ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Systematyka prawa rzymskiego:

• Część ogólna (prawo osobowe, przedmioty stosunków prawnych, czynności prawne)
• Zobowiązania
• Prawo rzeczowe
• Prawo rodzinne
• Prawo spadkowe
Okresy historyczne rozwoju prawa:
• Okres królewski
 Władało 7 królów
 Wydawali leges regie – legendarne ustawy królewskie
 Senat jako ciało doradcze (100 osób pod koniec tego okresu 300 sób)
 Komisje:
 Curiata (30 osób)
 Trybuta (21 osób)
 Centuriata (193 osoby – wg uzbrojenia na jakie było ich stać, 98
jeźdźców)
 Komisje te przyjmowały lub odrzucały wnioski o ustawe
• Okres republiki
 Władali konsulowie
 Pojawili sie cenzorzy (duzy wpływ na senat – decydowali o składzie
senatu)
 Pojawili się trybuni (nietykalni, prawo veta)
 Pojawili sie pretorzy (wymiar sprawiedliwości)
 Funkcjonował senat
• Okres pryncypatu
 Princeps – pierwszy obywatel
 Od Oktaiwana Augusta
 Posiadał władzę prokonsula (władza nad wojskiem), trybuna ludowego
(nietykalność i prawo veta), konsula i najwyższego kapłana
• Okres dominatu
 Państwo jako dominnum, imperium
 Jedynowładztwo cesarzy
Podział prawa:
• ius – prawo ludzkie
• fas – prawo sakralne
• Zasada personalności prawa (osobowości) – każdy obywatel, bez względu gdzie się
znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał
 ius civile w szerokim znaczeniu (=ius Quiritium) – obywatele rzymscy –
obejmowało ono ius civile w wąskim znaczeniu (plebiscita, uchwały senatu,
konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji) oraz ius honorarium (edykty
urzędników państwowych)
 ius peregrinorum – prawo peregrynów (wg obywateli rzymskich, ponieważ dla
peregrynów było to ich ius civile), w zależności – dawni sprzymierzeńcy Rzymu
zachowali swoje prawo, samorządy itd, wrogowie i podbici – narzucone prawo
rzymskie
 ius gentium – prawo o zasięgu międzynarodowym, podstawą wzajemne zaufanie
stron, zasady słuszności i sprawiedliwości
• ius publicum – prawo publiczne, normy dotyczące organizacji ludu
rzymskiego w postaci państwa (zasada – najwyższą powinnością prawa jest pomyślność
państwa, konflikt – na korzyść interesu publicznego)
• ius privatum – prawo prywatne, normy ustanowione w interesie
pojedynczych obywateli
• prawo przedmiotowe – całokształt norm regulujących (za pomocą
przymusu państwowego) pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich, podmiot

1
 może dostać zgodę na użycie przemocy aby przekonać drugi podmiot do należytego
zachowania się
• prawo podmiotowe – przyznane komuś przez prawo przedmiotowe
możliwości pewnego zachowania sie oraz domagania się określonego zachowania od
innej osoby (ale nie można przekraczać zasad słuszności i sprawiedliwości), jeśli
przedstawia jakąś wartość ekonomiczną to jest to prawo majątkowe, jeśli nie – prawo
niemajątkowe
• ius commune – prawo powszechne – obejmuje normy mające ogólne
zastosowanie
• ius singulare – prawo wyjątkowe – obejmuje normy mające wyjątkowe
zastosowanie (zakaz zawierania małżeństw przez żołnierzy), czasem uprzywilejowuje
pewną grupę społeczną
• prawo względne – uprawniony może domagać się pewnego zachowania
tylko od osoby określonej, a obowiązek tej osoby może polegać na działaniu
pozytywnym jak i negatywnym
• prawo bezwzględne – podmiot uprawniony może wymagać określonego
zachowania się od kogokolwiek (zachowanie to ma charakter negatywny i polega na
wstrzymaniu się od ingerencji w sferę cudzego władztwa)
• ius cogens - prawo względnie wiążące – obejmuje przepisy prawne, które
każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bezwzględnie respektować nie mając
żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (głównie
normy prawa publicznego)
• ius dispositivum - prawo bezwzględnie wiążące – obejmuje przepisy,
których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez
oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu (znaczenie subsydiarne, pomocnicze)
• prawo materialne:
 w prawie cywilnym – normy regulujące stosunki majątkowe
 w prawie karnym – dział prawa, który określa jakie czyny
uznawane są za przestępstwa i jakie kary należy wymierzać za ich popełnienie
 najogólniej – reguluje obowiązki poszczególnych podmiotów
• prawo formalne (procesowe):
 w prawie cywilnym – normy regulujące postępowanie podmiotów
prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez podmiot
zrealizowania norm prawa materialnego lub świadczenia odszkodowania za
szkodę
 w prawie karnym – reguluje sposób ustalania, czy przestępstwo zostało
popełnienie i przewiduje kto i w jakim trybie ma wymierzyć sankcję za
przekroczenie normy prawa materialnego
 Najogólniej – reguluje postępowanie organów państwowych powołanych
do wymiaru sprawiedliwości
Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i czasie:
• Norma prawna ma na celu zmuszenie jednostki do określonego działania lub
zaniechania, nakaz lub zakaz zachowań, norma jest prawna, gdy cel społeczny normy
skierowany jest na skupienie jakiejś zbiorowości ludzkiej w organizacji, której cele
determinowane są wspólnym dobrem tej zbiorowości i maja zmierzać do zachowania
samej organizacji, jej moc jest uzależniona od istnienia państwa
• Stosowane w oparciu o zasady dobra, słuszności i humanizmu
• Norma traktowana w sposób abstrakcyjny, jako coś co wyprzedza zdarzenie
• Norma prawna nie ma zastosowania do zdarzeń, które miały miejsce przed jej
powstaniem (chyba że względy natury moralnej, politycznej albo ekonomicznej)
• Prawo rzymskie obowiązywało na terenie imperium rzymskiego - zasada terytorialnosci
• zasada personalności prawa (osobowości) – każdy obywatel, bez względu gdzie się
znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał
Interpretacja prawa:
• faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej
• ustalenie znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania
• proces techniczny który ma doprowadzić do rekonstrukcji myśli prawodawcy (ustalenie
co jest prawem, określenie zachowania zgodnego z prawem, albo wykraczającego poza
to prawo)

2
 • rodzaje:
 autentyczna – jej dokonuje sam prawodawca
 legalna – pochodzi od desygnowanego do tej funkcji organu państwowego
(nie prawodawca !!!)
 sadowa – dokonywana przez sądy w toku stosowania prawa
 doktrynalna – dokonywana przez jurystów, posiadających ius publice
respondendi (od Augusta), miała moc wiążącą wobec organów państwowych
• dyrektywy wykładni (reguły pozwalające ustalić znaczenie interpretowanego
przepisu):
 językowa – wychodzimy z punktu widzenia budowy języka
 gramatyczna – wychodzimy z punktu widzenia budowy gramatyki
 logiczna – wychodzimy z punktu widzenia zasad logiki
 systemowa – treść normy ustala się ze względu na system prawa
 celowościowa – uwzględnia cel, jaki przepis ma do osiągnięcia
 teleologiczna – uwzględnia cel, jaki przepis ma do osiągnięcia
 historyczna – uwzględnia kontekst historyczny w jakim przepis się
ukształtował
 dosłowna – w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych
rodzajów wykładni zakres będzie taki sam, jaki ma przepis w znaczeniu
bezpośrednim (po zastosowaniu wykładni językowej)
 rozszerzająca – w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych
rodzajów wykładni zakres będzie szerszy od bezpośredniego znaczenia przepisu
(po zastosowaniu wykładni językowej)
 zwężająca – w przypadku gdy po porównaniu wyników różnych
rodzajów wykładni zakres będzie węższy od bezpośredniego znaczenia przepisu
(po zastosowaniu wykładni językowej)
Źródła powstania prawa:
• określenie faktów prawotwórczych, pochodzących od organów wyposażonych we władzę
legislacyjna (np. ustawa uchwalana na zgromadzeniu ludowym)
Źródła poznania prawa:
• pomniki prawa, pozwalające zrekonstruować stan prawa w poszczególnych epokach
historycznych
• trzy grupy
 źródła jurydyczne (kodyfikacja justyniańska, instytucje Gaiusa)
 źródła epigraficzne (rozmaite napisy o treści prawniczej wyrytych w
kamieniu albo na tablicach metalowych)
 pisma nie prawnicze – dzieła historyków. Poetów, retorów
• pozwalają prześledzić rozwój czynników prawotwórczych (najstarszy zwyczaj,
ustawa, edykty, uchwały senatu, konstytucje cesarskie wszystko wraz z działalnością
jurysprudencji, a na końcu jeszcze raz zwyczaj)

3
 ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO
Źródła prawa
Prawo zwyczajowe:
• W czasach najdawniejszych źródłem prawa był zwyczaj (na jego podstawie
ukształtowało się prawo zwyczajowe)
• Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania i
dobrowolnie uznany przez większość jako konieczny, wtedy stosowany przez dłuższy
czas w sposób niezmienny
• Prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (w ustawie wola wyrażona
wyraźnie)
• Nie sprzyja poczuciu pewności prawnej, bo nie jest spisane – stwarza warunki do
nadużyć
• Kodyfikacja zwyczajowego prawa rzymskiego – 450 r. p.n.e. – Ustawa XII Tablic – źródła
wszelkiego prawa (publicznego i prywatnego)
• Spisanie prawa nie wykluczało zwyczaju jako czynnika prawotwórczego
• Przyznano mu moc ustawie a także moc uchylania ustaw
• Cechy zwyczaju:
 Dawność zwyczaju – musiał funkcjonować od dawna
 Ogólna zgoda na stosowanie – posługiwanie się nim
 Racjonalny charakter prawa zwyczajowego
 Brak sprzeczności z ustawami (ten warunek doszedł, gdy gospodarka
zaczęła się cofać a prawo było zbyt dobre – następuje wulgaryzacja prawa
Ustawa:
• Ustawa – to co lud nakazuje i ustanawia
• Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe – comitia
 Początkowo głosowanie jawne
 Comitia centuriara – głosowanie tajne wg centurii
 Comitia tributa – głosowanie tajne wg tribus
• Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsul, pretor) zapytując
zgromadzonych czy przyjmują projekt ustawy, zanim nad nią głosowano odbywała się
powszechna dyskusja, po głosowaniu jeżeli za – senat zatwierdzał
• Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat
• Ustawa składała się z 3 części:
 Praescripto – nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
 Rogatio – sam tekst ustawy
 Sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie
• Rodzaje ustaw z uwagi na sankcję:
 Perfecta (doskonałe) – posiada sankcję nieważności, która dotyka
czynność wykonana wbrew postanowieniom ustawy a dodatkowo pociąga
konsekwence karne
 Minus quam perfecta (mniej doskonałe)– mimo wykonania
czynności wbrew ustawie, uznaję się czynność za ważną, ale za jej sporządzenie
przewiduje się sankcje karne
 Imperfecta (niedoskonałe)– ustawa pozbawiona jakiejkolwiek
sankcji
• Plebejusze mieli własne zgromadzenia – concilia plebis –
obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego, podejmowane tam uchwały
obowiązywały tylko plebejuszy ale od lex Hortensia (286 r. p.n.e.) obowiązywały
wszystkich obywateli
• Zgromadzenia ludowe jako ciała ustawodawcze
funkcjonowały do czasów cesarza Nerwy (ok. 100 r. n.e.)
• Zgromadzenia te wydały szereg ustaw, istotnych także dla
prawa prywatnego, ale przede wszystkim ustawę XII Tablic ( spisana po długich walkach
plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa, sporządzona przez 10-cio osobowy zespół,
którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego, poza niewielka liczbą przepisów
sakralnych, jej trzon stanowią przepisy świeckie, regulowała postępowanie sądowe i
egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, mówiła o czynnościach
prawnych i o prawie karnym; to zarodek wszelkich późniejszych praw dawnego Rzymu,

4
 najstarsze źródło prawa rzymskiego – pomijając legendarne ustawy królewskie,
obejmowała wszelkie prawo ale nie była na wysokim poziomie legislacyjnym)
Edykt pretorski:
• Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula
a od 367 r. p.n.e. w rękach pretora
• W 242 r. p.n.e powołano pretora dla peregrynów – praetor peregrinus – a urząd już
istniejący zmieniono na pretora miejskiego – praetor urbanus
• Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok
• Pretor nie miał władzy ustawodawczej, ale wydawał na początku urzędowania własny
edykt, w którym zawarł zasady, jakimi zamierzał się kierować podczas swojego
jednorocznego urzędowania, niekiedy tworzył instytucje, których wcześniej nie było lub
wykluczał niektóre przepisy (wyjście z użycia)
• Treść edyktu podana do publicznej wiadomości na tablicy początkowo pretora nie
wiązała, od 67 r. p.n.e. – lex Cornelia – pretor związany tym, co przyrzekł w swoim
edykcie
• Obejmując urząd kolejny pretor przejmował główne zręby edyktu poprzednika – w ten
sposób wykształciła się stała część edyktu – edictum tralaticium, do tego każdy pretor
mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego – ta
działalność pretorów wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój
prawa prywatnego
• Edykt pełnił też rolę pomostu między prawem rzymskim a innymi prawami antycznymi,
z których szereg instytucji przetransportowano na teren prawa rzymskiego
• Ius praetorium – prawo wytworzone w toku działalności pretorów, nie powstało ono
drogą ustawodawczą, ale przez odpowiednie operowanie znajdującymi się w gestii
pretora środkami procesowymi i sankcjami (to właśnie te dwie rzeczy były
dostosowywane do potrzeb praktyki prawniczej i składały się na treść edyktu)
• Pretor decydował czy może się toczyć proces, czy należy zagwarantować ochronę
prawną
• Budowa edyktu:
 Część normatywna – zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w
określonych sytuacjach
 Część formularna – w niej były zredagowane konkretne formuły, jakimi miały się
strony posługiwać w toku procesu
• Ius honorarium:
 Edykt edyla kurulnego (wykonywał jurysdykcje na targowiskach
 Edykty namiestników prowincjonalnych
• Cel prawa pretorskiego – wspierać, uzupełniać i korygować !!!
• Prawotwórcza rola pretora kończy się w okresie pryncypatu (rośnie
znaczenie roli pryncepsa jako legislatora); polecenie cesarza by zredagowano jednolity
tekst edyktu pretora i edyla kurulnego – powstaje edykt wieczysty (edictum
perpetuum), zatwierdzony uchwałą senatu
Uchwały senatu:
• Senat w okresie monarchii spełniał rolę doradczą
• W okresie republiki nie miał władzy ustawodawczej, chociaż wywierał na nią wpływ
pośredni przez zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych
• Uchwały senatu zyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta (ok. 10 r. n.e.)
• Senat, o którego składzie decydował prynceps, zaczął stopniowo wypierać
zgromadzenia ludowe
• Mimo nadania uchwałom senatu mocy ustawy, sam senat powoli tracił znaczenie wobec
stale rosnącego wpływu pretora
• Od II w. N.e. z wnioskami – projektami uchwał występował najczęściej sam cesarz
• Uchwała senatu brała swą nazwę od nazwiska wnioskodawcy
• Od czasów Sewerów, przy wnioskach stawianych przez cesarzy, senat ograniczał się do
ich wysłuchania a prawnicy jako źródło prawa podawali sam wniosek a nie uchwałę
zapadłą w wyniku głosowania – senat stał się dla cesarzy organem, pod którego
autorytetem realizowali oni swą działalność prawodawczą
• Ok. 200 uchwał senatu (głównie dotyczących prawa publicznego)
Nauka prawa:
• Okres prawa archaicznego (przedklasyczny):

