szkoleniowych, otrzymywaem
tylko wci ponawiane obietnice: Wkrtce skontaktujemy si z panem". Nie
mona te dowiedzie si, co w tym zakresie robi agencje wywiadowcze,
poniewa ich praca jest tajna. Wiem, e interesuj si moimi badaniami,
poniewa sze lat temu Ministerstwo Obrony zaprosio mnie, abym wyjani,
jakie moliwoci i jakie ryzyko wie si z interpretacj zachowa
niewerbalnych. Od tego czasu dochodz do mnie pogoski, e ich praca
postpuje, i sysz nazwiska jakich osb, ktre, by moe, bior w niej udzia.
Wysaem do nich listy, ale pozostay one bez odpowiedzi lub dowiadywaem si,
e nie mog mi udzieli adnej informacji. Niepokoj mnie eksperci", ktrzy
nie podlegaj publicznej kontroli i uszczypliwej krytyce naukowej. Czytajc t
ksik, zarwno oni, jak i ci, dla ktrych oni pracuj, bd mogli zapozna si z
moim stanowiskiem w sprawie ryzyka i moliwoci interpretacji wskazwek
behawioralnych.
24

wystpuj midzy przyjacimi, midzy nauczycielem i uczniem, lekarzem i

pacjentem, mem i on, wiadkiem i sdzi, adwokatem i podsdnym,
sprzedawc i klientem.

San Francisco Chronicle", 28 padziernika 1982, s. 12.

The Compact Edition of the Oxford English Dictionary, New York 1971, Oxford University Press, s. 1616.

2. Kamanie, przeciek i

wskazwki kamstwa

Osiem lat po ustpieniu z fotela prezydenta Richard Nixon zaprzeczy, e

kama, ale przyzna si, i tak jak inni politycy musia udawa. Stwierdzi, e
jest to konieczne, jeli kto chce zdoby i zachowa urzd publiczny. Nie
moesz powiedzie, co mylisz o tej lub tamtej osobie, poniewa nie jest
wykluczone, e bdziesz musia skorzysta z jej pomocy (...), nie moesz
ujawni swoich opinii na temat liderw polityki midzynarodowej, poniewa
prawdopodobnie bdziesz musia si z nimi spotka w przyszoci"1. Nixon nie
* Postawy mog si zmienia. Jody Powell, rzecznik prasowy byego prezydenta Cartera,
usprawiedliwia niektre kamstwa: Zaraz pierwszego dnia pierwszy dziennikarz zada trudne pytanie, czy
rzd ma prawo kama. Ma takie prawo. W pewnych okolicznociach rzd ma nie tylko prawo, ale i
obowizek skama. W cigu czterech lat mojego pobytu w Biaym Domu taka sytuacja wystpia dwa
razy". Dalej opisuje, jak kama, aby oszczdzi blu i zakopotania cakowicie niewinnym osobom". Inne
kamstwo, do ktrego si przyzna, polegao na ukrywaniu wojskowego planu uwolnienia zakadnikw
amerykaskich w Iranie. (Jody Powell, The Other Side of the Story, New York 1984, William Morrow).

26

Trwa spr o to, czy zwierzta mog intencjonalnie kama. Zob. David Premack, Ann James Premack, The Mind of an Ape, New York 1983, W. W. Norton, a take Premack i Premack,

Communication as Evidence of Thinking, [w:] Animal Mind Human Mind, red. D.R. Griffin, New York 1982, Springer-Verlag.

wiany. Na wiele lat przed afer Watergate Nixon nie posugiwa si sowem
kamca" wobec swoich przeciwnikw z Partii Demokratycznej czy
kupilibycie od niego uywany samochd?" podczas gdy zwolennicy Partii
Republikaskiej podziwiali jego zdolno do ukrywania i maskowania i uwaali
to za cech wiadczc o jego zmyle politycznym.

* Interesujca jest kwestia rde takich stereotypw. Wysokie czoo przypuszczalnie jest
wskazwk, nieprawdziw, duego mzgu. Stereotyp mwicy o tym, e osoba o wskich wargach jest
okrutna, opiera si na prawdziwej wskazwce, e wargi robi si wskie w stanie zoci. Bd polega na tym,
e oznaka przejciowego stanu emocjonalnego staje si podstaw wnioskowania o cesze osobowoci. Wynika
z tego, e osoby z wskimi wargami, za kadym razem gdy przeywaj zo, zwaj je. Tymczasem wskie
wargi mog by odziedziczon, trwa cech twarzy. Stereotyp mwicy, e osoby z szerokimi wargami s
zmysowe, jest rwnie przykadem bdnego wnioskowania. Wargi rzeczywicie staj si szerokie w trakcie
pobudzenia seksualnego, ale nie mona na tej podstawie wnioskowa o istnieniu trwaej cechy. Rwnie
szerokie wargi mog by cech, ktra jest dziedziczona. Zob. Paul F. Secord, Facial Features and Inference
Processes in Interpersonal Perception, [w:] Person Perception and Interpersonal Behavior, red. R. Taguiri,
L. Petrullo, Stanford 1958, Stanford University Press. Zob. te Paul Ekman, Facial Signs: Facts, Fantasies
and Possibilities, [w:] Sight, Sound and Sense, red. Thomas A. Sebeok, Bloomington 1978, Indiana
University Press.

27

ktrzy wiedz, e nie mwi prawdy, ale nie potrafi kontrolowa swo jego
zachowania, nie speniaj powyszego kryterium. Moja definicja nie obejmuje
te osb, ktre nawet nie wiedz, e kami tych, o kt rych mwi si, e s
ofiarami samookamywania*. Z czasem kamca moe uwierzy w swoje wasne
kamstwo. Jeli tak si zdarzy, to prze staje by kamc, a jego kamstwa, z
powodw, ktre przedstawi w nastpnym rozdziale, powinny by trudniejsze do
wykrycia. Zdarzenie z ycia Mussoliniego dowodzi, e nie zawsze opaca si
uwierzy we wasne kamstwo: (...) w 1938 roku dywizje [woskiej] armii
zostay zmniejszone z trzech do dwch pukw. Spodobao si to Mussoliniemu,
poniewa mg powiedzie, e faszyzm posiada szedziesit dywizji, zamiast
prawie o poow mniej, ale zmiana ta spowodowaa ogromne zamieszanie tu
przed rozpoczciem wojny, a poniewa zapomnia, co zrobi, dlatego kilka lat
pniej cakowicie bdnie oceni prawdziw si swoich wojsk. Wydaje si, e to
zmylio niewiele innych osb z wyjtkiem Mussoliniego" 4.

* Chocia nie kwestionuj istnienia kamcw patologicznych i osb, ktre s ofiarami

samookamywania, to jednak trudno jest to potwierdzi. Z pewnoci nie mona polega tu na
wyjanieniach kamcw, ktrzy przyapani na kamstwie mog posuy si tymi pojciami, aby zagodzi
swoj kar.
Chciabym wyrazi swoj wdziczno Michaelowi I. Handelowi za przytoczenie tego cytatu w
jego bardzo interesujcym artykule Intelligence and Deception, Journal of strategic Studies" 5, marzec
1982, s. 122-154. Cytat ten pochodzi z ksiki Denisa Macka Smitha, Mussolini's Roman Empire, s. 170.

Rozrnienie to jest stosowane przez wikszo teoretykw kamstwa. Zob. Handel Intelligence... i Barton Whaley Toward a General Theory of Deception, Journal of Strategie Studies" 5,

marzec 1982, s. 179-192, dyskusja na temat uytecznoci tego rozrnienia w analizowaniu kamstw w sferze militarnej.
6
Sisela Bok stosuje termin kamanie w odniesieniu do tego, co ja nazywam faszowaniem, a pojciem tajemnicy obejmuje to, co okrelam jako ukrywanie. Twierdzi ona, e rozrnienie to jest

wane z moralnego punktu widzenia, poniewa utrzymuje, e chocia kamanie jest prima facie godne potpienia, to tajemnica nie musi by napitnowana". Bok, Secrets, New York 1982, Pantheon,
s. XV.

w bd*. Kama mona na dwa rne sposoby: ukrywajc i faszujc5.

Ukrywanie polega na tym, e kamca wstrzymuje si od przekazania jakiej
informacji i faktycznie nie mwi niczego nieprawdziwego. Faszowanie wymaga
czego wicej. Kamca nie tylko ukrywa prawdziw informacj, ale przekazuje
take informacj faszyw, tak jak gdyby bya prawdziwa. eby kamstwo si
powiodo, czsto zachodzi konieczno czenia ukrywania z faszowaniem.
Czasami jednak kamca moe poprzesta tylko na ukrywaniu.

* Chodzi mi o to, co Goffman nazwa kamstwami bezczelnymi, o ktrych moemy mwi wwczas,
gdy dysponujemy niepodwaalnym dowodem na to, e opowiadajcy wie, e kamie, i robi to naumylnie".
Goffmana one nie interesoway, zajmowa si innymi rodzajami faszywych reprezentacji, w ktrych
trudniej odrni prawd od faszu: (...) z trudem moemy wskaza takie codzienne stosunki lub zajcia,
ktrych wykonawcy nie podejmowaliby ukrytych dziaa niezgodnych z tworzonym wraeniem" (Oba
cytaty pochodz z ksiki Ervinga Goffmana, Czowiek w teatrze ycia codziennego, tum. Helena i Pawe
piewakowie, Warszawa 1981, PWN, s. 104, 107).

29

spotkania w motelu nie bdzie kamstwem. Jeli pacjent prosi lekarza, aby nie
mwi mu o niepomylnych wynikach bada, to ukrywanie tej informacji nie
bdzie kamstwem. Jednak jeli regulacje prawne przyznaj podejrzanemu
moliwo prowadzenia nieskrpowanej rozmowy z obro c, to ukrywanie
pogwacenia tego prawa zawsze bdzie kamstwem.

Zwykle kamcy, jeli mog wybra form kamania, to wol ukrywa ni

faszowa. Daje to im wiele korzyci. Ukrywanie najczciej jest atwiejsze ni
faszowanie. Niczego nie trzeba wymyla. Nie majc z gry przygotowanego
scenariusza, nie naraamy si na wykrycie naszego kamstwa. Abraham Lincoln
mia powiedzie, e nie ma wystarczajco dobrej pamici, aby by dobrym
kamc. Jeli lekarz faszywie interpretuje dolegliwoci pacjenta, aby ukry fakt,
e jego choroba koczy si mierci, to bdzie musia zapamita te faszywe
wyjanienia, aby nie uwika si w sprzecznoci, kiedy ponownie spotka si z
nim kilka dni pniej.
* Eve Sweetser czyni interesujc uwag, e ofiara kamstwa moe by bardziej oburzona
ukrywaniem ni faszowaniem: Oni nie mog poskary si, e zostali okamani i dlatego czuj si tak, jak
gdyby ich przeciwnik, ograniczajc si tylko do ukrywania, pozostawi sobie furtk. Zob. E. Sweetser, The
Dfinition of a Ue, [w:] Cultural Models in Language and Thought, red. Naomi Quinn, Dorothy Holland,
1987, s. 40.

David E. Rosenbaum, New York Times", 17 grudnia 1980.

moe duej milcze, poniewa zostao zadane pytanie. Kamic, e tylko

zapomnia o sprawie, unika koniecznoci zapamitania nieprawdziwego
scenariusza. Wszystko, co musi zapamita, to faszywe twierdzenie o zawodnej
pamici. A jeli prawda pniej wyjdzie na jaw, zawsze moe utrzymywa, e nie
kama, a po prostu zapomnia.

Zajcie zwizane z afer Watergate, ktra spowodowaa podanie si

prezydenta Nixona do dymisji, jest przykadem zastosowania strategii
zapominania. Coraz wicej ujawnianych dowodw wiadczcych o tym, e
ludzie prezydenta H. R. Haldeman i John Ehrlichman byli zamieszani w
spraw wamania i jej tuszowanie, zmusio ich do rezygnacji. Aleksander Haig,
pod naciskiem Nixona, zaj miejsce Haldemana. Haig powrci do Biaego
Domu na niespena jeden miesic, kiedy czwartego czerwca 1973 roku razem z
Nixonem zastanawia si, jak poradzi sobie z powanymi oskareniami
stawianymi przez Johna W. Deana, byego doradc Biaego Domu. W rozmowie
nagranej na tamie magnetofonowej, Haig radzi Nixonowi, aby unika pyta
odnoszcych si do tej sprawy twierdzc, e nic nie pamita" 7.

John Updike, Wyjd, za mnie, tum. Cecylia Wojewoda, Warszawa 1983, PIW, s. 88.

popenienia samobjstwa, musiaa take symulowa, e czuje si lepiej i ma

zamiar spdzi weekend z rodzin. Kamanie, e ma si due dowiad czenie, aby
zdoby prac, nie moe polega na samym ukrywaniu. Wymaga to nie tylko
ukrycia faktu, e nie posiadamy odpowiedniego przygotowania, ale take
wymylenia wiarygodnej historii o zajmowaniu wanych stano wisk pracy w
przeszoci. Gdy chcemy wyrwa si z nudnego przyjcia tak, aby nie urazi
gospodarzy, musimy nie tylko ukry, e wolimy w domu oglda telewizj, ale
take sfabrykowa odpowiedni wymwk np. wane spotkanie wczesnym
rankiem nastpnego dnia lub problemy z opiek nad maymi dziemi.

Kamca ucieka si do faszowania nawet jeli kamstwo bezpored nio

tego nie wymaga, aby lepiej zamaskowa to, co jest ukrywane. Ten rodzaj
faszowania trzeba zastosowa, gdy ukrywane musz by emocje. atwo jest
ukry emocj, ktr sabo dowiadczamy, duo trudniej tak, ktr przeywamy
w danym momencie, szczeglnie jeli jest ona silna. Przeraenie jest trudniejsze
do ukrycia ni lk, tak samo jak wcieko jest trudniejsza do zamaskowania ni
poirytowanie. Im silniejsza emocja, tym bardziej jest prawdopodobne, e pewne
jej oznaki bd widoczne, pomimo podejmowanych przez okamujcego prb jej

-XI

zaczby co podejrzewa, gdyby zauway t emocj u Ruth. Zadaby sobie

pytanie, dlaczego jego ona, nie majc nic do ukrycia, miaaby si ba.
Cakowicie niewinne osoby mog przeywa strach, kiedy s indagowane, ci,
ktrzy zadaj pytania, czsto nie bior tego pod uwag. Ruth jest w trudnej
sytuacji. Nie przygotowaa wczeniej scenariusza, poniewa nie sdzia, e bdzie
potrzebny. Bdc w trudnym pooeniu, zacza si ba, e prawda wyjdzie na
jaw, a poniewa strach nie jest atwo ukry, dlatego wzrasta
prawdopodobiestwo, e Jerry przyapie j na kamstwie. W tej sytuacji mogaby
powiedzie, co naprawd czuje, poniewa jest mao prawdopodobne, e potrafi to
ukry. Kama natomiast moe na temat przyczyn odczuwanej emocji. Moe
przyzna si, e jest przestraszona. Jednak nie dlatego, e ma co do ukrycia, ale
ze wzgldu na obawy, i Jerry nie uwierzy jej. Takie wyjanienie moe by
wiarygodne, jeli wczeniej Jerry czsto stawia bezzasadne podejrzenia wobec
Ruth. Tak wic nawizanie teraz do jego bezpodstawnych oskare moe
podway jego przypuszczenia.

Ruth prawdopodobnie wybierze z strategi, jeli bdzie staraa si

przybra zimn, cakowicie pozbawion emocji twarz pokerzysty. Gdy rce
zaczynaj dre, to znacznie lepiej co z nimi zrobi zaciskajc lub skadajc
je ni pozwoli im dalej kama. Jeli w strachu usta s rozcignite i

Nie kada sytuacja pozwala kamcy maskowa przeywan emocj. Istniej

kamstwa, ktre wymagaj spenienia znacznie trudniejszego zadania,
polegajcego na ukrywaniu emocji bez faszowania. Ezer Weiz- man, byy
minister obrony Izraela, opisa tak trudn sytuacj. Midzy wojskowymi
delegacjami Izraela i Egiptu toczyy si rozmowy w sprawie rozpoczcia
negocjacji po dramatycznej wizycie Anwara Sadata w Jerozoli mie. W czasie
trwania negocjacji Mohammed el-Gamasy, przewodniczcy egipskiej delegacji,
informuje Weizmana, i wanie dowiedzia si, e Izraelczycy wznosz nowe
osiedle na Synaju. Weizman wie, e to moe zaszkodzi negocjacjom, poniewa
kwesti sporn jest nawet to, czy Izrael bdzie mg zachowa osiedla ju
wybudowane.

Byem oburzony, chocia publicznie nie mogem ujawni mojej zoci.

Omawialimy ukady bezpieczestwa, starajc si zrobi jeden may krok w
kierunku zawarcia pokoju, a moi koledzy w Jerozolimie, zamiast nauczy si
czego z lekcji wznoszenia pozornych osiedli, budowali nowe w tej samej
godzinie, w ktrej negocjacje postpoway do przodu" 9.
Ezer Weizman, The Battle for Peace, New York 1981, Bantam Books, s. 182.

i sprawi wraenie, e posiada bardzo dobre karty. Jednak inni gracze nie uwierz mu,
jeli nie uwaaj go za nowicjusza. O dowiadczonych pokerzystach mwi si, e
maj wielki talent skrywania emocji*. (Zauwa my, e komunikowanie nieprawdy
podczas gry w pokera ukrywanie lub blefowanie nie mieci si w mojej
definicji kamstwa. Nikt nie spodziewa si, e gracze ujawni swoje karty. Same
zasady gry w pokera s form uprzedzenia, e gracze bd prbowali wzajemnie
si oszukiwa).

Kada emocja moe by faszowana za pomoc jakiejkolwiek innej emocji.

Najczciej stosowan mask jest umiech, ktry jest przeciwiest wem
wszystkich negatywnych emocji, takich jak: strach, zo, rozpacz, wstrt itp.
Umiechamy si czsto, poniewa okazanie jakiego rodzaju radoci jest
konieczne w wypadku bardzo wielu kamstw. Rozczarowany pracownik musi si
umiecha, jeli jego szef ma myle, e nie jest zy z powodu pominicia go w
* David Hayano w swoich badaniach pokerzystw opisuje inny styl stosowany przez
profesjonalistw: Oywieni gracze bez przerwy gadaj, aby wywoa podenerwowanie i niepokj u swoich
przeciwnikw (...) Prawdy przekazywane s jako kamstwa, a kamstwa jako prawdy. Ponadto
wykonywane s oywione i przesadne gesty (...) Jeden taki gracz zosta opisany w sposb nastpujcy:
Wykonywa wicej ruchw ni tancerka w tacu brzucha". Poker Lies and Tells, Human Behavior",
marzec 1979, s. 20.

10

Alan Bullock, Hitler. Studium tyranii, tum. Tadeusz Evert, Warszawa 1997, Iskry,

Jeszcze inn przyczyn czstego stosowania umiechu jako maski jest to, e
umiech jest najatwiej wzbudzi dowolnie, spord wszystkich wyrazw
mimicznych. Niemowlta jeszcze przed ukoczeniem pierwszego roku ycia
potrafi si intencjonalnie umiecha. Jest to jedna z najwcze niej stosowanych
przez dzieci ekspresji, aby by miym dla innych. W miar dorastania pojawiaj
si umiechy, ktre faszywie komunikuj emocje faktycznie nie przeywane, ale
ktrych oczekuj od nas inni lub ktre opaca si symulowa. Bdy mog by
popeniane w tym, co nazywam przebie giem umiechw w czasie; mog si one
pojawia zbyt szybko lub zbyt wolno. Bdy s czasem take widoczne w
osadzeniu umiechw wzgldem mowy; mog by wzbudzone za wczenie lub
za pno w stosunku do sw lub wypowiedzi, ktrym powinny towarzyszy.
Natomiast samo wygenero wanie ekspresji umiechu jest atwe, czego nie mona
powiedzie o ekspresjach wszystkich innych emocji.

Dla wikszoci z nas trudniejsze jest faszowanie emocji negatyw nych. W

moich badaniach, opisanych w rozdziale 5, stwierdziem, e wikszo ludzi nie

s. 452.

wykonania, mogaby przyzna si do przeywanej emocji, a kama na temat jej

przyczyny. Podajc faszyw przyczn swojego podener wowania, mogaby
twierdzi, e jest cakowicie niewinna, ale obawia si, i m jej nie uwierzy.
Gdyby psychiatra zapyta Mari, dlaczego jest zaniepokojona, mogaby rwnie
przyzna si do tej emocji, ale po da nieprawdziw przyczyn jej powstania
Jestem zaniepokojona, poniewa nie wiem, czy uzyskam zgod na upragnione,
ponowne spotkanie z moj rodzin". W takim wypadku kto przyznaje si do
przeywanej emocji, ale ucieka si do kamstwa, gdy wyjania jej przyczyn.

Inna, podobna, technika polega na mwieniu prawdy, ale w taki sposb, e

ofiara nie wierzy w to, co usyszaa. Jest to... faszywa prawdomwno. Gdy
Jerry zapyta swoj on, z kim rozmawiaa przez telefon, Ruth mogaby
odpowiedzie: Ooo... rozmawiaam ze swoim kochankiem, on dzwoni do mnie
co godzin. Poniewa id z nim do ka trzy razy dziennie, musimy by ze sob
w staym kontakcie, aby to odpowiednio przygotowa!" Wyolbrzymienie prawdy
omieszy Jerry'ego i utrudni mu zweryfikowanie swoich podejrze. Drwicy
wyraz twarzy lub ton gosu moe rwnie peni podobn funkcj.
" Robert Daley, The Prince of the City, New York 1981, Berkley Books, s. 101.

Leuci naigrawa si z DeStefano bezczelnie mwic prawd rzeczy wicie

nie moe zrobi dobrego nagrania w pobliu grajcej szafy i faktycznie pracuje
dla rzdu. Przyznajc si do tego tak otwarcie i artujc z kelnerki, ktra take
nosi ukryty magnetofon w swoim staniku, Leuci utrudnia DeStefano
zweryfikowanie jego podejrze bez naraania si na mieszno.

Bardzo podobna do faszywej prawdomwnoci jest pprawda. Kto mwi

prawd, ale tylko czciowo. Niedomwienie, czyli pominicie kluczowej
informacji, pozwala kamcy zachowa kamstwo w tajemnicy bez powiedzenia
czego nieprawdziwego. Krtko po incydencie, ktry zaczerpnem z Wyjd za
mnie, Jerry lec w ku z Ruth i przytulajc j prosi, aby powiedziaa mu, kogo
lubi.
Ciebie i wszystkie gobie na tym drzewie, wszystkie psy w miecie prcz tych,
ktre przewracaj nasze mietniki, wszystkie koty prcz tego, ktry zapodni Lulu.
Ratownikw na play, policjantw w miecie, prcz tego, ktry mnie zaja, kiedy ostro
skrciam, jadc samochodem, i niektrych naszych koszmarnych przyjaci, zwaszcza kiedy
jestem zalana.

'* John Updike, Wyjd za mnie, op. cit., s. 96.

13

Jon Carrol, Everyday Hypocrisy A User's Guide, San Francisco Chronicle",

0 tym mwi" 13. Zalet tego gambitu, tak jak w przypadku pprawdy

1 faszywej prawdomwnoci, jest to, e kamca nie jest zmuszony do

powiedzenia nieprawdy. Niemniej s to kamstwa, poniewa jest to rozmylna
prba zmylenia drugiej osoby bez uprzedzenia jej o tym.

Kade z tych kamstw moe zosta zdemaskowane okrelonym

zachowaniem kamcy. Wystpuj dwa rodzaje wskazwek kamstwa. Bd moe

11 kwietnia 1983, s. 17.

14

Updike, Wyjd za mnie, op. cit., s. 88-89.

z przywaszczonymi pienidzmi. Gdyby Chamberlain wykry jakkolwiek

wskazwk faszu, to wiedziaby, e Hitler kamie, ale w tej sytuacji byoby
dobrze, gdyby nastpi przeciek zdradzajcy, jakie kraje Hitler zamierza podbi i
jak daleko chce si posun.

Czasami przeciek ujawnia tylko cz informacji, zdradza wicej ni

wskazwka faszu, ale nie wszystko z tego, co jest ukrywane. Rozwamy jeszcze
raz scen z ksiki Wyjd za mnie, gdy Ruth zacza si ba, poniewa nie
wiedziaa, co usysza m z jej rozmowy telefonicznej z kochankiem. Kiedy
Jerry zadaje jej pytanie, Ruth mogaby swoim zachowaniem zdradzi strach
dreniem ust lub podniesieniem grnych powiek. Biorc pod uwag kontekst,
takie objawy strachu mogyby sugerowa, e Ruth kamie. Z jakiego innego
powodu miaaby by zaniepokojona pytaniem swojego ma? Ale taka
wskazwka faszu nie powie Jerry'emu, czego kamstwo dotyczy ani te z kim
rozmawiaa jego ona. Jerry nie uzyska penej informacji z przecieku, ktry
pojawi si w gosie Ruth:
[...] Idzie mi o twj ton. [Jerry wyjania Ruth, dlaczego nie wierzy w jej
wyjanienia, z kim rozmawiaa przez telefon.]

macji, i faszowanie, czyli przekazanie faszu jako prawdy. Inne rodzaje

kamstwa obejmuj: faszyw atrybucj, czyli przyznanie si do przeywa nia
okrelonej emocji, ale faszywe zidentyfikowanie jej przyczyny; faszyw
prawdomwno, czyli ujawnienie prawdy, ale z tak przesad lub tak
humorystycznie, e okamywany nie poznaje prawdy lub zostaje zmylony;
pprawd, czyli ujawnienie niecaej prawdy tak aby odcign uwag ofiary od

3. Dlaczego kamstwa wychodz na jaw?

Kamstwa wychodz na jaw z rnych powodw. Ofiara kamstwa moe

przypadkowo odkry dowody, znajdujc ukryte dokumenty lub zdradziecki lad
pomadki na chusteczce do nosa. Wyda kamc moe te inna osoba

Ze scenariusze

Nawet jeli jest dostatecznie duo czasu i faszywy scenariusz zo sta

szczegowo obmylony, kamca moe nie by wystarczajco bystry, aby
przewidzie wszystkie pytania, ktre mog mu zosta zadane, a take, aby
przemyle swoje odpowiedzi. Nawet spryt moe nie uchroni go przed
wykryciem kamstwa, poniewa zmiany okolicznoci mog zdra dzi skdind
dobry scenariusz. W czasie prowadzonego ledztwa w zwizku z afer Watergate,
sdzia federalny John J. Sirica opisa taki przypadek, wyjaniajc swoj reakcj
na zeznanie Freda Buzhardta, specjalnego doradcy prezydenta Nixona:
Pierwszym problemem, z ktrym musia si upora Fred Buzhardt, starajc si
odpowiedzie na pytanie, dlaczego znikny tamy magnetofonowe, byo
wiarygodne przedstawienie swojej wersji zdarze. W czasie pierwszego
przesuchania Buzhardt stwierdzi, e nie ma adnej tamy z zapisem rozmowy
prezydenta z Deanem, ktra odbya si 15 kwietnia, poniewa urzdzenie
uruchamiajce magnetofon popsuo si. Wkrtce jednak zmieni swoje zeznanie.
[Buzhardt dowiedzia si, e mog zosta ujawnione inne dowody, wiadczce o
tym, e nie byo adnej usterki]. Teraz zezna, e spotkanie z Deanem nie zostao
utrwalone, poniewa dwie z dostpnych tam byy ju zapisane w cigu dnia
penego rnych spotka" 1. Nawet jeli okolicznoci nie zmuszaj okamujcych
do zmiany swojego scenariusza, to i tak niektrzy z nich maj kopoty z
przypomnieniem sobie wczeniej obmy lonej wersji, dlatego nie mog szybko
udziela trafnych i spjnych odpowiedzi na nowe pytania.

s. 142.

' John J. Sirica, To Set the Record Straight, New York 1980, New American Library,

James Phelan, Scandals, Scamps and Scoundrels, New York 1982, Random House,

Od lat nikt nie widzia Hughesa, co tylko zwikszyo zainteresowanie tym

miliarderem, ktry by take producentem filmw, wacicielem linii lotniczej i
najwikszego kasyna w Las Vegas. Hughes nie pokazywa si od tak dawna, e
niektrzy zaczli wtpi, czy jeszcze yje. Dziwne byo to, e taki samotnik jak
on mg upowani kogo do napisania jego biografii. Wanie z takim
owiadczeniem wystpi Clifford Irving. Wydawnictwo McGraw-Hill zapacio
mu 750 000 dolarw za opublikowanie biografii Hughesa, a czasopismo Life"
wydao 250000 dolarw za moliwo wydrukowania trzech fragmentw.
Okazao si, e jest to faszerstwo! Clifford Irving by (...) wielkim oszustem,
jednym z najlepszych. Oto przykad. Starajc si podway jego wersj zdarze,
wzilimy go w krzyowy ogie pyta, ale on nigdy nie popeni bdu, ktry
polega na identycznym powtarzaniu swojej historii. W jego relacji wystpoway
drobne sprzecznoci i kiedy wykazywalimy mu ich istnienie, on bez
skrpowania przyznawa si do nich. Przecitny oszust ma doskonale opanowan
swoj wersj i moe j powtarza wci na nowo bez adnych znieksztace.
Niewinna osoba zwykle popenia mae bdy, szczeglnie relacjonujc dug i
zoon histori, tak jak ta opowiedziana przez Clifforda. By on na tyle sprytny,
aby o tym wiedzie, i dlatego znakomicie odegra rol osoby niewinnej. Gdy
wykazywalimy mu co, co wydawao si go obcia, on spokojnie odpowiada:
Ojej, to rzuca na mnie podejrzenie, nieprawda? Ale tak to byo. Wypowiadajc
jedno kamstwo za drugim, Clifford zrobi wraenie osoby szczerej, wanie
dlatego, e popeni drobne bdy" 2. Nie ma sposobu, eby obroni si przed tak
przebiegoci; najsprytniejsi oszuci rzeczywicie osigaj swj cel. Jednak
wikszo kamcw nie jest tak przebiega.

s. 22.

kamstwa, twierdz, e bdzie tak tylko w pewnych okolicznociach. Gdy Jerry

pyta Ruth, z kim rozmawiaa przez telefon, to jakiekolwiek oznaki wiadczce o
tym, e uwanie dobiera sowa, bd wskazwkami jej kamstwa.

Kamanie dotyczce emocji

To, e okamujcy nie przemyla z gry, nie zaplanowa szczegowo i nie

przewiczy faszywego scenariusza, jest tylko jedn z przyczyn wy stpowania
bdw, ktre ujawniaj wskazwki kamstwa. Bdy s take popeniane z
powodu problemw z ukrywaniem lub faszowaniem emocji. Nie kade
kamstwo dotyczy emocji, ale te, ktre dotycz, wymagaj pokonania przez
kamc specjalnych trudnoci. Prba ukrycia jakiej emocji w chwili jej
przeywania mogaby uwidoczni si w sowach, ale z wyjtkiem przejzycze,
zwykle adne takie oznaki nie pojawiaj si. Kamca nie musi opisywa sowami
emocji, ktre ukrywa, jeli nie wystpuje u niego pragnienie przyznania si do
faktycznie przeywanego uczucia. Mniejszy wybr ma przy ukrywaniu wyrazw
mimicznych, szybkiego oddychania lub napicia w gosie.

zachowania, jeli emocja jest bardzo silna. Intensywna emocja wyjania, chocia
nie zawsze usprawiedliwia, niewaciwe zachowania Nie chciaem wy
(wali w st, ubliy ci, uderzy ci), ale byem zdener wowany. Straciem
panowanie nad sob".

Gdy emocja pojawia si raczej stopniowo ni nagle i nie jest zbyt silna
bardziej poirytowanie ni wcieko to zmiany w zachowaniu s mae i
stosunkowo atwe do ukrycia, jeli jestemy wiadomi naszego stanu
emocjonalnego. Jednak wikszo ludzi nie zdaje sobie sprawy z tego, co
przeywa. Kiedy emocja pojawia si stopniowo i pozostaje saba, moe by
atwiej dostrzeona przez innych ni przez kogo, kto dowiadczajc jej nie
uwiadamia jej sobie, chyba e stanie si bardziej intensywna. Kiedy jest ju
silna, to jednak znacznie trudniej j kontrolowa. Ukrywanie zmian na twarzy,
ciele i w gosie wymaga wysiku. Nawet gdy ukrywanie udaje si i nie wystpuj
adne przecieki", czasami sam wysiek bdzie zauwaalny jako wskazwka
faszu.

Emocje dotyczce kamania

Nie wszystkie kamstwa polegaj na ukrywaniu lub faszowaniu emocji.

Malwersant ukrywa kradzie pienidzy. Plagiator nie ujawnia faktu
przywaszczenia sobie cudzego dziea i podaje si za jego autora. Pr no
mczyzn w rednim wieku kae im farbowa siwe wosy, aby ukry swj wiek,
i twierdzi, e s rzekomo o siedem lat modsi. Jednak nawet jeli kamstwo
dotyczy czego innego ni emocji, to i tak mog si one pojawi. Mczyzna,
ktry zmienia kolor swoich wosw, moe speszy si z powodu swej prnoci.
Jeli jego kamstwo ma si uda, to musi ukry nie tylko swj wiek, ale rwnie
swoje zakopotanie. Osoba popeniajca plagiat moe lekceway tych, ktrych
wprowadzia w bd, a zatem bdzie musiaa nie tylko ukry, kto jest
prawdziwym autorem dziea, ale take swoje lekcewaenie. Malwersant moe
zdziwi si, gdy kto inny zostanie oskarony o czyn, ktrego on si dopuci,
dlatego bdzie musia ukry swoje zaskoczenie lub co najmniej przyczyny tego

Strach przed przyapaniem na kamstwie

Terence Rattigan, The Winslow Boy, New York 1973, Dramatists Play Service Inc. Acting Edition, s. 29.

czalnie przeywa, moe pomc mu zaplanowa, jak przeciwdziaa tej emocji,

aby j zmniejszy, lub jak j ukry. Wykrywajcy kamstwa take moe
skorzysta z takiej informacji. Moe on bardziej uwanie poszukiwa oznak
strachu, jeli spodziewa si, e podejrzany bdzie bardzo obawia si przyapania
go na kamstwie.

Wiele czynnikw ma wpyw na to, jak silnie odczuwany jest strach przed
wykryciem kamstwa. Pierwszym z nich, ktrym tutaj si zajm, jest wiedza
kamcy o umiejtnociach swojej ofiary w zakresie wykrywania kamstw. Jeli
okamywany ma opini osoby, ktr atwo oszuka, to zwykle nie pojawi si
duy strach przed wykryciem. Z drugiej strony, kto znany jako osoba, ktr
trudno wprowadzi w bd, ktra ma reputacj eksperta od wykrywania kamstw,
bdzie wzbudza obawy przed zdemas kowaniem. Rodzice czsto przekonuj
swoje dzieci, e potrafi znakomicie wykrywa kamstwa. Patrzc w twoje oczy
potrafi powiedzie, czy mnie okamujesz". Dziecko, ktre skamao, tak bardzo
obawia si zdemas kowania, e wanie dlatego zostanie na kamstwie
przyapane. Zdradza je strach lub te samo przyznaje si do przewinienia,

Nie zawsze rodzic moe zastosowa strategi Artura, aby pozna prawd.
Chopak, ktry wiele razy z powodzeniem okamywa swojego ojca, nie ma
adnego powodu, aby sdzi, e nie uda mu si ponownie tego dokona. Rodzic
moe nie by skonny do zaproponowania puszczenia wszystkiego w niepami
pod warunkiem przyznania si do kamstwa lub dziecko moe nie wierzy w
zapowied darowania winy, poniewa w przeszoci takie obietnice nie zostay
spenione. Chopiec musi mie zaufanie do swojego ojca i by pewien, e jest on
zdolny okaza zaufanie synowi. Ojciec, ktry jest podejrzliwy i nieufny, ktry
nie wierzy swojemu synowi, kiedy ten mwi prawd, bdzie wzbudza strach u
niewinnego chopca. Z tym wie si podstawowy problem wykrywania
kamstw: Prawie jest niemoliwe odrnienie strachu u niewinnego chopca
przed odrzuceniem prawdy i strachu przed wykryciem kamstwa u chopca,
ktry dopuci si przewinienia. Oznaki strachu w jednym i drugim wypadku
bd takie same.

Tego rodzaju trudnoci nie ograniczaj si tylko do wykrywania kamstw u

dzieci. Zawsze istnieje problem rozrnienia midzy strachem osoby
prawdomwnej przed odrzuceniem prawdy i strachem osoby winnej przed
wykryciem kamstwa. Sprawa si komplikuje jeszcze bardziej, gdy wykrywajcy
kamstwo ma reputacj osoby podejrzliwej i zdarzyo si ju, e odrzuci prawd.

Informacje na ten temat zaczerpnem z ksiki Davida Lykkena A Tremor in the Blood: Uses and Abuses of the Lie Detector, New York 1981, McGraw-Hill.

gdy zostaje wzbudzona emocja. Zanim jeszcze rozpocznie si waciwe badanie,

operator wariografu stara si przekona podejrzanego, e urzdze nie to
bezbdnie wykrywa kamcw. Jest to tzw. test pobudzenia. Najczciej
stosowana technika polega na zademonstrowaniu osobie badanej, e przy
pomocy wariografu mona wskaza, jak kart wybraa ona z talii. Podejrzany
odpowiada nie" za kadym razem, gdy operator pyta go, czy to jest wybrana
przez niego karta. Niektrzy z operatorw stosujcych t technik nie popeniaj
adnych bdw, poniewa nie maj oni zaufania do wariografu jako
wykrywacza kamstw i dlatego uywaj znaczonej talii kart. Swoje oszustwo
wobec podejrzanego usprawiedliwiaj na dwa sposoby. Jeli jest niewinny, to
wane jest, aby myla, e wariograf nie popenia bdw; w przeciwnym
wypadku mgby odczuwa strach, e operator mu nie uwierzy. Jeli za jest
winny, to kluczow spraw jest wzbudzenie w nim obawy, e jego kamstwo
zostanie wykryte; inaczej wariograf nie speni swojej roli. Wikszo operatorw
nie ucieka si do takiego oszustwa, ale wnioskuje, jiika karta zostaa wybrana, na
podstawie zapisu reakcji psychofizjologicznych 4.

* Niektrzy eksperci od wariografu sdz, e przekonanie podejrzanego na temat niezawodnoci

tego urzdzenia nie ma wielkiego znaczenia. To zagadnienie i inne problemy zwizane z badaniem
wariograficznym omawiam w rozdziale sidmym, gdzie rwnie porwnuj ze sob behawioralne i
fizjologiczne oznaki kamstwa.

Phelan, Scandals, op. cit., s. 110.

e nie jest moliwe oszukanie tego urzdzenia. Gdy badany nie przyznaje si, to
niektrzy operatorzy staraj si go zastraszy owiadczajc mu, e wariograf
wykaza, i nie mwi prawdy. Maj oni nadziej, e zwikszajc strach przed
wykryciem kamstwa, spowoduj przyznanie si do winy. Osoby niewinne cierpi
z powodu faszywych oskare, ale przypuszczal nie dowiod swojej
prawdomwnoci. Niestety, czasami pod tak presj niewinni podejrzani bd
przyznawa si do popenienia zarzucanego czynu, aby przynie sobie ulg.

Operatorzy wariografu zwykle nie maj takich moliwoci jak rodzice,

ktrzy nakaniaj do przyznania si, obiecujc dzieciom cakowite wyba czenie
przewinienia, jeli zostao popenione. Osoby prowadzce prze suchanie mog
postpowa podobnie, sugerujc, e kara bdzie mniej surowa, jeli podejrzany
przyzna si do winy. Chocia zwykle nie mog oni proponowa cakowitej
amnestii, to jednak maj moliwo zaoferowania amnestii psychologicznej.
Licz na przyznanie si, sugerujc podejrzane mu, e nie bdzie musia si
wstydzi lub nawet czu si odpowiedzialny za popenione przestpstwo.
Przesuchujcy moe yczliwie wyjani, e, jego zdaniem, popenienie
zarzucanego czynu jest zupenie zrozumiae, e on sam mgby zrobi to samo

Duo wicej wiemy na temat ludzi, ktrym kamanie nie sprawia trudnoci.
Poznaem ich troch przeprowadzajc badania nad ukrywaniem negatyw nych
emocji.

W roku 1970 rozpoczem szereg eksperymentw w celu zweryfiko wania

wskazwek kamstwa, ktre odkryem analizujc na filmie za chowanie Marii (jej
kamstwo opisaem w rozdziale pierwszym). Przypomi nam, e Maria ukrya swj
bl i cierpienie, dlatego lekarz da jej przepustk. Moga opuci szpital i
popeni samobjstwo. Musiaem zbada, jak w podobnej sytuacji kami inne
osoby, aby dowiedzie si, czy wskazwki kamstwa, zidentyfikowane na filmie,
wystpi take u nich. Nie mogem liczy na zebranie wystarczajcej liczby
przypadkw klinicznych. Do czsto zachodzi podejrzenie, e pacjent kamie.
Jednak rzadko wiemy to na pewno, chyba e, tak jak Maria, pacjent przyzna si
do kamstwa. Jedynym rozwizaniem tego problemu byo stworzenie sytuacji
eksperymentalnej, w ktrej mgbym bada bdy popeniane przez ludzi podczas
kamania.

Jeli pracujesz na oddziale intensywnej terapii, do ktrego wbiega matka z

ciko rannym dzieckiem, to nie moesz okaza swojego zaniepokojenia, nawet
jeli wiesz, e dziecko cierpi z powodu strasz nego blu i ma ma szans na
przeycie. Musisz zachowa swoje od czucia dla siebie i uspokaja matk do
czasu, a przyjdzie lekarz. Spr buj te pomyle, co zrobisz, jeli bdziesz
musiaa umy pacjenta, ktry zanieczyci si kaem, poniewa straci kontrol
nad wyprnianiem si. Jest tym faktem skrpowany, a moe nawet zawstydzony.
Prawdopodobnie poczujesz wstrt, ale bdziesz musiaa to ukry. Ten
eksperyment jest okazj do sprawdzenia i trenowania zdolnoci do kontrolowania
ekspresji przeywanych przez ciebie emocji. Najpierw obejrzysz przyjemny film,
peen kolorowych scen oceanu. W czasie jego ogldania masz szczerze opisywa
swoje odczucia osobie, ktra nie wie, co widzisz. Potem obejrzysz najgorsze
sytuacje, z jakimi by moe spot kasz si w swojej przyszej pracy pielgniarskiej.
Ogldajc te sceny bdziesz musiaa ukrywa swoje rzeczywiste emocje, tak aby
osoba prowadzca z tob rozmow mylaa, e jest to projekcja przyjemnego
filmu. Moesz powiedzie, e film jest o piknych kwiatach w Parku Zote Wrota
w San Francisco. Postaraj si wykona to zadanie najlepiej, jak potrafisz".

Wybralimy najgorsze filmy z tych, ktre byy do naszej dyspozycji. We

wstpnych badaniach stwierdzilimy, e niektre osoby byy niezwykle

Robert D. Hare, Psychopathy: Theory and Research, New York 1970, John Wiley, s. 5.

przeprowadzonych z nimi po zakoczeniu badania dowiedziaem si, e niezdolno

do kamania w czasie ogldania krwawych filmw nie ograniczaa si tylko do
mojego eksperymentu. Niektre pielgniarki zawsze miay kopoty z ukrywaniem
i faszowaniem swoich emocji. Pewne osoby s szczeglnie podatne na
przeywanie strachu przed wykryciem kamstwa. Ogarnia je wielka obawa, e
zostan przyapane na kamaniu. S przekonane, e wystarczy na nie spojrze,
aby powiedzie, czy kami, czy nie. Jest to przykad samospeniajcego si
proroctwa. Wszystkie uczennice wypeniy wiele kwestionariuszy osobowoci i
ku mojemu zdziwieniu okazao si, e te, ktre miay ogromne kopoty z
kamaniem, uzyskay takie same wyniki, jak reszta grupy. Oprcz tej jednej
cechy, wydaje si, e nie wyrniaj si niczym innym. Ich rodziny i przyjaciele
wiedz o tym i wybaczaj im zbytni szczero.

Staraem si take dowiedzie czego wicej o tych, ktrzy z at woci

kamali i osigali w tym due sukcesy. Urodzeni aktorzy i ci, ktrzy poznali ich
bliej, dobrze znaj t umiejtno. Od dziecistwa wszystko im si udaje. Jeli
zechc, mog wystrychn na dudka ro dzicw, nauczycieli i przyjaci. Nie
odczuwaj adnego strachu przed przyapaniem ich na oszustwie. Przeciwnie. S

Michael I. Handel, Intelligence and Deception, Journal of Strategie Studies" 5,1982, s. 136.

nia komu krzywdy*. Urodzeni aktorzy nie s pozbawieni sumienia, a wic

powinni umie zrobi uytek ze swojego talentu w takich zawodach jak: aktor,
sprzedawca, prawnik, negocjator, szpieg czy dyplomata.

Badacze kamstw w sferze militarnej s zainteresowani odpowiedzi na

pytanie, czym charakteryzuj si ci, ktrzy potrafi umiejtnie kama: Musi on
mie gitki, kombinatoryczny umys umys, ktry pracuje metod rozkadania
* Psychopaci-przestpcy zwodz ekspertw. Robert Resller, kierownik Oddziau Nauk
Behawioralnych FBI (...), ktry przeprowadzi wywiady z 36 wielokrotnymi mordercami (...) [powiedzia]:
Wikszo z nich, biorc pod uwag ich wygld i to, czego dowiadujemy si o nich w rozmowie, mieci si w
normie (...) [Anna] Rule, bya policjantka, studentka psychologii i autorka piciu ksiek o wielokrotnych
mordercach (...), miaa okazj, aby pozna psychik seryjnego zabjcy, gdy zdumiewajcy zbieg okolicznoci
sprawi, e pracowaa razem z Tedem Bundym. [Pniej Bundy zosta skazany za morderstwa, z ktrych
cz popeni w czasie, gdy pracowa razem z Rule], Szybko zostali przyjacimi. [Rule powiedziaa]: Ted
by takim manipulatorem, e nigdy nie byo wiadomo, czy udaje, czy mwi prawd (...) Kto z osobowoci
antyspoeczn zawsze wydaje si szczery. Potrafi perfekcyjnie maskowa si. Mylaam, e wiem, czego
naley szuka, ale gdy pracowaam z Tedem, nie pojawi si aden sygna, niczym si nie zdradzi" (Edward
Iwata, The Baffling Normalcy of Serial Murders, San Francisco Chronicie", 5 maja 1984).

atwo potpi przeciwnika politycznego, o ktrym wiadomo, e skama,

nazywajc go psychopat. Nie mam adnych danych empirycz nych, aby
zakwestionowa tak diagnoz, ale jestem wobec niej sceptyczny. Tak jak Nixon
jest bohaterem albo ajdakiem w zalenoci od tego, kto jakiej polityki jest
zwolennikiem, tak samo przywdcy innych narodw mog wydawa si
psychopatami lub zrcznymi politykami w zalenoci od tego, czy ich kamstwa
suyy celom zgodnym z czyim systemem wartoci, czy nie. Podejrzewam, e
rzadko zdarza si, aby psychopaci dziaali na tyle dugo w strukturach
biurokratycznych, eby osign pozycj przywdcy narodu.

Dotychczas opisaem dwa czynniki wpywajce na strach przed wykryciem

kamstwa: osobowo kamcy, a jeszcze wczeniej, reputacj i charakter
wykrywajcego kamstwo. Rwnie wana jest stawka. Istnieje prosta zasada: im
wiksza stawka, tym wikszy strach przed wykryciem kamstwa. Stosowanie tej
prostej reguy moe by kopotliwe, poniewa nie zawsze atwo powiedzie, co
jest stawk.
* Okazao si, e uczennice, ktre najlepiej wypady w eksperymencie, te ktre potrafiy
kontrolowa swoje emocje, osigny rwnie najlepsze wyniki w szkole, w cigu nastpnych trzech lat.

maa. Centy w grze w pokera byyby bardzo du stawk, gdyby pokerzysta

chcia pokona rywala, w celu zdobycia podziwu u swojej dziewczyny. Dla
pewnych osb zwycistwo jest wszystkim. Nie ma znaczenia, czy w gr wchodz
centy czy dolary, dla nich kada rywalizacja jest walk o bardzo wysok stawk.
Stawka moe by tak dziwaczna, e adnemu zewntrz nemu obserwatorowi nie
bdzie atwo jej rozpozna. Niewierny m, oszukujc on, moe czerpa
rado, nie tyle z powodu zaspokojenia dzikiego podania kobiet, ile raczej
dlatego, e powtarza kompulsywne zachowanie polegajce na ukrywaniu swoich
spraw przed matk.

Strach przed wykryciem kamstwa powinien by wikszy, gdy stawk jest

uniknicie kary, a nie tylko zdobycie nagrody. Kiedy kto decyduje si skama
po raz pierwszy, to stawk jest zwykle uzyskanie nagrody. Kamca myli
najwicej o tym, jak osignie korzy. Malwersant, ktry postanowi kama,
moe mie w gowie tylko wino, kobiety i piew". Po jakim czasie korzyci
wynikajce z kamania mog si skoczy. W firmie w kocu kto moe
zorientowa si, e gin pieni dze. Podejrzenia sprawi, e malwersant nie
bdzie mg duej kra. Teraz bdzie kama, aby unikn przyapania go na
oszustwie. Stawk jest ju tylko kara. Uniknicie kary moe wchodzi w gr od
samego pocztku, jeli okamywany jest podejrzliwy lub kamca nie jest

je za kady najmniejszy bd: skutkiem tego, przy nastpnym wyst pku, maemu
zastraszonemu stworzeniu wymknie si kamstwol Powodem jest ch uniknicia
rzgi. Jednak jeli chodzi o ciebie George, wiesz, e zawsze mwiem ci, a teraz
powtarzam, e kiedykolwiek przypad kowo zrobisz co le, co moe si zdarzy,
poniewa jeste jeszcze tylko biednym, maym chopcem, bez dowiadczenia czy
wiedzy, nie wolno ci nigdy mwi nieprawdy, aby ukry swj bd; bd dzielny,
mj synu, jak przystao na modzieca i powiedz mi o tym, a ja zamiast zbi ci,
George, bd ci tylko za to bardziej szanowa i kocha, mj drogi". His toria o
drzewku winiowym wiadczy, e George mia zaufanie do swo jego ojca.

Nie tylko dzieci mog ponie wiksz kar za sam fakt skamania ni za
ujawnienie prawdy. M moe powiedzie swojej onie, e mgby wybaczy jej
romans, gdyby nie kamaa. Utrata zaufania, bdzie twierdzi, jest czym
gorszym ni jej niewierno. Jego ona moga jeszcze tego nie wiedzie i moe
to nie by prawd. Przyznanie si do romansu moe by interpretowane jako co
okrutnego, a zdradzony maonek moe twierdzi, e naprawd taktownie
postpujcy towarzysz ycia przemilczaby nieroz wany czyn. M i ona czsto
nie zgadzaj si ze sob. Uczucia mog si zmieni w trakcie trwania
maestwa. Postawy mog si zmieni radykal nie, gdy zdrada staje si faktem,
w porwnaniu z okresem, gdy bya ona tylko spraw hipotetyczn.

zwiksza kar, ktra go czeka. Tak jest w wypadku, gdy kamstwem tuszuje si
naduycie popenione wobec dziecka, kazirodztwo, morderstwo, zdrad lub
terroryzm. Na przebaczenie mog liczy niektrzy skruszeni flirciarze, ale nie ci,
ktrzy przyznaj si do tak cikich przestpstw (chocia przyznanie si i al za
popenione winy moe zagadzi kar). Sam fakt ukrywania przez takich
przestpcw popenionych czynw nie jest obraz moralnoci. Dotyczy to nie
tylko gronych i okrutnych kryminalistw. ydzi ukrywajcy sw narodowo w
kraju okupowanym przez nazistw, szpieg w czasie wojny niewiele zyskuj
ujawniajc prawd i nic nie trac podtrzymujc swoje kamstwa. Nawet jeli nie
ma adnej szansy na zagodzenie kary, kamca moe przyzna si do winy, aby
zrzuci z siebie ciar zachowania kamstwa w tajemnicy, aby uwolni si od
silnego strachu przed wykryciem lub zagodzi poczucie winy.

Rozwaajc wpyw stawki na strach przed wykryciem musimy te

uwzgldni, co zyskuje lub co traci ofiara kamstwa. Zwykle kamca co zyskuje
kosztem okamywanego. Malwersant zyskuje to, co traci jego pracodawca. Nie
zawsze korzy rwna jest stracie. Otrzymana przez sprzedawc prowizja za
podrobiony towar moe by duo mniejsza ni strata poniesiona przez naiwnego
klienta. Stawka dla kamcy i okamywane go moe rni si nie tylko pod
wzldem ilociowym, ale take jakociowym. Kobieciarz moe przey

San Francisco Chronicie", 9 stycznia 1982, s. 1.

dze, znajdujcych si w roztrzaskanej kabinie pilota samolotu. Ich ciaa

znajdoway si tu obok miejsca, gdzie lea chopiec" 8.

