WYKAD

Z ALGEBRY LINIOWEJ Z GEOMETRI

JACEK DBECKI
Rozwizywanie ukadw rwna liniowych metod Gaussa
Ukadem rwna liniowych nazywa si ukad rwna postaci
a11 x1 + + a1p xp = b1 ,
..
..
..
.
.
.
aq1 x1 + + aqp xp = bq .
Zakadamy tu, e wspczynniki aji dla i {1, . . . , p}, j {1, . . . , q} oraz wyrazy wolne b1 , . . . , bq s
liczbami rzeczywistymi, a przez rozwizanie takiego ukadu rwna rozumiemy kady cig liczb
rzeczywistych x1 , . . . , xp , ktre speniaj wszystkie rwnania tego ukadu.
Omwimy teraz metod Gaussa, dziki ktrej mona wyznaczy wszystkie rozwizania danego
ukadu rwna liniowych lub stwierdzi, e nie ma on rozwiza, czyli jest sprzeczny. Metoda ta
polega na przeksztacaniu ukadu za pomoc dwch operacji elementarnych:
1) dodania do ktrego rwnania innego rwnania pomnoonego przez pewn liczb rzeczywist,
2) zamiany dwch rwna miejscami.
Oczywicie operacje te przeksztacaj ukad na ukad mu rwnowany, czyli majcy dokadnie te
same rozwizania.
Opiszemy najpierw oglnie odpowiedni algorytm, a pniej objanimy go na przykadzie.
Przed rozpoczciem oblicze rwnania naley zapisa jedno pod drugim w ten sposb, by wyrazy
zawierajce te same niewiadome stay jeden pod drugim tworzc kolumny po lewej stronie rwna,
natomiast wyrazy wolne stay po prawej stronie.
Algorytm mona podzieli na dwie czci.
W pierwszej sprowadza si ukad do postaci schodkowej. Ta cz skada si z tylu krokw, ile jest
niewiadomych. W trakcie oblicze bdziemy podkrela niektre wyrazy, aby mc si potem do
nich odwoywa. Przypumy, e wykonalimy k 1 krokw i mamy wykona k-ty. Gdy w k-tej
kolumnie brak niezerowych wyrazw lecych niej ni wszystkie wyrazy dotychczas podkrelone,
to w k-tym kroku nie robimy nic. W przeciwnym wypadku oznaczmy przez l numer najwyszego z
rwna lecych niej ni wszystkie wyrazy dotychczas podkrelone. Jeli l-te rwnanie ma w k-tej
kolumnie wyraz zerowy, to zamieniamy miejscami rwnanie l-te i ktre (powiedzmy pierwsze od
gry) spord rwna lecych niej i majcych w k-tej kolumnie wyraz niezerowy. Dziki temu l-te
rwnanie bdzie ju miao w k-tej kolumnie wyraz niezerowy, czyli wyraz postaci cxk , gdzie c 6= 0.
Podkrelamy go. Naley teraz mnoy l-te rwnanie przez odpowiednie liczby rzeczywiste i
dodawa do rwna lecych poniej tak, by po takim przeksztaceniu miay one w k-tej kolumnie
wyrazy zerowe. Wida, e gdy przeksztacane rwnanie ma w k-tej kolumnie wyraz dxk , to liczb,
przez ktr trzeba pomnoy l-te rwnanie, jest d/c.
Po zakoczeniu pierwszej czci algorytmu pewna ilo ostatnich rwna moe mie zerowe lewe
strony. Jeli cho jedno z nich ma niezerow praw stron, to oczywiste jest, e ukad jest
sprzeczny, i algorytm si koczy. Jeli natomiast wszystkie takie rwnania maj rwnie prawe
strony zerowe, to mona je zignorowa, bo nic nie wnosz do ukadu.
1

W drugiej czci wylicza si ju atwo idc od dou do gry niewiadome wystpujce w

podkrelonych wyrazach podstawiajc przy tym za kadym razem wartoci niewiadomych
obliczonych wczeniej. W ten sposb niewiadome wystpujce w podkrelonych wyrazach zostan
wyraone przez pozostae niewiadome, ktre traktuje si jako parametry mogce przyjmowa
dowolne wartoci ze zbioru liczb rzeczywistych. Jest jasne, e tak otrzymane wzory daj wszystkie
rozwizania rozpatrywanego ukadu.
Przykad. Rozwiemy nastpujcy ukad rwna liniowych
x1
2x1
3x1
x1

2x2 +x3 +x4 x5

4x2 +2x3 +5x4 x5
6x2 +x3 +x4 2x5
+2x2 +x3 2x4 x5

=
=
=
=

1,
1,
3,
0.

