BIOLOGIA

Spis treci
1

organizm

zwierzta

rozmieszczenie i zrnicowanie organizmw ywych na ziemi

genetyka

podstawy ekologii

pojcia biologiczne w piguce

ORGANIZM
Organizm to istota ywa, czyli taka, u ktrej stwierdzamy przejawy (cechy) ycia. Nale do nich: odywianie, oddychanie, wydalanie, rozmnaanie, reagowanie na bodce, zdolno do ruchu, wzrost. Cech organizmw jest
take to, e s zbudowane z komrek.
Niektre s zbudowane z jednej komrki (organizmy jednokomrkowe bakterie i pierwotniaki), inne z wielu
komrek (organizmy wielokomrkowe grzyby, roliny, zwierzta).

Komrka
Komrka jest podstawow cegiek budowy wszystkich organizmw. Niektre z nich, np. bakterie i pierwotniaki, s
jednokomrkowe, tzn. jedna komrka stanowi cay organizm. Pozostae organizmy, czyli grzyby, roliny i zwierzta
(w tym czowiek) s wielokomrkowe, tzn. zbudowane s z wikszej liczby komrek. Liczby te mog nawet przekracza miliardy, np. ciao czowieka skada si z ok.100 000 miliardw komrek.
Rozmiary komrek bywaj bardzo rne najczciej jednak s tak mae, e wida je dopiero pod mikroskopem.
Najmniejszymi komrkami s bakterie. O ich wielkoci niech wiadczy fakt, e szeroko kropki na kocu tego zdania
rwna jest rednicy okoo 100 bakterii! Jednak wrd komrek mona spotka olbrzymy. Bez wtpienia naley do nich
komrka jajowa strusia (nie cae jajo, ale tylko ta cz, ktr potocznie nazywamy tkiem). Jej rozmiary wahaj si
od 15 do 20 cm. Rekordzistkami dugoci s prawdopodobnie komrki nerwowe, ktre mog osiga dugo nawet
1 m.
Plan budowy komrek u poznanych dotd organizmw jest podobny. Wszystkie s otoczone bon komrkow, wypenione cytoplazm i zawieraj materia genetyczny. Bona komrkowa peni wiele wanych funkcji, m.in. odbiera
sygnay dochodzce z zewntrz oraz decyduje, ktre substancje mog wej, a ktre wyj z komrki.
W komrkach rolin, grzybw, niektrych pierwotniakw i bakterii, na zewntrz bony komrkowej znajduje si ciana komrkowa. Zapewnia ona ochron komrce, a take stanowi jej rusztowanie zewntrzne. Dziki obecnoci ciany komrkowej roliny i grzyby zachowuj swj ksztat.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

Ze wzgldu na sposb zapakowania materiau genetycznego w cytoplazm, komrki dzielimy na dwie grupy:
komrki jdrowe, tzn. takie, ktre maj materia genetyczny upakowany w prawdziwym jdrze komrkowym,
i bezjdrowe takie, ktre nie maj jdra komrkowego, a ich materia genetyczny ley luno w cytoplazmie. Do komrek jdrowych zaliczamy komrki zwierzt, rolin, grzybw i pierwotniakw natomiast, do komrek bezjdrowych
nale komrki bakterii. Materia genetyczny, niezalenie od tego, czy jest zamknity w jdrze komrkowym, czy nie,
jest centrum kontrolujcym wszystkie procesy zachodzce we wntrzu komrki.
W cytoplazmie komrek jdrowych, poza jdrem komrkowym, wystpuj rwnie mitochondria, chloroplasty,
wodniczki. Mitochondria to mae siownie komrek, w ktrych podczas oddychania komrkowego uwalniana jest
energia. Chloroplasty to drobne struktury obecne w komrkach rolin oraz niektrych pierwotniakw. Zawieraj zielony barwnik chlorofil, pochaniajcy wiato soneczne konieczne do fotosyntezy. Strukturami komrki s wodniczki, zwane rwnie wakuolami. S to pcherzyki otoczone bon komrkow i wypenione sokiem komrkowym
wodnym roztworem zawierajcym rne substancje odywcze, barwniki, sole mineralne, a take produkty odpadowe. Podstawow funkcj wodniczek u rolin jest utrzymanie jdrnoci i sztywnoci komrek. Dlatego w czasie suszy,
kiedy wodniczki a wic i komrki trac wod, roliny widn. Wodniczki wystpuj we wszystkich komrkach
jdrowych, ale najwiksze rozmiary osigaj u rolin i grzybw.
Komrki budujce organizmy wielokomrkowe rni si midzy sob, nie tylko budow, ale i funkcj. Jedne np.
odbieraj bodce ze rodowiska zewntrznego, inne przekazuj sygnay i informacje do wntrza ciaa, inne wreszcie
transportuj tlen. Jednak, w przeciwiestwie do komrek pierwotniakw, adna z nich nie potrafi y samodzielnie
i tylko wszystkie razem, tworzc zespoy o podobnej budowie i funkcji tkanki, umoliwiaj ycie organizmu wielokomrkowego.
W tabeli przedstawiono najwaniejsze cechy organizmw nalecych do wszystkich krlestw. Osobno klasyfikowane
s wirusy nie maj budowy komrkowej i nie s zdolne do samodzielnego ycia poza organizmem.
Bakterie

Pierwotniaki

Grzyby

Roliny

Zwierzta

Jdro komrkowe

ciana komrkowa

+/-

Chlorofil

+/-

+/-

Chloroplasty

+/-

Mitochondria

Jednokomrkowce

Wielokomrkowce

Tkankowce

Obecno cechy zaznaczono symbolem +, jej brak -. Symbol +/- oznacza, e cecha to wystpuje u czci przedstawicieli krlestwa.

