Polski W Ue-Pawlowski

Zadania polskiej polityki jzykowej w Unii Europejskiej1
Adam Pawowski, Uniwersytet Wrocawski
1. Struktura jzykowa Unii Europejskiej

Wielojzyczno Unii Europejskiej ma, jak si wydaje, dwa podstawowe rda. Pierwszym
jest skomplikowana historia Europy kontynentu wielu kultur i narodw, yjcych od kilkunastu wiekw w trudnej symbiozie penej zarwno okresw zgody, jak i konfliktw. Jednym z
istotnych rysw tosamoci wspczesnych Europejczykw jest przywizanie do wartoci
narodowych, w tym take do jzyka, wywodzce si z ideologii nacjonalizmu i cile z ni
zwizanej koncepcji pastwa narodowego (jeden nard, jedno pastwo, jeden jzyk). Koncepcja ta rozpowszechnia si w Europie XIX i pocztku XX wieku, nadajc naszemu kontynentowi jego dzisiejszy polityczny ksztat, chocia zdaniem wielu historykw jej rde szuka mona ju w wiekach rednich (por. Pomian 1992, Zientara 1996). Zgodnie z zaoeniami
ideologii nacjonalistycznej wanie jzyk obok historycznej wsplnoty losw (rzeczywistej
bd wymylonej), terytorium, religii, kultury i instytucji pastwa stanowi gwne spoiwo
narodw i pastw. Spoiwo to jest na tyle silne, e moe czy nie tylko grupy spoeczne i
zawodowe, ale take zupenie sobie obcych ludzi, moe take wystpowa jako substytut innych atrybutw tosamoci narodowej, w szczeglnoci instytucji pastwa (casus dziewitnastowiecznej Polski). To wszystko sprawia, e wspczeni Europejczycy s silnie przywizanie do swych jzykw narodowych i prawdopodobnie za adn cen nie zgodziliby si dobrowolnie zrezygnowa z nich na rzecz paneuropejskiej interlingwy, niezalenie od tego, czy
miaby to by jzyk etniczny czy skonstruowany.
Drugie rdo wielojzycznoci UE ma co prawda wymiar formalno-prawny, a nie historyczny, jest jednak konsekwencj przedstawionego powyej stanu rzeczy. Dwie najstraszniejsze wojny wiatowe XX wieku i towarzyszce im bezprecedensowe akty masowego ludobjstwa miay podoe nacjonalistyczne. Uwiadomienie sobie katastrofalnych nastpstw tej
ideologii obudzio wrd przedstawicieli elit europejskich instynkt samozachowawczy, ktry
doprowadzi do rezygnacji z polityki bezwzgldnej konfrontacji i rywalizacji narodw na
rzecz promowania harmonijnej wsppracy ujtej w ramy nowej, e u r o p e j s k i e j t o s a m o c i . Dziki temu powstay Europejska Wsplnota Wgla i Stali (1952), stanowica milowy krok w eliminacji konfliktu francusko-niemieckiego, Europejska Wsplnota Gospodarcza (1958), a w kocu (cho zapewne nie jest to jeszcze koniec integracji) Unia Europejska
(1992).
Proces integracji okaza si dla pastw czonkowskich tych instytucji zbawienny, zagwarantowa im bowiem bezprecedensowy w cigu ostatnich wiekw okres pokoju i dobrobytu. Naley sdzi, i jednym z czynnikw sukcesu okazaa si polityka respektowania tosamoci kulturowej i jzykowej pastw czonkowskich, ktrej celem miao by agodzenie
negatywnych skutkw utraty pewnych uprawnie pastw narodowych, przenoszonych na
poziom instytucji europejskich (przede wszystkim w zakresie obronnoci, sdownictwa, gospodarki i polityki zagranicznej). Mimo i od 1951 do 2007 roku liczba pastw czonkow1
Tekst poniszy jest plonem szstego Forum Kultury Sowa, ktre odbyo si w Katowicach w dniach 2022
padziernika 2005. Stanowi on jednoczenie rozwinicie i dopenienie artykuu opublikowanego w Poradniku
Jzykowym, powiconego szansom i zagroeniom polszczyzny w UE (Pawowski 2005). Biorc pod uwag
wzgldy merytoryczno-kompozycyjne, za celowe uznaem powtrzenie pewnych fragmentw wspomnianego
artykuu, bez ktrych prezentacja postulatw polskiej polityki jzykowej w UE byaby niepena i niespjna.
Pawowski Adam (2008), Zadania polskiej polityki jzykowej w Unii Europejskiej. In: Jacek Warchala, Danuta Krzyyk (red.),
Polska polityka jzykowa w Unii Europejskiej. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, 113147.
skich EWG, a nastpnie UE, wzrosa z szeciu do dwudziestu siedmiu, liczba jzykw oficjalnych osigna dwadziecia trzy, pojawiy si te jzyki czciowo oficjalne i mniejszociowe, wspomniana wyej zasada wzajemnego respektowania tosamoci kulturowej i jzykowej uznawana bya przez dziesiciolecia jako dorobek prawny wsplnoty i zachowuje moc
obowizujc do dnia dzisiejszego (por. Pawowski 2004).
Obecna struktura jzykowa UE wydaje si do skomplikowana, a wyniki bada ankietowych nie opisuj jej w sposb wyczerpujcy. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka. Mona
na przykad zauway, e granice oddzielajce pojcie jzyka rodzimego i obcego w rodowisku wielojzycznym s nieostre2. Obserwuje si te przybierajcy na sile przepyw ludnoci
pomidzy rnymi regionami UE. Z kolei przy ewaluacji znajomoci jzykw obcych w poszczeglnych krajach Europy mog wystpi uwarunkowane kulturowo rnice. Nie jest
wreszcie jasno okrelony status jzykw emigrantw, a take jzykw pastw czy grup etnicznych dominujcych do przeomu lat 80. i 90. w nowo przyjtych pastwach czonkowskich Unii3. Poniej przedstawiono przybliony rozkad liczby rodzimych uytkownikw oficjalnych jzykw unijnych w 2007 roku (Rys.1 oraz Tab.1).
sowiaskie (14,4%)
0,4%
0,3%
SL
ET
0,1%
0,5%
LV
MT
0,7%
1,5%
BG
LT
1,8%
SV
1,1%
2,1%
PT
FI
2,1%
HU
1,1%
2,1%
CS
PL
ES
DE
0,0%
IT
2,0%
DA
2,2%
4,0%
EL
4,5%
6,0%
RO
8,0%
4,6%
10,0%
NL
8,4%
pozostae (6,9%)
7,9%
13,2%
EN
12,0%
germaskie (39,1%)
11,9%
13,3%
14,0%
FR
18,0%
16,0%
romaskie (39,6%)
2007 (U27)
)
1,1%
20,0%
SK
22,0%
18,9%
Rys.1 Rozkad jzykw rodzimych (L1) w pastwach UE po rozszerzeniu w 2007 roku4
Powyszy rozkad jzykw uj mona take w perspektywie historycznej (Tab.1). Dane

zawarte w tabeli 1. oparte s na informacji statystycznej o liczbie mieszkacw poszczegl2
Dotyczy to na przykad znajomoci jzykw niemieckiego i francuskiego w Luksemburgu czy pozycji rosyjskiego w Pastwach Nadbatyckich.
3
Czy jzyk rosyjski moe by uwaany za obcy dla tej czci populacji Pastw Batyckich, ktra ksztacia si w
czasach ZSRR? Czy jzyk serbochorwacki (dzi serbski i chorwacki) ma by uwaany za obcy dla obywateli
Sowenii wyksztaconych przed rozpadem Jugosawii? Czy dla Sowakw wyksztaconych przed podziaem
Czechosowacji czeski jest jzykiem obcym?
4
rdo: Rocznik Statystyczny oraz Eurobarometr (http://europa.eu.int/comm/public_opinion). Por. te Pawowski 2005. Jzyki oznaczono zgodnie z nomenklatur stosowan przez Eurobarometr: DE niemiecki, FR francuski, EN angielski, IT woski, ES hiszpaski, PL polski, NL niderlandzki, RO rumuski, EL grecki, CS czeski, HU wgierski, PT portugalski, SV szwedzki, BG bugarski, SK sowacki, DA duski,
FI fiski, LT litewski, LV otewski, SL soweski, ET estoski, MT maltaski.
nych pastw EWWiS, EWG i UE. W obliczeniach nie zostay uwzgldnione grupy mniejszociowe zamieszkujce poza terytorium swych krajw ojczystych (na przykad Brytyjczycy we
Francji, Duczycy w Niemczech, Niemcy w Belgii itd.)5. W podziale uwzgldniono te lata, w
ktrych na skutek rozszerze bd innych procesw nastpoway istotne zmiany jzykowe
(patrz Aneks). Jak wida, polszczyzna pojawia si pno w gronie oficjalnych jzykw unijnych. Jednak miejsce, ktre zaja, wydaje si wystarczajco wysokie, by uzasadni celowo
prowadzenia aktywnej polityki promocyjnej w UE i nie skazywa jej na rol lokalnego, podrzdnego etnolektu.