Krok pierwszy. Podkrelamy wyraz pierwszego rwnania w pierwszej kolumnie. Mnoymy pierwsze
rwnanie przez 2 i dodajemy do drugiego, przez 3 i dodajemy do trzeciego, przez 1 i dodajemy
do czwartego. Mamy
x1 2x2 +x3 +x4 x5 =
1,
3x4 +x5 = 1,
2x3 2x4 +x5 =
0,
2x3 x4 2x5 =
1.
Krok drugi. Nie robimy nic.
Krok trzeci. Zamieniamy miejscami rwnania drugie i trzecie
x1 2x2

+x3 +x4 x5
2x3 2x4 +x5
3x4 +x5
2x3 x4 2x5

=
1,
=
0,
= 1,
=
1,

po czym podkrelamy wyraz drugiego rwnania w trzeciej kolumnie. Mnoymy drugie rwnanie
przez 0 i dodajemy do trzeciego, przez 1 i dodajemy do czwartego. Mamy
x1 2x2

+x3 +x4
2x3 2x4
3x4
3x4

x5
+x5
+x5
x5

=
1,
=
0,
= 1,
=
1.

Krok czwarty. Podkrelamy wyraz trzeciego rwnania w czwartej kolumnie. Mnoymy trzecie
rwnanie przez 1 i dodajemy do czwartego. Mamy
x1 2x2

+x3 +x4 x5
2x3 2x4 +x5
3x4 +x5
0

=
1,
=
0,
= 1,
=
0.

Krok pity. Nie robimy nic.

Otrzymany ukad ma posta schodkow. Wida, e nie jest sprzeczny. Ignorujemy czwarte
rwnanie i przechodzimy do drugiej czci algorytmu.
Wyliczamy x4 z trzeciego rwnania
x4 = 13 (x5 1) = 13 x5 13 .
2

Wyliczamy x3 z drugiego rwnania wstawiajc za x4 wczeniej obliczon warto

x3 = 12 2( 13 x5 13 ) x5 = 56 x5 + 13 .
Wyliczamy x1 z pierwszego rwnania wstawiajc za x3 i x4 wczeniej obliczone wartoci
x1 = 2x2 ( 56 x5 + 13 ) ( 13 x5 13 ) + x5 + 1 = 2x2 + 12 x5 + 1.
Ostatecznie mamy zatem rozwizanie w postaci
x1 = 2x2 + 12 x5 +1,
5
x
6 5
31 x5

x3 =
x4 =

+ 13 ,
13 .

Jeeli teraz wemiemy dowolne liczby rzeczywiste x2 , x5 , wstawimy do tych wzorw i obliczymy z
nich x1 , x3 , x4 , to cig x1 , x2 , x3 , x4 , x5 bdzie rozwizaniem naszego ukadu. Co wicej, kade
rozwizanie da si uzyska w ten sposb.
Grupy, piercienie, ciaa
Niech X bdzie zbiorem. Dziaaniem w zbiorze X nazywa si dowolne odwzorowanie
d : X X X.
Przypomnijmy, e iloczyn kartezjaski X X jest zbiorem wszystkich par (x, y), gdzie x, y X (i
przy tym (x, y) 6= (y, x), gdy x 6= y). Zatem dziaanie d przyporzdkowuje kadej parze elementw
zbioru X pewien element z X.
W dalszej czci wykadu bdziemy czsto uywa nastpujcych oznacze, ktre s powszechnie
przyjte we wszystkich gaziach matematyki:
N zbir liczb naturalnych,
Z zbir liczb cakowitych,
Q zbir liczb wymiernych,
R zbir liczb rzeczywistych.
Umawiamy si przy tym, e na naszym wykadzie bdziemy za liczb naturaln uwaa rwnie 0.
Dobrze znanymi przykadami dziaa s: zwyke dodawanie w zbiorach N, Z, Q, R, zwyke
odejmowanie w zbiorach Z, Q, R, zwyke mnoenie w zbiorach N, Z, Q, R.
Dziaanie d w zbiorze X nazywamy:
przemiennym, gdy d(y, x) = d(x, y) dla wszystkich x, y X,
cznym, gdy d(d(x, y), z) = d(x, d(y, z)) dla wszystkich x, y, z X.
Na przykad zwyke dodawanie i mnoenie w N, Z, Q, R s przemienne i czne.
Element e nalecy do zbioru X nazywa si elementem neutralnym dla dziaania d w X, gdy
d(x, e) = x i d(e, x) = x dla kadego x X.
Oczywicie w N, Z, Q, R elementem neutralnym dla zwykego dodawania jest 0, a dla zwykego
mnoenia 1.
3