ZWIERZTA
Zwierzta s najliczniejszym krlestwem (krlestwo najwysza jednostka w systematyce organizmw; rozrnia
si 5 krlestw: zwierzt, rolin, grzybw, Monera, Protista). Liczba ich gatunkw wielokrotnie przewysza liczebno
pozostaych czterech.
Nalece do krlestwa zwierzt organizmy s wielokomrkowcami, tzn. skadaj si z wicej ni jednej komrki.
Liczba komrek w ich ciele moe przekracza nawet wiele milionw. Komrki zwierzt, w przeciwiestwie do komrek grzybw i rolin, nie maj ciany komrkowej. Grupuj si one w zespoy i tworz tkanki, co odrnia zwierzta
od innych organizmw wielokomrkowych grzybw, ktre nie maj budowy tkankowej.
Przedstawiciele innego krlestwa roliny s wprawdzie wielokomrkowe i maj budow tkankow, ale w przeciwiestwie do zwierzt ich komrki zawieraj chlorofil i s samoywne. Wszystkie zwierzta w odrnieniu od rolin,
a take wielu bakterii i pierwotniakw s cudzoywne, a zatem zalene od organizmw samoywnych: albo je zjadaj, albo odywiaj si zwierztami rolinoernymi (lub innymi zwierztami misoernymi). Ten sposb zdobywania
pokarmu sprawia, e zwierzta s zwykle aktywne i ruchliwe, podczas gdy inne organizmy wielokomrkowe (roliny
i grzyby), s osiade. Wprawdzie wrd zwierzt rwnie spotyka si organizmy osiade, jak np. gbki czy korale, ale
ich larwy s ruchliwe i aktywnie pokonuj, czsto nawet bardzo dugie, dystanse.
Aktywny ruch pocign za sob wyksztacenie innych cech, ktrych nie maj roliny i grzyby. Konieczne byo wy-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

tworzenie systemu kontroli nerwowej umoliwiajcej koordynacj wszelkiego ruchu. Zwierzta poruszaj si nie
tylko w skoordynowany sposb, ale take w okrelonym kierunku, a do tego potrzebne s narzdy zmysw. Dlatego
u zwierzt wyksztacia si ogromna rozmaito narzdw wzroku, suchu, wchu i smaku, ktra umoliwia odbieranie rnych bodcw ze rodowiska.
Tradycyjnie zwierzta dzielimy na dwie grupy: krgowce i bezkrgowce. Krgowce to zwierzta, ktre maj chrzstny
albo kostny krgosup. Do krgowcw zalicza si: ryby, pazy, gady, ptaki i ssaki. Bezkrgowce nie maj krgosupa
i nale do nich m.in. gbki, parzydekowce, pazice, nicienie, piercienice, skorupiaki, owady i miczaki.
Naley jednak pamita, e bezkrgowce nie s jednostk systematyczn, ale tworz sztuczn grup organizmw
o rnej budowie i pochodzeniu. Do bezkrgowcw naley ok. 90% wszystkich gatunkw zwierzt, ktre zdumiewaj
rozmaitoci ksztatw, rozmiarw i form.
Rozmiary zwierzt mieszcz si w bardzo szerokich granicach, najmniejsze maj zaledwie 300 um, czyli tyle ile mierzy
pierwotniak pantofelek. Wspczesnym rekordzist dugoci jest wieloryb petwal bkitny, osigajcy dugo
ok. 30 m. W przeszoci najwikszymi zwierztami ldowymi byy dinozaury: wysoko niektrych przekraczaa nawet 20 m. Rekordzistk wrd zwierzt jest yrafa, ktra osiga wzrost ok. 5,5 m. Najszybszym zwierzciem ldowym
jest gepard, biegajcy z prdkoci ok. 100 km/godz. Zwierzta zamieszkuj wszystkie wody i kontynenty. Mona je
spotka na ldzie i w wodzie, gdzie przystosoway si do najbardziej nieprzyjaznych rodowisk (suche pustynie, gorce rda, czy zimne lodowce). Biorc pod uwag wystpowanie i rozmieszczenie rnych gatunkw zwierzt, zoolodzy podzielili kul ziemsk na liczne krainy zoogeograficzne, z ktrych kada charakteryzuje si konkretn faun.
Najbardziej odmienna fauna, niespotykana na innych kontynentach, wystpuje w Australii i Ameryce Poudniowej,
ktre najwczeniej oddzieliy si od pozostaych ldw.
wiat zwierzt
Zwierzta tworz krlestwo liczce ponad milion gatunkw. W skad krlestwa wchodzi ok. 35 typw, cho wrd
zoologw istniej na ten temat rnice zda. W pitnastu z nich s organizmy, ktre kady mg spotka.