5
  Początki u pontyfików (kolegium kapłańskie) – znawców prawa boskiego
(fas) i świeckiego (ius) – monopol na znajomość prawa
 Flavius przełamał ten monopol podając do publicznej wiadomości zbiór
formuł procesowych
 Pierwszy plebejski pontifex maximus – Tiberius Coruncanius – rozpoczął
nauczanie prawa i udzielanie porad prawnych (połowa III w. p.n.e.) –
sekularyzacja wiedzy prawniczej stała się faktem
• Okres prawa klasycznego:
 Działalność (zarówno pontyfików jak i prawników świeckich) szła w 3
kierunkach:
 Cavere – układanie formuł i klauzul czynności
 Respondere – udzielanie odpowiedzi na zapytania w kwestiach
prawnych
 Agere – układanie formuł procesowych, którymi strony musiały
posługiwać się w toku procesu sądowego
 Przejawem aktywności jurystów była też interpretacja ustaw
 Kolebka rzymskiej literatury prawniczej – trzy częściowe dzieło Aeliusa
 Podwaliny pod prawo cywilne – Manilius, Brutus i Publius Mucius Scaevola
– chcieli pod wpływem kultury greckiej usystematyzować i powlec je w szatę
artystyczną
 Najszersze zasługi Quintus Mucius Scaevola – autor prawa cywilnego w 18
księgach – prawdopodobnie pierwszy w pełni usystematyzowany wykład prawa
cywilnego
 Dzięki ogromnemu znawstwu, prawnikom udało się rozwiązać szereg
kwestii i zinterpretować prawo prywatne, a przez stałe dostosowywanie go do
potrzeb socjalnych i ekonomicznych stworzyć rzeczywiste podwaliny pod nowy
okres w jurysprudencji rzymskiej – okres klasyczny
 Od Augusta działalność uczonych prawników staje się bezpośrednio
źródłem prawa przez kreowane przez niego ius publice respondendi – przywilej
nadawany niektórym prawnikom do udzielania odpowiedzi na zapytania w
kwestiach prawa z mocą wiążącą dla organów państwowych (sędzia miał
swobodę decyzji tylko, gdy prawnicy ci nie byli zgodni)
 Prawnicy dokonywali też interpretacji legalnej prawa
 Prawnicy wywierali wpływ na powstające prawo, będąc członkami rady
przybocznej cesarza
 Praktyka, że sędziowie rozstrzygający spory sądowe opierali się na
opiniach jurystów, publikowanych w dziełach naukowych
 Główne kierunki działalności pisarskiej jurysprudencji:
 Komentarze do prawa cywilnego (libri ab Sabinum)
 Komentarze do edyktu pretorskiego (libri ab edictum)
 Komentarze do prawa cywilnego i edyktu pretorskiego (digesta)
 Prace opiniodawcze były również przedmiotem odrębnych
publikacji (prace monograficzne)
 Podręczniki do nauki prawa – instytucje (institutiones)
 Kazuistyka – przyjęta przez prawników metoda przedstawiania poglądów
prawniczych, w której przedmiotem rozstrzygnięcia jest określony przypadek
wyjęty z praktyki (casus) – problemy prawne zawarte w poszczególnych
kazusach rozstrzygano stosując ustalone i obowiązujące normy (normy te nie
musiały być skodyfikowane)
 Prawu pisanemu przeciwstawiono prawo oparte na samej tylko
interpretacji uczonych
 Dwie szkoły prawnicze – Prokulianów (Labeo – za republiką) i Sabinianów
(Capito – za jedynowładztwem), należeli do nich Celsus, Julian, Pomponius, Gaius
 Instututiones – Gaius:
 4 księgi oparte na specyficznej systematyce prawa
 obejmują trzy materie: prawo dotyczące osób w księdze I, prawo
dotyczące rzeczy (rzeczowe, spadkowe i zobowiązania) – księga II i III
oraz prawo dotyczące powództw (procesowe) w księdze IV
 schyłek okresu klasycznego – Papinian, Ulpian, Paulus (na poglądach
dwóch ostatnich opierają się Digesta Justyniana) i Modestinus

6
  system prawa stał się bardziej skoncentrowany, powstało duzo
materiałów, które można posegregować:
 ius civile - zarówno ustawy, uchwały senatu i konstytucje i twory
jurysprudencji dotyczyły tylko obywateli rzymskich, było bardzo formalne,
zahaczało o sankcje sakralne i było mniej dostosowane do istniejących
warunków gospodarczych)
 ius honorari - prawo dla obywateli rzymskich, świeckie, mniej formalne,
bardziej elastyczne, bardziej dopasowane do stosunków gospodarczych
 ius gentium - prawo wszystkich ludów, ale nie międzynarodowe,
najbardziej dostosowane do warunków ekonomicznych, najmniej
sformalizowane, także dostępne dla cudzoziemców, duża swoboda co do
formy, reguluje sprawy majątkowe i gospodarcze, nie reguluje spraw
rodzinnych i prawem osobowym)
 Jurysprudencja poddała prawo kunsztownej obróbce,
wzbogaciła o nowe i postępowe elementy, zaskakiwała pomysłowością i
oryginalnością rozwiązań a także scaliła całe prawo w jeden zwarty system
odpowiadający potrzebom obrotu gospodarczego

• okres poklasyczny – upadek jurysprudencji jako

czynnika prawotwórczego (więcej działają cesarze)
 Konstytucja raweńska (ustawa o cytowaniu) – 426 r.
n.e.; wydana przez Walentyniana III, uporządkowanie prawa dawnego i
ujednolicenie orzecznictwa, zezwalała cytować w sądzie jedynie dzieła 5
wybitnych prawników okresu klasycznego – Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i
Modestyna a sędzia był związany prawnym rozstrzygnięciem tych jurystów, za
którym opowiadała się większość z nich a przy równości głosów decydował
pogląd Papiniana, późniejsza modyfikacja tej ustawy pozwalała powoływać się na
innych prawników jeśli na dzieła ich powoływał się którykolwiek z piątki głównych
prawników
• Generalnego uporządkowania dokonał Justynian, który
najcenniejsze fragmenty dzieł prawników rzymskich zebrał w jednej z trzech części swej
kodyfikacji zwanej Digesta albo Pandectae
• W okresie dominatu była anonimowa, wszystkie akty
były wydawane w imieniu cesarza, podział prawa na dawne prawo (ius civile, ius
honorarium, ius gentium) i prawo cesarskie - leges (dotyczy tylko konstytucji
cesarskich), powolny ale postepujacy ogólny upadek kultury prawniczej – nie rozumiejąc
finezji prawniczych stworzonej w literaturze i aktach normatywnych, posługiwano się
(zwłaszcza w praktyce najniższych sądów) prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami,
zwłaszcza w zachodniej części Imperium – wulgaryzacja prawa – ale należy pamiętać, że
okres poklasyczny wniósł do dorobku myśli prawniczej wiele wartości pozytywnych –
dlatego zamiast prawo wulgarne – prawo pospolite – lepiej oddaje spospolitowanie
prawa czyli wtargnięcie doń pierwiastka ludowego, oderwanego od finezyjnych
rozważań teoretycznych okresu klasycznego
Konstytucje cesarskie:
• W okresie pryncypatu rośnie znaczenie cesarza jako twórcy prawa
• Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które ze
względu na formę przybierało różne postacie:
 Edykt (edictum) – wydawany przez cesarza na podstawie ius edicendi, a z
uwagi na imperium miał on moc normy obowiązującej albo na ograniczonym
terenie albo w całym państwie
 Mandat (mandatum) – instrukcja dla namiestników w prowincjach
cesarskich i senackich, bądź dla innych urzędników cesarskich, mimo ze
adresatem był urzędnik to wiązały one wszystkich mieszkańców, podległych
temu urzędnikowi
 Dekret (decretum) – wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego
sędziego, za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa w
konkretniej sprawie, na której wzorowali się później sędziowie, nie funkcjonował
na zasadzie precedensów, ponieważ formalnie nie miały one mocy prawnej
 Reskrypt (rescriptum) – odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników,
sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych, po skodyfikowaniu

7
 edyktu pretorskiego cesarz stał się żywym głosem prawa cywilnego a poprzez
reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa, nie
funkcjonował na zasadzie precedensów, ponieważ formalnie nie miały one mocy
prawnej
• W okresie dominatu władza ustawodawcza wyłącznie w ręku cesarza a
wydawane przez niego akty noszą miano leges – tworzą one dział, który w
przeciwieństwie do prawa (ius) stworzonego w okresie poprzednim określa się jako ius
novum, z wymienionych form konstytucji największe znaczenie zyskują edykty zwane
leges edictales, mandata zanikają zupełnie, decreta odgrywają rolę drugorzędną a
rescripta z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawa
ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym
• Obfita liczba rozproszonych konstytucji, nie zawsze zgodnych ze sobą,
wymagała odpowiedniego uporządkowania – powstają zbiory konstytucji – kodeksy
(ostatnim był kodeks justyniański)

Zbiory prawa
Przedjustyniańskie zbiory prawa:
• Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było
jakiegokolwiek ich zbioru
• Pierwsze zbiory:
 Gregoriusz – Codex Gregorianus - konstytucje od czasów Hadriana do roku
292
 Hermogenian – Codex Hermogenianus - liczne konstytucje Dioklecjana
 Kodeks teodozjański – z inicjatywy Teodozjusza II – urzędowy zbiór
konstytucji powstały na wschodzie i jedyny zachowany – konstytucje
Konstantego Wielkiego i jego następców aż do Teodozjusza II i Walentyniana III,
a także nadawał moc obowiązującą dwom poprzednim zbiorom
• Zbiory obejmujące zarówno literaturę prawniczą jak i konstytucje cesarskie
 Fragmenta Vaticana
 Mosaicarum et Romanarum legum collatio
 Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
• Sentencje Paulusa – kompendium węzłowych zasad prawnych,
wybranych z dzieł Paulusa, Konstantyn Wielki nadał im moc prawa obowiązującego
• W okresie dominatu ogólny upadek kultury prawniczej – nie
rozumiejąc finezji prawniczych stworzonej w literaturze i aktach normatywnych,
posługiwano się (zwłaszcza w praktyce najniższych sądów) prymitywnymi i
uproszczonymi pojęciami, zwłaszcza w zachodniej części Imperium – wulgaryzacja
prawa – ale należy pamiętać, że okres poklasyczny wniósł do dorobku myśli prawniczej
wiele wartości pozytywnych – dlatego zamiast prawo wulgarne – prawo pospolite – lepiej
oddaje spospolitowanie prawa czyli wtargnięcie doń pierwiastka ludowego, oderwanego
od finezyjnych rozważań teoretycznych okresu klasycznego
• Wierne zasadom prawa klasycznego są państwowe zakłady
nauczania – szkoły prawa – najsławniejsze w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu (do
Justyniana istniały jeszcze w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie), nauka w nich
trwała 5 lat, profesorowie szkół w Bejrucie (Dorotheus, Anatolius) i Konstantynopola
(Theophilus, Cratinus) wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej
Ustawodawstwo justyniańskie:
• Uporządkowanie leges i ius
• Dzieło – pomnik rzymskiej myśli prawniczej ukształtowanej w ciągu wieków CORPUS
IURIS CIVILIS, obejmujące cztery części
 Codex
 Komisja 7 osobowa
 Praca nad zbiorem konstytucji cesarskich
 Zbiór leges
 Komisja dysponowała trzema kodeksami i mogła się ograniczyć do
skompletowania konstytucji wydanych po kodeksie teodozjańskim by
ustalić stan prawa na tym odcinku

8
  Po opracowaniu dwóch kolejnych części kodyfikacji zaszła
konieczność przeredagowania Codexu, ponieważ Justynian wydał szereg
nowych konstytucji, ponadto ujawniły się niezgodności
 Kodeks z 534 r (codex repetitae praelectionis) obejmuje
konstytucje od Hadriana do Justyniana
 Dzieli się na 12 ksiąg, te na tytuły, w których chronologicznie
uporządkowane są konstytucje tematycznie związane z tytułem
 Oznaczenie: C zaś kolejne cyfry oznaczają – 1 księgę, 2 tytuł, 3
konstytucje, 4 paragraf danej konstytucji
 Digesta
 Zwana też Pandektami (Pandectae)
 Zbiór ius
 Składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których
tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym a dwóch w okresie
poklasycznym
 Komisja nie przestrzegała więc nakazu Justyniana, by uwzględnić
tylko tych, którzy posiadali ius publice respondendi
 Komisja złożona z 17 osób podzielona na podkomisje opracowujące
tzw. masy:
 Sabiniańską
 Edyktalna
 Papiniańską
 Luźna
 Pracę zakończono w 533 r.
 Oznaczenie: D zaś kolejne cyfry oznaczają – 1 księgę, 2 tytuł w
księdze, 3 – fragment, 4 paragraf
 5% przejrzanego materiału weszło do Digestów
 każdą część rozpoczyna inskrypcja – z jakiegoś dzieła, jakiegoś
prawnika
 Institutiones
 Zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i miały
służyć do zdobycia o nim wiedzy elementarnej
 3 osobowa komisja z Trybunianem na czele, w składzie: Teofil z
Konstantynopola, Dorateus z Bejrutu
 Jako element do nauki prawa, miały moc na równi z Kodeksem i
Digestami
 Autorzy opierali się na Instytucjach Gaiusa a nadto Ulpiana,
Marcjana – bez przytoczenia skąd pochodzi tekst
 Podzielone na 4 księgi
 Oznaczenie: I, zaś kolejne numery oznaczają – 1 księga, 2 tytuł, 3
paragraf

 Novellae
 Po zakończeniu prac kodyfikacyjnych, Justynian wydawał akty
normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo zmieniał prawo zawarte w
samej kodyfikacji, albo wprowadzał zupełnie nowe uregulowania
 Miał to zrobić sam, ale dokonali tego prywatni kompilatorzy (3
wersje – najbardziej kompletna zawiera 168 nowel)
 Trzy pierwsze składają się na dzieło kodyfikacyjne, opracowywane przez
specjalnie powoływane komisje (wybitny prawnik, szef urzędów centralnych i
minister sprawiedliwości – w pierwszej komisji jako członek a w następnych jako
przewodniczący) które miały zebrać i uporządkować (skompilować)
dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach
 Czwarta obejmuje późniejsze akta normatywne Justyniana i jego
następców

9
  Kompilatorzy mieli prawo dokonywania zmian w przejmowanych tekstach
(ujednolicenie i dostosowanie), dokonane w ten sposób zmiany wersji
autentycznej to interpolacje
 Cel – unifikacja całego systemu prawnego, likwidacja pluralizmu
instytucjonalnego i stworzenie dzieła pozbawionego wewnętrznych sprzeczności i
odpowiadającego potrzebom życia i rozwoju społeczno – gospodarczego
 Wywarło wpływ na obowiązujące prawa wielu państw aż po czasy nam
współczesne
• Po śmierci Justyniana – dwa nurty
 Wschodni – bizantyjski, początkowo wartki, z upływem czasu słabnie
 Ponieważ Justynian zakazał komentować Digesta) tłumaczono tylko
na język grecki – katapoda a krótkie streszczenia to indices oraz
zestawienia faktów o podobnej treści – paratitla
 Leon III – wyciąg z kodeksu Justyniana – Ekloga
 Cesarz Macedo – Bazylika – najpoważniejsza i najobszerniejsza
przeróbka (60 ksiąg bez podziału na codex i digesta + materie
uregulowane nowelami)
 Wyjaśnienia i komentarze do Bazylik – scholie
 Sześcioksiąg – sporządzony przez sędziego z Salonik (nie jest praca
oryginalną ale zwykłą kompilacją
 Statutu Litewskie
 Zachodni – początkowo w zaniku, odzywa na nowo w średniowieczu i bardzo
zyskuje na silę i po dziś dzień twórczo użyźnia myśl prawniczą
 Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, rzymianie nadal żyli wg
porządku prawnego ukształtowanego w czasach istnienia ich państwa
 Lokalni władcy sporządzali urzędowe zbiory obowiązującego w ich
państwach prawa rzymskiego (Edictum Teodorici, Lex Romana
Burgundiorum, Lex Romana Visigothorum = Leges romanaae Barbarorum
 Brevarium Alarici – południowa część państwa Franków
 Kościół żył wg prawa rzymskiego
 Szkoła glosatorów – Irneriusz, Martuinus, Bulgarus, Ugo, Jacobus, Aso i
Accursius – ich działalność szła w dwóch kierunkach:
 Wykładali prawo rzymskie
 Objaśniali prawo rzymskie opatrując niejasne fragmenty krótkimi
uwagami albo między liniami rękopisu (glosy interlinearne) albo na
jego marginesie (glosy marginalne)
 Wszystkie glosy wydane w Glossa ordinaria
 Znaczenie teoretyczne a nie praktyczne
 Postglosatorzy – komentatorzy – analiza źródeł prawa i glos,
wprowadzają do nauki prawa porządek logiczny i sprowadzają normy
prawne do określonych pojęć ogólnych by drogą dedukcji wyprowadzić
pojęcia szczegółowe
 Prawo rzymskie stało się lex generalis całego świata
 Niemcy, XV wiek – recepcja prawa rzymskiego