Twierdzenie. Dla dowolnego dziaania moe istnie co najwyej jeden element neutralny.
Dowd: Gdy e i e0 s elementami neutralnymi dla d, to e0 = d(e, e0 ) = e.
Jeeli dziaanie d w zbiorze X ma element neutralny e i jeeli x X, to element y zbioru X nazywa
si elementem przeciwnym albo elementem odwrotnym do x, gdy d(x, y) = e i d(y, x) = e.
Oczywicie wzgldem zwykego dodawania w Z, Q, R kady element x posiada element przeciwny,
mianowicie x.
Twierdzenie. Jeeli dziaanie w zbiorze X ma element neutralny i jest czne, to dowolny element
zbioru X moe mie co najwyej jeden element przeciwny lub odwrotny.
Dowd: Gdy e jest elementem neutralnym dla cznego dziaania d w X, x X, a y i y 0 s
elementami zbioru X przeciwnymi lub odwrotnymi do x, to
y 0 = d(y 0 , e) = d(y 0 , d(x, y)) = d(d(y 0 , x), y) = d(e, y) = y.
Definicja. Grup nazywa si zbir z okrelonym w nim dziaaniem, ktre jest czne, posiada
element neutralny i jest takie, e kady element tego zbioru posiada element przeciwny lub
odwrotny.
Jeli dodatkowo dziaanie jest przemienne, to grup nazywa si przemienn lub abelow.
Przykadami grup s zbiory Z, Q, R ze zwykym dodawaniem. S to grupy abelowe.
W praktyce dziaanie w dowolnej grupie zapisuje si tak samo, jak zwyke dodawanie, czyli zamiast
d(x, y) pisze si x + y (jest to zapis addytywny), albo jak zwyke mnoenie, czyli zamiast d(x, y)
pisze si x y lub xy (jest to zapis multyplikatywny), przy czym zapis addytywny stosuje si tylko w
przypadku grup abelowych. Uywajc zapisu addytywnego dziaanie nazywa si dodawaniem,
element neutralny oznacza si przez 0 i nazywa zerem, a element przeciwny do x oznacza si przez
x. Uywajc zapisu multyplikatywnego dziaanie nazywa si mnoeniem, element neutralny
oznacza si przez 1 i nazywa jedynk, a element odwrotny do x oznacza si przez 1/x lub x1 .
Podamy teraz przykady grup nieabelowych. W tym celu przypomnimy najpierw niektre
podstawowe fakty z teorii mnogoci.
Jeeli X i Y s zbiorami, to odwzorowanie f : X Y przyporzdkowuje kademu elementowi x
zbioru X dokadnie jeden element f (x) zbioru Y . Jeeli kady element zbioru Y jest
przyporzdkowany poprzez f co najwyej jednemu elementowi zbioru X (to znaczy dla kadych
x, x0 X takich, e x0 6= x, jest f (x0 ) 6= f (x)), to f nazywamy injekcj, natomiast gdy kady
element zbioru Y jest przyporzdkowany poprzez f co najmniej jednemu elementowi zbioru X (to
znaczy dla kadego y Y istnieje taki x X, e y = f (x)), to f nazywamy surjekcj.
Odwzorowanie, ktre jest rwnoczenie injekcj i surjekcj nazywamy bijekcj. Do kadej bijekcji
f : X Y mamy bijekcj odwrotn f 1 : Y X tak, e dla kadego y Y f 1 (y) = x, gdzie x
jest jedynym elementem X, dla ktrego f (x) = y.
Jeeli X, Y , Z s zbiorami, to zoenie odwzorowa f : X Y i g : Y Z oznaczane przez g f
jest odwzorowaniem X Z okrelonym wzorem (g f )(x) = g(f (x)) dla kadego x X.

Przykad. Niech Z bdzie dowolnym zbiorem. Wtedy zbir wszystkich bijekcji Z Z ze

skadaniem odwzorowa jako dziaaniem (to znaczy w zapisie multyplikatywnym gf = g f dla
bijekcji f, g : Z Z) jest grup. Elementem neutralnym jest odwzorowanie identycznociowe
idZ : Z Z okrelone wzorem idZ (z) = z dla kadego z Z, a elementem odwrotnym do bijekcji
f : Z Z jest bijekcja do niej odwrotna f 1 : Z Z.
wiczenie. Wykaza, e grupa bijekcji zbioru Z jest abelowa wtedy i tylko wtedy, gdy Z ma co
najwyej dwa elementy.
Przykad. Wemy za Z w poprzednim przykadzie zbir {1, . . . , n}, gdzie n N. Bijekcje tego
zbioru nazywa si permutacjami. Dostajemy wic grup permutacji zbioru n-elementowego, ktr
bdziemy oznacza przez Sn . Jak wiadomo z kombinatoryki grupa ta ma n! elementw. Wygodnie
bdzie dowoln permutacj : {1, . . . , n} {1, . . . , n} z Sn zapisywa w postaci

1
...
n
.
(1) . . . (n)
Uatwi to mnoenie permutacji i ich odwracanie, na przykad w grupie S5 mamy

1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
=
,
3 1 5 2 4
4 2 5 1 3
2 1 4 3 5