Bezkrgowce
Gbki

Parzydekowce

Pazice

Nicienie

Piercienice

Miczaki

Nie maj tkanek.

Organizmy wodne.

Maja parzydeka.
Nale do nich m. in.
meduzy, korale
i ukwiay.
Organizmy wodne.

Maj spaszczone
ciao.
Nale do nich
drapiene wirki
yjce w wodzie
i pasoyty:
tasiemce i przywry.

Maj wyduone,
cylindryczne ciao.
yj w wodzie
i glebie.
Niektre z nich, np.
glista ludzka i owsik,
s pasoytami.

Maj ciao
zbudowane
z piercieni. Nale
do nich ddownice
i pijawki.
yj w glebie
i w wodzie.

Maj mikkie ciao.

yj na ldzie
(niektre limaki),
w wodzie (limaki,
mae i gowonogi).
limaki i mae
wytwarzaj muszle.

Stawonogi
Skorupiaki

Owady

Pajczaki

Wije

Maj twardy pancerz

i czonowate odna. Nale do
nich m.in. raki, kraby i homary.
yj gwnie w wodzie.

Maj trzy pary odny

i skrzyda.
Nale do nich m.in. pszczoy,
muchy, chrzszcze i motyle.
yj gwnie na ldzie.

Maj twardy pancerz i

czonowate odna Nale do
nich m.in.: raki, kraby i homary.
yj gwnie w wodzie.

Maj cztery pary odny.

Nale do nich pajki,
skorpiony i kleszcze.
yj gwnie na ldzie.

Krgowce
Ryby

Pazy

Gady

Ptaki

Ssaki

Maj uski, petwy i

skrzela.
yj w wodzie.

Maj wilgotn skr.

Kijanki oddychaj
skrzelami,
a dorose pazy pucami.

Maj such skr pokryt

rogowymi uskami.
Oddychaj pucami.
yj gwnie na ldzie.

Maj ciao pokryte

pirami oraz skrzyda.
Oddychaj pucami.
yj gwnie na ldzie.

Maj ciao pokryte

wosami.
Mode odywiaj si
mlekiem matki.
Oddychaj pucami.
yj gwnie na ldzie.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

Czowiek
Na Ziemi yje ok. 6 miliardw ludzi. Chocia jest nas tak duo, kady jest niepowtarzalny. Rnimy si od innych ludzi
wzrostem, ksztatem ciaa i kolorem skry. Midzy nami wystpuj take rnice w kolorze wosw i oczu. O naszym
wygldzie decyduj gwnie cechy odziedziczone po rodzicach, ale duy wpyw ma rwnie pe, wiek, a nawet sposb odywiania. Mimo tych rnic, wszyscy ludzie s tak samo zbudowani pod wzgldem anatomicznym (pomijajc
oczywicie rnice zwizane z pci).
Ciao kadego z nas zawsze skada si z komrek, mamy taki sam zestaw koci, ukad mini, a take identyczn
budow i rozmieszczenie rnych narzdw oraz ukadw. Mona powiedzie, e pod tym wzgldem czowiek jest
zwyczajnym zwierzciem.
Nie jestemy te ani najwiksi (zwyky ko, bije nas nie tylko o gow), ani najszybsi (wrd zwierzt rekordzist jest
gepard), ani nawet najsilniejsi (nawet mrwka jest od nas lepsza). Pod wzgldem dugoci ycia dorwnuj nam sonie i wieloryby, a jedynie niektre wie mog y duej, osigajc wiek 150 lat.
Rwnie historia naszego istnienia na Ziemi jest o wiele krtsza ni np. dinozaurw, ktre panoway na ldzie przez
ok. 140 milionw lat. Dlaczego zatem wanie czowiek, jako jedyny gatunek zwierzcia, opanowa ca Ziemi i siga
w Kosmos? Prawdopodobnie kluczem do zrozumienia sukcesu czowieka jest jego mzg. Osignicie okrelonego
poziomu rozwoju tego niezwykego narzdu, umoliwio wyksztacenie wielu umiejtnoci ktrych nie maj inne
zwierzta. Najwaniejsze z nich to mowa oraz abstrakcyjne mylenie. Umiejtnoci te, poczwszy od wyrabiania narzdzi, posugiwania si ogniem, a skoczywszy na konstruowaniu pojazdw kosmicznych, umoliwiy opanowanie
Ziemi i spowodoway, e czowiek sta si jej dominujcym gatunkiem.