Tab.1 Szacunkowe proporcje liczby rodzimych uytkownikw jzykw
oficjalnych w EWWiS, EWG i UE w latach 19522007
DE
FR
EN
IT
ES
PL
NL
RO
EL
CS
HU
PT
SV
BG
SK
DA
FI
LT
LV
SL
ET
MT
1952
30,6%
30,2%
28%
11,2%
1973
22,8%
23,5%
22,3%
20,7%
8,8%
1,9%
1981
21,5%
22,9%
21,2%
20,5%
8,6%
3,5%
1,8%
1986
18,0%
19,8%
18,2%
17,3%
11,7%
7,4%
3,0%
3,1%
1,5%
1995
23,5%
17,9%
16,2%
14,9%
10,2%
6,7%
2,7%
2,8%
2,3%
1,4%
1,3%
2004
20,1%
14,2%
14,0%
12,7%
8,9%
8,5%
4,9%
2,4%
2,3%
2,2%
2,2%
2,0%
1,2%
1,2%
1,1%
0,8%
0,5%
0,4%
0,3%
0,1%
2007
18,9%
13,3%
13,2%
11,9%
8,4%
7,9%
4,6%
4,5%
2,2%
2,1%
2,1%
2,1%
1,8%
1,5%
1,1%
1,1%
1,1%
0,7%
0,5%
0,4%
0,3%
0,1%
W tym miejscu doda naley, e najwyej notowane jzyki UE s zarazem jzykami

wiatowymi6 trudno sobie wyobrazi, aby polszczyzna moga osign porwnywalny z
nimi status. Warto jednak zapyta, czy pozycja wszystkich czoowych jzykw UE jest a tak
silna, by z gry skazywa polszczyzn na spoeczny niebyt poza terytorium RP i rodowiskiem polonijnym. Wydaje si, e spord wielu jzykw europejskich jedynie pozycja angielskiego jest niezagroona. wiatowe znaczenie i presti hiszpaskiego kastylijskiego, ktry
ma w UE podobn do polskiego liczb rodzimych uytkownikw, polepszaj co prawda jego
pozycj, jednak trudno nie dostrzec, e Hiszpania jest krajem podzielonym na regiony autonomiczne, spord ktrych Katalonia i Kraj Baskw bardzo mocno akcentuj swoj niezaleno kulturow i jzykow. To sprawia, e eurodeputowani, ktrzy uzyskali mandaty w tych
regionach, walcz przede wszystkim o prawa swoich jzykw, a w najwaniejszych instytu5
Ograniczenia takiej metody pozyskiwania danych przedstawiem w artykule Pawowski 2005.

Kryteria wiatowoci jzyka, stosowane przez organizacje midzynarodowe, podaj B. Poluszyski (2002: 6)
i B. Kubiak (2002).
6
cjach europejskich (Komisja Europejska, Parlament Europejski i Rada Europy) stosunkowo

trudno byoby zbudowa silne lobby dziaajce na rzecz podniesienia statusu hiszpaskiego
kastylijskiego. W tym kontekcie spjno jzykowa i kulturowa Polski, wynikajca z postanowie jataskich i masowych przesiedle ludnoci w latach 19391956, jawi si wic jako
silny atut polszczyzny, pozwalajcy na ewentualne zbudowanie skutecznej grupy nacisku politycznego w instytucjach unijnych, tym bardziej, e kwestia jzyka ley poza obszarem sporw partyjnych i doktrynalnych.
Take pozycja niemieckiego UE moe budzi wtpliwoci. Wedug kryteriw przedstawionych przez organizacje midzynarodowe, niemiecki uwaany jest za jzyk wiatowy, co
wynika ma z jego siy demograficznej oraz innych czynnikw (Poluszyski 2002: 6). Istotnie, kilka kryteriw wiatowoci jest w przypadku niemieckiego spenionych (chociaby
kojarzenie go z najbardziej prestiowymi wartociami kulturowymi i naukowymi czy obecno w systemach nauczania szkolnego wielu krajw), jednak inne kryteria spenione nie s,
lub s jedynie w czci (przekroczenie granicy stu milionw rodzimych uytkownikw, decydujca rola w kontaktach handlowych, oficjalny status w wielu krajach usytuowanych na rnych kontynentach) (por. Ammon 1998, 2001a, 2001b). Mona doda, e rozpowszechnienie
niemieckiego w UE jest bardzo nierwnomierne. Co prawda jzykiem tym jako drugim wada
przecitnie okoo 12% obywateli UE7, jednak w krajach romaskich, obejmujcych cznie
prawie 40% obywateli UE i du cz terytorium, jego znajomo jest stosunkowo saba: we
Francji niemieckim jako drugim mwi 7% obywateli, we Woszech tylko 4%, w Hiszpanii
jedynie 1%, natomiast w Portugalii odsetek ten bliski jest zeru8. Podobnie uwagi dotycz
zreszt take francuskiego, ktry w poudniowo-zachodniej czci Unii ma siln pozycj, ale
w nowych krajach czonkowskich znany jest przez niky odsetek obywateli (prawdopodobnie
mniej ni 1%).
Przedmiotem dalszych rozwaa bdzie pozycja polszczyzny w UE oraz moliwe dziaania promocyjne, ktre naleaoby podj w celu podniesienia jej prestiu. W rozwaaniach
tych uwzgldnione zostan dwa przeciwstawne czynniki ksztatujce pozycj jzyka. Pierwszym jest oficjalna, chocia zapewne nieco idealistyczna i fasadowa polityka w i e l o k u l t u r o w o c i i w i e l o j z y c z n o c i UE. Jej fundamentem jest nowoczesna koncepcja praw
czowieka, okrelona w oficjalnych aktach ONZ, Rady Europy oraz innych instytucji midzynarodowych, czerpica swe podstawowe treci z tych nurtw filozofii i religii, ktre na pierwszym miejscu stawiaj bezwarunkowe poszanowanie godnoci osoby ludzkiej. Innym, nieodlegym rdem promowania wielojzycznoci jest e k o l i n g w i s t y k a , zakadajca traktowanie jzykw w powizaniu z ich kulturowym otoczeniem (Haugen 1972). Zgodnie z t
gboko humanistyczn koncepcj, kady jzyk jest wspln, oglnoludzk wartoci zasugujc na pen ochron. Miar znaczenia ideologii ekologicznej w polityce unijnej jest niekwestionowane uznanie oficjalnego statusu jzykw wszystkich pastw czonkowskich wymuszajce w praktyce ponoszenie bardzo wysokich kosztw tumacze, przeznaczanie pewnych kwot na programy midzynarodowej wymiany uczniw, studentw i nauczycieli, a take
wspieranie jzykw mniejszociowych i/lub regionalnych.
Drugim czynnikiem ksztatujcym pozycj polszczyzny w UE jest dyskretna, aczkolwiek bezwzgldna rywalizacja pastw czonkowskich, ktrej celem jest faktyczne narzucenie
7
http://europa.eu.int/comm/public_opinion/archives/ebs/ebs_237.fr.pdf
Na problem niedowartociowania jzyka niemieckiego w instytucjach UE i potrzeb dziaa Rzdu RFN w tym
zakresie zwrcili uwag m.in. deputowani CDU/CSU w zapytaniu skierowanym do przedstawiciela rzdu federalnego (17.02.2002, Drucksache 15/250).
8
innym swojego jzyka, a co za tym idzie, swojego sposobu postrzegania rzeczywistoci i systemu wartoci, a take czerpanie rozlicznych korzyci materialnych wynikajcych z ekspansji
jzykowej. Rywalizacja ta ma swe gbokie korzenie w penej konfliktw i uprzedze historii
Europy, w nierwnym dorobku kulturowym poszczeglnych pastw i narodw, w ich rnych
tradycjach i potencjaach ekonomicznych. Ta darwinistyczna wizja rzeczywistoci odwouje
si do argumentw ekonomicznych (istnienie duej liczby jzykw jest kosztowne i konfliktogenne, czas powicany w szkoach na nauk jzykw obcych mgby by lepiej wykorzystany itp.) i narodowych egoizmw (narodowe programy zagranicznej promocji poszczeglnych jzykw), a jej najbardziej widocznym potwierdzeniem na szczeblu oficjalnym jest istnienie jedynie dwch uprzywilejowanych jzykw roboczych UE (angielski i francuski).
2. Szanse i zagroenia jzyka polskiego w Unii Europejskiej
Wstpem do rozwaa na temat szans i zagroe polszczyzny w Unii Europejskiej niech bdzie przypomnienie faktu, i przez dziesiciolecia Europa rodkowa traktowana bya przez
elity Londynu, Parya, Berlina i Moskwy jak niesamodzielny politycznie i gospodarczo oraz
pozbawiony tosamoci kulturowej b u f o r , ktry oddziela cywilizowany Zachd od bogatej
w zasoby naturalne Rosji. Uwaano, e ambicje polityczne ludw zamieszkujcych t stref
utrudniaj harmonijn wspprac obu wielkich obszarw cywilizacyjnych, co uzasadnia jak form politycznego i militarnego nadzoru ze strony pastw silniejszych. Dzi opinia ta
jest ju bardziej stereotypem ni rzeczywist przesank decyzji politycznych. Trudno bowiem nie zauway, e dziki swej tosamoci jzykowej, kulturowej i religijnej pastwa i
narody Europy rodkowej przetrway bez maa dwiecie lat dominacji rnych mocarstw europejskich (Rosji, Austrii, Prus, Trzeciej Rzeszy, ZSRR) prowadzc skuteczne pastwowo- i
kulturotwrcze dziaania. Jednak zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie Europy pewne
lady owego upraszczajcego mylenia pozostay, na przykad w postaci uznawania jzyka
rosyjskiego za lingua franca Europy rodkowo-Wschodniej i naturalnego reprezentanta grupy sowiaskiej9, a take w polityce konsekwentnego pomijania tego regionu w relacjach Rosji z Europ Zachodni.
Przy ocenie szans polszczyzny w UE mona odwoa si do stosowanego w lingwistyce
pojcia m o c y j z y k a (por. Mackey 1976, Miodunka 1990, Crystal 2003: 7), ktre zapewne powstao jako kalka angielskiego wyraenia power of language, z t wszake rnic, i
rzeczownik power czy w sobie pierwiastki siy oraz wadzy, podczas gdy pojcie mocy nie
odnosi si do wadzy w formie zinstytucjonalizowanej. Zwizek jzyka z wadz instytucjonaln jest zreszt zatarty w wyraeniu francuskim puissance linguistique, stosowanym przez
W.S. Mackeya (Mackey 1976: 203214).