Niewiele osb zaprzeczyoby, e jest to przykad kamstwa altruistycznego, ktrego celem jest ochrona okamywanego i ktre nie daje adnych
korzyci ratownikom. To, e zyskuje co okamywany, nie znaczy, i nie moe
wystpowa intensywny strach przed wykryciem kamstwa. Bdzie on bardzo
silny, jeli stawka jest wysoka, bez wzgldu na to, kto osiga korzy. Martwic
si, czy chopiec poradzi sobie z szokiem, ratownicy powinni by zainteresowani
tym, aby skutecznie ukry informacj o mierci jego rodzicw.

w szkolnych zawodach. Ronnie moe nie mie poczucia winy wskutek zabrania
pienidzy nalecych do wstrtnego kolegi, kradzie moe mu si wydawa
uzasadnionym rewanem. Moliwe jest jednak, e bdzie poczuwa si do winy z
powodu zatajenia przewinienia przed nauczycielem lub swoim ojcem. Maria,
pacjentka szpitala psychiatrycznego, nie miaa poczucia winy z powodu zamiaru
popenienia samobjstwa, niemniej czua si winna, poniewa okamaa swojego
lekarza.

Tak jak strach przed wykryciem kamstwa, tak samo poczucie winy na
skutek okamania moe wystpowa w rnym nasileniu, od bardzo agodnego
do tak silnego, e kamstwo zostanie wykryte, poniewa pojawi si przeciek"
lub wskazwka faszu. Ekstremalne nasilenie poczucia winy moe by wielkim
cierpieniem, poniewa narusza podstawowe poczucie wasnej wartoci. Potrzeba
uwolnienia si od tak cikiego poczucia winy moe motywowa do ujawnienia
prawdy, pomimo prawdopodobnej kary za popeniony czyn. W rzeczy samej,
kamca moe odczuwa potrzeb bycia ukaranym i z tego powodu przyzna si
do wykroczenia, aby zmniejszy drczce go poczucie winy.

poniewa mog one pobudza kamc do wzajemnie sprzecznych za chowa.

Pragnienie uwolnienia si od poczucia winy moe motywowa do wyjawienia
prawdy. Z drugiej strony, ch zaoszczdzenia sobie upokorze nia
spowodowanego wstydem, moe nie dopuci do tego.

Zamy, e Ronnie z The Winslow Boy ukrad pienidze i wystpuje u

niego ekstremalne poczucie winy tak z powodu kradziey, jak i z powodu
ukrywania tego faktu. Moe on chcie przyzna si do popenionego czynu, aby
uwolni si od drczcych go wyrzutw sumienia. Jednak wstyd, ktry odczuwa,
gdy wyobraa sobie reakcj swojego ojca, moe powstrzymywa go od tego.
Przypominam, e jego ojciec, aby zachci go do przyznania si do winy,
obiecuje mu puszczenie wszystkiego w niepami jeli przyzna si, nie bdzie
adnej kary. Zmniejszenie wystpujcej u Ronniego obawy przed kar powinno
obniy jego strach przed wykryciem. Ojciec musi jeszcze zredukowa wstyd,
jeli Ronnie ma przyzna si do przewinienia. Prbuje to osign mwic do
syna, e wybaczy mu to, ale mgby w wikszym stopniu zmniejszy wstyd oraz
zwikszy prawdopodobie stwo przyznania si do kradziey, gdyby zastosowa
rwnie podstp uyty przez policjanta, ktry stara si uzyska od podejrzanego
przyznanie si do zabjstwa, o czym pisaem kilka stron wczeniej. Ojciec
mgby zwrci si do Ronniego z takimi sowami: Mog zrozumie kradzie.

9
10

San Francisco Chronicle", 21 stycznia 1982, s. 43.

William Hood, Mole, New York 1982, W.W. Norton, s. 11.

stawi kamc, ktry nie wykazywa ani wstydu, ani poczucia winy. Anderson
opisa reakcj Weinberga na odkrycie przez jego on faktu, e od czternastu lat
ukrywa swj zwizek pozamaeski. Kiedy w kocu Mel przyjecha do domu i
Marie zadaa wyjanie, on wzruszy ramionami.Tak wic zosta em
przyapany powiedzia. Zawsze mwiem ci, e jestem najwik szym
kamc na wiecie. Nastpnie usadowi si w swoim ulubionym fote lu,
zamwi chisk potraw i poprosi Marie, eby mu zrobia manicure" 9.

Brak jakiegokolwiek poczucia winy lub wstydu wskutek popenionych

przewinie, ktry obejmuje wszystkie lub wikszo obszarw czyjego ycia,
uwaa si za symptom psychopatii. (Oczywicie nikt nie moe postawi takiej
diagnozy na podstawie opisu zamieszczonego w prasie). Eksperci nie s zgodni,
czy brak poczucia winy i wstydu jest spowodowany wychowaniem, czy pewnymi
czynnikami biologicznymi. Wiadomo nato miast, e psychopata kamic nie
popeni bdu z powodu poczucia winy lub strachu przed przyapaniem na
kamstwie.

 osoby te odwouj si do dobrze zdefiniowanej normy spoecznej, ktra

legitymizuje okamanie przeciwnika. Poczucie winy, powstajce z powodu takich
usprawiedliwionych kamstw, jest mae, jeli okamywani przynale do strony
przeciwnej i wyznaj inne wartoci. Moe by i tak, e okamanie innych jest
usprawiedliwione, pomimo e nie s oni przeciwnikami i wyznaj te same
wartoci co kamca. Lekarze okamujc swoich pacjentw mog nie mie
poczucia winy, jeli s przekonani, e czyni to dla ich dobra. Dobrze znanym i
czasami moliwym do zastosowania sposobem okamy wania chorych jest
podanie im placebo, czyli piguki z cukru, jako skutecznego leku. Jeli pacjent
poczuje si lepiej lub co najmniej zaprze stanie nka lekarza, aby ten przepisa
mu niepotrzebny lek, ktry moe mu nawet zaszkodzi, to w opinii wielu lekarzy
takie kamstwo jest usprawied liwione. Przysiga Hipokratesa nie zobowizuje do
szczeroci wobec pacjenta. Lekarz powinien robi to, co jest dobre dla osb,
ktrymi si opiekuje*. Ksidz ukrywajcy przyznanie si kryminalisty do
przestpstwa, gdy policja zadaje mu pytanie, czy zna sprawc, nie powinien mie
poczucia winy, pomimo e skama. Zoone przez ksidza luby
usprawiedliwiaj jego kamstwo, ktre nie daje mu adnych korzyci, w
przeciwiestwie do przestpcy, ktrego tosamo pozostaje nieznana.
Pielgniarki biorce udzia w moim eksperymencie rwnie nie miay poczucia
winy z powodu ukrywania swoich emocji. Ich kamstwo byo usprawiedliwione
moimi przykadami, w ktrych wyjaniem, e czasami pielgniarka musi
* Podczas gdy w 30-40 procentach przypadkw placebo przynosi pacjentom ulg, to jednak
niektrzy przedstawiciele medycyny i filozofowie s przekonani, e stosowanie tej metody naraa na
szwank zaufanie konieczne w procesie leczenia i toruje drog do bardziej niebezpiecznych kamstw. Zob.
artyku Lindseya Grusona Use of Placebos Being Argued on Ethical Grounds,,, New York Times", 13
lutego 1983,s. 19, w ktrym zostay omwione dwie strony tego zagadnienia.
" Bruce Horowitz, When Should An Executive Lie?, Industry Week", 16 listopada 1981, s. 81.

12

Tame, s. 83.

moe by trudne do zniesienia, nie mwic ju o moliwoci sprzeciwu z jego

strony, zwaszcza jeli wini on przeoonego za negatywn ocen jego osoby.
Kamstwo pozwala oszczdzi ich obu. Kto mgby oczywi cie argumentowa,
e takie kamstwo jest szkodliwe, poniewa pracownik firmy zostaje pozbawiony
informacji, ktra chocia nieprzyjemna mogaby pozwoli mu doskonali
swoje umiejtnoci lub poszuka pracy gdzie indziej. Podobnie mona by te
powiedzie, e lekarz stosujcy placebo, chocia robi to z altruistycznych
pobudek, take odnosi korzyci z takiego kamstwa. Nie musi upora si z
frustracj lub rozczarowaniem pacjenta, e nie ma adnego leku na jego chorob,
lub z jego zoci, jeli dowie si on, e lekarz zdecydowa si na placebo,
poniewa uwaa go za hipochondryka. Jeszcze raz musimy stwierdzi, e trudno
powiedzie, czy takie kamstwo faktycznie przynosi korzy pacjentowi, czy mu
szkodzi.

Niemniej s kamstwa cakowicie altruistyczne ksidz, ktry ukrywa

przyznanie si przestpcy do winy, ratownicy, ktrzy nie mwi rannemu
chopcu, e jego rodzice zginli w katastrofie samolotu z ktrych okamu jcy
nie czerpi adnych korzyci. Jeli kamca sdzi, e niczego nie zyskuje na

13

Taka moliwo zostaa przedstawiona przez Roberta L. Wolka i Arthura Henley a w ich ksice The Right to Lie, New York 1970, Peter H. Wyden, Inc.

Pojawienie si poczucia winy jest najbardziej prawdopodobne, gdy

kamstwo nie jest usprawiedliwione. Najbardziej kamca powinien ob winia
siebie, gdy okamywany ma do niego zaufanie i nie spodziewa si, e zostanie
wprowadzony w bd, poniewa s wzajemnie zobowizani do szczeroci. W
wypadku takich oportunistycznych kamstw, poczucie winy bdzie wiksze, jeli
okamywany traci co najmniej tyle samo, ile kamca zyskuje. Ale nawet wtedy nie
bdzie to silne uczucie, o ile kamca i okamywany nie podzielaj jakich
wsplnych wartoci. Modzieniec, ktry pali marihuan i ukrywa to przed
rodzicami, moe nie obwinia siebie z powodu kamstwa, jeli uwaa ich za zbyt
naiwnych, aby mogli wiedzie, e narkotyk jest szkodliwy, lub jeli jest
przekonany na podstawie wasnego dowiadczenia, e myl si w swojej ocenie.
Szanse na wzbudzenie u niego poczucia winy bd jeszcze mniejsze, gdyby by
przekonany, e jego rodzice s hipokrytami, ktrzy sami upijaj si, ale nie
pozwalaj na zaywanie dajcego mu odprenie narkotyku. Chociaby nawet nie
zgadza si ze swoimi rodzicami co do marihuany, jak rwnie w innych
sprawach, to jeli jest jednak do nich przywizany, troszczy si o nich, moe by
mu wstyd, kiedy odkryj jego kamstwo. Wzbudzenie wstydu wymaga pewnego
szacunku dla tych, ktrzy gani dane zachowanie, inaczej ich dezaprobata
wywoa u winowajcy zo lub lekcewaenie, ale nie wstyd.

kamstwie. Jeli kamstwa s usprawiedliwione, to poczucie winy powinno by

mniejsze, jednak usankcjonowanie zwykle podnosi stawk, zwik szajc w ten
sposb strach przed wykryciem. W moim eksperymencie ukrywanie emocji byo
istotne z punktu widzenia przyszego zawodu uczennic szkoy pielgniarskiej
usprawiedliwione dlatego wystar czajco przejmoway si, aby odczuwa
strach przed niepowodzeniem. Wystpowa u nich silny strach przed wykryciem i
mae poczucie winy. Pracodawca, ktry okamuje swojego pracownika, poniewa
zacz podejrzewa go o malwersacj, bdzie prawdopodobnie odczuwa silny
strach przed wykryciem kamstwa, ale nie bdzie mia duego poczucia winy.

Te same czynniki, ktre zwikszaj poczucie winy, mog take zmniejsza

lk przed wykryciem. Kamca moe obwinia siebie, jeli zwid osob majc
do niego zaufanie, ale moe mniej obawia si przyapania go na kamstwie przez
kogo, kto nie spodziewa si, e zostanie oszukany. Oczywicie jest moliwe, e
kto bdzie si bardzo obawia przyapania go na kamstwie oraz mia silne
poczucie winy, albo odczuwa jedno i drugie w maym stopniu. Zaley to od
konkretnych okolicznoci, kamcy i osoby wykrywajcej kamstwo.

14

Alan Dershowitz, The Best Defense, New York 1982, Random House, s. 370.

a okamujcy wolny jest od odpowiedzialnoci. Naprawd chtna ofiara bdzie

pomaga kamcy nie zauwaajc behawioralnych oznak kamstwa, aby nie
wyszo ono na jaw. Oczywicie osoba, ktra nie chce by okamana, jeli zacznie
co podejrzewa, to bdzie staraa si wykry kamstwo.

Interesujcy przykad tego, kiedy ofiara moe chcie by okamana, zawarty

jest w ostatnich rewelacjach na temat Roberta Leuci, policjanta, ktry zosta
tajnym informatorem. Jego histori przedstawiem pod koniec rozdziau
drugiego. W ksice Roberta Daleya Prince of the City oraz w filmie
nakrconym na jej podstawie, w ktrym stwierdzono, e opowiada histori
prawdziw, Leuci zosta przedstawiony jako wspaniay czowiek, ktry pomg
federalnym prokuratorom zdoby dowody korupcji wrd policjantw i
prawnikw. Kiedy zaczyna t prac, federalni prokuratorzy zapytali go, ile
przestpstw popeni on sam. Przyzna si tylko do trzech. Ci, ktrych pniej
zdemaskowa, twierdzili, e Leuci ma na swym koncie znacznie wicej
przestpstw, a poniewa skama, dlatego, ich zdaniem, nie powinno da si
wiary jego zeznaniom zoonym przeciwko nim. Nigdy nie udowodniono, e
byy to uzasadnione zarzuty, a wiele osb zostao skazanych na podstawie zezna

Dershowitzowi, e ten od pocztku otwarcie mwi o wicej ni trzech

przestpstwach, do ktrych pniej publicznie si przyzna. Prokuratorzy

federalni razem z Leucim ukrywali ca prawd o jego kryminalnej przeszoci,
aby nie podway wiarygodnoci swojego wiadka sdzio wie mog uwierzy
policjantowi, ktry popeni tylko trzy przestpstwa, ale nie komu, kto popeni
ich mnstwo. Po zakoczeniu procesu sdowego, gdy w szerokich krgach byo
wiadomo, e Leuci dopuci si wicej przestpstw, Leuci okama Dershowitza
twierdzc, e prokuratorzy byli tylko chtnymi ofiarami. Nie przyzna si, e
otwarcie z nim wsp pracowali, ukrywajc jego kryminaln dziaalno, aby
mg zeznawa w sprawie, ktr oni prowadzili. W ten sposb byli dla siebie
wzajemnie zakadnikami. Nie wierzc w honor zodziei, Leuci podobno
przechowywa tam magnetofonow z nagran rozmow z prokuratorami, w
ktrej przyzna si do swojej bogatej przeszoci kryminalnej. W tej sytuacji nie
mogli oni twierdzi, e s niewinni, a poniewa Leuci zawsze mg ujawni ich
krzywoprzysistwo na temat jego zeznania, dlatego by pewien, e prokuratorzy
bd zawsze wobec niego lojalni i nie przedstawi mu adnego aktu oskarenia.

Mniejsza o to, jaka jest prawda o Leucim, jego rozmowa z Alanem

Dershowitzem jest znakomitym przykadem tego, jak chtna ofiara, ktra odnosi
korzy z kamstwa, moe pomaga kamcy. Ludzie mog pode jmowa tak

15

William Shakespeare, Dziea. Sonety, tum. Maciej Somczyski, sonet 138, Krakw 1992, Cassiopeia, s. 146.
Roberta Wohlstetter, Slow Pearl Harbours and the Pleasures of Deception, [w:] ntelligence Policy and National Security, red. Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Uri Ra'anan, Warren Milberg
Hamden, Conn. 1981, Archon Press.
16

Bierze, cho przeszy pikne lata moje.

Wierz z umiechem kamstwom jej jzyka
I oto prawd kryjemy oboje.
Czemu nie powie, e niesprawiedliwa
Jest? Czemu o mej nie mwi staroci?
W mioci ufno najpikniejsza bywa,
Lecz staro lat swych nie chce zna w mioci.
Ona mi kamie, ja j okamuj;
Tak fasz faszowi pochlebia prbuje15.

Oczywicie nie wszystkie romantyczne kamstwa s tak dobrotliwe ani

okamywani nie zawsze s tak chtni, eby ich okamywa. Nie mona ufa
temu, co mwi kamcy, jeli chodzi o to, czy ich ofiara rzeczywicie chce by
okamana. Maj oni skonno do twierdzenia, e osoba okamywana jest chtn
ofiar, poniewa to zmniejsza ich poczucie winy. Jeli uda im si spowodowa,
e ich ofiara przyzna si, i co podejrzewa, to przynajmniej w jakiej mierze
zdejmuj z siebie odpowiedzialno.

 ofiara kamcy nie chce by okamana;

kamstwo jest cakowicie egoistyczne, a okamywany nie czerpie adnych

korzyci i traci tyle samo lub wicej ni zyskuje kamca;

kamstwo nie jest usprawiedliwione i pojawia si w sytuacji, w ktrej

usankcjonowana jest szczero;

Tak jak wspinanie si po grach lub szachy, kamanie moe sprawia

przyjemno, jeli istnieje pewne ryzyko poniesienia straty. Gdy byem
studentem Uniwersytetu Chicagowskiego we wczesnych latach pidziesi tych,
bardzo modna bya kradzie, zwykle ograniczona do kilku ksiek, z
uniwersyteckiej ksigarni. Kradzie ta bya prawie rytuaem inicjacji dla nowego
studenta, ktry dzieli si odniesionym sukcesem ze swoimi kolegami. Poczucie
winy byo mae. W opinii studentw ksigarnia uniwersytecka powinna mie
charakter spdzielczy, a poniewa faktycznie bya ona nastawiona na zysk,
dlatego kradzie ksiek studenci uwaali za usprawiedliwion. Pobliskie
ksigarnie prywatne nie byy okradane. Strach przed wykryciem tego
przestpstwa take by may, poniewa w ksigarni nie byo adnych rodkw
bezpieczestwa. W okresie, kiedy tam studiowa em, tylko jeden student zosta
przyapany. Zdradzia go rado oszukiwa nia. Dla Bernarda dokonanie zwykej
kradziey nie byo wystarczajcym wyzwaniem. Musia zwikszy ryzyko, aby
mg by bardziej dumny, aby pokaza, e pogardza ksigarni, i aby zdoby
podziw, ktrego po trzebowa, ze strony swoich kolegw. On krad tylko due
albumy o sztuce, ktre byo bardzo trudno ukry. Po pewnym czasie jego
wyczyny ju tak nam nie imponoway, dlatego podnis stawk kradnc trzy,
cztery albumy naraz. Ale nawet to byo zbyt atwe. Bernard zacz by zoliwy
wobec sprzedawcw. Trzymajc swoje upy pod pach, zatrzymywa si przy
kasie i w ogle nie stara si ich ukry. Prowokowa pracownikw ksigarni, aby
sprawdzili go. Rado oszukiwania motywowaa go, aby kusi los coraz
bardziej. Behawioralne oznaki jego radoci oszukiwania przyczyniy si do
przyapania go na kradziey. W jego pokoju w domu akademickim znaleziono
prawie piset skradzionych ksiek. Pniej Bernard, prowa dzc cakowicie
uczciwy biznes, zosta milionerem.

i przerwie to przedstawienie. Dobry pokerzysta potrafi kontrolowa oznaki

radoci oszukiwania. Otrzymujc znakomite karty, musi swoim zachowa niem
zmyli innych tak, aby pomyleli, e ma sabe karty, poniewa wtedy zwiksz
stawk i pozostan w grze. Nawet jeli widzowie doradzajcy jego konkurentom
zdaj sobie spraw z celu jego zachowania, nie moe ujawni jakichkolwiek
oznak radoci oszukiwania. Prawdopodobnie najatwiej zrobi to, unikajc
kontaktu wzrokowego z tymi doradcami.

Niektrzy ludzie maj du skonno do przeywania radoci oszuki wania. aden naukowiec, jak dotd, ich nie bada ani nawet nie sprawdza, czy
rzeczywicie istniej. Jednak wydaje si oczywiste, e pewne osoby chwal si
bardziej ni inne i mog by szczeglnie podatne na odczuwanie tej emocji.

4. Jak sowa, gos i ciao

zdradzaj kamstwo?

Skd wiesz, e skamaem?

Mj chopcze, kamstwo zaraz mona pozna, poniewa istniej dwa rodzaje kamstw:
takie, co maj krtkie nogi, i takie, co maj dugi nos. Twj rodzaj to wanie kamstwo,
co ma dugi nos*.

Ludzie kamaliby mniej, gdyby sdzili, e istnieje taka niezawodna oznaka

kamstwa, ale niczego takiego nie ma. Nie istniej oznaki samego kamstwa

aden gest, ekspresja twarzy czy skurcz minia sam w sobie i sam przez si
nie znaczy, e kto kamie. Pojawiaj si tylko wskazwki tego, e kto jest sabo
przygotowany i dowiadcza emocji, ktre nie pasuj do jego wypowiedzi. S to
* Carlo Collodi, Pinokio, tum. Zofia Jachimecka, Pozna 1994, Oficyna Wydawnicza GMP, s. 68.

Kamcy zwykle nie monitoruj, nie kontroluj i nie maskuj wszy stkich
swoich zachowa. Nawet gdyby chcieli, prawdopodobnie nie potrafiliby tego
zrobi. Trudno sobie wyobrazi, aby kto mg skutecz nie kontrolowa kade
potencjalnie zdradzajce go zachowanie, ktre wystpuje w obszarze od palca u
stopy do czubka gowy. Kamcy raczej ukrywaj i faszuj to, o czym sdz, e
bdzie najwicej obserwowa ne. Maj oni skonno do dobierania sw z
najwiksz ostronoci. Wszyscy uczymy si bardzo szybko, e przewanie
ludzie pilnie suchaj tego, co kto mwi. Ludzie koncentruj swoj uwag na
sowach, poniewa s one oczywicie najbogatszym i najbardziej zrnicowanym
sposobem komunikowania si. Duo wicej informacji i znacznie szybciej mona
przekaza za pomoc sw ni twarzy, gosu czy ciaa. Kamcy cenzuruj swoje
sowa, uwanie ukrywajc to, czego nie chc przekaza, poniewa wiedz, e
wikszo osb zwraca uwag na to rdo infor macji i e bd bardziej
odpowiada za swoje sowa ni brzmienie go su, wyraz twarzy czy wikszo
ruchw ciaa. Zawsze mog zaprze czy, e pojawia si u nich ekspresja zoci
lub przykry gos. Osob zarzucajc im gniew mog zmusi do obrony: Ty
syszysz to w taki sposb. W moim gosie nie ma adnego gniewu". Duo
trudniej zaprzeczy, e si powiedziao zoliwe sowo. Rzadko mona si go
cakowicie wyprze i atwo je powtrzy, dlatego w pewnym sensie trwa ono
przez jaki czas.

biurkach i noszonych w portfelach i sakiewkach'. W niedawno prze prowadzonych badaniach stwierdzono, e pewien orodek w mzgu specjalizuje
si w rozpoznawaniu twarzy2.

Istnieje wiele innych powodw, dla ktrych ludzie tyle uwagi powicaj
mimice. Jest ona gwnym miejscem ujawniania emocji. Razem z gosem moe
nas informowa, co nasz rozmwca odczuwa w zwizku z tym, co mwimy
* Rozmawiajc, wikszo ludzi oczekuje takich reakcji od swoich suchaczy. Jeli ich nie ma, to
zaraz zadaj pytanie: Suchasz mnie?" Tylko niektre osoby s tak zamknite w sobie, e mwi, nie
zwaajc na to, czy ich suchacze wspieraj ich swoim zachowaniem.
** Na przykad pracownicy tartaku, ktrzy ze wzgldu na haas musz porozumiewa si nie
posugujc si sowami, wykorzystuj bardzo wyszukany system gestw wykonywanych rkami. Z tych
samych powodw systemem takim posuguj si piloci i pracownicy obsugi naziemnej samolotw.
1 W Facial Signs: Facts, Fantasies and Possibilities, [w:] Sight, Sound and Sense, red. Thomas A.
Sebeok, Bloomington 1978, Indiana University Press, opisuj osiemnacie rnych komunikatw
przekazywanych przez twarz, z ktrych jeden okrela niepowtarzaln tosamo jednostki.
2 Zob. J. Sergent, D. Bindr, Differential Hemispheric Processing of Faces: Methodological
Considerations and Reinterpretation, Psychological Bulletin" 89, 1981, s. 554-564.

zdradzi, czy kto dowiadcza emocji, czy nie. Jednak nie wiadomo jeszcze, czy

gos moe przekaza tyle samo informacji co twarz, na temat tego, jaka
dokadnie emocja zostaa wzbudzona.

Kamcy zwykle monitoruj i staraj si kontrolowa swoje sowa i twarz

wiedz, e s to rda informacji, na ktrych inni koncentruj swoj uwag
bardziej ni gos i ciao. Odnios wiksze sukcesy w kamaniu posugujc si
sowami ni twarz. Trudniej fasowa wykorzystujc do tego mimik ni
sowa, poniewa, jak bya ju o tym mowa, sw mona si wyuczy atwiej ni
wyrazw twarzy. Ukrywanie jest take prostsze. Ludziom atwiej monitorowa
sowa, cenzurujc wszystko, co mogoby ich zdradzi, ni twarz. Jestemy
wiadomi tego, co mwimy, duo trudniej zorientowa si, co wyraa nasza
mimika. Jedyn analogi do precyzyjnego sprzenia zwrotnego, jakim jest
syszenie wypowiadanych sw, byoby lustro umoliwiajce odzwierciedlenie
kadej ekspresji. Na twarzy pojawiaj si reakcje, ktre mogyby przekazy wa
* Neurobiolodzy (neuroscientists) nie s pewni, w jaki sposb dociera do nas infor- macja o zmianach
naszej ekspresji i czy rejestrowane s zmiany w miniach, czy w skrze. Psychologowie nie s zgodni, jak
bardzo jestemy wiadomi wyaniajcych si wasnych wyrazw mimicznych. Wyniki moich bada
wskazuj, e nie bardzo wiemy, jakie tworzymy ekspresje, i e przewanie nie przywizujemy wagi do tego,
jak reaguje nasza twarz.

Ludzie, ktrzy co podejrzewaj, powinni bardziej, ni to zwykle czyni,

kierowa swoj uwag na gos i ciao. Gos, podobnie jak twarz, jest powizany z
tymi rejonami mzgu, ktre zawiaduj emocjami. Bardzo trudno jest ukry
pewne zmiany w gosie, powodowane emocj. Take sprzenie zwrotne w
zakresie brzmienia gosu, konieczne do tego, aby kamca mg monitorowa to
brzmienie, nie jest prawdopodobnie tak precyzyjne jak w przypadku sw. Ludzie
s zaskoczeni, kiedy pierwszy raz suchaj swojego gosu z tamy
magnetofonowej, poniewa jego monitoro wanie odbywa si czciowo za
porednictwem przewodzenia kostnego i dlatego brzmi on inaczej.

Ciao jest take dobrym rdem przeciekw" i wskazwek faszu. W

przeciwiestwie do twarzy czy gosu, wikszo ruchw ciaa nie jest
bezporednio powizana z obszarami mzgu kierujcymi emocjami. Moni torowanie ruchw ciaa nie musi by trudne. Osoba moe czu, a czsto rwnie
widzie, jak zachowuje si jej ciao. Ukrywanie ruchw ciaa mogoby by
znacznie atwiejsze ni ukrywanie wyrazw twarzy lub zmian w gosie
powodowanych emocjami, ale wikszo z nas nie zawraca sobie tym gowy.
Dorastajc uczymy si, e nie jest to konieczne. Rzadko ponosimy
odpowiedzialno za to, co ujawniamy mow swojego ciaa. Ciao dostarcza
przeciekw", poniewa lekcewaymy je. Kady jest zbyt zajty kontrolowaniem

udzielajc szczerych odpowiedzi uczennice te opisyway swoje praw dziwe

odczucia podczas ogldania przyjemnego filmu o oceanie. Widzc film o krwawej
operacji chirurgicznej, udzielay faszywych odpowiedzi, aby przekona swego
rozmwc, e ogldaj inny, przyjemny, film, tym razem o kwiatach. Osoba
prowadzca wywiad nie wiedziaa, jaki film uczennice oglday. Pielgniarki
usilnie staray si wprowadzi w bd swojego rozmwc, poniewa stawka bya
bardzo wysoka. Byy one przekonane, e nasz eksperyment bada, czy bd
potrafiy kontrolowa swoje reakcje emocjonalne w trakcie prowadzonej
reanimacji lub operacji chirurgicznej.

Badajc zdolnoci ludzi do wykrycia, ktre pielgniarki ka may, bylimy

zainteresowani nie tylko tym, jakie rdo informacji jest najbardziej wiarygodne
twarz, ciao, gos czy sowa, ale rwnie tym, czy osoby nastawione
podejrzliwie lepiej bd wychwytywa ka mstwa ni te, ktre nie spodzieway
si, e mog by zmylone. Osoby, ktre miay oglda lub sucha wideo,
podzielilimy na dwie grupy. U jednych wzbudzilimy podejrzenia, przekazujc
im odpowiednie in formacje na temat pielgniarek, ktre mieli ocenia, u innych
staralimy si nie dopuci do powstania takich podejrze. Tej drugiej grupie nie
powiedzielimy nic o eksperymencie, me wspominalimy o moliwoci kamania.
Powiedzielimy im, e bd widzie lub sysze osoby opo wiadajce o filmie,

Cz wynikw tego eksperymentu opublikowano w artykule Paula Ekmana,

50 procent'. Jedynie kilka osb uzyskao bardzo dobre rezultaty trafnie

indentyfikujc 85 procent kamcw. Niektrzy z tych rozmwcw byli
psychoterapeutami z duym dowiadczeniem, majcy opini znakomitych
klinicystw. Byy wrd nich te osoby niezwykle spostrzegawcze, ktre
reprezentoway inne zawody*.

Niekoniecznie jednak musimy by atw ofiar kamcw. Osoby, ktre

zapoznano z treci tego i nastpnego rozdziau, bardzo dobrze wykryway
kamstwa. Osigny one tak samo dobre rezultaty, jak dowiadczeni
psychoterapeuci. Niektrych wskazwek kamstw mona si nauczy.
Wykrywajcy kamstwo ma wiksze szanse, jeli wzbudza ono emocj, kamca
* Wielu psychologw prbowao odpowiedzie na pytanie, co decyduje o tym, e kto trafnie lub
nietrafnie ocenia innych ludzi. Nie osignito jednak wielkiego postpu. Przegld tych bada mona
znale w pracy Maureen O'Sullivan Measuring the Ability to Recognize Facial Expressions of Emotion,
[w:] Emotion in the Human Face, red. Paul Ekman, New York 1982, Cambridge University Press.

Wallace'a V. Friesena, Maureen O'Sullivan, Klausa Scherera Relative Importance of Face, Body and
Speech in Judgments of Personality and Affect, [w:] Journal of Personality and
Social Psychology", 38, 1980, s. 270-277.

4
5

Bruce Horowitz, When Should an Executive Lie, Industry Week", 16 listopada 1981,
Zygmunt Freud, Psychopatologia ycia codziennego, tum. Ludwik Jekels i Helena Ivanka, przykad uzupeni i poprawi Wodzimierz Szewczuk, Warszawa 1987, PWN, s. 128.

mu si zbyt eskie, a nazwisko zmieni, aby mona je byo atwiej wymawia.

Jednak zdradziy go jego referencje. Przynis ze sob trzy listy ze wspaniaymi
rekomendacjami. Jednak wszyscy trzej pracodawcy napisali bdnie to samo
sowo"4.

Nawet kamc, ktry bardzo uwaa na to, co mwi, moe zdradzi to, co
Freud nazwa przejzyczeniem. Autor Psychopatologii tycia codziennego
dowodzi, e pomykowe dziaania w yciu codziennym, takie jak przejzy czenia, zapominanie znanych nazwisk i bdy w czytaniu i pisaniu nie dziej si
przypadkowo, a przyczyn ich powstawania s wewntrzne konflikty
psychologiczne. Uwaa, e przejzyczenie wyraa (...) to, comy chcieli zatai,
[jest] zdradzeniem si" 5. Freud nie zajmowa si kamstwami, ale w jednym z
jego przykadw wystpuje przejzyczenie, ktre ujawnio kamstwo. Przykad
ten opisuje, co przydarzyo si drowi Brillowi, jednemu z pierwszych i dobrze
znanych zwolennikw Freuda:
Pewnego wieczoru spacerowaem z drem Frinkiem i omawialimy pewne sprawy
s. 83.

6
7

Zygmunt Freud, Psychopatologia ycia codziennego, op. cit., s. 130-132.

S. Freud, Parapraxes (1916), [w:] James Strachey (red.), The Complete Psychological Works", vol. 15, New York 1976, W. W. Norton, s. 66.

niu ma swoj przyczyn i e ja osobicie bybym skonny wierzy, e on sam jest bohaterem
tej historii, gdyby mi wczeniej nie powiedzia, e nie jest onaty; wwczas bowiem
przejzyczenie mona by wyjani yczeniem, by nie on, a jego ona przegraa proces, gdy
tym samym (wedug naszego prawa maeskiego) nie potrzebowaby paci alimentw i
mgby si ponownie oeni w Nowym Jorku; on odrzuca uparcie moje przypuszczenie, ale
rwnoczenie wzmocni je przesadn reakcj emocjonaln, bdc oznak silniejszego
wzruszenia, a potem miechem. Na mj apel, by w interesie naukowego wyjanienia
powiedzia prawd, otrzymaem tak odpowied: Jeeli nie chce pan usysze kamstwa,
musi pan wierzy w moje kawalerstwo i dlatego paskie psychoanalityczne wyjanienie jest
cakowicie faszywe". Doda jeszcze, e czowiek, ktry obserwuje kady drobiazg, jest wrcz
niebezpieczny. Nagle przypomnia sobie, e ma inne spotkanie, i poegna si.
My obaj, dr Frink i ja, bylimy jednak przekonani o susznoci mojego wyjanienia
tego przejzyczenia, a ja postanowiem dziki zebranym informacjom uzyska albo jego
potwierdzenie, albo zaprzeczenie. W kilka dni pniej odwiedziem ssiada, starego
przyjaciela dra R., ktry potwierdzi moje przypuszczenie wrcz dosownie. Proces odby si
przed paru tygodniami, a pielgniarka bya wzywana do sdu jako wspwinna6.

Freud stwierdzi, e stumienie intencji powiedzenia czego jest koniecznym

do spenienia warunkiem powstania przejzyczenia [kursywa w orygi nale]"7.
Stumienie mogoby by umylne, gdyby dana osoba kamaa, ale Freud by
bardziej zainteresowany przypadkami niewiadomego stumie nia. Gdy
przejzyczenie pojawi si, osoba wypowiadajca je moe odgadn, co zostao
stumione, lub moe nie by wiadoma tego, nawet po jakim czasie.

John Weisman, The Truth will Out, TV Guide", 3 wrzenia 1977, s. 13.

siebie koleg, mia takie poczucie. Niestety, nie przeprowadzono adnych bada
a nawet niewiele spekuluje si na ten temat ktre mogyby wyjani,
dlaczego pewne kamstwa s zdradzane przez pomyki.

* Trudno powiedzie, o czym wiadcz takie sprzeczne rezultaty bada nad kamaniem, poniewa
mona postawi im wiele zarzutw. Uczestnikami prawie wszystkich eksperymentw byli studenci, ktrzy
kamali na temat bahych spraw. Stawki w grze byy mae. Nie przykadano te wagi do tego, jaki rodzaj
kamstwa jest badany. Zwykle wybierano takie kamstwo, ktre mona atwo zaaranowa w
laboratorium. Na przykad, proszono studentw, aby przekonujco argumentowali na rzecz stanowiska
wobec kary mierci lub aborcji, ktre byo sprzeczne z ich wasn opini. Albo te mieli powiedzie, czy
lubi (nie lubi) osob pokazan im na fotografii, a potem udawa, e ich postawa wobec tej osoby jest
przeciwna. Z reguy w tych eksperymentach popeniano bd polegajcy na nieuwzgldnianiu relacji
midzy kamc i okamywanym oraz tego, jaki moe mie ona wpyw na motywacj okamujcego, aby
odnie sukces w kamaniu. Najczciej kamca i okamywany nie znali si i nie mieli powodw, aby sdzi,
e spotkaj si kiedykolwiek ponownie. Czasami adnej osoby nie okamywano, poniewa kamca mwi
nieprawd do urzdzenia technicznego. Aktualny, ale za mao krytyczny przegld tych eksperymentw
znale mona w artykule Mirona Zuckermana, Belli M. DePaulo, Roberta Rosenthala, Verbal and
Nonverbal Communication ofDeception, [w:] Advances in Exprimental Social Psychology, vol. 14, New
York l98], Academic Press.

Jeszcze wiksze niebezpieczestwo polega na bdnym uznaniu za kamc osoby

szczerej, ktrej zdarzy si mwi wymijajco lub unika odpowiedzi. S ludzie,
ktrzy zawsze w taki sposb odpowiadaj. W ich wypadku nie jest to oznaka
kamania, ale styl ich mwienia. Jakiekolwiek zachowanie, ktre jest uyteczn
wskazwk kamstwa, u niektrych osb bdzie ich typowym zachowaniem.
Moliwo dokonania bdnej oceny takich ludzi bd nazywa ryzykiem
Brokawa. Wykrywajcy kamstwa s naraeni na ryzyko Brokawa, gdy kto,

Gos

Gos odnosi si do wszystkiego, co wie si z mow, poza samymi sowami.

Najczciej pojawiajc si w gosie wskazwk kamstwa s pauzy. Pauzy mog
by zbyt dugie lub zbyt czste. Niezdecydowanie przy rozpoczynaniu
wypowiedzi, szczeglnie wtedy, kiedy wahanie pojawia si, gdy kto odpowiada
na pytanie, moe budzi podejrzenie. Wskazwk mog by rwnie krtsze
pauzy w czasie trwania wypowiedzi, jeli wystpuj dosy czsto. Bdy
jzykowe take mog by wskazwk kamstwa. Obejmuj one: dwiki, ktre w
ogle nie s sowami, takie jak aaa", uuu"; powtrzenia takie jak: ja, ja, ja

zapomni, co mia powiedzie. Obawa przed wykryciem moe take nasili bdy
popeniane przez sabo przygotowanego kamc. Zdajc sobie spraw, jak le
wypada, moe odczuwa wikszy strach przed przyapa niem, co tylko nasili
wystpowanie pauz i bdw jzykowych.

Kamstwo mona take ujawni brzmieniem gosu. Chocia wikszo

ludzi wierzy, e brzmienie gosu informuje nas o tym, jakiej emocji dowiadcza
dana osoba, jednak badacze zajmujcy si tym problemem nie s jeszcze tego
pewni. Odkryli oni wiele sposobw odrniania gosw przyjemnych od
nieprzyjemnych, ale jak na razie nie wiedz, czy brzmienie gosu jest inne dla
kadej nieprzyjemnej emocji: zoci, strachu, rozpaczy, wstrtu czy pogardy.
Przypuszczam, e takie rnice z czasem zostan zidentyfikowane. Przejd teraz
do przedstawienia tego, co wiadomo na ten temat i co wydaje si obiecujce.

' Nowe, liczne techniki badania gosu zapowiadaj przeom w nastpnych kilku latach. Metody te
zostay opisane w artykule Klausa Sherera, Methods of Research on Vocal ' mmunication: Paradigms and
Parameters, [w:] Handbook of Methods in Nonverbal B*havior Research, red. Klaus Sherer, Paul Ekman,
New York 1982, Cambridge University
Press.

10

Wyniki tego badania zostay opublikowane w artykule Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena, Klausa Sherera Body Movement and Voice Pitch in Deceplive Interaction, Semitica" 16, 1976

s. 23-27. Takie same rezultaty uzyska Sherer i inni badacze.

Brzmienie gosu moe take zdradza kamstwa, ktrych celem nie byo
ukrywanie emocji. Strach przed wykryciem bdzie powodowa charakterystyczne
dla tej emocji brzmienie gosu. Poczucie winy z powodu okamania powinno
wywoywa takie same zmiany brzmienia gosu jak smutek, ale to jest tylko
przypuszczenie. Nie wiadomo, czy mona w gosie wyizolowa i mierzy rado
oszukiwania. Przypuszczam, e kady rodzaj podniecenia objawia si
specyficznymi zmianami w gosie, ale to dopiero trzeba zbada.

Nasz eksperyment z pielgniarkami by jednym z pierwszych, ktry mia

udokumentowa zmian wysokoci gosu w momencie okamywa nia10.
Stwierdzilimy, e w czasie kamania podnis si ton gosu. Sdzimy, e zmiana
ta pojawia si, poniewa pielgniarki odczuway strach. Byy dwa powody, dla
ktrych przeyway ten rodzaj emocji. Zrobilimy wszystko, co moliwe, aby
stawka w eksperymencie bya wysoka, tak eby odczuway silny strach przed
wykryciem ich kamstwa. Po drugie, oglda nie krwawych scen operacji
chirurgicznej wzbudzao u niektrych pie lgniarek silny strach. By moe nie
uzyskalibymy takich wynikw, gdyby wpyw ktrego z tych dwch czynnikw

niem. Problemem wykrywajcych kamstwa jest to, e nie tylko kamcy, ale
take niewinne osoby odczuwaj czasami napicie emocjonalne. W swoich
rozwaaniach o tym, jak to utrudnia interpretacj innych potencjalnych
wskazwek kamstwa, bd nazywa to bdem Otella. W rozdziale 6 omwi
ten bd szczegowo, wyjaniajc, jak wykrywajcy moe uchroni si przed
nim. Interpretacja zmian w gosie, ktre mog zdradza kamstwo, jest rwnie
podatna na ryzyko Brokawa (rnice indywidualne w zachowaniu
emocjonalnym), o czym wspomniaem wczeniej w od niesieniu do pauz i
bdw jzykowych.

Tak jak wokalna oznaka emocji, ton gosu, nie zawsze wiadczy

" John Sirica, To Set the Record Straight, New York 1979, W.W. Norton, s. 99-100.

12
13
14

Richard Nixon, The Memoirs of Richard Nixon, t. 2, New York 1979, Warner Books, s. 440.
Sirica, To Set the Record Straight, op. cit., s. 99-100.
Tame.

o wasn skr, opisujc wypowiedzi i dziaania innych osb, wykorzysta ca

swoj wiedz o zatajeniu sprawy" 12. W tym czasie atak skierowany na Deana by
bardziej brutalny. Do prasy przedostay si pogoski, rzekomo z Biaego Domu,
w ktrych mwio si, e Dean atakujc prezydenta kama, poniewa obawia
si, e jeli pjdzie do wizienia, to zostanie seksualnie wykorzystany.

Dean zaprzecza temu i niewiele osb byo pewnych, kto mwi prawd.
Sdzia Sirica opisujc swoje wtpliwoci powiedzia: Musz stwierdzi, e
byem sceptyczny co do zarzutw stawianych przez Deana. On sam by
oczywicie gwn osob zamieszan w tuszowanie tej sprawy (...) Mia duo do
stracenia (...) Wydawao mi si wtedy, e Dean mg by duo bardziej
zainteresowany tym, aby broni siebie oskarajc prezydenta, ni powiedzeniem
prawdy"13.

15
16

John Dean, Blind Ambition, New York 1976, Simon and Schuster, s. 304.
Tame, s. 309-310.

Oba bdy wynikaj z faktu, e ludzie rni si midzy sob pod

wzgldem ekspresji emocjonalnych. Wykrywajcy kamstwo jest naraony na
popenianie tych bdw, jeli nie zna typowych dla osoby podejrzanej zachowa
emocjonalnych. Ryzyko Brokawa nie wystpowaoby, gdyby nie byo
wiarygodnych wskazwek kamstwa. W takim wypadku wykrywajcy nie
mieliby nic do roboty. I nie byoby te problemu ryzyka Brokawa, gdyby
behawioralne wskazwki kamstwa byy cakowicie wiarygodne w przypa dku
wszystkich osb, a nie tylko wikszoci. adna wskazwka kamstwa nie jest
wiarygodna w odniesieniu do wszystkich ludzi, ale pojedynczo i cznie z
innymi wskazwkami mog one by pomocne dla wykrywajcego kam stwa w
ocenie wikszoci osb. ona, przyjaciele i wsppracownicy Johna Deana
wiedzieliby, czy ujawnia on emocje w swoim gosie tak, jak wikszo ludzi, czy
te posiada niezwyk zdolno do kontrolowania swojego gosu. Sdzia Sirica
nie znajc wczeniej Deana by naraony na ryzyko Brokawa.

Zeznanie zoone przez Deana jednostajnie brzmicym gosem jest

ostrzeeniem. Wykrywajcy kamstwo musi zawsze bra pod uwag, e

17
Krytyczny przegld technik wykrywania kamstwa na podstawie analizy zaniepokojenia w gosie zawiera ksika Davida T. Lykkena, A Tremor in the Blood, New York 1981, McGraw-Hill,
rozdz. 13, i praca Harry'ego Holliena The Case against Stress Evaluators and Voice Lie Detection", maszynopis nie publikowany, Institute for Advanced Study of the Communication Processes,
University of Florida, Gainsville.

zebrane dowody wskazay, e zeznanie Deana byo w duym stopniu prawdziwe

i e Nixon, ktry nie jest tak bardzo uzdolniony pod wzgldem moliwoci
kontrolowania swojego zachowania, kama.

Ostatnie zagadnienie, jakie zostao nam do omwienia, zanim zako czymy

rozwaania na temat gosu, to twierdzenie, e s urzdzenia, ktre potrafi
automatycznie i bezbdnie wykrywa kamstwo na podstawie analizy gosu.
Wymienia si tu: ewaluator stresu psychologicznego ( Psychological Stress

Ciao

odzwierciedleniem emocji lub osobowoci. Kilku psychoterapeutw tak

uwaao, ale ich twierdzenia zostay odrzucone i uznane przez behawiorys- tw,
ktrzy zdominowali w tamtych czasach psychologi akademick, za pozbawion
doniosoci danych empirycznych anegdot. W wielu bada niach,
przeprowadzonych w okresie midzy 1914 i 1954 rokiem, nie udao si znale
empirycznych dowodw na to, e zachowanie niewerbalne przekazuje dokadn
informacj o emocji lub osobowoci. Psychologowie akademiccy szczycili si
tym, e wyniki naukowych eksperymentw obaliy mit, w ktry wierz laicy, e
emocj lub osobowo mona odczyta z twarzy lub ciaa. Niewielu
przedstawicieli nauk spoecznych i psycho terapeutw nadal pisao o ruchach
ciaa. Byli traktowani tak samo jak ci, ktrzy interesowali si spostrzeganiem
pozazmysowym i grafologi. Uwaano ich za naiwnych, atwowiernych lub za
szarlatanw.

Nie mogem zgodzi si, e jest to mit. Obserwujc ruchy ciaa w czasie
kolejnych sesji terapii grupowej byem przekonany, e mgbym powiedzie, kto
jest zaniepokojony i z jakiego powodu. Bdc peen optymizmu w pierwszym
roku po ukoczonych studiach, postanowiem zrobi krok w kierunku zmiany
zapatrywa psychologw akademickich na temat zachowa niewerbalnych.
Obmyliem eksperyment, aby udowodni, e ruchy ciaa zmieniaj si, gdy kto

Uczestnicy tego kiepskiego eksperymentu zgosili si dobrowolnie, aby

pomc swojemu koledze. Wiedzieli, e jest to wywiad prowadzony w celach
badawczych i e moe to by dla nich stresujce, ale informacja ta nie zagodzia
ich trudnej sytuacji. Poza eksperymentem, profesor, ktry zachowywa si teraz z
tak przesad, mia nad nimi ogromn wadz. Jego oceny miay kluczowe
znaczenie dla ich kocowego wyniku szkolenia, a entuzjazm zawarty w jego
rekomendacjach decydowa o tym, jak prac mogli uzyska. Przez kilka minut
pltali si w swoich odpowiedziach. Nie mogc wyj z pokoju i nie potrafic si
broni, byli owadnici zoci wynikajc z frustracji. Doszo do tego, e tylko
milczeli lub postkiwali. Poinstruowaem profesora, aby przed upywem piciu
minut przesta ich gnbi i wyjani im faktyczny cel eksperymentu oraz
pochwali ich za to, e tak dzielnie znosili t stresujc sytuacj.

Przez tzw. lustro weneckie* obserwowaem ruchy ciaa, jednoczenie

rejestrujc je kamer. Nie mogem uwierzy w to, co zobaczyem ju w pierwszej
rozmowie. Po trzeciej krytycznej uwadze studentka pokazywa a profesorowi
palec! Trzymaa swoj rk w takiej pozycji przez okoo jedn minut. Do tej
pory nic nie wskazywao, e odczuwa zo, a profesor zachowywa si tak, jak
* Lustro takie umoliwia obserwowanie osb znajdujcych si po drugiej stronie, podczas gdy one widz w
lustrze tylko wasne odbicie (przyp. tum.)

Wzruszenie ramionami i pokazanie palca to dwa przykady dziaa, ktre

nazywane s emblematami, aby odrni je od wszystkich innych
wykonywanych przez ludzi gestw. Emblematy maj bardzo precyzyjne
znaczenie, znane kademu w danym krgu kulturowym. Kady wie, e gest palca
oznacza: Odpieprz si" lub Mam ci gdzie", a wzruszenie ramionami: Nie

18
Opis naszej metody do badania emblematw i uzyskane przez nas wyniki populacji Amerykanw zawiera artyku Harolda G. Johnsona, Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena,
Communicative Body Movements: American Emblems, Semitica"' 15, 1975, s. 335-353. Dla porwnania emblematw w rnych kulturach zob. Ekmana Movements with Precise Meanings,
Journal of Communication" 26, 1976, s. 14-26.

wymachiwanie rk egnaj"(witaj"), pocieranie palca o palec wstyd si",

przyoenie rki do ucha mw goniej", kciuk autostopowicza itp. 18.

Emblematy prawie zawsze wykonywane s wiadomie. Osoba, ktra

posuguje si emblematem, wie, co robi, chce nada komunikat. Ale s od tego
wyjtki. Tak jak wystpuj przejzyczenia, tak samo pojawiaj si bdy w
ruchach ciaa emblematy, z ktrych przecieka informacja, jak dana osoba
chce ukry. S dwa sposoby, aby stwierdzi, e emblemat nie jest wiadomie
nadanym komunikatem, ale wymkn si", ujawniajc ukrywan informacj. Po
pierwsze, musimy spostrzec, e zosta wykonany nie cay emblemat, ale tylko
jego fragment. Gest bezradnoci mona zaprezentowa podniesieniem obu
ramion lub przekrceniem doni, rucha mi mini twarzy podniesieniem brwi i
opuszczeniem powiek oraz uoeniem ust w ksztacie podkowy lub cznie
wszystkimi tymi dziaaniami, a czasami pochyleniem gowy na bok. Jeli
emblemat jest przeciekiem, to pokazany zostanie tylko jeden element, i to nawet

czne rotacje rk, gdy spoczyway one na kolanach. Gdyby emblemat nie ulega
fragmentacji i nie by wykonywany poza zwykym miejscem jego prezentacji, to
kamca mgby bardzo atwo uwiadomi sobie, co si dzieje i zablokowa
emblemat. Oczywicie cechy, ktre pozwalaj zidentyfiko wa przeciek
emblematu fragmentacja i inne ni zwykle miejsce wykonania s
jednoczenie trudne do spostrzeenia przez innych. Kamca moe ujawnia
przecieki emblematw wiele razy i najczciej ani on, ani jego ofiara nie
zauwa ich.

Nie ma adnej gwarancji, e kady kamca bdzie zdradza jaki wykonany

przez pomyk emblemat. Nie ma takich niezawodnych oznak kamstwa.
Przeprowadzono zbyt mao bada, aby oceni, jak czsto emblematy wymykaj
si kamcom. Zmagajc si ze zoliwym profeso rem, dwch z piciu studentw i
nieco wicej ni poowa kamicych pielgniarek ujawnio przeciek emblematu.
Nie wiem, dlaczego u nie ktrych ludzi wystpuje ta forma przecieku, a u innych
nie*.
* Niestety, aden z innych badaczy, ktrzy zajmowali si kamstwem, nie prbowa zastanawia si,
czy mgby powtrzy nasze odkrycie pomykowych emblematw. Jestem Ptymist i wierz, e im si to
uda, poniewa dwukrotnie w cigu 25 lat natrafili na przeciek, ktrego rdem byy emblematy
pomykowe.

zoci, ale wiele z nich zdawao sobie spraw z niezbyt dokadnego ukrywania
swoich emocji. Tutaj emblematem pomykowym by gest bezradnoci. Nikt z
osb dorosych nie musi uczy si ze sownika emblematw. Kady zna
emblematy wykonywane przez inne osoby nalece do tej samej kultury. Wiele
osb natomiast musi si nauczy, e emblematy mog pojawia si jako pomyki.
Jeli wykrywajcy kamstwa nie bd uwzgldnia takiej moliwoci, to nie
zidentyfikuj emblematw pomykowych, ktre ujd ich uwagi, poniewa
ulegaj fragmentacji i pojawiaj si nie tam, gdzie zwykle.