ROZMIESZCZENIE I ZRNICOWANIE ORGANIZMW YWYCH NA ZIEMI

Klimat odgrywa znaczc rol w rozmieszczeniu i zrnicowaniu organizmw ywych na ziemi. Gwne czynniki majce wpyw na rolinno i zwierzta to:
Warunki klimatyczne
temperatura
nasonecznienie
opady
wilgotno
rodzaj gleb
rzeba terenu
stosunki wodne
Wystpowanie rolinnoci i obecno zwierzt na danym terenie s ksztatowane przez klimat. W rozmieszczeniu tym
mona dostrzec pewien porzdek; od bieguna ku rwnikowi rozcigaj si kolejne strefy, pasma biomw uzalenione
od coraz wyszej temperatury i nasonecznienia. Oprcz temperatury wanymi czynnikami warunkujcymi rozmieszczenie biomw jest ilo dostpnej wody.
Biom jest najwiksz lodow jednostk biocenotyczn, w obrbie ktrej przewaa jednolita forma yciowa rolinnoci, bdca w stanie wzgldnej rwnowagi (klimaksu) i uwarunkowana klimatem, np. w biomie obszarw stepowych
klimaksow rolinnoci s trawy.
Tolerancja ekologiczna jest to zdolno organizmu do przystosowania si do zmian danego czynnika. Wystpowanie rnych organizmw w danym rodowisku zaley zarwno od ich wymaga yciowych w stosunku do rodowiska, jak i panujcych w tym rodowisku warunkw. Zakres temperatur wynosi od 0O do 45O. Temp. 0O jest doln
granic tolerancji czynnika, jest to minimum yciowe, poniej 0O wystpuj temperatury letalne. Temp. 45O jest grn
granic tolerancji czynnika, jest to maksima yciowe, poniej 45O temp letalne.
eurybionty gatunki o szerokim zakresie tolerancji
stenobionty gatunki o wskim zakresie tolerancji

GWNE STREFY BIOGEOGRAFICZNE NA ZIEMI

Formacje rolinne to zbiorowiska rolin o podobnym wygldzie, okrelonym skadzie gatunkowym i okrelonych
wymaganiach yciowych.
Podstawowymi formacjami rolinnymi s: formacje drzewiaste (lasy), formacje krzewiaste, formacje trawiaste, formacje pustynne.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

Formacje drzewiaste
Las rwnikowy wiecznie zielony (hylea, selva, dungla):
formacja rolinna strefy klimatycznej rwnikowej klimatu rwnikowego wybitnie wilgotnego, gdzie suma rocznych opadw waha si od 2000 do 6000 mm;
najbardziej rozwinita i zrnicowana formacja rolinna kuli ziemskiej. Charakteryzuje si ogromn liczb gatunkw drzew, krzeww i runa (kauczukowce, palmy, kakaowce, wanilia, bambus, grzyby) i rnorodnoci form yciowych, np. pasoytnicze epifity (storczykowate, ananasowate, kaktusowate i niektre figowce) oraz rnorodnoci
form morfologicznych;
przewaajcymi postaciami rolin s wysokie drzewa o wysmukych pniach (50 60 m. wysokoci) oraz charakterystyczne liany (pncza) oplatajce pnie i konary drzew;
obszar wystpowania: dorzecze Amazonki oraz Kotlina Konga, Archipelag Malajski.
wiat zwierzt: mapy (kapucynki, makaki, gibbony, orangutany, szympansy i goryle), leniwce, hipopotamy, okapi,
bawoy afrykaskie, tapiry, pekari, mrwkojady, jaguary; bogaty wiat pazw, gadw (we boa, anakonda, pyton)
oraz ptakw (papugi, tukany, rajskie ptaki) oraz mrwki i termity.

Lasy podzwrotnikowe
Lasy galeriowe i zalewowe:
formacja rolinna strefy rwnikowej klimatu rwnikowego wybitnie wilgotnego;
niskie drzewa rozcigajce si wzdu rzek (w strefie zalewanej), wysokie w strefie niezalewanej, liczne krzewy,
rzadziej liany i epifity;
obszar wystpowania: gwnie doliny rzek m. in. Amazonki, Konga i Orinoko.

Lasy monsunowe
formacja rolinna strefy klimatycznej zwrotnikowej monsunowej i podzwrotnikowej monsunowej z charakterystycznymi gorcymi latami i duymi opadami oraz suchymi i ciepymi zimami;
rolinno rozrasta si bujnie, a drzewa maj licie jedynie w porze deszczowej;
gwnymi rolinami s: bambusy (do 60 m wys.) oraz drzewa tekowe, dobrze rozwinite jest pitro krzeww
i runa;
obszar wystpowania: Azja (Indie i Indochiny), Kuba, Madagaskar.
wiat zwierzt lasw podzwrotnikowych: pancerniki, jaguary, pumy i grzechotniki, na terenach lasw monsunowych yj sonie indyjskie, mapy i tygrysy, bogaty jest rwnie wiat gadw, ptakw i owadw.

Lasy liciaste i mieszane

formacja rolinna strefy klimatw umiarkowanych ciepych morskich, przejciowych i monsunowych;
przewaaj nastpujce gatunki rolin: wrd drzew liciastych dominuj db, buk, grab, wiz, jesion, klon, brzoza, lipa, olcha, wrd iglastych sosny, jody, modrzewie i wierki;
obszar wystpowania: Europa Zachodnia, rodkowa , wschodnia cz USA, dorzecze Amuru, Japonia, poudniowe
Chile i Nowa Zelandia.
wiat zwierzt: sarny, niedwiedzie, wilki, rysie, lisy, jelenie, zajce, dziki, osie, asice, borsuki, wiewirki oraz liczne
ptaki (guszce, cietrzewie, sjki, dzicioy); wrd bezkrgowcw bardzo duo owadw.