Pojciem m o c y j z y k a okrela mona przynajmniej trzy zjawiska. W perspektywie oglnolingwistycznej jest to waciwo jzyka pozwalajca na nazywanie wszelkich
przedmiotw i dowiadcze poznawczych, ich porzdkowanie i kreowanie na ich podstawie
obrazu wiata bd konstruowanie wiatw fikcyjnych, na przykad w dziele literackim. W
procesie komunikacji jest to cecha jzyka, dziki ktrej moliwe jest werbalne oddziaywanie
ludzi na siebie, na przykad w reklamie, polityce, edukacji czy terapii psychologicznej.
9
W tomie prestiowego czasopisma Sociolinguistica, powiconym jzykom wehikularnym Europy, znalazy si

artykuy na temat francuskiego, niemieckiego, woskiego, hiszpaskiego i rosyjskiego (Ammon, Mattheier, Nelde 2001). Jest to o tyle zastanawiajce, e nawet autorka artykuu traktujcego o jzyku rosyjskim porednio
przyznaje, e w krajach postkomunistycznych po 1989 roku zajmuje on marginaln pozycj w programach nauczania i przesta tam spenia funkcj wehikularn (Kryuchkova 2001:111113).
Wreszcie w socjolingwistyce i lingwistyce kontaktu pojcie mocy jzyka wiza naley z kulturowym, ekonomicznym i gospodarczym prestiem okrelonej wsplnoty komunikacyjnej,
sprawiajcym, i wadajcy jej jzykiem uzyskuj zawodow, spoeczn i materialn przewag nad osobami posugujcymi si sabszymi jzykami. Skutkiem tego jest gotowo czonkw niektrych wsplnot komunikacyjnych do powicania energii, czasu i rodkw materialnych w celu opanowania bardziej prestiowego jzyka (La puissance linguistique, du
point de vue fonctionnel, pourrait se dfinir comme le taux dinvestissement en temps, en
argent et en nergie que lon est prt placer pour possder ou pour conserver une autre
langue donne. Mackey 1976: 203).
Wrd czynnikw determinujcych tak rozumian moc jzyka W.M. Mackey wymienia
nastpujce: liczba mwicych pomnoona przez ich zamono (im wicej mwicych oraz
im wikszy ich redni dochd, tym wiksza moc jzyka), dyspersja jzyka na wiecie (im
wiksze rozproszenie jzyka w wiecie, tym wiksza jego moc), mobilno spoeczna nosicieli jzyka (im wiksza mobilno nosicieli jzyka w charakterze turystw, przedsibiorcw
itd. tym wiksza jego moc), czynniki ideologiczne (przede wszystkim zwizek z religi
bd ideologi o duym zasigu terytorialnym) oraz wartoci kulturowe wytworzone przez
dan wsplnot komunikacyjn (jedn z miar tej wartoci jest liczba prac o znaczcej wartoci kulturowej bd naukowej, opublikowanych w danym jzyku) (Mackey 1976: 203214).
Dowiadczenie uczy, e tylko jzyki o najwikszej mocy mog sta si jzykami midzynarodowymi. Mackey zjawisko to charakteryzuje nastpujco: Cest souvent dans les mmes
langues que se trouve la plus grande partie du savoir universel. Ces langues peuvent exprimer
et vhiculer non seulement le savoir existant, mais encore les nouvelles dcouvertes de la
science moderne et de la technologie. Ce sont idiomes de nations riches et peuples qui
peuvent se permettre de diffuser ce savoir sous forme de livres et de priodiques, de films,
dmissions radiodiffuses sur de vastes territoires, dans lesquels ces nations ont une certaine
influence. Par suite, de telles langues transforment en moyennes de communication trs
souples apportant une culture varie qui tend devenir universelle. (ibid. 19).
Moc jzyka definiowana w kategoriach socjolingwistycznych zyskaa na wanoci
dziki procesowi globalizacji ekonomicznej i kulturowej. W wyniku globalnych procesw
integracyjnych jzyk straci sw warto symboliczn (oznaka przynalenoci do okrelonej
klasy spoecznej, na przykad acina w wiekach rednich lub francuski w epoce owiecenia),
zyska natomiast warto ekonomiczn stajc si katalizatorem awansu zawodowego i spoecznego, rodzajem lokaty kapitau wiedzy, ktra ma przynosi jego nosicielom okrelone
profity. Najbardziej widocznym efektem takiej darwinistycznej rywalizacji jzykw silnych i
sabych jest eliminowanie dialektw i niektrych jzykw etnicznych przez jzyki standardowe i/lub midzynarodowe10. Jednym z jej ubocznych skutkw jest natomiast reakcja
obronna wiadomych uytkownikw jzyka polegajca na wspieraniu wielojzycznoci i wielokulturowoci.
W niniejszej pracy zastosowano nieco inne podejcie, uznajc za relewantne dla oceny
prestiu polszczyzny w UE po 1 maja 2004 czynniki demograficzny, geograficzny, lingwistyczny, kulturowy i ekonomiczny. Podzia ten rni si od proponowanego przez Mackeya
10
List jzykw zagroonych i/lub wymarych Europy zawiera Czerwona Ksiga sporzdzona pod auspicjami
UNESCO, zamieszczona pod adresem http://www.helsinki.fi/~tasalmin/europe_index.html. Por. te artykuy
W. Miodunki (1990) i A. Pawowskiego (2004: 2224).
pod wzgldem strukturalnym, jednak w istocie uwzgldnia te same zmienne i opisuje to samo
zjawisko.
Najsilniejszym argumentem przemawiajcym za wzmocnieniem roli polszczyzny na
arenie europejskiej jest czynnik d e m o g r a f i c z n y. Pod wzgldem liczebnoci mwicych,
polski jako L1 byby ex aequo z hiszpaskim pitym jzykiem Unii Europejskiej, a jednoczenie najwikszym jzykiem sowiaskim uywanym na jej obszarze. Jeli uwzgldni Polakw zamieszkujcych kraje Unii, jzykiem tym posugiwaoby si prawdopodobnie ponad
czterdzieci milionw obywateli UE11.
Pozycja polszczyzny oceniana z perspektywy g e o g r a f i c z n e j jest raczej dobra, poniewa Polska pooona jest w bliskim ssiedztwie historycznego centrum UE, ktre tworz
Niemcy i Francja, ponadto znajduje si na szlakach handlowych i turystycznych czcych
Skandynawi z poudniem Europy oraz gwne kraje Unii Europejskiej z Rosj i krajami Azji.
Wynikajcy z tych uwarunkowa tranzyt ludnoci i towarw oraz bliska wsppraca z Niemcami w poczeniu z duym obszarem Polski otwieraj naturalne perspektywy rozprzestrzeniania si jzyka polskiego i podnoszenia jego prestiu. Pewnym problemem, wynikajcym m.in. z uwarunkowa geograficznych, jest pas niemieckojzyczny, ktry oddziela Polsk
od grupy pastw romaskich. Powoduje on znieksztacenie perspektywy romaskiej skierowanej na wschd, polegajce na subiektywnym odczuciu oddalenia grupy pastw rodkowoeuropejskich od Europy Zachodniej i pomniejszeniu ich znaczenia na tle rosyjskiego kolosa.
Jedn z praktycznych konsekwencji owego oddalenia jest postrzeganie historii Polski, w tym i
nazewnictwa Ziem Zachodnich, poprzez pimiennictwo niemieckojzyczne, co sprawia, e,
na przykad, rzeka Odra w tekstach francuskojzycznych funkcjonuje prawie wycznie jako
Oder, i to nawet wwczas, gdy mowa jest o czasach wspczesnych i jej biegu na terytorium polskim.
L i n g w i s t y c z n y punkt widzenia na kwesti statusu polszczyzny w UE take daje
podstawy do optymizmu. Mimo rnic typologicznych zachodzcych pomidzy jzykami
nalecymi do grup germaskiej, romaskiej i sowiaskiej, widoczne s ich wsplne indoeuropejskie korzenie, silne kulturowe pokrewiestwo, ktrego rdem jest antyk i judeochrzecijaska tradycja religijna, oraz liczne podobiestwa na poziomie leksykalnym, frazeologicznym i skadniowym, powstae na skutek wielowiekowego ssiedztwa i czstych kontaktw (Wsik 1998). Warstw, w ktrej podobiestwa te s najbardziej odczuwalne, jest
niewtpliwie leksyka (zapoyczenia, internacjonalizmy i/lub wsplne rdzenie sw por.
Makiewicz 2001). Mwi si take o istnieniu e u r o p e j s k i e j l i g i j z y k o w e j
(Sprachbund), okrelanej niekiedy jako SAE (Standard Average European), charakteryzujcej
si wsplnymi cechami strukturalnymi okrelanymi jako europeizmy (por. Haspelmath
1998 i 2001, Majewicz 1989: 170171)12. Cechy te uatwiaj Europejczykom poznawanie
jzykw ssiadw, a w konsekwencji wzajemne komunikowanie si. Dodatkowym argumen-
11
Podanie dokadnej liczby osb identyfikujcych si z Polsk, polskim pochodzeniem i/lub wadajcych polszczyzn nie jest moliwe. Wedug szacunkowych danych Wsplnoty Polskiej, w krajach UE mieszkaoby okoo 4
milionw Polakw lub osb polskiego pochodzenia (http://www.wspolnota-polska.org.pl/, Miodunka 1999,
Szydowska-Ceglowa 1992, por. te Wrzesiski 1981 i 1985).
12
Pojcia SAE, zreszt w nieco innym kontekcie, jako pierwszy uy B.L. Whorf (1941). W cytowanej pracy
Haspelmatha znale mona 12 takich cech strukturalnych. W siedmiu wypadkach jzyk polski mieci si w
normie okrelonej jako SAE. Wtpliwoci budzi jednak moe germano- i romanocentryczny charakter tej normy przejawiajcy si tym, e za najbardziej typowe jzyki ligi europejskiej (core European languages, nuclear
SAE languages) uwaa si a priori przedstawicieli grupy germaskiej i romaskiej.
tem lingwistycznym wzmacniajcym pozycj polszczyzny wrd jzykw UE jest take fakt,
i w odrnieniu od jzykw wschodniosowiaskich stosuje ona alfabet aciski.