PROCES RZYMSKI
Zagadnienia ogólne

Prawo procesowe a prawo materialne:

1
 • Prawo materialne – w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa
podmiotowe jednostki
• Prawo procesowe (formalne) – spełnia role służebną, ponieważ ma na celu ochronę lub
realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne
• Rzymianie zawsze traktowali ius civile jako całość ze względu na rolę jaka odegrała
actio w procesie formułkowym
• Actio – element procesowy, działanie, czyn, rozprawa sądowa, czynność o charakterze
procesowym, skarga, powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji
przysługującego mu prawa podmiotowego
• W procesie formułkowym powód mógł realizować swe prawo tylko gdy pretor przyznał
mu odpowiednie actio
• Actio bardzo często wyprzedzał prawa podmiotowe a tylko czasem je ochraniał
(odwrotnie niż dzisiaj)
Historia:
• Pomoc własna – najdawniej był to jedyny sposób realizacji praw prywatnych (ale niesie
za sobą niebezpieczeństwo anarchii)
• Dekret cesarza Marka Aureliusza – zniesienie ochrony dla posiadacza rzeczy nabytej
przez zastosowanie przemocy – ograniczanie przez coraz większą interwencję państwa –
powstanie procesu i przeprowadzanie egzekucji
• Sądownictwo zwyczajne – ordo iudiciorum privatorium – najstarszy sposób dochodzenia
roszczeń
• Proces legisakcyjny – ustawa XII Tablic
• Proces fomułkowy – III w.p.n.e.; jednak do lex Aebutia (130 r.p.n.e.) Rzymianie korzystali
z legis actiones dopiero ta ustawa udostępniła proces formułkowy Rzymianom
• Dualizm trwa do 17 r.p.n.e. – zniesienie procesu legisakcyjnego
• Proces kognicyjny –okres pryncypatu, obok formułkowego a wyparł go dopiero w okresie
dominatu
• 342 r – konstytucje Konstancjusza i Konstansa o zakazie stosowania procesu
formułkowego
Organizacja:
• proces cywilny toczył się od początku aż do wydania wyroku
• najbardziej czasochłonne zbieranie dowodów powierzano mianowanej osobie, która
ponadto wydawała wyroki
• dwufazowość postępowania:
 in iure - (pierwsza), odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej;
król => konsul => pretor, pretor tutelaris (opieka), pretor peregrynów, edyl
kurulny (transakcje targowe – właściwość rzeczowa), zaś na prowincji
namiestnik prowincjonalny
 apud iudicem – (druga), toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym, tutaj
następowało rozstrzygnięcie procesu, iudex – sędzia jednostkowy, arbiter –
sędzia wybrany zgodnie przez strony procesowe, początkowo spośród osób
wpisanych przez pretora na specjalną listę
• iuducium legitimum:
 między obywatelami rzymskimi
 przed sędzią jednostkowym
 w samym Rzymie bądź jednomilowym jego okręgiem
• iudicium imperio continens – gdy nie było jednej z trzech przesłanek
• sądy kolegialne:
 spory instruowane przez pretora dla peregrynów rozstrzygali
rekupertatorzy (było ich od 3 do 5)
 sądy decemwiralne (10 osób) – spory o wolność
 sądy centumwiralne (105 osób) – spory o spadki
• rozstrzygnięcie na ogół w miejscu zamieszkania pozwanego
Strony:
• powód (actor) – inicjuje proces, domaga się swego prawa podmiotowego,
• pozwany (reus) – od niego powód domagał się określonego zachowania
• faza in iure – musiały być obie strony, postępowanie zaoczne jest niemożliwe
• faza apud iudiciem – gdy jedna strona nie stawia się do południa to zasądza na korzyść
drugiej strony
• w procesie legisakcyjnym obie strony musiały występować osobiście – nie może być
zastępcy

1
 • w procesie formułkowym w obu fazach można było się posługiwać zastępcami –
zastępca ustanowiony w sposób uroczysty w obecności strony przeciwnika to kognitor
natomiast ustanowiony w sposób nieformalny pod nieobecność strony przeciwnej to
prokurator, osoby podległe opiece zastępował opiekun a osoby prawne – syndicus,
każda ze stron mogła korzystać z usług mówców sądowych – oratores, advocati – lecz
nie zastępowali oni żadnej ze stron ale pełnili rolę rzecznika albo doradcy, albo
wygłaszali mowy sądowe
• proces mógł się toczyć tylko gdy obie strony miały zdolność sądową (legisactio) –
powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze sądowej wobec
pozwanego, przeciw któremu może zapaść wyrok zasądzający, jest to jeden z atrybutów
obywatelstwa rzymskiego
• zdolność procesowa (można mieć zdolność sądową a nie mieć procesowej !!!) – zdolność
do przedsiębrania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny, łączy
się zazwyczaj ze zdolnością do czynności prawnych
• legitymacja procesowa – możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w
roli powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź pozwanego (bierna legitymacja
procesowa)
Postępowanie zwyczajne (Ordo iudiciorum privatorum)

Proces legisakcyjny
• najstarszy proces prywatny
• postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio) – stąd nazwa,
można było nim dochodzić tylko takich spraw które przewidywała ustawa – wąski zakres
zastosowania
• w obu fazach postępowanie toczyło się ustnie
• w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły – pomyłka prowadziła
do przegrania procesu – skrajny formalizm
• znano 5 sposobów postępowania tzw. modi lege agendi – 3 służyły do przeprowadzenia
postępowania sądowego a 2 – egzekucji
• legis actio sacramento – posługiwano się nią w rozstrzyganiu sporów, charakter
ogólny, służyła dochodzeniu praw związanych z władztwem powoda (legis actio
sacramento in rem) jak i roszczeń o charakterze zobowiązaniowym (legis actio
sacramento in personam)
• obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum – pewnej kwoty pieniężnej 50
asów, gdy wartość poniżej 1000 asów; 500 asów, gdy wartość powyżej 1000 asów),
kwota ta była deponowana w świątyni i wtedy spór wkraczał w drugą fazę – apud
iudiciem, w której sędzia rozstrzygał, które sacramentum jest słuszne, strona
przegrywająca traciła swoje sacramentum na rzecz świątyni a jeśli był to pozwany to
musiał on dodatkowo zaspokoić powoda pod rygorem egzekucji (legis actio per manus
iniectionem)
Proces formułkowy
Geneza:
• pretor dla peregrynów udzielał instrukcji (formułki) przy przekazywaniu spraw
rekuperatorom
• opiera się na władzy pretorskiej a nie na ustawie – iudicium imperio continens
• lex Aebutia – wszyscy mogą korzystać
• pretor mógł udzielić ochrony prawnej we wszystkich słusznych (wg jego uznania)
sprawach
Faza in iure:
• prywatne wezwanie pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem (jeżeli
się nie stawił można go było doprowadzić siłą; także osoba trzecia – windeks – mogła
dać gwarancję że pozwany stawi się w terminie późniejszym; albo i sam pozwany
przyrzekał powodowi zapłatę gdyby się nie stawił)
• wzywając do sadu powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji (editio actionis
pozasądowa) i powtórzyć przed pretorem (sądowa editio actionis)
• postulatio actionis – wniesienie przez powoda prośby do pretora o udzielenie mu actio
(główny warunek przeprowadzenia procesu)=> datio actionis – gdy dawał; denegatio
actionis – gdy odmawiał, w tym przypadku powód mógł się odwołać (intercessio) do
innego pretora lub konsula, bądź mógł próbować po zmianie na stanowisku pretora
• pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy (iudicium legitimum), albo na podstawie
przysługującego imperium (iudicium imperio continens)

1
 • confessio in iure – gdy pozwany uznawał roszczenia powoda, koniec sprawy,
zastępowała ona wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny
• ujemne konsekwencje pociągał też brak jakiejkolwiek obrony ze strony obecnego
pozwanego (indefensio)
• iusiurandum in iure – przysięga kładąca kres postępowaniu, pozwany przysięgał, że
roszczenie nie istnieje, powód –że istnieje; przysięga ta była równoznaczna z wyrokiem,
a za krzywoprzysięstwo wyjątkowo surowe kary
• ustaloną formułkę wręczał powód pozwanemu a ten ją przyjmował – koniec fazy in iure
Litis contestatio:
• konsumpcja skargi – w tej samej sprawie te same strony mogą się procesować tylko raz
• następowała ipso iure jeśli:
 iudicium legitimum
 skarga jest in ius concepta
 skierowana in personam
• gdy jeden nie był spełniony (iudicium imperio continens, skarga oparta na
fakcie lub skarga miała charakter rzeczowy) konsumpcja następowała gdy pozwany
ponownie podniósł o to samo roszczenie zarzut przeciw powodowi że w sporze już raz
miała miejsce litis contestatio, albo że spór zakończył się wyrokiem
Formułka procesowa:
• formułka – program działania w fazie apud iudicem określający w sposób maksymalnie
zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego
• 4 części zwyczajne składowe:
 intentio – tu powód zawierał treść żądania (albo ściśle określone,
albo bliżej nieokreślone – tu mógł przegrać cały proces gdy za dużo żądał albo
przedwcześnie albo nie tam gdzie powinien albo z innej podstawy prawnej, zaś
przegrana była efektem nadmiernego żądania)
 demonstratio – otwierała formułki, w których roszczenie opierało
się na fakcie i miały bliższe określenie podstawy prawnej żądania
 condemnatio – alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia
albo uwolnienia pozwanego, opiewała zawsze na kwotę pieniężną nawet gdy
proces toczył się o rzecz, skarga arbitralna do pretora o umieszczenie klauzuli
arbitralnej na mocy której sędzia wzywał pozwanego do dobrowolnego zwrócenia
rzeczy powodowi
 adiudicatio – w powództwach działowych, zawierała upoważnienie
sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej
• 2 części nadzwyczajne:
 exceptio – część składowa formułki umieszczana w interesie
pozwanego już w trakcie fazy in iure (w bonae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut
procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale
przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną
– prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie
powoda – exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to
dilatoriae, exceptio in rem – jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio
in personam – skuteczna tylko wobec określonej osobie; exceptio doli – zarzut
podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód
odpowiada przez replicatio
 praescriptio – umieszczana za żądanie powoda domagającego się
od pozwanego nie całości ale tylko części świadczenia
Obrona pozwanego:
• proces mógł się toczyć gdy pozwany zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja)
• negacja pozwanego nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu (onus
probandi) – ponosił ujemne konsekwencje nieudanego dowodu
• exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie
fazy in iure (w banae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie
zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności
faktyczne lub odmienną podstawę prawną – prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli
okoliczności paraliżowały roszczenie powoda – exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko
oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem – jeśli przeciwko jakiemukolwiek
powodowi, exceptio in personam – skuteczna tylko wobec okreslonej osobie; exceptio

1
 doli – zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód
odpowiada przez replicatio
Rodzaje actiones:
• każde prawo podmiotowe chronione odrębnym powództwem (actio)
• actiones civiles – oparte na ius civile
 actiones in rem – powództwa rzeczowe, chroniące praw podmiotowych
bezwzględnych (praw rzeczowych), skuteczne wobec wszystkich naruszających
cudze prawo do rzeczy, w intentio tylko że sporna rzecz należy do powoda,
konsumpcja nie następowała ipso iure w momencie litis contestatio, określano je
także jako vindicationes
 actiones in personam – powództwa osobowe, wnoszone tylko wobec
konkretnej osobie, zazwyczaj dłużnik będący w stosunku obligacyjnym,
niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania itp., wymieniano z
nazwiska i imienia obie strony a konsumpcja z mocy prawa po litis contestatio
• actiones honorariae – oparte na prawie pretorskim:
 actiones in faktum conceptae – oparte na fakcie, pretor udzielał ochrony
procesowej po stwierdzeniu przez sędziego opisanego w formułce faktu
 actiones ficticiae – oparte na fikcji, pretor fikcyjnie przyjmował jakiś
element w rzeczywistości nie istniejący a potrzebny
 powództwa z przestawionymi podmiotami – gdy kto inny był podmiotem
prawa lub obowiązku a kto inny robił lub przeciw komu robiono a actio użytek
• actio utilis – zmodyfikowane już istniejące powództwo prawa cywilnego lub pretorskiego
• actio directa – nie zmienione
• actiones poenales – do dochodzenia pewnej kwoty tytułem kary prywatnej
• actiones rei persecutoriae – do dochodzenia wyrównania szkody wyrządzonej deliktem
• actiones mixtae – w celu dochodzenia odszkodowania jak i ukarania sprawcy
• actiones perpetaue – powództwa, które nie ulegały przedawnieniom
• actiones temporales – czasowe, mogły być wnoszone tylko w ciągu pewnego czasu
(głównie prawa pretorskiego)
• actiones stricti iuris – powództwa ścisłego prawa, sędzia musiał się ściśle trzymać
poleceń zawartych w formułce (z kontraktów jednostronnie zobowiązujących –
literalne, werbalne i pożyczka, a także z deliktów)
• actiones bonae fidei – powództwa oparte na dobrej wierze, nie określano kwoty w
formułkach, sędzia mógł się opierać także na zasadach słuszności i dobrej wiary (poza
ustawami), (kontrakty konsensualne i realne ale nie pożyczka !!!
• actiones arbitrariae – skargi arbitralne z dodatkowymi upowaznieniami dla sędziego
• konkurencja powództw – gdy do ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywało kilka
powództw – wtedy powód miał prawo wyboru jednego z nich ale tylko do momentu litis
contestatio
• kumulacja powództw – cel powództw różny – z deliktów – kradzież – zwrot rzeczy +
podwójna wartość
Faza apud iudiciem:
• musiało się zakończyć z upływem pewnego czasu od litis contestatio (iudicium
legitimum – 18 miesięcy; iudicium imperio continens – do końca kadencji urzędnika) –
jeśli nie to proces mógł być umorzony
• sędzia miał ustalić stan faktyczny na podstawie dostarczonych dowodów i wydanie
wyroku stosownego co do treści formułki
• obowiązek dostarczenia dowodu spoczywa na tym kto twierdzi a nie na tym co
zaprzecza (powód udowadnia intentio, pozwany exceptio a sędzia wydaje wyrok)
• dowody – świadkowie, dokumenty, opinie biegłych, oględziny
• sędzia ocenia dowody i zupełnie nieskrępowany wydawał wyrok ogłaszając go ustnie,
bez podawania motywów
• gdy sprawa była niejasna mógł nie wydać wyroku a sprawę przejmował inny sędzia
• wyrok prawomocny od chwili ogłoszenia (nie można drugi raz się procesować w tej
samej sprawie, chyba że przekupstwo sędziego albo sfałszowania
dowodów)

Egzekucja
• tytuł egzekucyjny dawał podstawę do wdrożenia egzekucji, jeśli w ciągu 30 dni pozwany
nie zaspokoił powoda