Lasy iglaste (tajga)

Najbardziej na pnoc wysunite lasy porastaj olbrzymie przestrzenie pkuli pnocnej. Z pnocnej strony stykaj
si z tundr, wnikajc w ni w dolinach. Ten szeroki pas lasw rozciga si od Kanady przez pnocne rejony Europy
Norwegi, Szwecj, Finlandi, otw, Estoni i cz Rosji lec na pnoc na 61 stopnia rwnolenika a do p-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

nocnej Azji.
formacja rolinna strefy klimatw umiarkowanych chodnych;
charakteryzuje si przewag drzew iglastych (wierki, jody, sosny, modrzewie), mniejsze znaczenie maj drzewa
liciaste (brzozy, olszyny, wierzby i topole) oraz krzewinki z rodziny wrzosowatych i borwki oraz mchy i porosty;
drzewa maj wysmuke i gitkie pnie oraz pytkie systemy korzeniowe, ze wzgldu na wieczn zmarzlin;
charakterystycznym i czstym elementem s torfowiska i bagna;
obszar wystpowania: Syberia, Pwysep Skandynawski, Kanada, wschodnia Europa i Alaska.
wiat zwierzt: Oprcz owadw niewielu gatunkw; najliczniej reprezentowane s tu gryzonie i dziki nim takie
drapieniki jak orze przedni, gronostaj, bik, ry i wilk maj wspaniae tereny owieckie. Wystpujce zwierzta maj
podczas lata istny raj, w ziemie jednak yj si w bardzo trudnych warunkach. W tym to okresie myszy i ryjwki prowadz aktywne ycie pod grub warstw niegu, a przedstawiciele innych gatunkw zapadaj w sen zimowy trwajcy
nawet osiem miesicy. Zwierzta trawoerne i licioerne jelenie, osie, zajce przestawiaj si w tym czasie na
kor, igliwie i gazie; burunduki i inne wiewirki wykorzystuj zgromadzone latem zapasy. Dla duych drapienikw
wilka, rysia i niedwiedzia przez cay rok nie brakuje poywienia.

Formacje krzewiaste
Makia i chaparral
formacje rolinne strefy podzwrotnikowej klimatu rdziemnomorskiego o suchym lecie i deszczowych zimach;
charakteryzuje si wystpowaniem krzeww oraz niskich (karowatych) drzew silnie rozgazionych (pinie), kolczastych, o skrzastych liciach (oliwki) i grubej korze (db korkowy);
Makia (macchia) gwnie pistacje, mitry, bukszpan, jaowiec, rozmaryn, lawenda;
Chaparral charakterystyczna mcznica i eukaliptus;
obszar wystpowania : basen Morza rdziemnego (makia), Kalifornia i Meksyk (chaparral), poudniowo-zachodnia
i poudniowo-wschodnia cz Australii (zarola melle).
wiat zwierzt: krliki, chomikowate, wiewirki, daniele, muflony, szakale. Ogromne bogactwo pazw, gadw i bezkrgowcw (gwnie owady i skorpiony (pajczaki).

Formacje trawiaste
Stepy
formacje rolinne strefy podzwrotnikowej i umiarkowanej ciepej klimatu kontynentalnego i kontynentalnego
suchego.
podstawowym skadnikiem rolinnoci s trawy i bardzo zrnicowane roliny kwiatowe.
cech charakterystyczn jest prawie cakowity brak drzew.
obszar wystpowania: Ameryka Pnocna (preria), Ameryka Poudniowa (pampa), rodkowa cz Eurazji.
wiat zwierzt: bizony, gazele, wilki, lisy, rysie oraz susy, pieski preriowe, myszy i chomiki; wiele ptakw (cietrzew
amerykaski, sok) i owadw.

Sawanna
formacja rolinna strefy klimatycznej rwnikowej klimatu podrwnikowego w odmianie wilgotnej i suchej oraz
strefy zwrotnikowej klimatu poredniego.
podstawowym skadnikiem rolinnoci s trawy niskie i wysokie, pojedyncze drzewa (palmy, baobaby i akacje) oraz
kolczaste zarola.
obszar wystpowania: wschodnia i poudniowa cz Afryki, Nizina Orinoko, Australia (Terytorium Pnocne i Queensland).

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

wiat zwierzt: antylopy, zebry, yrafy, nosoroce, gazele, sonie oraz lamparty, gepardy i lwy.

Tundra
formacja rolinna strefy klimatycznej podbiegunowej, o krtkim okresie wegetacyjnym (60-90 dni);
porasta tereny pokryte wieloletni zmarzlin;
przedstawia na og monotonny, mao zrnicowany krajobraz rolinny, rozpocierajcy si na ogromnych przestrzeniach;
jej charakterystycznymi postaciami rolin s formy niskie (rzadko przekraczajce 1 m wysokoci) karowate brzozy,
wierzby polarne, krzewinki jagodowe, oraz wrzosy, mchy, porosty;
obszar wystpowania: pnocne wybrzea Azji, Europy i Ameryki (pnocna Syberia, Kanada, Alaska, Grenlandia).
wiat zwierzt: staymi mieszkacami s: rolinoercy leming, pardwa, renifer, i drapiecy gronostaj, sowa niena, lis polarny i niedwied. W ubogiej biocenozie tundry mao jest zwierzt, a przez to mao ogniw, mao zalenoci.
Naruszenie ktregokolwiek ogniwa moe spowodowa zaburzenia caoci. Charakterystyczne s gwatowne fluktuacje niektrych gatunkw, np. lemingw.
Tundra jest obszarem, ktry nie uleg wpywom czowieka i gdzie warunki bytowania zwierzt i rolin nie zostay przez
niego zakcone. Cho nasilajca si w ostatnich latach eksploatacja z ropy naftowej moe stanowi powane zagroenie dla tego biomu.