Polszczyzna ujta w perspektywie k u l t u r o w e j prezentuje si przecitnemu Europejczykowi bodaj najmniej atrakcyjnie. Jzyki sowiaskie w ogle, a polski w szczeglnoci,
s w Europie Zachodniej sabo znane i uwaane za mao przydatne, poniewa tradycyjnie
kojarzy si je z zacofanymi cywilizacyjnie i biednymi krajami. To z kolei uatwia budowanie
stereotypowych wyobrae, na przykad o ich rzekomo wyjtkowym stopniu skomplikowania
albo trudnej, szeleszczcej wymowie. Wspczesnych Polakw szczeglnie szokuje twierdzenie, i pierwotnym alfabetem polskim jest cyrylica. Na przykad brytyjski autor wydanej
w 1946 roku pracy na temat jzykw Europy stawia w tym wzgldzie na jednym poziomie
Polsk, Turcj i Rumuni: This tendency towards unity is also to be seen in the wider adoption of the Latin alphabet (as in Rumanian, Polish and Turkish) [...] (Rundle 1946: 17).
Stereotypy jzykowe rozpowszechnione s zreszt rwnie w Polsce, co jeszcze bardziej utrudnia ich obalanie w rodowisku midzynarodowym. Oto w wieczornych Informacjach Polsatu, nadanych 3 sierpnia 2005 roku, materia powicony nauce jzyka polskiego
jako obcego zapowiedziany zosta jako Tortury na ywym ogniu. Zjawisko to, w oglniejszej perspektywie, wiza zapewne naley z popenianiem bdw metodycznych przez nauczycieli jzyka polskiego w trakcie edukacji szkolnej, kiedy to wikszo uczniw nabiera
mylnego przekonania o szczeglnie skomplikowanym charakterze polskiej gramatyki.
Z drugiej strony wypada w tym miejscu zapyta, czy bilans polskich dokona kulturowych jest znaczcy, jeli porwna go z dorobkiem wielkich pastw zachodnioeuropejskich i
Rosji (ZSRR). Ot mimo osigni, ktrych potwierdzeniem s cztery literackie nagrody
Nobla i inne wyrnienia, odpowied na to pytanie jest przeczca. Wida to wyranie, kiedy
przeglda si europejskie podrczniki historii nowoytnej oraz publikowane w krajach zachodnich kompendia (poradniki) kultury oglnej, w ktrych przewanie brak jakichkolwiek
wzmianek o Polsce lub Polakach. Jeli wierzy wynikom ankiety przeprowadzonej przez
niemiecki tygodnik GEO w sierpniu i wrzeniu 2004, literatura polska jest dla Niemcw
niezapisan kart. Najlepiej znanym polskim pisarzem okaza si Stanisaw Lem, ktrego
wymienio 4,7% ankietowanych, Henryka Sienkiewicza zna jedynie 1,6% respondentw, kolejnymi autorami okazali si Dorota Masowska (1,1%), Olga Tokarczuk (0,9%), a takie postaci, jak Sawomir Mroek czy Adam Mickiewicz przywoane byy przez 0,4% badanych
(Dialog 68/2004). Wynik ten w pierwszej chwili zaskakuje i wydaje si sprzeczny z subiektywnym odczuciem wielu Polakw utrzymujcych kontakty z mieszkacami innych pastw
Europy, a przede wszystkim z przesadnie pozytywnym obrazem Polski kreowanym przez
krajowe media. Nie wolno jednak zapomina o tym, e partnerami w indywidualnych kontaktach Polakw z zagranic s przewanie osoby z Polsk zwizane, natomiast cytowany sonda dotyczy prby losowej i jest przez to bardziej reprezentatywny.
Take wyniki sonday okrelajcych oglny stosunek Niemcw do Polski zdradzaj ich
daleko idc niewiedz na temat naszego kraju. Wedug bada przeprowadzonych w 2004
roku na zlecenie tygodnika Der Spiegel, sowo Polska budzio u wspczesnych Niemcw
nastpujce skojarzenia: nowy czonek UE (17%), biedny kraj (13%), tania sia robocza
(12%), danie reparacji (10%), zodzieje samochodw (7%), pikny kraj (6%), przyjani,
pracowici ludzie (5%), szybki wzrost gospodarczy (5%), tanie zakupy (4%), rynek dla produktw (2%), napa w 1939 (1%), ziemie wschodnie Niemiec (1%), krewni w Polsce (1%)
oraz papie i koci katolicki (1%) (cytuj za: Jagieo 2004). Jak z powyszego wida, skojarze z osigniciami kultury brak nie pada nazwisko adnego reysera, pisarza, malarza
czy kompozytora. Ten stan rzeczy jest bez wtpienia skutkiem istnienia negatywnych stereotypw oraz maej atrakcyjnoci Polski. wiadczy on jednak rwnie o zaniedbaniach polskiej
polityki informacyjnej, ktrej nie udao si jak dotd wykreowa wyrazistego i pozytywnego
wizerunku naszego kraju. Ot spord wszystkich krajw zachodu Niemcy s krajem Polsce
najbliszym i najsilniej zwizanym z jej histori jeli wic tam Polska jest z bia plam na
kulturowej mapie Europy, trudno mie nadziej, aby w reszcie krajw UE sytuacja bya korzystniejsza.
Na potwierdzenie tych sw warto przytoczy fragment artykuu N. Daviesa, ktry ukaza si w 2003 roku w londyskim Timesie w zwizku z planowanym wwczas rozszerzeniem Unii na wschd. Punktem wyjcia Daviesa jest przerysowana lista stereotypw odnoszcych si wanie do Europy rodkowej, charakterystycznych dla spoeczestwa brytyjskiego i innych spoeczestw Europy zachodniej. Jako historyk i entuzjasta rozszerzenia Unii,
Davies stereotypy te podwaa, jednak nie kwestionuje ich rzeczywistego istnienia.
Perspektywa tegorocznego rozszerzenia Unii Europejskiej nie budzi w nas, Brytyjczykach, przesadnego entuzjazmu. Osiem spord dziesiciu nowych pastw czonkowskich
pooonych jest na obszarze, ktry wielu z nas zwyko nazywa Europ Wschodni tak
jakby mur berliski trzyma si mocno a trzy z nich s dodatkowo byymi republikami
radzieckimi. Krtko mwic uwaamy je za mae, biedne, nacjonalistyczne, kopotliwe, a
przede wszystkim obce kulturowo kraje. Ich obywatele mwi w jakich dziwacznych jzykach i czerpi nieuzasadnion dum ze swej doprawdy ekscentrycznej historii. W dodatku tereny te zaludnione s przez mieszanin Cyganw i prymitywnych chopw. Latami uciskani przez prawosawn Cerkiew, jeden z totalitarnych reimw lub obie instytucje jednoczenie mieszkacy Europy Wschodniej przesyceni s zowrogim resentymentem i zapewne znajduj przyjemno w mordowaniu si wzajemnie. [...] Dwjka spord
tej dziesitki, Malta i Cypr, rokuje nieco wiksze nadzieje. W kocu rzdzili tam kiedy
Brytyjczycy i mona przypuszcza, e pozostawili po sobie jakie takie pojcie o zachodniej kulturze, demokracji i stabilnoci. Ale Estonia? Sowacja? Sowenia? Wikszo z
nas nie potrafi nawet wskaza tych pastw na mapie. (Davies 2004)
Stosunkowo saba pozycja polskiej kultury w pastwach Unii Europejskiej jest niewtpliwie czynnikiem osabiajcym pozycj polszczyzny i dlatego zostaa tu omwiona szczegowo. Jednak dopenieniem obrazu wspczesnoci powinno by wskazanie jej historycznych
rde. Za szczeglnie relewantne w tym wzgldzie uwaam wyjanienia S. Dubisza, ktre
cytuj poniej in extenso:
Stalimy si wic mieszkacami Europy o dwadziecia wiekw pniej ni wymienione
wyej etnosy [grecki, italski, celtycki i germaski AP], ale stalimy si nimi zarazem
ju trzydzieci wiekw temu, co jak sdz stanowi dostateczn legitymizacj naszego
miejsca na mapie Europy. Trzeba jednak podkreli, e owe dwadziecia wiekw rnicy
w chronologii przybycia do Europy wytworzyo znaczny dystans kulturowocywilizacyjny midzy etnosami, ktre przybyy to wczeniej, a etnosami, ktre przybyy
tu pniej. D l a t e g o d a l s z e d z i e j e S o w i a s z c z y z n y i S o w i a n ,
P o l s k i i P o l a k w t o c i g e n a d r a b i a n i e d y s t a n s u (wyrnienie AP),
ktry powsta midzy pierwotn (wyjciow) kultur praindoeuropejsk a ucywilizowan
kultur rdziemnomorsk, bdc wytworem przede wszystkim trzech zespow kulturowo-jzykowych: greckiego, italskiego i germaskiego.
Sformalizowane wejcie naszej pastwowoci w wiat tej kultury nastpio u schyku
X w. n.e., a wykadnikami tego akcesu byy: akt chrztu w roku 966 i zjazd gnienieski w
roku 1000. Trzeba jednak zaznaczy, e w tym czasie nasza kultura i jzyk pozostaway
na etapie etnizmu, podczas gdy zbiorowoci Europy Zachodniej wkroczyy ju w faz nacjonalizmu (w pozytywnym sensie tego sowa), ktr Polska osigna dopiero w wieku
XVI. (...)
W czasie dziesiciu wiekw naszej pastwowoci Polska, zajmujc geograficznie terytorium w Europie (dodajmy rodkowej), znajdowaa si na peryferium Europy Zachodniej; stanowic ogniwo continuum kulturowego wsplnot europejskich, bya zarazem
jego kresami. (...)