Ilustrowanie (ilustrators) jest innym rodzajem ruchw ciaa, ktre mog

by wskazwkami faszu. Ilustrowanie czsto jest mylone z emb lematami.
Bardzo wane jest, aby te dwa typy ruchw ciaa odrnia od siebie, poniewa
zachodzce w nich zmiany, w czasie okamywania, mog nastpowa w dwch
przeciwnych kierunkach. Emblematy pomykowe mog pojawia si czciej,
podczas gdy ilustrowanie zwykle wystpuje rzadziej.

stwierdzono, e ilustrowanie jest wrodzone i e rasy nisze", takie jak ydzi lub
Cyganie, ilustruj wykonujc due i zamaszyste ruchy, w przeci wiestwie do
rasy wyszej" mniej gestykulujcych Aryjczykw. Nie wspominano w ogle
o tym, e ilustrowanie jest bardzo charakterystyczn cech Wochw
sprzymierzecw Niemiec! David Efron19, argentyski yd, pracujc na
Uniwersytecie Columbia razem z antropologiem Franzem Boasem, bada
ilustrowanie u mieszkacw wschodniej czci Nowego Jorku. Stwierdzi, e
imigranci, ktrzy przyjechali z Sycylii, ilustrowali krelc jakie obrazy lub
pokazujc jakie dziaanie, podczas gdy ilust rowanie u ydw, ktrzy przybyli z

Litwy, polegao na uwypuklaniu wypowiadanych myli. Ich dzieci urodzone w

USA, ktre uczszczay do szk zintegrowanych, nie rniy si midzy sob
pod wzgldem ilust rowania. Te pochodzenia sycylijskiego ilustroway podobnie,
jak dzieci ydw litewskich.

* W rodzinach imigrantw pochodzcych z kultur charakteryzyjcych si czstym 'lustrowaniem

rodzice zwykle ucz swoje dzieci, aby nie mwiy" rkami. Ostrzega si je, e Jeli bd ilustrowa, to
bdzie wiadomo, jakiego s pochodzenia. Powstrzymujc si od 'lustrowania, bd bardziej przypomina
mieszkacw Europy Pnocnej, skd przybyli Pierwsi osadnicy amerykascy.
" Ksika Efrona Gesture and Environment, opublikowana w 1941 roku, zostaa wydana ponownie
pod tytuem Gesture, Race and Culture, The Hague 1972, Mounton Press.

niego sowa, tak jak gdyby unosio si ono wok osoby ilustrujcej. Taki gest
poszukiwania sowa pozwala co najmniej zorientowa si drugiej osobie, e dane
sowo nie zostao jeszcze odnalezione i e wypowied nie jest jeszcze skoczona.
Ilustrowanie pomaga te ludziom czy sowa w koherentn wypowied.
Wykonujemy wicej gestw ilustracyjnych, gdy jestemy zaangaowani w to, co
mwimy. Mamy wiksz ni zwykle skonno do ilustrowania, gdy jestemy
zrozpaczeni, wciekli, przeraeni lub podnieceni entuzjazmem.

Teraz rozwamy, dlaczego ludzie mniej ilustruj ni zwykle, poniewa

pomoe to nam wyjani, kiedy taka zmiana moe by wskazwk kamstwa.
Pierwszym powodem jest brak emocjonalnego zaangaowania ludzi w to, co
mwi. Inn przyczn moe by brak zainteresowania, znudzenie czy gboki
smutek. Osoby, ktre symuluj zainteresowanie lub entuzjazm, czsto zdradzaj
si tym, e ich mowie nie towarzyszy wiksza liczba gestw ilustracyjnych.

mniej ilustrowa z powodu zakcajcego wpywu emocji. Niektre emocje,

szczeglnie strach, mog przeszkadza w udzielaniu spjnych odpowiedzi.
Wysiek zwizany z opanowaniem jakiejkolwiek silnej emocji moe zakca
procesy formowania wypowiedzi ze sw. Jeli emocja musi by ukryta, a nie
tylko opanowana, szczeglnie jeli jest to silna emocja, prawdopodobne jest, e
nawet kamca z dobrze przygotowan kwesti bdzie mia problem z jej
wypowiedzeniem.
moe

Pielgniarki w naszym eksperymencie ilustroway mniej, starajc si ukry

swoje reakcje podczas ogldania filmu o amputacji, ni kiedy szczerze
opisyway swoje odczucia widzc film o kwiatach. Liczba gestw ilustracyjnych
zmniejszya si co najmniej z dwch powodw: pielgniarki nie miay wprawy
w tego rodzaju okamywaniu i nie miay czasu na przygotowanie swojej
wypowiedzi, poza tym wzbudzona zostaa silna emocja strachu przed wykryciem
kamstwa oraz dziaay emocje bdce reakcj na ogldanie krwawego filmu.
Wielu innych badaczy take stwierdzio, e ludzie kamic ilustruj mniej, ni
kiedy mwi prawd. W badaniach tych nie wzbudzano silnych emocji, ale
* Emblemat ten ma zupenie inne znaczenie w niektrych krajach Europy Poudniowej, '-mblematy
nie s uniwersalne. Ich znaczenie zmienia si wraz z kultur.

nn

ci syszenia sw, nie pozwoli nam zrozumie wypowiedzi. Taka sytuacja nie ma
miejsca, gdy kto wykona jaki emblemat. Inna rnica polega na tym, e
chocia te dwa rodzaje gestw pojawiaj si, kiedy ludzie ze sob rozmawiaj, to
emblematy mog by uyte zamiast sw albo gdy ludzie nie mog mwi lub
nie mwi. Ruchy ilustracyjne z definicji pojawiaj si tylko w czasie mowy i nie
po to, by j zastpi. Nie wystpuj, kiedy ludzie nie mwi.

Wykrywajcy kamstwo musz by bardziej ostroni w interpretowa niu

ilustrowania ni emblematw pomykowych. Jak ju bya o tym mowa, zarwno
bd Otella, jak i ryzyko Brokawa musz by brane pod uwag w wypadku
ruchw ilustracyjnych, ale nie w przypadku emblematw pomykowych. Jeli
wykrywajcy kamstwo spostrzee spadek ilustrowa nia, to musi wykluczy
wszystkie inne powody (oprcz kamania), dla ktrych kto uwanie dobiera
kade sowo. Mniej wieloznaczne s przecieki emblematw. Komunikat jest
zwykle na tyle zrnicowany, e wy krywajcy kamstwo moe go atwo
zinterpretowa. Posuenie si emb lematem pomykowym nie wymaga te od
wykrywajcego wczeniejszej znajomoci osoby podejrzanej. Emblemat sam w
sobie ma znaczenie. Poniewa ludzie ogromnie rni si, jeli chodzi o ich
zwyke natenie ilustrowania, dlatego wykrywajcy kamstwo musi dysponowa
jakim punktem odniesienia. Interpretowanie gestw ilustracyjnych, tak jak

zanieczyszcze z ucha, podrapanie czci ciaa. Inne rodzje, szczeglnie te, ktre
trwaj duej, wydaj si nie mie celu: skrcanie i rozkrcanie wosw,
pocieranie palcami, stukanie nogami. Najczciej manipulujemy rk. Ale rka
moe by take przedmiotem manipulacji, tak jak kada inna cz ciaa. Zwykle
manipulujc koncentrujemy si na wosach, uszach, nosie lub kroczu.
Manipulowanie moe mie take miejsce w obrbie twarzy naciskanie
policzkw jzykiem lub nieznaczne uciskanie warg zbami a take moe
polega na pocieraniu nogi o nog. Do manipulowa nia mog by
wykorzystywane rekwizyty zapaka, owek, spinacz, papieros itp.

Chocia wikszoci z nas wpajano, aby nie wykonywa publicznie tych

czynnoci, zwykle manipulowanie odbywa si w azience, to jednak nie
potrafimy si od nich powstrzyma, a co najwyej nie zdajemy sobie z nich
sprawy. To nie jest tak, e ludzie zupenie nie uwiadamiaj sobie, e manipuluj.
Jeli zauwaymy, e kto obserwuje wykonywane przez nas ruchy
manipulacyjne, to szybko je przerywamy, zmniejszamy lub mas kujemy. Wikszy
gest czsto bdzie zrcznie przykrywa krtkotrwae manipulowanie. Nawet ta
wyrafinowana strategia ukrycia manipulowania nie jest wykonywana przy duym
udziale wiadomoci. Ruchy manipulo wania lokuj si na styku tego, co
wiadome i niewiadome. Wikszo ludzi nie potrafi zaprzesta ich na duszy

20
Wicej na temat manipulowania zob. Paul Ekman, Wallace V. Friesen, Nonverbal Behavior and Psychopathology, [w:] Psychology of depression: Contemporary Theory and Research , red.
R.J. Friedman, M.N. Katz J., Washington, D. C 1974, Winston.

manipulacyjnych, a innych nie wykonuj. Czy to co znaczy, jeli kto raczej

pociera ni ciska, chwyta ni drapie? I czy to jest jaki komunikat, ktry mona
odczyta, jeli kto drapie swoje ucho, nos czy rk? W pewnej mierze
odpowiedzi na te pytania jest fakt, e wystpuj osobliwoci w zachowaniu
poszczeglnych osb. Ludzie maj swoje preferencje, okrelony typ
manipulowania jest ich znakiem rozpoznawczym. Dla jednych moe to by
pocieranie piercionka, dla innych skubanie naskrka, a dla jeszcze innych
krcenie wsem. Nikt nie prbowa znale odpowiedzi na pytanie, dlaczego
ludzie wol jeden rodzaj manipulowania ni inny, lub dlaczego niektre osoby
nie manipuluj w taki sposb, ktry ich wyrnia od innych. S podstawy, aby
przypuszcza, e pewne rodzaje manipulowa nia ujawniaj co wicej ni
zakopotanie. Stwierdzilimy wystpowanie czynnoci dubania u pacjentw
psychiatrycznych, ktrzy nie objawiali ekspresji zoci. Zakrywanie oczu byo
powszechne u pacjentw, ktrzy odczuwali wstyd. Ale s to tylko domysy w
porwnaniu z bardziej oglnym wnioskiem, e manipulowanie nasila si w stanie
zakopotania20.

wiadczy o podenerwowaniu. Wszyscy myl, e kamcy bd niespo kojni, e

niepokj jest wskazwk faszu. Kiedy pytamy ludzi, w jaki spo sb mogliby
rozpozna, czy kto kamie, to wymieniaj oni wiercenie si i faszywe oczy.
Wskazwki w postaci zachowa, o ktrych wszyscy wiedz, e mona je atwo
zablokowa, nie bd bardzo wiarygodne, kiedy w gr wchodzi wysoka stawka
i kamca nie chce, aby go przyapa na kamaniu.

Pielgniarki kamic nie manipuloway wicej, ni kiedy mwiy prawd.

W innych badaniach stwierdzono nasilenie ruchw manipulacyj nych w czasie
kamania. Przypuszczam, e powodem uzyskania sprzecz nych wynikw bya
rna wysoko stawek w tych badaniach. Gdy stawka jest wysoka, to
manipulowanie moe by przerwane, poniewa mog dziaa siy zapobiegajce
pojawieniu si takiej czynnoci. Wysoka stawka powoduje, e kamca monitoruje
i kontroluje dostpne i znane wskazwki kamstwa, takie jak manipulowanie, ale
moe te ona wzbudzi u kamcy strach przed wykryciem i ten rodzaj
zakopotania powinien nasili wy stpowanie ruchw manipulacyjnych.
Manipulowania moe by wicej, bdzie wtedy monitorowane, tumione, zniknie
na pewien czas, po czym pojawi si ponownie i znowu zostanie spostrzeone i
stumione. Pielgnia rki bardzo staray si kontrolowa manipulowanie, poniewa
stawka bya wysoka. W badaniach, w ktrych nie byo tak wysokiej stawki,

i rtl

uczestnicy badania stwierdzali, e kami ci, ktrzy duo manipuluj. Wane jest,
aby wiedzie, jakie jest prawdopodobiestwo popenienia tego bdu.
Podsumowujc, przedstawi teraz kilka przyczyn, z powodu ktrych
manipulowanie nie jest wiarygodn oznak kamstwa:

Ludzie rni si ogromnie tym, jak wiele i jakiego rodzaju ruchy

manipulacyjne zwykle wykonuj. Z problemem rnic indywidualnych (ryzyko
Brokawa) mona sobie poradzi, jeli wykrywajcy kamstwo pozna wczeniej
podejrzanego i moe porwna jego zachowanie w r nych sytuacjach.

* W jednym badaniu stwierdzono, e ludzie s przekonani, i osoby, ktre zmieniaj swoj pozycj
ciaa, czsto kami. Faktycznie jednak udowodniono, e pozycja ciaa nie ma nic wsplnego z
prawdomwnoci. Zob. Robert E. Kraut, Donald Poe, Behavioral Roots of Person Perception: The
Deception Judgments of Custom Inspectors and Laymen, Journal of Personality and Social Psychology"
39, 1980, s. 784-798.

21

Aktualnie zwolennikiem takiego pogldu jest George Mandler, Mind and Body: Psychology of Emotion and Stress, New York 1984, W. W. Norton.

Autonomiczny ukad nerwowy

Do tej pory analizowaem ruchy ciaa powodowane miniami szkieletowy mi.

Autonomiczny ukad nerwowy (AUN) take generuje moliwe do spostrzeenia
zmiany, gdy pojawia si napicie emocjonalne: w sposobie oddychania, w
czstotliwoci przeykania i w intensywnoci pocenia si. (Widoczne na twarzy
zmiany wynikajce z aktywnoci AUN, takie jak: zarumienienie, zblednicie,
rozszerzenie renicy, zostan omwione w na stpnym rozdziale). Zmiany te
pojawiaj si mimowolnie, gdy zostaje wzbudzona emocja. Bardzo trudno je
zahamowa i z tego powodu mog by bardzo wiarygodnymi wskazwkami
kamstwa.

Wariograf rejestruje zmiany powodowane dziaaniem AUN, ale wiele z nich

in c

krywania kamstw. Znaczyoby to, e wykrywajcy kamstwa stosujc wariograf

albo nawet, do pewnego stopnia, tylko obserwujc i suchajc, mgby wiedzie
nie tylko, czy podejrzany jest w stanie napicia emo cjonalnego, ale take jak
przeywa emocj strach, zo, wstrt czy smutek. Chocia takie informacje
mona rwnie zdoby obserwujc twarz, ale jak bdzie o tym mowa w rozdziale
nastpnym, ludzie potrafi ukrywa i symulowa wiele oznak emocji
pojawiajcych si na twarzy. Duo trudniej kontrolowa aktywno AUN.

Opublikowalimy wyniki tylko jednego badania (zobacz nastpne strony) i

kilku wybitnych psychologw nie zgadza si z nami. Uzyskane przeze mnie
rezultaty zostay uznane za kontrowersyjne, nie dowiedzione, ale nasze
argumenty s silne i wierz, e za jaki czas bd akceptowane przez spoeczno
naukowcw.

22

Paul Ekman, Robert W. Levenson, Wallace V. Friesen, Autonomic Nervous System Activity Distinguishes between Emotions, Science" 1983, vol. 221, s. 1208-1210.

si na krokodyla lub na sam siebie za to, e boi si lub e bya tak gupia i

dopucia do tak niebezpiecznej sytuacji. Takie same trudnoci z uzys kaniem

czystych prbek wystpuj w wypadku innych technik wzbudzania emocji. Gdy
naukowiec pokazuje film wywoujcy strach, powiedzmy, e bdzie to scena z
horroru Alfreda Hitchcocka Psychoza, w ktrej Tony Perkins niespodziewanie
atakuje noem biorc prysznic Janet Leigh, to badany moe rozzoci si na
naukowca za to, e wystraszy go. Moe by zy na siebie, e si boi, zy na
Tony'ego Perkinsa za jego atak na Janet Leigh. Na widok krwi moe czu
obrzydzenie, moe rozpacza z powodu cierpienia Janet Leigh, a caa akcja
moga go zaskoczy itd. Nie jest atwo wymyli sposb na otrzymanie czystych
prbek emocji. Wikszo naukowcw, ktrzy badali AUN, przyja proste
zaoenie, moim zdaniem, nieprawdziwe, e badany robi to, czego od niego
oczekiwali wzbudza z atwoci czyst emocj, i to wtedy, kiedy tego chcieli.
Nie uczynili nic, aby mie gwarancj, czyli sprawdzi, czy ich prbki emocji
byy faktycznie czyste.

Drugi problem to konieczno wzbudzania emocji w laboratorium i

t AT

oni przyzwyczajeni do tego, e inni przygldaj si im. Nie odczuwaj

skrpowania, gdy ludzie obserwuj kady ich ruch. Nie byli zakopotani. Raczej
spodoba im si pomys, e podczymy ich do aparatury i bdziemy
monitorowa wntrze ich ciaa. Badanie aktorw pomogo take w roz wizaniu
pierwszego problemu koniecznoci otrzymania czystych prbek emocji.
Moglimy wykorzysta wieloletnie dowiadczenie aktorw w stosowaniu
techniki Stanisawskiego, dziki ktrej znakomicie opanowali umiejtno
ponownego dowiadczania przypomnianych emocji. Aktorzy uywaj tej techniki
w taki sposb, e potrafi wykorzysta zapisane w pamici dowiadczenia do
odgrywania konkretnej roli. W naszym eksperymencie prosilimy ich, gdy byli
podczeni do aparatury, a kamery wideo byy nakierowane na ich twarze, aby
przypomnieli sobie i ponownie przeyli, tak silnie jak tylko to jest moliwe,
chwile najwikszej zoci w swoim yciu, a potem najwikszego strachu, smutku,
zaskoczenia, szczcia i wstrtu. Wczeniej inni badacze stosowali t technik,
ale my uwaalimy, e mamy wiksze szanse osignicia sukcesu, poniewa do
udziau w eksperymencie poprosilimy zawodowcw dobrze obeznanych z t
technik, ktrzy nie odczuwali skrpowania. Co wicej, my nie tylko
zakadalimy, e nasi badani zrobili to, o co ich poprosilimy, ale sprawdzilimy,
czy prbki byy czyste i nie byy mieszaninami emocji. Po kadym przywoaniu
w pamici zdarzenia, poprosilimy aktorw, aby ocenili, jak silnie przeyli
wskazan emocj i czy dowiadczali jaki innych emocji. Jeli zdarzyo si, e
kto odczuwa jak inn emocj prawie tak samo silnie jak t, o ktr nam
chodzio, to wykluczalimy taki przypadek z naszych bada.

le to zjawisko powtarzao si. Nie wiedzielimy jeszcze, czy aktywno UN

jest inna dla kadego ukadu ruchw mini twarzy. Powiedzielimy dokadnie
aktorom, jakimi miniami twarzy maj porusza. Otrzymali oni sze rnych
instrukcji, jedn dla kadej z szeciu emocji. Bardzo dobrze wykonywali oni
wyrazy mimiczne na danie, gdy jednoczenie byli obserwowani, co nie
wywoywao w nich skrpowania. Rwnie tutaj nie tylko zaoylimy, e
otrzymamy t drog prbki czystych emocji, ale postanowilimy to sprawdzi.
Uwzgldnialimy tylko takie wypadki, w ktrych analiza zapisanego na filmie
wideo wyrazu mimicznego pozwolia potwierdzi, e poruszone zostay
wskazane minie twarzy.
a

Nasz eksperyment dostarczy przekonujcego dowodu, e aktywno AUN

nie jest jednakowa dla wszystkich emocji. Zmiany tempa bicia serca,
temperatury skry i pocenia si (nic wicej nie mierzylimy) nie byy takie same
dla kadej emocji. Na przykad, kiedy aktorzy poruszali miniami twarzy dla
wywoania emocji zoci i miniami dla wzbudzenia strachu (musimy pamita,
e nikt nie mwi im jak emocj maj pozowa, ajedynie jakie minie maj
skurczy), to ich serce bio szybciej, ale rnice wystpiy w temperaturze skry.
Ich skra stawaa si ciepa w wypadku zoci i zimna w wypadku strachu.
Niedawno powtrzylimy ten eks peryment z innymi osobami i uzyskalimy takie
1 AA

W rozdziale drugim wyrniem dwie podstawowe formy kamania

ukrywanie i faszowanie. W tym rozdziale pokazaem, jak sowa, gos i ciao
zdradzaj prby ukrywania emocji. Kamca moe faszowa, gdy nie dowiadcza
adnej emocji i musi jakie uczucie symulowa, lub te, aby lepiej zamaskowa
skrywan emocj. Na przykad, kto moe faszowa uczucie smutku, kiedy
dowie si, e jego szwagier zbankrutowa. Jeli ta wiadomo nie porusza go, to
faszywa ekspresja jest po prostu mimik dostosowan do sytuacji, ale jeli on w
skrytoci ducha cieszy si z nieszczcia szwagra, to faszywa ekspresja smutku
bdzie take maskowa jego prawdziwe uczucie. Czy sowa, gos lub ciao
zdradzaj takie faszywe ekspresje? Nikt tego nie wie. Bdy w faszywych
ekspresjach emocjonalnych byy badane mniej gruntownie ni przecieki ukrywa nych emocji. Mog tylko podzieli si moimi obserwacjami, teoriami i
domysami.

Chocia sowa su fabrykowaniu, nie jest atwo komukolwiek, osobie

mwicej prawd lub kamicej, opisa emocje sowami. Tylko poeta potrafi
uchwyci niuanse ujawniane w jakiej ekspresji. By moe, e nie jest trudniej
wyrazi sowami emocj, ktrej nie dowiadczamy, ni emocj faktycznie
przeywan. Zwykle ani jedno, ani drugie nie bdzie opisem zbyt wyrazistym,
rozwinitym lub przekonujcym. To gos, ciao, wyraz twarzy nadaje znaczenie

manipulacyjnych moe zdradza, skdind przekonujce, wraenie stra chu lub

pogardy.

Ilustrowanie moe by faszowane, ale prawdopodobnie niezbyt

przekonujco, kiedy staramy si zrobi wraenie penych entuzjazmu i
zaangaowania w to, co mwimy, gdy faktycznie nie dowiadczamy tych emocji.
Z relacji prasowych mona byo dowiedzie si, e byli prezydenci, Nixon i
Ford, trenowali czstsze wykonywanie ruchw ilustracyjnych. Obserwujc ich w
telewizji, pomylaem, e trening taki sprawi, e byli bardziej sztuczni. Trudno
jest wiadomie kierowa ilustrowaniem w taki sposb, aby ruchy ilustracyjne
byy wykonywane w odpowiednim momen cie w stosunku do sw, najczciej
pojawiaj si zbyt wczenie lub zbyt pno, lub trwaj zbyt dugo. To tak, jakby
kto podczas jazdy na nartach prbowa myle o kadym wykonywanym ruchu;
odnosi si wraenie, e nastpio zaburzenie koordynacji.

5. Mimiczne wskazwki kamstwa

Twarz dla wykrywajcego kamstwo moe by wartociowym rdem

informacji, poniewa moe ona kama i mwi prawd, a czsto jedno i drugie
naraz. Twarz czsto przekazuje dwa komunikaty to, co kamca chce ujawni, i
to, co chce ukry. Niektre ekspresje, przekazujc nieprawdziw informacj, s
na usugach kamstwa. Jednak inne zdradzaj kamstwo, poniewa wida, e s
faszywe. Emocje czsto przeciekaj, pomimo podejmowanych prb ich ukrycia.
Faszywe, ale przekonywajce, wyrazy mimiczne mog pojawi si w jednej
chwili, a zaraz potem przeciekn ekspresje ukrywane. Moliwe jest nawet, e te
prawdziwe i te faszywe pojawi si w rnych czciach twarzy w postaci jednej
mieszanej ekspresji. Przypuszczam, e powodem, dla ktrego wikszo ludzi nie
potrafi wykry kamstwa na twarzy, jest to, e nie wiedz oni, jak odrni
ekspresje prawdziwe od faszywych.

Opisy konsekwencji, wynikajcych z rnych uszkodze systemu mimowolnego 1 dowolnego, pochodz z literatury klinicznej. Patrz, na przykad, K. Tschiassny, Eight Syndromes of Facial

Paralysis and Their Significance in Locating the Lesion, Annals of Otology, Rhinology and Laryngology" 62, 1953, s. 677-691. Przypuszczenia na temat tego, ktrzy pacjenci bd dobrymi lub
kiepskimi kamcami, s moj wasn ekstrapolacj.
2
Przegld wszystkich naukowych dowodw zawiera ksika Paula Ekmana, Darwin and Facial Expression: A Century of Research in Review, New York 1973, Academic Press. Mniej
szczegow prac, w ktrej mona znale fotografie uniwersalnych ekspresji emocjonalnych u yjcych w izolacji, nie znajcych pisma mieszkacw Nowej Gwinei, jest Ekmana, Face of Man:

Expressions of Universal Emotions in a New Guinea Village, New York 980, Garland STMP Press.

si tu jednak bd dowolnymi, intencjonalnymi ekspresjami faszywy mi, za

pomoc ktrych podejmowane s prby zmylenia kogo, i mimowol nymi,
spontanicznymi wyrazami emocjonalnymi, ktre od czasu do czasu mog
przecieka, pomimo podejmowanych przez kamc stara, eby je

ukry.

Ekman, Face ofMan, op. cit., s. 133-136.

chwilowych odczu. Twarz moe ujawni takie szczegy dowiadczenia

emocjonalnego, ktre w sowach wyraa tylko poeta.

Twarz moe powiedzie:

jaka emocja jest dowiadczana zo, strach, smutek, wstrt, rozpacz,

szczcie, zadowolenie, zaskoczenie, podniecenie i pogarda, wszystkie one
mog objawia si zrnicowanymi ekspresjami,

Oprcz tych dziaajcych automatycznie nawykw kontrolowania mimiki,

ludzie potrafi i rzeczywicie decyduj si, intencjonalnie i zupe nie wiadomie,
cenzurowa wyrazy swoich prawdziwych uczu lub faszowa ekspresj emocji,
ktrej nie dowiadczaj. Wikszoci osb udaje si odnosi sukcesy w niektrych
rodzajach kamania twarz. Chyba kady pamita jak sytuacj, gdy cakowicie
zmylia go czyja mimika. Jednak mamy te dowiadczenia przeciwne, gdy
wygld twarzy jakiej osoby uzmysowi nam, e wypowiadane przez ni sowa
s faszywe. Jaka para nie pamita przypadku, w ktrym jedno z nich dostrzego
na twarzy partnera emocj (zwykle zo lub strach), ktr niewiadomie ujawni
i nawet zaprzeczy jej istnieniu? Wikszo ludzi wierzy, e potrafi rozpozna
faszywy wyraz twarzy. W naszych badaniach okazao si, e tylko niektrzy z
nas posiadaj t umiejtno.

W poprzednim rozdziale przedstawiem nasz eksperyment, ktrego

uczestnicy nie byli w stanie powiedzie, kiedy pielgniarki kamay, a kiedy
mwiy prawd. Ci, ktrzy widzieli tylko wyrazy mimiczne uczennic, uzyskali
wyniki poniej poziomu przypadkowego wykrycia kamstwa, oceniajc jako
najbardziej szczere te pielgniarki, ktre faktycznie kamay. Zmyliy ich
faszywe ekspresje, a te wyrazy mimiczne, z ktrych przecie kay prawdziwe
emocje, byy przez nich lekcewaone. Kiedy ludzie kami, to ich najbardziej

4
Facial Action Coding System CD-ROM, Network Information Research Corporation, Salt Lake City, 2002 Paula Ekmana, Wallace'a Friesena i Josepha Hagera zawiera podrcznik,
fotografie, filmy oraz programy komputerowe do nauki mierzenia zachowa mimicznych.

wyrazw twarzy. Zaczlimy pracowa nad tak metod, poniewa wie dzielimy,
przegldajc filmy wideo z kamicymi pielgniarkami, e odkrycie mimicznych
oznak kamstwa bdzie wymaga precyzyjnego pomiaru. Spdzilimy prawie
dziesi lat na konstruowaniu techniki umoliwiajcej dokadne mierzenie
ekspresji twarzy4.

Istniej tysice wyrazw mimicznych i kady jest inny. Wiele z nich nie ma
nic wsplnego z emocjami. Sporo ekspresji to sygnay konwersacyj- ne, ktre
tak jak ruchy ilustracyjne podkrelaj mow lub s elementem skadni (takie
jak mimiczne wyrazy znaku zapytania lub wykrzyknika). Wystpuje take wiele
emblematw mimicznych, np. mrugnicie jednym okiem; bezradno wyraona
podniesieniem brwi i ustami w ksztacie podkowy; sceptycyzm wyraony
podniesieniem jednej brwi, eby wymieni tylko kilka. Na twarzy pojawiaj si
take ruchy manipulacyjne, takie jak przygryzanie wargi, ssanie wargi,
nadymanie policzkw. I wreszcie, wystpuj te mimiczne wyrazy emocji
zarwno prawdziwe, jak i faszywe.

Nikt nie wie, czy te rne dowiadczenia zoci maj odmienne wy razy
mimiczne. Przypuszczam, e tak, i to nie tylko jeden, ale wicej. Dysponujemy
ju dowodami na to, e wystpuje wicej rnych ekspresji twarzy ni rnych
pojedynczych sw dla jakiejkolwiek emocji. Twarz sygnalizuje takie niuanse i
subtelnoci, ktrych jzyk nie uwzgldnia w pojedynczych sowach. Nasz prac,
ktra polega na zlokalizowaniu repertuaru wyrazw mimicznych, na dokadnym
okreleniu, ile ekspresji posiada kada emocja, ktre ekspresje s rwnoznaczne,
a ktre sygnalizuj rne, ale pokrewne stany wewntrzne, rozpoczlimy
dopiero w 1978 roku. Cz przedstawionej w tym rozdziale wiedzy o
mimicznych wskazwkach kamstwa jest wynikiem systematycznych bada
prowadzonych z wykorzystaniem naszej nowej techniki mierzenia ruchw twa rzy, a cz rezultatem obserwowania przez tysice godzin wyrazw
mimicznych. To, o czym bdzie mowa, ma charakter hipotez, poniewa aden
inny naukowiec, jak dotd, nie prbowa powtrzy naszych bada, ktre miay
na celu wykrycie rnic midzy ekspresjami mimowolnymi i dowolnymi.

Zaczn od najbardziej udzcego rda przeciekw mimicznych, jakimi s

mikroekspresje. Zdradzaj one peny obraz ukrywanej emocji, ale trwaj tak
krtko, e trudno je zauway. Mikroekspresje pojawiaj si i znikaj na twarzy
w czasie krtszym ni 25 setnych sekundy. Odkrylimy je w naszym pierwszym

Zob. E. A. Haggard, K. S. Isaacs, Micromomentary Facial Expressions, [w:] Methods of Research in Psychotherapy, red. L.A. Gottschalk, A.H. Auerbach, New York 1966, Appleton Century

Crofts.

Fot. 1

Fotografia 1 przedstawia ekspresj smutku*.

Bardzo atwo rozpozna t emocj, poniewa na
tym zdjciu zostaa ona zamroona". Gdyby
kto mia j spostrzec w cigu tylko jednej
czwartej sekundy i gdyby natychmiast zostaa
zamaskowana innym wyrazem mimicznym, tak
jak to si dzieje z mikroekspresjami, to prawdopodobnie przeoczyby j. Wkrtce po tym,
jak natrafilimy na mikroekspresj, inni badacze
opublikowali swoje odkrycie tego rodzaju wyrazw twarzy, stwierdzajc, e s one rezultatem
wyparcia i ujawniaj niewiadome emocje 5.
Z pewnoci w wypadku Marii nie byy to
niewiadome uczucia. Ona bya a do blu

* Nie zamieszczam zdj osb biorcych udzia w naszych badaniach, aby nie naruszy ich prawa
do prywatnoci. Do wszystkich fotografii wykorzystanych w tym rozdziale pozowa autor.

Unmasking the Face Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena, Palo Alto 1984, Consulting Psychologists Press, zawiera zdjcia i instrukcj, jak wyksztaci tak umiejtno.

kiej ich prezentacji. Wszyscy mog opanowa t umiejtno bez spe cjalnego
projektora z przeson, ale wykorzystujc do tego celu fotografie z wyrazami
mimicznymi, ktre powinno si eksponowa przed oczami tak szybko, jak to
tylko moliwe. Staramy si odgadn emocj z twarzy na fotografii, a nastpnie,
przygldajc si uwanie, weryfikujemy swj sd i powtarzamy to samo z inn
fotografi. Trening taki musimy prze prowadzi z uyciem kilkuset zdj 6.

Mikroekspresje udz nas, poniewa s bogate w informacj i ujaw niaj

ukrywane emocje, ale bardzo rzadko si pojawiaj. W eksperymencie z
kamicymi pielgniarkami wychwycilimy niewiele mikroekspresji. Znacznie
wicej byo ekspresji stumionych. Kiedy u kogo na twarzy pojawia si wyraz
mimiczny, to wydaje si, e uwiadamia on sobie, co zaczyna zdradza, i
przerywa t ekspresj, czasami przykrywajc j inn. Umiech jest najczciej
stosowan mask. Czasami stumienie nastpuje tak szybko, e trudno jest
odebra komunikat emocjonalny, ktry przerwana ekspresja przekazaaby. Nawet
jeli komunikat nie przecieka, to samo stumienie moe by zauwaaln
wskazwk tego, e osoba ukrywa emocje. Stumiona ekspresja zwykle trwa

Razem z Friesenem opracowalimy test rozmylnie wykonywanych ruchw mini twarzy, ktry umoliwia badanie, w jakim stopniu kto potrafi wiadomie porusza kadym miniem lub

przybiera ekspresj emocjonaln. Zob. Paula Ekmana, Gowena Ropera, Josepha Hagera, Deliberate Facial Movement, Child Development" 51, 1980, s. 886-891, aby zapozna si z wynikami
uzyskanymi przez dzieci.

jeli kto ujawnia mikroekspresje lub ekspresje stumione, nie wystarcza to, aby
by pewnym, e kamie. Prawie kadej emocji, przeciekajcej z takich ekspresji,
moe dowiadcza osoba niewinna, ktra stara si j ukry. Moe ona obawia
si, e nikt jej nie uwierzy, moe mie poczucie winy z powodu czego innego,
moe odczuwa zo lub oburzenie z powodu niesprawiedliwego oskarenia jej,
moe cieszy si widzc, e udowodni bezpodstawno oskarenia, moe by
zaskoczona oskareniem itd. Gdyby ta niewinna osoba chciaa ukry te emocje,
mogyby u niej pojawi si mikroekspresje i ekspresje stumione. Sposoby
radzenia sobie z takimi problemami w interpretowaniu tego rodzaju ekspresji
omawiam w rozdziale nastpnym.

Nie wszystkie minie biorce udzia w tworzeniu wyrazu mimicznego s

jednakowo atwe do kontrolowania. Niektre z nich zasuguj na wiksze
zaufanie ni inne. Kamca, przybierajc faszyw ekspresj, nie moe posuy
si miniami wiarygodnymi, czyli takimi, na ktre nie ma wpywu.

dowiadcza emocji, ktre je wprawiaj w ruch. Jeli nie moemy inten cjonalnie
poruszy jakim miniem, aby przybra faszyw ekspresj, to nie bdzie te
nam atwo zahamowa ruchu takiego minia w celu ukrycia jakiego fragmentu
ekspresji emocjonalnej*.

Istniej inne sposoby ukrywania wyrazw emocjonalnych, nawet jeli nie

moemy nie dopuci do ich powstania. Ekspresja twarzy moe by zwykle
maskowana za pomoc umiechu, ale tym sposobem nie da si ukry oznak
emocjonalnych widocznych na czole i w grnych powiekach. Aby utrzyma w
ryzach prawdziw ekspresj, mona natomiast skurczy minie antagonistyczne.
Umiech przyjemnoci, na przykad, mona pomniejszy ciskajc usta razem i
wypychajc do gry misie podbrdka. Czsto jednak napicie mini
antagonistycznych samo w sobie bdzie wskazwk faszu, poniewa
uruchomienie ich razem z tymi, ktre tworz ekspresj przeywanej emocji,
moe spowodowa, e twarz bdzie nienatu ralna, sztywna i bdzie sprawiaa
wraenie kontrolowanej. Najlepszym sposobem ukrycia dowiadczanej emocji
* Dyskutowaem o tej sprawie z rnymi neurobiologami (neuroscientists) obeznanymi z
zagadnieniem wpywu emocji na mimik, ktrzy sdz, e moja teza jest uzasadniona 1 Prawdopodobna.
Jak dotd, nikt jej jeszcze nie weryfikowa, dlatego nie moe by traktowana
inaczej jak hipoteza.

Jeli ukad ekspresji jest nam znany, moemy wykry nawet sabo zarysowany jej
obraz, gdy, tak jak w yciu, widzimy ruch, a nie statyczne zdjcie.

Fotografia 2B ukazuje ruchy mini wiarygodnych, ktre pojawiaj si w

emocji strachu, lku, obawy lub przeraenia. Zwrmy uwag, e brwi s
podniesione do gry i cignite do siebie. Poczenie takich ruchw jest
niezwykle trudne do intencjonalnego wykonania. Mniej ni 10 procent badanych
przez nas osb potrafio zrobi to na yczenie. Na fotografii tej mona zobaczy
take, jak podniesione zostay grne powieki i napite dolne, ktre zazwyczaj
wskazuj na strach. Tego rodzaju ruchy powiek mog nie pojawi si, jeli kto
prbuje ukry strach, poniewa atwo jest je kontrolowa. Bardziej
prawdopodobne jest, e emocj t bdzie zdradza ukad brwi.

wzbiera zo, a nawet zanim jeszcze uwiadomi sobie to uczucie. Jest to bardzo subtelny ruch,
jednake bardzo atwo go ukry umiechem.
Fotografia 3 demonstruje, jak taki ruch mini
zmienia wygld warg.

Bd Otella nieuwzgldnienie, e osoba

prawdomwna, podejrzana o kamstwo, czasami
ujawnia takie same oznaki emocji jak kamca
moe skomplikowa interpretacj wiarygodnych mini twarzy. U osoby niesusznie podejrzewanej moe wystpi wiarygodna manifestacja strachu, tak jak na fotografii 2B, poniewa
boi si z powodu faszywego oskarenia. Martwi
si tym, e jeli wida na jej twarzy strach, to
* Nasza dezaprobata dla kamania jest tak silna, e uycie sowa kamca w stosunku do
jakiejkolwiek oglnie szanowanej osoby moe wydawa si nieporozumieniem. Jak wyjaniem to w
rozdziale drugim, pomijam tutaj pejoratywne konotacje pojcia kamca i jak bdzie o tym mowa w
rozdziale ostatnim, uwaam, e pewne kamstwa s moralnie usprawiedliwione.

8
9

Felieton Williama Safire, Undetermined, [w:] San Francisco Chronicie", 28 czerwca

Anwar Sadat in his own words, [w:] San Francisco Examiner", 11 padziernika

odbywaa wiczenia wojskowe" w pobliu granicy z Polsk. W kocu reim,

ktry tolerowa Solidarno", ustpi, a wadz przejo wojsko, za wiedz i

akceptacj Moskwy. Genera Jaruzelski zawiesi dziaalno zwizkw
zawodowych, internowa Lecha Was i wprowadzi stan wojenny. Teraz, po
osiemnastu miesicach stanu wojennego, wizyta papiea, take Polaka, moe
mie powane konsekwencje. Czy papie poprze Was, czy jego obecno
wywoa strajk lub powstanie, czy te udzieli bogosawiestwa generaowi
Jaruzelskiemu? Dziennikarz William Safire opisa sfilmowane spotkanie generaa
z papieem: ...biskup Rzymu i marionetkowy przywdca wymienili umiechy i
ucisnli sobie rce. Papie rozumie, e wizerunek publiczny jego osoby moe
by wykorzystany, dlatego kontroluje swoje wyrazy mimiczne przy tego rodzaju
okazjach. Tutaj sygna by jednoznaczny: Koci zawar z pastwem jakie tajne
porozumienie, i polityczne bogosawiestwo, jakiego szuka wybrany przez
Moskw przywdca Polski [Jaruzelski], byo wielokrotnie nadawane przez
telewizj pastwow" 8.

1983.
1981.

10

Ezer Weizman, The Battle for Peace, New York 1981, Bantam, s. 165.

w sytuacji twarz w twarz. Jest to sytuacja bezporedniego kontaktu, w ktrej Hitler

tak zrcznie zmyli Chamberlaina. Z innych doniesie wiadomo, e Sadat nigdy
nie prbowa ukry swoich prawdziwych emocji, kiedy spotyka si twarz w
twarz ze swoimi przeciwnikami. Zdaniem Ezera Weizmana, izraelskiego ministra
obrony, ktry bezporednio negocjowa z Sadatem po wojnie w 1973 roku: To
nie jest czowiek, ktry zachowuje swoje uczucia dla siebie: s one natychmiast
widoczne na jego twarzy, w jego gosie i gestach" l0.

Rnice indywidualne jeszcze w inny sposb, cho w mniejszym stopniu,

utrudniaj interpretacj wiarygodnych mini twarzy. Chodzi o konwersacyjne
sygnay mimiczne, o ktrych wspomniaem wczeniej. Niektre z sygnaw
konwersacyjnych s w duym stopniu podobne do ruchw ilustracyjnych
wykonywanych rkami uwydatniaj okrelone sowa, gdy s one
wypowiadane. Wikszo ludzi albo obnia brwi, albo je podnosi (widoczne jest
to na fotografii 2C i 2D). Niewiele osb wykorzystuje do uwypuklenia mowy
ruchy brwi pojawiajce si w smutku lub w strachu (fotografie 2A i 2B). W ich
wypadku takie ruchy brwi nie s wiarygodne. Przykadem jest aktor i reyser
Woody Allen, ktry wykorzystuje ruchy brwi wystpujce w emocji smutku do

dowiadcze emocjonalnych i ponownym ich przeywaniu. Wspomniaem pod

koniec ostatniego rozdziau, e stosowalimy t technik w naszych badaniach
autonomicznego ukadu nerwowego. Aktor wykorzystujcy t technik nie
przybiera faszywych ekspresji intencjonalnie. Powstaj one w wyniku
ponownego dowiadczania emocji i, jak sugeruj to nasze badania, w ten sposb
mona rwnie uruchomi procesy fizjologiczne towarzyszce emocjom.
Czasami, gdy ludzie nie potrafili wykona ruchw widocznych na fotografiach
2A lub 2B, prosiem ich, aby posuyli si technik Stanisawskiego, wyjaniajc,
jak mog ponownie dowiadczy emocji smutku lub strachu. T drog potrafili
czsto poruszy miniami twarzy, ktrych nie mogli skurczy intencjonalnie.
Kamca take moe posuy si technik Stanisawskiego. Wtedy nie powinny
wystpi adne oznaki faszywej ekspresji, poniewa w pewnym sensie nie jest
ona faszywa. Wiarygodne ruchy mini twarzy pojawi si w takiej faszywej
ekspresji, poniewa kamca dowiadcza faszowanej emocji. Granica midzy
tym, co prawdziwe i faszywe, staje si bardzo rozmyta, jeli emocje s
wzbudzane za pomoc techniki Stanisawskiego. Jeszcze gorszy jest kamca,
ktremu udao si okama samego siebie i ktry wierzy, e mwi prawd. Tacy
kamcy s nie do wykrycia. Mamy szans przyapa tylko tych, ktrzy okamujc
innych wiedz, e kami.

" Margaret Mead, Soviet Attitudes toward Authority, New York 1951, McGraw-Hill, s 65-66. Cytuj
za Ervingiem Goffmanem, Strategic Interaction, Philadelphia 1969, University of Pennsylvania Press, s. 21.

12

San Francisco Chronicie", 11 stycznia 1982.

Pierwszym rdem s zmiany w wygldzie oczu, powodowane miniami

otaczajcymi gaki oczne. Minie te modyfikuj ksztat powiek, decyduj, w
jakim stopniu bdzie widoczna biakwka i tczwka oka oraz jakie oglne
wraenie odniesie obserwator spogldajc na obszar oczu. Niektre ze zmian
wywoywanych przez te minie mona zobaczy na fotografiach 2A, 2B, 2C i
2D, ale, jak o tym ju wspomniaem, ruchy tych mini nie s wiarygodnymi
wskazwkami kamstwa. Stosunkowo atwo mona je uruchomi lub zablokowa
intencjonalnie. Niewiele informacji z nich przecieknie, z wyjtkiem przypadkw,
w ktrych bd one wchodziy w skad mikorekspresji lub ekspresji stumionych.

Drugim rdem informacji w rejonie oczu jest kierunek patrzenia.

Zmieniamy kierunek spojrzenia dowiadczajc rnych emocji: w smutku
patrzymy w d; majc poczucie winy lub wstydu spogldamy w d lub
odwracamy wzrok; odczuwajc wstrt take odwracamy nasze spojrzenie. Ale
nawet kamca z poczuciem winy nie bdzie prawdopodobnie za bardzo odwraca
swoich oczu, poniewa okamujcy wiedz, e wszyscy spodzie waj si wykry
kamstwo zwracajc uwag na kierunek patrzenia. Cytowany przez Margaret
Mead radziecki profesor wiedzia, jak atwo kontrolowa ten rodzaj zachowania

I^O

i rozszerzenie renic mogyby by cennymi rdami przeciekw tylko

wtedy, gdyby oznaka wiadczca o emocji zdradzaa, e kto kamie, i
wykrywajcy kamstwa mgby wykluczy moliwo popenienia bdu Otella.
zy, pite i ostatnie rdo informacji w rejonie oczu, s rwnie nastpstwem
aktywnoci AUN i oznak niektrych, ale nie wszystkich, emocji. zy pojawiaj si
w stanie rozpaczy, smutku, alu, niektrych rodzajw radoci i
niekontrolowanego miechu. Gdy inne oznaki s ukrywane, to przez zy moe
przecieka rozpacz lub smutek, chocia spodziewam si, e brwi bd take
zdradza te emocje, a jeli u kogo pojawi si zy, to szybko przyzna si do
ukrywanych uczu. zy radoci nie powinny przecieka, jeli sam miech zosta
stumiony.
Mruganie

Autonomiczny ukad nerwowy generuje inne widoczne na twarzy zmiany:

zarumienienie, zblednicie i pocenie si. Tak jak w wypadku innych zmian na
twarzy i w ciele, powodowanych przez AUN, jest bardzo trudno ukry
zarumienienie, zblednicie i pocenie si na twarzy. Nie jest pewne, czy pocenie
si, tak jak czstsze mruganie i rozszerzone renice, jest oznak napicia
powstajcego przy kadej emocji, czy te jest oznak specyficzn tylko dla
jednej lub dwch emocji. Bardzo mao wiadomo o rumienieniu si i zbledniciu.

19Q

nicie byy przedmiotem bardzo niewielu bada powiconych ekspresji i

ukrywaniu okrelonych emocji.

Zostawmy teraz problem, jak twarz moe zdradza ukrywane emocje, i

przejdmy do oznak faszywego wyrazu mimicznego oraz oznak tego, e emocja
nie jest prawdziwa. Jedna z moliwoci, o ktrej wspomniaem ju wczeniej,
polega na tym, e w faszywej ekspresji mog nie bra udziau minie
wiarygodne, jeli kto nie stosuje techniki Stanisawskiego lub nie posiada takich
zdolnoci jak Woody Allen. Istniej trzy inne wskazwki faszywej ekspresji:
ekspresja asymetryczna, przebieg ekspresji w czasie i osadzenie ekspresji w toku
konwersacji.

13

Harold Sackeim, Ruben C. Gur, Marcel C. Saucy, Emotions Are Expressed More 'ntensely on the Left Side of the Face, Science" 202, 1978, s. 434.

14

Zob. Paul Ekman, Asymetry in Facial Expression i odpowied Sackeima, M Science" 209, 1980, s. 833-836.

prawymi stronami, w skad kadego zdjcia zatem wchodzio lustrzane odbicie

jednej lub drugiej strony twarzy. Badani oceniali emocj jako bardziej
intensywn w wypadku fotografii z dwiema lewymi stronami twarzy ni z
dwiema prawymi 13. Zauwayem, e by jeden wyjtek nie byo rnicy w
ocenie zdj ukazujcych rado. Sackeim nie przywizywa do tego wielkiej
wagi, ale mnie to zainteresowao. Jako fotograf wiedzia em, e zdjcia radoci
byy jedynymi prawdziwymi ekspresjami emocjonalnymi. Pozostae fotografie
robiem proszc osoby, aby intencjonalnie kurczyy okrelone minie twarzy.
Zdjcia radoci zrobiem niespodziewa nie, kiedy osoby te byy czym
rozbawione.

Zestawiajc to razem z wynikami bada nad uszkodzeniem mzgu i

wyrazami mimicznymi, ktre opisaem wczeniej w tym rozdziale,
zaproponowaem zupenie inn interpretacj asymetrii mimicznej. Badania te
udowodniy, e dowolne i mimowolne ekspresje s realizowane za pomoc

15
16

Paul Ekman, Joseph C. Hager, Wallace V. Friesen, The Symmelry of Emotional and Deliberate Facial Actions, Psychophysiology" 18/2, 1981, s. 101-106.
Joseph C. Hager, Paul Ekman, Different Asymmetries of Facial Muscular Actions, Psychophysiology", w druku.

Debata naukowa w tej sprawie bya bardzo oywiona i dopiero os tatnio w

pewnym stopniu nastpio ustalenie wsplnego stanowiska wanie na temat
dziaa zaangaowanych w ekspresj pozytywnych emocji. Wikszo badaczy
zgadza si teraz z naszymi wynikami bada, ktre dowodz, e jeli ekspresja nie
jest prawdziwa, to gwne minie, za pomoc ktrych tworzona jest mimika
umiechu, dziaaj silniej po jednej stronie twarzy. Kiedy prosilimy badanych,
aby umiechali si intencjonalnie i przybierali ekspresj radoci, to
zaobserwowalimy asymetri. Czasami asymetria wystpowaa te u
pielgniarek, gdy oglday krwawe filmy. Zwykle dziaanie mini byo
nieznacznie silniejsze po lewej stronie twarzy, jeli osoba bya praworczna. W
wypadku prawdziwych umiechw stwierdzilimy znacznie mniej ekspresji
asymetrycznych, nie pojawia si te tendencja wrd tych umiechw, ktre byy
asymetryczne, do w wikszoci silniejszego wystpowania po lewej stronie
twarzy15.

Asymetrie wykrylimy take w niektrych dziaaniach w wypadku emocji

17

Jestem wdziczny Ronaldowi van Gelderowi za pomoc w przeprowadzeniu tych nie opublikowanych bada.

ogldali tylko raz i bez zwolnienia tempa jego projekcji 17. Mieli jednak uatwione
zadanie, poniewa nie musieli nic innego robi. Nie wiemy jeszcze, czy ludzie
bd tak dobrze spostrzega asymetrie, gdy bd mu sieli take wykonywa inne
zadania, takie jak: obserwowanie ruchw ciaa, suchanie, co mwi dana osoba, i
formuowanie wasnych wypo wiedzi. Bardzo trudno obmyle eksperyment, w
ktrym mona by to zbada.

Jeli wiele ekspresji jest asymetrycznych, to jest bardzo prawdopodob ne, e

nie s one autentyczne, ale asymetria nie jest ostatecznym dowodem, e ekspresja
jest faszywa. Niektre prawdziwe ekspresje s asymetryczne; jest tak, e
wikszo spontanicznych ekspresji nie jest asymetryczna. Podobnie brak
asymetrii nie jest dowodem, e ekspresja jest autentyczna; wykrywajcy mg jej
nie spostrzec, a poza tym, nie kada faszywa ekspresja jest asymetryczna, tylko
wikszo z nich. Wykrywajcy nigdy nie powinien polega na jednej
wskazwce kamstwa; musi by ich wiele. Wskazwki mimiczne powinny by
potwierdzone przez wskazwki wystpujce w gosie, sowach i ciele. Nawet w
obrbie twarzy jedna wskazwka nie powinna by interpretowana, jeli nie

18

San Francisco Chronicie", 14 lipca 1982.

stanach ekspresje rzadko trwaj tak dugo; natomiast wystpuje wiele krtszych
ekspresji. Dugotrwae ekspresje to zwykle emblematy lub ekspresje
symulowane.

Nie ma adnej wyranej i atwej do zastosowania reguy, jeli chodzi

0 wskazwki faszu zwizane z czasem pojawiania si i znikania ekspresji, z

wyjtkiem zaskoczenia. Pojawianie si, trwanie i znikanie, wszystkie trzy
parametry musz by krtkie, mniej ni jednosekundowe, jeli zaskocze nie jest
autentyczne. Gdy trwa duej, jest to zaskoczenie na niby (kto udaje osob

19

Zob. Paula Ekmana, Josepha C. Hagera, Long Distance Transmission of Facial Affect S'gnals, [w:] Ethology and Sociobiology" 1, 1979, s. 78-82.

waciwie dostosuje czas pojawienia si i znikania takiego umiechu do

szczegw, ktre koniecznie trzeba uwzgldni w danym kontekcie.

Dokadne osadzenie ekspresji w stosunku do mowy, zmian w gosie i

ruchw ciaa, jest trzecim rdem wskazwek faszywej ekspresji. Zamy, e
kto faszuje zo i mwi: Mam dosy twojego po stpowania". Jeli ekspresja
zoci pojawia si po tych sowach, to jest bardziej prawdopodobne, e jest ona
faszywa, ni kiedy wystpuje na pocztku wypowiedzi lub nawet na chwil
przed wypowiedzi. Istnieje prawdopodobnie mniejsza swoboda w zakresie
umiejscowienia ekspresji twarzy wzgldem ruchu ciaa. Zamy, e kamca w
momencie wypowia dania sw mam dosy" uderzy pici w st. Jeli
ekspresja zoci nastpuje po uderzeniu, to jest bardziej prawdopodobne, e jest
faszywa. Wyrazy mimiczne, ktre nie s zsynchronizowane z ruchami ciaa, s
najprawdopodobniej wskazwkami faszu.