1 2 3 4 5
1 2 3 4 5
=
.
2 5 4 1 3
4 1 5 3 2
Przejdziemy teraz od grup do piercieni i cia.
Definicja. Piercieniem nazywa si zbir R z okrelonymi w nim dwoma dziaaniami:
zapisywanym addytywnie dodawaniem i zapisywanym multyplikatywnie mnoeniem, takimi e R z
dodawaniem jest grup abelow, e mnoenie jest czne, a oprcz tego zachodzi rozdzielno
mnoenia wzgldem dodawania, to znaczy x(y + z) = xy + xz i (x + y)z = xz + yz dla wszystkich
x, y, z R.
Jeeli dodatkowo mnoenie jest przemienne, to mwimy, e piercie jest przemienny, a jeeli
mnoenie ma element neutralny, to mwimy, e piercie jest z jedynk. Na og wymaga si
ponadto, eby w piercieniu z jedynk jedynka bya rna od zera.
atwo zauway, e zbiory Z, Q, R ze zwykym dodawaniem i mnoeniem s piercieniami
przemiennymi z jedynk.
Nieco bardziej skomplikowanym przykadem piercienia przemiennego z jedynk jest zbir R[X]
wielomianw jednej zmiennej X o wspczynnikach rzeczywistych wraz ze znanymi ze szkoy
dziaaniami dodawania i mnoenia wielomianw.
Definicja. Piercie przemienny z jedynk, w ktrym kady element poza zerem ma element
odwrotny (oczywicie wzgldem mnoenia) nazywa si ciaem.
Wida, e ciaami s na przykad zbiory Q i R ze zwykym dodawaniem i mnoeniem.
Aby sobie utrwali definicj ciaa wypiszemy teraz wszystkie definiujce je aksjomaty, czyli
warunki, ktre powinny spenia okrelone w nim dziaania.
5

Ot zbir K wraz z okrelonym w nim dodawaniem i mnoeniem jest ciaem, gdy:

1) + = + dla wszystkich , K,
2) ( + ) + = + ( + ) dla wszystkich , , K,
3) istnieje 0 K takie, e dla kadego K + 0 = ,
4) dla kadego K istnieje K takie, e + () = 0,
5) = dla wszystkich , K,
6) () = () dla wszystkich , , K,
7) istnieje 1 K taka, e dla kadego K 1 = ,
8) dla kadego K \ {0} istnieje 1 K takie, e 1 = 1,
9) ( + ) = + dla wszystkich , , K,
10) 1 6= 0.
Warunki 3), 4), 7), 8), 9) moglimy tu napisa w uproszczonej formie dziki temu, e mamy 1) i 5).
Korzystajc tylko z aksjomatw 1)10) wykaemy teraz, e w dowolnym ciele mona stosowa wiele
regu przeksztacania wyrae algebraicznych, ktre stosowao si w szkole do liczb rzeczywistych.
Twierdzenie. Jeeli K jest dowolnym ciaem, a , K, to zachodz nastpujce rwnoci:
1) = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy = 0 lub = 0,
2) () = ,
3) ( + ) = () + (),
4) (1 )1 = , o ile 6= 0,
5) ()1 = (1 )( 1 ), o ile 6= 0 i 6= 0,
6) () = () i () = (),
7) ()() = .
Dowd: 0 + 0 = 0, wic 0 = (0 + 0) = 0 + 0 i po dodaniu (0) do obu stron dostajemy
0 = (0 + 0) + ((0)) = 0 + (0 + ((0))) = 0 + 0 = 0, czyli jeli = 0, to = 0.
Podobnie dowodzi si, e jeli = 0, to = 0. Natomiast jeli = 0, a 6= 0, to po pomnoeniu
obu stron przez 1 dostajemy 0 = 1 0 = 1 () = (1 ) = 1 = , co koczy dowd 1).
2) zachodzi, bo () + = 0.
3) zachodzi, bo ( + ) + (() + ()) = ( + ) + (() + ()) = (( + ) + ()) + () =
( + ( + ())) + () = ( + 0) + () = + () = 0.
4) zachodzi, bo 1 = 1.
5) zachodzi, bo
()(1 1 ) = ()( 1 1 ) = (() 1 )1 = (( 1 ))1 = (1)1 = 1 = 1.
Skoro + () = ( + ()) = 0 = 0, to mamy () = (). Podobnie dowodzi si, e
() = (), wic zachodzi 6).
W kocu 7) wynika z 6) i 2).
W dowolnym ciele K definiuje si rwnie odejmowanie wzorem = + () dla kadych
, K i dzielenie wzorem / = ( 1 ) dla kadych K, K \ {0}. Zwrmy uwag, e
odejmowanie jest dziaaniem w K, lecz dzielenie formalnie nim nie jest, bo nie wolno dzieli przez 0.
wiczenie. Wykaza, e ( ) = dla wszystkich , , K.
Oczywicie w dowolnym ciele przyjmujemy tak kolejno wykonywania dziaa, do jakiej jestemy
przyzwyczajeni: najpierw mnoenie lub dzielenie, a dopiero pniej dodawanie lub odejmowanie, o
ile nawiasy nie wskazuj inaczej.
6