1
 • w procesie legisakcyjnym – legis actio per manus iniectionem – powód w obecności
pretora kładł rękę na pozwanym po czym więził go przez 60 dni w prywatnym więzieniu
i wyprowadzał w dni targowe, jeśli nikt go nie kupił mógł z nim zrobić co chciał; lex
poetelia zniosła możliwość sprzedaży w niewolę nieprzyjacielską lub zabicia – odtąd
dłużnik jako osoba półwolna odpracowywała swój dług, pozwany nie ma żadnego środka
ochrony, jedynie osoba trzecia – vindex – mógł się przeciwstawić nałożeniu ręki,
następowało uwolnienie dłużnika i rozpoczynało się nowe postępowanie przeciwko
vindeksowi i jeśli nastąpiło zasądzenie dłużnika to wyrok opiewał na podwójna wartość,
w okresie późniejszym sam dłużnik mógł wystąpić w roli vindeksa, ale reszta pozostała
taka sama
• w procesie formułkowym egzekucję osobistą zastąpiła egzekucja majątkowa, ale
uniwersalna bo skierowana na cały majtek dłużnika, wdrażano ją na podstawie
odrębnego powództwa – actio iudicati – aby uniknąć zasądzenia na podwójną wartość po
zakwestionowaniu przez pozwanego zasadności egzekucji, uznawano roszczenie a to
powodowało podstawę do wprowadzenia powoda w cały majątek dłużnika
• przy większej liczbie wierzycieli wybierali oni magistra bonorum – sprzedawał majątek w
drodze licytacji – kupował go bonorum emptor – wpłacał wierzycielom odpowiednie
kwoty i wchodził w całokształt stosunków prawno majątkowych po dłużniku, z
ograniczeniem odpowiedzialności za jego długi
• do egzekucji majątkowej uniwersalnej dopuszczał tylko taki dłużnik, którego długi
przewyższały wartość majątku (gdy inaczej sam sprzedawał część i regulował
należności)
• od czasów Augusta gdy stał się niewypłacalny nie z własnej winy mógł dobrowolnie
oddać majątek wierzycielom (cessio bonorum) – w tym wypadku pozostawiano mu
środki do życia i nie ulegał infamii !!! i nie można go było poddać egzekucji osobistej
• stan senatorski, osoby niedojrzałe i chore umysłowo – egzekucja na części majątku –
egzekucja majątkowa syngularna
• działanie in fraudem creditorum – działanie dłużnika już w trakcie egzekucji, mającego
świadomość swej niewypłacalności, który w drodze czynności prawnych lub faktycznych
zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli; interdykt fraudatorium – ma na celu
wydobycie od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeń majątkowych =>
restitutio in integrum
• actio Pauliana (tutaj czynności fraudacyjne miały następujące cechy: dłużnik był
niewypłacalny i miał tego świadomość, kierowano skargę przeciwko osobie trzeciej a
ona wiedziała że dłużnik wyzbywa się majątku ze szkodą dla wierzycieli, osoba ta
działająca w dobrej wierze odpowiadała tylko jeśli z majątku dostała coś nieodpłatnie
• pretorzy byli temu zjawisku przeciwni – delikt prawa pretorskiego – actiones skuteczne
tylko w przeciągu roku

Ochrona pozaprocesowa

Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego):

• pozaprocesowy środek ochrony,
• udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy,
• typowe przyczyny: przymus, podstęp, błąd, niedojrzałość kontrahenta, capitis
deminutio, umotywowana nieobecność, (a więc sytuacje w których prawo łączyło
niekorzystne dla kogoś skutki prawne)
Interdicta (interdykt):
• pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji
• zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo
zaniechała
• cel – natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny
• pretor nie badał zasadności interdyktu
• postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do
postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność
• wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić
określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to
samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)
• obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu – powód żądał wydania formułki na
podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego
treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy

1
 • 3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś
• interdictum simplicium – skierowany pod adresem jednej strony
• interdictum duplictium – skierowany pod adresem obu stron
• interdictum privatum – mógł być wnoszony przez określoną osobę
• interdictum populare – z nim mógł wystąpić ktokolwiek
Missio in possessionem (wprowadzenie osoby w e władanie całym majątkiem
dłużnika albo jego częścią):
• przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora udzielanego na podstawie
przysługującego mu imperium
• pozaprocesowy środek przymusu stosowany wobec właściciela zajętego majątku aby
skłonić go do określonego zachowania
• wprowadzenie wierzycieli w cały majątek dłużnika następowało w toku egzekucji
majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)
Stypulacje pretorskie:
• słowne i w określonej formie przyrzeczenia, których treść określał pretor
• cel - zabezpieczenie umożliwiające realizację roszczenia na wypadek ewentualnej
szkody w toku procesu jak i poza nim
• do zawarcia stypulacji pretor mógł zmusić każdą ze stron
Stosowane w 5 przypadkach:
 zbyt młody wiekiem
 przez nieobecność (np. ważna funkcja państwowa)
 groźba lub błąd – podniesione w procesie
 gdy pluris petitio – cofniecie skutków
 restitutio in integrum – cofniecie niesłusznego wyroku
(pierwsze 3 działają poza procesem, pozostałe dwa są związane z procesem)

Postępowanie nadzwyczajne

Proces kognicyjny
Geneza:
• czasy cesarstwa – sprawne mechanizmy procesu formułkowego działają już tylko w
okolicach Rzymu
• nowy tok postępowania sądowego – cognitio extra ordinem – uchodzi za
nadzwyczajny
• cognitio to proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego
znaczenia z punktu widzenia jako przesłanki do podjęcia decyzji
• cognitio oznaczała ogół czynności od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji
ostatecznej
• roszczenie z tytułu wynagrodzenia czynności zleconej, z tytułu alimentów i fideikomisów
(nieformalnych zapisów na wypadek śmierci), sprawy wymagające szybkiej interwencji
sadowej, związane z opieka, dotyczące wolności bądź niewoli tylko przez proces
kognicyjny
• organy kompetentne do rozstrzygania sporów – prefekci, konsulowie, pretorzy,
urzędnicy niższego szczebla, nawet senat, na prowincji: funkcjonariusze administracji
państwowej
• prowincja – spory między obywatelami rzymskimi – proces formułkowy, spory inne-
proces kognicyjny
• sędzia nominowany przez namiestnika !!!
• zanik postępowania dwufazowego
• 342 r. Konstytucja Konstancjusza i Konstansa – likwidacja procesu formułkowego
Organizacja sądownictwa:
• zorganizowany hierarchicznie, wykonuje go aparat administracji państwowej (stopienie
się dwóch funkcji państwowych: administratio i iudicatio);
• na czele drabiny cesarz (w jego imieniu wydawane są wszystkie wyroki), wyrok wydany
w imieniu cesarza kształtuje również nowe prawa !!!
• prefekci miejscy (Rzym i Konstantynopol) im podlegali urzędnicy
• każdy urzędnik wyposażony był w swe kompetencje z zakresu wymiaru sprawiedliwości i
mógł je przekazać osobie przez siebie powołanej, a także wybranym przez strony
arbitrom po zatwierdzeniu ich przez kompetentnego urzędnika

1
 • każdy sędzia mógł skorzystać z rady prawników
• posiedzenia sadu w każdy dzień oprócz świąt, ale już nie publicznie jak w procesie
formułkowym ale w pomieszczeniach zamkniętych
Przebieg:
• wezwanie pozwanego do sądu w formie litis denuntiatio – pismo procesowe, w którym
powód przedstawia swoje roszczenia wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w
określonym terminie w sądzie (na ogół 4 miesiące); później doręczenie nabiera
charakteru urzędowego
• libellus conventionis – w prawie justyniańskim, wezwanie pozwanego do sądu, w którym
powód precyzuje swoje roszczenia i ich podstawę prawną, ma duże znaczenie w
procesie dla oceny czy powód nie dopuścił się nadmiernego żądania (pluris petitio); jeśli
popełnia je świadomie - przegrana
• actiones zachowały te same nazwy ale zmieniły nieco charakter – były one wyrazem
wyłącznie roszczenia procesowego, przysługującemu określonemu powodowi (przejście
od systemu skarg-powództw do systemu praw podmiotowych; procesować może się
każdy a nie tylko ten który uzyskał od pretora actio, a więc ten którego prawo
podmiotowe zostało naruszone a taka czy inna actio tylko to wyraża
• powód przekazuje libellus właściwemu urzędnikowi, ten się zapoznaje z treścią i
decyduje o przekazaniu odpisu pozwanemu za pośrednictwem urzędnika – executor
• podstawowym skutkiem wniesienia libellus conventionis jest zawisłość sporu
(litispedencja) – w tej samej sprawie nie może toczyć się między tymi samymi stronami
postępowanie przed innym sądem, tak długo jak trwa zawisłość sporu
• wraz z doręczeniem libellus conventionis przerwaniu ulega termin przedawnienia
powództw (a tym samym roszczeń)
• pozwany w ciągu 10 dni, jeśli nie zaspokoi powoda, przyrzeka że zjawi się w sądzie i
udziela pisemnej odpowiedzi na pozew – libellus contradictionis – w niej przedstawia
zarzuty pod adresem roszczeń powoda, jest również doręczane przez executora
• postępowanie składa się z trzech części:
 wstępna (primordium litis) – trwa do litis contestatio,
 środkowa (medium) – postępowanie dowodowe
 końcowa (sententia) – wydanie wyroku
• strony staja przed sądem osobiście, albo zastępują je prokuratorzy
• rośnie rola adwokata – rośnie wynagrodzenie za zlecenia (mogła nim
zostać osoba o nieposzlakowanej opinii)
• jeśli pozwany nie uznał roszczeń powoda przed sądem to powód
przedstawiał ustnie fakty i przeprowadzał wywód prawny
• pozwany ustnie się przeciwstawiał
• następowało litis contestatio – po złożeniu przez obie strony i ich
adwokatów przysięgi że w procesie będą postępować zgodnie z wymogami prawa (ale
tutaj nie dzieli na dwie fazy i nie powoduje konsumpcji skargi !!!, ale tylko do tego
momentu można było podnieść zarzuty dylatoryjne – z peremptoryjnych można było
korzystać nawet podczas apelacji !!!)
• exceptio nie jest częścią formułki procesowej, więc powoduje
każdorazowo oddalenie powództwa a nie powstrzymuje powoda od wnoszenia skargi –
odroczenie wykonania prawa podmiotowego
• ponownemu wniesieniu skargi na przeszkodzie staje dopiero prawomocny
wyrok (konsumpcja skargi !!!

Dowody:
• sąd traci swobodę w ustalaniu wiarygodności – zasada legalizmu dowodowego – cesarz
za pośrednictwem swoich aktów normatywnych ustala pewne dyrektywy, jakich trzyma
się sędzia podczas procesu i na podstawie których ustala stan faktyczny na podstawie
przeprowadzonych dowód
• wzmacnianie siły dowodów rzeczowych (tu najwyższe rangą są dokumenty urzędników
państwowych; także notariusze jeśli przysięgali) kosztem osobowych
• w okresie dominatu rośnie rola notariatu – zawodowo się trudnią sporządzaniem
dokumentów na zlecenie osób prywatnych, w asyście sekretarzy i skrybów redagowali

1
 dokumenty, pisma procesowe, prośby do cesarza i innych urzędników, albo na placach
publicznych albo w kancelariach, od Justyniana musieli mieć urzędowe zezwolenie
a Dioklecjan regulował wynagrodzenie
• dokumenty osób prywatnych miały wartość dokumentu publicznego, jeśli były
podpisane przez 3 świadków, jeśli druga strona zarzucała sfałszowanie to mogła do sądu
karnego przeciw fałszerzowi albo na drodze cywilnej domagać się ustalenia
autentyczności pisma
• siła dowodowa świadków zależała od pochodzenia społecznego; obowiązek przysięgi
stron – a strona wezwana składa ja pod rygorem przegrania procesu
• domniemanie (praesumptio) – obowiązek sędziego wysnuwania wniosków, co do faktów
trudnych albo niemożliwych do udowodnienia .
• postępowanie było protokołowane – na wypadek złożenia przez którakolwiek stronę
apelacji od wydanego wyroku
Wyrok:
• po ocenie dowodów według kryteriów narzuconych przez konstytucje cesarskie sędzia
wydawał wyrok, formułowany na piśmie, odczytany publicznie, mógł opiewać również na
częściowe zasądzenie pozwanego a nawet zasądzić powoda i nie musi być to kwota
pieniężna
• możliwość postępowania zaocznego !!! – sąd czynił starania, aby doprowadzić stronę do
sądu (trzykrotnie szukanie w domu) a gdy to się nie udało – normalne
postępowanie sądowe
• prawo justyniańskie – obowiązek zasadzenia od strony przegrywającej na rzecz
przeciwnika procesowego wydatków, jakie poniósł on związku z procesem (były one
szczególnie wysokie podczas apelacji)
• cesarz Zenon – zasądzenie strony przegrywającej na rzecz fiskusa pewnej kwoty
pieniężnej tytułem kary

Apelacja:
• ponieważ strony nie miały kontroli nad wyborem sędziego – strona przegrywająca miała
możliwość kontroli zgodności orzeczenia z obowiązującym prawem =>apelacja
• supplicatio – zwrócenie się do cesarza z odwołaniem od decyzji urzędnika
• cel – ugodzenie w niesprawiedliwość wyroku jako rezultatu niewłaściwego zastosowania
prawa, braku kwalifikacji sędziego wyrokującego w niższej instancji
• strona przegrana mogła się domagać ponownego rozpatrzenia sprawy w przepisowym
terminie ustnie albo pisemnie – libellus appelationis
• libellus refutatorius – w nim strona wygrana zbijała zawarte w apelacji argumenty
• możliwość apelacji powodowała zawieszenie wykonania wyroku do czasu przeminięcia
terminu złożenia apelacji, a po jej wniesieniu do wydania wyroku wyższej instancji
• do Justyniana obowiązek stawienia się stron przed sądem apelacyjnym
• nie było apelacji od procesu zaocznego !!!
• sąd apelacyjny orzekał ponownie, co do istoty sprawy, postępowanie dowodowe i mógł
dojść do odmiennych wniosków
• sąd dawał nowy wyrok zastępujący poprzedni natomiast oddalając apelację czynił
pierwszy wyrok prawomocnym i wykonalnym z chwilą ogłoszenia (ex tunc)
• czterokrotność kosztów sądowych płaci przegrany wygrywającemu, Konstantyn Wielki –
utrata połowy majątku, praca w kopalni lub wygnanie (obie na 2 lata), Justynian znosi te
rygory – zwykłe koszty postępowania
• prawomocny wyrok powodował definitywne skonsumowanie skargi – materialna strona
prawomocności – i był przeszkodą do wniesienia apelacji – formalna strona
prawomocności
• jeżeli był to wyrok zasądzający to stanowił on tytuł egzekucyjny
Egzekucja:
• zanika venditio bonorum a w jej miejsce distractio bonorum – sprzedaż pojedynczych
przedmiotów dłużnika (cały majątek tylko w przypadku niewypłacalności)
• znika całkowicie egzekucja osobista (więzienie za długi tylko jako środek pomocniczy do
egzekucji majątkowej)

1
 • wygrany może być z pomocą egzekutora wprowadzony w posiadania zasądzonej rzeczy
(egzekutor mógł dokonywać sekwestracji przedmiotów majątkowych w zastaw – jeżeli
nie spłacił – zastawione rzeczy sprzedane w drodze licytacji)

Episcopalis audientia:
• wymiar sprawiedliwości sprawowany przez biskupów
• możliwość porzucenia przez strony sądu państwowego by przed trybunałem biskupim
poddać się jego wyrokom
• nie ma możliwości apelacji
• strony dobrowolnie poddawały się temu orzecznictwu
• wystarczyła wola jednej ze stron – dopiero później obu stron
• potem rozstrzygał kompromis a wykonanie wyroku pozostawiono władzy świeckiej
• forma ochrony interesów ubogich warstw społecznych
Proces reskryptowy:
• sędzia (także inne osoby prywatne) mający trudności w rozwikłaniu problemu zwracał
się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, czynił to sam cesarz
albo inny jego urzędnik z zastrzeżeniem, że taki stan faktyczny odpowiada prawdzie
• sędzia był związany opinią prawną zawartą w reskrypcie