20

Zob. Paula Ekmana, Wallace'a V. Friesena, Soni Ancoli, Facial Signs of Emotional Experience, [w:] Journal of Personality and Social Psychology" 39, 1980, s. 1125-1134.

umiechajce si pielgniarki, ktre uczestniczyy we wspomnianym ju

eksperymencie i oceniali, czy umiech by szczery (umiechy pielgniarek
ogldajcych przyjemny film) czy faszywy (umiechy pielgniarek ukry wajcych negatywne emocje, wzbudzone krwawymi scenami amputacji).
Okazao si, e badani nie wykonali tego zadania lepiej, ni wynikaoby to z
przypadku. Przypuszczam, e problem polega nie tyle na tym, e nie potrafili
identyfikowa umiechw faszywych, ale na tym, e nie zdawali sobie sprawy,
jak wiele wystpuje rnych rodzajw umiechu. Nie mona odrni
umiechw faszywych od szczerych, bez wiedzy o tym, czym rni si i na
czym polega ich podobiestwo z innymi rodzajami licznej rodziny umiechw.
Poniej opisuj osiemnacie odmian umiechw, z ktrych aden nie jest
umiechem faszywym.

Wsplnym elementem wikszoci umiechw jest zmiana wygldu twarzy

powodowana przez misie jarzmowy wikszy. Rozciga si on od koci
policzkowych w d i w poprzek twarzy, dochodzc do kcikw ust. Skurcz
minia jarzmowego cignie kciki ust ukonie do gry, do koci policzkowych.

cjonalne rado, ktrej powodem jest druga osoba; szczcie wyni kajce z
ulgi; przyjemno ze stymulacji wchowej, suchowej lub wizualnej;
rozbawienie; zadowolenie objawiaj si umiechami szczery mi, ktre rni
si tylko czasem pojawiania, trwania, znikania oraz intensywnoci.

Umiech strachu (fear smile), pokazany na fotografii 4B, nie ma nic

wsplnego z emocjami pozytywnymi, ale czsto bdnie jest tak inter pretowany.
Ksztatuje go misie miechu, ktry cignie kciki ust horyzon talnie w kierunku
uszu, tak e wargi s rozcignite w ksztacie prostokta. Nazwa misie
miechu (risorius) pochodzi od aciskiego sowa risus, co znaczy miech, ale
jego skurcz wystpuje zasadniczo w emocji strachu, a nie miechu. Pomieszanie
nastpio prawdopodobnie dlatego, e czasami, gdy misie miechu cignie
horyzontalnie wargi, to kciki ust bd podnosi si ku grze, przypominajc
jedn wersj bardzo szeroko rozcignitego umiechu szczerego. W mimicznym
wyrazie strachu, obok ust w ksztacie prostokta (ze skrzywieniem lub bez
skrzywienia ku grze kcika ust), wystpuje takie uoenie brwi i oczu, jak
pokazano na fotografii 2B.
* Lekcewaenie moe take pojawi si w postaci ekspresji jednostronnej, w ktrej jeden kcik ust
jest zacinity i nieznacznie podniesiony.

Fot. 4A. Umiech szczery

Fot. AC. Us'miech lekcewacy

Fot. 4B. Umiech strachu

Fot. 4D. zdeprymoUmiech zagodzony

Fot. 4E. Umiech
wania

stpowa cznie z prostym umiechem. Fotografia 4D pokazuje umiech zagodzony

z wszystkimi trzema, charakterystycznymi dla niego, ruchami agodzcymi,
poczonymi z ruchami umiechu szczerego.

Umiech zdeprymowania (miserable smile) wyraa dowiadczanie emocji

rnic midzy t wersj umiechu zdeprymowania (pokazan na fotografii 4D) a

umiechem zagodzonym jest brak oznak napinania minia wok oczu. Ruch
tego minia cignicie skry wok oczu i zmarszczki w postaci kurzej apki
wystpuje w umiechu zago dzonym, poniewa rado jest prawdziwa.
Natomiast rado nie jest autentyczna w wypadku umiechu zdeprymowania.
Moe on take ujawni uoeniem brwi i czoa e kto dowiadcza emocji
negatywnych.

W mieszaninie dwie lub wicej emocji jest dowiadczanych rwno czenie, a

ich oznaki pojawiaj si w jednym wyrazie twarzy. Kada emocja moe czy
si z jakkolwiek inn emocj. Tutaj jestemy zainteresowani tylko tymi
ekspresjami emocji, ktre czsto zmieszane s z emocjami pozytywnymi. Gdy
ludzie znajduj przyjemno w odczuwaniu zoci, to mieszanina przyjemnej
zoci (enjoyable-anger) objawi si oprcz ekspresji szczerego umiechu
zweniem warg, a czasami take podniesieniem grnej wargi, jak i takim
wygldem grnej czci twarzy, jaki pokazano na fotografii 2C (Umiech taki
mona by nazwa take okrutnym lub sadystycznym). W ekspresji przyjemnego
lekcewaenia (enjoyable-contempt) prawdziwy umiech czy si z napinaniem
jednego lub dwch kcikw ust. Smutek i strach mog take dawa przyjemno,
tak jak ci, ktrzy pisz ksiki i robi filmy, ktre strasz i wyciskaj zy. W

komu w oczy i odwracania wzroku od interesujcej kogo osoby, a potem, przez

chwil, spogldanie ukradkiem na t osob na tyle dugo, aby by
spostrzeonym, kiedy nastpuje ponowne odwrcenie wzroku. Jednym z
powodw tego, e portret Mony Lizy jest tak niezwyky, jest to, e Leonardo
uchwyci na jej twarzy taki flirciarski umiech, w ktrym patrzy ona w jedn
stron, a ukradkiem rzuca spojrzenie na obiekt swojego zainteresowania. W
yciu jest to dziaanie, w ktrym przeniesienie spojrzenia trwa tylko przez
moment. W umiechu zakopotania (embarrassment smile) spojrzenie jest
skierowane w d lub na bok, tak e kto zakopotany nie spotyka oczu innych
osb. Czasami bdzie wystpowa chwilowe podniesienie do gry wierzchoka
podbrdka (skra i misie midzy doln warg i kocem podbrdka) w
ekspresji umiechu szczerego. W jeszcze innej wersji zakopotanie objawia si
kombinacj umiechu zagodzonego ze spojrzeniem skierowanym w d lub na
bok.

Umiech Chaplina jest niezwyky, ksztatowany przez misie, ktre go

wikszo ludzi nie potrafi uruchomi intencjonalnie. Charlie Chaplin potrafi,
poniewa ten umiech, w ktrym usta s podniesione ukonie do gry duo
ostrzej ni w szczerym umiechu, by jego cech charakterys tyczn. (Zobacz
fotografi 4F). Jest to umiech wyniosy, ktry mieje si z umiechu.
141

Fot. 4F. Umiech Chaplina

Umiech koordynacji (coordination smile)

reguluje wymian informacji midzy dwiema
lub wicej osobami. Jest to uprzejmy, zachcajcy do wsppracy umiech, ktry suy do
agodnego okazywania akceptacji, zrozumienia,
intencji wykonania ub uznania prawidowego
wykonania czego przez inn osob. Wymaga to
nieznacznego umiechu, zwykle asymetrycznego, bez kurczenia mini okrnych oczu.

Umiech suchacza (listener smile) jest

szczeglnym przypadkiem umiechu koordynacji, stosowanego, kiedy suchanie pozwala osobie mwicej zorientowa si, e wszystko jest
rozumiane i nie ma potrzeby powtrzenia lub
poprawienia wypowiedzi. Umiech ten jest rw-

Fot. 5. Umiech faszywy

Fot. 4A. Umiech szczery

brwi; ktre pojawi si w mao lub rednio intensywnym umiechu szczerym.

Przykad jest pokazany na fotografii 5; porwnaj j z foto grafi 4A. Jeli
umiech faszywy jest wikszych rozmiarw, to same ruchy minia jarzmowego
wikszego podnosz policzki, cigaj skr poniej oczu i powoduj zmarszczki
w ksztacie kurzych apek. Nie nastpi jednak obnienie brwi. Jeli kto spojrzy
w lustro i powoli bdzie robi coraz wikszy umiech, to zauway, e w miar,
jak umiech si nasila, podnosz si policzki i pojawiaj kurze apki przy oczach,
ale brwi nie obniaj si, jeli nie poruszaj si take minie okrne oczu. Brak
zaangaowania brwi jest subteln wskazwk, ale kluczow dla odrnienia
umiechu szczerego od faszywego, kiedy umiech jest szeroki.

143

W pierwszym badaniu, w ktrym weryfikowalimy te hipotezy,

mierzylimy ekspresje umiechw przyszych pielgniarek, ktre bray udzia w
naszym eksperymencie. Jeli moje hipotezy na temat umiechania s poprawne,
to pielgniarki powinny ujawni szczery umiech, gdy mwiy prawd, ogldajc
przyjemny film i opisujc swoje prawdziwe uczucia. Z drugiej strony, powinny
ujawni umiechy faszywe podczas rozmowy, w ktrej kamay, ogldajc
okropny film i prbujc robi wraenie, e ogldaj co przyjemnego.
Zmierzylimy tylko dwie oznaki faszywego umiechu brak ruchu mini
okrnych oczu i obecno oznak wstrtu (zmarszczki na nosie) lub
lekcewaenia (napite kciki ust). Wyniki byy dokadnie takie, jak
przewidywalimy, i bardzo jednoznaczne: uczennice mwic prawd ujawniy
wicej umiechw szczerych ni faszywych i ani jednego umiechu, z ktrego
przeciekaby wstrt lub lekcewaenie; podczas kamania pojawiy si w
umiechach przecieki i byo take wicej umiechw faszywych ni szczerych.
Byem zaskoczony, e te dwie wskazwki kamstwa okazay si tak dobre,
poniewa wiedziaem, e ludzie nie wydaj si ich wykorzystywa, gdy dokonuj
oceny innych osb. We wczeniejszych badaniach pokazalimy uczestnikom na
wideo te same wyrazy mimiczne i poprosilimy ich, aby ocenili, ktre
pielgniarki kamay. Badani nie przekroczyli poziomu czystego zgadywania.
Czy zajmujemy si czym zbyt subtelnym, aby to spostrzec, czy te ludzie nie
wiedz, czego maj szuka? Nasze nastpne badanie odpowie na to pytanie, gdy
poinformujemy uczestnikw, jak rozpozna, kiedy wystpuje ruch mini
okrnych oczu lub przeciek w umiechu; a potem sprawdzimy, czy bd oni
lepiej wykrywa kamcw.

kamca stara si j ukry. Inne wskazwki kamstwa zdradzaj tylko, czy emocja
ukrywana jest pozytywna, czy negatywna, i nie ujawniaj dokad nie, jak
negatywn lub pozytywn emocj kamca przeywa. Jeszcze inne oznaki s
nawet bardziej nie zrnicowane, ujawniajc tylko, e u kamcy wzbudzona
zostaa jaka emocja, ale nie okrelaj jej znaku. To moe wystarczy. Wiedza o
tym, e kto jakiej emocji dowiadcza, czasami moe sugerowa kamstwo, jeli
sytuacja jest tego rodzaju, e poza kamaniem nie ma kto w ogle powodu do
tego, aby dowiadcza emocji. Innym razem kamstwo nie zostanie ujawnione
bez bardziej dokadnej informacji, jaka emocja zostaa wzbudzona. To zaley od
danego kamstwa, wypowiedzi osoby podejrzanej o kamstwo, okrelonej

6.

Niebezpieczestwa
zasady ostronoci

Wikszo kamcw potrafi zwie wikszo ludzi w wikszoci sytuacji*.

Nawet dzieci w wieku omiu - dziewiciu lat (niektrzy rodzice twierdz, e
duo wczeniej) potrafi z powodzeniem okama swoich rodzicw. Bdy
polegaj nie tylko na przyjciu kamstwa, ale take, co czsto jest gorsze, na
odrzuceniu prawdy. Taka bdna ocena moe zaszkodzi prawdomwnemu
dziecku, ktre zostao uznane za kamc, pomimo pniejszych prb naprawienia
pomyki. Konsekwencje mog by tak samo fatalne, jeli kamstwo zostanie
przypisane niewinnej osobie dorosej. Mona straci przyjaciela lub prac, a
nawet ycie. Do prasy trafiaj przypadki niewinnych osb bdnie uznanych za
* Nasze badania, i wielu innych badaczy, wykazay, e niewiele osb lepiej ocenia, ni wynikaoby to
z przypadku, czy kto mwi prawd, czy kamie. Okazuje si rwnie, e wikszo ludzi sdzi, e potrafi
dokona trafnej oceny, chocia w rzeczywistoci tak nie jest. Do wyjtkw nale ci, ktrzy cakiem dobrze
wykrywaj kamstwo. Nie wiem jeszcze, czy jest to ich cecha wrodzona, czy zdolnoci tej nabyli w
szczeglnych warunkach. W moich badaniach nie zajmowalimy si problemem, kto potrafi najlepiej
wykrywa kamstwa, ale to, czego si dowiedziaem, sugeruje, e zdolno ta nie ksztatuje si w
standardowym szkoleniu profesjonalistw zajmujcych si zdrowiem psychicznym.

ciao, gos i sowa mog zdradza kamstwo, nie bdzie zapobiega bdnym
ocenom, ale moe sprawi, e pomyki stan si bardziej oczywiste i moliwe do

skorygowania. Wykrywajcy kamstwa nie bd musieli duej opiera si tylko

na swoich przeczuciach i intuicji. Znajc lepiej podstawy wydawanych przez
siebie ocen, powinni by bardziej zdolni do nabywania dowiadczenia przez
odrzucanie, poprawianie lub przywizywa nie wikszej wagi do okrelonych
wskazwek kamstwa. Niesusznie oskareni rwnie mog skorzysta, poniewa
bd mogli bardziej zasadnie kwestionowa faszyw ocen, gdy bdzie znana jej
podstawa.

* W rozwaaniach bdw, ktre mog si pojawi w kadym rodzaju procedury testowej, czsto
jest stosowany termin bd faszywego wyniku pozytywnego na oznaczenie przypadku, ktry ja nazywam
odrzuceniem prawdy i bd faszywego wyniku negatywnego w odniesieniu do przyjcia kamstwa. Nie
uywam tych terminw, poniewa mog one powodowa zamieszanie, gdy mwimy o kamstwie.
Przymiotnik pozytywny" wydaje si nieodpowiedni w odniesieniu do kogo, kto zosta zdemaskowany
jako kamca. Poza tym, zauwayem, e trudno jest zapamita, co oznacza jeden i drugi typ faszywego
wyniku. Proponuje si te inne terminy, takie jak faszywy alarm jako alternatywa dla odrzucenia prawdy '
przeoczenie dla przyjcia kamstwa. Co prawda s one zwize, ale nie tak specyficzne, jak te
zaproponowane przeze mnie.

147

W czasie drugiej wojny wiatowej Hitler popeni bd przyjcia kamstwa,

a Stalin, rwnie fatalny w skutkach, bd odrzucenia prawdy. Rnymi
sposobami symulujc koncentracj wojsk, rozgaszajc pogo ski, karmic"
niemieckich agentw faszywymi planami miltarnymi, alianci przekonali
Niemcw, e inwazja w Europie, otwarcie drugiego frontu", nastpi w Calais, a
nie na plaach Normandii. Jeszcze przez sze miesicy po inwazji w Normandii,
Niemcy tkwili w bdzie, utrzymujc w gotowoci sporo wojska w Calais,
zamiast wzmocni swoj armi walczc w Norman dii i trwa w przekonaniu, e
ldowanie tam byo tylko majcym odwrci uwag preludium do inwazji w
Calais! To byo przyjcie kamstwa: Niemcy ocenili doniesienia mwice o
planowanej przez aliantw inwazji w Calais jako prawdziwe, gdy faktycznie byy
to starannie sfabrykowane kamstwa. Niemcy uznali kamstwo plan inwazji w
Calais za prawd.

Dokadnie odwrotny bd uznania prawdy za kamstwo popeni

Stalin nie wierzc wielu ostrzeeniom, ktre otrzymywa midzy innymi od
swoich wasnych szpiegw w armii niemieckiej, e Hitler przygotowuje si do
ataku na Rosj. To byo odrzucenie prawdy: Stalin prawdziwe doniesie nia o
niemieckich planach wzi za kamstwo.

Rnice indywidualne, to, co wczeniej nazwaem ryzykiem Brokawa,

czyli nieuwzgldnianie tego, e ludzie rni si midzy sob swoimi
zachowaniami ekspresywnymi, s odpowiedzialne za oba typy bdw
popenianych przez osoby wykrywajce kamcw. adna wskazwka kamstwa
na twarzy, ciele, w gosie lub w sowach nie jest niezawodna, nawet aktywno
autonomicznego ukadu nerwowego mierzona za pomoc wariografu. Pomyka
przyjcia kamstwa pojawia si, poniewa niektrzy ludzie, kamic, po prostu
nie popeniaj bdw. Nie s to tylko psychopaci, ale take kamcy naturalni,
osoby stosujce technik Stanisawskiego i ci, ktrzy uwierzyli we wasne
kamstwa. Wykrywajcy musi pamita, e brak oznaki kamstwa nie jest
dowodem prawdomwnoci.

Pojawienie si wskazwki kamstwa moe by take mylce, powodu jc

bd odrzucenia prawdy, gdy osoba szczera zostanie uznana za kamc.
Wskazwka taka moe by ujawniona intencjonalnie przez oszusta, aby
wykorzysta bdne przekonanie swojej ofiary, e przyapaa go na kamstwie.
Mwi si, e pokerzyci stosuj taki chwyt, uciekajc si do tego, co w ich
argonie nazywane jest faszywym cynkiem" (false tell). Na przykad, gracz
' David M. Hayano, Communicative Competence among Poker Players,
Communication" 30, 1980, s. 117.

Journal of

Tame, s. 115.

mao ilustruj;

wykonuj duo ruchw manipulacyjnych;

czsto zdradzaj oznaki strachu, zakopotania lub zoci w ekspresjach

mimicznych, bez wzgldu na to, czego faktycznie dowiadczaj;

dokonanie bdnej oceny z powodu ryzyka Brokawa, poniewa nie zna adnych
osobliwoci zwykego zachowania osoby podejrzanej.

Pierwsze spotkania przyczyniaj si szczeglnie do popeniania bdw w

ocenie, take z powodu rnic indywidualnych w sposobie reagowania na now
sytuacj. Niektrzy ludzie staraj si zaprezentowa jak najlepiej,
podporzdkowujc si dobrze wyuczonym zasadom, mwi cym, jak postpowa,
i dlatego ich zachowanie nie jest dla nich reprezen tatywne. U innych pierwsze
spotkania wzbudzaj lk i ich zachowanie, z przeciwstawnych powodw, rwnie
nie jest dobr podstaw do porw na. Jeli to moliwe, wykrywajcy kamstwo
powinien dokonywa oceny po kilku spotkaniach, w nadziei, e uzyska lepsze
podstawy do podjcia decyzji, w miar jak coraz lepiej bdzie poznawa osob
podejrzan. Chocia moe wydawa si, e wykrywanie kamstw bdzie
atwiejsze, gdy ludzie nie tylko si znaj, ale zwizani s intymnie, to nie zawsze
tak jest. Kochankowie, czonkowie rodziny, przyjaciele mog kierowa si nie
zawsze uwiadamianymi z gry przyjtymi zaoeniami, ktre zakcaj trafn
ocen behawioralnych wskazwek kamstwa.

ukrywanie. Wrmy do mojego eksperymentu, w ktrym studentka zaata kowana

przez profesora pokazaa przez pomyk emblemat palca". To nie jest tak jak w
przypadku zmniejszenia si liczby ruchw ilustracyjnych, co mona stwierdzi
tylko przez porwnanie aktualnego natenia takich ruchw z ich zwyk
czstotliwoci. Palec" jest niezwyky; jego znaczenie jest dobrze znane.
Poniewa to by emblemat pomykowy tylko fragment gestu, pokazany w
innym miejscu ni zwykle komuni kat w postaci palca" mg by
interpretowany jako przeciek emocji, ktr studentka staraa si ukry. Gdy
Maria, pacjentka ukrywajca swj zamiar popenienia samobjstwa, ujawnia
mikroekspresj, komunikat smutku sam w sobie mona byo zinterpretowa.
Fakt, e emocja ta objawia si w postaci mikroekspresji, a nie w normalnym,
duej trwajcym wyrazie mimicznym, wskazywa, e Maria prbowaa ukry
swj smutek. Znajo mo kontekstu konwersacji moe pomc w interpretowaniu
penego zakresu kamstwa, ale komunikaty przekazywane przez pomyki, tyrady
i mikroekspresje zdradzaj ukrywan informacj i same w sobie posiadaj
znaczenie.

Te cztery rda przeciekw przejzyczenia, tyrady, emblematy

pomykowe i mikroekspresje rni si od wszystkich innych wskaz wek
kamstwa pod tym jednym wzgldem. Wykrywajcy nie musi dokonywa

William Shakespeare, Otello, Maur wenecki, tum. Stanisaw Baraczak, akt 5, scena 2, Pozna 1993, W drodze", s. 180.

cych do odrzucenia prawdy, jest bd Otella. Bd ten jest popeniany, gdy

wykrywajcy kamstwa nie bierze pod uwag, e prawdomwna osoba, ktra
znajduje si w stresie, moe sprawia wraenie, e kamie. Wszystkie emocje
zwizane z kamaniem (omwione w rozdziale 3), ktre mog powodowa
wystpowanie przeciekw i wskazwek faszu, mog by dowiadczane z innych
powodw, gdy niewinne osoby wiedz, e s podejrzewane. Prawdomwni mog
obawia si, e inni nie uwierz im, a ich strach moe by pomylony ze strachem
kamcy przed wykryciem kamstwa. U niektrych osb wystpuje tak silne, nie
dajce spokoju poczucie winy z powodu popenienia innych czynw, e emocja
ta moe zosta u nich wzbudzona, gdy wiedz, e s podejrzewani o
jakiekolwiek przewinienie. Oznaki takiego uczucia mog by bdnie
potraktowane jako poczucie winy kamcy z powodu okamania. Osoby
prawdomwne mog te odczuwa: pogard wobec tych, o ktrych wiedz, e
niesusznie je podejrzewaj; podniecenie z powodu wyzwania, jakim jest
udowodnienie, e oskaryciele popenili bd; lub przyjemno, poniewa
przewiduj, e uda im si oczyci z zarzutw. Oznaki tych emocji mog by
podobne do tych, ktre zdradzaj u kamcy rado oszukiwania. Inne emocje
take mog by odczuwane zarwno przez kamc, jak i osob prawdomwn,
ktra wie, e jest podejrzewana. Chocia z rnych powodw, to jednak zarwno
kamca, jak i osoba niewinna mog odczuwa: zaskoczenie, zo, roz czarowanie, zmartwienie czy oburzenie z powodu podejrze lub pyta
stawianych przez wykrywajcego kamstwa.

Otello interpretuje strach i zaniepokojenie Desdemony jako reakcj na wie o

mierci jej domniemanego kochanka, potwierdzajc w ten sposb swoje
przekonanie o jej niewiernoci. Nie przychodzi mu do gowy, e jeli Desdemona
jest niewinna, to moe ujawnia takie same emocje: za kopotanie i rozpacz,
poniewa Otello nie wierzy jej, oraz dlatego e stracia nadziej na udowodnienie
swojej niewinnoci, bo Otello zabi Cassia; i strach, e teraz j zabije.
Desdemona zapakaa nad swoim yciem, swoim trudnym pooeniem, brakiem
zaufania ze strony Otella, a nie z powodu mierci kochanka.

Bd Otella jest take przykadem tego, jak z gry przyjte zaoenia

(preconceptions) mog znieksztaca oceny wydawane przez wy krywajcych
kamstwa. Otello jest przekonany, jeszcze przed t scen, e Desdemona nie jest
mu wierna. Ignoruje alternatywne wyjanienia jej zachowania, nie
uwzgldniajc, e ujawniane przez ni emocje, tak czy inaczej, niczego nie
dowodz. Otello chce potwierdzi, a nie zweryfi kowa swoje przekonanie, e
Desdemona jest mu niewierna. Otello jest skrajnym przykadem, ale z gry
przyjte zaoenia czsto znieksztacaj oceny, poniewa powoduj, e
wykrywajcy kamstwa pomijaj przy puszczenia, moliwoci i fakty, ktre nie
pasuj do tego, o czym ju pomyleli. Zdarza si to nawet wtedy, gdy
wykrywajcy kierujc si przyjtymi a priori zaoeniami jednoczenie cierpi z

oczywicie ludzie bardzo atwowierni, ktrzy popeniaj bd przyjcia

kamstwa, nigdy nie podejrzewajc tych, ktrzy ich oszukuj.

Gdy stawki s wysokie, gdy koszty ponoszone przez wykrywajcego

kamstwo s bardzo due, jeli podejrzany kamie, to nawet osoby, ktre nie s
zazdrosne, mog atwo dokona bdnej oceny. Kiedy wykrywajcy zoci si,
obawia si zdrady, to ju dowiadcza upokorzenia, ktre pojawioby si, gdyby
jego najgorsze podejrzenia si potwierdziy. Moe ignorowa wszystko, co
mogoby uspokoi go, i poszukiwa tego, co bdzie go niepokoi jeszcze
bardziej. Raczej bdzie on akceptowa ponienie, zanim zostanie udowodniona
zdrada, ni ryzykowa jeszcze gorsze upoko rzenie w sytuacji, gdyby mia by
dalej oszukiwany. Lepiej cierpie teraz, ni przedua udrk niepewnoci co do
wasnych obaw. Bardziej boi si on przyjcia kamstwa na przykad roli
zdradzanego ma ni odrzucenia prawdy roli ma, ktry stawia
nieuzasadnione oskarenia. Nie jest to kwestia racjonalnego wyboru.
Wykrywajcy kamstwa staje si ofiar tego, co nazywam ogniem emocji
(emotion wildfire). Emocje mog wymkn si spod kontroli, nabierajc
wasnego rozpdu. Nie opadaj wtedy wraz z upywem czasu, jak to zwykle si
dzieje, ale przeciwnie, ich natenie ronie. Nastpuje cige dolewanie oliwy do
takiego ognia emocji i zwikszanie ich destrukcyjnego wpywu. Jeli kto

Richards J. Heuer, Jr. Cognitive Factors in Deception and Counterdeception, [w:] Strategic Military Deception, red. Donald C. Daniel, Katherine L. Herbig, New York 1982, Pergamon Press,

s. 59.

zjawiska, ktre chcemy wyjani, byy faktycznie spowodowane bdami,

niewykonaniem rozkazw lub innymi nie znanymi nam przyczynami), kamstwo
jest wygodnym i prostym wyjanieniem. Jest ono wygodne, poniewa oficerowie
wywiadu oglnie s uwraliwieni na moliwo kamstwa, a jego wykrycie jest
czsto uwaane za dowd wyrafinowanej i wnikliwej analizy. (...) Jest proste,
poniewa prawie kada informacja moe zosta tak usprawiedliwiona, e bdzie
pasowa do hipotezy

0 kamstwie, w rzeczy samej, kto moe argumentowa, e kiedy ju kamstwo

zostanie postawione jako powane przypuszczenie, to hipoteza taka jest prawie
cakowicie odporna na sfalsyfikowanie" 4.

nie dowiadcza, nie tylko gdy kamie, ale co jest tak samo wane gdy

mwi prawd. Podobnie jak nie wszyscy kamcy bd odczuwa wszystkie

moliwe emocje, ktre powstaj jako konsekwencja faktu okamania, tak te nie
wszystkie osoby szczere bd dowiadcza kadej moliwej emocji wynikajcej
z podejrzewania kogo o kamstwo. W trzecim rozdziale wyjaniem, jak oceni,
co kamca bdzie prawdopodobnie odczuwa strach przed wykryciem
kamstwa, poczucie winy z powodu okamania czy rado oszukiwania.
Rozwamy teraz, jak wykrywajcy kamstwo moe okreli, jakiej emocji bdzie
prawdopodobnie dowiadcza osoba prawdomwna, gdy jest podejrzewana o
kamanie.

Wykrywajcy moe dokona takiej oceny bazujc na wiedzy o oso bowoci

podejrzanego. W tym rozdziale bya ju mowa o potrzebie wczeniejszego
poznania podejrzanego, aby zredukowa bdy pope niane z powodu pierwszego
wraenia, ktre polegaj na tym, e nie mo na uwzgldni rnic
indywidualnych w zakresie zachowa, ktre mog by wskazwkami kamstwa.
Teraz inny rodzaj wiedzy o podejrzanym jest potrzebny do innego celu.
Wykrywajcy musi zna sfer emocjo nalnych zachowa podejrzanego, aby
pomniejszy znaczenie oznak pew nych emocji jako wskazwek kamstwa. Nie
wszyscy s skonni do odczuwania obawy, winy, zoci itd., gdy wiedz, e s
IS7

Jak emocj, jeli w ogle, niewinna osoba moe odczuwa, gdy wie, e
jest podejrzewana o przewinienie, zaley take od jej relacji z wy krywajcym
kamstwo, od tego, co sugeruje historia kontaktw z t osob. Artur ze sztuki
Winslow Boy wiedzia, e Ronnie uwaa go za sprawied liwego ojca. Nigdy
bezpodstawnie nie oskary syna ani nie ukara go, gdy faktycznie by niewinny.
Biorc pod uwag ich wzajemne relacje w prze szoci, ojciec nie musi
pomniejsza znaczenia oznak strachu, ze wzgldu na to, e wskazuj one z
jednakowym prawdopodobiestwem na prawdomw no, jak i kamstwo
Ronniego. Nie byo adnego powodu, aby chopiec mia si obawia, e ojciec
mu nie uwierzy, jedyn przyczyn odczuwania przez niego strachu mogaby by
obawa przed przyapaniem go na kamstwie. Ludzie, ktrzy czsto niesusznie
oskaraj, ktrzy czsto odrzucaj prawd, przyczyniaj si do stworzenia takiej
sytuacji, w ktrej oznaki strachu s wieloznaczne, poniewa mog pojawi si u
podejrzewanej przez nich osoby zarwno gdy mwi ona prawd, jak i gdy
kamie. ona, ktra wiele razy bya oskarana o romans i wobec ktrej m
dopuszcza si werbalnych i fizycznych naduy, pomimo swojej niewinno ci, ma
powody, aby obawia si, bez wzgldu na to, czy kamie, czy mwi prawd. Jej
m utraci, oprcz innych rzeczy, podstaw do wykorzystania oznak strachu
jako wskazwek kamania. Wykrywajcy kamstwo musi pomniejszy znaczenie
oznaki emocji jako wskazwki kamstwa, jeli jego zwizek z podejrzanym
moe dawa powd do oczekiwania, e podejrzany bdzie odczuwa t emocj,
nawet jeli mwi prawd.

nawet w takim wypadku wiedza o oczekiwaniach podejrzanego w stosunku do

wykrywajcego kamstwa moe by podstaw oceny, jakie emocje moe
przeywa osoba prawdomwna, posdzana o kamanie.

Nie kady podejrzany ma jasno skrystalizowane oczekiwania w sto sunku do

kadego wykrywajcego kamstwo, a ci, ktrzy je maj, nie musz mie takich
samych oczekiwa. Zamy, e podejrzanym jest kto, kto ma dostp do tajnych
materiaw i widziano go, jak zbrata si z ludmi, co do ktrych FBI
przypuszcza, e s radzieckimi agentami. Podejrzany nie musia mie adnego
kontaktu z okrelonym agentem rai lub z jakimkol wiek agentem FBI, aby mie
oczekiwania wobec FBI, ktre powinny by uwzgldnione. Jeli ten kto
przypuszcza, e FBI nigdy nie robi bdw i zasuguje na cakowite zaufanie, to
oznaki strachu nie bd musiay by pomniejszone, ale bd mogy by
interpretowane jako obawa przed wykryciem kamstwa. Jednake jeli kto jest
przekonany, e FBI jest albo nieudolne lub fabrykuje faszywe dowody, to oznaki
strachu powinny by pomniejszone. Wykrywajcy musi pomniejszy znaczenie
oznaki emocji jako wskazwki kamstwa, jeli oczekiwania podejrzanego
sprawiyby, e wygldaoby, i dowiadcza on danej emocji, nawet jeli
zachowywaby si tak, jakby mwi prawd.

i wiedzia, e miaby on poczucie winy, gdyby dopuci si przestpstwa,

niezalenie od tego, czy mwi o tym prawd, czy kamie. Jeli Ronnie
rzeczywicie dokona kradziey i prbuje to ukry, to dwa rda silnych emocji
mogyby go zdradzi poczucie winy z powodu okamania i poczucie winy z
powodu popenionego przestpstwa, ktre ukrywa. Jeli mwi prawd, e nie
ukrad pienidzy, to nie powinien odczuwa adnej winy.

Ojciec wiedzia take, e jego syn ma do niego zaufanie. Ronnie, biorc pod
uwag zwizek z ojcem, nie mia powodw, aby wtpi w jego zapewnienie, e
ten uwierzy mu, jeli powie prawd. Chopiec zatem nie powinien obawia si,
e prawda zostanie odrzucona. Ojciec, aby zwikszy obaw przed wykryciem
kamstwa, tak samo jak operator wariografu zapewniajcy o jego niezawodnoci
jako wykrywacza kamstw, twierdzi, e nie mona go oszuka. (...) jeli
okamiesz mnie, rozpoznam to natychmiast, poniewa nie ukryjesz przede mn
kamstwa. Rozpoznam je, Ronnie tak wic przemyl to, zanim cokolwiek
powiesz". Ronnie, przypuszczalnie na podstawie swojego dowiadczenia, wierzy
w to. Powinien zatem obawia si przyapania go na kamstwie, jeli kamie. W
kocu, ojciec obieca mu przebaczenie za przyznanie si do winy: Jeli zrobie
to, musisz mi o tym powiedzie. Nie bd na ciebie zy, Ronnie pod
warunkiem, e powiesz mi prawd". Tym stwierdzeniem ojciec take podwyszy

Prawdopodobnie Ronnie by zmartwiony sytuacj, w jakiej si znalaz, i to

uczucie podenerwowania moe by oglne, powodowane jego kopotliwym
pooeniem, a nie specyficzne, zwizane z jakimkolwiek ze wspomnianych
powyej okrelonych aspektw jego sytuacji. Ojciec zatem moe inter pretowa
strach i poczucie winy jako oznaki kamania, ale zo lub zmartwienie mogyby
pojawi si nawet, jeli Ronnie mwi prawd.

Nawet kiedy sprawy s tak jasno skrystalizowane gdy s podstawy, aby

wiedzie, jakie emocje podejrzany bdzie odczuwa, jeli skamie, a jakie, gdy
bdzie mwi prawd, a kiedy nie bd to takie same emocje interpretowanie
behawioralnych wskazwek kamstwa moe by nadal ryzykowne. Wiele
zachowa jest oznakami wicej ni jednej emocji i dlatego ich znaczenie musi
by pomniejszone, jeli jedna z takich emocji mogaby by dowiadczana, gdy
podejrzany mwi prawd, a inna, gdy podejrzany kamie. Tabele 1 i 2 na kocu
ksiki umoliwiaj atwe sprawdzenie, jaka emocja moe powodowa
wystpienie jakiej wskazwki behawioralnej.

poczucie winy od zoci lub zmartwienia. Nawiasem mwic, zastosowanie

wariografu mogoby na niewiele si zda. Wariograf mierzy tylko napicie
emocjonalne, a nie to, jakiej kto dowiadcza emocji. Ronnie przeywaby takie
napicie zarwno bdc winnym, jak i niewinnym. Chocia badania trafnoci
wariografu pozwalaj stwierdzi, e lepiej wykrywa kamstwa, ni wynikaoby to
z przypadku, w kilku z tych bada operatorzy popenili wiele bdw odrzucenia
prawdy. W nastpnym rozdziale omawiam te badania i wynikajce z nich
implikacje.

Dokonanie oceny, jakich emocji bdzie dowiadcza podejrzany, jeli mwi

prawd, i czy rni si one od emocji przeywanych przez kogo, kto kamie,
jak pokazaa moja analiza The Winslow Boy, jest skomplikowanym zadaniem.
Wymaga to sporej wiedzy o podejrzanym. Czsto nasza wiedza bdzie zbyt maa,
aby takiej oceny dokona. A jeli dysponujemy odpowiedni informacj, to
oceny takie mog nie by pomocne w wykryciu kamstwa. Z posiadanej wiedzy
moe wynika, e podejrzany moe dowiadcza tej samej emocji bez wzgldu
na to, czy kamie, czy mwi prawd, tak jak byo to w wypadku Desdemony.
* Musimy pamita, e wystpuj te inne wskazwki kamstwa, ktre nie musz by zwizane z
emocjami, takie jak przejzyczenia, emblematy pomykowe i tyrady.

oznakami szczeroci lub kamstwa i uatwi zadanie wykrywajcemu kamstwo,

zwikszajc jego czujno na to, jakich dokadnie zachowa powinien
poszukiwa.

Moje wyjanienie niebezpieczestw i zasad ostronoci w wykrywaniu

kamstw dotyczyo, jak do tej pory, tylko sytuacji, w ktrych kto wie, e jest
podejrzewany o kamstwo. Jednake, osoby prawdomwne mog nigdy nie
uwiadamia sobie, e kade ich sowo, gest, skurcz mini twarzy jest
analizowany przez kogo, kto podejrzewa ich o kamanie. Natomiast niektre
niewinne osoby przypuszczaj, e s przedmiotem takiej analizy, gdy faktycznie
nie s. Kamcy nie zawsze wiedz, czy okamywani podejrzewaj ich o
kamstwo. Wymylna wymwka, ktrej celem jest rozproszenie podejrze, moe
spowodowa, e powstanie pytanie w gowie ofiary, ktra dotychczas miaa do
kamcy zaufanie. Ci, ktrzy podejrzewaj, e s okamywani, mog sami kama,
ukrywajc swoje posdzenia, aby upi kamc i sprowokowa go do faszywego
ruchu. S te inne powody, dla ktrych ofiara moe upi kamc. W
kontrwywiadzie, gdy zostanie zdemaskowany szpieg, to fakt ten moe by
ukrywany, aby przez tego agenta przekazywa wrogowi faszyw informacj.
Inne ofiary mog ukrywa, e wiedz o kamstwie, aby mie przyjemno z
odwrcenia sytuacji i obserwowania przez jaki czas, jak kamca kontynuuje fab rykowanie swoich kamstw, nie uwiadamiajc sobie, e okamywany teraz wie,

Ross Mullaney, The Third Way The Interview", nie publikowany maszynopis,

Artur Schopenhauer, Aforyzmy o mdroci ycia, tum. Jan Garewicz, Warszawa 1974, Czytelnik, s. 234.

gorsze planowanie. By moe najwysza cena, ktr musi zapaci wykrywajcy

kamstwa, to strata korzyci wynikajcej z udrki, jak odczuwa ogarnity
strachem kamca, poniewa nie bdzie ona na tyle silna, aby skoni go do
przyznania si, gdy nie wie, e kto podejrzewa go o kamanie.

Ross Mullaney, ekspert w zakresie szkolenia policjantw prowadz cych

przesuchania, jest zwolennikiem czego, co nazywa strategi konia trojaskiego,
ktra polega na tym, e przesuchujcy udaje, e wierzy podejrzanemu, aby ten
mwi wicej i zaplta si w swoich wasnych kamstwach. Nawet jeli strach
przed wykryciem bdzie mniejszy, to jest bardziej prawdopodobne, e
podejrzany popeni bd odkrycia si. Zdaniem Mullaneya: Przesuchujcy
powinien zachci podejrzanego do roz winicia swojego kamstwa, starajc si
uzyska jak najwicej detali o tym, co przypuszczamy, e jest fabrykowane. W
rzeczywistoci policjant take kamie, gdy udaje, e wierzy podejrzanemu (...).
Nie moe to zaszkodzi osobie prawdomwnej. Jeli policjant myli si
podejrzewajc, e prze suchiwany kamie, to ta technika nie spowoduje adnej
1979.

lekcewaenia, jednak oszukanie ofiary, ktra co podejrzewa, moe by

podniecajce, bo stanowi to swoiste wyzwanie dla kamcy.

Nie ma zatem sposobu, aby przewidzie, czy kamca bdzie bardziej czy
mniej naraony na popenienie bdw, jeli jego ofiara ujawni swoje
podejrzenia. Istnieje oczywicie taka moliwo, e podejrzenia s bezpod stawne, podejrzany moe by niewinny. Czy byoby atwiej powiedzie, e
podejrzany jest osob prawdomwn, jeli nie wie on, e jest posdzany o
kamstwo? Jeli nie wie, e jest podejrzewany, to nie powinien obawia si, e
prawda zostanie odrzucona, ani te nie powinna pojawi si zo lub
zmartwienie z powodu stawianych podejrze, a podejrzany, nawet jeli jest
owadnity poczuciem winy, nie bdzie mia specjalnej moliwoci do
zachowania si tak, jak gdyby popenione zostao jakie przewinienie. To
wszystko jest korzystne, poniewa oznaki takich emocji mog by po prostu
interpretowane jako wskazwki kamstwa, bez potrzeby martwienia si, e osoba
szczera moe dowiadcza takich samych emocji, gdy jest pode jrzewana o
kamstwo. Jednak ta korzy ma swoj cen, o ktrej bya ju mowa i ktra
polega na tym, e pewne emocje zwizane z kamaniem, powodujce
wystpowanie wskazwek kamstwa, szczeglnie strach przed wykryciem, bd
sabsze, jeli ta osoba, ktra nie wie o stawianych wobec niej podejrzeniach, jest

na to, e kamca powie mu prawd! Niektrzy kamcy mog zuchwale patrze w

oczy swojej ofierze, gdy zauwa, e osoba przez nich okamywana zaczyna co
podejrzewa, szczeglnie jeli potrafi ujawni podejmowane przez ich ofiary
prby ukrycia ich podejrze. Kamca moe pozowa na osob, ktra uwaa si za
kogo, kto postpuje uczciwie, jest oburzona i skrzywdzona tym, e okamywany
nie mwi otwarcie o swoich posdzeniach, pozbawiajc kamc szansy na
oczyszczenie si z zarzutw. Nawet jeli ten podstp nie powiedzie si, to kamca
moe co najmniej oniemieli na pewien czas swoj ofiar. Nie kady
okamujcy bdzie tak bezczelny. Niektrzy mog ukrywa swoje odkrycie, e
okamywany zacz co podejrzewa, tak e mog zyska czas na zamaskowanie
swoich ladw, przygotowanie ucieczki itd. Niestety, nie tylko kamca moe
ukrywa takie odkrycie. Osoby prawdomwne mog take tai, e wiedz, i s
podejrzewane. Powody tego mog by bardzo rne. Mog oni ukrywa swoj
wiedz, aby unikn awantury lub zyska czas, w ktrym maj nadziej zebra
dowody na swoj niewinno, lub podj dziaania, ktre podej rzewajcy oceni
na ich korzy, jeli bd sdzi, e dziaania takie byy podejmowane bez
wiadomoci, e s podejrzewani o kamstwo.

* Tak nazw tego testu zaproponowa David Raskim, Polygraph Technique for the Detection of
Deception, [w:] Psychological Methods in Criminal Investigation and Evidence, David Raskin (red.), New
York, Springer 1989, s. 247-296. Wydaje si, e jest to lepsza nazwa ni test wiedzy winnego (guilty
konowledge test), poniewa nie kady, kto posiada i ukrywa wiedz o przestpstwie musi by jednoczenie
winny (przyp. tum.).

Zobacz ksik Lykkena Tremor in the Blood, New York 1981, McGraw-Hill, dla zapoznania si z penym opisem, jak stosowa t technik przy wykorzystaniu wariografu w przesuchaniach

kryminalnych.

wiedzy ukrywanej moe zwikszy trafno wariografu. Przesuchujcy nie pyta

podejrzanego, czy popeni dane przestpstwo, ale zamiast tego sprawdza, czy
posiada wiedz, ktrej nikt inny nie moe mie, jak tylko osoba winna. Zamy,
e kto jest podejrzany o morderstwo, podsdny ma motyw, by widziany w
pobliu miejsca popenienia przestpstwa itd. Stosujc test wiedzy ukrywanej,
operator wariografu zada podejrzanemu szereg pyta z wielokrotnym wyborem.
W kadym pytaniu jedna z mo liwoci zawsze bdzie opisywa to, co
rzeczywicie si zdarzyo, podczas gdy inne, ktre brzmi tak samo
prawdopodobnie, bd opisywa rzeczy, ktre si nie zdarzyy. Tylko osoba
winna bdzie wiedziaa, ktre ewen tualnoci s prawdziwe, a ktre
nieprawdziwe. Na przykad, podejrzanego mona zapyta: Czy zamordowana
osoba leaa twarz w d, twarz do gry, na boku czy siedziaa prosto?" Prosi
si go, aby odpowiada: Nie" lub Nie wiem", po odczytaniu kadej moliwoci.
Tylko osoba, ktra popenia morderstwo, bdzie wiedziaa, e zamordowany
lea na wznak. Podczas laboratoryjnych eksperymentw nad kamaniem Lykken
stwierdzi, e u osoby, ktra posiada wiedz wiadczc o tym, e jest winna, po jawia si zmiana w aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego, ktr mona
wykry za pomoc wariografu, w momencie gdy zostaje przedsta wiona
prawdziwa sytuacja, podczas gdy zapis reakcji fizjologicznej nie winnej osoby
jest taki sam w razie wszystkich moliwoci. Pomimo podej mowanych przez
osob winn prb ukrycia posiadanej wiedzy, ktr moe mie tylko przestpca,
test Lykkena pozwala go zidentyfikowa 7.

1 f\l

Scientific Validity of Polygraph Testing: A Research Review and Evaluation A Technical Memorandum, Washington D.C., U.S. Congress, Office of Technology Assessment, OTA-TM-H-15,

listopad 1983.

z powodu pomylenia emocji osoby prawdomwnej, wzbudzonych stawia nymi

wobec niej podejrzeniami, i emocji, ktrych dowiadcza kamca.

Niestety, ten obiecujcy test wykrywania kamstw nie by przed miotem

wielu bada sprawdzajcych jego trafno, a badania, ktre zostay
przeprowadzone nie zawsze potwierdzaj, e jest tak skuteczny, jak sugerowao
to oryginalne badanie Lykkena. Ostatni raport Urzdu Badania Techniki na temat
trafnoci wariografu stwierdza, e test wiedzy ukrywanej (...) wykry rednio
nieznacznie niszy procent osb winnych ni [zwykle stosowany test]".
Stwierdzono stosunkowo wyszy poziom bdw przyj cia kamstwa, ale niszy
procent bdw odrzucenia prawdy 8.

zastosowania w celu zmniejszenia niebezpieczestwa, ktre staraem si

wyjani w tym rozdziale. Wykrywajcy musi zawsze oceni prawdopodobiestwo, e jaki gest lub ekspresja wskazuje na kamstwo lub
prawdomwno. Rzadko mamy pod tym wzgldem pewno. W tych
wypadkach, w ktrych taka pewno wystpuje emocja sprzeczna z
kamstwem, przeciekajca w postaci penej mikroekspresji mimicznej lub jaki
fragment ukrywanej informacji wypaplanej w sowach podczas wygaszania
tyrady rwnie podejrzany uwiadomi to sobie i przyzna si do kamstwa.

1. Prbuj formuowa explicite podstawy twoich podejrze i intuicji, czy

kto kamie, czy te nie. Bdc bardziej wiadomy tego, jak ty interpretujesz
behawioralne wskazwki kamstwa, nauczysz si identyfiko wa swoje bdy i
rozpoznasz, kiedy nie masz moliwoci dokonania trafnej

i n

6. Pamitaj, e wiele wskazwek kamstwa to oznaki wicej ni jednej

emocji, dlatego ich warto diagnostyczna musi by pomniejszona, jeli jedna z
tych emocji mogaby by dowiadczana w wypadku, kiedy podejrzany mwi
prawd, a inna emocja mogaby by przeywana, gdy podejrzany kamie.

7. Rozwa, czy podejrzany wie, czy te nie wie, e jest posdzany o

kamstwo oraz jakie plusy i minusy mogoby to mie dla wykrywania kamstwa
w kadym z tych wypadkw.

Richard O. Arther, How Many Robbers, Burglars, Sex Criminals Is Your Department Hiring This Year? (Hopefully, Just 10% of Those Employed!), Journal of Polygraph Studies" 6, maj-

czerwiec 1972.

7. Wariograf jako wykrywacz kamstw

Policjant z innego miasta w Kalifornii zoy podanie o zatrudnienie go w naszym wydziale.

Wydawao si, e posiada wszystkie cechy dobrego policjanta, zna przepisy i mia ju
dowiadczenie policyjne, dlatego sprawia wraenie idealnego kandydata. Podczas rozmowy
wstpnej przed badaniem wariograficznym nie przyzna si do niczego. Dopiero kiedy wynik
badania wskaza, e kamie, przyzna si do popenienia ponad dwunastu wama
dokonanych w czasie penienia suby i do wykorzystania swojego policyjnego samochodu do
przewoenia skradzionych towarw, podrzucania kradzionych narkotykw niewinnym
osobom w celu ich aresztowania oraz odbycia kilku stosunkw seksualnych w swoim
samochodzie policyjnym z modymi dziewcztami w wieku szesnastu lat".
Odpowied detektywa, sieranta W. C. Meeka, ktry wykonuje badania wariograficzne w Salinas,
Kalifornia, Wydzia Policji, na pytanie, jak policja wykorzystuje wariograf \

Faya aresztowano w Toledo w 1978 roku i oskarono o rabunek poczony z morderstwem

jego znajomego, ktry przed mierci stwierdzi, e zamaskowany przestpca wyglda jak
Buzz [Fay]". Fay zosta zatrzymany, bez moliwoci porczenia, na dwa miesice, w czasie
ktrych policja daremnie poszukiwaa dowodw na to, e jest zamieszany w to morderstwo.
W kocu prokurator zaproponowa mu odstpienie od oskarenia, jeli uzyska wynik
prawdomwnoci w badaniu wariograficznym, ale zada od Faya zgody na uwzgldnienie
wynikw tego badania w rozprawie sdowej, jeli wariograf bdzie wskazywa, e kamie.
Fay zgodzi si i zosta uznany za kamc tak w pierwszym badaniu, jak i w drugim,
przeprowadzonym przez innego specjalist, a nastpnie skazany za morderstwo na
doywocie. Ponad dwa lata pniej zapano prawdziwych zabjcw, ktrzy

171

David T. Lykken, Polygraphic Interrogation, Natur", 23 lutego 1984, s. 681-684.

przyznali si do tej zbrodni, uwalniajc Faya, ktry zosta natychmiast

wypuszczony z wizienia".
Przypadek opisany przez psychologa Davida Lykkena, w artykule, w ktrym badanie wariograficzne
nazywa technik pseudonaukow" 2.

Przykady takie jak te, za i przeciw, sprawiaj, e toczy si spr

* Tylko garstka naukowcw przeprowadzia badania nad wariografem jako wykrywaczem kamstw.

' Leonard Saxe, informacja przekazana osobicie.

Wikszo moich danych na temat stosowania wariografu pochodzi ze Scientific Validity of Polygraph Testing: A Research Review and Evaluation A Technical Memorandum, Washington

D.C., U.S. Congress, Office of Technology Assessment, OTA- -TM-H-15, listopad 1983. Ten sam raport zosta opublikowany jako artyku The Validity of Polygraph Testing Leonarda Saxe'a, Denise
Dougherty i Theodore'a Crossa, [w:] American Psychologist", stycze 1984.

Wiele moich hipotez na temat behawioralnych wskazwek kamstwa, ktre

wyjaniem w pierwszych szeciu rozdziaach, stosuje si tak samo do
wykrywania kamstw przy uyciu wariografu. Kamcy mog zosta
zdemaskowani za pomoc tego urzdzenia dziki temu, e przeywaj strach
przed wykryciem kamstwa, maj poczucie winy lub odczuwaj rado
oszukiwania. Wykrywajcy kamstwo musz pamita o moliwoci popenienia
bdu Otella i naraenia si na ryzyko Brokawa pomyek bdcych wynikiem
nieuwzgldniania rnic indywidualnych w zachowa niu emocjonalnym.
Operatorzy wariografu musz zmaga si zarwno z ryzykiem popenienia bdu
przyjcia kamstwa, jak i bdu odrzucenia prawdy. Wikszo niebezpieczestw
i zasad ostronoci w wykrywaniu kamstw jest taka sama, bez wzgldu na to,
czy stosowany jest wariograf, czy wskazwki behawioralne. Jednak pojawiaj si
nowe, skomplikowane pojcia, z ktrymi musimy si zapozna:

rnica midzy trafnoci i uytecznoci w jaki sposb wariograf moe

1 "71

David C. Raskin, The Truth about Lie Detectors, The Wharton Magazine", Fall 1980,

Raport Urzdu Badania Techniki (OTA), s. 31.

Benjamin Kleinmuntz, Julian J. Szucko, On the Falliability of Lie Detection, Law and Society Review" 17, 1982, s. 91.

okoo 300000 rocznie wykonuje si na zlecenie prywatnych pracodawcw.