W dowolnym ciele K mona te rekurencyjnie zdefiniowa potg n dla K i n N, przyjmujc

0 = 1 i m = m1 dla kadego m {1, . . . , n}.
Analizujc algorytm Gaussa mona si przekona, e da si go zastosowa do rozwizywania
ukadw rwna liniowych o wspczynnikach i wyrazach wolnych z dowolnego ciaa K, a nie tylko
z R. Oczywicie w takiej sytuacji rozwizania bd rwnie nalee do ciaa K zamiast do R.
Zobaczymy teraz, e istniej piercienie przemienne z jedynk, a nawet ciaa, ktre s skoczone.
Niech n N oraz n 2. Oznaczmy Zn = {0, . . . , n 1} i okrelmy w zbiorze Zn dodawanie i
mnoenie modulo n polegajce na tym, e dwie liczby z tego zbioru zwyczajnie dodajemy lub
mnoymy, po czym bierzemy reszt z dzielenia wyniku przez n.
Na przykad suma liczb 5 i 6 modulo 7 jest rwna 4, a ich iloczyn modulo 7 jest rwny 2.
wiczenie. Sprawdzi, e Zn z dodawaniem i mnoeniem modulo n jest piercieniem przemiennym
z jedynk.
Twierdzenie. Jeeli n jest liczb pierwsz, to Zn jest ciaem.
Dowd: Wemy j Zn \ {0}. Niech r0 , . . . , rn1 bd resztami z dzielenia przez n iloczynw
0j, . . . , (n 1)j. Gdyby rk = rl dla pewnych k, l Zn takich, e k < l, to (l k)j byoby podzielne
przez przez n. Ale n jest liczb pierwsz, wic podzielne przez n musiaoby by l k lub j, co jest
niemoliwe, bo l k, j {1, . . . , n 1}. Zatem liczby r0 , . . . , rn1 s parami rne, a w
konsekwencji {r0 , . . . , rn1 } = {0, . . . , n 1}. W szczeglnoci istnieje takie m Zn , e rm = 1, co
oznacza, e m jest elementem odwrotnym do j.
Niech K bdzie dowolnym ciaem. Jeeli istnieje liczba n N \ {0}, dla ktrej suma 1 + . . . + 1
zoona z n skadnikw bdcych jedynk ciaa K jest rwna 0, to najmniejsz tak liczb
nazywamy charakterystyk ciaa K. W przeciwnym wypadku mwimy, e K ma charakterystyk 0.
Wida, e ciaa Q i R maj charakterystyki 0, natomiast ciao Zn , gdzie n jest liczb pierwsz, ma
charakterystyk n.
Twierdzenie. Rna od 0 charakterystyka ciaa jest liczb pierwsz.
Dowd: Niech charakterystyka bdzie rwna n. Przypumy dla dowodu nie wprost, e n = kl,
gdzie k, l N, k 2 i l 2. Wtedy suma n jedynek jest rwna iloczynowi sum k i l jedynek, wic
ktra z tych dwch sum musi by rwna 0. Jednak k < n i l < n, co jest sprzeczne z definicj n.
Z ostatniego twierdzenia wynika, e gdy liczba n nie jest pierwsza, to Zn nie jest ciaem.
Ciao liczb zespolonych
Oznaczmy przez C zbir R R (czyli zbir par liczb rzeczywistych) oraz zdefiniujmy na tym
zbiorze dodawanie i mnoenie nastpujcymi wzorami:
(a, b) + (c, d) = (a + c, b + d),
(a, b)(c, d) = (ac bd, ad + bc).

wiczenie. Sprawdzi, e zbir C z tymi dziaaniami jest ciaem (a przy tym zachodz rwnoci
0 = (0, 0), (a, b) = (a, b), 1 = (1, 0), (a, b)1 = (a/(a2 + b2 ), b/(a2 + b2 )), o ile (a, b) 6= 0).
Tak skonstruowane ciao nazywa si ciaem liczb zespolonych, a jego elementy liczbami zespolonym.
Liczb zespolon
i = (0, 1)
nazywa si jednostk urojon. Ma ona bardzo wan (i zaskakujc na pierwszy rzut oka) wasno,
a mianowicie i2 = (0, 1)(0, 1) = (1, 0) = (1, 0) = 1, czyli
i2 = 1.
Dowoln liczb rzeczywist a bdziemy utosamia z liczb zespolon (a, 0). Nie doprowadzi to do
nieporozumie, bo jeli wemiemy dwie liczby rzeczywiste a i b, potraktujemy je jako liczby
zespolone (a, 0) i (b, 0), a nastpnie obliczymy sum i iloczyn tych liczb zespolonych, to otrzymamy
(a + b, 0) i (ab, 0), czyli to samo, co gdybymy a i b dodali i pomnoyli jako liczby rzeczywiste, a
dopiero pniej otrzymane wyniki potraktowali jako liczby zespolone dopisujc 0 jako drugi wyraz
pary. Ponadto, jeli a 6= b, to (a, 0) 6= (b, 0). Moemy wic uwaa, e R C.
Dziki temu utosamieniu dowoln liczb zespolon (a, b) da si zapisa (i to jednoznacznie) jako
a + bi,
gdzie a, b R. Faktycznie, (a, b) = (a, 0) + (b, 0)(0, 1) = a + bi. W praktyce zawsze uywa si
wanie tego zapisu. Uatwia on obliczenia, mona bowiem przeksztaca wyraenia zawierajce
liczby zespolone wedug regu, do ktrych jestemy przyzwyczajeni, pamitajc jedynie, e i2 = 1.
Na przykad (a + bi)(c + di) = ac + adi + bci + bdi2 = ac + adi + bci bd = ac bd + (ad + bc)i.
Dla dowolnej liczby zespolonej a + bi, gdzie a, b R, definiujemy:
jej cz rzeczywist Re (a + bi) = a i cz urojon Im (a + bi) = b,
liczb zespolon z ni sprzon a + bi = a bi,