1
 PRAWO RZECZOWE
Rzeczy i prawa rzeczowe
Rzecz:
• Materialna część przyrody, mająca byt samoistny i tworząca określone dobro
• W rozumieniu prawa jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów
• Podział:
 Res corporales – przedmioty materialne, które są dostępne dla zmysłów, można
je dotknąć
 Res incorporales – przedmioty niematerialne, które nie są dostępne dla
zmysłów, twory abstrakcyjne, istniejące z mocy prawa (służebności,
wierzytelności)
 Res in commercio – rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego
 Res extra commercium – rzecz wyłączona z obrotu gospodarczego
 Na podstawie prawa boskiego:
 Res sacrae – rzeczy sakralne, poświęcone bóstwom
(świątynie, ołtarze)
 Res sanctae – rzeczy święte (znaki graniczne, mury i bramy
miasta)
 Res religiosae – rzeczy religijne, poświęcone kultowi
zmarłych (groby)
 Na podstawie prawa ludzkiego:
 Res publicae – rzeczy publiczne (drogi, place, teatry, łaźnie)
 Res omnium communes – rzeczy wspólne (powietrze, woda
morska)
 Res mancipi – rzeczy obejmujące podstawowe składniki majątkowe rolników
(grunty italskie, niewolnicy, czworonożne zwierzęta juczne i pociągowe,
najstarsze służebności gruntów wiejskich)
 Res nec mancipi – rzeczy nie należące do katalogu rzeczy res mancipi
 Rzeczy ruchome – rzeczy, które można przenosić z miejsca na miejsce
 Nieruchomości – rzeczy, których nie można przenosić z miejsca na miejsce (grunt
i wszystko, co jest z nim związane na trwałe)
 Rzeczy zamienne (res fungibiles)– należą do tego samego gatunku, można je
liczyć, ważyć i mierzyć
 Rzeczy niezamienne (res species)– rzeczy, które mają specyficzne cechy
(niewolnik Stichus)
 Rzeczy zużywalne – przedmioty, których byt fizyczny ulega unicestwieniu w
wyniku jednorazowego użycia (środki spożywcze, pieniądze !!!)
 Rzeczy niezużywalne – nie ulegają unicestwieniu
 Rzeczy podzielne – można je podzielić bez uszczerbku dla ich wartości i
przeznaczenia społeczno - ekonomicznego
 Rzeczy niepodzielne – nie można ich podzielić bez uszczerbku dla ich wartości i
przeznaczenia społeczno – ekonomicznego (koń)
 Univesitas rerum distantium – rzecz zbiorowa składająca się z wielu rzeczy
pojedynczych, które w swej całości służą temu samemu celowi społeczno –
gospodarczemu (trzoda, biblioteka), traktowana jako jedna całość
 Universitas rerum coherentuim – rzecz złożona, na którą składa się kilka
pojedynczych elementów, połączonych ze sobą w sposób trwały, tak że tworzą
jedna rzecz (wóz)
 Pożytki (fructus) – przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy,
 fructus naturales – pożytki naturalne zebrane w wyniku
gospodarczego oddziaływania (miód z pasieki)
 fructus civiles – pożytki cywilne na podstawie stosunku prawnego
(odsetki od pożyczki)
 fructus pendentes – pożytki nie oddzielone od rzeczy macierzystej
które nie stanowią oddzielnego przedmiotu prawa

2
  fructus separati – pożytki oddzielone od rzeczy macierzystej w
sposób naturalny
 fructus percepti - pożytki oddzielone od rzeczy macierzystej z
pomocą człowieka
 fructus extantes – pożytki zebrane
 fructus neglecti – pożytki nie zebrane np. przez niedbalstwo
Prawa rzeczowe:
• może istnieć tylko na rzeczy
• należy do praw podmiotowych bezwzględnych
• jest to stosunek między podmiotami w związku z uprawnieniem, jakie
jeden z podmiotów ma do rzeczy
• są skuteczne wobec wszystkich – erga omnes – obowiązek polega na
powstrzymywaniu się od działań wobec rzeczy, nad którą inny podmiot ma władztwo
prawne
• actiones in rem mogły być wnoszone przeciw komukolwiek kto naruszał
cudze prawa rzeczowe
• rodzaje praw rzeczowych:
 prawo własności – jedyne pełne prawo rzeczowe
 służebności
 zastaw
 dzierżawa wieczysta
 prawo powierzchni

Władztwo faktyczne nad rzeczą

Posiadanie (possessio)
władztwo faktyczne nad rzeczą, z zamiarem zachowania jej dla siebie
Dzierżenie (detentio)
władztwo faktyczne, w którym występuje jedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachowania
rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu
Geneza possessio:
• posiadanie nie jest prawem ale stanem faktycznym – posiadanie jest tym stanem
faktycznym, który poprzedzał ukształtowanie się prawa własności
• obrona konieczna – odpieranie bezpośredniego ataku godzącego w sferę władztwa
• samopomoc – przywrócenie stanu poprzedniego władania
• pomoc państwa – prawo własności (początkowo posiadacze ziemscy)
• pretor – interdykty – ochrona pozaprocesowa – władanie gruntami publicznymi,
wierzyciele zastawniczy, prekarzyści, depozytariusze sekwestrowi (są to dzierżyciele a
nie posiadacze w kategoriach klasycznych)
Rodzaje posiadania:
• possessio iusta – właściciel rzeczy był zarazem jej posiadaczem
• possessio iniusta – posiadanie wykonuje ktoś, kto nabył rzecz bezprawnie (siłą,
podstępem a także posiadanie prekaryjne nie miały ochrony prawnej)
• possessio bonae fidei – posiadanie przysługuje i jest w dobrej wierze (tylko taki
właściciel może dokonać zasiedzenia)
• possessio malae fidei – wykonując władztwo nad rzeczą krzywdzi kogoś innego i jest
przez to posiadaczem w złej wierze
• possessio ad interdicta – władztwo chronione w drodze interdyktów, takie władanie
nigdy nie prowadziło do zasiedzenie
• posiadać można było tylko rzeczy materialne – ochrona procesowa
• potem wykonanie jakiegoś prawa połączone było z władaniem rzeczy – quasi possessio
– ochrona interdyktalna
• Justynian – posiadanie prawa – ochrona dla tego co wykonywał władztwo nad cudzą
rzeczą z tytułu prawnego
• Nie jest posiadaczem dzierżawca
Skutki prawne posiadania:
• Dążenie by posiadacz był jednocześnie właścicielem
• Gdy właściciel traci posiadanie, prawo udziela mu środków pretoryjnych w celu jego
odzyskania

2
 • Posiadacz, któremu nie przysługuje prawo własności może je nabyć z mocy prawa przez
zasiedzenie
• Każdy posiadacz ma uprzywilejowaną pozycję – w procesie windykacyjnym nie ciąży na
nim obowiązek dowodu, a po procesie (wygranym) nabywa na spornej rzeczy prawo
własności
• Obrona konieczna – utrzymanie się w spokojnym posiadaniu rzeczy
• Pomoc własna – odzyskanie rzeczy
• W actio Publicana przy równości stron proces wygrywał posiadacz

Ochrona posiadania:
• Jednym ze skutków prawnych posiadania jest objęcie go ochroną (jako taka jest ona
skuteczna nawet wobec właściciela)
• Pozaprocesowa ochrona pretorska – interdykty
• W postępowaniu przedmiotem rozpoznania jest nie prawo lecz fakt ostatniego
spokojnego posiadania rzeczy

• Rodzaje interdyktów:
 Interdykty retindae possessionis – położenie kresu przeszkodom w spokojnym
korzystaniu
 Interdykt uti possidetis – zakazujący dokonywania zmian w posiadaniu
nieruchomości, wnosił go posiadacz nieruchomości, któremu nie można
było przedstawić zarzutu wadliwego posiadania
 Interdykt uturbi – ochrona posiadania rzeczy ruchomej, wnosił ten, który
był niepokojony w swoim posiadaniu jak i ten, który posiadanie
ruchomości utracił
 Interdykty recuperandae possessionis – przywrócenie posiadania rzeczy która
była w cudzym władaniu
 Interdykt de vi – nakazywał przywrócenie posiadania, wnoszony w
przeciągu roku od chwili wyzucia z posiadania
 Interdykt de vi armata – przeciw osobie, która wyzucia z
posiadania dopuściła się z bronią w ręku, nie przedawniał się po roku
 Interdykty adipiscendae possessionis – uzyskanie posiadania rzeczy dotychczas
będącej w cudzym władaniu
 Interdykt Salvianum
 Interdykt quorum bonorum
 Zmierzały one nie do ochrony, lecz uzyskania posiadania, której się
poprzednio nie miało, więc miały charakter petytoryjny a nie
posesoryjny !!!
Nabycie i utrata posiadania:
• Posiadanie składa się z dwóch części – corpus i animus, aby nabyć posiadanie należało
nabyć oba te elementy
• Traditio brevi manu – przez kupno samego animus – czynnik subiektywny – ktoś będąc
dzierżycielem nabył rzecz przez kupno albo darowiznę i w ten sposób zmienił zamiar
zachowania rzeczy – z dla kogoś na dla siebie
• Constitutum possessorium – posiadacz wyzbył się rzeczy a zatrzymał przy tym jej
detencję – nabywca nabywał tylko animus, ale ponieważ zbywca wykonywał odtąd
władztwo w jego imieniu, posiadaczem stawał się nabywca
• Do utraty posiadania wystarczyła utrata jednego z elementów
• Nie traci się posiadania oddając ja w detencję innej osobie

Własność
Własność:
• Jedno z pięciu praw rzeczowych i jako jedyne pełne prawo na rzeczy
• Sprowadza się do robienia z rzeczą wszystkiego co nie jest prawem zakazane

2
 • Prawo własności jest jednym z podstawowych praw w ogóle (jego funkcja pozytywna –
zakreśla podmiotowi granice tego prawa; negatywna – wyklucza ingerowanie osób
trzecich w sferę cudzej własności)
• Prawo jednolite, elastyczne, nie przestaje przysługiwać właścicielowi nawet gdy jego
prawa są maksymalnie zminimalizowane
• Nie jest stosunkiem prawnym ale prawem
• Jako instytucja prawna jest kategoria historyczną
• W każdym porządku prawnym jest podstawową instytucją i zajmuje pozycje centralną
każdego systemu
• Dystrybutor dóbr w otaczającej nas rzeczywistości
• Własność społeczna – możliwość korzystania szerokiemu ogółowi
• Własność prywatna – tylko pewna masa majątkowa, jeśli należy do osoby prawnej to
oddana została w służbę celu
Rodzaje własności:
• Własność kolektywna –
• Własność prywatna – rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą
materialna, w treści swej nieograniczone o ile nie narusza obowiązującego prawa
• Własność indywidualna – tu podmiotem jest pater familias, najpierw ruchomości a
potem także i grunty
• Własność kwirytarna –(własność cywilna – bo chroniona przez ius civile), przysługiwała
jedynie pełnoprawnym obywatelom rzymskim, nabycie własności wymagało zachowania
formy albo mancypacji, ale res nec mancipi można było nabywać w inny sposób,
zdarzało się ,że nabywca nie nabywał własności kwirytarnej a jedynie posiadanie, które
dopiero z upływem czasu wskutek zasiedzenia mogło prowadzić do własności
kwirytarnej (zanim to nastąpiło własność kwirytarna pozostawała przy zbywcy a
posiadaczowi nie przysługiwały żadne środki ochrony
• Własność bonitarna (pretorska) – dzięki actio Publicana – fikcja że powód posiadał
sporna rzecz przez czas niezbędny do zasiedzenia – znajduję się ona w majątku
uprawnionego
• Własność podwójna – duplex dominium – jak wyżej – na tej samej rzeczy własność
kwirytarna i bonitarna
• Od Justyniana władztwo ma charakter jednolity
• Własność narodu rzymskiego lub cesarza – grunty prowincjonalne zdobyte w wyniku
podboju, uprawnienia właścicieli mieli posiadacze – władztwo – można sprzedać,
dziedziczyć ale nigdzie nie nazwano tego własnością – władztwo na gruntach
prowincjonalnych – zrównane z własnością kwirytarną za Justyniana
• Pełną własność na gruncie mógł mieć tylko obywatel rzymski tylko w Italii
• Własność peregrynów – chroniona była w myśl zasady personalności przez ich własne
systemy prawa, jeżeli spór z obywatelem rzymskim zakładano fikcję, że peregryn jest
obywatelem rzymskim, Karakalla nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom
imperium – koniec odrębnej kategorii własności
Treść prawa własności:
• Właściciel miał nad rzeczą władzę wyłączna, absolutną i nieograniczona
• Uprawnienia właściciela:
 Ius utendi et fruendi – właściciel może rzecz używać i pobierać z niej pożytki,
może ją zużyć lub zniszczyć, pożytki stają się jego własnością z chwilą
oddzielenia ich od rzeczy macierzystej
 Ius possidendi – prawo do posiadania rzeczy, właściciel pozbawiony władztwa nie
traci swego prawa własności a tym samym prawa do posiadania, dochodzi tego
za pomocą petytoryjnych środków procesowych
 Ius disponendi – możliwość prawnego dysponowanie rzeczą
• Zasada elastyczności prawa własności – prawo własności może zostać
ograniczone, ale jeśli te ograniczenia ustana to własność powraca do postaci wyjściowej
Ograniczenia własności:
• Właściciel gruntu nie mógł zakazać sąsiadowi wejścia co drugi dzień na jego grunt w
celu pozbierania owoców jakie opadły z jego drzew
• Właścicielowi gruntu położonego wyżej nie wolno było zmieniać naturalnego biegu wody
przepływającej przez ten grunt

2
 • Właściciel miał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego (jeśli
nie było celu szykanowania)
• Właściciel gruntu, na którym znajdował się grób musiał umożliwić dostęp osobom
zainteresowanym
• Ograniczenia co do wysokości budynków i ich odległości od gruntu sąsiada
• Zakaz zbycia gruntów italskich przez męża, który je otrzymał tytułem posagu
(ograniczenia ius disponendi)
• Powstałe z mocy umowy albo wyroku sadowego
Współwłasność (communio pro indivisio):
• Gdy własność przysługuje w sposób niepodzielny kilku osobom
• Każdy ze współwłaścicieli partycypował w prawie własności, w części ułamkowej
• Każdy mógł swoją częścią swobodnie dysponować, czerpał korzyści i proporcjonalnie
ponosił ciężary
• Rozporządzenia dotyczące całej rzeczy wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli
• Każdy z nich mógł się domagać zniesienia współwłasności
• Współposiadanie – władztwo faktyczne wykonuje więcej niż jedna osoba

Nabycie własności:
• Sposób pierwotny
 Zasiedzenie (usucapio):
 Nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu
warunków wymaganych przez prawo
 Z niego może skorzystać nawet właściciel, któremu trudno było
przeprowadzić dowód, że jest właścicielem
 Longi temporis usucapio – dotyczy ruchomości
 Longi temporis praeescripto – dotyczy nieruchomości
 Wymogi warunkujące zasiedzenie
 Res habilis – przedmiot, na którym można nabyć własność
przez zasiedzenie (nie można gdy niedostępne w obrocie,
pochodzące z kradzieży, nabyte gwałtem, należące do fiskusa i
Kościoła)
 Titulus – tytułem słusznym była czynność leżąca u
podstawy (posag, darowizna)
 Fides – dobra wiara posiadacza i musi istnieć w momencie
wejścia w posiadanie rzeczy
 Possessio – posiadanie cywilne prowadzi do zasiedzenia, ale
musi ono polegać na faktycznym władaniu rzeczą z wola
zachowania jej dla siebie (oddanie w dzierżawę nie niweczy
tego), utrata rzeczy – dotychczasowy bieg zasiedzenia nie
wywoływał żadnych skutków prawnych
 Tempus – okres posiadania – 1 rok dla ruchomości i 2 lata
dla nieruchomości; prowincjonalne grunty – mieszkańcy tej
prowincji 10 lat, mieszkańcy różnych prowincji 20 lat, rzeczy
ruchome 3 lata
 Zawłaszczenie (occupatio):
 Najstarszy sposób nabycia własności
 Objecie w posiadanie rzeczy niczyjej
 Katalog rzeczy:
 Dzikie zwierzęta
 Wyspa, która wyłoniła się z dna morskiego (i inne
wartościowe przedmioty wydobyte z morza)
 Rzeczy znajdujące się w imperium a należące do
obywatela, z którego państwem Rzym prowadził działania
wojenne
 Rzeczy porzucone (grunt trzeba było najpierw uprawiać
przez 2 lata)