Testy te przeprowadza si w ramach selekcji kandydatw do pracy,
kontrolowania wewntrznej przestpczoci i jako jeden z warunkw uzyskania
awansu. Do selekcji kandydatw przed ich zatrudnieniem ogromn wag
przykadaj czonkowie Krajowego Stowarzyszenia Aptek i Krajowego
Stowarzyszenia Sklepw, Brinks Inc..." oraz Zjednoczonych Sklepw
Spoywczych5. Chocia wariograficzne badanie pracownikw jest nielegalne w
osiemnastu stanach, pracodawcy potrafi znale sposoby na obejcie prawa.
Pracodawcy mog powiedzie swojemu pracownikowi, e podejrzewaj go o
kradzie, ale jeli potrafi udowodni swoj niewinno, to nie zwolni go z
pracy"6. W 31 stanach pracownicy mog by poddawani badaniom
wariograficznym. Wrd prywatnych pracodawcw, ktrzy najczciej stosuj
wariograf, s banki i handel detaliczny. Na przykad okoo poowa z 4700 barw
szybkiej obsugi McDonalda korzysta z bada wariograficznych przy selekcji
kandydatw do pracy7.

s. 29.

Owiadczenie Richarda K. Willarda, zastpcy wiceprokuratora generalnego Stanw Zjednoczonych, Ministerstwo Sprawiedliwoci USA, przed Komisj Ustawodawstwa i Bez pieczestwa

Narodowego, Izba Reprezentantw USA, 19 padziernika 1983.

stron. Wyniki nie mog by dopuszczone, jeli wczeniej nie zawarto umowy w
wikszoci, ale nie wszystkich, z Federalnych Okrgw Sdw Apelacyjnych.
aden Okrgowy Sd Apelacyjny Stanw Zjednoczonych nie uniewani decyzji
okrgowego sdu stanowego o niedopuszczeniu do rozprawy wynikw badania
wariograficznego. Zdaniem Richarda K. Wila- rda, zastpcy wiceprokuratora
generalnego Stanw Zjednoczonych, Nigdy nie zdarzyo si, aby Sd
Najwyszy podj decyzj o dopuszczeniu wyniku bada wariograficznych w
sdzie federalnym" 8.

Rzd federalny jest trzecim, co do wielkoci, uytkownikiem wario- grafu

* Wariograf aktualnie jest stosowany przez: Komend ledcz Si Zbrojnych Stanw Zjednoczonych
do Spraw Kryminalnych; Komend Wywiadu i Bezpieczestwa Si Zbrojnych Stanw Zjednoczonych;
Sub ledcz Marynarki Wojennej; Biuro ledcze Si Powietrznych Stanw Zjednoczonych; Wydzia
ledczy Korpusu Morskiego Stanw Zjednoczonych do Spraw Kryminalnych; Krajow Agencj
Bezpieczestwa; Suby Specjalne; Federalne Biuro ledcze; Inspekcj Pocztow; Agencj Kontroli nad
Alkoholem, Tytoniem i Broni Paln; Agencj Zwalczania Narkotykw; Centraln Agencj Wywiadowcz;
Sie Marshalla; Urzd Ce oraz Ministerstwo Pracy.

Raport Urzdu Badania Techniki, s. 29.

10

Urzd Badania Techniki powsta w 1972 roku jako kongresowe biuro przeprowadzania analiz. Raport na temat wariografu mona otrzyma piszc do Superintendent of Documents, U.S.
Government Printing Office, Washington, D.C. 20402.

wariograficznemu mogliby ponie niepomylne dla nich konsekwencje". W

1983 roku prezydent Reagan zaproponowa dalsze rozszerzenie stosowania
wariografu. Wszyscy kierownicy wydziaw byliby upowa nieni do dania od
pracownikw zgody na badanie wariograficzne, jeli prowadzone jest ledztwo w
sprawie nieuprawnionego ujawnienia tajnej i poufnej informacji (...). [Tak jak w
wypadku zmian zaproponowa nych przez Ministerstwo Obrony, odmowa]
poddania si badaniu wario graficznemu moe spowodowa zastosowanie sankcji
administracyjnych i odstpienie od przyznania certyfikatu zaufania (...). [Nowe
przepisy] pozwol take rzdowi na szerokie uycie wariografu do badania
pracownikw (i kandydatw na stanowiska) majcych dostp do cile tajnej
informacji. Nowa polityka upowania dyrektorw agencji do przeprowa dzania
okresowych lub wyrywkowych bada wariograficznych losowo wybranych
pracownikw, ktrzy maj dostp do bardzo wanej informacji, i do pozbawienia
pracownikw dostpu do niej, jeli nie zgadzaj si oni na badanie
wariograficzne"9. Kongres odoy wprowadzenie w ycie po prawek zgoszonych
przez Ministerstwo Obrony do kwietnia 1984 roku i poprosi Urzd Badania
Techniki (Office of Technology Assessment) o przygotowanie raportu na temat
danych naukowych o trafnoci wario grafu10. Raport ten zosta opublikowany w
listopadzie 1983 roku, i teraz, kiedy pisz te sowa, Biay Dom zrewidowa swoj
* Przygotowujc ten rozdzia korzystaem w ogromnej mierze z tego raportu. Jestem wdziczny
czterem osobom, ktre przeczytay szkic tego rozdziau i poczyniy wiele trafnych i krytycznych uwag:
Leonardowi Saxe'owi (profesor psychologii na Uniwersytecie Bostos- kim) Denise Dougherty (analityk
OTA), autorce i wspautorce raportu OTA; Davidowi T. Lykkenowi (Uniwersytet Minnesota) i Davidowi
C. Raskinowi (Uniwersytet Utah). Denise Dougherty take wspaniaomylnie i cierpliwie odpowiadaa na
wiele moich pyta, kiedy przedzieraem si przez gszcz sprzecznych argumentw i wynikw bada.

11

Marcia Garwood, Norman Ansley, The Accuracy and Utility of Polygraph Testing, Department of Defense, 1983.

naukowcw, s bardzo silne. Wane jest to, e zesp doradcw, ktrzy

nadzorowali raport, obejmowa wybitnych naukowcw. Nie kady, kto ich zna,
myla, e dojd midzy sob do porozumienia, i e jest moli we sporzdzenie
jakiegokolwiek rzetelnego raportu, ale zgodzili si. Mao jest stwierdze
wymijajcych, chocia oczywicie pozostaje jaki nie dosyt.

Niektrzy profesjonalici od wariografu spoza spoecznoci nauko wcw

uwaaj, e raport Urzdu Badania Techniki jest zbyt krytycz ny w sprawie
trafnoci wariografu. Podobne zdanie maj specjalici z Ministerstwa Obrony. W
1983 roku Krajowa Agencja Bezpiecze stwa opublikowaa raport Trafno i
uyteczno bada wariograficz- nych", ktrego autorami byli szefowie
wydziaw bada wariograficz- nych w armii, marynarce, lotnictwie i NSA".
Sporzdzajc swj raport, ktry jak przyznaj przygotowali w cigu
trzydziestu dni, nie korzystali z rad i nadzoru spoecznoci naukowcw, z
wyjtkiem jednego jej przedstawiciela, ktry jest zwolennikiem stosowania
wariografu. Raporty Krajowej Agencji Bezpieczestwa i Urzdu Badania
Techniki s zgodne w jednej sprawie, chocia OTA jest bardziej ostrony ni

177

Jak dziaa wariograf?

Sownik Webstera wyjania, e termin wariograf' oznacza urzdzenie do

zapisywania w formie wykresw kilku rodzajw pulsowania jednoczenie,
oglnie: WYKRYWACZ KAMSTW". Pulsowanie rejestrowane jest
odchylajcymi si pisakami na przesuwajcej si papierowej tamie. Termin
wariograf' zwykle odnosi si do mierzenia zmian w autonomicz nym ukadzie
nerwowym, chocia pisaki wariografu mogyby rejestrowa kady rodzaj
aktywnoci. W rozdziale 4 wyjaniem, e aktywno auto nomicznego ukadu
nerwowego zmiany tempa bicia serca, cinienie krwi, elektryczne
przewodnictwo skry, temperatura skry itd. s oznakami napicia
emocjonalnego. Wspomniaem, e kilka z tych zmian, takich jak nasilone
oddychanie, pocenie si, rumienienie si i blednicie, mona obserwowa bez
wariografu. Wariograf zapisuje te zmiany bardziej dokadnie, wykrywajc
mniejsze ich natenie, ni mona zaobserwowa goym okiem, i aktywno
autonomicznego ukadu nerwowego, ktrej w ogle nie mona zahaczy, jak
tempo bicia serca. Zapis dokonuje si drog wzmacniania sygnaw odbieranych
przez czujniki podczone do rnych czci ciaa. Rury pneumatyczne
rozcignite wok klatki pier siowej i brzucha su do mierzenia zmian
gbokoci i tempa oddychania. Mankiet do mierzenia cinienia krwi, zakadany
na rami, umoliwia reje strowanie aktywnoci serca. Czwarty czujnik mierzy
bardzo mae zmiany w poceniu si, odbierane przez metalowe elektrody naoone
na palce.
* Pewne rodzaje przetwarzania informacji koncentrowanie si, poszukiwanie informacji, by
moe rwnie dezorientacja (perplexity) take mog generowa zmiany w aktywnoci autonomicznego
ukadu nerwowego. Chocia przewanie w wyjanieniach, dlaczego wariograf wykrywa kamstwa,
podkrela si rol napicia emocjonalnego, to zarwno Raskin, jak i Lykken uwaaj, e przetwarzanie
informacji jest co najmniej tak samo wanym czynnikiem wyzwalania zmian w aktywnoci autonomicznego
ukadu nerwowego w czasie badania wariograficznego.

samo jest z behawioralnymi oznakami kamstwa. Przypominam, e wcze niej

wyjaniem, i aden wyraz mimiczny, gest, lub zmiana gosu nie jest oznak
kamania per se. Zachowania te sygnalizuj tylko napicie emoc jonalne lub to, e
kto zastanawia si nad jakim problemem. Na ich podstawie mona
wywnioskowa, e kto kamie, poniewa emocja nie pasuje do wypowiedzi lub
osoba wydaje si fabrykowa swoj wypowied. Wariograf daje nam mniej
precyzyjn informacj ni wskazwki behawio ralne, o tym, jaka emocja zostaa
wzbudzona. Mikroekspresja mimiczna moe zdradzi, e kto jest zy, boi si, ma
poczucie winy itd. Wariograf moe nam tylko powiedzie, e kto przeywa
jak emocj, ale nie wiemy, jaka to emocja.

Aby wykry kamstwo, operator wariografu porwnuje zmiany aktyw noci

AUN zapisane na tamie, gdy podejrzanemu zadawane jest kluczowe pytanie,
czyli pytanie istotne dla sprawy, w zwizku z ktr przeprowadzane jest badanie
wariograficzne Czy ukrade 750 dolarw?" z reakcj podejrzanego na
jakie inne pytanie nie zwizane z dan spraw Czy dzisiaj jest wtorek?"
Czy kiedykolwiek ukrade co w swoim yciu?" Podejrzany zostanie uznany za
osob winn, jeli ujawni wiksz aktyw no psychofizjologiczn w odpowiedzi
na pytania istotne ni na inne pytania.
179

Wszystkie te uczucia mog by przeywane nie tylko przez kamc, ale take
przez niektre osoby prawdomwne. Jak emocj podejrzany bdzie odczuwa,
zaley od jego osobowoci, zwizku czcego w przeszoci podejrzanego z
wykrywajcym kamstwo i oczekiwa podejrzanego, jak ju bya o tym mowa w
rozdziale 6.

Test pyta kontrolnych

Wszyscy, ktrzy stosuj wariograf, i ci, ktrzy krytykuj jego uycie, dostrzegaj
potrzeb redukowania bdw Otella. Nie zgadzaj si oni co do stopnia, w jakim
procedury zadawania pyta umoliwiaj zmniejszenie lub wyeliminowanie tego
bdu. W badaniu wariograficznym wykorzystywane s cztery procedury
zadawania pyta, a nawet wicej, jeli uwzgldni rne ich warianty. Tutaj
musimy rozway tylko dwie. Pierwsza z nich, test pyta kontrolnych,
najczciej jest stosowany, gdy kto podejrzewany jest o przestpstwo.
Podejrzanemu zadaje si nie tylko pytania istotne dla czynu zagroonego kar
(czy ukrade 750 dolarw?"), ale take pytania kontrolne. Kontrowersje wok
testu w znacznej mierze dotycz tego, co dokadnie to pytanie kontroluje i na ile
dobrze kontroluje.

12

David C. Raskin, The Scientific Basis of Polygraph Techniques and Their Uses in th Judicial Process, [w:] Reconstructing the Past: The Role of Psychologists in Criminal Trial red. A.

Trankell, Stockholm 1982, Norstedt and Soners, s. 325.

13
David T. Lykken, Tremor in the Blood, New York 1981, McGraw-Hill, s. 118.

bezporednie i najwiksze zagroenie. Natomiast niewinna osoba wie, e

odpowiada na pytania istotne zgodnie z prawd i niepokoi si swoim kamstwem
lub niepewnoci, czy udzielia prawdziwych odpowiedzi na pytania
kontrolne" 12.

David Lykken psycholog, ktry opowiada si za stosowaniem testu

wiedzy ukrywanej, ktry opisaem na kocu poprzedniego roz dziau jest
gwnym krytykiem testu pyta kontrolnych. (Raskin kryty kuje test wiedzy
ukrywanej). W swojej ksice, powiconej stosowaniu wariografu, Lykken
* Chocia argumentacja Lykkena w tej sprawie wydaje si uzasadniona i zgodna z moir punktem
widzenia, to Raskin zwraca uwag, e nie ma na to mocnych dowodw. W dwc' badaniach, w ktrych
celowo popeniono bdy przed przeprowadzeniem testu, tak podejrzany wiedzia, e wariograf jest
zawodnym urzdzeniem, nie zaobserwowano nastpni pogorszenia trafnoci wykrywania kamstw.
Jednake kwestionowana jest poprawno badaf na ktre powouje si Raskin. Jest to jedno z wielu
zagadnie, ktre wymagaj dalszyc docieka.

zadawane s pytania istotne dla przestpstwa i z tego powodu moe zosta uznany za
winnego*.

Drugie twierdzenie e silne reakcje na pytania kontrolne bd stwarza

dla podejrzanego zagroenie jest take faszywe i o tym rwnie wszyscy
operatorzy wiedz. Prawdziwe jest twierdzenie dokadnie odwrot ne jeli
podejrzany ujawnia silniejsze reakcje na pytanie kontrolne (Czy przed
osiemnastym rokiem ycia zabrae co, co nie naleao do ciebie?") ni na
pytanie istotne (Czy ukrade 750 dolarw?"), to zostaje uznany za osob
niewinn popenionego przestpstwa. To zodziej, a nie osoba niewinna powinna
odczuwa wiksze napicie odpowiadajc na pytanie istotne.

* Raskin twierdzi, e dowiadczony operator powinien potrafi ukry przed podejrzanym, ktre
pytanie ma wiksze znaczenie dla jego losu kontrolne czy istotne. Nie wydaje mi si, i innym krytykom
testu pyta kontrolnych, e wykrywajcemu kamstwo uda si tego dokona za kadym razem, szczeglnie
w wypadku inteligentnych podejrzanych.

powiedzi na pytanie istotne ni kamstwem na pytanie kontrolne. Logika zatem

jest taka, e tama wariografu z zapisem reakcji osoby niewinnej wykae
wiksze napicie emocjonalne w momencie udzielania odpowiedzi na pytanie
kontrolne: Czy kiedykolwiek zabrae co?", ni na pytanie istotne: Czy
ukrade te 750 dolarw?" Tylko osoba winna ujawni wiksze napicie
emocjonalne odpowiadajc na pytanie istotne.

Test pyta kontrolnych eliminuje bd Otella tylko wtedy, gdy niewinny

podejrzany jest bardziej zaniepokojony pytaniem kontrolnym ni pytaniem
istotnym dla przestpstwa. Inaczej moe zosta popeniony bd odrzucenia
prawdy. Zastanwmy si, co moe spowodowa wystpienie takiego bdu. Co
mogoby by przyczyn tego, e niewinny podejrzany bdzie bardziej
zaniepokojony pytaniem istotnym (Czy ukrade te 750 dolarw?") ni
* W praktyce zadaje si wiele istotnych i kontrolnych pyta, ale to nie zmienia sedni mojej
analizy.
** Obroca testu pyta kontrolnych powiedziaby, e dobry operator potrafi spowodo wa, i
podejrzany poczuje si tak le mylc o swojej przeszoci, bdzie tak przekonany, i popeniony kiedy
bd zaway na ocenie jego uczciwoci, bdzie tak przejty moliwoci przyapania go na ukrywaniu tego
wystpku, e jego reakcja na pytanie kontrolne bdzi silniejsza ni na pytanie istotne.

183

podejrzany, ktrego prosi si o zgod na badanie wariograficzne, wie, e policja

rzucajc na niego niesuszne podejrzenia popenia powany bd, ktry
moe ju zniszczy jego reputacj. On ju wyjani, dlaczego nie popeni tego
przestpstwa, dlaczego nie mg tego zrobi. Oczywicie oni nie wierz mu,
chocia powinni. Aczkolwiek mgby potraktowa test jako sposobno
udowodnienia swojej niewinnoci, rwnie dobrze moe od czuwa obaw, e ci,
ktrzy popenili bd, podejrzewajc go o popenienie przestpstwa, mog robi
nastpne pomyki. Jeli metody policji s na tyle zawodne, aby stawia wobec
niego podejrzenia, to rwnie ich wariograf moe okaza si zawodny.

2. Policja postpuje nie fair: Kto moe nie lubi i nie mie zaufania do
policji, zanim jeszcze sta si podejrzanym o dokonanie jakiego przestpstwa.
Jeli niewinny podejrzany przynaley do jakiej grupy mniejszociowej lub
subkultury, ktra pogardza i nie ufa policji, to podejrzany bdzie spodziewa si i
obawia, e niesusznie zostanie uznany za przestpc.

14

David Lykken, informacja przekazana osobicie.

wa, to pami tej sceny ponownie wzbudza w nim emocje, ale jest zbyt mski,
aby przyzna si do nich. Podejrzany moe sobie nie uwiadamia wszystkich
tych uczu. Badanie wariograficzne wskazaoby, e kamie, i rzeczywicie
kamaby, ale to kamstwo polegaoby na ukrywaniu uczu, a nie na ukrywaniu
dokonania morderstwa. W nastpnym rozdziale omwi przypadek, w ktrym
niewinny podejrzany zosta uznany za kamc w badaniu wariograficznym i
nastpnie skazany za morderstwo.

Zwolennicy stosowania testu pyta kontrolnych w ledztwach krymi nalnych przyznaj, e niektre z tych rde bdw mog wystpi, ale ich
zdaniem zdarza si to rzadko. Krytycy argumentuj, e duy procent niewinnych
podejrzanych najbardziej zagorzali krytycy twierdz, e 50 procent osb
niewinnych ujawnia silniejsze reakcje na pytania istotne ni pytania
kontrolne. Jeli tak jest w istocie, to wariograf zawodzi, poniewa zbyt czsto
wystpuje bd Otella, ktry polega na odrzuceniu prawdy.

Test wiedzy ukrywanej

15
16

Lykken, Tremor in the Blood, op. cit., s. 251.

Raskin, Scientific Basis, op. cit., s. 341.

midzy podejrzanym winnym i niewinnym jest to, e jeden z nich by obecny na

miejscu przestpstwa i wie, co si tam zdarzyo, w jego pamici s obrazy,
ktrych nie ma w pamici osoby niewinnej (...) Posiadajc tak wiedz,
podejrzany, ktry jest winny, rozpozna ludzi, obiekty i zdarzenia zwizane z tym
przestpstwem (...) fakt rozpoznania bdzie pobudza go i generowa w nim
napicie (...)" 15

Wad testu wiedzy ukrywanej jest to, e nie zawsze moe by zastosowany,
nawet w ledztwach kryminalnych. Informacja o przestpst- | wie moe by tak
szeroko rozpowszechniona, e zarwno przestpca, jak i osoby niewinne mog
zna wszystkie fakty. Nawet jeli gazety nie ujawni informacji, to czsto robi to
policja w trakcie przesuchiwania podejrzanych. W wypadku niektrych
przestpstw, ze wzgldu na ich natur, nie jest atwo posuy si testem wiedzy
ukrywanej. Byoby trudno na przykad oceni, czy osoba, ktra przyznaa si do
popenienia morderstwa, kamie twier dzc, e dokonaa tego czynu w
samoobronie. A czasami niewinny podejrzany moe by obecny na miejscu
przestpstwa i posiada te same informacje, co policja.

brak przejzyczenia lub emblematu pomykowego nie dowodzi, e pode jrzany

mwi prawd. Podobnie brak aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego,
tak jak zwykle si to mierzy przy uyciu wariografu, nie wiadczy w wypadku
wszystkich osb o tym, e kto nie jest w stanie napicia. Ludzie, ktrzy nie
wykazuj dostatecznie duej aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego, w
tecie wiedzy ukrywanej bd uzyskiwali wynik braku rozstrzygnicia. Lykken
mwi, e takie przypadki zdarzaj si bardzo rzadko, ale przeprowadzono zbyt
mao bada, aby stwierdzi, jak czsto moe si to zdarzy wrd osb
podejrzewanych

0 przestpstwo, szpiegostwo itp. Ludzie, ktrzy nie ujawniaj dostatecznej

aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego, uzyskaj take wynik braku
rozstrzygnicia w tecie pyta kontrolnych, poniewa nie bdzie adnej rnicy
w reakcjach na pytania kontrolne i istotne.
* Chocia opublikowano tysice artykuw na temat wariografu, w niewielu z nich mona znale
doniesienia z przeprowadzonych bada. Urzd Badania Techniki wyselekcjonowa 3200 artykuw, z
ktrych tylko okoo 320 dotyczyo bada. Wikszo z nich nie speniaa w wystarczajcym stopniu
wymaga naukowych. W ocenie Urzdu Badania Techniki tylko w 30 przypadkach mona mwi o
prawdziwych, naukowych badaniach trafnoci wariografu w wykrywaniu kamstw.

187

Badanie trafnoci wariografu

Rne podejcia do badania trafnoci wariografu charakteryzuj si wiksz lub

mniejsz pewnoci znajomoci prawdy podstawowej. W badaniach terenowych
(field studies) analizowane s przypadki prawdziwe, wzite z ycia. W badaniach
laboratoryjnych (analog studies), wykorzystuje si pewn sytuacj, zwykle
eksperyment, zaaranowan przez badacza. Bada nia terenowe i laboratoryjne s
zwierciadlanym odbiciem swoich wad i zalet. W badaniach terenowych
podejrzany zwykle bardzo przejmuje si, jaki uzyska wynik w tecie
wariograficznym, a zatem jest prawdopodobne wzbudzenie silnych emocji. Inn

Badania terenowe

Rozwamy najpierw, dlaczego tak trudno w badaniach terenowych ustali

kryterium prawdy podstawowej. Ludzie rzeczywicie podejrzani o prze stpstwo
s poddawani badaniom wariograficznym nie w celach badaw czych, ale w
ramach prowadzonego ledztwa. Informacja dostpna po badaniu mwi, czy

17

Raport Urzdu Badania Techniki, s. 50.

Raskin, trudno jest oceni znaczenie takich przewodw sdowych dla ustalenia winy
podejrzanego. Rezultat jest taki, e uwzgldniajc werdykty wydawane przez wymiar
sprawiedliwoci, badania wariograficzne mog wydawa si obcione du liczb [bdw
odrzucenia prawdy] w przypadkach uniewinnie, lub [bdw przyjcia kamstwa] w
przypadkach oddalenia oskarenia17.

Chocia mgby kto sdzi, e problemy te mona rozwiza za pomoc

analizy dowodw przez zesp ekspertw, ktry podjby decyzj o tym, czy
podejrzany jest winny, czy niewinny, ale pojawiaj si tutaj dwie zasadnicze
przeszkody. Eksperci nie zawsze zgadzaj si, i jeli co takiego zdarza si, to nie
ma sposobu, aby mie pewno, kiedy si myl. Nawet przyznanie si do winy
nie zawsze jest wolne od problemu. Czasami do popenienia przestpstwa
przyznaj si osoby niewinne, a nawet jeli przyznaje si rzeczywisty sprawca, s
to nieliczne i prawdopodobnie bardzo nietypowe przypadki ujawnienia prawdy
podstawowej przez osoby badane wariografem. W prawie wszystkich badaniach
terenowych wystpuje problem braku znajomoci puli przypadkw, z ktrej
zostay wyselekcjonowane te poddane analizie.

Badania laboratoryjne

189

18

Raskin, Scientific Basis, op. cit., s. 330.

sprawdzi, czy mwi prawd zaprzeczajc, e dokonali tej kradziey. Powiedziano im te, e
jeli uzyskaj w tecie wynik prawdomwnoci, to otrzymaj znaczn nagrod pienin.
Drug poow uczestnikw poinstruowano, jak maj dokona przestpstwa (...) Weszli do
pokoju na innym pitrze, stosujc podstp spowodowali, e sekretarka wysza z biura, potem
sami weszli do pokoju i szukali w jej biurku kasy, w ktrej znajdowa si piercionek, ukryli
go przy sobie, a nastpnie wrcili do laboratorium, aby przej przez test wariograficzny.
Ostrzeono ich, aby nie ujawniali nikomu faktu, e uczestnicz w eksperymencie, i aby
przygotowali sobie alibi, gdyby kto zaskoczy ich w biurze sekretarki. Ostrzeono te ich,
aby nic nie mwili o dokonanym przestpstwie wykrywajcemu kamstwo, poniewa
wiedziaby wtedy, e s osobami winnymi i nie otrzymaliby pienidzy, ktre normalnie by im
zapacono za udzia w eksperymencie, ani te nie dostaliby moliwej premii 10 dolarw'8.

Chocia jest to imponujca prba upodobnienia przestpstwa symulo wanego do prawdziwego przestpstwa, to pozostaje pytanie, czy zostan
wzbudzone emocje z powodu kamania. Poniewa wariograf mierzy napicie
emocjonalne, przestpstwo symulowane moe powiedzie nam, jak bardzo trafny
jest wariograf, tylko wtedy, gdy zostan wzbudzone takie same emocje i o takiej
samej sile, jak w wypadku prawdziwego przestpst wa. W rozdziale trzecim
opisaem trzy rodzaje emocji, ktre mog zosta wzbudzone, gdy kto kamie, i
w odniesieniu do kadej z nich wyjaniem, co bdzie wpywa na jej si.
Rozwamy, czy te emocje mog powsta w zwizku z dokonaniem przestpstwa
symulowanego, ktre aranuje si po to, aby mona byo zbada trafno
wariografu.

Poczucie winy z powodu okamania: Poczucie winy jest najwiksze, gdy

kamca i okamywany podzielaj te same wartoci, co powinno rwnie
wystpowa w przestpstwie symulowanym, ale odczuwana wina jest mniejsza,
gdy kamstwo jest usprawiedliwione, wymagane i zaakceptowane jako warunek
wywizania si z jakiego zadania. W przestpstwie symulo wanym kamc
informuje si, aby skama. On wie, e kamic pomaga nauce. Kamcy powinni
mie mae poczucie winy z powodu okamania w przestpstwie symulowanym.

Rado oszukiwania: Podniecenie spowodowane zadaniem oszukania,

przyjemno zaimponowania komu jest silniej odczuwana, gdy okamywa ny ma
reputacj osoby, ktr trudno zmyli. Oszukanie wariografu powinno by takim
wyzwaniem dla uczestnikw bada laboratoryjnych, i ta emocja powinna by
wzgldnie silna, jeli nie ma adnych innych emocji strachu lub poczucia
winy ktre uczucie radoci mogyby osabi*. Tylko kamca, a nie osoba
* Raskin powiedzia mi, zanim jeszcze dowiedzia si o mojej analizie bada wario- graficznych, e
przypuszcza, i kamc zdradza bardziej jego reakcja na wyzwanie, przed jakim stoi, ni strach przed
wykryciem lub rado oszukiwania. Chocia to nie jest zgodne z moim stanowiskiem, to jednak wzmacnia
mj argument, e przestpstwa symulowane mog nie wzbudza podobnych emocji do tych dowiadczanych
w zwizku z prawdziwymi przestpstwami, kiedy s bardzo wysokie stawki tak w wypadku osoby
niewinnej, jak i winnej.

20

Urzd Badania Techniki, s. 132.

aranuje sprawy w taki sposb, e moe si zdarzy prawdziwe przestpst wo. Nie
ma wtedy wtpliwoci co do prawdy podstawowej, dokadnie tak jak w badaniu
laboratoryjnym, i stawki s wzgldnie wysokie dla niewin- j nych podejrzanych i
dla kamcw, tak jak w badaniach terenowych. W swojej pracy magisterskiej,
Netzer Daie, czonek Wydziau Izraelskiej Policji w Jerozolimie do Spraw
Przesucha Prowadzonych w Celach Naukowych, przeprowadzi takie hybrydowe
badanie. Kamstwo byo (...) autentyczne i podejmowane z wasnej woli, a nie
symulowane, (...) badani ; byli przekonani, e przesuchujcy nie wiedzia, kto
dopuci si wykroczenia (...) byli oni rzeczywicie zaniepokojeni tym, jaki wynik
uzyskaj w tecie wariograficznym; (...) i wykrywajcy kamstwo nie wiedzia, ile
osb w prbie jest winnych, a ile niewinnych" 19. Uczestnikami badania byo 21
izraelskich policjantw, ktrzy wykonywali testy typu papier-owek", ktre
zostay przedstawione im jako konieczne do wypenienia przez nich testy
uzdolnie. Badanych poproszono, aby sami obliczyli wyniki wype- ij nionych
przez siebie testw, co dao im okazj do oszukiwania, tj. do poprawiania swoich
pierwotnych odpowiedzi. Jednake kartki z odpowie dziami na zadania testowe byy
poddane dziaaniu substancji chemicznych, tak e oszustwo mona byo wykry.
Siedmiu z 21 policjantw rzeczy wi- ] cie zmienio swoje pierwotne odpowiedzi.
Pniej wszystkim uczestnikom powiedziano, e s podejrzewani o oszustwo i
zaproponowano im poddanie ] si badaniu wariograficznemu oraz powiedziano, e
ich dalsza kariera zawodowa moe zalee od wyniku, jaki uzyskaj w tecie
wariograficz nym"20.
* Liczby te sugeruj to, co twierdz operatorzy, e zagroenie testem wariograficznym
powoduje, e cz podejrzanych winnych przyznaje si do zarzucanego im czynu. Ale odmowa udziau
w badaniu nie jest adn gwarancj winy.
" Avital Ginton, Netzer Daie, Eitan Elaad, Gershon Ben-Shakhar, A Method for Evaluating the
Use of the Polygraph in Real-Life Situation, Journal of Applied Psychology" 67, 1982, s. 132.

21

Ginton i in.. Method for Evaluating, op. cit., s. 136.

22

Jack Anderson, San Francisco Chronicie", 21 maja 1984.

wariograficznemu, 2 oszustw i 12 uczciwych policjantw. Zastosowano test pyta

kontrolnych i trafnie wykryto dwch winnych policjantw. Dwch z 12
policjantw niewinnych uznano bdnie za kamcw.

adnych wnioskw nie mona wyprowadzi z tego badania, poniewa brao

w nim udzia za mao osb. Ale takie hybrydowe badania mog by bardzo
uyteczne, aczkolwiek wystpuj tu etyczne problemy zwizane ze stwarzaniem
komu okazji do oszustwa i kamstwa. Prowadzcy ledztwa w Izraelu s
przekonani, e jest to usprawiedliwione, poniewa poprawna ocena trafnoci
wariografu jest bardzo wana: Tysice ludzi jest badanych wariografem w cigu
roku (...) i wane decyzje s podejmowane na podstawie wynikw uzyskanych w
takich testach. Jednak trafno tego urzdzenia nie jest znana (...)" 21. By moe
jest to bardziej usprawied liwione, aby nabiera w ten sposb policjantw,
poniewa ryzyko jest wpisane w ich prac i s bardziej specyficznie
zaangaowani w stosowanie i naduywanie wariografu. Si tego hybrydowego
* Uznaem, e te badania terenowe i laboratoryjne z uyciem testu pyta kontrolnych speniaj
kryteria naukowoci, ktre zostay tak ocenione przez Urzd Badania Techniki. Lykken powiedzia mi, e,
jego zdaniem, OTA da wiar tym badaniom terenowym, w ktrych

i oi

pokazuje, e wariograf spenia swoje zadanie. Wykrywa kamcw czciej, ni nie

wykrywa ich, ale popenia bdy. Jak wiele bdw i jakiego rodzaju zaley
od tego, czy s to badania terenowe, czy laboratoryjne, czy by stosowany test
wiedzy ukrywanej, czy pyta kontrolnych, i od szczegw kadego badania.
Kilka wynikw ma charakter oglny:

1. Trafno jest wiksza w badaniach terenowych ni laboratoryjnych.

Wiele czynnikw moe o tym decydowa. W badaniach terenowych wystpuje
wyselekcjonowane przypadki nie s reprezentatywne i dlatego oceny tych bada s zawyone. OTA nie
uwzgldni! w kocowym podsumowaniu ani jednego wyniku bada testu wiedzy ukrywanej. Wczyem je
do mojej analizy, tak e czytelnik moe porwna je z wynikami testu pyta kontrolnych. Wziem pod
uwag wszystkie badania z tabeli nr 7 raportu OTA, z wyjtkiem eksperymentu Timma, w ktrym nie
bray udziau osoby niewinne. Wykorzystaem dane na temat pierwszego testu z badania Ballouna i
Holmesa oraz dane na temat elektrycznego przewodnictwa skry z badania Bradleya i Janisse'a. (H. W.
Timm, Analyzing Deception from Respiration Patterns, Journal of Political Science and Administration"
10, 1982, s. 47-51; K. D. Balloun, D. S. Holmes, Effects of Repeated Examinations on the Ability to Detect
Guilt with a Poligraphic Examination: A Laboratory Experiment with a Real Crime, Journal of Applied
Psychology" 64, 1979, s. 316-322; M.T. Bradley, M.P. Janisse, Accuracy Demonstrations, Threat, and the
Detection of Deception: Cardiovascular, Electroder- mal, and Pupillary Measures, Psychophysiology" 18,
1981, s. 307-314).

TRAFNO WARIOGRAFU
Badania laboratoryjne

Badania terenowe

Test wiedzy ukrywanej

100
Test pyta
kontrolnych

80

60
g 40

id
5
8

20

40
20

m Kamcy I I
Prawdomwni

Rys. 2. Wykres przedstawia rednie, ktre nie zawsze s dokadnym odzwierciedleniem rozpitoci
wynikw badawczych. Rozrzut przedstawia si nastpujco: Kamcy trafnie wykryci w badaniach
terenowych 71-99%; w badaniach laboratoryjnych z zastosowaniem testu pyta kontrolnych 35-100%; w
badaniach laboratoryjnych z zastosowaniem testw wiedzy ukrywanej 61-95%. Osoby prawdomwne
trafnie zidentyfikowane: w badaniach terenowych 13-94%; w badaniach laboratoryjnych z testem pyta
kontrolnych 32-91%; w badaniach laboratoryjnych z testem wiedzy ukrywanej 80-100%. Osoby
prawdomwne bdnie zidentyfikowane: w badaniach terenowych 0-75%; w badaniach laboratoryjnych z
testem pyta kontrolnych 2-51%; w badaniach laboratoryjnych z testem wiedzy ukrywanej 0-12%.
Kamcy bdnie zidentyfikowani: w badaniach terenowych 0-29%; w badaniach laboratoryjnych z testem
pyta kontrolnych 0-29%; w badaniach laboratoryjnych z testem wiedzy ukrywanej 5-39%.

23

Raport OTA, op. cit., s. 102.

nomicznego ukadu nerwowego. Ale adnych bada, jak dotychczas, nie

przeprowadzono, aby sprawdzi, czy test wiedzy ukrywanej radzi sobie z
psychopatami. Konieczna jest wiksza liczba bada psychopatw, a take
podejmowanie prb zidentyfikowania innych rodzajw osb, ktre w mini malnym stopniu reaguj na badanie wariograficzne.

Czy przeciwdziaania ( countermeasures) wiadomie podejmowane

przez kamcw prby uniknicia wykrycia mog odnie skutek? Znowu
musz stwierdzi, e trzeba wicej bada, aby rozstrzygn sprzeczne wyniki na
ten temat. Sdz, e byoby rozsdnie bra pod uwag tak moliwo, e
nieznana liczba kamcw nie zostanie zidentyfikowana w badaniu
wariograficznym, z powodu podjtych przez nich przeciw- dziaa. Uwaam, e
jest to prawdopodobne, jeli byaby moliwo powicenia wielu miesicy na
trenowanie kamcy przy wykorzystaniu do tego celu zaawansowanej techniki
jak powinien przeciwdziaa wykryciu kamstwa. Chocia nie wiadomo, czy
szpiedzy s obecnie trenowani w tym kierunku, byoby niemdre, w mojej
ocenie, zakada, e nie odbywaj takiego szkolenia. S pogoski o istnieniu
specjalnych szk prowadzcych takie treningi w krajach Europy Wschodniej, w

24

Zeznanie Davida Raskina zoone przed Podkomisj Konstytucyjn Senatu Stanw Zjednoczonych, 19 wrzenia 1978, s. 14.

Jeli wynik badania wariograficznego wskazuje, e podejrzany kamie, to

nie powinno to by odpowiedni podstaw do skazania lub nawet postawienia
w stan oskarenia (...) wynik sugerujcy kamanie w tecie wariograficznym
moe by jedynie powodem wszczcia ledztwa (,..)" 2. Lykken zgadza si z
pogldem Raskina, ale tylko w odniesieniu do testu wiedzy ukrywanej (a nie
testu pyta kontrolnych).

W rozdziale smym wyjani to, co nazywam sprawdzaniem kamst wa, a na

kocu ksiki (tabela 4) zamieszczam 38 pyta, ktre mona zada w stosunku
do kadego kamstwa, aby oceni szanse wykrycia go albo na podstawie badania
wariograficznego, albo wskazwek behawioralnych. Jeden z moich przykadw
sprawdzania kamstwa to szczegowy opis badania wariograficznego osoby
podejrzanej o morderstwo. Przykad ten jest jeszcze jedn okazj do
zastanowienia si nad kwesti, jak wariograf powinien by stosowany w
ledztwie kryminalnym. Rozwamy teraz inne zastosowania wariografu, wok
ktrych koncentruje si aktualnie prowa dzona debata.

Wariograficzne badania kandydatw do pracy

1Q7

25

Raport OTA, s. 75-76.

26

Raskin, Zeznanie, s. 17.

przeledzeniu historii zatrudnienia wszystkich kandydatw i okreleniu t drog,

ktry z nich kama na temat swojej przeszoci. eby zrobi to dokadnie, tak
aby nie popeni wielu bdw, trzeba by ponie due koszty. Przeprowadzono
tylko dwa badania laboratoryjne w jednym stwierdzono du trafno, a w
drugim nie, ale za bardzo rni si te badania midzy sob i za duo problemw
wystpuje w kadym z nich, aby na ich podstawie wyciga jakiekolwiek
wnioski*25.

Nie mona oceni, jak trafnie wariograf selekcjonuje kandydatw do pracy,

przyjmujc zaoenie, e jest to taka sama sytuacja, jak w badaniach
przeprowadzanych w sprawach kryminalnych (zobacz wykres powyej). Osoby
badane mog bardzo si rni, podobnie wykrywajcy kamstwa i same techniki
* Przyjem ocen tych bada przedstawion w raporcie OTA (s. 75-76). Ci, ktrzy opowiadaj si
za stosowaniem wariografu do badania kandydatw do pracy, traktuj te badania jako wane i
wiarygodne. Nawet gdyby pomin zastrzeenia stawiane wobec tych bada, uwaam za uzasadnione, aby
nadal twierdzi, e nie ma naukowych podstaw do wycigania wniosku o trafnoci wariografu w
selekcjonowaniu kandydatw do pracy potrzebne jest wicej ni jedno badanie w tak wanej i
kontrowersyjnej sprawie.

27
28

Lykken, Tremor in the Blood, op. cit., rozdz. 15.

Gordon H. Barland, A survey of the Effect of the Polygraph in Creening Utah Jol Applicants: Preliminary Results, Polygraph" 6, grudzie 1977, s. 321.

istotne, czy wariograf trafnie wykrywa kamcw, jeli badanie pozwala

wyselekcjonowa tych, ktrzy nie powinni by zatrudnieni. Z tego powodu
przeprowadzenie badania wariograficznego jest poyteczne. Lykken ar gumentuje,
e samo takie twierdzenie o uytecznoci moe nie by prawdziwe 27. Doniesienia
o przyznawaniu si kandydatw do czynw bdcych przeszkod w ich
zatrudnieniu mog by przesadzone, a niektre przyznania si do przewinie
mog by faszywe, spowodowane presj. Co wicej, ci, ktrzy dopucili si
rzeczy, ktre mogyby by przeszkod w ich zatrudnieniu, mog nie by
wystarczajco zastraszeni badaniem wario- graficznym, aby ujawni tajone
informacje. Bez bada trafnoci nie mona stwierdzi, jak wiele osb, w
wypadku ktrych wariograf wskazuje, e kami, byoby faktycznie
wiarygodnymi pracownikami, ani te nie mona powiedzie, jak wiele spord
tych, ktrzy uzyskali wynik prawdomwno ci, zamierza okrada swoich
pracodawcw.

Gordon Barland, psycholog wyszkolony przez Raskina, ktry wykonu je

io<;

29
30

Tame.
Raskin, Zeznanie, s. 21.

gdyby nie wynik w badaniu wariograficznym uznajcy ich za kamcw.

Wikszo z tych, ktrzy nie zostali zatrudnieni i ktrzy nie przyznali si do
kamania, pomimo e test wariograficzny na to wskaza, zostali odrzuceni z
powodu ujawnionych przez nich informacji w rozmowie przed badaniem
wariograficznym. Tylko bardzo may procent (mniej ni 10) kandydatw z
wynikiem kamania, ktrzy nie przyznali si do kamstwa, zostao z tego powodu
odrzuconych przez potencjalnych pracodawcw" 29.

Jak traktowa te mniej ni 10 procent, jak wielk szkod mona tym

kandydatom wyrzdzi, zaley od podstawowej proporcji kamstw. Termin
podstawowa proporcja" informuje o tym, jak wiele osb co robi. Podstawowa
proporcja osb winnych wrd podejrzanych o przestpstwa, ktrzy poddawani
s badaniom wariograficznym, jest prawdopodobnie do wysoka, by moe jest
to 50 procent. Nie kady podejrzany badany jest wariografem, ale tylko ci, ktrzy
zostali wskazani przez wczeniej prze prowadzone ledztwo. Badanie Barlanda
sugeruje, e proporcja pod stawowa kamstw wrd kandydatw do pracy wynosi
okoo 20 procent. Mniej wicej jeden na piciu kandydatw bdzie kama na
temat czego, co gdyby zostao ujawnione, byoby przeszkod w jego

31

Arther, How Many... op. cit.

Kontrargumenty mona by sformuowa tak:

Dwadziecia procent to moe by zaniona ocena podstawowej proporcji

kamstw wrd kandydatw do pracy. Jest ona oparta tylko na jednym badaniu
kandydatw w stanie Utah. By moe w stanach z niszym odsetkiem
Mormonw wystpuje wiksza liczba kamcw. Nawet jeli wynosi ona 50
procent, to przeciwnik uywania wariografu w procesie selekcji kandydatw do
pracy moe argumentowa, e nie powinno si tego robi, jeli nie wiadomo,
jaka jest trafno wariografu stosowanego w takim celu. Trafno ta jest
prawdopodobnie duo mniejsza ni 90 procent.

201

32

Tame.

Dane Arthera pochodz z odpowiedzi na pytania zadane w badaniach

ankietowych przeprowadzonych wrd 32 rnych instytucji zajmujcych si
stosowaniem prawa.(Nie informuje on, jaki to jest procent tych instytucji, w
ktrych poszukiwa informacji). Arther donosi, e w 1970 roku instytucje
stosowania prawa, ktre odpowiedziay na jego pytania, przeprowadziy 6524
wariograficzne badania kandydatw do pracy. Istotne informacje uniemo liwiajce zatrudnienie zostay ujawnione ju za pierwszym razem przez 2119
kandydatw! Jest to 32-procentowy wskanik dyskwalifikacji! Najwaniej sze jest
to, e ogromna wikszo z tych 6524 bada wariograficznych bya
przeprowadzona, kiedy kandydaci zdali ju zasadniczy egzamin". Arther
podpiera swj argument przytaczajc liczne przykady tego, jak wane byo
zastosowanie wariografu. Tutaj przedstawiam jeden przesany przez Nor mana
Luckaya, operatora wariografu z Cleveland, Ohio, wydzia policji: Osoba ta bya
na licie pierwszych dziesiciu naszych wybranych na stanowisko za
powiadczeniem, gdy zostaa poddana badaniu wariograficz- nemu. Przyznaa
si, e bya zamieszana w napad z broni w rku" 32.

Pomimo tak poruszajcych przykadw i zdumiewajcych liczb mwicych

33

Garwood, Ansley, Accuracy and Utility, op. cit.

Jestem zdumiony, e nie ma rozstrzygajcych danych na ten temat. To

bdzie trudne i bardzo kosztowne badanie, ale dane o uytecznoci nie
wystarczaj. Stawka jest zbyt dua, aby nie wiedzie, jak wiele popenia si
bdw przyjcia kamstwa, nie mwic ju o bdach odrzucenia prawdy.

Tak dugo, jak tych danych nie bdzie, mona stawia argumenty
uzasadniajce testowanie wariografem kandydatw do pracy w policji, bez
wzgldu na to, jak wiele bdw si popenia, poniewa badania takie wykrywaj
istotn liczb osb niepodanych. Nawet jeli nie wychwytuje si ich
wszystkich, nawet jeli pewne osoby, ktre byyby znakomitymi policjantami,
nie zostan zatrudnione (ofiary bdu odrzucenia prawdy), moe nie by to zbyt
wysoka cena do zapacenia.

203

szczalnie, niektre osoby, ktre nie s szpiegami kandydaci prawdomw ni,

ktrzy mogliby by z powodzeniem zatrudnieni take nie przecho dz przez
taki test. Krajowa Agencja Bezpieczestwa nie informuje, ilu szpiegw udao si
jej wykry i ilu szpiegw co okazuje si pniej wariograf nie wychwyci.
Ale Agencja ta podaje, jak wiele osb zostao odrzuconych z powodu przyznania
si do zaywania narkotykw, prowa dzenia dziaalnoci wywrotowej, faktu
skazania ich w przeszoci za prze stpstwa itd. W raporcie mowa jest te o 2902
kandydatach na stanowiska wymagajce posiadania certyfikatu zaufania, ktrzy
poddani zostali badaniom wariograficznym. 43 procent z nich uznano za
prawdomwnych, ale pniej zebrane dane pozwoliy stwierdzi, e 17 osb z
2902 kandydatw ukrywao informacj stawiajc ich w zym wietle. Tak wic
rozpoznana proporcja bdw przyjcia kamstwa bya nisza od 1 procenta (17 z
2902 poddanych badaniu osb). 21 procent nie przeszo przez test wariograficzny
i przyznao si do powanych przewinie, co uniemoliwio ich zatrud nienie. 24
procent uzyskao wynik kamania i przyznao si do drobnych wykrocze, ktre
nie byy przeszkod w ich zatrudnieniu. Okoo 8 procent nie przeszo przez test i
nie przyznao si do niczego.

Te 8 procent to mogy by przypadki popenienia bdw odrzucenia

prawdy. Krajowa Agencja Bezpieczestwa nie wspomina o nich w swoim

34
35

Raport OTA, s. 100.

Daniel Rapoport, To Tell the Truth, The Washingtonian", luty 1984, s. 80.

stwierdza si, e te osoby, na wykryciu ktrych Rzdowi Federalnemu

najbardziej zaley (np. ze wzgldu na zagroenie, jakie stwarzaj dla bez pieczestwa narodowego), mog by najbardziej zmotywowane i by moe
najlepiej wyszkolone w tym, jak unikn wykrycia" 34. Bez bada trafnoci nie
mona by pewnym, jak wiele popenia si bdw przyjcia kamstwa. Badania
trafnoci, bez wtpienia bd trudne do przeprowadzenia, ale s moliwe.
Badania hybrydowe, takie jak opisane wczeniej z izraelskimi policjantami,
mog by podejciem moliwym do zastosowania.

Czy przeciwdziaaniami mona oszuka wariograf? Chodzi o takie

dziaania, jak przygryzanie swojego jzyka, zaywanie narkotykw, za stosowanie hipnozy i dostarczanie informacji zwrotnej. S badania, ktre
sugeruj, e przeciwdziaania do pewnego stopnia mog by skuteczne, ale
biorc pod uwag koszt w postaci zagroenia bezpieczestwa narodowego z
powodu przeoczenia szpiega bd przyjcia kamstwa powinno zosta
przeprowadzonych znacznie wicej bada. Powinny one koncent rowa si na
przypadkach, w ktrych agent", podejmujc przeciw dziaania w celu oszukania

36
37

Willard, tame, s. 36.

Lykken, Polygraphic Interrogation, op. cit.

Przeprowadzono tylko jedno badanie trafnoci jako odpowied zarw no

NSA, jak i CIA na zapytanie OTA badanie laboratoryjne z udziaem
studentw, co do ktrego istniej wtpliwoci odnonie do przyjtych kryteriw
prawdy podstawowej i zadawanych pyta, ktre nie miay nic wsplnego z
bezpieczestwem narodowym! I znowu, jestem zdumiony, e w sprawach tak
istotnej wagi, tak mao przeprowadzono odpowiednich bada. Nawet jeli nikt
nie przejmuje si bdami odrzucenia prawdy, to gdy stawka jest tak wysoka,
najwyszy niepokj powinny budzi bdy przyjcia kamstwa.

Niewtpliwie, nie posiadajc danych o trafnoci, mona przytoczy mocne

argumenty za uyciem wariografu do badania kandydatw na stanowiska dajce
dostp do tajnej informacji, ktra mogaby, gdyby zostaa przekazana
przeciwnikowi, zagrozi bezpieczestwu narodowemu. Zastp ca wiceprokuratora
generalnego Richard K. Willard uj to zwile: Nawet jeli uycie wariografu
moe pomykowo odrzuci pewnych kandydatw, ktrzy faktycznie
kwalifikowaliby si do zatrudnienia, to uwaamy za bardziej istotne, aby nie
przyjmowa do pracy osb, ktre mog narazi na ryzyko bezpieczestwo

uyteczne bdzie posugiwanie si wariografem do okresowego badania osb ju

zatrudnionych, aby sprawdzi, czy komu z nich nie powina si noga. Robi si
to w wielu branach. I znowu, nie ma adnych danych, czy test wariograficzny
bdzie dostatecznie trafny, gdy zastosujemy go do takich celw. Prawdopodobnie
podstawowa proporcja kamstw jest nisza: wiele nadgnitych jabek powinno
odpa w badaniach kandydatw przed ich zatrudnieniem. Mniej pracownikw
ni kandydatw do pracy moe mie co do ukrycia. Im nisza podstawowa
proporcja kamstw, tym wicej bdzie popenianych bdw w ocenie osb
badanych. Jeli posuymy si wczeniej prezentowanym przykadem 1000
pracownikw i zaoymy, e trafno wariografu wynosi 90 procent, ale zamiast
podstawowej proporcji kamstw na poziomie 20 procent przyjmiemy 5 procent,
to przekonamy si e: 45 kamcw zostanie trafnie zidentyfikowanych, ale 95
osb prawdomwnych zostanie bdnie uznanych za kamcw; i 855 osb
mwicych prawd zostanie poprawnie zidentyfikowanych, ale 5 kamcw
przemknie si, poniewa zostan bdnie uznani za osoby prawdomwne.

* Nie wiadomo, jaka trafno moe wystpowa w kadym z tych przypadkw poniewa nie ma
poprawnie przeprowadzonych bada. Ale jest nieprawdopodobne, eby by tak wysoka i wynosia 90
procent.

Faktyczni
prawdomwni

Faktyczni
kamcy

Faktyczni
prawdomwni

Faktyczni
kamcy

UZNANI ZA KAMCW UZNANI ZA PRAWDOMWNYCH Rys. 3. Wyniki testw

wariograficznych: wrd 1000 osb badanych jest 20% (200) kamcw

kurupcji byyby argumentem usprawiedliwiajcym uycie wariografu do takiego celu.

Krajowa Agencja Bezpieczestwa wykonuje czasami wario- graficzne badania
swoich pracownikw. Jeli pracownik nie przejdzie pomylnie przez test i
przeprowadzony z nim wywiad nie wyjani, dlaczego uzyska taki wynik,
wszczyna si w tej sprawie ledztwo. Na moje pytanie, co si dzieje, jeli nie
mona rozwiza sprawy gdy kto zosta uznany wielokrotnie za kamc, ale
niczego podejrzanego nie odkryto powie dziano mi, e to nigdy si nie zdarza.