warto bezwzgldn (nazywan te moduem) |a + bi| = a2 + b2 .

Zauwamy, e warto bezwzgldna liczby zespolonej jest nieujemn liczb rzeczywist i e wartoci
bezwzgldne liczby rzeczywistej jako liczby rzeczywistej i jako liczby zespolonej pokrywaj si.
wiczenie. Wykaza, e dla wszystkich p, q C
1) Re p = (p + p)/2, Im p = (p p)/(2i),
2) p = p wtedy i tylko wtedy, gdy p R,
3) p = p,
4) p + q = p + q,
5) p q = p q,
6) pq = p q,
7) p/q = p/q, pod warunkiem, e q 6= 0,
8) |p + q| |p| + |q|,
9) |p q| ||p| |q||,
10) |pq| = |p||q|,
11) |p/q| = |p|/|q|, pod warunkiem, e q 6= 0,
12) |p| = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy p = 0,
13) pp = |p|2 .
8

Rwno 13) przydaje si, gdy chcemy dzieli liczby zespolone. Najlepiej wwczas pomnoy
dzieln i dzielnik przez sprzenie dzielnika: (a + bi)/(c + di) = (a + bi)(c di)/((c + di)(c di)) =
(ac + bd + (ad + bc)i)/(c2 + d2 ) = (ac + bd)/(c2 + d2 ) + ((ad + bc)/(c2 + d2 ))i.
Liczby zespolone moemy oczywicie utosamia z punktami paszczyzny, na ktrej jest wybrany
prostoktny ukad wsprzdnych kartezjaskich (w tym kontekcie nazywa si j paszczyzn
zespolon), w ten sposb, e liczbie zespolonej a + bi, gdzie a, b R, odpowiada punkt o
wsprzdnych (a, b). Wida, e liczbom rzeczywistym odpowiadaj przy tym punkty osi odcitych.
Parze liczb zespolonych wzajemnie ze sob sprzonych odpowiadaj punkty pooone symetrycznie
wzgldem osi odcitych. Warto bezwzgldna liczby zespolonej to odlego odpowiadajcego jej
punktu od pocztku ukadu wsprzdnych. Jeli popatrze na liczby zespolone jako na wektory
zaczepione w pocztku ukadu wsprzdnych o kocach w odpowiadajcych im punktach, to
dodawanie i odejmowanie liczb zespolonych jest tym samym, co dodawanie i odejmowanie
wektorw.
wiczenie. Dlaczego nierwno 8) z poprzedniego wiczenia nazwa si nierwnoci trjkta?
Umwmy si nazywa ktami liczby rzeczywiste z przedziau [0, 2). Dla ktw i definiujemy
ich sum jako sum liczb i , gdy naley ona do [0, 2), a jako t sum liczb i pomniejszon
o 2 w przeciwnym przypadku.
wiczenie. Sprawdzi, e zbir ktw z dziaaniem ich dodawania jest grup abelow.
Argumentem rnej od 0 liczby zespolonej a + bi, gdzie a, b R, nazywa si jedyny kt taki, e
cos =

a
,
+ b2

sin =

a2

b
.
+ b2

a2

Bdziemy go oznacza przez arg(a + bi). Z geometrycznego punktu widzenia jest to mierzony w
radianach kt skierowany midzy dodatni posi osi odcitych a odcinkiem czcym pocztek
ukadu wsprzdnych z punktem (a, b).
Natychmiastow konsekwencj przyjtych definicji jest rwno
p = |p|(cos(arg p) + i sin(arg p))
zachodzca dla p C \ {0}. Jej prawa strona to posta trygonometryczna liczby zespolonej p.
Nastpne wiczenie w poczeniu z rwnociami 10) i 11) z wczeniejszego wiczenia oraz powysz
postaci trygonometryczn daje interpretacj geometryczn mnoenia i dzielenia liczb zespolonych.
wiczenie. Wykaza, e dla wszystkich p, q C \ {0}
arg(pq) = arg p + arg q,
arg(p/q) = arg p arg q.
Jako wniosek z tego wiczenia atwo uzyska (przez indukcj ze wzgldu na n) wzr de Moivrea
pn = |p|n (cos(n arg p) + i sin(n arg p))
obowizujcy dla wszystkich p C \ {0} i n N.
9