2
  Skarb – przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, ze nie
można było znaleźć właściciela (później połowa dla tego co
znalazł a druga połowa dla właściciela gruntu)
 Przetworzenie (specificatio):
 Nabycie własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej
rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu
 Zależało od tego czy można przedmiot przywrócić do stanu
poprzedniego (właściciel materiału) czy nie (wytwórca)
 Połączenie i zmieszanie (accesio):
 Nabycie własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały
została złączona z rzeczą główną (jest jej częścią składową)
 Połączyć się mogły:
 Dwie nieruchomości – działanie sił przyrody, przyrost
jednego gruntu kosztem drugiego (przymulisko); oderwanie się
części gruntu (oderwisko; jeżeli zostało przy innym gruncie to
było pod władzą dopiero po trwałym połączeniu – np.
przerastanie korzeni), opróżnione koryto po połowie między
okolicznych właścicieli, wyspa na rzece – wg linii na środku
koryta rzeki – przybrzeżnym właścicielom
 Rzecz ruchoma z nieruchomością – cokolwiek związane w
sposób trwały z gruntem stawało się jego składową (nasiona,
rośliny, drzewa – korzenie; budynki)
 Dwie rzeczy ruchome – przyspawana ręka do statuy – i
jeżeli łączenie miało charakter trwały to własność się rozciągała
 Zmieszanie płynów albo ciał stałych – jeżeli
odłączenie niemożliwe – współwłasność, a udziały uzależnione od wartości
wkładów poszczególnych właścicieli
 Nabycie owoców (fructus):
 W sposób pierwotny nabywał właściciel rzeczy macierzystej,
posiadacz w dobrej wierze i emfiteuta
 Nabycie następowało w chwili odłączenia od rzeczy macierzystej
 Użytkownik nabierał także w sposób pierwotny ale dopiero w
momencie ich pobrania (dzierżawca na podstawie najmu także w
momencie pobrania ale w sposób pochodny (za pozwoleniem
wydzierżawiającego)
• Sposób pochodny – nikt nie może przenieść na drugiego praw niż sam posiada
 Mancypacja (mancipatio):
 Formalny akt kupna-sprzedaży (początkowo aż do wymiany towar
– pieniądz)
 Obecność 5 świadków, pełnoprawnych obywateli rzymskich oraz
trzymającego wagę, który odważał kruszec
 Przy res mancipi aby nabyć własność trzeba przedsięwziąć
mancypację – nabycie prawa własności
 Czynność prawna abstrakcyjna (przejście własności nie zależy od
przyczyny prawnej)
 Sposób nabywca własności iuris civilis
 In iure cessio
 Pozorny proces windykacyjny, w którym zbywca był pozwanym a
nabywca powodem
 Nabywca dotykał przed pretorem laska przedmiotu zbycia
 Pozwany milczał albo zgadzał się z powodem – przegrywał proces
 Efektem nabywca nabywał własność
 Czynność prawna abstrakcyjna (przejście własności nie zależy od
przyczyny prawnej)
 Sposób nabywca własności iuris civilis
 Tradycja (traditio)
 Zwykłe wydanie albo wręczenie rzeczy
 Iuris gentium

2
  Oddanie rzeczy nabywcy w jakiekolwiek władanie – władanie
faktyczne
 Własność w drodze tradycji przenoszono tylko na res nec mancipi
 Aby przenieść tradycją prawo własności trzeba było spełnić 3
wymogi:
 Musiało nastąpić rzeczywiste przeniesienie rzeczy
 Musiała być wola przeniesienia po stronie zbywcy i wola
przyjęcia po stronie nabywcy
 Musiała istnieć słuszna przyczyna prawna dla której
dokonywano tradycji (gdy jej nie było to nabywca nie stawał się
właścicielem a tradujący mógł wydobyć rzecz)
• Nabycie własności nie mogło nastąpić w drodze nieformalnej umowy (umowa jako
przyczyna prawna !!!)
Ochrona prawa własności:
• Powództwo windykacyjne (rei vindicatio) i powództwo negatoryjne (actio negatora) służą
właścicielom do ochrony ich praw
• Powództwo publicjańskie – do ochrony własności bonitarnej
• Wszystkie 3 mają charakter rzeczowy, opierają się na prawie do rzeczy – środki
petytoryjne
• Powództwo windykacyjne:
 Powództwo nieposiadającego właściciela, przeciwko posiadającemu
niewłaścicielowi o wydanie rzeczy
 Czynnie legitymowany zawsze właściciel kwiryntarny
 W procesie legisakcyjnym pozwanym mógł być tylko ten, kto twierdził, ze jemu
przysługuje na rzeczy spornej prawo własności – jeżeli tego nie zrobił powód
wchodził w posiadanie rzeczy bez procesu
 Dochodzenie roszczeń rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego –
pozwany przyrzekał zapłacić 25 sesterców gdyby powód udowodnił prawo
własności w odniesieniu do niewolnika
 Formuła arbitralna – powództwo windykacyjne można było kierować przeciw
jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy (wcześniej przeciwko temu, który mógł ją
wydać)
 Proces formułkowy – powództwo windykacyjne należy do powództw arbitralnych
– sędzia mógł wezwać do dobrowolnego oddania rzeczy, jeśli nie zasądzał karę
pieniężną z uwzględnieniem oszacowania właściciela
 Pożytki – posiadacz w dobrej wierze – tylko powstałe po litis contestatio, w złej
wierze – wszystkie, nawet te, których nie zebrał z własnej winy
 Powód miał obowiązek zwrotu nakładów
 Konieczne – je trzeba poczynić by rzecz istniała i się nie pogorszyła
 Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy
 Zbytkowe – dla ozdoby
 Posiadacz w dobrej wierze dostawał zwrot koniecznych i użytecznych zaś
zbytkowe mógł sobie zostawić
 Posiadacz w złej wierze ma prawo retencji z tytułu roszczenia o konieczne,
pozostałe mógł tylko zabrać
 Prawo zatrzymania gdy wartość z pobranych pożytków przewyższała
nakłady

• Powództwo negatoryjne
 Przysługuje właścicielowi, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy,
ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób (przykre wyziewy na grunt
właściciela)
 Służyło, aby położyć kres dalszemu naruszaniu prawa do wyłącznego
korzystania z rzeczy
 Powód miał udowodnić tylko swoje prawa do wyłącznego korzystania oraz
fakt naruszenia tego prawa
 Pozwany musiał udowodnić, że ma prawo, którego treść wykonywał –
wtedy on wygrywał

2
  Przegrana pozwanego – zasądzenie na odszkodowanie za korzystanie z
rzeczy + kaucja poręczająca, że w przyszłości nie będzie naruszał prawa
własności powoda
• Powództwo publicjańskie
 Posiadacz rzeczy nie mając jeszcze własności kwirytarnej,
lecz będący w stanie prowadzącym do tego przez zasiedzenie, który utracił
rzecz, tym powództwem domaga się jej zwrotu
 Fikcja – w odniesieniu do powoda upłynął już czas
potrzebny do nabycia W odpowiedzi własności przez zasiedzenie
 Posiadacz rzeczy – biernie legitymowany
 Nieskuteczna wobec właściciela kwirytarnego
 W równej sytuacji lepsze jest stanowisko posiadacza
 Pożytki – posiadacz w dobrej wierze – tylko powstałe po litis contestatio, w złej
wierze – wszystkie, nawet te, których nie zebrał z własnej winy
 Powód miał obowiązek zwrotu nakładów
 Konieczne – je trzeba poczynić by rzecz istniała i się nie pogorszyła
 Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy
 Zbytkowe – dla ozdoby
 Posiadacz w dobrej wierze dostawał zwrot koniecznych i użytecznych zaś
zbytkowe mógł sobie zostawić
 Posiadacz w złej wierze ma prawo retencji z tytułu roszczenia o konieczne,
pozostałe mógł tylko zabrać
 Prawo zatrzymania gdy wartość z pobranych pożytków
przewyższała nakłady
• Skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej
 Właściciel gruntu przeciwko sąsiadowi
 Zmuszenie sąsiada do sztucznie zbudowanej konstrukcji (zapora, tama),
jeśli ustawił ją poprzedni właściciel powód mógł sam rozebrać
• Cautio damni infecti
 Gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z
gruntu sąsiedniego
 Zabezpieczenie słowne – pokrycie szkód
 Jeżeli sąsiad odmówił – właściciel wchodził w czasowe posiadanie gruntu
sąsiada – jeżeli nie odniosło skutku – pretor zamieniał je w bezterminowe
prowadzące do zasiedzenia
• Operis novi nuntiatio
 Sprzeciw właściciela gruntu przeciwko wnoszeniu na gruncie sąsiada
nowych konstrukcji naruszających swobodne korzystanie z prawa własności
gruntu
 Wznoszący nowe urządzenia musiał je rozebrać albo zagwarantować, że
nie spowodują żadnej szkody
 Pretor mógł uchylić zakaz budowy, właściciel musiał wtedy udowadniać
swoje prawo do zakładanie tego środka prawnego
• Actio finium regundorum
 Skarga służąca do rozpatrywania sporów granicznych
 Grunty sąsiednie oddzielała granica szerokości 5 stóp – leżała ona po
połowie na gruntach sąsiadów
 Pretor przyznawał sędziom prawo przysadzenia części jednego gruntu na
rzecz drugiego właściciela, jeśli przemawiały za tym względy ładu społecznego

Prawa na rzeczy cudzej

Służebności:
• Ograniczone prawo rzeczowe upoważniające do korzystania z
rzeczy cudzej w określony sposób
• Spośród tych praw ukształtowały się najwcześniej
• Dają prawo do korzystania z rzeczy cudzej, ale w sposób
ograniczony i ukierunkowany w zależności od rodzaju służebności
• Służebności gruntowe wymagają do powstania dwóch gruntów –
jeden jest władnący a drugi służebny – służebny ma zasilać swymi przymiotami grunt

2
 władnący (podmiotami są oczywiście właściciele gruntów !!!); grunt władnący miał
prawo korzystać ze służebnego w sposób ograniczony
• Służebności osobiste – przysługiwały zawsze jakieś osobie (cecha
charakterystyczna) – osobisty charakter służebności oznaczał, że była ona prawem
podmiotowym niezbywalnym i kończyła się z zasady najpóźniej wraz ze śmiercią osoby
uprawnionej
• Ze względu na przeznaczenie gruntu:
 Służebności gruntów wiejskich:
 Prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo, na koniu albo w
lektyce
 Prawo do przechodu przez cudzy grunt łącznie z pojazdami,
pojedynczymi zwierzętami i trzodą
 Prawo drogi – najszerszy zakres
 Prawo właściciela gruntu władnącego do przeprowadzenia przez
cudzy grunt wody pitnej – w celach irygacji albo odprowadzenia wody
(4 powyższe należały do res mancipi)
 Prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody
 Prawo do wypasania bydła na cudzym gruncie
 Służebności gruntów miejskich:
 Obowiązujący właściciela gruntu służebnego zakaz budowy ponad
określona wysokość
 Zakaz wnoszenia na gruncie służebnym konstrukcji zasłaniających
widok
 Prawo do wejścia konstrukcja budowlana w słup powietrza nad
gruntem sąsiada
 Prawo do wpuszczenia belki w mur sąsiada
 Prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek na gruncie
sąsiada (ten ostatni musiał utrzymywać swój budynek w takim stanie aby
możliwe było spełnienie służebności)
 Prawo do odprowadzania wody deszczowej na grunt sąsiada
 Prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych zapachów na grunt
sąsiada
• Służebności osobiste:
 Użytkowanie (usufructus)
 Rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej
pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji
 Charakter osobisty - niezbywalne, można było odstąpić osobie
trzeciej możliwość korzystania z niego
 Pożytki pobierał użytkownik, w sposób pierwotny w momencie
pobrania
 Obowiązek zachowania substancji rzeczy – nie można rzeczy
zużyć, zmienić jej istoty (często było to zabezpieczone kaucją)
 Używanie (usus)
 Prawo używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej
pożytków (chyba że są to owoce do zaspokojenia potrzeb własnych)
 Nie można odstąpić tego prawa osobie trzeciej – nawet w zakresie
korzystania z niego
 Habitatio – rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku
 Rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub
zwierzęcia
• Zasady ogólne:
 Służebność nie nakłada na osobę obciążona tym prawem obowiązku
pozytywnego działania, lecz najwyżej zobowiązywała ja do znoszenia czegoś
(wyjątek – oparcie muru o mur sąsiada)
 Nie można mieć służebności na rzeczy własnej
 Służebność może istnieć tylko na rzeczy – nie można ustanawiać na służebności
innej służebności
 Ze służebności należało korzystać przy maksymalnym poszanowaniu praw
własności gruntu obciążonego służebnością
 Korzyść jaką przynosił grunt służebny musiała być trwała a nie jednorazowa i
dotyczyła każdego kolejnego właściciela panującego

2
  Odległość między gruntem panującym a służebnym musiała być odpowiednia,
aby cel gospodarczy służebności był w ogóle osiągalny
• Ustanowienie służebności mogło nastąpić przez in iure cessio,
mancypacje, testament, wyrok sądowy lub dedukcję (zastrzeżenie sobie służebności
przy przenoszeniu własności rzeczy)
• Na prowincji także przez umowy nieformalne i stypulację
• Justynian dopuścił także oddanie rzeczy w używanie i faktyczne
wykonywanie treści serwitutów
• Służebności gasły:
 Na skutek zrzeczenia się uprawnionego
 Przez długie niekorzystanie z nich
 W przypadku nabycia własności rzeczy obciążonej służebnościami
przez osobę uprawniona do servitutu
 W razie śmierci uprawnionego (służebności osobiste !!!)
Zastaw:
• Prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy
ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi
wierzycielami
• Jeden ze sposobów zabezpieczania wierzytelności
• Prawo akcesoryjne, bo zależy od istnienia wierzytelności (nie ma
bytu samoistnego)
• Elementy składowe:
 Dłużnik – dla zabezpieczenia wierzytelności ustanawia na rzeczy prawo
zastawu (zastawca)
 Wierzyciel – na jego rzecz to prawo jest ustanawiane (zastawnik)
 Przedmiot zastawu
• Trzy postacie zastawu:
 Fiducia
 Dłużnik w celu zabezpieczenia przenosił własność przez
mancypację albo in iure cessio ale z zastrzeżeniem że po wykonaniu
zobowiązania wierzyciel przeniesie ja z powrotem na dłużnika
 Dłużnik traci swe prawo rzeczowe do rzeczy
 Wierzyciel mógł z nią zrobić co chciał – nawet alienować –
wtedy dłużnik nie mógł domagać się wydania rzeczy ale co najwyżej
żądać odszkodowania za niedotrzymanie obietnicy
 Pignus
 Zastaw ręczny
 Zastawca przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu, ale nie na
własność ale we władanie faktyczne, zaś po spełnieniu świadczenia
wierzyciel musiał przedmiot zwrócić – do tego czasu władał nim jako
dzierżyciel a ochraniał go pretor za pomocą interdyktu posesoryjnego
 Pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika nie można było
przedmiotu używać ani sprzedać (chyba że dodatkowa umowa)
 Wzmocnienie pozycji zastawnika
 Umowa, na mocy której zastawnik miał prawo sprzedać
przedmiot zastawu aby zaspokoić swe roszczenie
 Umowa (gdy przedmiot przynosił pożytki), na mocy której
zastawnik mógł używać przedmiotu a pobrane pożytki zaliczać
na spłatę odsetek od udzielonego kredytu, a w dalszej kolejności
na spłatę samego kredytu
 Lex commissoria – nieformalna umowa, na mocy której
zastawnik miał się stać właścicielem przedmiotu zastawu w
wypadku, gdy zastawca nie zaspokoił w umówionym terminie
jego pretensji
 Hypotheca
 Pod koniec republiki – hypotheca – zastaw umowny
 Dłużnik jako zastawca nie wręczał zastawnikowi przedmiotu
zastawu, nadal był jego posiadaczem i właścicielem, a tylko umawiał się
w razie niespłacenia długu wierzyciel zaspokoi swą pretensję przez

2
 sprzedaż przedmiotu obciążonego hipoteką, ale nie wydawano
przedmiotu, wiec ten sam przedmiot można było wielokrotnie zastawiać
( kto lepszy co do czasu ten lepszy co do prawa)
 Aby móc zrealizować swe prawo musiało najpierw wejść w
posiadanie przedmiotu zastawu
 Wejście w posiadanie – 3 sposoby:
 Interdykt salwiański – skuteczny wyłącznie przeciw
dłużnikowi
 Serviana in rem actio – powództwo rzeczowe o wydanie
przedmiotów, skuteczne przeciw każdemu
 Actio hypothecaria – skuteczne przeciw każdemu (erga
omnes), dotyczyło nie tylko ruchomości ale i nieruchomości
(nowość!!! – w 2 pozostałych tego nie ma)
• Prawo sprzedaży przysługiwało tylko pierwszemu
zastawnikowi, następni o ile poprzedni są już zaspokojeni
• Przy sprzedaży wierzyciel jest zobowiązany do
maksymalnej staranności – z ceny zaspokajał swe roszczenia a nadwyżkę oddawał
dłużnikowi
• Zastaw powstawał:
 W wyniku umowy z zastawnikiem
 Z mocy ustawy – zastaw na rzecz fiskusa
na całym majątku dłużnika z tytułu jakiegokolwiek długu, zastaw wynajmującego
mieszkanie z tytułu czynszu
 Z rozporządzenia władzy, wydanego z
mocy wyroku sądowego
• Zastaw gasł gdy:
 Umorzono wierzytelność
 Zniszczono przedmiot
zastawu
 Zastawnik nabywał
przedmiot zastawu
 Zastawnik zrzekł się prawa
zastawu
• Wierzyciel mógł
zatrzymać przedmiot zastawu nawet po spełnieniu roszczenia, jeśli istniały inne
wierzytelności nie zrealizowane
Emfiteuza:
• Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomościach
• Dziedziczne i zbywalne uprawnienia emfiteuty do eksploatacji
cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu
• Tereny państwowe leżące odłogiem zagospodarowywano w
dzierżawę wieczystą bądź na kilka lat
• Tereny państwowe oddawane były w ius perpetuum zaś cesarza w
emfiteuzę
• Emfiteuta
 dzierżawca wieczysty
 użytkował grunt
 nabywał wszelkie pożytki w momencie separacji
 mógł w sposób nieograniczony ulepszać,
 miał prawo ustanowić na gruncie służebność na rzecz osoby trzeciej
 miał prawo obciążyć zastawem
 mógł oddać w dalszą dzierżawę wieczystą
 korzystał z wszelkich powództw przysługujących właścicielowi podczas
obrony swej własności
 korzystał z ochrony interdyktalnej
 miał prawo do przekazania osobom trzecim przez czynność jak i
testament (gdy brak – dziedzice ustawowi)
• właściciel:
 prawo do pobierania czynszu dzierżawionego