Faktyczni
prawdomwn
i

Faktyczni
prawdomwni

Faktyczni
kamcy

Faktyczni
kamcy

UZNANI ZA KAMCW

UZNANI ZA PRAWDOMWNYCH

Rys. 4. Wyniki testw wariograficznych: wrd 1000 osb badanych jest 5% (50) kamcw

Wykrywanie przeciekw" a teoria odstraszania

209

bez upowanienia tajn informacj. Do chwili obecnej wszystkie takie przypadki

musiay by traktowane jak przestpstwa. Gdyby zmiany proponowane przez
administracj Reagana w 1983 roku weszy w ycie, to bezprawne ujawnienia
informacji byyby traktowane jak sprawy administ racyjne". Dyrektor kadej
rzdowej agencji, ktry przypuszcza, e jego pracownik ujawni informacj,
mgby poprosi go o poddanie si badaniu wariograficznemu. Nie jest jasne,
czy wymagano by takiego badania od wszystkich osb majcych dostp do
informacji, ktra przecieka w ta kim wypadku podstawowa proporcja kamstw
byaby niska, a wskanik popenianych bdw wysoki czy tylko od tych
osb, na ktre ledztwo wskazao jako podejrzanych.

Raport Urzdu Badania Techniki zwraca uwag, e nie przeprowadzo no

adnych bada dla okrelenia trafnoci wariografu w wykrywaniu kamstw w
razie ujawnienia informacji bez upowanienia. Jednake FBI udostpnio dane,
ktre wskazuj, e skutecznie stosowali wariograf w 26 takich wypadkach w
okresie czterech lat skutecznie w tym sensie, e wikszo z tych, ktrzy nie
przeszli przez test wariograficzny, przyznaa si do ujawnienia informacji 38. Ale
" Raport OTA, op. cit., s. 109-110.
" Raport OTA, op. cit., s. 99.

210

40

Willard, Zeznanie, op. cit., s. 17.

kietowe wrd swoich pracownikw stwierdzia, e wykonywane na nic

badania wariograficzne uznaj za usprawiedliwione. To moe by prawda ale
jeli badanie to nie zostao przeprowadzone w sposb zapewniajc}
anonimowo, to ci, ktrzy oburzaj si na badania wariograficzne, mog; si do
tego nie przyzna. Sdz, e jest duo mniej prawdopodobne, i; pracownicy
innych agencji rzdowych bd uwaa za zasadne stosowanii testw
wariograficznych, szczeglnie wtedy, gdy s powody, aby przypusz cza, e
celem jest ukrycie informacji szkodliwej bardziej dla administracj rzdowej ni
dla bezpieczestwa narodowego.

Zastpca wiceprokuratora generalnego Willard zezna przed Kon gresem,

e istnieje jeszcze inny argument przemawiajcy za stosowanien wariografu.
Inn korzyci stosowania wariografu jest efekt odstraszajc; od popenienia
pewnych rodzajw wykrocze, ktre mog by trudne di wykrycia innymi
metodami. Pracownicy, ktrzy wiedz, e bd badan wariografem mog by
bardziej skonni do powstrzymania si od takie] przewinie" 40. To moe nie
sprawdza si tak, jak si wydaje. Badani wariograficzne charakteryzuj si
prawdopodobnie znacznie wiksz pre porcj bdw w razie wykrywania

21

41

Ginton i in., Method for Evaluating. Take, John A. Podleny, David C. Raskin, Effectiveness of Techniques and Physiological Measures in the Detection of Deception, Psychophysiology"

15,1978, s. 344-359, i Frank S. Horvath, Verbal and Nonverbal Clues to Truth and Deception During Polygraph Examinations, Journal of Police Science and Administration" 1, 1973, s. 138-152.
42
David C. Raskin, John C. Kircher, Accuracy of Diagnosing Truth and Deception from Behavioral Observation and Polygraph Recordings", w przygotowaniu.

Porwnanie wariograficznych
i behawioralnych wskazwek kamstwa

Operatorzy wariografu oceniaj, czy podejrzany kamie, nie tylko na

podstawie zapisu reakcji fizjologicznych. Orientuj si w tym, co ujawnio
wczeniej przeprowadzone ledztwo, ale w rozmowie przed badaniem
dowiaduj si wicej, gdy wyjaniaj procedur testu i ustalaj pytania,
ktre bd zadane osobie badanej. U operatora powstaje take obraz
podejrzanego na podstawie jego ekspresji mimicznych, gosu, gestw,
sposobu mwienia w trakcie wywiadu, przed, w czasie i po badaniu. S dwie
szkoy mylenia, jeli chodzi o to, czy operator powinien bra pod uwag,
oprcz reakcji zapisanych na tamie wariografu, rwnie wskazwki
behawioralne, gdy dokonuje oceny, czy podejrzany kamie. Materiay
szkoleniowe, ktre widziaem, uywane przez tych, ktrzy uwzgldniali
behawioralne wskazwki kamstwa, s cakowicie nieaktualne, nie oparte
na ostatnio publikowanych wynikach bada. Zawieraj wiele bdnych
i troch poprawnych interpretacji behawioralnych wskazwek kamstwa.

212

fizjologicznych, bez kontaktu z podejrzanym, byy bardziej trafne ni

przypadkowe identyfikacje kamstwa.

Ludzie zostaj czsto oszukani, poniewa bdnie interpretuj lub nie

zauwaaj behawioralnych wskazwek kamstwa. Przypominam, e w na szych
badaniach (opisanych na pocztku czwartego rozdziau) stwierdzili my, e
ludzie ogldajc filmy wideo nie potrafili powiedzie, czy pielgniarki kamay,
czy mwiy prawd, gdy opisyway swoje emocje. Jednak my wiemy, e
wystpoway tam behawioralne wskazwki kam stwa. Kiedy pielgniarki
kamay, ukrywajc swoje negatywne emocje wzbudzone ogldaniem filmu o
amputacji, ich ton gosu by wyszy, w mniejszym nasileniu ilustroway ruchami
rk swoj mow i ujawniay wicej pomykowych emblematw bezradnoci.
Dopiero co ukoczylimy mierzenie zachowa mimicznych tych pielgniarek i
nie mielimy jeszcze czasu opublikowa wynikw, ale wydaj si one
najbardziej obiecujce ze wszystkich, jeli chodzi o wychwytywanie kamstw.
Najlepiej demaskowa) kamstwa wykryte przez nas subtelne oznaki ruchw
mini zdradzajcyc wstrt lub pogard, wystpujce w pozornych umiechach
radoci.

0 tym, jaka emocja zostaa wzbudzona, na podstawie samych zapisw

wariograficznych. Przypominam, e nasze badania (opisaem je na kocu
rozdziau czwartego) sugeruj istnienie rnych wzorcw aktywnoci
autonomicznego ukadu nerwowego dla kadej emocji. Nikt jeszcze nie prbowa
wykorzysta tego podejcia do interpretowania zapisu wario- graficznego w celu
wykrycia kamstwa. Informacja o specyficznych emocjach uzyskana zarwno
drog analizy wskazwek behawioralnych, jak i zapisu reakcji fizjologicznych
mogaby przyczyni si do zmniejszenia wypadkw bdu odrzucenia prawdy,
jak i bdu przyjcia kamstwa. Inn wan spraw, ktra musi by zbadana, jest
to, w jakim stopniu mona wykry, na podstawie analizy wskazwek
behawioralnych

1 specyficznych dla kadej emocji wzorw zapisu wariograficznego,

wyrafinowane przeciwdziaania podejmowane w celu uniknicia wykrycia
kamstwa.

Niektrzy ludzie mog uwaa, e najlepiej lub e moralne jest nie

prbowa wykrywa kamstw, akceptowa ludzi na podstawie tego, co mwi,
bra wszystko za dobr monet i nie robi nic w celu zmniejszenia szans innych
na oszukanie nas. Taki wybr jest podyktowany chci uniknicia ryzyka
bdnego oskarenia kogo o kamstwo, nawet jeli oznacza to, e zwikszy si
prawdopodobiestwo, e zostaniemy okamani. Czasami moe to by najlepszy
wybr. Zaley to od tego, co jest stawk, kto mgby by podejrzanym, jakie jest
prawdopodobiestwo, e zostaniemy okamani, jakie postawy wobec innych ma
wykrywajcy kamstwo. Co straciby Jerry z powieci Updike'a Wyjd za mnie,
gdyby uwierzy swojej onie Ruth, e mwi prawd, gdy ona kamie, ukrywajc
swj romans. Jak to porwna z tym, co straciby lub zyska, gdyby by
przekonany, e ona okamuje go, podczas gdy faktycznie Ruth mwiaby
prawd, twierdzc, e jest mu wierna? W niektrych maestwach szkoda
wyrzdzona przez faszywe oskarenie moe by wiksza ni szkoda
spowodowana tym, e kto pozwala si okamywa a do momentu, kiedy dowd
jest niezbity. Ale nie zawsze tak bdzie. Zaley to od szczegw kadej sytuacji.
Niektrzy ludzie mog nie mie wielkiego wyboru, mog by zbyt podejrzliwi,
aby ryzykowa popenienie bdu przyjcia kamstwa, o wiele bardziej naraa jc
si na postawienie faszywego oskarenia ni na niebezpieczestwo bycia
oszukanym.

nych wskazwek kamstwa lub szczeroci, jak w wypadku wariografu, moe by

tylko podstaw do zadecydowania, czy dalej poszukiwa informacji.

8* Sprawdzanie kamstwa

Wikszo kamstw udaje si dlatego, e nikt nie zadaje sobie trudu

zastanowienia si, jak mona je zdemaskowa. Zwykle nie ma to a tak
wielkiego znaczenia. Niekiedy jednak stawka jest wysoka. Okamywany naraa
si na powan szkod, jeli zostanie wprowadzony w bd Kamicego moe
czeka surowa kara, gdy zostanie przyapany, i due korzyci, jeli inni dadz
mu wiar. W takich wypadkach uzasadnione jes podjcie wysiku. Sprawdzanie
kamstwa nie naley do zada prostych ktre mona wykona w krtkim czasie.
Trzeba rozway wiele kwestii eby oceni, czy prawdopodobne s bdy, a jeli
tak, to jakiego rodzaji bdw naley oczekiwa i jak je wychwytywa za
pomoc okrelonycl wskazwek behawioralnych. Naley postawi pytania
dotyczce natur samego kamstwa, cech konkretnego okamujcego i cech
konkretne osoby, ktra kamstwo wykrywa. Nikt nie moe mie absolutnej
pewno co do tego, czy kamca poniesie porak albo czy osoba mwica
prawdi zostanie oczyszczona z zarzutw. Sprawdzanie kamstwa pozwala
jedynii na uzasadniony domys. Ale dokonywanie takiego oszacowania powinni
zmniejszy ryzyko zarwno bdu przyjcia kamstwa, jak i bdu od rzucenia
prawdy. W kadym razie sprawia ono, e tak okamujcy, jal i wykrywajcy

Kto moe uzna, e szanse s nike, i nie decydowa si na kamstwo czy te na

jego kontynuacj. Inni mog by zachceni tym, jak atwe wydaje si uniknicie
przyapania albo te mog dowiedzie si, na czym skupi swoje wysiki, eby
unikn najbardziej prawdopodobnych bdw. W nastpnym rozdziale wyjani,
dlaczego informacje zawarte w tym i w innych rozdziaach zwykle bd bardziej
pomocne dla wykrywajcego kamstwo ni dla okamujcego.

eby sprawdzi kamstwo, trzeba odpowiedzie na trzydzieci osiem pyta.

O wikszoci z nich bya ju mowa w trakcie omawiania innych kwestii we
wczeniejszych rozdziaach. Teraz zebraem je na jednej licie, dodajc kilka
pyta, o ktrych dotychczas nie byo powodu mwi. Posugujc si t list
przeanalizuj kilka rnych kamstw, pokazujc, dlaczego niektre s atwe, a
inne trudne. (Kompletna lista trzydziestu omiu pyta znajduje si w tabeli 4 w
Dodatku).

' Randall Rothenberg, Bagging the Big Shot, San Francisco Chronicle", 3 stycznia 1983, s. 12-15.

2
3

Tame.
Tame.

pana kariery zawodowej i wyksztacenia. I pytam delikwenta o wszystko: ile

zarabia, czy jest onaty, ile ma lat, ile ma dzieci (...) owienie gw to
manipulowanie innymi ludmi w celu uzyskania od nich informacji. Bez dwch
zda, tym wanie jest" 2. Inny owca gw" opisa swoj prac w ten sposb:
Kiedy ludzie na przyjciu pytaj mnie, co robi, od powiadam, e zarabiam na
ycie kamic, oszukujc i kradnc" 3.

Wywiad z Mari, pacjentk szpitala psychiatrycznego, ktr opisaem w

rozdziale pierwszym, stanowi przykad bardzo trudnego kamstwa:
L EKARZ : Tak,

Mario, mm, jak si dzisiaj czujesz?

M ARIA : Dobrze, panie doktorze. Wyczekuj weekendu, mm, z moj rodzin, pan wie.
To ju, mm, pi tygodni, odkd jestem w szpitalu.
L EKARZ : I

nie ma ju adnego przygnbienia, Mario? adnych myli o samobjstwie,

jeste pewna?
M ARIA : Naprawd myl o tym z zakopotaniem. Nie mam, pewnie, e nie mam ju
teraz takich odczu. Po prostu chc jecha, chc by w domu z moim mem.

ycia. Najtrudniejszymi kamstwami s kamstwa dotyczce emocji przey wanych w momencie kamania. Im silniejsze s te emocje i im wicej jest
rnych emocji, ktre musz by ukrywane, tym trudniejsze jest kamstwo.
Wyjaniem ju, dlaczego obok cierpienia u Marii zapewne pojawia si rwnie
poczucie winy i wstydu. Kiedy od analizy kamstwa przejdziemy do analizy
okamujcych, zrozumiemy, dlaczego Maria powinna przeywa czwart emocj,
ktra rwnie wymaga ukrycia.

Maria ma mniejsze dowiadczenia i mniejsz wpraw w kamaniu ni Sara.

Nigdy wczeniej nie prbowaa ukrywa swojego cierpienia i planw odebrania
sobie ycia i nie ma adnego dowiadczenia w okamywaniu w czymkolwiek
psychiatry. Ten brak praktyki sprawia, e boi si przyapa nia na kamstwie. w
lk oczywicie te moe si jako ujawni i powiksza baga emocji do
ukrywania. Choroba psychiczna Marii czyni j szczeglnie podatn na
przeywanie lku, poczucia winy i wstydu. Co wicej, przypuszczalnie nie jest
ona w stanie ukry tych uczu.

zarazem spowodoway u niej podwyszenie tonu gosu. Na ukrywane emocje

cierpienia, strachu, poczucia winy i wstydu wskazyway take przecieki
emblematw, jak wzruszenie ramion, a ponadto ruchy auto- manipulacyjne,
zmniejszenie czstoci wystpowania ruchw ilustracyj nych i mikroekspresje
mimiczne, ktre wyraay wszystkie te cztery emocje. Pomimo usiowa Marii,
by te uczucia ukry, zdradzay je wiarygodne minie twarzy. Poniewa lekarz
ju zna Mari, powinien lepiej umie zinterpretowa jej ruchy manipulacyjne i
ilustracyjne. Gdyby to byo pierwsze spotkanie, istniaoby ryzyko ich bdnego
odczytania, poniewa ludzie w takiej sytuacji zachowuj si bardzo rnie. W
rzeczywistoci lekarz Marii nie wychwyci tych wskazwek zdradzajcych
oszustwo, cho przypuszczam, e gdyby skierowa swoj uwag na to, co byo
przedmiotem mojego wyjaniania, wykryby podobnie jak i wikszo innych
ludzi jej kamstwo.

Sara znajduje si w sytuacji dla kamcy niemal idealnej: adnych emocji,

ktre trzeba ukrywa; dowiadczenie w wypowiadaniu wanie tego kamstwa;
czas na dokonywanie powtrek; pewno siebie z powodu sukcesw
odniesionych w przeszoci; naturalne i wyuczone umiejtnoci, do ktrych
mona si odwoa; usprawiedliwienie kamstwa; nie pode jrzewajca ofiara
naraona na bdy w ocenianiu zwizane z tym, e jest to pierwsze spotkanie, i to
221

Agness Hankiss, Games Con Men Play: The Semiosis of Deceptive Interaction, .Journal of Communication" 3, 1980, s. 104-112.

kwestionuje jako niezgodne z tym, co sysza. Jerry nie naciska dalej i Upidke
sugeruje, e nie odkrywa on kamstwa Ruth, poniewa ma powd, by unika
konfrontacji dotyczcej niewiernoci: Jerry take ukrywa romans i jak si
okazuje ma go z on kochanka Ruth!

Porwnajmy bardzo trudne, ale nie wykryte kamstwo Ruth z bardzo

atwym kamstwem, ktre rwnie pozostaje nie wykryte, cho z zupenie innych
powodw. Przykad tego atwego kamstwa pochodzi z niedawnej publikacji
przedstawiajcej analiz technik kamania, ktrymi posugiwali si nacigacze
bdcy prawdziwymi artystami w tej dziedzinie.
W grze lustrzanej" (...) nacigacz artysta wypowiada gono wobec ofiary jej ukryt myl.
W ten sposb rozbraja" oszukiwanego, uprzedzajc przeczuwan prawdziw konfrontacj
z jego strony. John Hamrak, jeden z najbardziej pomysowych oszustw pocztku wieku na
Wgrzech, i jego wsplnik w stroju mechanika weszli do biura urzdnika miejskiego w
ratuszu. Hamrak oznajmi, e przyszli po zegar do naprawy. Urzdnik, przypuszczalnie ze
wzgldu na wielk warto zegara, nie kwapi si z jego wydaniem. Zamiast dorzuca nowe
fakty uwiarygodniajce wasn rol, Hamrak zareagowa zwracajc uwag urzdnika na
wyjtkow warto zegara i oznajmiajc, e to wanie z tego powodu zjawi si po niego
osobicie. Tak wic nacigacze artyci staraj si skierowa uwag swoich ofiar na
najbardziej delikatn kwesti i w ten sposb uautentyczniaj wasn rol, gdy stwarzaj

222

romansu. Chodzi tu nie tylko o utrat nagrd, ktrych by on rdem, ale take o
moliwo poniesienia kary, jeli kamstwo si nie powiedzie. Jej m, Jerry,
moe j porzuci, jeli wykryje niewierno, a w wypadku rozwodu
potwierdzenie zdrady maeskiej mogoby pogorszy uzys kane przez ni
warunki finansowe. (Powie Upidke'a bya pisana przed er rozwodw bez
orzekania winy). Nawet w wypadku braku rozstrzyg nicia o winie, fakt zdrady
moe wpyn na decyzj sdu o przyznaniu drugiej stronie prawa do opieki nad
dzieckiem. Jeeli maestwo nie rozpadnie si, przynajmniej przez jaki czas
bdzie ponosio koszty tego. co si stao.

Nie kady przyapany kamca zostaje ukarany. Ani Sara owca gw",
ani Maria pacjentka szpitala psychiatrycznego, nie poniosyby adnej kary,
gdyby kamstwo si nie powiodo. Oszust Hamrak, podobnie jak Ruth, zostaby
ukarany, ale inne okolicznoci zmniejszaj jego strach przed przyapaniem.
Hamrak ma dowiadczenie wanie w tego rodzaji kamaniu i zdaje sobie spraw
z osobistych atutw, ktre mu jako kamcy sprzyjaj. Wprawdzie Ruth z
powodzeniem oszukiwaa ma, jednak tc kamstwo wymaga od niej czego, w
czym nie ma wielkiej praktyki. Mus: si wytumaczy z podsuchanej przez
niego rozmowy telefonicznej. Nie jest te pewna wasnych talentw, jeli chodzi
o kamanie.
223

Donald C. Daniel i Katherine L. Herbig, Propositions on Military Deception, [w:] Daniel & Herbig (red.) Strategic Military Deception, New York 1982, Pergamon Press,

wiadomo, e Jerry jest podejrzliwy, powinna wzmaga strach Ruth

przed wykryciem kamstwa. Urzdnik, ktry pad ofiar Hamraka, rwnie
podejrzewa kadego, kto chce ruszy z miejsca cenny zegar. Pikno gry
lustrzanej" polega na tym, e bezporednie odwoanie si do ukrytego
podejrzenia i ujawnienie go zmniejsza jego si. Ofiara myli, e prawdziwy
zodziej nie byby a tak zuchway, eby gono stwierdzi wanie to, czego ona
si obawia. To rozumowanie moe rwnie sprawia, e wykrywajcy kamstwo
lekceway zdradzajce je oznaki, poniewa nie moe uwierzy, e kamca
popeniby a taki bd. W swojej analizie przypadkw oszukiwania w dziedzinie
militarnej Donald Daniel i Katherine Herbig zauwaaj, e (...) im wikszy
przeciek, tym mniej prawdopodobne, e odbiorca w niego uwierzy, poniewa
wydaje si to zbyt pikne, by byo prawdziwe. [W pewnych wypadkach stratedzy
wojskowi zlekcewayli przecieki] (...) jako zbyt jaskrawe, by nie uzna je za
sfabrykowane"5.

Ruth, podobnie jak pacjentka Maria, dziel ze swoimi ofiarami wsplne

s. 17.

224

przykad. Jej atutem jest chtna ofiara, majca swoje wasne powody, by nie
pragn przyapania okamujcej. Niekiedy taki oszukiwany moe nawet nie
zdawa sobie sprawy z tego, e wspuczestniczy w pod trzymywaniu kamstwa.
Upidke pozostawia czytelnika w niepewnoci, czy Jerry jest, czy te nie jest
wiadomy swojej wsppracy i czy zdaje sobie z niej spraw Ruth. Chtne ofiary
uatwiaj kamstwo dwojako. Po pierwsze, kamcy mniej obawiaj si
przyapania, jeeli wiedz, e ich ofiary pozostaj lepe na bdy. Po drugie,
kamcy czuj si mniej winni, e oszukuj swoje ofiary, poniewa wierz, e
robi tylko to, czego te od nich oczekuj.

Jak dotd, przeanalizowalimy cztery kamstwa, pokazujc, dlaczego w

wypadku Marii i Ruth naleaoby oczekiwa wskazwek zdradzajcych
oszukiwanie i dlaczego nie powinno by takich wskazwek w kamstwach Sary i
Hamraka. Rozpatrzmy teraz przypadek osoby mwicej prawd, ktr
posdzono o kamstwo. Przekonamy si, e sprawdzanie kamstwa mogoby
pomc zapobiec takiemu bdowi.

225

6
Zawdziczam ten przykad fascynujcemu opisowi w rozdziale 6 ksiki Johna Phelana Scandals, Scamps and Scoundrels, New York 1982, Random House, s. 114. Zrelacjonowaem tylko
fragment historii. Czytelnik zainteresowany wykrywaniem kamstw u ludzi podejrzanych o przestpstwa kryminalne powinien przeczyta ten rozdzia, eby pozna inne puapki, ktre mog si
pojawi w trakcie ledztwa i przy wykrywaniu kamstw.

problemy w sferze seksualnej i moe by t osob, ktra zgwacia, a nastpnie

zamordowaa jego ssiadk Nancy.

Joe Townsend, zawodowy operator wariografu, zosta wprowadzony przez

przesuchujcych i przedstawiony jako kto, kto nigdy si nie pomyli w
wykrywaniu kamcy.
Townsend na pocztku przeprowadzi na Andersonie dwie dugie serie prb i uzyska trudne
do zinterpretowania i niezgodne odczyty. Kiedy Anderson by pytany o samo morderstwo, na
tamach pojawiay si iglice" wskazujce na oszukiwanie w zaprzeczaniu winy. Ale kiedy
pytania dotyczyy narzdzia mordu oraz sposobu i miejsca pozbycia si go, zapis na tamie
wariografu wskazywa, e Anderson jest czysty". Mwic w uproszczeniu, Anderson
wykazywa win", jeli chodzi o zamordowanie Nancy i niewinno" co do narzdzia,
ktrym zostaa ona w odraajcy sposb zasztyletowana i pocita. Kiedy zapytano, gdzie
zdoby n, jakiego by on rodzaju i gdzie si go pozby, Anderson odpowiedzia nie wiem" i
na tamie nie pojawia si iglica". (...) Townsend trzykrotnie powtrzy test dotyczcy
narzdzia zbrodni i za kadym razem uzyskiwa te same rezultaty. Kiedy skoczy,
powiedzia Andersonowi, e test wykrywania kamstwa wypad dla niego niepomylnie 6.

Wiedz o przesuchaniach zawdziczam Rossiterowi C. Mullaneyowi, agentowi FBI od roku 1948 do 1971, a potem do 1981 koordynatorowi Programw ledczych w North Central Texas

Regional Police Academy. Zobacz jego artyku: Wanted! Performance Standards for Interrogation and Interview, The Police Chief', czerwiec 1977, s. 77-80.

przyczyny ni domniemane kamanie, gdy zaprzecza popenieniu tej zbrodni.

Przypomnijmy, e wariograf nie jest wykrywaczem kamstwa. On wykrywa
jedynie napicie emocjonalne. Rzecz w tym, czy Anderson mg reagowa
pobudzeniem emocjonalnym na pytania o morderstwo tylko wtedy, jeli to on
zabi Nancy? Czy s jakie inne przyczyny, ktre mogy spowodowa
pobudzenie emocjonalne Andersona w zwizku ze zbrodni, nawet jeli jej nie
popeni? Gdyby byy takie przyczyny, test przy uyciu wariografu okazaby si
nietrafny.

Stawka jest tak wysoka kara tak surowa e wikszo* podejrzanych,

ktrzy popenili podobn zbrodni, odczuwaaby lk. To samo dotyczy jednak
take niektrych osb niewinnych. Operatorzy wariografu prbuj zmniejszy
obaw takich osb, e nie uda im si przekona przesuchujcych, i zarazem
* Twierdz, e wikszo winnych podejrzanych odczuwaaby lk, poniewa nie kady, kto morduje,
boi si, e prawda wyjdzie na jaw. Nie bdzie si tego obawia ani zawodowy morderca, ani psychopata.

227

e przesuchujcy mu nie uwierz, ale take poczucia winy i wstydu. Cho nie
popeni morderstwa, Anderson wstydzi si dwch innych przestpstw.
Przesuchujcy go wiedzieli, e wstydzi si uderzenia ony i tego, e majc
kilkanacie lat popeni wykroczenie o charakterze seksualnym. Mia te poczucie
winy z powodu swoich prb zatajenia tych zdarze czy te penej prawdy o nich.
Przesuchujcy wielokrotnie odwoywali si do nich, eby przekona Andersona,
i jest typem czowieka, ktry potrafi zabi i zgwa ci. Mogo to jednak rwnie
nasili u niego poczucie wstydu i winy i skojarzy je ze zbrodni, o popenienie
ktrej zosta oskarony.

Sprawdzanie kamstwa tumaczy, dlaczego wszelkie oznaki strachu, wstydu

czy poczucia winy u Andersona pojawiajce si w jego wyrazach mimicznych,
gestach, tonie gosu, mowie, czy aktywnoci autonomicznego ukadu nerwowego,
ktr mierzy wariografnie stanowiyby jednoznacz nych wskazwek
oszukiwania. Przejawianie si tych emocji byo rwnie prawdopodobne, gdy
Anderson by niewinny, jak i w wypadku, gdyby rzeczywicie popeni to
morderstwo. Jeszcze jedno zdarzenie, o ktrym nie wiedzieli przesuchujcy,
uniemoliwio im rozstrzygnicie na podstawie reakcji emocjonalnych Andersona,
czy kamie, czy mwi prawd. Kiedy Anderson zosta ju wypuszczony z
wizienia, James Phelan, dziennikarz, ktrego publikacja pomoga mu odzyska

kamie, czy te nie. Nawiasem mwic, przesuchujcy dysponowali wiedz o

szczegach dotyczcych narzdzia zbrodni, ktre mg zna jeszcze tylko
sprawca i ktre nie byy znane komu, kto zbrodni nie popeni. Fakt, e wariograf
nie zarejestrowa u Andersona reakcji na pytania dotyczce noa, powinien
nasun operatorowi przypuszczenie, e Ander son moe by niewinny. Zamiast
trzykrotnie powtarza test, przeprowadza jcy badanie powinien skonstruowa test
wiedzy ukrywanej, wykorzystujc dane o przestpstwie znane jedynie sprawcy.

Oszust Hamrak i niewinnie oskarony o morderstwo Anderson dostarczaj

przykadw dwch typw bdw, na ktre naraone s prby zdemaskowania
kamicych przestpcw. W trakcie przesuchania czy testu z uyciem wariografu
Hamrak przypuszczalnie nie byby pobudzony emocjonalnie, sprawiajc wraenie,
e nie zrobi nic zego. Sprawdzanie kamstwa wyjania, dlaczego tego rodzaju
dowiadczony, profesjonalny, naturalny kamca czy psychopata rzadko popenia
bdy, kiedy kamie. Hamrak to przykad osoby, ktrej kamstwu bdzie si
wierzyo. Anderson obrazuje cakowicie przeciwny problem. Cho nie popeni
przestpstwa, to z powodw, ktre wyjanilimy, uznano go za winnego,
popeniajc bd odrzucenia prawdy.

8
Mullaney rozpocz bardzo interesujce badania, w ktrych uczy przesuchujcych posugiwania si wskazwkami zdradzajcymi oszukiwanie i ocenia uyteczno tego treningu, ale
odszed na emerytur przed zakoczeniem tej pracy.

kolegw, ocenianej osoby, a take w wyniku zdobywania dowiadczenia, ktre

oceny okazuj si trafne, a ktre bdne. W szkoleniu policjantw generalnie nie
kadzie si nacisku na behawioralne wskazwki kamstwa. Przypuszczam, e
prowadzcy ledztwo zwykle nie jest wiadomy tego, skd bierze si jego
przeczucie, e ten podejrzany jest winny, a tamten nie. Wspczenie w szkoleniu
niektrych osb w posugiwaniu si wariografem do wykrywania kamstwa
podkrela si znaczenie niewerbalnych wskaz wek kamstwa. Jednak ich wiedza,
jakie s te wskazwki behawioralne, jest przestarzaa albo pozbawiona
uzasadnienia. Ponadto zbyt mao uwagi powica si zagadnieniu, w jakich
okolicznociach tego rodzaju wskaz wki bd bezuyteczne albo mylce.

Zakaz wykorzystywania behawioralnych wskazwek kamstwa w

przesuchaniach w sprawach kryminalnych nie jest moliwy i nie mam
przekonania, e dobrze suyby on sprawiedliwoci. W sprawach majcych wag
ludzkiego ycia i mierci, kiedy osoba prawdomwna moe by niesusznie
uwiziona lub stracona za jakie przestpstwo albo gdy skazania moe unikn

10

Robert Jervis, The Logic of Images in International Relations, Princeton, N.J. 1970, Princeton University Press, s. 67-78.

11

Henry Kissinger, Years of Upheaval, Boston 1982, Little, Brown, and Company, s. 214, 485.

wencje ni to jest w ledztwie policyjnym, a wykrywanie go moe by trudniejsze

i bardziej niebezpieczne. Koszty pomyki odrzucenia prawdy albo przyjcia
kamstwa s wiksze ni w wypadku choby najnikczem- niejszego oszustwa
w sprawie kryminalnej. Tylko kilku politologw pisao o znaczeniu kamania i
wykrywania kamstwa w osobistych spotkaniach przywdcw pastw czy
wysokich urzdnikw pastwowych. Alexander Groth pisze: Odgadnicie
rzeczywistej postawy, intencji, szczeroci zamiarw drugiej strony ma kluczowe
znaczenie dla jakiejkolwiek oceny polityki" 9. Chocia gowa pastwa zapewne
nie pragnie zyskania reputacji bezwstydnego kamcy, ta cena moe by warta
zapacenia, jak pisze Robert Jervis, (...) kiedy udane oszustwo moe zmieni
zasadniczy ukad si w systemie midzynarodowym. Bo gdy posuenie si
kamstwem jest pomocne w zdobyciu przez pastwo dominujcej pozycji w
wiecie, niewiele moe znaczy jego zepsuta opinia" 10.

Alexander J. Groth, On the Intelligence Aspects of Personal Diplomacy, Orbis" 7, 1964, s. 848.

231

12
13

Cyt. za Jervisem, Logic, s. 69-70.

Tame, s. 67-68.

drewno"12. To stwierdzenie jest oczywicie zbyt skrajne. Niekiedy dyp lomaci

rzeczywicie mwi prawd, ale z pewnoci nie zawsze i rzadko wtedy, kiedy
prawdomwno powanie zaszkodziaby interesom ich krajw. Kiedy nie ma
wtpliwoci, e tylko jedna linia postpowania moe suy interesom jakiego
kraju i inne kraje wiedz, czego oczekiwa, wykrycie kamstwa nie bdzie
stanowio problemu i prawdopodobnie nie bd podejmowane prby kamania,
poniewa fasz byby oczywisty. Czsto jednak sytuacja jest mniej jednoznaczna.
Jedno pastwo sdzi, e inne pastwo spodziewa si osignicia korzyci w
wyniku ukrytych posuni, oszukiwania czy faszywych proklamacji, nawet jeli
te nieuczciwe postpki wyjd pniej na jaw. Nie wystarczy wtedy ocena
interesw narodowych ani te owiadczenia czy jawne dziaania kraju, ktremu
si nie ufa. Kraj podejrzewany o oszukiwanie bdzie utrzymywa, e jest godny
zaufania, podobnie jak twierdziby kraj, ktry rzeczywicie na zaufanie zasuguje.
Jervis zauwaa: Czy Rosjanie by zamierzali oszukiwa [w sprawie zakazu prb z
broni nuklearn], czy nie, staraliby si wywrze wraenie, e ich zamiary s
uczciwe. Zarwno czowiek uczciwy, jak i kamca odpowiedz twierdzco na
pytanie, czy bd mwi prawd" 13.

14

Michael I. Handel, Intelligence and Deception, Journal of Strategic Studies" 5,1982, s. 123-153.

15

Barton Whaley, Covert Rearmament in Germany, 1919-1939: Deception and Mismanagement, Journal of Strategic Studies" 5, 1982, s. 26-27.

strony byy w stanie penej mobilizacji i gotowoci. Czci planu wprowadzenia

w bd przeciwnika i ukrycia intencji przystpienia przez Izrael do wojny byo
owiadczenie Dajana [izraelskiego ministra obrony], ktry drugiego czerwca
powiedzia brytyjskiemu dziennikarzowi, e dla Izraela jest zarazem i za
wczenie, i za pno na rozpoczcie wojny. Powtrzy to stwierdzenie na
konferencji prasowej trzeciego czerwca'" 4. Cho nie by to jedyny rodek mylenia
przeciwnika stosowany przez Izrael, umiejtno kamania Dajana przyczynia si
do uzyskania cakowitego zaskoczenia w ataku przypuszczonym pitego czerwca.

Inny rodzaj oszukiwania to wprowadzanie przeciwnika w bd co do

wasnego potencjau militarnego. Przeprowadzona przez Bartona Whaleya analiza
skrytej odbudowy siy militarnej Niemiec w latach 1919-1939 dostarcza licznych
przykadw mistrzostwa, z jakim Niemcy potrafili to robi.
W sierpniu 1938 roku, kiedy pod presj Hitlera nasila si kryzys czechosowacki, [niemiecki
marszaek lotnictwa] Herman Gring zaprosi dowdcw francuskiej Arme de l'Air na
inspekcj jednostek Luftwaffe. Genera Joseph Vuillemin, szef sztabu generalnego lotnictwa

233

16

Handel, Intelligence, s. 129.

wajcej serii jego zwycistw. Strach przed Luftwaffe by jednym ze rde

polityki ustpstw wobec niego 16.

Chocia kamstwa w stosunkach midzy pastwami nie zawsze wymagaj

bezporedniego kontaktu kamcy i tego, kto jest okamywany (mog by te
dokonywane za pomoc kamuflau, faszywych owiadcze itd.), powysze
przykady pokazuj, e niekiedy kamstwo ma miejsce w sytuacji twarz w twarz.
Nie mona tu uy wariografu ani adnego innego urzdzenia, ktre wymaga
zgody oponenta na zbadanie jego prawdomwnoci. Std zainteresowanie w
ostatnich dziesiciu latach problemem moliwoci wykorzystania wynikw bada
naukowych nad behawioralnymi wskazwkami kamstwa. Napisaem we
Wstpie, e kiedy spotykaem si z przedstawicielami naszego rzdu, a take
rzdw innych krajw, moje ostrzeenia dotyczce moliwych niebezpieczestw
najwyraniej nie robiy na nich wielkiego wraenia. Jednym z motyww napisania
tej ksiki byo pragnienie ponownego przedstawienia argumen tacji na rzecz
ostronoci, uczynienie tego w sposb bardziej staranny i kompletny, i
* Dane dotyczce Chamberlaina i Hitlera zawdziczam ksice Telforda Taylora Munich (zob.
przyp. 19). Jestem rwnie wdziczny panu Taylorowi za sprawdzenie trafnoci mojej interpretacji i
poprawnoci wykorzystania jego materiau.

'l A

17

Ten cytat jest analizowany przez Grotha, Intelligence Aspects.

20

Tame, s. 821.

Zmobilizowa swoj armi, eby zaatakowa Czechosowacj pierwszego

padziernika, a jego plany podbojw nie koczyy si tutaj. Przypomnijmy mj
wczeniejszy cytat z listu Chamberlaina do siostry po jego pierwszym spotkaniu z
Hitlerem: (...) [Hitler jest] czowiekiem, ktremu, jeli da sowo, mona ufa" 17.
W odpowiedzi na krytyk ze strony liderw opozycyjnej Partii Pracy,
Chamberlain opisa Hitlera jako cakiem niezwyk istot", czowieka, ktry
byby lepszy ni to, co mwi"18.

Tydzie pniej Chamberlain spotka Hitlera po raz drugi, w Godes- bergu.

Hitler wysun teraz nowe dania oddziay niemieckie musz natychmiast
zaj tereny zamieszkane przez Niemcw sudeckich, plebiscyt mgby nastpi
* Taki sd formuowany jest we wszystkich relacjach uczestnikw tamtych wydarze jest jednak
wyjtek. Przesany do Waszyngtonu raport Josepha Kennedy'ego z jego spotkania z Chamberlainem gosi,
e Chamberlain wynis ze spotkania poczucie silnej awersji [do Hitlera] (...) jest on okrutny, wadczy, ma
twarde spojrzenie i (...) byby cakowicie bezwzgldny w swoich celach i metodach" (Taylor, Munich, s.
752).

" Cyt. za Groth, Intelligence Aspects.

" Telford Taylor, Munich, New York 1980, Vintage, s. 752.

przedmiot zachwytu. Znaczenie tego terminu zmienio si kilka tygodni pniej,

kiedy nieoczekiwany atak Hitlera uczyni jasnym, e Chamberlain zosta
oszukany. Hitler by zdecydowany zagarn Europ si. Gdyby mona byo
Hitlerowi zaufa, gdyby dotrzymywa umw, Chamberlain cieszyby si
wdzicznoci wiata za uchronienie Europy od wojny. Chamberlain chcia
wierzy Hitlerowi i Hitler zdawa sobie z tego spraw. Innym czynnikiem
zmniejszajcym strach przed przyapaniem byo to, e Hitler dokadnie wiedzia,
kiedy bdzie konieczne kamanie i co bdzie chcia powiedzie, a zatem mg
przygotowa i przewiczy swj scena riusz. Nie byo powodu do poczucia winy
czy zawstydzenia wasn nieuczciwoci. Hitler uwaa oszukiwanie
Brytyjczykw za czyn chwaleb ny, ktrego wymaga od niego jego rola i da
historia, tak jak on j spostrzega. Brak poczucia wstydu czy winy z powodu
okamywania adwersarzy to cecha nie tylko tak pogardzanego przywdcy jak
Hitler. Wedug wielu politologw, kamstwa s normalnym elementem
dyplomacji midzynarodowej, wzbudzajc wtpliwoci jedynie wtedy, kiedy nie
su interesom narodowym. Jedyn emocj, ktrej zdradzenia mg si Hitler
obawia, bya rado z oszukiwania. Podobno Hitler czerpa przyjemno z
wasnej umiejtnoci wprowadzania w bd Anglikw. Obecno innych
Niemcw bdcych wiadkami udanego oszustwa moga zwiksza jego
podniecenie i satysfakcj z tego, e udaje mu si okamywa Chamberlaina. Ale
Hitler by bardzo umiejtnym kamc i najwyraniej nie zdradza tych uczu.

* Groth zauway ten problem, chocia nie wyjani mechanizmu czy genezy zjawiska: (...) osobiste
wraenia [przywdcw] przypuszczalnie bd tym bardziej mylce, im wiksza przepa polityczna,
ideologiczna, spoeczna i kulturowa dzieli uczestnikw" (Groth, Intelligence Aspecls, s. 848, zob. przypisy).

T5C

21

Tame, s. 552.

ktrym posuguje si kamca, to gdy nie jest to jego jzyk ojczysty,

przypuszczalnie nie wychwyci subtelnoci w sposobie mwienia czy w doborze
sw, ktre mogyby by wskazwkami ujawniajcymi oszuki wanie.

Pochodzenie z odmiennych narodw i kultur moe rwnie utrudnia

interpretacj wokalnych, mimicznych i cielesnych wskazwek kamstwa,
mechanizm tego jest jednak bardziej zoony i zagmatwany. Kada kultura ma
obowizujce style, ktre do pewnego stopnia wyznaczaj tempo, wysoko tonu
i natenie gosu oraz stopie wykorzystywania twarzy i rk do ilustrowania
wypowiadanych treci. Mimiczne i wokalne wskazwki emocji zale rwnie
od tego, co opisaem w rozdziale 5 pod nazw regu okazywania, ktrym
podporzdkowana jest ekspresja emocjonalna. One take rni si w zalenoci
od krgu kulturowego. Jeli wykrywajcy nie wie o tych rnicach i dokonujc
interpretacji nie uwzgldnia ich w sposb wiadomy, jest bardziej naraony na
niewaciwe odczytanie tych za chowa i popenienie bdu odrzucenia prawdy
albo przyjcia kamstwa.

237

22

Tame, s. 629.

21

Graham T. Allison, Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis, Boston 1971, Little, Brown, and Company, s. 193.
Arthur M. Schlesinger, Jr., A Thousand Days: John F. Kennedy in the White House, New York 1965, Fawcet Premier Books, s. 734.

34

podejrzenie, e Hitler kama w sprawie Czechosowacji, ukrywajc swj plan

podbicia Europy22. Hitler by te znany jako zdolny kamca nie tylko jeli
chodzi o manewry wojskowe i dyplomatyczne, ale take w sytuacji twarz w
twarz z okamywanym. Potrafi na zawoanie uruchomi za chowanie pene czaru
albo furi i z wielkim mistrzostwem wzbudza u rozmwcy podziw albo strach,
ukrywa albo faszywie komunikowa wasne uczucia i plany.

Politolodzy i historycy, ktrzy specjalizuj si w problematyce stosunkw

angielsko-niemieckich w 1938 roku, powinni by w stanie orzec, czy mam racj
przypuszczajc, e wiedziano wystarczajco duo, by odpowiedzie na pytania z
listy sprawdzajcej kamstwa (zob. Dodatek). Ze spotkania Hitler - Chamberlain
* Jestem wdziczny Grahamowi Allisonowi za sprawdzenie trafnoci mojej interpretacji spotkania
Kennedy'ego i Gromyki. Mj opis tego spotkania zosta rwnie sprawdzony przez osob bdc w tym
czasie czonkiem administracji Kennedy'ego, ktra pozostawaa w bliskim kontakcie ze wszystkimi
gwnymi uczestnikami wydarze.

no

25

Theodore C. Sorensen, Kennedy, New York 1965, Harper & Row, s. 673.

26

Robert F. Kennedy, Thirteen Days: A Memoir of the Cuban Missile Crisis, New York 1971, W W. Norton, s. 5.
Roger Hilsman, To Move a Nation, Garden City, N.Y. 1967, Doubleday & Co., s. 98.
28
David Detzer, The Brink, New York 1979, Thomas Crowell.
2
' Sorensen, Kennedy, s. 690.
27

przyj nowin spokojnie, lecz zdradzajc zaskoczenie" (relacja Theodo- re'a

Sorensona)25. Wedug sw Roberta Kennedy'ego, (...) kiedy tego ranka
przedstawiciele Centralnej Agencji Wywiadowczej objanili foto grafie
wykonane przez U-2 (...), uwiadomilimy sobie, e to wszystko byy kamstwa,
gigantyczny gmach kamstw" 26. Tego dnia zaczli si spotyka gwni doradcy
prezydenta, eby rozway dziaania, jakie powinien podj rzd. Prezydent
zadecydowa, e (...) dopki nie zostanie podjta decyzja o dziaaniach i nie
zostan one przygotowane, nie powinno nastpi ujawnienie faktu, e wiemy o
radzieckich rakietach na Kubie. (...) Wzgldy bezpieczestwa byy najwaniejsze
i prezydent jasno da do zrozumienia, e jest zdeterminowany, eby raz w historii
Waszyngtonu nie byo adnych przeciekw" (Roger Hilsman, wwczas w
Departamencie Stanu) 27.

* W tej sprawie opinie nie s zgodne. Sorensen pisze, e Kennedy nie mial adnych wtpliwoci co
do koniecznoci wprowadzenia Gromyki w bd. Natomiast Elie Abel (The Missile Crisis, s. 63; zob.
przypisy) twierdzi, e bezporednio potem Kennedy pyta Ruska i Thompsona, czy postpi susznie, nie
mwic Gromyce prawdy.

239

30
31
32
33
34
35

David Detter, Brink, s. 142.

Robert F. Kennedy, Thirteen Days, s. 18.
Elie Abel, The Missile Crisis, New York 1966, Bantam Books, s. 63.
Sorensen, Kennedy, s. 690.
Abel, Missile, s. 63.
Detter, Brink, s. 143.

Spotkanie rozpoczo si o siedemnastej i trwao do dziewitnastej

pitnacie. Jego wiadkami z jednej strony byli sekretarz stanu Dean Rusk,
Llewellyn Thompson (byy ambasador USA w Zwizku Radzieckim) i Martin
Hildebrand (dyrektor Biura Spraw Niemieckich). Obserwatorami z drugiej strony
byli Dobrynin, Wadimir Semenor (radziecki zastpca ministra spraw
zagranicznych) i jeszcze jeden urzdnik radziecki. Obecni byli rwnie tumacze
kadej ze stron. Kennedy siedzia w swoim bujanym fotelu naprzeciwko
kominka, Gromyko po jego prawej stronie na jednej z beowych sof. Weszli
fotografowie, zrobili zdjcia dla potomnoci (zob. fotografia) i opucili
pomieszczenie. Rosjanin opar si na poduszce w pasy i zacz mwi (...)" 3.

Po trwajcej jaki czas rozmowie dotyczcej Berlina Gromyko zacz w

kocu mwi o Kubie. Wedug relacji Roberta Kennedy'ego: Gromyko
powiedzia, e pragnie zaapelowa do Stanw Zjednoczonych i do prezydenta

36

Kennedy, Thirteen Days, s. 20.

38

Tame, s. 144.

Fot. 6. Siedz od lewej: Anatolij Dobrynin, Andriej Gromyko, John F. Kennedy

" Detzer, Brink, s. 143.

241

39

Allison, Essence, s. 135.

Rozpatrzmy najpierw przypadek ambasadora Dobrynina. Przypusz czalnie

by on jedyn osob na spotkaniu, ktra nie kamaa. Robert Kennedy sdzi, e
Sowieci wprowadzili w bd Dobrynina, nie ufajc jego umiejtnoci kamania, a
zatem e w trakcie wczeniejszych spotka z nim Dobrynin mwi prawd
zgodnie z tym, co wiedzia zaprzeczajc obecnoci na Kubie jakichkolwiek
rakiet*. Wprowadzenie w bd wasnego ambasadora dla osignicia takiego celu
nie byoby niczym niezwykym. John F. Kennedy postpi tak z Adlai
Stevensonem nie informujc go

* Spr wok Dobrynina trwa. Poczwszy od tego spotkania stawiane jest jedno z wci nie
rozstrzygnitych pyta dotyczcych Dobrynina. Czy wiedzia o rakietach, kiedy de facto przyczy si do
swojego ministra spraw zagranicznych w prbie oszukania prezydenta? Musia wiedzie", twierdzi George
W. Bali, wwczas podsekretarz stanu. Zmuszony by kama dla swojego kraju". Prezydent i jego brat do
pewnego stopnia byli oszukani przez Dobrynina", mwi byy sdzia Sdu Najwyszego Arthur J. Goldberg.
Trudno sobie wyobrazi, e nie wiedzia". Inni s mniej pewni. McGeorge Bundy, doradca Kennedy'ego do
spraw bezpieczestwa narodowego, skonny jest raczej przypuszcza, e nie wiedzia. Zgadza si z tym wielu
amerykaskich specjalistw, tumaczc, e w systemie sowieckim informacje o charakterze militarnym s
tak cile chronione, e Dobrynin mg nie by w peni wiadomy, jakiego rodzaju bro sowiecka jest na
Kubie" (Madeline G. Kalb, The Dobrynin Factor, New York Times Magazine", 13 maja 1984, s. 63).

-74-7

40

Abel, Mis sile, s. 64.

Podczas spotkania w Biaym Domu byy dwa kamstwa: jedno Kennedy'ego

i jedno Gromyki. Niektrzy czytelnicy mog uwaa za dziwne uycie przeze
mnie okrelenia kamstwo" w odniesieniu take do Kennedy'ego, a nie tylko do
Gromyki. Wikszo ludzi nie zaaprobuje uycia tego sowa w stosunku do
kogo podziwianego, poniewa inaczej ni ja uwaa kamanie za ze samo
w sobie. Zachowanie si Kennedy'ego w trakcie tego spotkania odpowiada mojej
definicji kamstwa w formie ukrywania. Obydwaj politycy, Kennedy i Gromyko,
ukrywali wzajemnie przed sob znan sobie prawd e na Kubie s rakiety.
Moja analiza pokazuje, dlaczego ujawnienie jakiej wskazwki kamstwa byo
bardziej prawdopodobne ze strony Kennedy'ego ni Gromyki.

Jeli kady z nich z gry przygotowa, co mwi, a obydwaj mieli tak

moliwo nie powinno by problemu z ukrywaniem wzajemnie przed sob
wiedzy, ktr obaj posiadali. Poniewa w gr wchodzia tak wielka stawka,
obydwaj mogli odczuwa strach przed wykryciem. Przypuszczalnie
relacjonowany niepokj Kennedy'ego przy przywitaniu Gromyki to strach przed
wykryciem. Stawka moga by wiksza dla Kennedy'ego ni dla Gromyki, a co
za tym idzie, mg si on bardziej obawia zdemaskowania. Stany Zjednoczone

243

41

Allison, Essence, s. 134.

bardziej pewnie, jeli podziela opini Chruszczowa o Kennedym, ukszta towan

podczas wiedeskiego szczytu rok wczeniej, e nie jest on szczeglnie twardym
politykiem.

Niezalenie od moliwoci, e Kennedy odczuwa silniejszy strach przed

wykryciem ni Gromyko, zgodnie z relacjami, obciay go te inne emocje,
ktre naleao ukry. Przytaczane przeze mnie sprawozdania podaj, e w trakcie
spotkania Kennedy odczuwa zdumienie, podziw, oburzenie. Przeciek
ktrejkolwiek z tych emocji mg go zdradzi, poniewa te uczucia w tym
kontekcie sugeroway, e Kennedy wie o sowieckim oszustwie. Z drugiej strony,
Gromyko mg odczuwa rado z oszukiwania. Z tym przypuszczeniem zgodne
byyby relacje, wedug ktrych opuszczajc spotkanie Gromyko wyglda na tak
zadowolonego.

244

po raz pierwszy. Lecz nawet gdyby Dobrynin wiedzia o rakietach i o tym, e

Stany Zjednoczone je odkryy, to i tak mgby by kompletnie zaskoczony i
wstrznity amerykask decyzj o odpowiedzi militarnej. Wikszo
analitykw zgadza si co do tego, e Sowieci nie oczekiwali, i Kennedy
zareaguje na odkrycie akcj wojskow.

Nie chodzi tu o ustalenie, czy ukrywanie prawdy przez Kennedy'ego zostao

zdemaskowane. Chciaem pokaza, e istniaa szansa jego wykrycia i e
nawet wtedy rozpoznanie wskazwek kamstwa nie byo spraw atw i
prost. Podobno Kennedy nie wychwyci adnych bdw w kam stwie Gromyki.
Poniewa ju zna prawd, nie byo potrzeby wyszukiwania wskazwek
zdradzajcych kamstwo. Uzbrojony w t wiedz, Kennedy mg podziwia
mistrzostwo Gromyki.

745

42

Daniel i Herbig, Propositions, s. 13.

zane prasie, dziaania militarne itd. Jednak niezalenie od tego, jaka jest forma
kamstwa, nie udaje si ono, jeli okamujcy nie ma umiejtnoci mylenia
strategicznego, nie potrafi z gry przemyle posuni swoich i swojej ofiary.
Przypuszczam, e wszyscy przywdcy polityczni musz by ludmi
przebiegymi, umiejcymi wybiega naprzd, ale tylko niektrzy potrafi kama
w bezporedniej rozmowie, kiedy znajduj si twarz w twarz z ofiar, tak jak to
byo w wypadku kamstw analizowanych na kartach tej ksiki.