wiczenie. Wykaza, e jeeli p C \ {0} i n N \ {0}, to istnieje dokadnie n zespolonych

pierwiastkw stopnia n z p, czyli takich liczb zespolonych q, e q n = p.
Podobnie jak definiowao si w szkole wielomiany jednej zmiennej o wspczynnikach rzeczywistych
i ich rzeczywiste pierwiastki, mona te zdefiniowa wielomiany jednej zmiennej o wspczynnikach
zespolonych i ich zespolone pierwiastki. Okazuje si, e w przypadku zespolonym zachodzi
nastpujce zasadnicze twierdzenie algebry, ktre na razie przyjmujemy bez dowodu.
Twierdzenie. Ciao liczb zespolonych jest algebraicznie domknite, to znaczy kady wielomian
jednej zmiennej o wspczynnikach zespolonych stopnia co najmniej pierwszego ma co najmniej
jeden pierwiastek zespolony.
wiczenie. Korzystajc z zasadniczego twierdzenia algebry udowodni, e
1) kady niezerowy wielomian jednej zmiennej o wspczynnikach zespolonych jest iloczynem
wielomianw jednej zmiennej o wspczynnikach zespolonych stopnia co najwyej pierwszego,
2) kady niezerowy wielomian jednej zmiennej o wspczynnikach rzeczywistych jest iloczynem
wielomianw jednej zmiennej o wspczynnikach rzeczywistych stopnia co najwyej drugiego.
Definicja przestrzeni wektorowej
Wprowadzimy teraz kluczowe dla caej algebry liniowej pojcie przestrzeni wektorowej.
Zamy, e K jest dowolnym ciaem.
Definicja. Przestrzeni wektorow (lub inaczej przestrzeni liniow) nad ciaem K nazywa si
zbir U z dwoma dziaaniami wewntrznym U U 3 (u, v) 7 u + v U i zewntrznym
K U 3 (, u) 7 u U , ktre speniaj nastpujce warunki:
1) v + u = u + v dla wszystkich u, v U (przemienno dodawania wektorw),
2) (u + v) + w = u + (v + w) dla wszystkich u, v, w U (czno dodawania wektorw),
3) istnieje oznaczany przez 0 element zbioru U taki, e dla kadego u U u + 0 = u (istnienie
wektora zerowego),
4) dla kadego u U istnieje oznaczany przez u element zbioru U taki, e u + (u) = 0 (istnienie
wektorw przeciwnych),
5) ( + )u = u + u dla wszystkich , K, u U (rozdzielno mnoenia wektorw przez
skalary wzgldem dodawania skalarw),
6) (u + v) = u + v dla wszystkich K, u, v U (rozdzielno mnoenia wektorw przez
skalary wzgldem dodawania wektorw),
7) ()u = (u) dla wszystkich , K, u U (czno mieszana mnoenia skalarw i
wektorw przez skalary),
8) 1u = u dla kadego u U .
Warto si dokadniej przyjrze tej definicji.
Dziaania tego rodzaju, jakiego rozwaalimy do tej pory, nazywamy teraz dziaaniami
wewntrznymi dla odrnienia od dziaania innego rodzaju, ktre si tutaj pojawio i ktre
nazywamy dziaaniem zewntrznym.
Jak wida, elementy ciaa K nazywa si w kontekcie powyszej definicji skalarami, a elementy
przestrzeni wektorowej U wektorami. W konsekwencji zapisywane addytywnie dziaanie
wewntrzne w U nazywa si dodawaniem wektorw, a zapisywane multyplikatywnie dziaanie
zewntrzne mnoeniem wektorw przez skalary.
10