Z drugiej strony trzeba zda sobie spraw z tego, e Europa (Zachodnia) rwnie
oswaja si z myl o naszej przynalenoci do tej wsplnoty, poniewa w historii pami
o tym nie bya trwaa, a fakty (...), ktre t pami przywracay, nie zawsze byy utrwalone w wiadomoci zbiorowej. (Dubisz 2001: 34)
Na jzyk polski mona wreszcie spojrze z czysto e k o n o m i c z n e g o punktu widzenia, biorc pod uwag materialne korzyci, jakie moe przynie jego znajomo. Korzyci te
s niewielkie, jeli porwna je z moliwociami, jakie otwieraj wielkie jzyki zachodnie.
Mimo szybkiego tempa rozwoju gospodarczego w latach 90. i pniej, Polska pozostaje jednym z najuboszych krajw Unii Europejskiej: PKB na gow mieszkaca w Polsce to zaledwie okoo 11800 USD, przy redniej dla pastw zachodnich na poziomie 28000-30000
USD, przy czym dysproporcje dochodw realnych s jeszcze wiksze. Niskie zarobki w polskiej gospodarce, niska jako ycia i wysokie bezrobocie nie mog wic przycign rzesz
poszukujcych pracy specjalistw z Europy Zachodniej, raczej obserwuje si intensywny ruch
ludnoci w przeciwnym kierunku. Trudno te poza granicami Polski utrzyma si ze znajomoci jzyka, ktry nie gwarantuje lepiej patnej pracy lub dostpu do wartociowej literatury
naukowej czy fachowej, tak jak to jest w wypadku angielskiego, niemieckiego czy hiszpaskiego, czyli jzykw, ktrych znajomo ma wymiern warto rynkow.
2.1 Wpyw rosyjskiego na status polszczyzny w UE
Osobnego komentarza wymaga delikatna kwestia pozycji jzyka rosyjskiego w UE i jej wpyw
na status polszczyzny oraz innych jzykw z grupy sowiaskiej. Splot czynnikw, a mianowicie wieloletni podzia wiata na zwalczajce si bloki polityczne (w tym jeden zdominowany przez ZSRR), wysoki presti kultury rosyjskiej oraz dua liczba osb mwicych tym jzykiem doprowadziy do sytuacji, w ktrej rosyjski jest przez wielu mieszkacw Europy
Zachodniej uwaany za prototypowego przedstawiciela grupy sowiaskiej i lingua franca nie
tylko byych republik byego ZSRR, ale take jego dawnych pastw satelickich. Opini tak
podziela na przykad czasopismo Le Magazine, wydawane przez Dyrekcj Generaln do
Spraw Edukacji i Kultury Komisji Europejskiej: Le russe est la principale langue trangre
dans cinq pays europens: la Lituanie (83% de la population parle le russe), le Lettonie
(59%), lEstonie (53%), la Pologne (environ 30%) et la Bulgarie (21%). (Le Magazine 22,
2004, str.5)13.
Odnoszc si do powyszych stwierdze, naley przypomnie, e po 1989 roku pastwa
nalece do dawnego bloku sowieckiego zdefinioway sw tosamo w oparciu o tradycj
zachodnioeuropejsk i odrzuciy komunistyczne dziedzictwo, co przejawiao si midzy innymi zastpieniem jzyka rosyjskiego w systemie nauczania szkolnego jzykami zachodnimi.
Obecnie redni poziom znajomoci rosyjskiego jako drugiego w caej UE wydaje si wysoki
(ok. 5%), ale w rzeczywistoci jest on pochodn trzech specyficznych czynnikw:
13
Dane te nie s zgodne z najnowszymi wynikami bada sondaowych (patrz niej).
10
sytuacji w tzw. Republikach Nadbatyckich ZSRR, gdzie do 1989 roku rosyjski by narzuconym z zewntrz jzykiem pastwowym (to tumaczy wyjtkow na tle innych pastw UE
wielojzyczno tych krajw: rosyjskim jako drugim nadal wada 62% Estoczykw, 67%
otyszy i 79% Litwinw);
wzgldnie wysokiej pozycji rosyjskiego w byych pastwach satelickich ZSRR (badania
ankietowe wskazuj, e rosyjski zna 19% Czechw, 24% Polakw i 25% Sowakw)14;
intensywnej emigracji mieszkacw byego ZSRR do pastw UE, w szczeglnoci do Niemiec.
Zakres oddziaywania tych czynnikw jest jednak ograniczony, i to zarwno czasowo, jak i
terytorialnie. Ograniczenie czasowe wynika z faktu, i rosyjski znaj pokolenia wyksztacone
przed upadkiem komunizmu (bd yjce do 1989 roku w ZSRR), natomiast nie znaj go
pokolenia trafiajce do szk po rozpadzie ZSRR, czyli w latach dziewidziesitych i pniej. Ograniczenie przestrzenne wynika z faktu, i owe 5% osb znajcych jzyk rosyjski jako
drugi skoncentrowane jest w niewielkiej liczbie pastw lecych na wschodnich rubieach
Unii.
Konkludujc mona wic powiedzie, e jzyk rosyjski w UE i w Europie rodkowej
stanowi siln konkurencj dla polszczyzny, ale w obecnej sytuacji geopolitycznej rola tej
ostatniej jako ponadetnicznego i ponadregionalnego medium komunikacyjnego bdzie rosn,
natomiast rola rosyjskiego bdzie sabn. Problem polega jednak na tym, e fakty te zdaj si
bardzo powoli dociera do wiadomoci elit zachodnich, ktre na zasadzie stereotypu wci
kojarz kraje Europy rodkowej z rosyjskim.
2.2 Presti polszczyzny a poziom wyksztacenia Polakw
Na midzynarodowy presti i atrakcyjno jzyka niewtpliwy wpyw ma poziom wyksztacenia spoeczestwa, ktre tym jzykiem wada. Obraz narodu czy wsplnoty komunikacyjnej
kreuj bowiem w przewaajcej czci elity, nawet wwczas, gdy s one ukryte za plecami
przedstawicieli kultury masowej. Za jeden z wyznacznikw atrakcyjnoci polszczyzny uznano wic odsetek osb posiadajcych w spoeczestwie polskim wysze wyksztacenie oraz
liczb absolwentw wyszych uczelni w przeliczeniu na dziesi tysicy mieszkacw.
Wedug informacji I. Bajerowej, na przeomie XIX i XX wieku polska inteligencja stanowia zaledwie uamek le wyksztaconego spoeczestwa: Gwnym uytkownikiem jzyka oglnego [w okresie 19001918 AP] bya inteligencja, ktrej liczebno ocenia si na
okoo 150000 osb (1% ludnoci). W pozostaych warstwach czstym zjawiskiem by analfabetyzm, ktry ogranicza oddziaywanie jzyka oglnego do przekazu ustnego. (Bajerowa
2001: 26). W latach 19001918 analfabetyzm nie istnia lub by niewielki jedynie w zaborze
pruskim, natomiast w zaborach rosyjskim i austriackim wynosi odpowiednio 69% i 56%
(ibid.). Eliminacja tego zjawiska po 1918 roku nastpowaa stopniowo: w 1921 roku analfabeci stanowili 34,6% spoeczestwa polskiego, w 1931 byo ich 22,6%, w 1950 5,5%, a w
1960 2,7% (Rocznik Statystyczny 1965: 30). Intensywne tworzenie elit rozpoczo si dopiero po uzyskaniu przez Polsk niepodlegoci w 1918 roku i w cigu dwudziestu lat miao
podnie udzia inteligencji w strukturze spoecznej do 6% (Bajerowa 2001: 30)15.
Proces budowy nowoczesnego spoeczestwa przerwaa najpierw druga wojna wiatowa, podczas ktrej doszo do fizycznej eksterminacji bd emigracji ogromnej czci polskiej
14
rdo: Eurobarometr 237, 63.4, 2005, http://europa.eu.int/comm/public_opinion/archives/ebs/ebs_237.fr.pdf.

Doda w tym miejscu naley, e autorka nie podaje rda danych, ani te kryterium, na podstawie ktrego w
1939 roku zaliczano obywateli do grupy inteligenckiej.
15
11
inteligencji16, a nastpnie p wieku komunizmu, ktry, mimo planowego uprzemysowienia

(Rys.9) i znaczcej rozbudowy szkolnictwa podstawowego i redniego, nie zlikwidowa zacofania cywilizacyjnego Polski, natomiast przyczyni si do materialnego zuboenia ludnoci i
masowej emigracji wielu osb z wyszym wyksztaceniem. Jest znamienne, e wbrew czstym deklaracjom wadz Polski Ludowej (19441989) na temat edukacyjnej misji pastwa
socjalistycznego, udzia osb z wyszym wyksztaceniem w strukturze spoecznej w latach
19451989 rs bardzo powoli. Nie doszo wic w tym okresie do uzupenienia strat ludzkich
zadanych polskiej inteligencji przez wojn. Z drugiej strony przyzna naley, e bez rozwinitego w PRL szkolnictwa podstawowego i redniego szybki wzrost liczby studiujcych na
uczelniach wyszych, odnotowany w latach dziewidziesitych, nie byby moliwy.