3
  mógł odwołać emfiteutę gdy ten zalegał z czynszem albo nie płacił
danin publicznych albo grunt ulegał pogorszeniu
 musiał być zawiadomiony (oraz o cenie) gdy emfiteuta chciał
sprzedać swe prawo – właściciel miał prawo pierwokupu a jeśli z tego nie
korzystał to otrzymywał 2% od ceny kupna
Superficies:
• Ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomościach
• Prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne dające możliwość
pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie
• Cel - ułatwia rozwój budownictwa mieszkaniowego
• Budynek wzniesiony na cudzym gruncie stawał się własnością
właściciela gruntu
• Ale już od czasów republiki osoby trzecie wznosiły budynki na
terenach publicznych, a potem i prywatnych za zgodą ich dysponentów
• Z budynków tych mogły korzystać uiszczając jakąś opłatę
• Pretor chronił te osoby interdyktem skutecznym wobec wszystkich
• Justynian przyznał superficjariuszowi actio in rem
• Prawo powierzchni różniło się od emfiteuzy tym, że właścicielowi
nie przysługiwało prawo pierwokupu a opłata nie należała do istotnych elementów
superficies

3
 PRAWO OSOBOWE
Podmioty prawa
Zdolność prawna:
• Zdolność prawna to możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu
prawa lub obowiązku (ma ja ten, kto jest właścicielem, wierzycielem – czynna zdolność
majątkowa, a także dłużnik – bierna zdolność majątkowa
• Zdolność do czynności prawnych to możliwość składania i przyjmowania oświadczeń
woli wywołujących skutek prawny
• Osoba fizyczna – człowiek
• Osoba prawna – podmiot niefizyczny wyposażony przez prawo w zdolność prawną
niezbędna do realizacji jego celów
• Pełna zdolność prawna warunkowały 3 czynniki (status):
 Wolność (satus libertatus)
 Obywatelstwo (status civitatis)
 Stanowisko w rodzinie (status familiae)
• Tylko ten miał pełną zdolność prawną (caput), który był osobą wolną, miał
obywatelstwo rzymskie, a w rodzinie nie podlegał niczyjej władzy
Osobowość fizyczna:
• Osobowość człowieka zaczynała się wraz z urodzeniem, ale pełna zdolność prawną
nabywał ten, który w momencie urodzenia spełniał wszystkie 3 warunki !!!
• Pewne prawa można było zastrzec już dla płodu (prawo do spadku) – przyjmowano
fikcję, ze dziecko poczęte przyszło już na świat – dla jego ochrony można było ustanowić
specjalnego kuratora – curator ventris
• Noworodek stawał się podmiotem tych praw tylko wtedy, gdy przyszedł na świat żywy –
przejawiał jakieś oznaki żywotności (kwilenie, jakiś ruch) i zdatny był do życia (zdolność
noworodka do życia poza łonem matki – powoływano się na antyczną naukę – między
182 a 300 dniem od poczęcia)
• Niemowlę musiało mieć postać ludzką
• Nieważny był testament, który nie uwzględniał pogrobowca
• Osobowość człowieka kończy się wraz ze śmiercią
• Można ją było stracić przez zmiany w jednym z 3 status – 3 rodzaje umniejszenia:
 Capitis deminutio maxima – utrata wolności, utrata zdolności prawnej w ogóle
 Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa, utrata zdolności prawnej, ale
tylko na gruncie rzymskiego ius civile
 Capitis deminutio minima – zmiana stanowiska w rodzinie (ale nie przez śmierć
zwierzchnika), utrata zdolności do spadkobrania w poprzedniej rodzinie,
wygaśnięcie służebności itp.
Status libertatis (Ludzie wolni => wyzwoleńcy => niewolnicy):
• Niewolnik nie był traktowany jako podmiot ale jako przedmiot prawa, nie uzyskiwał
wolności po ucieczce, po śmierci zwierzchnika jeśli nie było dziedziców, bez właściciela
był rzeczą niczyją i jako taki mógł być zawłaszczony, nie mógł być wierzycielem ani
właścicielem, właściciel miał wobec niego prawo życia i śmierci, jako istota myśląca i
mówiąca wchodził w liczne i rozmaite stosunki społeczne ale z uwagi na brak zdolności
prawnej traktowano je jako stosunki faktyczne, nie mógł zawrzeć małżeństwa – związek
jako stan faktyczny contubernium – dzieci z takiego związku również były niewolnikami
a panem był pan rodziców
• Właściciel mógł przekazać niewolnikowi część swojego majątku w zarząd – peculim – ale
majątek jak i pożytki z niego były własnością właściciela, była to sprytnie pomyślana
instytucja materialnej zachęty do wydajniejszej pracy na rzecz pana
• Wszystko co niewolnik nabył od osób trzecich stawało się własnością pana, jedynie za
długi niewolnik odpowiadał osobiście ale były to zobowiązanie naturalne – w wyniku
działalności niewolnika właściciel mógł się wzbogacić ale nie mógł zubożeć –
odpowiedzialność noksalna wobec osób trzecich ale tylko do wysokości wartości
niewolnika – jeżeli powyżej oddaje niewolnika – odpowiedzialność idzie za niewolnikiem

3
• Actiones adiecticiae qualitatis – powództwa przeciwko panom niewolników
 Actio de peculio – właściciel wydzielonego peculium odpowiadał za zaciągnięte
długi na to peculium, ale tylko do wysokości peculium (prawo dedukcji – jeśli
właściciel był też wierzycielem to sobie zwracał w pierwszej kolejności)
 Actio tributoria – gdy peculium było obrócone na cele handlowe właściciel
obowiązany był podzielić je z tytułu długów proporcjonalnie między wierzycieli,
siebie uwzględniając na tych samych zasadach (nie ma tu prawa dedukcji)
 Actio de in rem verso – za zobowiązania niewolnika, w wyniku których
nastąpiło przysporzenie w majątku właściciela, odpowiadał właściciel do
wysokości przysporzenia
 Actio quod iussu – w pełnej wysokości odpowiadał właściciel za zobowiązania
niewolnika, które ten zaciągnął wobec osoby upoważnionej przez właściciela do
zawarcia kontraktu z niewolnikami
 Actio exercitoria\institoria – w pełnej wysokości, gdy niewolnik zaciągnął
zobowiązanie pełniąc funkcje kapitana statku, albo kierownika przedsiębiorstwa
handlowego lub przemysłowego
• Niewolnik we wszystkich tych przypadkach odpowiadał na podstawie ius civile w sposób
naturalny – bez możliwości pozwania go do sądu
• Niewola powstawała przez:
 Wzięcie w niewolę nieprzyjacielską w wyniku działań wojennych (nawet
obywatel rzymski, ale po powrocie z niewoli odzyskiwał pełnię praw, jeżeli zmarł
w niewoli – przyjmowano fikcję że zmarł w chwili dostania się do niewoli a więc
jako osoba wolna – np. ważność testamentu
 Urodzenie z matki niewolnicy (ale dziecko matki, która w czasie ciąży chociażby
raz była wolna to dziecko było wolne)
 Sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika
• Niewola gasła przez wyzwolenie – manumissio (wg ius civile)
 Manumissio vindicta – dokonywana w obecności pretora,
właściciela niewolnika i osoby trzeciej, która za zgodą właściciela ogłaszała że
niewolnik jest osoba wolną
 Manumissio censu – przez wpisanie niewolnika za
przyzwoleniem jego właściciela na sporzadzana co 5 lat przez cenzora listę
obywateli
 Manumissio testamento – przez nadanie wolności w
testamencie
 Manumissio in ecclesia – w czasach dominatu dokonywana
przez oświadczenie woli właściciela złożone przed biskupem i zebraniem gminy
chrześcijańskie
• Niewola gasła tez na mocy prawa pretorskiego ale było to
mniej formalistycznie – wystarczyło oświadczenie o wyzwoleniu w obecności świadków
albo za pomocą listu
• Do Justyniana wyzwoleńcy nabywali w sposób nieformalny
wolność ale nie nabywali obywatelstwa rzymskiego – stawali się Latynami (wg prawa
pretorskiego)
• Wyzwoleńcy wg ius civile byli wolni i posiadali
obywatelstwo rzymskie ale w swoim stanowisku prawnym byli w stosunku do wolno
urodzonych upośledzeni na terenie prawa publicznego a przez prawo patronatu (cały
szereg powinności na rzecz poprzedniego właściciela występującego w roli patrona) na
terenie prawa prywatnego, pełnię praw dopiero w drugim pokoleniu
• Sytuacja prawna wyzwoleńców
 Prawo patronatu – nie mogli występować z
powództwami przeciwko patronowi, patron miał obowiązek alimentacyjny wobec
wyzwoleńca i odwrotnie, musiał być posłuszny patronowi, przyrzeczone usługi
podczas wyzwolenia
 Pełnia praw dopiero w drugim pokoleniu
 Prawo spadkowe – śmierć wyzwoleńca – nie ma
dziedziców – całość dla patrona, gdy są dzieci patron dostaje część

3
 • Osoby półwolne – dłużnicy poddani egzekucji osobistej (ad
dicti); dłużnicy z pożyczek (nexi); gladiatorzy (nawet gdy wolni to musieli siedzieć w
koszarach); wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej; odpracowujący długi, koloni
9przywiązanie do ziemi, mimo że są wolni)
Status civitatis (obywatele Rzymu => Latynowie => peregryni):
• Zasada osobowości (personalności) prawa – każdy obywatel rządził się prawem tej
gminy (civitas) do której należał i odwrotnie – prawo określonej civitas dostępne było
tylko jej obywatelom
• Zdolność prawną w sferze rzymskiego ius civile miał wyłącznie obywatel rzymski – civis
Romanus
• Uprawnienia:
 Ius sufraggi – prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach ludowych, wyboru
wyższych magistratur
 Ius honorum – prawo do bycia wybieranym na wyższe urzędy
 Ius propium civium Romanorum – prawo do władzy ojcowskiej
 Ius conubii – prawo do zawarcia małżeństwa uznawanego przez porządek prawny
 Ius commercii – prawo do uczestnictwa w rzymskim obrocie prawnym –
podejmowanie czynności skutecznych w świetle prawa rzymskiego i być
podmiotem praw rzeczowych
 Korzystanie z uprawnień prawa spadkowego
 Legis actio – prawo do ochrony swoich prawa podmiotowych
• Latynowie – mieszkańcy gmin miejskich Latium i dawni sprzymierzeńcy Rzymu, prawo
bardzo zbliżone do rzymskiego w 89r. p.n.e. otrzymali obywatelstwo rzymskie, a
następnie obywatelstwo latyńskie było przywilejem wobec peregrynów, to także
mieszkańcy kolonii zakładanych przez Rzym
• Peregryni – trzecia kategoria osób wolnych, pozostali mieszkańcy imperium, mieli swoje
własne prawo – ius peregrinorum, swój samorząd itd. – peregrini certe civitatis; zaś tam
gdzie Rzymianie nie zostawili miejscowych civitas obowiązywało ius gentium – peregrini
deditici – nie mogli zawierać małżeństw
Status familiae:
• Sui iuris – nie podlegali niczyjej władzy, tylko oni mieli pełną zdolność prawną, a jeżeli
była płci męskiej to bez względu na wiem nosiła miano pater familias
• Alieni iuris – podlegali władzy męskiego zwierzchnika familii, ich zdolność prawna była
ograniczona niezależnie od wieku z uwagi na brak czynnej zdolności majątkowej,
cokolwiek te osoby nabywały to ipso iure stawało się to własnością zwierzchnika
familijnego, za długi można było zasądzić syna (ale nie niewolnika) ale dopiero po
śmierci zwierzchnika (bierna zdolność majątkowa), zwierzchnik mógł przekazać synowi
peculium – pieniądze przedsiębiorstwo, gospodarstwo, ale były one wyodrębnione z
majątku zwierzchnika tylko ekonomicznie a nie prawnie
• Czynną zdolność majątkowa uzyskali filius familias za czasów Augusta – syn mógł
zatrzymać dla siebie wszystko to co otrzymał w związku ze służbą wojskową (peculium
castrense), potem włączono doń darowizny i spadki uzyskane w czasie służby
wojskowej; bona materna – majątek jaki uzyskał od matki albo osoby trzeciej
• Najdawniejszą rodzinę tworzyły osoby związane sztucznym elementem, jakim była
podległość władzy pater familias; osoby wchodzące w skład tej rodziny to agnaci (więź
między nimi to agnacja lub pokrewieństwo agnacyjne)
• Krewni agnacyjni – osoby podlegające tej samej władzy ojcowskiej albo podlegałyby jej
gdyby ojciec żył, pokrewieństwo agnacyjne mogło powstać tylko ze strony ojca, gdyż
mężczyzna mógł być pater familias (kognacja powstaje także ze strony matki)
• Naturalne więzy krwi nie wystarczały aby stać się agnatem
• Pokrewieństwo liczy się wg stopnia (albo w linii prostej albo w linii bocznej – wspólny
przodek)
• O bliskości stopnia pokrewieństwa decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego by
pokrewieństwo powstało
• Ascendenci – krewni wstępni – rodzice, dziadkowie itd. I) C
II) A
• Descendenci – krewni zstępni – dzieci, wnuki, prawnuki

3
 • Powinowactwo – krewny małżonka albo małżonek krewnego B D
B

A
E C

I) A do D – 3 stopień; A do E – 4 stopień II) A do C – 2 stopień; A do B – 1 stopień

Przyczyny ograniczające zdolność prawną:

• Infamia – umniejszanie czci obywatelskiej ze względu na wykonywane zajęcie, złe
prowadzenie się albo jako rezultat wyroku z tytułu actiones famosae; osoby dotknięte
infamią nie mogły sprawować opieki, składać zeznań przed sądem, występować w
charakterze zastępcy procesowego, wnosić pewnych skarg, a nadto dotknięte były
innymi ograniczeniami
• Addictus – to osoba przeciw której wszczęto egzekucje osobistą, zadłużeni do momentu
spłaty długu znajdowali się w niewoli wierzycieli
• Redempti ab hostibus – to obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej,
zobowiązani do odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu
• Koloni – dzierżawcy trwale przywiązani do ziemi, pozbawieni prawa do swobodnego
opuszczania gruntu i to pod groźbą utraty wolności (wolni osobiście ale dziedzicznie
przywiązani do ziemi)
• Kobiety były pozbawione władzy rodzicielskiej, pozbawione prawa do sprawowania
opieki nad własnymi dziećmi, nie zawsze dopuszczane do spadkobrania
testamentowego, nie mogły przyjmować cudzego długu lub ręczyć za cudzy dług
Osoby prawne:
• Zespół osób (stowarzyszenie, korporacja) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady),
którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawna
• Prawa majątkowe nie przysługują osobom wchodzącym w skład ale są prawami
majątkowymi osoby prawnej
• Korporacje – znane już za czasów XII Tablic, jeszcze za republiki majątek korporacji był
albo majątkiem wspólnym jej członków zrzeszonych na zasadach spółki, albo stanowił
własność jednego z nich
• Gminy miejskie – jednostki, które przed inkorporowaniem w skład imperium tworzyły
odrębne organizacje państwowe, po aneksji przyznano im samorząd i samodzielność
gospodarczą a pretor nadał cywilna i procesową zdolność prawna jako specjalnym i
samodzielnym podmiotom
• Stowarzyszenie – zdolność prawną uzyskały w okresie pryncypatu, zakładane za zgodą
senatu albo pryncepsa, związki osób prywatnych, stowarzyszenia pogrzebowe,
rzemieślników lub dzierżawców ceł i podatków, przy założeniu niezbędny był udział 3
osób fizycznych, miało ono swój majątek, kasę, oraz syndyka, który jako organ
dokonywał w imieniu stowarzyszenia wszelkich czynności prawnych
• Skarb państwa (fiscus) traktowany jako osoba prawna ale wyposażona w cały szereg
przywilejów w stosunku do zwykłych podmiotów prawa
• Instytucje kościelne (ecclesiae) – już w czasach chrześcijańskich zdobyły zdolność
prawną, kościoły i klasztory mogły nabywać majątek, zwłaszcza w drodze testamentu,
posiadać wierzytelności i długi realizowane w procesie cywilnym
• Fundacje na cele dobroczynne (piae causae) – także posiadały zdolność prawną –
przyjmowały darowizny na szpitale, przytółki, majątek nadzorował oeconomus pod
nadzorem władzy kościelnej, masa majątkowa, początkowo niesamodzielna