Formacje pustynne
Rolinno pusty lodowych
charakterystyczna dla klimatu polarnego;
formacja uboga brak drzew i krzeww, w miejscach wolnych od lodu wystpuj nieliczne glony, porosty i mszaki;
obszar wystpowania: Antarktyda i wyspy Antarktyki.
wiat zwierzt: brak ssakw ldowych, natomiast liczne petwonogi: morsy oraz ptaki, a wrd nich pingwiny.

Rolinno pusty (gorcych i chodnych) oraz ppusty

charakterystyczna dla skrajnie suchych klimatw strefy zwrotnikowej, podzwrotnikowej i umiarkowanej ciepej;
formacja uboga nie tworzy zwartej pokrywy;
charakterystyczne s efemerydy, suchorosty (kserofity): suche i ostre trawy, kolczaste krzewy i liczne sukulenty:
aloesy, kaktusy, opuncje, drzewa butelkowe oraz rozchodniki, tamaryszki, akacje i palmy daktylowe;
obszar wystpowania: centralna i poudniowo-zachodnia Azja, pnocna i poudniowa cz Afryki, rodkowo-zachodnie wybrzee Ameryki Poudniowej, centralna i zachodnia cz Australii.
wiat zwierzt: liczne gady, pazy i owady (chrzszcze i szaracza) oraz szakale, liski pustynne, hieny, pumy, mrwkolewy oraz rysie (wycznie na pustyni amerykaskiej).

GENETYKA
Zaoenia teorii komrkowej:

komrka jest podstawow jednostk strukturaln kadego ywego organizmu,

komrka jest podstawow jednostk funkcjonaln kadego ywego organizmu,
komrki powstaj z ju istniejcych komrek,
w jdrze komrkowym zawarty jest noniki informacji genetycznej DNA.

Rozmnaanie to zdolno do wydawania potomstwa na wiat pciowe i bezpciowe.

Dziedziczno to zdolno do przekazywania zespou podobnych cech potomstwu.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

Zmienno genetyczna. Jedna para rodzicielska moe mie potomstwo rnice si od siebie i od swoich rodzicw.
DNA odpowiedzialny za przekazywanie okrelonych cech potomstwu; noniki informacji genetycznej.
Gen dominujcy w heterozygocie maskuje obecno drugiego genu, recesywnego; objawia si fenotypowo.
Fenotyp zesp cech organizmu stanowicy wyniki wspdziaania genw i warunkw rodowiska.
Gamety komrki rozrodcze, czyli komrki jajowe i plemniki; maj po jednym zestawie chromosomw.
Gen fragment DNA, ktry zawiera informacj dotyczc budowy okrelonego biaka, ma cile okrelone miejsce
w chromosomie.
Genotyp zesp wszystkich genw w komrce danego osobnika.
Heterozygota zygota majca w chromosomach homologicznych dwa rne geny danej cechy.
Chromosomy homologiczne identyczne chromosomy w komrce, majce w tym samym miejscu identyczne geny
(warunkujce t sam cech).
Homozygota zygota majca w chromosomach homologicznych dwa identyczne geny tej samej cechy.
Kod genetyczny szyfr okrelajcy struktur budowanego przez komrk biaka, jest powszechny taki sam dla
wszystkich organizmw.
Kodon jest to aminokwas kodowany przez trzy nukleotydy w odpowiedniej kolejnoci.
Kwasy nukleinowe zoone zwizki organiczne, skadniki wszystkich komrek, odpowiadaj za syntez biaek
i przenoszenie cech dziedzicznych.
Mutacje nage, samorzutnie powstajce zmiany dotyczce genw lub chromosomw.
Mutacje letalne mutacje powodujce mier zarodkw we wczesnym stadium rozwoju.
Gen recesywny gen ustpujcy, jego obecno nie ujawnia si w heterozygocie fenotypowo.
RNA bierze udzia w syntezie biaka.
Mutageny s to czynniki, ktre uszkadzaj nici DNA. Do tych czynnikw nale: promieniowanie i rne zwizki
chemiczne. Dziaanie mutagenw zwiksza czsto zachodzenia mutacji.
Selekcja dobr rolin i zwierzt o cechach dla siebie korzystnych.
Udomowienie oswajanie zwierzt w celu hodowli.

Budowa DNA
DNA skada si z dwch nici poczonych ze sob za pomoc takich samych par zasad azotowych zasada A czy si
z zasad T, a zasada C z zasad G. Nici te s skrcone wok siebie. Pojedyncz ni tworz liczne nukleotydy uoone
w sposb liniowy.
I prawo Mendla: w gametach (czyli komrce jajowej i plemniku) znajduje si zawsze jeden gen danej pary.