Rys.9. Udzia ludnoci miejskiej i wiejskiej w spoeczestwie polskim (w procentach)17
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1921
1931
1938
1946
1950
1960
1970
1978
1988
2002
Miasto
24,6
27,4
30
31,8
39
48,3
52,3
57,5
61,2
61,8
Wie
75,4
72,6
70
68,2
61
51,7
47,7
42,5
38,8
38,2
Warto w tym miejscu powici wicej uwagi historii polskich uniwersytetw. Nie tylko
dlatego, e ich liczba jest silnie skorelowana z poziomem wyksztacenia spoeczestwa,
wpywajc porednio na presti jzyka, ale rwnie po to, by lepiej zrozumie rda edukacyjnego zacofania Polski i wielkie wyzwania, jakie w zwizku z t sytuacj stay i stoj przed
rodowiskiem akademickim. Jak zauwaa S.S. Nicieja:
(...) w I Rzeczypospolitej, w jednym z najwikszych pastw europejskich, obszarowo
trzykrotnie wikszym od dzisiejszego pastwa polskiego (...), byy tylko trzy uniwersytety:
Jagielloski (1364), Wileski (Stefana Batorego, 1579) i Lwowski (Jana Kazimierza,
1661). Dla porwnania, w o wiele mniejszych terytorialnie Woszech byo w tym czasie
kilkadziesit uniwersytetw, a w Polsce, nawet w stoecznej Warszawie, nie byo adnego. (...) Uniwersytet w Warszawie powsta dopiero w czasie zaborw, w 1816 roku, z
mianowania cara Rosji Aleksandra I. W II Rzeczypospolitej, w latach 19181939, powstay tylko dwa uniwersytety: Katolicki Uniwersytet Lubelski (1918) jako uczelnia
prywatna, i Uniwersytet Poznaski (1919). Nawet ogromna d i potna aglomeracja
lska z Katowicami na czele nie dorobiy si utworzenia u siebie uniwersytetu (...). W II
RP, obszarowo wikszej ni obecne pastwo polskie, byo wic tylko sze uniwersyte16
Ludno Polski zmniejszya si na skutek strat wojennych o ponad dziesi milionw, przy czym odsetek osb
z wyszym wyksztaceniem by w tej grupie wyszy od ich przecitnego udziau w caej populacji. Przedwojenny poziom ludnoci osignity zosta w Polsce dopiero pod koniec lat 60.
17
rdo: May Rocznik Statystyczny Polski 2004: 107.
12
tw, na ktrych studiowao po kilka tysicy studentw. W PRL (...) powstao pi nowych
uniwersytetw: UMCS w Lublinie (1944), Uniwersytet dzki (1945), Uniwersytet lski w Katowicach (1968), Uniwersytet Gdaski (1970) i Uniwersytet Szczeciski (1985).
Dwa uniwersytety (lwowski i wileski) (...) zostay waciwie przeniesione: lwowski Jana
Kazimierza do Wrocawia (...), wileski Stefana Batorego do Torunia (...). W III RP, od
momentu jej powstania w 1989 roku, powoano sze uniwersytetw: Opolski (1994), w
Biaymstoku (1997), Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie (1999), WarmiskoMazurski w Olsztynie (1999), Zielonogrski i Rzeszowski (2001) oraz Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (2005). O k a d y z t y c h u n i w e r s y t e t w t o c z y a s i
d u g a w a l k a [wyrnienie moje AP]. (Nicieja 2005: 32)
Wielki skok edukacyjny polskiego spoeczestwa w zakresie szkolnictwa wyszego

rozpocz si w kilka lat po upadku komunizmu (1989), co wyranie pokazuje statystyka liczby absolwentw uczelni (Rys.10) oraz wzrost liczby osb legitymujcych si wyszym wyksztaceniem. Wedug rnych szacunkw liczba takich osb nie przekraczaa a do pocztku
lat siedemdziesitych 2% spoeczestwa18. W latach 197088 udzia posiadaczy dyplomw
ukoczenia uczelni wyszej w populacji powyej 15 lat wzrs do 6,5%, a w okresie 1988
2002 do 10,2%, osigajc tak wysoki poziom po raz pierwszy w historii19.
Rys.10. Liczba absolwentw wyszych uczelni w Polsce w przeliczeniu
na 10000 mieszkacw20
120
100
80
60
40
20
0
(w %)
1946 1950
1,6
5,8
1955 1960 1965

9,9
6,9
1970 1975 1980 1985
1990 1995 2000 2005*
14,4
14,6
18,5
23,5
16
22,9
68
110
Czy w wietle powyszych faktw wyksztacenie spoeczestwa polskiego uzna mona za zadowalajce i porwnywalne z poziomem wyksztacenia w innych pastwach unijnych?
Raczej nie, poniewa zaistniay dopiero warunki pozwalajce na osignicie tego stanu. Tez
tak potwierdza opinia filozofa T. Gadacza, odnoszca si do niskiego poziomu edukacji polskiego spoeczestwa w zakresie oglnym i humanistycznym: Politycy mogli robi ludziom
18
Ustalenie procentu osb z wyszym wyksztaceniem w Polsce w latach objtych narodowymi spisami powszechnymi (1921, 1931, 1946, 1950, 1960, 1970, 1978, 1988, 2002) jest trudne, poniewa pytanie to nie pojawiao si we wszystkich ankietach, zmieniao si pojmowanie wyszego wyksztacenia, inny by te wiek progowy (caa populacja, powyej 13 lub 15 lat). Za w peni reprezentatywne uzna naley jedynie dane GUS ze
spisw, ktre odbyy si w latach 1988 i 2002.
19
Por. http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/nsp/spis_lud/lud.htm
20
rdo: Rocznik Statystyczny 2004: 40, 58. Dla roku 2005 przedstawiono prognoz opart na danych
o liczbie absolwentw w latach 20012004 przy zaoeniu utrzymania trendu wzrostowego.
13
wod z mzgu w duej mierze dlatego, e ci ludzie trzymani byli w ciemnocie. Skd mieli
wiedzie, co to jest liberalizm, solidaryzm, konserwatyzm, paternalizm, socjalizm? W szkole
im tego nie mwiono, a w telewizji tym bardziej. [...] Problem polega na tym, e u nas nawet
formalnie wyksztacone elity nie s wyksztacone na tyle, eby wiadomie bra udzia w polityce. (Gadacz 2005).
Opini powysz potwierdza take socjologia. Mimo rosncego poziomu wyksztacenia, w Polsce nie wytworzya si jak dotd klasa rednia, ktra w rozwinitych spoeczestwach reprezentuje etos inteligencki, nadal dominuje natomiast struktura robotniczo-chopska.
Jak zauwaa H. Domaski, Inteligencja jest dzi gwnym kandydatem do przeksztacenia si
w polsk klas redni. Ale tylko kandydatem. Opierajc si na wynikach wasnych bada,
powiedziabym, e w Polsce nie ma jeszcze klasy redniej, powstay dopiero warunki, w ktrych moe si ona narodzi [...] (Domaski 2004: 81).
Miniony okres powojennej stagnacji pozostawi w polskiej wiadomoci gbokie rysy.
Jednym z jego nastpstw jest kompleks cywilizacyjnej niszoci i skrywana frustracja wielu
Polakw, ktrej rezultatem byy intensywne fale emigracji poczone z szybk akulturacj
dzieci emigrantw oraz cig potrzeb bezkrytycznego dostosowywania si do norm kraju
osiedlenia. Ot jednym z elementw takiej postawy jest lekcewacy stosunek do wytworw
kultury rodzimej, w tym take do wasnego jzyka, poczony z akceptacj jego niskiego statusu na tle innych jzykw europejskich. Praktyczn konsekwencj niskiej samooceny (nie
zawsze zreszt uwiadomionej) jest dominacja asymetrycznego modelu komunikacji Polakw
z obcokrajowcami. W modelu tym polszczyzna znajduje si na pozycji jzyka sabszego, co
oznacza, e polski rozmwca w miar moliwoci dostosowuje si do jzyka interlokutora
bd korzysta z kodu neutralnego, nie prbuje natomiast narzuci rozmwcy swojego jzyka21.
3. Kierunki dziaa promujcych polszczyzn w UE
Przedstawione wyej okolicznoci maj wiele negatywnych nastpstw: obniaj one atrakcyjno Polski, utrwalaj nisk samoocen wielu Polakw i przyczynia si do podtrzymania
krzywdzcych stereotypw kulturowych i narodowociowych. Z czysto ekonomicznego punktu
widzenia niewielkie zainteresowanie Polsk pozbawia rodzime instytucje edukacyjne dochodw, jakie mogaby przynosi tzw. turystyka jzykowa oraz ksztacenie studentw zagranicznych na polskich uczelniach.
Poniej przedstawiono podstawowe zaoenia i kierunki polityki promocyjnej, ktra
moe podnie status jzyka polskiego w UE. Propozycje te opieraj si na dwch przesankach. Pierwsz jest przekonanie, i europejski status polszczyzny najwikszego jzyka sowiaskiego UE, a przy tym pitego jzyka ojczystego jej obywateli jest zbyt niski. Przesank drug jest podzia spoecznoci bdcej przedmiotem takiej polityki na trzy krgi 22,
wobec ktrych naley stosowa inne rodki oddziaywania. K r g p i e r w s z y, wyznaczony
przez terytorium pastwa polskiego, stanowi fundament i ostoj wsplnoty komunikacyjnej i
narodowej posugujcej si polszczyzn. W obszarze tym prowadzona jest w zasadzie bez
21
Stwierdzenie to opiera si gwnie na wszechstronnej obserwacji, nie jest natomiast poparte systematycznymi
badaniami empirycznymi.
22
Zastosowane tu metafora poszerzajcych si krgw oddziaywania jzyka ma nauce o jzyku pewn tradycj, co wynika zarwno z sugestywnoci samego obrazu, jak i z przekonania o wewntrznym zrnicowaniu
jzyka, bdcego fundamentaln zasad socjolingwistyki. Wyrnienie trzech sfer oddziaywania angielskiego
pojawia si w pracach B. Kachru (1992) i D. Crystala (1995: 7), natomiast do jzyka francuskiego koncepcj
tak zastosowa C. Truchot (2001: 18). Zblion struktur ma te podzia zaproponowany przez B. Walczaka w
opisie polszczyzny poza granicami kraju (Walczak 2001: 563564).
14
przeszkd skuteczna polityka jzykowa obejmujca edukacj, poradnictwo oraz umiarkowany

nadzr nad jzykiem instytucji publicznych, spoecznych i religijnych.