* Sowieci maj opini bardziej skrytych i bardziej prawdomwnych ni przedstawiciele innych

krajw. Sowietolog Walter Hahn twierdzi, e skryto ma dug histori i jest cech rosyjsk, a nie sowieck
(The Mainsprings of Soviet Secrecy, Orbis" 1964, s. 719-747). Ronald Hingley pisze, e Rosjanie chtniej
spontanicznie mwi o swoim yciu prywatnym i s bardziej skonni do wygaszania emocjonalnych
stwierdze w obecnoci obcych. Nie znaczy to, e s cho troch bardziej lub mniej prawdomwni ni
przedstawiciele innych krajw. Potrafi by tak oschli, surowi i zachowywa si z tak rezerw, jak
najbardziej zamknity i rygorystyczny legendarny Anglosas. W psychologicznej charakterystyce Rosjan,
tak jak i w psychologii kadego innego narodu, jest miejsce na du rnorodno" (Hingley, The Russian
Mind, New York 1977, Scribners, s. 74). Sweetser uwaa, e rozmaite kultury rni si jedynie tym, jakiego
rodzaju informacje staj si przedmiotem kamstwa, a nie mniejsz bd wiksz tolerancj dla
oszukiwania (The Definition of a Lie", [w]: Cultural Models in Language and Thought, pod red. Naomi
Quinn i Dorothy Holland (w druku)). Nie mam powodw, by si z tym spiera, jednak obecnie kada
konkluzja byaby przedwczesna. Zbyt mao zbadane s rnice midzy narodami i kulturami zwizane z
kamaniem czy wykrywaniem kamstwa.

246

43

Herbert Goldhamer, przypis 24, cytowany [w:] Daniel i Herbig, Propositions.

44

Barton Whaley, przypis 2, cytowany [w:] Daniel i Herbig, Propositions.

Maureen O'Sullivan, Measuring the Ability to Recognize Facial Expressions of Emotion, [w:] Paul Ekman (red.), Emotion in the Human Face, New York 1982, Cambridge University

45

Press.

militarnych43. Nie przyniosa sukcesu prba ustalenia, na podstawie materiau

historycznego, typu osobowoci charakteryzujcej przywdcw,

0 ktrych wiadomo, e kamali. Brakuje jednak o tej pracy informacji, by oceni,

dlaczego przedsiwzicie si nie powiodo 44.

247

46

Groth, Intelligence Aspects, s. 847.

47

Jervis, Logic, s. 33.

Groth, Intelligence Aspects, op. cit., s. 841. Zob. Winston Churchill, Druga wojna wiatowa, t. IV, ks. 2, tum. Elbieta Katkowska, Gdask 1996, Phantom Press Inter national/Refren, s. 75,

48

87.

mc dokona kompetentnej oceny adwersarzy" 46. Zgadza si z tym Jervis,

zauwaajc, e gowy pastw mog przecenia swoje zdolnoci wy krywania
kamstw, jeli signicie przez nich po wadz zaleao cz ciowo od zdolnoci
przenikliwej oceny innych" 47. Nawet jeli przywdca ma racj wierzc w swj
nieprzecietny talent do wykrywania kamstw, moe nie doceni trudnoci
zwizanych z tym, e podejrzany pochodzi z innej kultury i posuguje si innym
jzykiem.

* Podobne wraenie mia Jimmy Carter. Opisujc pierwsze spotkanie z sowieckim przywdc
Leonidem Breniewem, Carter zacytowa swoje inauguracyjne wystpienie, bdce odpowiedzi na
wystpienie Breniewa z poprzedniego dnia: To spotkanie miao wielkie opnienie, ale teraz, kiedy w
kocu jestemy razem, musimy dokona maksymalnego postpu. Byem wczoraj pod ogromnym
wraeniem, kiedy prezydent Breniew powiedzia mi: Jeli nie odniesiemy sukcesu. Bg nam nie
wybaczy". Z komentarza Cartera, e Breniew wydawa si nieco zakopotany" jego uwag, wynika, e
Carter, tak jak Churchill, wzi na serio to odwoanie si do bstwa (Carter, Keeping the Faith, New York
1982, Bantam Books, s. 248).

1AQ

49

Lewis Broad, The War that Churchill Waged, London 1960, Hutchison and Company, s. 356, cyt. za Groth, Intelligence Aspects, s. 846.

50

Broad, War, s. 358, cyt. za Groth, Intelligence Aspects, s. 846.

51

Milowan Dilas, Rozmowy ze Stalinem, tum. Adam Ciokosz, Pary 1962, Instytut Literacki, s. 59.

z Jaty w 1945 roku, Churchill nastpujco broni swojej wiary w obietnice

Stalina: Czuj, e ich sowo ma dla nich moc wic. Nie znam adnego rzdu,
ktry dotrzymywaby zobowiza bardziej rzetelnie ni rzd rosyjski" 49. Jeden z
biografw napisa o Churchillu: (...) pomimo tego wszystkiego, co wiedzia o
sowieckiej przeszoci, Winston gotowy by wtpliwoci zinterpretowa na
korzy Stalina i zaufa jego intencjom. Trudno byo mu postpi inaczej, ni
uwierzy w zasadnicz uczciwo monych tego wiata, z ktrymi dobija
interesu"50. Stalin nie odwza jemni tego szacunku. Milovan Djilas przytacza
wypowied Stalina z 1944 roku: Moe mylicie, e zapomnielimy, kim s
Anglicy i kim jest Churchill tylko dlatego, e jestemy ich sprzymierzecami.
Nic nie jest im milsze, jak oszuka swoich sprzymierzecw. (...) Churchill to
taki typ, e jeli go nie przypilnujesz, wycignie ci ostatni kopiejk z kiesze ni!"51. Koncentracja Churchilla na zadaniu zniszczenia Hitlera i to, e
potrzebowa pomocy Stalina, mogo uczyni go chtn ofiar kamstw tego
ostatniego.

249

Podobnie jak to zauwayem piszc o wykrywaniu kamstw u podej rzanych

o przestpstwa, nawet gdyby moliwy by zakaz interpretowania behawioralnych
wskazwek oszukiwania w kontaktach midzynarodo wych, nie sdz, e byby
on podany. Zapisy historyczne dobitnie odnotowuj niesawne kamstwa w
stosunkach midzy pastwami w bardzo niedawnej przeszoci. Kto nie chciaby,
eby jego kraj potrafi lepiej wychwytywa takie oszustwa? Problemem jest, jak
to zrobi, nie zwik szajc prawdopodobiestwa ocen bdnych. Obawiam si, e
nadmierna ufno Chamberlaina i Churchilla we wasn zdolno przejrzenia
kamstwa i oceny charakteru oponentw mogaby okaza si niczym w
porwnaniu z arogancj specjalisty od analizy ludzkiego zachowania, ktry
zarabia na ycie twierdzc, i potrafi wykry oznaki kamania u przywdcw
obcych pastw.

Cho nie wprost, usiowaem rzuci wyzwanie wszelkim ekspertom w

* Chocia nikt si nie przyzna do zajmowania si tym problemem, moja korespondencja z osobami
zatrudnionymi przez Departament Obrony i pewne rozmowy telefoniczne z CIA pozwalaj sdzi, e s
ludzie badajcy wskazwki zdradzajce oszukiwanie w kontrwywiadzie i dyplomacji. Jedyna taka
odtajniona praca, ktr widziaem, zrealizowana ze rodkw Departamentu Obrony, bya do okropna i
nie speniaa zwykych standardw naukowych.

950

plon przynios badania nad sytuacjami, ktre w duym stopniu przypomina j

midzynarodowe spotkania na szczycie albo negocjacje w czasie kryzysw:
uczestnicy cechuj si duymi umiejtnociami i pochodz z rnych krajw, a
badanie jest tak zaaranowane, e w gr wchodz bardzo wysokie stawki (nie jak
w typowym eksperymencie laboratoryjnym z udziaem studentw pierwszych
lat). Ale to take dopiero powinno zosta stwierdzone i gdyby tak rzeczywicie
byo, uzyskane rezultaty powinny by odtajnione i szeroko udostpnione.

Rozdzia ten pokaza, e powodzenie albo poraka kamstwa nie zale od

dziedziny ycia, z ktr si ono wie. Nie jest tak, e wszystkie kamstwa
maeskie zostaj wykryte albo e wszystkie kamstwa w biz nesie, kamstwa
majce zwizek z przestpstwem czy kamstwa na arenie midzynarodowej si
udaj. Poraka bd sukces zale od specyficznych waciwoci kamstwa,
kamicego i wykrywajcego kamstwo. Rzeczywi cie sprawa jest bardziej
skomplikowana w stosunkach midzynarodowych ni w relacjach midzy
rodzicem i dzieckiem, ale kady rodzic wie, e nawet tu nie zawsze atwo jest
unikn bdu.

9. Wykrywanie kamstw

w latach dziewidziesitych

Rozpoczem t ksik od opisu pierwszego spotkania w 1938 roku pomidzy

Adolfem Hitlerem, kanclerzem nazistowskich Niemiec, i Nevil- le'em
Chamberlainem, premierem brytyjskim. Wybraem to wydarzenie, poniewa
wie si z nim jedno z najbardziej brzemiennych w skutki kamstw w historii,
ktre przynosi wan lekcj dotyczc tego, dlaczego kamstwa si udaj.
Przypomnijmy, e Hitler w tajemnicy rozkaza ju armii niemieckiej zaatakowa
Czechosowacj. Osignicie penej gotowoci wymagao jednak jeszcze kilku
tygodni. Chcc wykorzysta przewag ataku z zaskoczenia, Hitler ukry swoj
decyzj rozpoczcia wojny. Powiedzia natomiast Chamberlainowi, e pragnie
y w pokoju, jeli Czesi uwzgldni jego dania zmiany granic pomidzy
obydwoma pastwami. Chamberlain uwierzy w kamstwo Hitlera i prbowa
przekona Czechw, by nie mobilizowali swojej armii, dopki wci jeszcze jest
szansa na pokj.

oszukany przez Hitlera, kamstwo by si nie udao. Nasze badania prowadzone

po opublikowaniu w 1985 roku pierwszego wydania tej ksiki pozwalaj uzna
za cakiem moliwe, e nawet Winston Churchill, rywal Chamberlaina, ktry
ostrzega przed Hitlerem, nie byby w stanie wykry jego kamstwa. Gdyby
Chamberlain przyprowadzi ze sob ekspertw w wykrywaniu kamstw ze
Scotland Yardu albo Wywiadu Brytyjskiego przypuszczalnie take nie
poradziliby sobie lepiej.

Ten rozdzia przedstawia wyniki naszych nowych bada, ktre

doprowadziy mnie do tych wnioskw. Opisuj w nim, czego si dowiedzie limy
o osobach obdarzonych umiejtnoci przyapywania na kamaniu oraz
przedstawiam nowe dane dotyczce tego, jak wykrywa kamstwa. Dodam
rwnie kilka wskazwek zwizanych ze zdobyt przeze mnie wiedz, jak
odnie wyniki naszych bada eksperymentalnych do kamstw pojawiajcych si
w realnym yciu. Opieram si na wasnym ponad picioletnim dowiadczeniu
zwizanym z ksztaceniem osb, ktre w co dziennej pracy maj kontakt z ludmi
podejrzanymi o kamanie.

253

Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA), sdziowie, psychologowie i psy chiatrzy

pracujcy dla rzdu mog przecenia wasn zdolno oceny, czy kto kamie,
na podstawie wskazwek behawioralnych. Pragnem ostrzec wszystkich,
ktrych praca wymaga wydawania sdw o cudzym kamaniu bd
prawdomwnoci, eby nie wierzyli nikomu, kto twierdzi, e potrafi wykry
kamstwo posugujc si wskazwkami behawioralnymi kierujc si tym, co w
systemie sprawiedliwoci okrela si mianem zachowania" ( demeanor).
Chciaem ich przestrzec, by sami nie byli a tak bardzo pewni, e potrafi wykry
kamc.

Obecnie s ju mocne dane potwierdzajce suszno moich przestrg,

kierowanych do ludzi zawodowo trudnicych si wykrywaniem kamstwa, e
wikszo z nich powinna bardziej ostronie ocenia wasne zdolnoci w tym
zakresie. Stwierdziem jednak zarazem, e by moe moje stanowis ko byo
przerysowane. Ku mojemu zaskoczeniu okazao si, e niektrzy z tych ludzi s
bardzo skuteczni w wyapywaniu kamstw na podstawie wskazwek
behawioralnych. Zdobyem pewn wiedz o tych osobach i o tym, dlaczego
potrafi one to robi. Obecnie mam rwnie powody sdzi, e to, czego
dowiedziaem si o kamstwach dotyczcych emocji, moe si rwnie stosowa
do kamstw w polityce, w sprawach kryminal nych czy kamstw, z ktrymi ma do
czynienia kontrwywiad.

Maureen O'Sullivan, moja wsppracowniczka i przyjaciel z University of San Francisco, pracowaa ze mn przez wiele lat przy opracowywaniu tego testu, uczestniczya w badaniach nad

ludmi zawodowo trudnicymi si wykrywaniem kamstw, a take prowadzia niektre warsztaty.

stopie z egzaminu i poniewa jest autorytetem, ktry napisa ksik. W pracy z tymi
grupami moje uniwersyteckie referencje mog by co najwyej przeszkod. Oni
domagaj si przykadw z realnego ycia, ustosunkowania si do ich wasnych
dowiadcze, odpowiedzi na pod noszone problemy, zaproponowania im czego,
co mog wykorzysta w pracy nastpnego dnia. Mgbym im powiedzie, jak
trudno stwierdzi, czy kto jest kamc, ale oni musz rozstrzyga o tym jutro i
nie mog czeka na dalsze badania. Oczekuj wszelkiej pomocy, ktrej potrafi
im udzieli, ale zarazem s bardzo sceptyczni i krytyczni.

Zdumiewajce jest to, e ci ludzie byli rwnie o wiele bardziej elastyczni

ni znany mi wiat akademicki. Przejawiali wiksz gotowo do zmiany
swojego zawodowego funkcjonowania ni wikszo uniwersytec kich komisji
zajmujcych si programami studiw. Pewien sdzia zapyta mnie w trakcie
przerwy na lunch, czy nie powinien zmieni urzdzenia swojej sali sdowej, tak
eby mg widzie twarz wiadka, a nie ty jego gowy. Nigdy nie przyszed mi
do gowy ten tak prosty pomys. Od tego czasu wysuwaem t sugesti zawsze,

ICC

w eksperymencie opisanym przeze mnie w rozdziale 3 (s.52 - 55). Kada z tych

osb stwierdza, e ma przyjemne odczucia, gdy oglda film ukazujcy obrazy
przyrody i rozbawione zwierzta. Pi z tych kobiet mwi prawd, pozostae pi
kamie. Kobiety, ktre kamay, w rzeczywistoci widziay straszne,
makabryczne filmy o tematyce medycznej, ale staray si ukry swoje
wzburzenie i przekona rozmwc, e filmy s przyjemne.

Byy dwa powody przeprowadzania tego testu. Nie mogem straci okazji
zdobycia wiedzy, z jak trafnoci rzeczywicie wykrywaj kamst wo ludzie,
ktrzy w swojej pracy maj do czynienia z najbardziej powanymi kamstwami.
Sdziem rwnie, e przejcie przez taki test bdzie dobrym pocztkiem,
pozwalajc moim suchaczom przekona si bezporednio, jak trudno jest
stwierdzi, czy kto kamie. Zachcaem ich, mwic: Macie wyjtkow
sposobno poznania prawdy o waszej zdolno ci wykrywania kamstw.
Dokonujecie takich ocen przez cay czas, ale jak czsto dowiadujecie si z
pewnoci, czy wasze oceny byy poprawne, czy bdne? Teraz macie szans. Ju
za pitnacie minut bdziecie znali odpowied!" Natychmiast po
przeprowadzeniu testu podawaem im po prawne odpowiedzi. Potem prosiem ich
o podniesienie rki, jeli wszystkie dziesi ich odpowiedzi byo poprawnych,
dziewi itd. Zestawiaem te rezultaty na tablicy, aby kady mg oceni swj

Artyku Paula Ekmana i Maureen O'Sullivan Who Can Catch a Liar ukaza si w 1991 roku we wrzeniowym numerze American Psychologist".

Wiedza o tym, jak sabo wypadli, zmusia tych ludzi profesjonalnie

trudnicych si wykrywaniem kamstwa do zarzucenia praktycznych regu, na
ktrych wielu z nich polegao. Stali si oni o wiele bardziej ostroni w osdzaniu
na podstawie zachowania, czy kto kamie. Ponadto prze strzegem ich przed
wieloma pokutujcymi stereotypami, ktre dotycz wykrywania kamstwa,
takimi jak przekonanie, e ludzie, ktrzy nerwowo si wierc albo patrz gdzie
w bok, zawsze kami.

Jeli chodzi o bardziej pozytywny wkad, pokazaem im, jak po sugiwa si

list sprawdzajc kamstwo, opisan w rozdziale 8 (s. 218). Pooyem te
wielki nacisk tak jak i we wczeniejszych rozdziaach tej ksiki na
problem, w jaki sposb emocje mog zdradza kamstwo i jak wychwytywa
oznaki tych emocji. Pokazaem im dziesitki wyrazw mimicznych,
eksponowanych bardzo krtko przez jedn setn sekundy aeby nauczyli
si atwo wychwytywa mikroekspresje mimiczne. Wykorzystaem przykady
rnych kamstw zarejestrowane na tamie wideo, eby mogli wiczy na nich
swoje nowo nabyte umiejtnoci.

757

z tego, e nie potrafi wykrywa kamstw na podstawie obserwacji zachowania.

Udzielana przez nich odpowied na pytanie, ktre stawialimy przed
przeprowadzeniem testu, jak dobrze, ich zdaniem, w nim wypadn, nie miaa
zwizku z rzeczywistym poziomem wykonania. Podobnie nie miaa z nim
zwizku odpowied na to samo pytanie stawiane bezporednio po zakoczeniu
testu.

Byem zdziwiony, e ktokolwiek z tych ludzi zawodowo trudnicych si

wykrywaniem kamstw uzyska wysok trafno, poniewa nikt z nich nie mia
adnych wczeniejszych dowiadcze z t okrelon sytuacj ani te wiedzy o
indywidualnych waciwociach ogldanych kamicych osb. Zaaranowaem
sytuacj, pokazywan na wideo, ktra miaa przyblia, co dzieje si z pacjentk
szpitala psychiatrycznego ukrywajc plan odebrania sobie ycia, aby uwolni
si spod nadzoru medycznego i zrealizowa swj zamiar. Nie moe ona ujawni
* By moe, grupy zawodowe poddawane naszemu testowi uzyskayby znacznie lepsze rezultaty,
gdyby wykrywane kamstwo byo charakterystyczne dla sytuacji, z ktr zwykle maj do czynienia.
Niewykluczone, e dowiedzielimy si tylko, kto dobrze wychwytuje kamstwa bez wzgldu na
podobiestwo sytuacyjne, a nie, kto dobrze wychwytuje kamstwa w dziedzinie swojej zwykej dziaalnoci.
Myl, e tak nie jest, ale dopiero dalsze badania mog t ewentualno wyeliminowa.

nych wskazwek kamstwa bdzie mniej, kiedy nie s wzbudzone emocje. Gdy
kamca nie ma silnych emocji do ukrycia, to, by zdemas kowa kamstwo,
potrzebna jest lepsza znajomo cech sytuacji i cech kamicego.

Kiedy stawka jest wysoka, istnieje szansa, e strach przed przyapa niem
albo pragnienie sprostania wyzwaniu, jakim jest pokonanie wy krywajcego (to,
co nazywam radoci oszukiwania, s. 71), umoliwi trafne wykrycie kamstwa
bez koniecznoci posiadania przez wykrywajcego znacznej wiedzy o
waciwociach sytuacji albo podejrzanego. Jednak, i to jest wane jednak", nie
kady kamca odczuwa strach przed przyapaniem, kiedy stawka jest wysoka.
Nie bd przeywali go przestpcy, ktrym si wiele razy udao, ani ona czy
m, ktrzy wielokrotnie skutecznie ukrywali swoje romanse, ani te
dowiadczony negocjator. Ponadto, gdy stawka jest wysoka, niektre osoby
niewinnie podejrzane mog obawia si, e im nie uwierz, i sprawia mylne
wraenie, e kami. (Zobacz rozwaania o bdzie Otella na stronach 153-156).

259

Te rezultaty zostay opublikowane [w:] M. O'Sullivan, P. Ekman, W.V. Friesen, The Effect of Comparisons on Detecting Deceit, Journal of Nonverbal Behavior" 12, 1988, s. 203-215.

zachowanie w dwch sytuacjach, odgaduj bardziej trafnie, chocia nawet wtedy

wikszo z nich robi to tylko nieznacznie lepiej ni na poziomie przypadku 3.

Lista sprawdzajca kamstwo w rozdziale 8 powinna pomc oceni, czy w

wypadku wysokiej stawki pojawi si wskazwki uyteczne, mylce czy te
bdzie niewiele wskazwek behawioralnych. Moe by pomocna przy ustalaniu,
czy wystpi strach przed przyapaniem, poczucie winy lub rado oszukiwania.
Wykrywajcy nigdy nie powinien po prostu zakada, e za pomoc wskazwek
behawioralnych oszukiwanie zawsze da si wykry. Musi on oprze si pokusie
radzenia sobie z niepewnoci co do czyjej prawdomwnoci przez przecenianie
wasnej zdolnoci wychwyce nia kamstwa.

Udo Undeutsch z Niemiec opracowa procedur nazwan analiz zeznania na podstawie kryteriw treciowych" i obecnie kilku badaczy amerykaskich testuje jej uyteczno do oceniania

zezna dzieci.
5
Te rezultaty s relacjonowane [w:] Paul Ekman, Maureen O'Sullivan, Wallace V. Friesen i Klaus C. Scherer, Face, Voice, and Body in Detecting Deceit, Journal of Nonverbal Behavior", vol.
15, 1991, s. 203-215.

zgodne z tym, co gosz we wczeniejszych rozdziaach Kamstwa, ale adna z

osb uczestniczcych w naszym tecie nie czytaa przedtem tej ksiki. Niektre
osoby te, ktre trafnie wychwytyway kamstwa wiedziay, e atwiej jest
sfaszowa sowa ni mimik, gos czy ruchy ciaa. Nie znaczy to, e sowa s
niewane. Bardzo czsto niezgodnoci w tym, co zostao powiedziane, wiele
odsaniaj i cakiem prawdopodobne, e wyrafinowana analiza mowy moe
ujawni kamstwo4. Jednak tre wypowiedzi nie powinna by jedynym
przedmiotem zainteresowania. Wci pozostaje do sprawdzenia, dlaczego nie
kady konfrontuje sowa z mimik i gosem.

Nowe
ustalenia
dotyczce
behawioralnych wskazwek kamstwa

Inne badania, ktre wykonalimy w ostatnich dwch latach, dodatkowo

potwierdzaj i wzbogacaj to, co w Kamstwie mwi si o znaczeniu gosu i

261

6
7

P. Ekman, R. J. Davidson, W. V. Friesen, The Duchenne Smile: Emotional Expression and Brain Physiology II, Journal of Personality and Social Psychology" 58, 1990.
Te rezultaty s relacjonowane [w:] M. Frank, P. Ekman, W. V. Friesen, Behavioral markers of recognizability of the enjoyment smile, artyku obecnie recenzowany.

umiechem kryje si prawdziwa rado, jest aktywno mini wok oczu, a nie
same umiechajce si wargi 6. Nie wystarczy po prostu obserwowa, czy w
zewntrznych kcikach oczu pojawi si kurze apki" nie zawsze to si
sprawdza. Kurze apki" s uytecznym wskanikiem szczerego umiechu, kiedy
jest to umiech lekki, towarzyszcy niezbyt silnemu odczuciu przyjemnoci. W
bardzo szerokim umiechu same umiechnite wargi powoduj powstawanie
kurzych apek" i wtedy trzeba patrze na brwi. Przy umiechu wyraajcym
prawdziw rado aktywny jest misie oka i wtedy brwi nieznacznie si
opuszczaj. Jest to bardzo subtelna wskazwka, ale jak stwierdzilimy, moliwa
do wychwycenia nawet przez osoby bez adnego specjalnego treningu 7.

Stwierdzilimy take, e wysoko tonu gosu suchaczek szkoy

pielgniarskiej podnosia si, kiedy kamay mwic o przeywanych przez
siebie uczuciach. Ta zmiana w wysokoci tonu gosu jest oznak nie samego
kamania, a zwikszonego napicia emocjonalnego. Jeli kto ma niby podziwia
uspokajajc, przyjemn scen, gos nie powinien si podwy szy. Nie wszyscy

Mark Frank pisze obecnie artyku: The ability to lie across situations", ktry relacjonuje te ustalenia.

50 dolarw. Wolno im byo zachowa je dla siebie, jeli zdoaj przekona

prowadzcego ledztwo, e mwi prawd zaprzeczajc wziciu pienidzy.
Zgodnie z innym scenariuszem, mwili prawd albo kamali wyraajc swoj
opini w jakiej gorcej kwestii, na przykad aborcji albo kary mierci. Frank
stwierdzi, e ci, ktrzy skutecznie kamali w jednej sytuacji, skutecznie kamali
rwnie w drugiej, a ci, ktrych kamstwo byo atwo wykrywane, gdy mwili o
wasnych opiniach, rwnie atwo byli przyapy wani na kamstwie dotyczcym
kradziey8.

Niewykluczone, e wydaje si to bardzo oczywiste, ale znaczna cz

rozwaa we wczeniejszych rozdziaach moga sugerowa, i o sukcesie
kamstwa decyduj nie tyle zdolnoci kamicego, ile specyficzne wa ciwoci
samego kamstwa. Przypuszczalnie wane s obydwa czynniki. Niektrzy ludzie
kami tak dobrze, albo tak le, e sytuacja i konkretne waciwoci kamstwa nie
s a tak bardzo istotne. Kamstwo zawsze bdzie im si udawao albo zawsze
skoczy si niepowodzeniem. Wikszo ludzi mieci si poza tymi
skrajnociami i w ich wypadku to, jak dobrze potrafi skama, zaley od
okolicznoci kogo okamuj, czego dotyczy kamstwo i co jest do wygrania

263

9
Profesor John Yuille z University of British Columbia kieruje programem szkolenia pracownikw spoecznych, ktry ma na celu opanowanie przez nich lepszych technik przeprowadzania
wywiadw z dziemi.

rozpraw trwa bardzo dugo, podejrzany tak czsto powtarza swoje faszywe
wyjanienia, e moe zacz wierzy w swoje zmylenia. Jeli tak si dzieje, to
skadajc zeznania przed sdem w pewnym sensie ju nie kamie. Trzeci punkt na
niekorzy sdziego i przysigych. Kiedy oskarony znajduje si w krzyowym
ogniu pyta, odpowiedzi ma ju przygotowane, jeli nie przewiczone, z
adwokatem, a stawiane pytania czsto pozwalaj na prost odpowied tak" albo
nie". To razem ju cztery punkty na niekorzy sdziego i przysigych. Z kolei
niewinny oskarony przybywa na rozpraw przeraony, e mu nie uwierz.
Dlaczego ma mu uwierzy sdzia i awa przysigych, jeli w przedprocesowych
staraniach o umorzenie zarzutw nie udao mu si przekona policji, prokuratora i
sdziego? Oznaki strachu, e sd nie da mu wiary, mog by odczytywane jako
strach przed przyapaniem na kamstwie. Pity punkt na niekorzy sdziego i
przysigych.

Prawdopodobiestwo, e ci, ktrzy jak si mwi o sdzim i przysigych

ustalaj prawd, bd mogli wiele skorzysta z obserwacji zachowania, jest
mae. Inaczej ma si rzecz z osobami przeprowadzajcymi wstpny wywiad czy

7fA

Chorgiewki na mapie admiraa Poindextera

Wskazwki behawioralne zawarte w wyrazie twarzy, ruchach ciaa, tonie gosu i

sposobie mwienia nie s oznakami kamania per se. Mog by one przejawami
emocji niezgodnych z treci wypowiedzi. Mog te wiadczy o zastanawianiu
si przez podejrzanego, co powiedzie. S jak chorgiewki na mapie, ktrymi
zaznacza si miejsca wymagajce eksploracji. Syg nalizuj one wykrywajcemu
kamstwo, e co si dzieje, o czym trzeba si wicej dowiedzie, stawiajc
dodatkowe pytania, sprawdzajc inne infor macje itd. Przyjrzyjmy si jednemu
przykadowi ilustrujcemu, jak takie chorgiewki mog by wykorzystane.

Przypomnijmy sobie, e w poowie 1986 roku Stany Zjednoczone sprzeday

bro Iranowi, majc nadziej, e pomoe to w uwolnieniu amerykaskich
zakadnikw przetrzymywanych w Libanie przez grupy kierowane z Iranu albo
temu pastwu sprzyjajce. Administracja prezyden ta Reagana oznajmia, e nie
jest to po prostu wymiana bro za jecw", ale cz stara o przywrcenie
lepszych stosunkw z wyaniajcym si wtedy umiarkowanym przywdztwem
islamskim w Iranie po mierci ajatollaha Chomeiniego. Wybuch skandal na
wielk skal, kiedy ujaw niono, e cz zyskw z tej sprzeday broni Iranowi
265

10

Time", 27 lipca 1987, s. 10.

ce przed tymi zeznaniami. North powiedzia komisji, e Casey ostrzeg go, i on

(North) bdzie musia speni rol koza ofiarnego, a by moe bdzie ona
musiaa rwnie przypa w udziale Poindexterowi, eby ochroni prezydenta
Reagana.

Nastpnie zeznawa Poindexter, mwic komisji Kongresu, e on sam

zaaprobowa plan pukownika Northa skierowania dla contras zyskw ze
sprzeday broni. Twierdzi, e wyda to polecenie nigdy nie mwic o tym
prezydentowi, aeby ochroni Reagana przed politycznie wybuchow
kwesti", ktra pniej nad nimi eksplodowaa. Ja podjem t decyzj
owiadczy Poindexter zrwnowaonym, rzeczowym tonem" 10.

266

nie przejawia on tych zachowa, dopki senator Nunn nie zacz si dopytywa
o w lunch z dyrektorem Caseyem. Podejrzany wzr za chowania Poindextera
znikn, kiedy Nunn przesta dry t spraw i przeszed do innych kwestii.
Jeli powstaje wraenie, e zbir zmian w zachowaniu wie si z okrelonym
tematem, wykrywajcy kamstwo powinien sprbowa sprawdzi, czy
rzeczywicie jest pomidzy nimi zwizek. Jeden ze sposobw to porzucenie tego
tematu, przejcie tak jak zrobi to Nunn do innej kwestii, a nastpnie
nieoczekiwany powrt do niego, by si przekona, czy owe zachowania
ponownie si pojawi.

4. Wykrywajcy kamstwo powinien prbowa znale alterna tywne

wyjanienia pojawiajcych si zmian w zachowaniu, rozwaajc inne moliwoci
poza t, e s one przejawem kamstwa. Gdyby Poindex- ter kama
odpowiadajc na pytania dotyczce lunchu, przypuszczalnie byby tym
zdenerwowany. Znano go jako czowieka religijnego. Jego ona bya diakonem
w ich kociele. Przypuszczalnie przeywaby pe wien konflikt w zwizku z
kamaniem, nawet przy przekonaniu, e uspra wiedliwia je interes kraju. Ale s
te inne moliwoci, ktre naley roz patrzy.

267

11

Termin urodzony aktor nie oznacza, e kto taki kamie czciej ni inni, ale jeli ju kamie to robi to doskonale.

12

Nie spotkaem Northa osobicie ani te nie miaem moliwoci zadawania mu bezporednio pyta, nie mog wic mie pewnoci, e mj sd jest trafny. Jednak to, jak przedstawia si on w
telewizji, jest z pewnoci zgodne z moim opisem.

Talent aktorski Olivera Northa

Zeznania podpukownika Northa w czasie przesucha w sprawie Iran- -Contra

ilustruj inne zagadnienie podniesione w naszej ksice. Jak si wydaje, North
stanowi dobry przykad kogo, kogo okrelam mianem urodzonego aktora"". Nie
chc sugerowa, e North rzeczywicie kama (cho uznano go za winnego
kamstwa we wczeniejszych zeznaniach przed Kongresem), a jedynie, e gdyby
kama, nieatwo byoby to stwierdzi na podstawie jego zachowania. Jeliby mia
kama, byby bardzo przekonywajcy. Sposb, w jaki odgrywa swoj rol,
wzbudza podziw12.

10. Kamstwa w yciu publicznym

W poprzednim rozdziale opisaem wyniki bada, ktre zostay zakoczone w

ostatnim czasie bd s realizowane obecnie, a take odwoaem si do moich
dowiadcze zwizanych z ksztaceniem ludzi zawodowo trudni cych si
wykrywaniem kamstwa. W tym rozdziale nie opieram si na da nych o
charakterze naukowym. Przedstawiam w nim osobiste oceny bdce wynikiem
refleksji nad natur kamania i prby zastosowania wynikw moich bada do
interpretacji szerszej rzeczywistoci, w ktrej yj.

Usprawiedliwienie dla kamstwa

Olivera Northa

Oliver L. North, Under Fire, New York 1991, HarperCollins, s. 66.

W cztery lata po przesuchaniach przed komisj Kongresu North

opublikowa ksik, w ktrej opisa swj stosunek do Kongresu i suszno ci
wasnej sprawy. Dla mnie wielu senatorw, kongresmanw, a nawet
pracownikw ich obsugi byo uprzywilejowanymi ludmi, ktrzy bez wstydnie
zostawili nikaraguaski ruch oporu samemu sobie i wydali contras na pastw
potnej i dobrze uzbrojonej armii. A teraz chcieli upokorzy mnie za zrobienie
tego, co oni sami powinni byli zrobi! (strona 50). (...) Nigdy nie uwaaem, e
jestem ponad prawem, ani te nigdy nie chciaem go naruszy. Zawsze uwaaem
i nadal uwaam, e poprawki Bolanda nie zakazuj Radzie Bezpieczestwa
Narodowego wspierania contras. Nawet najbardziej restryktywne z tych
poprawek zawieray luki, z ktrych skorzystalimy, by nie zostawi
nikaraguaskiego ruchu oporu bez pomo cy"1. North przyzna w swojej ksice,
e w 1986 roku wprowadzi w bd czonkw Kongresu, kiedy prbowali ustali,
czy bezporednio dostarcza pomoc dla contras.

Argumentacja Northa, e kama w obronie ycia ludzi, nie jest

uzasadniona. Po pierwsze, nie ma pewnoci co do tego, czy sta on przed
jednoznacznym wyborem. North twierdzi, e poprawki Bolanda, w ktrych

Rozwaania dotyczce zagadnie konstytucyjnych w tej sprawie zawiera artyku Edwina M. Yodera, Jr., A Poor Substitute for an Impeachment Proceeding, International Herald Tribune",

23 lipca 1991.

co do tego, czy poprawki Bolanda cakowicie uszczelniy wszystkie luki prawne.

W swojej gorliwoci North nie potrafi dostrzec albo dostrzega i ignorowa to,
e nie byo w tej sprawie jednej prawdy, ktr zgodnie uznawaliby wszyscy
racjonalnie mylcy ludzie. Zadufanie kazao mu uzna swj osd za waniejszy
ni pogld wikszoci kongresowej i przyj go za usprawiedliwienie kamania
wobec Kongresu.

Moim trzecim zarzutem wobec uzasadnienia przedstawionego przez Northa

e kama w obronie ludzkiego ycia jest to, i swoim kamstwem zama
umow, na ktr przysta, zakazujc oszukiwania Kongresu. Nikt nie ma
obowizku mwi prawdy zdeklarowanemu mordercy. Zapowiadane przez niego
dziaania s niezgodne z prawem, ktremu i on, i my podlegamy. Nasze dzieci
nie musz szczerze odpowiada nieznajomemu, ktry puka do drzwi, chocia
sytuacja jest ju mniej klarowna, kiedy ta osoba twierdzi, e potrzebuje pomocy.
Kady jednak jest zobowizany do skadania prawdziwych zezna przed komisj
Kongresu i moe by pocignity do odpowiedzialnoci za kamanie. W
wypadku Northa by jeszcze jeden powd, by mwi prawd jego profesja.

3
4
5

Stansfield Turner, Purge the CIA ofKGB Types, New York Times", 2 padziernika 1991, s. 21.
Tame.
Tame.

Wedug mnie, ujawnienie Kongresowi tak mao, jak to tylko moliwe, jeli si
uda, nie jest z rzecz. Osobicie trudno mi obwinia ktregokolwiek z tych
facetw" 3. Ray Cline, rwnie emerytowany pracownik CIA, powiedzia: W
duchu starej tradycji CIA istniao wrd nas poczucie, e czonkowie wyszego
personelu powinni by chronieni przed publicznym odsanianiem" 4. Stansfield
Turner, ktry by dyrektorem CIA w trakcie prezydentury Jimmy'ego Cartera, od
1977 do 1981 roku, twierdzi, e CIA w adnym wypadku nie moe zosta
upowaniona przez prezydenta do okamywania Kongresu, a jej pracownicy
powinni wiedzie, e jeeli skami, nie bd chronieni 5.

T nauk niesie postawienie przed sdem pod zarzutem okamywania

Kongresu Northa, Poindextera, a ostatnio take pracownikw CIA, Alana Fiersa i
Claira George'a. George jest najwyszym rang urzdnikiem CIA
odpowiadajcym przed sdem za okamanie w 1987 roku komisji Kongresu,
ktra badaa spraw Iran-Contra. Poniewa wedug powszechnego przeko nania
dyrektor CIA Casey nie przestrzega tych regu, mona argumen towa, i nie jest

wypowied Nixona z tamtego czasu: Gwno mnie obchodzi, co si bdzie

dziao, macie to blokowa, niech si powouj na Pit Poprawk albo
cokolwiek, jeli uratuje to spraw rbcie to".

Prby ukrywania prawdy udaway si przez blisko rok, dopki jeden z

mczyzn uznanych za winnych wamania do Watergate, James McCord, nie
powiedzia sdziemu, e byo ono czci szerszego spisku. Nastpnie wyszo na
jaw, e Nixon rejestrowa na tamie magnetofonowej wszystkie rozmowy
prowadzone w Owalnym Gabinecie. Pomimo prb Nixona, by nie dopuci do
ujawnienia najbardziej kompromitujcych informacji z tych tam, komisja
praworzdnoci Izby Reprezentantw znalaza wystarczajce dowody, by wnie
oskarenie. Kiedy Sd Najwyszy zada od Nixona wydania tam sdowi
przygotowawczemu, Nixon zrezygnowa z urzdu 9 sierpnia 1974 roku.

Cartera. W 1976 roku byy gubernator stanu Georgia Jimmy Carter zosta
wybrany na prezydenta, pokonawszy Geralda Forda, ktry peni ten urzd po
rezygnacji Nixona. W czasie kampanii wyborczej Carter obieca przywrci
przestrzeganie zasad moralnych w Biaym Domu po trudnych i
kompromitujcych latach Watergate. Znakiem rozpoznawczym jego kampanii
byo mwienie bezporednio do kamery telewizyjnej, do prosto, e nigdy nie
okamie Amerykanw. Jednak trzy lata pniej skama wiele razy, ukrywajc
plany uwolnienia amerykaskich zakadnikw w Iranie.

W pierwszych latach prezydentury Cartera szach Iranu zosta obalony przez

fundamentalistyczn rewolucj islamsk. Szach zawsze cieszy si amerykaskim
poparciem, a zatem kiedy znalaz si na wygnaniu, Carter zgodzi si, by przyby
do Stanw Zjednoczonych na leczenie. Do prowadzeni do wciekoci irascy
bojownicy zajli ambasad USA w Teheranie, biorc szedziesiciu
zakadnikw. Wysiki dyplomatyczne zmierzajce do rozwizania kryzysu
cigny si miesicami bez adnych rezultatw, a dziennikarze telewizyjnych
wiadomoci kadego wieczora odliczali, ile upywa dni, a potem miesicy
przetrzymywania uwizionych Amerykanw.

6
7

Jimmy Carter, Keeping Faith: Memoirs of a President, New York 1982, Bantam Books, s. 511.
Zob. przypis 3.

ratunkowej, skazywayby te dziaania na niepowodzenie (...) Warunkiem sukcesu

byo cakowite zaskoczenie" 6. Przypomnijmy, e Hitler rwnie kama dla
zdobycia przewagi zaskoczenia. Potpiamy go nie dlatego, e kama, ale ze
wzgldu na cele jego dziaa. Kamanie przez przywdc dla zdobycia przewagi
nad wrogiem nie jest samo w sobie i samo przez si ze.

Gwnym adresatem kamstw Cartera byli Iraczycy, ktrzy pogwa cili

prawo midzynarodowe, wic personel ambasady amerykaskiej. Nie byo
sposobu wprowadzenia ich w bd bez wprowadzenia w bd Ameryka nw i
Kongresu. Motywem byo chronienie wasnych onierzy. Poza tym kamstwo
miao by wkrtce wyjanione. Niektrzy czonkowie Kongresu podnosili
problem, czy Carter mia prawo do dziaania bez ich uprzedzenia, ktrego
wymaga rezolucja o prerogatywach wojennych, ale Carter twier dzi, e operacja
ratunkowa miaa charakter humanitarny, a nie bya aktem wojennym. Cartera
poddano ostrej krytyce, gdy misja ratunkowa si nie powioda, a nie dlatego, e
zama swoje przyrzeczenie mwienia prawdy.

nc

zamordowany John F. Kennedy, wystartowa jednak w wyborach w roku 1964. W

czasie kampanii jego republikaski przeciwnik, senator z Ari zony Barry
Goldwater, powiedzia, e byby gotw uy broni atomowej, eby wygra
wojn. Johnson obra przeciwn lini. Nie zamierzamy wysya amerykaskich
chopcw dziewi czy dziesi tysicy mil od domu, eby zrobili to, co
azjatyccy chopcy powinni zrobi sami dla siebie". Kiedy go wybrano i
przekonano, e wojn mona wygra wysyajc wojsko, Johnson wysa do
Wietnamu w cigu nastpnych kilku lat p miliona amerykaskich chopcw.
Skoczyo si to tak, e Ameryka zrzucia na Wietnam wicej bomb, ni uyto ich
w czasie caej drugiej wojny wiatowej.

Johnson uwaa, e tylko wtedy bdzie mia siln pozycj negocjacyj n, by

w odpowiedni sposb zakoczy wojn, kiedy Wietnamczycy z Pnocy bd
przekonani, e ma za sob amerykask opini publiczn. A zatem Johnson
selekcjonowa to, czego Amerykanie dowiadywali si o postpach wojny
wietnamskiej. Jego dowdcy wojskowi dowiedzieli si, e prezydent chce
moliwie najkorzystniejszego obrazu sukcesw amery kaskich i poraek
ponoszonych przez Wietnamczykw z Pnocy i Wiet- kong. Po jakim czasie
tylko takie meldunki otrzymywa od dowdcw polowych w Wietnamie. Ale
mistyfikacja si skoczya, kiedy w styczniu 1968 roku niszczca ofensywa

Podejrzewam, e jak zauway senator Kennedy, jeszcze innym kosztem

tego oszustwa byo to, i Johnson i przynajmniej niektrzy jego doradcy niemal
zaczli wierzy w swoje wasne kamstwa. Ta puapka zagraa nie tylko
urzdnikom rzdowym. Sdz, e im czciej kto wypowiada jakie kamstwo,
tym atwiej mu to przychodzi. Przy kadym kolejnym powtrzeniu, coraz mniej
zwracamy uwag na to, czy oszukiwa nie jest uzasadnione. Wielokrotnie
wypowiedziane kamstwo moe przy chodzi oszukujcemu z tak atwoci, e
zapomina on, i kamie. Przypomni sobie jednak o tym, kiedy bdzie naciskany
czy atakowany. Cho Johnson pragn wierzy w swoje faszywe twierdzenia o
postpach wojny, i by moe byy chwile, kiedy uwaa je za prawd, wtpi, e
kiedykolwiek udao mu si do koca okama samego siebie.

Katastrofa wahadowca Challenger" i

samookamywanie

Stwierdzenie, e kto okama samego siebie, to zupenie inna historia. Przy

samookamywaniu czowiek nie zdaje sobie sprawy z tego, e sam siebie
okamuje. Poza tym, nie zna motywu wprowadzania siebie samego w bd.
Sdz, e samookamywanie wystpuje znacznie rzadziej, ni tumacz si nim
in

uszczelniajcych. Gdyby tak si stao, wydostajce si paliwo mogoby

spowodowa eksplozj rakiet nonych. Inynierowie z Thiokol zadzwonili do
Narodowej Agencji do spraw Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA),
jednogonie dajc opnienia startft zaplanowanego na nastp ny ranek.

Wczeniej ju trzykrotnie przesuwano termin startu, tym samym naruszajc

obietnice NASA, e wahadowiec bdzie mia stay, przewidy walny rozkad
lotw. Lawrence Mulloy, szef programu rakietowego NASA, spiera si z
inynierami z Thiokol, twierdzc, e brakuje wystarczajcych dowodw, i niskie
temperatury uszkodz piercienie uszczelniajce. Mulloy rozmawia tego
wieczora z szefem Thiokol Bobem Lundem, ktry pniej skada zeznania przed
komisj prezydenck powoan do zbadania przyczyn katastrofy Challengera.
Lund zezna, e Mulloy powiedzia mu wtedy, by zaoy na gow swoj
czapk menedersk" zamiast swojej czapki inynierskiej". Najwyraniej idc
za t rad, Lund wycofa swj sprzeciw wobec startu, podejmujc decyzj wbrew
stanowisku podlegajcych mu inynierw. Mulloy skontaktowa si rwnie z
Joe Kilministerem, jednym z wiceprezesw Thiokol, proszc go o podpisanie
zgody na start. Kilminister zrobi to o 23.45, wysyajc faxem do NASA
rekomendacj startu. Allan McDonald, ktry by dyrektorem programu
rakietowego w Thiokol, odmwi podpisania oficjalnej zgody na wystrzelenie

Wspczesny przegld rnych stanowisk w tej sprawie znale mona [w:] Self-Deception: An Adaptive Mechanism?, Joan S. Lockard i Delroy L. Paulhus (red.), Englewood Cliffs, N.J. 1988,

Prentice Hall.

by ofiar samookamywania, to czy moemy obcia go odpowiedzial noci za

bdn decyzj? Przypumy, e kto inny go okama i powie dzia mu, e nie ma
adnego niebezpieczestwa. Z pewnoci wtedy nie obwinialibymy Mulloya za
podjcie bdnej decyzji. Czy jest jaka r nica, jeli to on sam siebie okama?
Myl, e chyba nie, jeli rzeczywicie to zrobi. Problem zatem polega na tym,
czy byo to samookamywanie czy bdna ocena, ktra zostaa dobrze
zracjonalizowana.

eby odpowiedzie na to pytanie, porwnajmy to, co wiemy o Mul- loyu, z

* Mogoby si wydawa, e samooszukiwanie" to po prostu inne okrelenie na Freudowskie pojcie
wyparcia. S co najmniej dwie rnice. Przy wyparciu informacja ukrywana przed Ja" bierze si z
potrzeby, ktra jest gboko zakorzeniona w strukturze osobowoci. Zwykle tak nie jest w wypadku
samooszukiwania. Ponadto niektrzy utrzymuj, e skonfrontowanie z prawd osoby, ktra sama siebie
oszukuje, moe zakoczy u niej wprowadzanie si w bd, natomiast przy wyparciu taka konfrontacja nie
spowoduje uznania prawdy. Porwnaj rozwaania dotyczce tych zagadnie [w:] Lockard i Paulhus, Self-Deception.

279

Richard Feynman, What Do You Care What Other People Think? Further Adventures of a Curious Character, New York 1988, W. W. Norton.

Pacjent cierpicy na raka nie jest wiadomy tego, e jego samookamywa- nie
bierze si z niezdolnoci stawienia czoa lkowi przed blisk mierci. Ten
element niezdawanie sobie sprawy z motywacji lecej u podstaw
samookamywania nie wystpuje w wypadku Mulloya. Kiedy Mulloy
powiedzia Lundowi, by ten zaoy swoj czapk menedersk, pokaza, e jest
wiadomy, co trzeba zrobi dla podtrzymania przekonania, i star tu nie naley
wstrzymywa.

Richard Feynman, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki, ktry zosta

czonkiem prezydenckiej komisji badajcej katastrof Challengera, napisa o
menederskiej mentalnoci, ktra wyznaczaa poczynania Mul loya: Kiedy
zakoczono program lotw na Ksiyc, NASA (...) [musiaa] przekona Kongres,
e istnieje program, ktry tylko oni s w stanie zrealizowa. By tak si stao,
konieczne jest a przynajmniej najwyraniej konieczne byo w tym wypadku
przesadzanie: przesadzanie, jak ekonomiczny byby wahadowiec,
przesadzanie, jak czsto mgby lata, przesadzanie, jak bardzo byby
bezpieczny, wyolbrzymianie faktw nauko wych, ktre zostayby odkryte" 9.

10

Tame, s. 214.

do samookamywania. Mulloy zasuguje rwnie na potpienie za niepoinformowanie przeoonych, do ktrych naleao ostatnie sowo w sprawie startu,
co robi i dlaczego. Feynman przedstawia przekonywajce wyja nienie, dlaczego
Mulloy wzi odpowiedzialno na siebie. Faceci, ktrzy prbuj przekona
Kongres do swoich projektw, nie chc sucha takiego gadania [o problemach,
ryzyku itd.]. Wol nie sysze, bo wtedy mog by bardziej uczciwi nie
chc znale si w takim pooeniu, e okamuj Kongres! Tak wic do szybko
postawy zaczynaj si zmienia: nie przyjemna informacja z dou Mamy
problem z uszczelkami; powin nimy to naprawi, zanim polecimy jest
blokowana przez grube ryby i szefw redniego szczebla, ktrzy mwi: Jeli
powiesz mi o problemach z uszczelkami, bdziemy musieli powstrzyma start
wahadowca i naprawi to. Albo: Nie, nie, kontynuujcie procedur startow,
bo inaczej bdzie to le wygldao, albo Nie mw mi, nie chc o tym sucha.
By moe nie mwi otwarcie: Nie mw mi, ale zniechcaj do
komunikowania, co sprowadza si do tego samego" 10.

Decyzja Mulloy a, by nie informowa przeoonych o ostrym sporze wok

wystrzelenia wahadowca, mogaby by uwaana za kamstwo pominicia.

281

adnemu z tych dwojga nieatwo byoby kama z premedytacj na oczach

caego narodu. Oboje grali o bardzo wysok stawk. Pomylmy, jakie byyby
konsekwencje, gdyby w wyniku takiego a nie innego zachowania ktrego z nich
media i Amerykanie uznali trafnie lub bdnie e ta osoba kamie. To si
nie stao. Oboje wypadli tak, jak zamierzyli.

Przyjmijmy, e Hill mwia prawd, a Thomas z premedytacj postanowi

kama. Gdyby zajrza do drugiego rozdziau Kamstwa, znalazby tam moj
rad, e najlepszy sposb ukrycia strachu przed przyapaniem to schowanie go
pod paszczykiem innej emocji. Posugujc si przykadem z powieci Johna
Updike'a Wyjd za mnie, opisaem na stronie 33, jak niewierna ona Ruth
mogaby zwie swojego podejrzliwego ma, przechodzc do ataku, wzbudzajc
w sobie gniew i zmuszajc go do tumaczenia si z wasnego braku zaufania do
niej. To wanie zrobi Clarence Thomas. Jego gniew by silny i skierowany nie
na Anit Hill, a na senat. Dodatkow korzy stanowio pozyskanie sympatii
kadego, kogo zoszcz politycy, i upodobnienie si do Dawida walczcego z
potnym Goliatem.

kamstwa nie oznacza, e kto mwi prawd. Anita Hill miaa czas na
przygotowanie i przewiczenie swojej historii. Jest moliwe, jednak mao
prawdopodobne, e potrafia zrobi to a tak przekonywajco.

Chocia wiksze jest prawdopodobiestwo, e kamca to Thomas, a nie

Anita Hill, istnieje trzecia moliwo, ktra wydaje mi si najbardziej
wiarygodna. adne z nich nie powiedziao prawdy, a jednak by moe adne z
nich nie kamao. Przypumy, e co rzeczywicie si zdarzyo. Nie a tyle, ile
opisaa profesor Hill, lecz wicej, ni przyzna sdzia Thomas. Jeli jej
wyolbrzymianie i jego zaprzeczanie byo wielokrotnie powtarzane, to do czasu,
kiedy zobaczylimy ich, jak zeznaj, bardzo zmalay szanse pamitania przez
ktrekolwiek z nich, e to, co mwi, nie jest do koca prawdziwe.