Dziedziczenie
O pci czowieka decyduje para chromosomw pci X i Y.
Para XX warunkuje pe esk, a para XY warunkuje pe msk.
Poniewa mczyzna produkuje 50% plemnikw wyposaonych w chromosom X i 50% plemnikw wyposaonych
w chromosom Y, prawdopodobiestwo urodzenia chopca lub dziewczynki wynosi rwnie 50% .

PODSTAWY EKOLOGII
Ekologia wzajemne stosunki, olkos = dom, miejsce ycia; logos = nauka
Twrca: Ernest Haeckel (biolog niemiecki 1869)
Ekologia
biologia rodowiskowa
ekonomika przyrody
nauka o strukturze i funkcjonowaniu przyrody

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

Biosfera jest to ukad (system) wzajemnych relacji zoony, termodynamicznie otwarty, samoregulujcy ogromne
zasoby energii. Biosfera jest mao stabilna i atwo ulega wszelkiego rodzaju odksztaceniom i modyfikacjom.
W obrbie biosfery zachodz nieustannie procesy fizyczne i chemiczne powodujce wymian energii i materii pomidzy organizmami ywymi a ich otoczeniem atmosfer, hydrosfer i litosfer. Najwaniejsze zjawiska tego typu:
wizanie energii sonecznej przez roliny zielone,
gromadzenie jej w formie produktw fotosyntezy,
dalsze przekazywanie organizmom niesamoywnym.
Jeeli biosfera ma rozwija si prawidowo, to biologicznie wane zwizki musz ulega cyklicznym zmianom.
Ekosystem podstawowa jednostka bada ekologicznych.
Krenie materii w ekosystemie podstawa rwnowagi ekologicznej.
Roliny (z punktu widzenia ekologicznego) nale do grupy organizmw samoywnych (autotroficznych); natomiast
zwierzta i czowiek do cudzoywnych (heterotroficznych); grzyby s rwnie cudzoywne.
Podstaw poywienia wszystkich organizmw s zwizki organiczne (biako, tuszcze, wglowodany itd.), ktre pochodz z biomasy innych organizmw.
Roliny jako autotrofy to producenci materii organicznej (wytwarzaj zwizki organiczne); natomiast heterotrofy
to konsumenci (yj kosztem substratw wytworzonych przez inne organizmy).
Fotosynteza = woda + dwutlenek wgla w obecnoci wiata tam, gdzie s chloroplasty (zielone komrki rolin).
Mikroorganizmy (grzyby i bakterie) powoduj powrt do H2O i CO2 s to reducenci (destruenci), powoduj proces
odwrotny do fotosyntezy.
Ekosystem fragment biosfery stanowicy funkcjonaln cao, w ktrej zachodzi wymiana substancji i nastpuje
przepyw energii midzy jej czci yw i nieoywion.
W skad ekosystemu wchodz ywe organizmy i abiotyczne elementy (czynniki) rodowiska tworzc nierozerwaln
wspzalen cao, ktrej istnienie jest niezbdnym warunkiem podtrzymania ycia na Ziemi.
ekosystem = biocenoza + siedlisko
Cechy ekosystemu
ekologiczna wspzaleno siedliska i organizmw
zdolno samoregulacji uwarunkowana kreniem materii
Rwnowaga ekologiczna w ekosystemie i przyczyny naruszania: Rwnowaga ekologiczna zaley od prawidowego funkcjonowania wszystkich ogniw wspdziaajcych w kreniu materii i przepywie energii. Jest uwarunkowana
prawidow liczebnoci producentw, konsumentw i destruentw oraz bilansem zerowym substratw (pobranych
z siedliska i ponownie zwrconych do siedliska).
Ingerencja czowieka (powodujca zaburzenie rwnowagi) polega na:
wprowadzaniu elementw nowych (dodawania) np. wprowadzanie odpadw (szko, plastyk, detergenty, substraty
ropopochodne); nowe organizmy (krlik w Australii, norka amerykaska w Europie),
usuwaniu z ukadw naturalnych jego elementw (wycofywanie) (eksport plonw, mikroelementw z gleby, eliminacja drapienikw),
zmianie warunkw siedliskowych np. melioracje jednostronne, bariery na drogach migracji zwierzt.

POJCIA BIOLOGICZNE W PIGUCE

Astygmatyzm wada soczewek powodujca nieostro obrazu. Obrazem punktu s odcinki lece na rnych paszczyznach.
Biaka zawieraj komplet aminokwasw, zbudowane s z ich pocze. Stanowi podstawowy budulec organizmu.
Binokular przyrzd optyczny sucy do obuocznej obserwacji przedmiotw.
Biogeografia nauka o rozmieszczeniu na Ziemi zwierzt i rolin.
Biologia nauka o organizmach ywych, ich yciu i rozwoju, obejmuje swym zakresem zoologi, botanik, antropologi i mikrobiologi, a take wiele innych.
Bionika nauka ta opiera si na obserwowaniu natury i wykorzystywaniu jej rozwiza w technice.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona  z 11

Cukier jeden za skadnikw pokarmowych skadajcy si z czsteczek glukozy.