K r g d r u g i stanowi szeroko rozumiana Polonia, obejmujca zarwno mieszkacw
dawnych ziem polskich, jak i emigrantw. Do spoecznoci polonijnej ofert pomocy jzykowej kieruj instytucje pastwowe (Senat RP oraz Departament Wsppracy z Zagranic MENiS23), fundacje i stowarzyszenia (m.in. Wsplnota Polska24, Pomoc Polakom na Wschodzie25, Semper Polonia26, Instytut Adama Mickiewicza27, Stowarzyszenie "Bristol"28, Polonijne Centrum Nauczycielskie w Lublinie29) oraz media (gwnie, chocia nie jedynie, program
TV Polonia, a take inne media dostpne przez telewizj satelitarn lub Internet).
K r g t r z e c i stanowi obywatele Unii Europejskiej i Europy niemajcy rodzinnych
lub kulturowych zwizkw z Polsk. Praktycznie a do akcesji (1 maja 2004) polska polityka
jzykowa nie uwzgldniaa, a co gorsza, nie doceniaa tej grupy. Jak zauway B. Walczak:
Trzecia grupa uytkownikw polszczyzny za granic to w skali problemu jzyk polski w
wiecie nieliczny zbir indywidualnych wypadkw i sytuacji, nie poddajcy si uoglniajcemu opisowi. (Walczak 2001: 564). N o w y g e o p o l i t y c z n y p o r z d e k E u r o p y
wymaga objcia take tej grupy dziaaniami promocyjnymi, t ym
bardziej, e oglny kierunek polityki europejskiej w zakresie ku ltury opiera si na respektowaniu i wspieraniu w ielojz ycznoci.
Naley doda w tym miejscu, e gwnym adresatem przedstawionych poniej postulatw s polskie instytucje oraz elity intelektualne, ktrych powinnoci jest promowanie jzyka polskiego w UE. Grup docelow o szczeglnym znaczeniu s polscy eurodeputowani
oraz osoby pracujce w polskich placwkach zagranicznych.
Lista proponowanych postulatw polskiej polityki jzykowej w UE 30
1. Kady obcokrajowiec, ktry zechce si uczy jzyka polskiego, niezalenie od kraju i miejsca zamieszkania, powinien mie atwy dostp, najlepiej w swoim jzyku, do informacji o
kursach, szkoach polskiego jako obcego i/lub polonistykach, a take do podrcznikw,
kursw oraz informacji o pomocy stypendialnej. Obecnie informacja taka jest rozproszona
w wielu rdach i dotarcie do niej wymaga orientacji w temacie oraz, co daje efekt bdnego koa, znajomoci jzyka polskiego. Odpowiednim adresem dla takich treci wydaje
si by domena europejska, na przykad www.polish.eu i/lub jej odpowiedniki w innych jzykach.
2. Powinno si stworzy pomoce do nauki polskiego w postaci cyfrowej (hipertekst i/lub elektroniczne wersje dokumentw drukowanych) i za porednictwem Internetu oferowa je bez
opat odbiorcom posugujcym si podstawowymi jzykami europejskimi. Rwnie te dane
mona umieci w internetowej domenie europejskiej bd krajowej.
23
http://www.menis.gov.pl
http://www.wspolnota-polska.org.pl/
25
http://www.pol.org.pl
26
http://www.semperpolonia.pl
27
http://www.iam.pl
28
http://bristol.us.edu.pl
29
http://www.pcn.lublin.pl
30
Najpeniejsz prezentacj celw wspczesnej polskiej polityki jzykowej stanowi obecnie tom Polska polityka jzykowa na przeomie tysicleci (Mazur 1999). adna z zawartych tam prac nie odnosi si jednak bezporednio do nowych wyzwa zwizanych z czonkostwem Polski w UE.
24
15
3. Celowym jest przygotowanie niezbdnika jzykowego zawierajcego podstawowe sowa

i zwroty polszczyzny, ktry otrzymywaliby na granicach turyci wjedajcy do Polski
(wraz z informacj turystyczn). Tak wanie akcj promocyjn prowadziy w ostatnich latach niektre kraje bakaskie (m.in. Chorwacja oraz Bonia i Hercegowina).
4. Konieczne jest oficjalne wsparcie dla promocji nauki jzyka polskiego w szkoach krajw z
Polsk ssiadujcych (szczeglnie w Niemczech)31 oraz tam, gdzie istnieje zainteresowanie
polszczyzn (por. te artyku A. Dbrowskiej w niniejszym tomie).
5. Naley dy do tego, by brzmienie polskiej mowy i jej zapis byy rozpoznawane przez
obywateli UE, tak jak rozpoznawane s inne jzyki europejskie.
6. Jednym z pierwszoplanowych celw polskiej polityki jzykowej powinno sta si uruchomienie polskiej wersji w programie informacyjnym Euronews. Program ten obecny jest w
wielu sieciach kablowych caej Europy i aspiruje do roli flagowego medium informacyjnego Unii. Chocia jego nadawca oferuje symultaniczny komentarz w kilku jzykach, polskojzycznej wersji brak32. Mona za to usysze wersje portugalsk (L1 dla 2,2% mieszkacw UE) i rosyjsk (nie posiada w UE oficjalnego statusu, natomiast jako L1 wystpuje
sporadycznie w trzech pastwach batyckich o niewielkich populacjach).
7. Polskie rodowisko dziennikarskie powinno wywiera nacisk na to, by w przegldach prasy
stacji Euronews oraz innych nadawcw telewizyjnych kierujcych sw ofert do odbiorcy europejskiego uwzgldniane byy krajowe gazety i czasopisma (a co za tym idzie opinie
polskich komentatorw). Z jzykowego punktu widzenia wczenie krajowej prasy do szerszego medialnego obiegu zwikszy zainteresowanie polszczyzn, wpynie te na bardziej
poprawne posugiwanie si polskim nazewnictwem.
8. Przedstawiciele Polski powinni dy do uruchomienia penej wersji serwisu Rady Europy
w jzyku polskim. Serwis peny dostpny jest obecnie (koniec roku 2005) jedynie w wersjach angielskiej, francuskiej, niemieckiej, rosyjskiej i woskiej. Polski wystpuje w kategorii innych jzykw (other languages), obok jzykw pastw liczebnie maych i/lub nienalecych do UE. Przetumaczenie tych materiaw informacyjnych na jzyk polski oraz
konsekwentne tworzenie kolejnych w wersji wielojzycznej wpynie pozytywnie na status
polszczyzny podkrelajc jej obecno w strukturach europejskich.
9. Polskie wadze powinny domaga si uruchomienia penej wersji oficjalnych stron WWW
Komisji Europejskiej w jzyku polskim. Obecnie czytelnik odsyany jest w wikszoci wypadkw do tekstw rdowych w jzykach roboczych, czyli angielskim i francuskim.
10. Polska prasa w wersji drukowanej powinna trafia do midzynarodowego obiegu, gdzie
jej obecno bya jak dotd bardzo ograniczona, tak pod wzgldem liczby punktw sprzeday, jak i tytuw. Brak krajowych czasopism jest szczeglnie zaskakujcy w regionach
odwiedzanych licznie przez polskich turystw (m.in. Wochy, Chorwacja, Wgry, kraje
alpejskie). Obecno czasopisma na stojaku w prestiowej lokalizacji (na przykad na
wielkim lotnisku, dworcu kolejowym, centrum miasta czy w miejscowoci turystycznej)
31
Biorc pod uwag liczebno polskiej grupy etnicznej w Niemczech i mniejszoci niemieckiej w Polsce,
wzgldny stosunek iloci dzieci uczcych si jzyka ojczystego ma si jak 1:50 na niekorzy polskiej grupy
etnicznej w Niemczech. [...] W 11 lat po podpisaniu polsko-niemieckiego traktatu pozwol sobie na stwierdzenie
faktu, e zobowizania traktatowe w sprawach dotyczcych wspierania nauki jzyka ojczystego s w peni realizowane jedynie przez stron polsk. Natomiast na ile na ile strona niemiecka zechce realizowa postanowienia
traktatowe w sprawach szkolnictwa przedmiotw ojczystych zalee bdzie jedynie od postawy polskiego rzdu. (Maoszewski 2003)
32
W roku 2005 istniay wersje angielska, francuska, hiszpaska, niemiecka, portugalska, rosyjska i woska.
16
ma na celu nie tylko osignicie zysku ze sprzeday, ale take promocj tytuu, wydawcy
i jzyka.
11. Polskie instytucje powinny zwraca uwag na pisowni specyficznych znakw alfabetu
polskiego (, , , , , , , , wraz z wersalikami). Znaki te s w wielu rdach zastpowane literami aciskimi bez ogonkw (Walesa zamiast Wasa, Lodz zamiast d,
Sadowa zamiast Sdowa, Golas zamiast Goas lub Goa itd.)33. Proceder ten utrudnia korzystanie z niektrych zagranicznych baz danych w wersji elektronicznej, natomiast w
wypadku dokumentw oficjalnych umw handlowych, adresw korespondencyjnych,
aktw urodzenia czy testamentw moe mie trudne do przewidzenia skutki formalnoprawne. Naley podkreli, e techniczne przeszkody w kodowaniu polskich znakw nie
istniej, a problem ma charakter wycznie socjolingwistyczny: polskie znaki s pomijane jako obce i niezrozumiae, co jest zreszt tym atwiejsze, e nikt nie domaga si ich
stosowania.
12. Konieczne jest stworzenie instytutu koordynujcego promocj jzyka polskiego w wiecie. Istniejce agendy rzdowe i fundacje zadania tego nie speniaj. Instytut Adama Mickiewicza zajmuje si, ze zmiennym szczciem, propagowaniem szeroko rozumianej kultury, natomiast Wsplnota Polska, a take inne fundacje o podobnym charakterze, kieruj
swoj ofert do Polonii34.
13. W programach studiw z zakresu filologii, komunikacji i nauk spoecznych powinien znale si opis wspczesnej sytuacji jzykowej Europy z uwzgldnieniem jej penego historycznego dziedzictwa, obejmujcego, oprcz grup germaskiej i romaskiej, take grup
sowiask. Ponadto konieczne wydaje si wprowadzenie podstawowych poj z zakresu
polityki jzykowej i socjolingwistyki umoliwiajce przyszym absolwentom wiadomy
wybr jzyka kontaktw z przedstawicielami innych wsplnot jzykowych, a take skuteczne przygotowanie studentw i/lub uczniw w tym zakresie.