Zdarzenia prawne
Zdarzenia prawne:
• Członkowie każdej społeczności wchodzą ze sobą w rozmaite stosunki
• Jeśli te stosunki są nawiązane przez podmioty prawa, a powstają z nich określone
obowiązki o prawa gwarantowane przez obowiązujący porządek prawny to są to
stosunki cywilnoprawne
• Elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:
 Norma prawna która ten stosunek wyznacza

3
  Treść – prawa i obowiązki określone przez normę
 Podmioty tych praw i obowiązków
 Zdarzenia cywilnoprawne (powstanie, zmiana, wygaśniecie stosunku
prawnego jest zawsze następstwem jakiegoś zdarzenia), jeżeli z jakimś
zdarzeniem połączony jest skutek prawny to jest to zdarzenie prawne; mogą być
niezależne od ludzkich zachowań albo od nich zależne – te drugie to działania a
wśród nich zgodne i nie zgodne z prawem, działania są prawne jeżeli norma
prawna łączy skutki odpowiadające woli podejmującego działania, bezprawne to
te, których norma prawna łączy skutki na ogół sprzeczne albo co najmniej
odmienne od woli podejmującego działanie i pozostają one w sprzeczności z
obowiązującym prawem, także zaniechanie ze strony podmiotu, na którym
norma prawna narzuca działanie pozytywnego
• Podejmujący działanie bezprawne tylko wtedy może być pociągnięty do
odpowiedzialności jeśli są spełnione 4 wymogi:
 Naruszona zostaje norma prawna – norma ta musi mieć na uwadze ochronę
przysługującego wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywać dokonanie
czynu zakazanego albo niedokonanie czynu nakazanego
 Z winy działającego – wina (culpa) – naganny stosunek subiektywny podmiotu do
jego zachowania sie, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności albo treści
stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem, wina może polegać na
działaniu, na zaniechaniu, naruszenie cudzego interesu może nastąpić
niezależnie od stosunku obligacyjnego – wina pozakontraktowa; wina
kontraktowa – rezultat pogwałcenia istniejącego już obowiązku obligatoryjnego;
 dolus – jako najwyższy stopień winy – polega na świadomym zachowaniu
się podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody;
 culpa – wina nieumyślna, zaniedbanie przez osobę odpowiedzialna
pewnych reguł staranności, do jakiej zobowiązani są wszyscy
 culpa lata – grube niedbalstwo, skrajne zaniedbanie staranności
jakiej zwykło sie oczekiwać od przeciętnego człowieka
 culpa levis (in abstacto) – niższy stopień winy, lżejsze zaniedbanie
staranności jakiej zwykło się oczekiwać od abstrakcyjnie
pojmowanego wzorca dobrego gospodarza
 culpa levis in concreto – dłużnik winny tylko gdy zajmując się
ochroną cudzych rzeczy, interesów, nie przejawia takiej
staranności, jaka wykazuje w sprawach własnych
 Spowodowało szkodę w cudzym majątku – szkoda to naruszenie interesu
wierzyciela, który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez
obowiązujący porządek prawny, może to być uszczerbek w majątku wierzyciela,
ale i w innych dobrach materialnych jak i niematerialnych podlegających
ochronie, obowiązek uiszczenia odszkodowania może obejmować zwrot
poniesionej przez wierzyciela szkody rzeczywistej, jak i utraconego zysku
 Miedzy szkodą a działaniem musi istnieć związek przyczynowy – dłużnik
odpowiada za wyrządzoną szkodę gdy była następstwem zawinionego przezeń
zachowania się (związek przyczynowy)
Skutki zdarzeń prawnych:
• Nabycie prawa – gdy stajemy sie podmiotem danego prawa
 Pierwotne – ktoś staje sie podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która
je utraciła albo które uprzednio do nikogo nie należało (nabywca nie wywodzi
swego prawa od poprzednika)
 Pochodne (derywatywne) – jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi
(nabywca wywodzi swe prawo od zbywcy)
 Translatywne – przeniesione prawo nie przekształca się, suma
uprawnień nabywcy odpowiada sumie uprawnień zbywcy
 Konstytutywne – podmiot uzyskuje prawo nowe, w węższym
zakresie ale wyłącznie ustanowione przez zbywcę w rezultacie okrojenia
przysługującego mu uprzednio szerszego prawa podmiotowego
 Nabycie może być następstwem zdarzenia prawnego jakim jest zasiedzenie
• Sukcesja ( następstwo) – zajęcie przez jedna osobę prawa lub obowiązku jaki zajmowała
inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa czy obowiązku

3
  Syngularna – przy przeniesieniu własności pojedynczej rzeczy, nabywca
wstępuje tu w wycinek praw przedmiotowych (to samo ma miejsce w cesji –
przelewie)
 Uniwersalna – występuje w przypadku spadkobrania, wstąpienie w ogół
praw majątkowych jakie przysługiwały zbywcy, suma praw następcy nie może
być większa od sumy praw zbywcy
• Zmiana prawa - zdarzenie prawne może wywoływać zmianę w obrębie treści prawa
podmiotowego bez zmiany samego podmiotu
• Wygaśniecie prawa – gdy prawo podmiotowe przestaje istnieć

Czynności prawne
Czynności prawne:
• Oświadczenia woli, zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku
prawnego

Podział czynności prawnych:

• Jednostronne – do wywołania skutku prawnego wystarczy oświadczenie woli jednej ze
stron
• Dwustronne – do wywołania skutku prawnego potrzebne było zgodnego oświadczenia
dwóch stron
• Odpłatne
• Nieodpłatne
• Formalne – gdy ważność czynności jest zależna od zachowania wymaganej formy
(mancypacja, stypulacja)
• Nieformalne – gdy nie jest zależna od żadnej formy
• Między żyjącymi – regulują stosunki za życia podmiotu działającego
• Na wypadek śmierci – skutek czynności ma nastąpić po śmierci podmiotu (testament)
• Zobowiązujące – powoduje jedynie powstanie zobowiązania (kupno-sprzedaz)
• Rozporządzające – powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu
działającego (przeniesienie własności)
• Obciążające – nakładają obowiązek na obie strony (najem)
• Pod tytułem darmym – gdy czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po
jednej stronie, a druga odnosi same korzyści (darowizna)
• Kausalne (przyczynowe) – gdy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia
woli od istnienia celu społeczno – ekonomicznego zasługującego na ochronę prywatną
 Causa obligandi – składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania
kontrahenta wobec siebie
 Causa solvendi – składający oświadczenie woli zmierza do rozwiązania węzła
obligacyjnego
 Causa donandi – składający oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego
dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta
 Causa – cel społeczno – gospodarczy, od którego istnienia określony porządek
skuteczność oświadczenia woli
• Abstrakcyjne – gdy cel pozostaje prawnie obojętny, tutaj skutek prawny oświadczenia
woli wyraża się w samym fakcie złożenia określonego oświadczenia woli, formalny
charakter

Wady oświadczenia woli:

• Wola może stać się elementem składowym czynności prawnej jeśli zostanie objawiona
na zewnątrz
• Objawienie może być wyraźne albo dorozumiane (można się go domyślać z zachowania
innej osoby)
• Oświadczenie woli złożone nie na serio - czynność prawna wadliwa – w niej jest
nieprawidłowość w powzięciu woli albo niezgodność woli z oświadczeniem
• Symulacja -czynność jest nieważna kiedy składający oświadczenie woli jest świadom
niezgodności z wolą wewnętrzną (np. przy symulacji strony się umawiają że ich

3
 oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają
powodować inne niż te wynikające z treści oświadczeń
• Wadą jest również błąd (składający oświadczenie woli jest w błędzie co do treści –
pomyłka językowa; lub co do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości:
 Error in negotio – w czynnościach dwustronnych, jeśli każda ze stron
swym oświadczeniem woli zamierza wywołać różne skutki prawne, żadne z nich
nie wywoła pożądanych skutków prawnych
 Error in persona – gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy,
którego błędnie wziął za kogoś innego (ocena kazuistyczna)
 Error in corpore – gdy strony się różniły w zakresie wyobrażenia o samym
przedmiocie czynności prawnej – mylne wyobrażenie co do samego przedmiotu a
nie jego właściwości fizycznych (error in substantia)
 Error in qualitate – błędne wyobrażenie o jakości jakiegoś przedmiotu
 Error – pozytywny stan błędnego wyobrażenia o rzeczywistości, ignorantia
– stan negatywny czyli brak wyobrażenia o rzeczywistości
• Motyw, którym kierowała się strona składając oświadczenie woli był obojętny
z wyjątkiem obawy (metus) i podstępu (dolus)
 Dolus – jeżeli błąd był istotny, pociągał za sobą nieważność czynności
prawnej, a ta nie wywoływała żadnych skutków prawnych, jeśli błąd nie był
istotny, podstęp nie prowadził do nieważności oświadczenia złożonego pod jego
wpływem, ochrona prawna – exceptio doli specialis a potem generalis – tylko
środek defensywny; actio doli – środek ofensywny (actio poenalis –
zasadzenie na kwotę wyższą niż wartość)
 Metus – obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto
działanie powodujące szkodę majątkową, chodzi o stosowanie siły pismem,
gestem lub pismem, musiała być bezprawna (wymusza zachowanie), ciężka
(powoduje poważną szkodę w majątku),skierowana na spowodowanie
określonego oświadczenia woli i uzasadniać obawę u każdego normalnego
człowieka, oświadczenie woli złożone pod siłą wywoływało pełne skutki prawne –
obrona procesowa exceptio metus (actio poenalis) – zasądzenie na quadruplum,
w skrajnych przypadkach pretor mógł w drodze restitutio in integrum eliminuje
skutki czynności prawnej wymuszonej i traktować ją jako niebyłą, fakt groźby
uwzględniał w wyroku, orzekajac uwolnienie pozwanego

Elementy składowe czynności prawnej:
• Essentialia negotii – bez nich akt w ogóle nie dojdzie do skutku, decydują o typie aktu,
istotne elementy składowe (np. kupno-sprzedaż – porozumienie co do towaru i
ceny !!!)
• Naturalia negotii – stanowią normalna treść danego typu aktu, elementy nieistotne ale
stosowane zgodnie ze zwyczajem, ich objecie wolą zależy od samych stron (kupno-
sprzedaż – odpowiedzialność sprzedawcy za wady towaru)
• Accidentalia negotti – dodatkowe elementy składowe
 Warunek (condicio) – zastrzeżenie w wyniku którego skutek czynności
uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego
 Zawieszający – gdy od zdarzenia przyszłego uzależnia się
rozpoczęcie skutku czynności
 Rozwiązujący – gdy od zdarzenia przyszłego uzależnia się ustanie
skutku czynności
 Dodatni – gdy zdarzenie przyszłe polega na zmianie uprzednio
istniejącej sytuacji
 Ujemny – gdy zdarzenie przyszłe ma istniejącą sytuację utrzymać
 Potestatywny – gdy następstwo zdarzeń przyszłego i niepewnego
zależy od woli kontrahenta
 Kauzalny – gdy zdarzenie przyszłe zależy od przypadku
 Mieszany

3
  Termin (dies) – zastrzeżenie, w wyniku którego skutek czynności
uzależnia się od zdarzenia przyszłego i pewnego
 Zawieszający (dies a quo) – gdy z nadejściem zdarzenia
przyszłego skutek czynności miał nastąpić
 Rozwiązujący (dies ad quem) – jeśli z nadejściem zdarzenia
przyszłego ustać ma skutek czynności
 Polecenie (modus) – klauzula dodatkowa do czynności o charakterze
darmowym nakładająca na odnoszącego korzyść z czynności obowiązek jakiegoś
zachowania się, początkowo nie wypełnienie było niezaskarżalne, potem skarga
o zwrot przysporzenia albo bezpośrednio domagano się zrealizowania polecenia

Zastępstwo:
• Czynność prawna wywołuje skutek w sferze prawnej tego kto składa oświadczenie woli
• Nie wszyscy mogą to zrobić z przyczyn natury faktycznej (nieobecność) albo natury
prawnej (brak zdolności do czynności prawnych) => w takich przypadkach powoływano
zastępcę
• Zastępstwo bezpośrednie – gdy oświadczenia woli mogą wywoływać skutek
bezpośrednio w sferze stosunków prawnych zastępowanego
• Zastępstwo pośrednie – powoduje skutek wyłącznie wobec zastępcy, który w drodze
dodatkowej czynności przenosi nabyte prawa i obowiązki na zastępowanego (głównie ta
funkcjonowała)
• Zastępcą w procesie był kognitor i prokurator (prokurator może występować także poza
procesem)
• Prokuratora można było powołać do załatwienia jednej sprawy, a można było powołać
do prowadzenia całokształtu spraw majątkowych – rola administratora
• Zastępstwo dobrowolne
• Zastępstwo obligatoryjne - opiekun i kurator (opieka i kuratela)
• Posłaniec to nie zastępca – on tylko dostarcza coś osobie a nie występuje w czyimś
imieniu

Zdolność do czynności prawnych:

• Zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących
skutek prawny
• Nieodzowny wymóg prawnej skuteczności oświadczenia woli
• 4 czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych:
 Wiek
 Dzieci (infantes) – przed Justynianem – te które nie umiały mówić, a
od Justyniana do 7 roku życia – nie miały w ogóle zdolności do czynności
prawnych
 Niedojrzali (impuberes) – dziewczęta od 7 do 12 roku życia, chłopcy
od 7 do 14 roku życia – mieli ograniczoną zdolność do czynności
prawnych, możliwość samodzielnego przedsiębrania tylko takich
czynności, które prowadziły do nabycia prawa a nie do zobowiązania,
jeżeli doszło do zobowiązania to nie wywoływała zamierzonego skutku
prawnego – czynność kulejąca – w pełni skuteczne były one tylko gdy były
zawierane w obecności opiekuna lub kuratora
 Dojrzali (puberes minores XXV annis) – od 14 do 25 lat – mieli
pełną zdolność do czynności prawnych, ale z uwagi na małe
doświadczenie, prawo chroniło ich przed wyzyskiem – albo exceptio albo
restitutio in integrum, mogli również żądać ustanowienia kuratora do
pomocy w zarządzaniu majątkiem
 Dojrzali powyżej 25 lat (puberes maiores XXV annis) – jeżeli nie
podlegali innym ograniczeniom to posiadali pełną zdolność do czynności
prawnych
 Płeć – kobiety po wyjściu z wieku niedojrzałości nadal były ograniczone w
zdolności do czynności prawnych, czynności te musiały podejmować za zgoda
opiekuna

3
 Choroba umysłowa (furiosus) – całkowicie pozbawieni zdolności do
czynności prawnych, odzyskiwał ją (przy jednoczesnym spełnieniu pozostałych
warunków) w okresie przerwy w chorobie), majątkiem zawiadywał curator furiosi
 Marnotrawstwo (prodigus) – uznany przez pretora za lekkomyślnie
trwoniącego majątek – ograniczona zdolność do czynności prawnych, do działań
umniejszających majątek potrzebna była zgoda ustanowionego kuratora