Kraj kamstw

Kilka lat temu uwaaem, e Ameryka staa si krajem kamstw: kam stwa L.B.J.
o wojnie wietnamskiej, afera Watergate Nixona, Reagan i Iran- -Contra, wci nie
wyjaniona rola senatora Edwarda Kennedy'ego w mier telnym wypadku jego
przyjaciki w Chapaquiddick, plagiat senatora Bidena, kamstwa byego senatora
Gary'ego Harta w czasie kampanii prezydenckiej w 1984 roku, dotyczce jego
pozamaeskiego romansu to wiadectwa tego stanu rzeczy. Tak jest nie tylko
w polityce. Kam stwa znalazy si na porzdku dziennym w biznesie, co pokazuj
skandale na Wall Street, afery zwizane z oszczdnociami i poyczkami. Nie
ominy te sportu przykadem moe by kamstwo uwiecznionego w
Panteonie Sawy gracza w baseball Pete Rose'a, majce na celu ukrycie jego
udziau w hazardzie, czy kamstwo startujcego w igrzyskach olimpijskich
lekkoatlety Bena Johnsona, ktre miao ukry fakt, e bra niedozwolne rodki.
Potem, w maju 1990 roku, spdziem pi tygodni wykadajc w Rosji.

kady napotkany dorosy mwi mi o kim z rodziny, kto nie przey blokady.
Ale kiedy tam byem, wadze poday, e liczba zmarych wrd ludnoci
cywilnej w trakcie oblenia zostaa wyolbrzymiona. W majowy dzie, kiedy
cay nard wituje zwycistwo nad faszyzmem, wadze sowieckie ogosiy, e
straty w czasie wojny byy tak wielkie, poniewa brakowao oficerw do
dowodzenia wojskiem. Sowiecki przywdca Stalin oznajmiy wadze
wymordowa wielu ze swoich oficerw w czasie czystki przeprowadzonej przed
wybuchem wojny.

Nie tylko ujawniane s kamstwa, ktrych nie podejrzewano, ale powstaj

nowe. W rok po dojciu do wadzy Michaia Gorbaczowa doszo do katastrofy
nuklearnej w Czernobylu. Radioaktywna chmura rozprze strzenia si nad
zachodni i wschodni Europ, ale wadze sowieckie na pocztku nic nie
ujawniy. Naukowcy skandynawscy
zarejestrowali
wysoki
poziom
promieniowania w atmosferze. Trzy dni pniej czynniki sowieckie przyznay,
e mia miejsce powany wypadek, podajc informacj o mierci trzydziestu
dwch osb. Dopiero po kilku tygodniach wystpi publicznie Gorbaczow, ktry
wikszo swego przemwienia powici krytykowaniu reakcji Zachodu.
Wadze nigdy nie przyznay si do tego, e nie ewakuowa no na czas ludzi z tego
rejonu i e wielu z nich zapado na chorob popromienn. Rosyjscy naukowcy

szybciej, ale nie mielimy gdzie was umieci. A kiedy uwiadomilimy sobie
wasny bd, powinnimy powiedzie wam prawd, lecz nie zrobili my tego.
Teraz chcemy, ebycie poznali prawd i ebycie wiedzieli, e nard boleje nad
waszym losem. Dajemy wam opiek medyczn, jakiej potrzebujecie, i nasze
nadzieje na przyszo". Jego rada pozostaa bez odpowiedzi.

Gniew na kamstwa dotyczce Czernobyla nie wygas. Na pocztku grudnia

1991 roku, wicej ni w pi lat po katastrofie, ukraiski parlament zada
postawienia przed sdem Michaia Gorbaczowa i siedemnastu innych sowieckich
i ukraiskich urzdnikw. Woodymyr Jaworiwski, przewodniczcy ukraiskiej
komisji legislacyjnej, ktra badaa spraw wypadku, powiedzia: Cae wadze,
poczwszy od Gorbaczowa a do szyfrantw kodowanych depesz, zdaway sobie
spraw z rozmiarw czynnego skaenia radioaktywnego". Ukraiscy przywdcy
powiedzieli, e prezydent Gorbaczow osobicie zadecydowa o ukryciu skali
wycieku radioaktywnego".

wierzy, e zwykle mwi si im prawd i istnieje jakie prawo do uczciwoci i

sprawiedliwoci.

aden wany zwizek nie moe przetrwa, jeeli cakowicie znisz czone
zostao zaufanie. Jeli odkryjesz, e twj przyjaciel by wzgldem ciebie
nieuczciwy, okamywa ci systematycznie dla wasnej korzyci, wasza przyja
nie moe trwa dalej. Tak samo z maestwa zostaje ruina, jeli jeden z
partnerw dowiaduje si, e druga strona nie raz, a wiele razy, znowu i znowu,

" Time", 19 sierpnia 1974, s. 9.

C. Bok, Secrets, New York 1982, Pantheon.

11.

Nowe ustalenia i pojcia dotyczce

kamania i wykrywania kamstw

Rozdzia ten napisaem przy okazji trzeciego wydania Kamstwa i jego

wykrywania, umieszczajc w nim nowe rzeczy, ktrych nie byo w ostatnim
amerykaskim wydaniu z roku 1992. Przede wszystkim, opisuj nowe
rozrnienia midzy pojciem kamstwa i innymi rodzajami wprowadzania w
bd. Nastpnie przedstawiam motywy, dla ktrych ludzie kami. Wreszcie,
omawiam przyczyny, z powodu ktrych ludzie niezbyt dobrze wychwytuj
kamcw. W tej czci rozdziau prezentuj nowe wyniki bada empirycznych:
teraz udaje si nam wychwyci znacznie wicej kamstw na podstawie ekspresji
mimicznych ni pisaem o tym we wczeniejszych rozdziaach tej ksiki, a
ponadto nowe grupy zawodowe okazay si tak samo dobre w wykrywaniu
kamstw, jak agenci sub specjalnych Stanw Zjednoczonych*.
* Jestem wdziczny Helenie Cronin z London School of Economics za zadanie mi pytania dlaczego
ewolucja nie przygotowaa nas lepiej do wychwytywania kamstw, a take Markowi Frankowi z Rutgers
University oraz Richardowi Schusterowi z University of Haifa za cenne uwagi na temat tego tekstu.

informacji. Nazywajc co tajemnic, stwierdzamy nasze prawo do za chowania

prywatnoci. Tajemnica moe by utrzymywana przez jedn osob, dwie, lub
wicej, przed innymi osobami. Jeli pytam swoj crk czy ma chopaka, moe
mi susznie odpowiedzie to jest tajemnica". Jeli rzeczywicie ma chopaka,
ukrywa to przede mn, ale poniewa przyznaa sobie takie prawo, dlatego
nazywane to jest tajemnic. Zamy, e nie zapytaem jej o to, ale ona wie, e
interesuj si t spraw, poniewa kiedy rozmawialimy o tym. Jeli istotnie ma
chopca i nie mwi mi o tym, jest to ukrywanie, ale nie jest to utrzymywaniem
tego w tajemnicy, poniewa nie przyznaa sobie prawa do ukrywania tego faktu i
nie jest to kamstwo, poniewa nie zgodzia si, e ma obowizek informowa
mnie o swoich miosnych zwizkach.

Zamanie obietnicy nie jest kamstwem. Na tydzie przed objciem przez

Clintona urzdu prezydenta, dziennikarz zarzuci mu, e zama swoj obietnic
dotyczc haitaskich imigrantw, poniewa przyj teraz stano wisko byego
prezydenta Busha, ktre krytykowa podczas swojej kampanii wyborczej.
Ujawniajc subtelne oznaki zoci, Clinton broni si, mwic, e Amerykanie
pomyleliby, i nie jest mdry, gdyby nie zmieni swojej polityki w obliczu
nowej sytuacji. Z mojego punktu widzenia Clinton kama tylko wwczas, jeli w
czasie krytykowania Busha wiedzia, e bdzie prowadzi tak sam polityk.

2
P. Ekman, W. V. Friesen, M. O'Sullivan Smiles when lying, .Journal of Personality and Social Psychology", 54, (1988); 414-20; P. Ekman, M. O'Sullivan, W. V. Friesen, K. R. Scherer, Face,
voice and body in detecting deception, Journal of Nonverbal Behavior" 15, 1991, s. 125-135.

dzeniem? To nie jest tylko sprawa semantyki lub definicji. Jeli dana osoba nie
kamie, jeli w momencie przedstawiania faszywego stwier dzenia jest
przekonana, e nie oszukuje, to spodziewam si, e jej zachowanie bdzie takie
samo jak u osoby prawdomwnej. Nie powinno by adnych behawioralnych
wskazwek wiadczcych o tym, e dane stwierdzenie jest nieprawdziwe, jeli
osoba je przedstawiajca w momencie wypowiadania tego stwierdzenia nie ma
przekonania, e kamie. Chocia nie dysponuj adnymi bezporednimi
wynikami bada, ktre potwier dzayby powysze przewidywanie, jest ono
zgodne z moj ogln teori dotyczc tego, kiedy zachowanie bdzie zdradza
kamstwo, a inne dane2 faktycznie potwierdzaj t koncepcj. Faszyw
informacj mona przeka zywa na wiele rnych sposobw.

Ludzie istotnie mog bdnie interpretowa zdarzenia, szczeglnie jeli

chodzi o znaczenie dziaa innych osb oraz motyww, ktre sprawiaj, e
zachowuj si tak lub inaczej. Fakt, e kto interpretuje sprawy w sposb, ktry

im

T. P. Cross, L. Saxe, A critique of the validity of polygraph testing in child sexual abuse cases, Journal of Child Sexual Abuse" 1, 1992, s. 19-33.

potrzeb. Czy mia miejsce gwat? Sdz, e odpowied musi by twier dzca,
chocia gwaciciel moe by przekonany, e nikogo nie zgwaci, gdy twierdzi,
e jego ofiara milczco wyrazia przyzwolenie. Jednym z powodw, dla ktrych
kto wyraajcy takie stwierdzenie moe wydawa si przekonywajcy w swoim
zachowaniu, jest to, e wierzy on w to co mwi i nie ma wiadomoci kamania.
(Zobacz u Crossa i Saxe'a3 dyskusj nad tym problemem w kontekcie
przedstawionej przez nich krytyki badania wariografem domniemanych
sprawcw naduy seksualnych wobec dzieci).

Oczywicie to nie jest jedyny powd, dla ktrego kto moe si wydawa
cakowicie przekonywajcy. Urodzeni aktorzy posiadaj zdol no przeistaczania
si w odgrywan posta i niemal natychmiast wierz w to, co aktualnie mwi,
poniewa s przekonani o swojej prawdomwno ci, ich zachowanie jest
cakowicie wiarygodne.

293

P. Ekman, Why kids lie, New York 1989, Charles Scribner's Sons.

ukarania nauczyciela za to, e upokorzy uczennic przed klas nisko oceniajc

wynik uzyskany przez ni w tecie. Jeli uczennica uznaa, e ma prawo do
zemsty, moga pomyle, e jej nauczyciel jest tego rodzaju mczyzn, ktry
mg j wykorzysta seksualnie, prawdopodobnie chcia to zrobi,
prawdopodobnie molestowa inne dzieci i tak dalej. Sdz, e nie moemy
wykluczy takiej moliwoci, i z czasem, pod wpywem wielu powtrek i
przemyle, uczennica moe doj do przekonania, e zostaa wykorzystana
seksualnie.

Motywy kamania

Moje rozmowy przeprowadzone z dziemi 4, a take analiza kwestionariuszy

10/1

nieznajomemu przy drzwiach, eby przyszed pniej poniewa teraz ojciec

pi.

5. Ch zdobycia podziwu ze strony innych.

6. Ch uniknicia niezrcznej sytuacji spoecznej. Przykadami s wy mwki o

kopotach z opiekunk dzieci, aby wydosta si z nudnego przyjcia
towarzyskiego, albo zakoczenie rozmowy telefonicznej, poniewa rzekomo
kto stoi przy drzwiach wejciowych do domu.

in<

5
6

M. Frank, P. Ekman, The ability to detect deceit generalizes across deception situations, Journal of Personality and Social Psychology", 72, 1997, 1429-1439.
P. Ekman, M. O'Sullivan, M. Frank, A few can catch a liar, Psychological Science" 10, 1999, s. 263-266.

rezultaty niewiele lepsze od przypadkowego zgadywania kto kamie, a kto mwi

prawd.

Posiadamy5 dane, ktre wiadcz o istnieniu oglnej zdolnoci do

odrniania osb kamicych i prawdomwnych. Trafno w wykrywaniu
kamstw dotyczcych zabrania pienidzy okazao si skorelowana z trafno ci w
wychwytywaniu kamstw dotyczcych opinii. Sdz, e przyczyn tego jest fakt,
e wysoka stawka powoduje pojawianie si wskazwek behawioralnych, bez
wzgldu na to, czego dotyczy kamstwo. Oczywicie kamstwa bd rni si
pod wzgldem czstotliwoci pewnych typw wskazwek. Na przykad w
kamstwach dotyczcych opinii wystpuje duo wicej wskazwek treciowych
ni w kamstwach polegajcych na zaprze czaniu przywaszczeniu sobie
pienidzy. Niemniej, im wicej kamcy mwili, bez wzgldu na rodzaj kamstwa,
tym atwiej byli wychwytywani. Dowiadczone osoby zajmujce si
prowadzeniem przesucha wiedz, e ich gwnym zadaniem jest
spowodowanie, aby przesuchiwany mwi. Im wicej mwi, tym lepiej, i ta

przedstawiciele instytucji zajmujcych si stosowaniem prawa i sdzio wie

federalni.

Druga pod wzgldem trafnoci grupa skadaa si z przedstawicieli rnych

wydziaw policji, ktrzy ochotniczo wzili udzia w dwuty godniowym kursie
majcym pokaza, jak nauczy innych policjantw prowadzi przesuchania. W
wikszoci byli to policjanci majcy opi ni osb bardzo dobrze prowadzcych
przesuchania. Wykazali si oni znacznie lepsz trafnoci ni przedstawiciele
instytucji stosowania prawa. Trzecia pod wzgldem trafnoci grupa to
psychologowie kliniczni prowadzcy prywatn praktyk, ktrzy zdecydowali si
zrezygnowa z dwch dni patnych sesji ze swoimi pacjentami, eby wzi
udzia w kursie powiconym wykrywaniu kamstw. Mieli oni duo lepsz
trafno ni porwnawcza grupa psychologw klinicznych, ktrzy nie
zdecydowali si uczestniczy w tym kursie oraz ni grupa psychologw
akademickich.

Ofl-7

Dlaczego nie potrafimy wychwyci kamcw?

Zastanwmy si teraz, co wiemy o zdolnociach ludzi do trafnego wykry wania

kamstw na podstawie zachowania. Ustalenia empiryczne mwice, e wikszo
ludzi kiepsko radzi sobie z wychwytywaniem kamstw, pochodz z nastpujcego
typu eksperymentw. Studenci s nakaniani do kamania lub mwienia prawdy
na temat czego, co zwykle nie bardzo ich obchodzi. Nie ma to istotnego
znaczenia ani dla ich przeszego ani przyszego ycia. Czasami podejmowane s
niezbyt przekonywajce (w mojej ocenie) prby zmotywowania ich. Mwi si
im, e zdolno do kamania jest wana, albo e osoby bystre lub zdolne osign
w yciu sukces wietnie radziy sobie z takim zadaniem. Zapis wideo ich
zachowania pokazywany jest innym studentom, ktrych prosi si, aby
powiedzieli kto kamie, a kto mwi prawd. Najczciej wikszo starajcych
si wychwyci kamcw robi to na poziomie zgadywania lub tylko nieznacznie
lepiej. Nasze badania rni si od tej procedury na wiele sposobw.

Staralimy si, aby kamstwa miay istotne znaczenie dla uczestnikw

naszych bada oraz wprowadzilimy moliwie wysokie stawki, zarwno za
udane, jak i za nieudane kamstwa. Postpowalimy tak z dwch powodw. Tylko
w przypadku kamstw z wysok stawk mog zosta wzbudzone zwizane z nimi

J. Stiff, S. Corman, B. Krizek, E. Snider, Individual differences and changes in nonverbal behavior, Communication Research" 21, 1994, s. 555-581.

M. T. Bradley, Choice and the detection of deception, Perceptual and Motor Skills" 66, 1988, s. 43-48.

dolarw, jeli przesuchujcy uzna ich za prawdomwnych, gdy zaprze czali, e

zabrali te 50 dolarw. W naszym ostatnim scenariuszu sprawdzili my najpierw
jakie problemy spoeczne najbardziej obchodz uczestnikw bada, a nastpnie
poprosilimy ich o opisanie swojej prawdziwej opinii (za co mogli otrzyma 10
dolarw, jeli uznano ich za prawdomwnych) lub o przekonanie rozmwcy, e
ich opinia jest przeciwstawna do tej praw dziwej (obiecano im 50 dolarw, jeli
zostan uznani za prawdomwnych).

W naszych najnowszych badaniach uczestnicy sami decydowali, czy bd

kama czy mwi prawd mieli wic wybr tak samo, jak ludzie w realnych
sytuacjach yciowych. Jest wiele powodw, dla ktrych pewne osoby nie
decyduj si kama. Jednym z nich jest ich wiedza wyniesiona z minionych
sytuacji, w ktrych prawie zawsze byy przyapane. Obecno w grupie osb
kamicych takich kiepskich kamcw ktrzy sami nie prbowaliby kama,
gdyby nie przymusi ich do tego eksperymentator mogaby zawyy poziom

OQQ

P. Ekman, M. O'Sullivan, Who can catch a liar, American Psychologist" 46, 1991, s. 913-920.

10

R. E. Kraut, E. Poe, On the line: The deception judgments of customs inspectors and laymen, Journal of Personality and Social Psychology" 39, 1980, s. 784-798; B. M. DePaulo, R. L.
Pfeifer, On-the-job experience and skill at detecting deception, Journal of Applied Social Psychology" 16, 1986, s. 249-267; G. Kohnken, Training police officers to detect deceptive eye-witness
statements: Does it work? Social Behaviour" 2, 1987, s. 1-17.

prawdomwna nie odczuwaj strachu przed kar, to niewiele ma to wsplnego z

kamstwami, ktre maj miejsce w sferze wymiaru sprawied liwoci lub
bezpieczestwa narodowego, nie mwic ju o sporach maeskich, konfliktach
midzy rodzicami a dziemi itd.

Chocia nasze ostatnie eksperymenty charakteryzuj si lepsz traf noci

ekologiczn ni nasze starsze badania oraz ni wikszo opisanych w literaturze
bada, czy to nad kamstwem interpersonalnym, czy nad wykrywaniem kamstw
z uyciem wariografu, wyniki dotyczce wykrywal noci nie bardzo rni si od
wczeniejszych ustale. Wikszo z tych, ktrzy ogldali zapisy wideo i
dokonywali ocen, robio to na poziomie czystego zgadywania lub tylko nieco
lepiej. W tej chwili przebadalimy tysice osb i, jedynie z czterema wyjtkami,
ci ktrzy pracuj w systemie wymiaru sprawiedliwoci (policja, prawnicy,

zainteresowane wychwytywaniem kamstw. Stwierdzilimy, e osoby zajmujce

si prowadzeniem przesucha w Federalnym Biurze ledczym, w Centralnej
Agencji Wywiadowczej, w Biurze do Spraw Alkoholu, Tytoniu i Broni Palnej, w
Agencji Zwalczania Narkotykw, psychiatrzy sdowi, celnicy, policjanci,
sdziowie i adwokaci nie uzyskali duo lepszego poziomu trafnoci ni
przypadkowe zgadywanie.

By moe trafno byaby wiksza gdyby ci, ktrzy dokonuj ocen nie
wystpowali w roli biernych obserwatorw, ale mieli moliwo zadawania
pyta. Nie mog tego wykluczy, chocia wtpi eby tak byo. Dodatkowe
zadanie polegajce na formuowaniu pyta rwnie dobrze moe obnia
zdolno do przetwarzania informacji, ktrej dostarcza oceniany. To z tego
powodu, podczas wielu przesucha jedna osoba zadaje pytania, a druga biernie
siedzi analizujc reakcje podejrzanego. Byoby interesujce, gdyby osoby
zawodowo zajmujce si przesuchaniami zadaway pytania w na szych
eksperymentach, aby nastpnie sprawdzi, czy ci, ktrzy ogldaliby zapisy
wideo z takimi rozmowami osignliby wyszy poziom trafnoci ni ten, ktry
stwierdzano do tej pory.

zwiksza szans na wykrycie kamstwa. Przeprowadzilimy jedno bada nie, w

ktrym fragmenty pokazanych rozmw byy dwa razy dusze i trafno nie
zwikszya si. Ponadto, wiemy na podstawie wykonanych przez nas pomiarw,
e w tych krtszych prbkach wystpuj wskazwki kamstwa. Niemniej nie
moemy wykluczy tego ograniczenia. Gdyby obserwatorom prezentowano
przed ocen znacznie dusze fragmenty

trwajce godzin lub dwie trafno mogaby si zwikszy.

Osoba o krytycznym nastawieniu mogaby zastanawia si, czy tak kiepska

trafno nie bya spowodowana zbyt ma liczb behawioral nych wskazwek
kamstwa, ale jak przed chwil bya o tym mowa, nie jest to przypadek, ktry

Wskazwki kamstwa wystpuj i mog zosta wykryte przez nie ktrych,

ale nie przez wikszo. Zanim odpowiemy na pytanie dlaczego przytaczajca
wikszo ludzi wychwytuje je tak sabo, rozwamy jeszcze jedn cech naszych
eksperymentw, ktra prawdopodobnie sprzyjaa lepszej trafnoci i moga
spowodowa raczej przecenianie trafnoci ni jej niedocenianie. We wszystkich
naszych ostatnich badaniach powiedzielimy obserwatorom, e wrd osb,
ktre zobacz, znajduje si od 40 do 60 procent kamcw. Pocztkowo nie
informowalimy ich o tym, ale okazao si, e grupa policjantw ocenia kad
osob na wideoklipie jako kamic, wyjaniajc pniej, e kady kamie,
zwaszcza podczas policyjnego przesuchania. Nie zawsze moemy korzysta z
wiedzy o podstawowej proporcji kamstw, ktra powinna uatwia ich wykrycie.
Wicej powiem na ten temat pniej.

Przyznaj, e wyniki naszych bada nie s rozstrzygajce, niemniej nasze

wideoklipy zawieraj behawioralne wskazwki kamstwa, ktre niektrzy
potrafi trafnie rozpozna, ale wikszo tego nie umie. Dla celw niniejszej
dyskusji zamy, e wyniki tych bada sugeruj, i w realnym yciu wikszo
przytaczajca wikszo ludzi nie potrafi na podstawie zachowania
wykry kamstw z wysok stawk. Pytanie, ktre stawiam brzmi: dlaczego my
wszyscy nie potrafimy robi tego lepiej. To nie jest tak, e nie dbamy o to.
Wyniki badania opinii publicznej pokazuj niezmiennie, e uczciwo jest jedn

im

W maej osadzie adne pomieszczenia nie miay drzwi, niewiele byo

miejsca na zachowanie prywatnoci, kady zna i widywa wszystkich
mieszkacw kadego dnia. Kamstwa najczciej byyby ujawnione przez
samych okamywanych, przez kogo kto zaobserwowa dziaania sprzeczne z
kamstwem lub za pomoc innych dowodw rzeczowych. W wiosce, w ktrej
mieszkaem, cudzostwo czsto prbowano ukry uciekajc si do kamania.
Takie kamstwa byy wychwytywane nie na podstawie odczytywania zachowania
wystpujcego podczas skadania zapewnie o wiernoci, ale dziki nakryciu jej
lub jego w krzakach.

Moe kamstwa dotyczce przekona, emocji i planw miayby w takim

rodowisku wiksz szans uniknicia wykrycia. Niemniej niektre z tych
kamstw w kocu doprowadziyby do takiego bd innego dziaania, a zatem mj
argument, mwicy jak trudno jest ukry lub sfaszowa dziaania w rodowisku,
w ktrym nie ma miejsca na prywatno, znowu miaby zastosowanie.

" D. L. Cheney, R. M. Seyfarth, How monkeys see the world, Chicago and London, 1990 University
of Chicago Press, s. 189.

T.t\A

12

A. Grafen, Biological signals as handicaps, Journal of Theoretical Biology" 144, 1990, s. 517-546.

13

L. Cosmides, J. Tooby, Cognitive adaptations for social exchange, w: The adapted mind, J. Barkow, L. Cosmides, J. Tooby (red.), New York 1992, Oxford University Press.

kosztw. Jeli zaistniao podejrzenie kamstwa lub jego wykrycie, to

prawdopodobnie nie na podstawie oceny zachowania.(Skupiam si tutaj tylko na
kamstwach wystpujcych wewntrz grupy; z pewnoci kamstwa mog
pojawia si te midzy grupami, a ich koszty i wykrywanie mog rni si od
tych pierwszych).

Chocia istniej kamstwa altruistyczne, to jednak zajmuj si tu mniej

przyjaznymi kamstwami, w ktrych kto odnosi korzy, czsto kosztem
okamywanego. Gdy korzy nastpuje wskutek zamania jakiej zasady lub
niespenienia oczekiwania, nazywamy to oszustwem. Czasami oszukanie kogo
nie jest moliwe bez posuenia si kamstwem, ale eby ukry oszustwo zawsze
trzeba kama. Osobom oszukiwanym zwykle si to nie podoba i chc one
wykry kamstwa zwizane z oszustwem. Jednak oszukiwanie w rodowisku
naszych przodkw prawdopodobnie nie pojawiao si dostatecznie czsto, aby
tym, ktrzy mogli posiada wyjtkowe zdolnoci jego wykrywania, dawao to
jak korzy. Jak twierdziem wczeniej, prawdopodobnie byo tak mao

wystpuj rzadko. Jednake nasze ustalenia sugeruj, e nie potrafimy przyapa

oszustw korzystajc z naszej zdolnoci do wychwytywania kamcw na
podstawie ich zachowania, ale stosujemy raczej inne sposoby.

Podsumowujc mj tok mylenia, rodowisko naszych przodkw nie

przygotowao nas do wprawnego wychwytywania kamstw. Ci, ktrzy mogliby
by najlepszymi ekspertami w rozpoznawaniu kamcw na podstawie ich
zachowania, odnieliby z tego minimaln korzy w rodowisku, w ktrym nasi
przodkowie najprawdopodobniej yli. Powane kamstwa nie pojawiay si
czsto, poniewa brak prywatnoci bardzo zwiksza szans ich wykrycia. Ten
brak prywatnoci oznaczaby take, i te kamstwa byyby zwykle zdemaskowane
raczej w wyniku bezporedniej obserwacji lub innych dowodw rzeczowych, ni
na podstawie oceny zachowania. Wreszcie, w zamknitym, maym, kooperujcym
spoeczestwie, zdemaskowane kamstwa powodowayby, e negatywne
konsekwencje dla reputacji jednostki byyby wysokie i nieuchronne.

14

D.B. Bugental, W. Shennum, M. Frank, P. Ekman, True Lies": Children's abuse history and power attributions as influences on deception detection , w: Attribution, communication behavior

and close relationships, V. Manusov, J. H. Harvey, (red.), New York 2001, Cambridge University Press.

dla nieufnych, ale te bardzo zmniejsza szanse na zbudowanie zayych

zwizkw partnerskich, przyjacielskich czy zawodowych. Nie moemy pozwoli
sobie na brak zaufania do przyjaciela, dziecka lub wspmaonka, jeli
faktycznie mwi oni prawd, i dlatego popeniamy bd obdarzajc kamc zbyt
duym zaufaniem. Okazywanie innym zaufania jest nie tylko czym, czego
oczekuje si od nas, ale czyni nasze ycie atwiejszym. Jakie to ma znaczenie,
jeli cen jak musimy zapaci jest niewykrycie kogo, kto naduywa naszego
zaufania dla wasnej korzyci, o czym moemy si nigdy nie dowiedzie. Tylko
paranoik porzuca taki spokj ducha oraz ci, ktrych ycie jest rzeczywicie w
niebezpieczestwie, jeli nie s nieustannie gotowi do wychwytywania kamst.
Zgodnie z tym przewidywaniem, uzyskane przez nas wstpne wyniki bada
(Bugental, Shennum, Frank, Ekman' 4) potwierdziy, e dzieci fizycznie
maltretowane przebywajce w placwkach opiekuczych, osigny lepsz ni
inne dzieci trafno w wychwytywaniu kamstw na podstawie zachowania.

Czasami ofiara kamstwa, ktra chce wierzy kamcy, moe nie mie z tego
adnej korzyci lub korzysta tylko na krtk met. Rozwamy jeszcze raz to, co
w minionym wieku byo chyba najbardziej niesawnym przykadem ofiary
dajcej wiar kamcy, ktry chcia jej zaszkodzi. Mam na myli spotkanie
brytyjskiego premiera Neville'a Chamberlaina z Adolfem Hitlerem, kanclerzem
Niemiec, 15 wrzenia 1938 roku, ktre opisaem na pocztku tej ksiki.
Dlaczego Chamberlain wierzy Hitlerowi? Nie wszyscy mu wierzyli, wielu
politykw opozycyjnej partii w Wielkiej Brytanii i w innych krajach wiedziao,
e nie mona ufa sowom Hitlera. Chamberlain niewiadomie, jak sadz,
wspuczestniczy w kamstwie Hitlera, poniewa musia mu wierzy. Gdyby
Chamberlain mia rozpozna kamstwo Hitlera, musiaby stan oko w oko z
faktem, e prowadzona przez niego polityka ustpstw narazia jego kraj na
wielkie ryzyko. Poniewa musia zmierzy si z tym faktem zaledwie kilka
tygodni pniej, kto moe zapyta, dlaczego nie chcia go rozpozna podczas
spotkania z Hitlerem. Byoby to dziaanie racjonalne, ale z psychologicznego
punktu widzenia wyglda to inaczej. Wikszo z nas stosuje si do niepisanej
zasady odkadania na pniej konfrontacji z wszystkim, co jest dla nas bardzo
nieprzyjemne i moemy to czyni nie dostrzegajc" bdw popenianych przez
kamc.

15

E. Goffman, Frame analysis, New York 1974, Harper and Row.

Motywy, ktre doprowadziy okamywanego do niewykrycia kamcy byy

oczywiste w uzasadnieniu aresztowania za szpiegostwo w 1994 roku Aldricha
Amesa, pracownika CIA. Przez dziewi lat przekazywa on KGB informacj o
wszystkich Rosjanach wsppracujcych z CIA, z ktrych wielu zostao pniej
straconych. Ames nie by skromnym facetem. Wydawa pienidze, ktre Sowieci
hojnie mu pacili, kupujc dom i samochd za sumy, ktre daleko wykraczay
poza to, na co mg sobie pozwoli ze swojej pensji. Sandy Grimes, agentka
kontrwywiadu CIA, ktra w kocu przyapaa Amesa, opisaa swoj prac tak:
Twoje najbardziej mistrzowskie posunicia, najwspanialsze zwycistwa s
twoj najgorsz klsk (...) Gdy przyapiesz szpiega, to oznacza, oczywicie, e
miae problem w swojej agencji; dlaczego nie wychwycie go wczeniej!"

Pite wyjanienie nawizuje do prac Ervinga Goffmana 15. Jestemy

wychowywani, aby zachowywa si uprzejmie w naszych interakcjach z innymi
i nie wykrada" informacji, ktra nie jest przeznaczona dla nas. Do
niezwykym tego przykadem jest sytuacja, gdy niewiadomie unikamy kontaktu
wzrokowego z kim, kto podczas rozmowy z nami czyci sobie uszy lub dubie
w nosie. Goffman mgby take twierdzi, i faszywa informacja czasami moe

Wikszo osb, z ktrymi maj do czynienia, prawdopodobnie okamuje ich. Ci,

z ktrymi rozmawiaem, oceniaj, e podstawowa proporcja kamstw jest wysza
ni trzy czwarte. Taki wysoki wskanik podstawowej proporcji nie jest
optymalny dla ksztacenia wraliwoci na subtelne behawioralne wskazwki
kamstwa. Najczciej celem tylko osb nie jest wychwycenie kamcy, ale
zdobycie dowodw, aby go nakry. A gdy popeni bd i dowiaduj si, e kto
zosta niesusznie ukarany, informacja zwrotna dociera za pno i jest zbyt
odlega czasowo od bdnej oceny, aby moga nastpi korekta.

* Spora cz pierwszego paragrafu pojawia si w rozdziale, ktry napisaem do ksiki Memory for
Everyday and Emotional Events, N. L. Stein, P. A. Ornstein, B. Tversky, C. Brainerd (red.), Hillsdale New
Jersey, Lawrence Erlbaum Associates, 1996. Ostatni paragraf zosta opublikowany w czasopimie Social
Research" 63(3), Fali 1996, s. 801-817.

Zakoczenie

To, co napisaem, powinno by bardziej pomocne dla wykrywajcych kamstwo

ni dla kamicych. Myl, e atwiej jest udoskonali swoj umiejtno
wykrywania kamstwa ni kamania. Mniej trudu wymaga przyswojenie sobie
tego, co trzeba zrozumie. Niekonieczne s adne specjalne uzdolnienia, eby
poj moje idee dotyczce rnic midzy kamstwami. Kada wytrwaa osoba
moe posuy si list sprawdzajc kamstwo z smego rozdziau, by oceni,
czy jaki kamca jest naraony na popenienie bdw. Udoskonalenie swojej
umiejtnoci wychwytywania wskazwek zdradzajcych oszukiwanie wymaga
czego wicej ni tylko zrozumienia tego, co napisaem; sprawno jest
rozwijana przez wiczenie. Ale kady, kto powici czas na uwane patrzenie i
suchanie, szukajc wskazwek opisanych w rozdziale 4 i 5, moe poprawi
swoje umiejtnoci. Uczylimy ludzi, a oprcz nas take i inni, jak sucha i
patrze bardziej uwanie i spostrzega z wiksza trafnoci. Wikszo
rzeczywicie wyniosa z tego korzyci. Nawet bez takiego formalnego szkolenia
ludzie mog samodzielnie wiczy si w wychwytywaniu wskazwek zdradzajcych kamanie.

1
Argumenty przeciwko faszowaniu przedstawia Sisela Bok w ksice Lying: moral choice in public and private life, New York 1978, Pantheon. Argumentacj na rzecz ukrywania prawdy w
yciu prywatnym, ale nie publicznym, znale mona [w:] Bok, Secrets, New York 1982, Pantheon. Odmienne stanowisko, akcentujce zalety kamstwa, przedstawiaj Robert

na innych dokadnie takie wraenie, na jakim im zaley. Oni nie potrzebuj

zbytnio pomocy.

Wikszo ludzi tej pomocy potrzebuje, ale nie majc naturalnych zdolnoci
aktorskich, nigdy nie bdzie kama bardzo dobrze. Moje objanienia dotyczce
tego, co zdradza kamstwo i co sprawia, e wydaje si ono wiarygodne, za bardzo
im si nie przydadz. Mog nawet ich sprawno pogorszy. Nie mona ulepszy
kamania przez zdobycie wiedzy, co robi, a czego nie robi. Powanie wtpi
rwnie w due korzyci wiczenia. Samowiadomy kamca, ktry planowaby
kade posunicie, zanim je wykona, byby jak narciarz, ktry zjedajc ze stoku
myli o kadym ruchu wykonywanym deskami.

bierze si to std, e w mojej pracy naukowej zajmuj si poszukiwaniem

wskazwek tego, co ludzie naprawd odczuwaj. Przebranie mnie interesuje, ale
wyzwaniem jest odsonicie prawdziwej, odczuwanej emocji, ktra si pod nim
kryje. Znajdowanie rnic pomidzy autentycznymi i udawanymi oznakami
emocji, prowadzce do stwierdzenia, e ukrywanie uczu nie jest doskonae, e
faszywe przejawy emocji s jedynie podobne do prawdziwych, a nie takie
same, daje satysfakcj. Tak rozumiane badania nad oszukiwaniem dotycz
czego znacznie wicej ni tylko samego oszukiwania. Daj one moliwo
obserwowania niezwykej wewntrznej rywalizacji tego, co w naszym yciu
zaley od woli, i tego, co jej nie podlega. To pozwala si dowiedzie, jak dobrze
potrafimy intencjonalnie wpywa na zewntrzne oznaki naszych wewntrznych
przey.

Pomimo to, e z wiksz sympati traktuj wykrywanie kamstwa ni

kamanie, zdaj sobie spraw, e przyapywanie na kamstwie nie zawsze
bardziej zasuguje na aprobat. Przyjaciel, ktry przez delikatno ukrywa
znudzenie, byby susznie uraony, gdyby go zdemaskowa. M udajcy
rozbawienie dowcipem le opowiedzianym przez on czy ona sztucznie
zainteresowana opowieci ma o tym, jak zdoa naprawi jaki drobiazg,
mog si czu potraktowani niewaciwie, gdy zarzuci im si nieszczero. A w
L. Walk i Arthur Henley w ksice The Right to lie: A psychological guide to the uses of deceit in everyday life, New York
1970, Peter H. Wyden.

'l 1 T

Sigmund Freud, Fragment of an analysis of a case of hysteria (1905), Collected Papers, t. 3, New York 1959, Basic Books, s. 94.

Nie tylko altruizm czy szacunek dla czyjej prywatnoci powinien

pohamowa bezlitosnego tropiciela kamstwa. Niekiedy lepiej jest pozo stawa w
bdzie. Gospodarz moe mie lepsze samopoczucie mylc, e go dobrze si
bawi, ona moe by bardziej szczliwa wierzc, e potrafi dobrze opowiedzie
kawa. Faszywy komunikat wysany przez kamicego bywa niekiedy nie tylko
przyjemniejszy, ale take bardziej uyteczny ni prawda. Nieprawdziwa
odpowied stolarza: W porzdku" na przywitanie szefa: Jak si masz?", moe
dostarcza bardziej istotnej informacji ni prawdziwe: Wci czuj si okropnie
po wczorajszej ktni w domu". Jego kamstwo prawdziwie wyraa intencj
podjcia pracy, pomimo problemw osobistych. Jest oczywicie pewien koszt
bycia wprowadzonym w bd nawet w takich niewinnych wypadkach. Szef
mgby lepiej przydzieli prac, gdyby rozpozna prawdziwe ze samopoczucie
stolarza. Gdyby ona przejrzaa nieszczero ma, mogaby nauczy si lepiej
opowiada dowcipy albo postanowi sobie, e w ogle ich nie bdzie opowiadaa.
Mimo to uwaam za warte odnotowania, e niekiedy przyapywanie na
kamstwie narusza zwizek midzy ludmi, zawodzi czyje zaufanie, jest
wykradaniem informacji, ktrej kto mia prawo nie chcie ujawni.
Wykrywajcy kamstwo powinien przynajmniej zda sobie spraw z tego, e
wyszukiwanie wskazwek ujawniajcych kamstwo jest aktem pewnej arogancji
przywaszczania sobie czego bez pozwolenia i wbrew woli drugiej osoby.

i bardziej interesujcym. Niedoskonaa zdolno kamania ma fundamenta]

znaczenie dla aaszego istnienia, by moe nawet stanowic jego konieczny
warunek.

Pomylmy, jak wygldaoby ycie, gdyby kady potrafi kama doskonal

albo gdyby nikt nie potrafi kama w ogle. Zastanawiaem si nad tym
zagadnieniem gwnie w odniesieniu do kamstw dotyczcych emocji, poniewa
s to kamstwa najtrudniejsze i poniewa emocje mnie interesuj. Gdybymy
nigdy nie byli w stanie si dowiedzie, co rzeczywicie odczuwa inna osoba, i
gdybymy zdawali sobie spraw z tej niemonoci, ycie byoby bardziej puste.
Majc pewno, e kady przejaw emocji moe by jedynie zewntrznym
gestem, majcym na celu sprawienie przyjemnoci, wpynicie na kogo czy
wprowadzenie w bd, ludzie byliby bardziej od siebie oderwani, wizy
pomidzy nimi byyby sabsze. Zastanwmy si przez chwil nad dylematem,
ktry mieliby rodzice, gdyby ich miesiczne dziecko mogo ukrywa i
faszowa swoje emocje rwnie dobrze, jak potrafi to wikszo dorosych.
Kady pacz mgby by faszywym alarmem". Kierujemy si w naszym yciu
wiar, e istnieje rdze emocjonalnej prawdy, e wikszo ludzi nie moe czy
te nie chce wprowadzi nas w bd co do swoich uczu. Gdyby oszustwo byo
rwnie atwe w dziedzinie emocji, jak myli, gdyby ekspresje mimiczne i gesty
mogy by ukrywane i faszowane rwnie atwo, jak sowa, nasze ycie

Dodatek
Tabela 1. Ujawnianie ukrywanej informacji, organizacja tabeli pod ktem wskazwek behawioralnych

Wskazwka kamstwa
Przejzyczenia

Tabele 1 i 2 stanowi podsumowanie informacji odnoszcej si do wszystkich

wskazwek kamstwa opisanych
rozdziaach 4 i 5. Tabela 1 jest
Ujawnianawinformacja
Moe by specyficzna emocja; moe przecieka infor
macja nie zwizana z emocj

Tyrady

Moe by specyficzna emocja; moe przecieka infor

macja nie zwizana z emocj

Mowa porednia

Nie przygotowana werbalna odpowied; lub negatywne

emocje, najprawdopodobniej strach

Pauzy i bdy jzykowe

Nie przygotowana werbalna odpowied; lub negatywne

emocje, najprawdopodobniej strach

Podniesiony ton gosu

Emocja negatywna, prawdopodobnie zo i/ub strach

Obniony ton gosu

Emocja negatywna, prawdopodobnie smutek

Goniejsza, szybsza mowa

Prawdopodobnie zo, strach, i/lub podniecenie

Wolniejsza, agodniejsza mowa

Prawdopodobnie smutek i/lub znudzenie

Emblematy

Moe by specyficzna emocja, moe przecieka infor

macja nie zwizana z emocj

Zmniejszenie ilustrowania

Znudzenie; nie przygotowana werbalna odpowied; lub

waenie kadego sowa

Nasilenie manipulowania

Emocja negatywna

Szybki lub pytki oddech

Emocja niespecyficzna

Pocenie si

Emocja niespecyficzna

Czste przeykanie

Emocja niespecyficzna

Mikroekspresje

Wszystkie specyficzne emocje

Ekspresje stumione

Emocja specyficzna; lub moe tylko ujawni, e jaka

emocja zostaa przerwana, ale nie wiadomo jaka

Wiarygodne minie twarzy

Strach lub smutek

Nasilone mruganie

Emocja niespecyficzna

Rozszerzone renice

Emocja niespecyficzna

zy

Smutek, zmartwienie, nie kontrolowany miech

Zaczerwienienie twarzy

Zakopotanie, wstyd; by moe, poczucie winy

Zblednicie twarzy

Strach lub zo

Tabela 2. Ujawnianie ukrywanej informacji, organizacja tabeli pod ktem rodzaju ujawnianej informacji

JtMzaj informacji

Wskazwka behawioralna

Nie przegotowana

Mowa porednia, pauzy, bdy jzykowe, zmniejszenie

werbalna odpowied

ilustrowania

Informacja nieemocjonalna

Przejzyczenie, tyrada, emblemat* (np. faloy. plany, fantazje)

Emocje (np. rado, zaskoczenie. Przejzyczenie, tyrada, mikroekspresja,

zmartwienie}

ekspresja stumiona

Strach Zo

Mowa porednia, pauzy, bdy jzykowe, podniesiony ton gosu,

Smutek (by moe poczucie winy

goniejsza i szybsza mowa, wiarygodne mienie twarzy,

zblednicie twarzy

i wstyd>

Podwyszony

ton

gosu,

goniejsza

szybsza

mowa,

zaczerwienienie twarzy, zblednicie twarzy

Obniony ton gosu, wolniejsza i agodniejsza mowa,
wiarygodne minie twarzy, zy, spojrzenie skierowane w d,
zarumienienie
Zarumienienie, spojrzenie skierowane w d lub odwrcone
Nasilenie ilustrowania, podniesiony ton gosu, goniejsza i
szybsza mowa
Zmniejszenie ilustrowania, wolniejsza i agodniejsza mowa
Mowa porednia, pauzy, bdy jzykowe, podniesiony ton gosu,
obniony ton gosu, nasilenie manipulowania

Zakopotanie

Zmiany w oddychaniu, pocenie si, przeykanie, ekspresja

stumiona, nasilenie mrugania, rozszerzone renice

Podniecenie

Znudzenie
* Emblematy nie mog przekazywa tak wiele rnych komunikatw jak przejzyczenia lub tyrady.
Amerykanie przekazuj 60 komunikatw posugujc si emblematami.

Tabela 3. Wskazwki faszywej ekspresji

Faszywa emocja
Strach

Brak wiarygodnej ekspresji na czole

Smutek

Brak wiarygodnej ekspresji na czole

Rado

Minie wok oczu nie zaangaowane

Wskazwka behawioralna

Entuzjazm lub zaangaowanie Brak nasilenia ilustrowania lub niewaciwy przebieg w to, co kto mwi
ilustrowania w czasie
Emocje negatywne

Brak: pocenia si, zmian w oddychaniu lub nasilonego

manipulowania

Jakakolwiek emocja

Ekspresja asymetryczna, zbyt nage pojawienie si eks

presji, zbyt nage lub przerywane znikanie ekspresji, nieprawidowe osadzenie ekspresji w toku mowy

Tabela 4. Lista sprawdzajca kamstwa

Pytania dotyczce kamstwa
1. Czy kamca moe dokadnie przewidzie, kiedy bdzie musia kama? Trudne do wykrycia
(TDW): TAK przygotowany i przewiczony scenariusz atwe do wykrycia (DW): NIE
nie przygotowany scenariusz
2. Czy kamstwo polega tylko na ukrywaniu bez potrzeby faszowania? TDW: TAK
DW: NIE
3. Czy kamstwo dotyczy przeywanych w danym momencie emocji? TDW: NIE
DW: TAK szczeglnie trudne gdy: A. emocje negatywne, takie jak zo, strach lub cierpienie,
musz by ukrywane lub faszowane; B. kamca musi sprawia wraenie, e nie dowiadcza
adnej emocji i nie moe posuy si inn emocj w celu zamaskowania tego, co przeywa i co
musi by ukryte
4. Czy nastpi amnestia, jeli kamca przyzna si do kamania?
TDW: NIE kamca bdzie bardziej stara si, eby jego kamstwo si udao DW: TAK
istnieje szansa na to, e kamca przyzna si do kamania
5. Czy stawki w postaci nagrd lub kar s wysokie?
Trudno przewidzie: chocia wysokie stawki mog zwikszy strach przed wykryciem, to z drugiej
strony powinny take motywowa kamc do bardziej starannego kamania

6.

Czy za pizyapanie na kamstwie stosowane bd surowe kary?

TDW: NIE may stiach przed wykryciem; ale kamca moe by nieostrony DW: TAK
zwiksza si strach przed wykryciem, ale moe take pojawi si strach przed odrzuceniem prawdy,
co spowoduje wystpienie bdu faszywego wyniku pozytywnego

7.

Czy oprcz strat poniesionych wskutek ujawnienia kamstwa, nastpi rwnie surowe kan za uun
fakt okamania?
TDW: NTE.
DW: TAK zwiksza si strach przed wykryciem; kto moe zrezygnowa z kamania, jeli wie, e
kara za prb oszukania bdzie gorsza ni strata z powodu nienciekania si do kamstwa

8.

Czy okamywany nic nie traci lub moe nawet zyskuje na kamstwie? Czy kamstwo jest altnustyczne
i nie przynosi adnych korzyci kamcy?
TDW: TAK zmniejsza si poczucie winy zwizane z kamaniem, jeli kamca wierzy, e tak jest
DW: NIE zwiksza si poczucie winy z powodu okamania

9.

Czy sytuacja jest taka. e prawdopodobnie okamywany ma zaufanie do kamcy, nie spodziewajc si
wprowadzenia w bd?
TDW: TAK
DW: NIE

10. Czy kamcy udao si ju wczeniej oszuka okamywanego?

TDW: TAK zmniejsza si strach przed wykryciem; a jeli okamywany byby zawstydzony lub
ponosiby inne konsekwencje bdc zmuszonym do przyznania, e zosta oszukany, to stanie si
chtn ofiar kamcy DW: NIE
11. Czy kamca i okamywany podzielaj te same wartoci?
TDW: NIE zmniejsza si poczucie winy z powodu okamania DW: TAK zwiksza si poczucie
winy
12. Czy kamstwo jest usprawiedliwione? TDW: TAK zmniejsza si poczucie winy DW: NIE
zwiksza si poczucie winy
13. Czy okamywany jest osob anonimow? TDW:
TAK zmniejsza si poczucie winy DW: NIE
14. Czy okamywany i kamca znaj si osobicie? TDW NIE
DW: Tak wykrywajcy kamstwo bdzie mg unikn bdw, ktrych rdem s rnice
indywidualne
15. Czy wykrywajcy musi ukrywa swoje podejrzenia przed kamc?
TDW: TAK wykrywajcy kamstwo moe by tak bardzo przejty koniecznoci

ukrywania swoich podejrze, e nie bdzie zwraca dostatecznej uwagi na zachowanie kamcy
DW: NIE
16.

Czy wykrywajcy posiada informacj, ktr moe zna take tylko osoba winna? TDW: NIE
DW: TAK mona prbowa zastosowa test wiedzy ukrywanej, jeli podejrzany moe by
przesuchany

17.

Czy jest widownia, ktra wie lub podejrzewa, e ofiara kamcy jest oszukiwana? TDW: NIE
DW: TAK moe zwikszy si rado oszukiwania, strach przed wykryciem lub poczucie winy
zwizane z kamaniem

18.

Czy kamca i wykrywajcy kamstwo mwi tym samym jzykiem, s tej samej narodowoci, nale do
tego samego krgu kulturowego?
TDW: NIE wicej bdw w ocenianiu wskazwek kamstwa DW: TAK bardziej trafna
interpretacja wskazwek kamstwa

Pytania dotyczce kamcy

19.

Czy kamca ma dowiadczenie w kamaniu?

TDW: TAK szczeglnie jeli ma wpraw w danym rodzaju kamania
DW: NIE

20.

Czy kamca jest pomysowy i bystry w fabrykowaniu kamstw?

TDW: TAK
DW: NIE

21.

Czy kamca ma dobr pami?

TDW: TAK
DW: NIE

22.

Czy kamca potrafi gadko i przekonywajco mwi?

TDW: TAK
DW: NIE

23.

Czy kamca wykorzystuje wiarygodne minie twarzy do podkrelania mowy?

TDW: TAK wiksze moliwoci ukrycia lub sfaszowania ekspresji mimicznych
DW: NIE

24.

Czy kamca posiada zdolnoci aktorskie i potrafi zastosowa metod Stanisawskiego?

TDW: TAK
DW: NIE

25.

Czy mona oczekiwa, e kamca przekona siebie do swojego kamstwa, wierzc, e to

co, mwi, jest prawd?
TDW: TAK
DW: NIE

26.

Czy okamujcy jest urodzonym aktorem" lub psychopat? TDW:

TAX
DW: NIE

27.

Czy osobowoi kamcy czyni go podatnym na przeywanie strachu, poczucia winy lub rJo$ci
oszukiwania''
TDW: NIE
DW: TAK

28.

Czy kamca wstydzi si tego, co ukrywa?

Trudno przewidzie: chocia wstyd powstrzymuje od przyznania si do winy, to przeciek tej emocji
moe zdradzi kamstwo

29.

Czy podejrzewany kiamca mgby przeywa strach, poczucie winy, wstyd lub rado oszukiwania,
choby byl niewinny i nie kama lub jego kamstwo dotyczyoby czego innego?
TDW: TAK nie mona interpretowa wskazwek emocji DW: NIE
oznaki tych emocji s wskazwkami kamstwa

Pytania dotyczce wykrywajcego kamstwo

30.

Cry wykrywajcy ma reputacj osoby, ktr trudno wprowadzi w bd?

TDW: NIE szczeglnie jeli w przeszoci kamcy udao si oszuka wykrywajcego
kamstwo
DW: TAK zwiksza si strach przed wykryciem kamstwa; moe take zwikszy
si rado z oszukiwania
Czy wykrywajcy ma reputacj osoby podejrzliwej?

31.

Trudno powiedzie: taka reputacja moe zmniejszy poczucie winy z powodu okamania,
ale moe take zwikszy strach przed wykryciem
Czy wykrywajcy ina reputacj osoby uczciwej?
TDW: NIE mona si spodziewa, e kamca bdzie mia mniejsze poczucie winy
w zwizku z oszukaniem wykrywajcego kamstwo

32.

DW: TAK zwiksza si poczucie winy

Czy wy bywajcy ma tendencj do unikania problemw i zaprzeczania oraz zawsze do jak
33.

najlepszego oceniania innych ludzi?

TDW: TAK prawdopodobnie przeoczy wskazwki kamstwa i bdzie podatny na
popenianie bdu faszywego wyniku negatywnego
DW: NIE

34.

Czy wykrywajcy posiada niezwyke zdolnoci trafnego interpretowania zachowa

ekspresywnych?
TDW: NIE
DW: TAK
Czy wykrywajcy kieruje si z gry przyjtym zaoeniem, ktre sprawia, e jest

35.

uprzedzony do kamcy?
TDW: NIE

DW: TAK chocia wykrywajcy bdzie zwraca uwag na wskazwki kamstwa, to jednak bdzie
mia skonno do popeniania bdu faszywego wyniku pozytywnego

36.

Czy wykrywajcy odnosi jak korzy z tego, e nie wykryje kamstwa?

TDW: TAK wykrywajcy bdzie ignorowa, wiadomie lub niewiadomie, wskazwki kamstwa
DW: NIE

37.

Czy wykrywajcy nie jest w stanie tolerowa niepewnoci czy jest oszukiwany? Trudno przewidzie:
moe powodowa popenienie bdu faszywego wyniku pozytywnego lub faszywego wyniku
negatywnego

38.

Czy wykrywajcego ogarn ogie emocji? TDW: NIE

DW: TAK kamcy zostan wykryci, ale osoby niewinne bd uznane za kamcw (bd faszywego
wyniku pozytywnego)