Wiemy (ze wzgldu na 1)), e wektor 0 z warunku 3) jest jedyny (dlatego nie ma wtpliwoci co
oznaczylimy przez 0). Nazywa si go wektorem zerowym. Podobnie (ze wzgldu na 1) i 2)) dla
kadego u U wektor u z warunku 4) jest jedyny (dlatego nie ma wtpliwoci co oznaczylimy
przez u). Nazywa si go wektorem przeciwnym do u.
Warunki 1)4) mwi dokadnie tyle, e U z dodawaniem wektorw jest grup abelow. Now
rzecz do zapamitania s wic tylko warunki 5)8).
Dziki warunkowi 4) moemy okreli odejmowanie wektorw wzorem u v = u + (v) dla u, v U .
Oczywicie, o ile nawiasy nie wskazuj inaczej, najpierw wykonuje si mnoenie wektorw przez
skalary, a dopiero pniej dodawanie lub odejmowanie wektorw.
wiczenie. Udowodni, e warunek 1) z ostatniej definicji wynika z pozostaych warunkw.
Twierdzenie. Jeli U jest przestrzeni wektorow nad ciaem K, K oraz u U , to
1) u = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy = 0 lub u = 0,
2) ()u = (u) i (u) = (u).
Dowd: 0 = 0 + 0 w K, wic 0u = (0 + 0)u = 0u + 0u i po dodaniu do obu stron (0u) mamy
0 = (0u + 0u) + ((0u)) = 0u + (0u + ((0u))) = 0u + 0 = 0u. Podobnie 0 = 0 + 0 w U , wic
0 = (0 + 0) = 0 + 0 i po dodaniu do obu stron (0) mamy
0 = (0 + 0) + ((0)) = 0 + (0 + ((0))) = 0 + 0 = 0. Natomiast gdy 6= 0, a 0 = u, to
po pomnoeniu obu stron przez 1 mamy 0 = 1 0 = 1 (u) = (1 )u = 1u = u, co daje 1).
u + ()u = ( + ())u = 0u = 0, wic z jednoznacznoci wektora przeciwnego dostajemy
()u = (u). Podobnie u + (u) = (u + (u)) = 0 = 0, wic z jednoznacznoci wektora
przeciwnego dostajemy (u) = (u), co daje 2).
Zwrmy uwag, e dziki wasnoci 2) mona pisa wyraenie u bez adnych nawiasw, a
oprcz tego mamy uyteczn rwno u = (1)u.
Przestrze wektorow nad ciaem R lub C nazywa si odpowiednio rzeczywist lub zespolon
przestrzeni wektorow.
Podstawowe przykady przestrzeni wektorowych
O wektorach bya mowa na geometrii w szkole. I w istocie zbir wszystkich zaczepionych w jednym
wyrnionym punkcie wektorw na paszczynie albo w przestrzeni ze znanymi z geometrii
dziaaniami dodawania wektorw i mnoenia wektorw przez liczby rzeczywiste jest przestrzeni
wektorow nad ciaem liczb rzeczywistych. Mona si o tym przekona rysujc odpowiednie
obrazki. Ale cisy dowd wymagaby cisego ujcia geometrii poczynajc od poj pierwotnych i
aksjomatw. My postpimy inaczej. Dojdziemy do geometrii od algebry. Warto jednak od samego
pocztku mie w pamici obraz wektorw na paszczynie i w przestrzeni, bo s one najlepszym
rdem intuicji w algebrze liniowej.
Przejdmy do przykadw ju cakiem formalnych. Pierwszy z nich jest najwaniejszy.
Przykad. Niech K bdzie ciaem, a n N. Zbir K n z dziaaniami
(a1 , . . . , an ) + (b1 , . . . , bn ) = (a1 + b1 , . . . , an + bn ),
(a1 , . . . , an ) = (a1 , . . . , an )
jest przestrzeni wektorow nad K (tutaj 0 = (0, . . . , 0) i (a1 , . . . , an ) = (a1 , . . . , an )).
11

Zauwamy, e gdy K = R, a n = 2 albo 3, to przestrze wektorow z tego przykadu mona

utosamia ze wspomnian wczeniej przestrzeni wektorow zaczepionych w jednym wyrnionym
punkcie wektorw na paszczynie albo w przestrzeni pod warunkiem, e wybierze si ukad
wsprzdnych kartezjaskich o pocztku w tym punkcie (dowolny wektor (a, b) z R2 albo (a, b, c) z
R3 odpowiada wtedy wektorowi na paszczynie albo w przestrzeni o pocztku w wyrnionym
punkcie i kocu w punkcie o wsprzdnych odpowiednio (a, b) albo (a, b, c); wane jest tu to, e
dziaania wykonywane arytmetycznie (czyli wedug wzorw z ostatniego przykadu) i
geometrycznie daj ten sam wynik).
Przykad. Niech K bdzie ciaem, a X dowolnym zbiorem. Zbir K X (czyli zbir wszystkich
funkcji X K) z dziaaniami okrelonymi wzorami
( + )(x) = (x) + (x),
()(x) = (x)
dla , K X , K, x X, jest przestrzeni wektorow nad K (tutaj 0 : X 3 x 7 0 K i
: X 3 x 7 (x) K).
Przykad. Niech K bdzie podciaem ciaa L, to znaczy takim podzbiorem zbioru L, e dziaania z
L mona zawzi do K i K z tymi zawonymi dziaaniami jest ciaem (mona tu wzi choby
K = Q i L = R albo K = R i L = C). Wwczas L ze swoim dodawaniem i obcitym do K L
swoim mnoeniem jest przestrzeni wektorow nad K.
wiczenie. Sprawdzi e zbiory z dziaaniami opisane w powyszych przykadach faktycznie s
przestrzeniami wektorowymi.

12