Czynnik RH czynnik krwi ( RH+ przy jego obecnoci, przy jego braku RH-). Nazwa pochodzi od mapy Rhesus.
O grupie krwi decyduje substancja znajdujca si na czerwonych krwinkach.
Daltonizm schorzenie wzrokowe, polegajce na upoledzonym bd uniemoliwionym rozpoznawaniu barw.
Dializa polega na oczyszczaniu krwi poza ustrojem w sztucznej nerce. Krew chorego przepywa przez specjalne
bony, ktre s zanurzone w pynie dializujcym.
Efektor narzd wykonawczy w organizmie, pobudzany przez impulsy nerwowe.
Ekologia nauka biologiczna badajca wzajemne relacje midzy organizmami, a take midzy organizmami, a ich
rodowiskiem.
Estrogen hormon eski wytwarzany przez jajniki, powstaj dziki niemu komrki jajowe.
Etapy rozwoju czowieka wyrniamy okresy noworodkowy, niemowlcy, poniemowlcy, dziecicy, modzieczy,
czowiek dorosy.
Gruczo narzd czowieka lub zwierzcia wytwarzajcy substancje niezbdne dla organizmu.
Hemofilia zaburzenie w krzepniciu krwi spowodowane brakiem pytek
Hemoglobina barwnik erytrocytw, nadaje krwi charakterystyczny czerwony kolor. Spenia funkcj transportow.
Homeostaza to stan organizmu, w ktrym zachowuje stae warunki rodowiska wewntrznego.
Hormon zwizek organiczny wytwarzany przez organizmy ywe, regulujcy i koordynujcy procesy chemiczne
w komrkach i tkankach, a take funkcje fizjologiczne.
Katabolizm proces, w wyniku ktrego nastpuje rozkad substancji zoonych na proste.
Komrka podstawowa jednostka strukturalna i czynnociowa rolin i zwierzt; moe stanowi rwnie samodzielny
organizm.
Krew podstawowy element organizmu. Skada si z osocza i elementw morfotycznych (erytrocytw, leukocytw
i trombocytw-krzepnicie krwi). Spenia funkcj transportow.
Kurza lepota zaburzenie adaptacji oka do widzenia w ciemnoci.
uk odruchowy jest to droga od receptora do efektora.
Mikroelementy pierwiastki chemiczne wystpujce w bardzo maych ilociach, niezbdne do ycia i rozwoju organizmw.
Makroelementy podobnie jak powyej, jednak elementy te wystpuj w znacznie wikszych ilociach.
Metabolizm proces polegajcy na przemianie materii i energii zachodzcy w kadym ywym organizmie.
Miadyca choroba ukadu krenia polegajca na zmniejszeniu si rednic naczy krwiononych.
Mikroklimat klimat charakterystyczny dla malej czci rodowiska.
Mikroskop Przyrzd optyczny skadajcy si z czci mechanicznych (statyw z podstawk, tubus, rewolwer, stolik,
ruby: makrometryczna i mikrometryczna) oraz optycznych (okular, obiektyw, lusterko, kondensor).
Narzd wyspecjalizowana struktura zbudowana z kilku rodzajw tkanek.
Narzdy zmysw narzdy umoliwiajce odbieranie bodcw, wikszo tych narzdw mieci si na gowie, gdy
std maj najkrtsz drog do mzgu.
Odruch reakcja na bodce zewntrzne bd wewntrzne (odruchy bezwarunkowe i warunkowe nabyte )
Odywianie og czynnoci zwizanych z pobieraniem i przetwarzaniem skadnikw pokarmowych. Wyrniamy
odywianie samoywne (autotroficzne) oraz odywianie cudzoywne (heterotroficzne).
Omdlenie chwilowa utrata przytomnoci.
Przyroda caoksztat rzeczy, zjawisk i czynnoci zachodzcych we wszechwiecie i tworzcych ten wszechwiat.
Receptor zakoczenia wkien nerwowych wraliwe na rne rodzaje bodcw.
Rozmnaanie jest to zdolno organizmw do wydawania na wiat potomstwa.
Sozologia nauka o ochronie rodowiska.
Synteza polega na tworzeniu zwizkw zoonych ze zwizkw prostszych.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona 10 z 11

Testosteron hormon mski powodujcy np. powikszanie si narzdw pciowych.

Tkanka zesp komrek o podobnej budowie, penicych cile okrelon funkcj.
Tuszcz skada si z glicerolu poczonego z kwasami tuszczowymi.
Ukad zesp narzdw; wyrniamy ukady: pokarmowy, oddechowy, krwionony, kostny, nerwowy, miniowy,
wydalniczy, rozrodczy.
Wze chonny osadzone s tam biae ciaka krwi, ktre usuwaj bakterie.
Wirus mikroorganizm zdolny do ycia, a wic rwnie do rozmnaania jedynie we wntrzu ywych organizmw.
Witaminy s to zwizki organiczne przyswajane bez rozkadu.
Woda gwny rozpuszczalnik w organizmie, tworzy rodowisko, w ktrym zachodz reakcje chemiczne.
Zapodnienie jest to poczenie jdra komrkowego komrki jajowej z jdrem komrkowym komrki plemnika.
Wyrnia si zapodnienie zewntrzne (ryby, pazy) i zapodnienie wewntrzne (ptaki, ssaki).

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | BIOLOGIA

strona 11 z 11