14. Powinno si zwikszy nakady niezbdne do rozbudowy elektronicznych bibliotek i korpusw polszczyzny. Zasoby te stanowi one wiadectwo postpu cywilizacyjnego, a ich
znaczenie dla prestiu i atrakcyjnoci jzyka porwna mona ze znaczeniem wielkich narodowych ksinic tworzonych w XIX wieku.
15. Powinno si stosowa zasad jzyk idzie za turyst (parafrazujc znan acisk fraz
naleaoby powiedzie cuius peregrinus, eius lingua)35, wymuszajc na instytucjach oferujcych usugi hotelarsko-turystyczne za granic tumaczenie na jzyk polski informacji
kierowanych do polskich klientw. Chodzi w tym przypadku nie tylko o uatwienie ycia
turystom, ale przede wszystkim o podkrelenie wanoci jzyka i podniesienie jego prestiu
poza obszarem RP.
16. Polszczyzna powinna zosta uwzgldniona proporcjonalnie do liczby mieszkacw w
finansowanych przez Komisj Europejsk pracach nad systemami automatycznego prze33
Mona w tym miejscu przywoa dyskusj i krytyczn opini Rady Jzyka Polskiego w sprawie nazwy Lech
Walesa Airport (por. Sprawozdanie Rady Jzyka Polskiego za 2004 rok, dostpne w Internecie).
34
Problem niejasnego okrelenia zakresu obowizkw oraz doboru kadr w Instytucie Adama Mickiewicza by
tematem serii artykuw opublikowanych w lutym 2005 przez Gazet Wyborcz w zwizku z planowanym
przez ministra kultury poczeniem IAM z Narodowym Centrum Kultury. Mona doda, e planowany budet
nowego IAM na rok 2006 wynisby okoo dwudziestu milionw zotych, co na tle europejskich odpowiednikw tej instytucji wydawa si moe kwot skromn, jednak k i l k u d z i e s i c i o k r o t n i e przekracza
rodki, jakimi dysponuje Rada Jzyka Polskiego odpowiedzialna take za zagraniczn promocj jzyka.
35
Dr Maciejowi Ederowi dzikuj za konsultacj translatoryczn w tej kwestii.
17
kadu, a take w programach badawczych z zakresu automatycznego przetwarzania jzyka36. W ramach programu SYSTRAN finansowane byy dotychczas prace nad automatycznym przekadem pomidzy angielskim i nastpujcymi jzykami: hiszpaskim, francuskim, niderlandzkim, niemieckim, portugalskim, rosyjskim, szwedzkim, woskim (por.
http://www.systransoft.com/index.html).
17. rodowisko lingwistyczne powinno zwraca uwag na promocj jzyka polskiego w pracach naukowych. Artykuy i ksiki o duej doniosoci teoretycznej promuj bowiem
jednoczenie teksty rdowe, na ktrych prowadzone byy badania.
18. Potrzebne s publikacje obalajce stereotypy zwizane z problematyk socjolingwistyczn. Wiele przykadw niecisoci tego rodzaju znale mona w dialektologii historycznej (co to jest Goralenvolk?, jakie s historyczne rda kontrowersji wok kaszubszczyzny?), a take badaniach mniejszoci jzykowych w Polsce (liczebno mniejszoci
niemieckiej w Polsce szacowana bya w wielu renomowanych publikacjach na trzysta tysicy do miliona osb37, jednak wedug spisu powszechnego z 2002 roku liczba osb deklarujcych t narodowo wyniosa jedynie 152900, natomiast liczba osb deklarujcych uywanie w domu, oprcz jzyka polskiego, jzyka niemieckiego, wyniosa
204600).
4. Perspektywy jzyka polskiego w Unii Europejskiej
Przedstawione powyej rozwaania na temat midzynarodowego statusu polszczyzny daj
raczej pesymistyczny obraz. Wniosek taki byby jednak z wielu wzgldw pochopny. Czonkostwo Polski w Unii stao si katalizatorem jej cywilizacyjnego awansu mimo wyraonych
wczeniej zastrzee w stosunku do oficjalnie propagowanej, ale nieco fasadowej wielokulturowoci i wielojzycznoci UE, fakt ten podnosi i w przyszoci bdzie podnosi presti jzyka polskiego, co szczeglnie widoczne jest w pastwach graniczcych z Polsk od wschodu i
w pastwach bakaskich aspirujcych do czonkostwa.
Szans polszczyzny w Europie upatrywa naley rwnie w innych obszarach. Jednym z
wyznacznikw tosamoci europejskiej Polonii, liczcej obecnie okoo czterech milionw
osb, jest jzyk38. Grupa ta tworzy wic rynek zbytu dla wytworw polskiej kultury (prasy,
ksiek) oraz potencjaln klientel kursw jzykowych i studiw polonistycznych za granic.
Wielkie znaczenie dla promocji jzyka polskiego jako obcego miao opracowanie zgodnych
ze standardem unijnym norm certyfikacji39. Mona wreszcie doda, e planowane na kolejne
lata przyjcie do wsplnoty krajw bakaskich i Bugarii wzmocni potencja komunikacyjny
polszczyzny, ktra pozostanie pierwszym jzykiem okoo czterdziestu milionw mieszka-
36
Realizacj projektw zwizanych z inynieri jzyka, prowadzonych na rzecz pastw czonkowskich UE,
zajmuje si Wsplne Centrum Badawcze (Joint Research Centre) Komisji Europejskiej
http://www.jrc.cec.eu.int/langtech/.
37
Dane wskazujce na wysz od rzeczywistej liczebno mniejszoci niemieckiej w Polsce znale mona na
przykad w artykuach T. Wicherkiewicza (por. Wicherkiewicz 1996: 2728). Niecise informacje o liczebnoci
mniejszoci jzykowych w Polsce figuruj take na stronach WWW rnych organizacji czy towarzystw (por.
http://lingvo.info/lingvomapo/index.php?mapo=nordeuxropo&lingvo=en). Na mao rzetelny stosunek do faktw
jzykowych zwrci uwag recenzent ksiki V. Engerera, powiconej jzykowi niemieckiemu na Grnym
lsku (Duda 2004).
38
Por. http://www.wspolnota-polska.org.pl, Dubisz 1997, Miodunka 1999.
39
Por. http://www.buwiwm.edu.pl/certyfikacja/, Martyniuk 1999 oraz tekst A. Dbrowskiej w niniejszym tomie.
18
cw UE, a ponadto stanie si jzykiem porednim, uatwiajcym zrozumieniu na poziomie

podstawowym innych jzykw sowiaskich.
Nie sposb wreszcie przeceni tego, co dla promocji jzyka polskiego w Europie i
wiecie uczyni papie Jan Pawe II (por. Walczak 2001: 567). Dziki niemu przez dwadziecia siedem lat w murach Watykanu, na Placu w. Piotra w Rzymie, a podczas pielgrzymek
na wszystkich kontynentach gono rozbrzmiewaa polska mowa, natomiast we wspczesnej
kulturze popularnej Europy ma szans zaistnie utwr muzyczny wykonywany w jzyku polskim (Sto lat...). Wyjtkowy autorytet papiea sprawi, e jego uroczysty pogrzeb, podczas
ktrego fragmenty ewangelii czytano rwnie w jzyku polskim, ogldany by prawdopodobnie przez miliard widzw na caym wiecie. Jeli istotnie tak byo, po raz pierwszy w historii
jzyk polski, a zarazem jeden z jzykw Europy rodkowo-Wschodniej, dotarby do tak
wielkiej rzeszy suchaczy jednoczenie.
Doda naley, e posugujc si w publicznych kontaktach wieloma jzykami, Jan Pawe II sta si rzecznikiem ekolingwistyki i antyglobalizmu. Jego respekt dla lokalnych kultur
i jzykw przejawia si m.in. udzielaniem wiernym bogosawiestwa w przeszo stu jzykach wiata, a take goszeniem homilii bd krtkimi wypowiedziami w jzykach wszystkich odwiedzanych narodw. Dla przywdcw politycznych i religijnych skuteczno komunikacyjna papiea staa si dowodem znaczenia, jakie we wspczesnym wiecie ma znajomo jzykw (wiadcz o tym wystpienia publiczne Benedykta XVI). Dla rzesz mniej
wiadomych uytkownikw jzyka Jan Pawe II sta si ywym potwierdzeniem tezy mwicej, i kada istota ludzka jest genetycznie przygotowana do funkcjonowania w warunkach
wielojzycznoci, natomiast wiat ulegajcy procesowi globalizacji nie musi by zdominowany przez jeden jzyk40.
Warto w tym miejscu nawiza do papieskiej metafory zjednoczonej Europy, ktra w
sferze duchowej oddycha powinna dwoma pucami wschodnim i zachodnim. Widziana z
perspektywy komunikacyjnej, Unia Europejska jawi si jako wielka przestrze przepywu
ludzi, kapitaw, myli, idei i pogldw spoczywajca nie na dwch, ale na t r z e c h f i l a r a c h j z y k o w y c h : r o m a s k i m , g e r m a s k i m i s o w i a s k i m . Zalet takiej
koncepcji, oprcz respektowania uwarunkowa historycznych, jest take okrelenie podanego profilu jzykowego Europejczyka zdolnego do wiadomego i aktywnego uczestnictwa w
yciu nie tylko swojego kraju czy regionu, ale caej Unii. Na profil taki skadaby si jzyk
wiatowy (naturalnym kandydatem jest angielski), jzyk germaski (naturalnym kandydatem
jest niemiecki), jzyk romaski dajcy moliwo komunikowania w caym obszarze aciskim (kilku naturalnych kandydatw) oraz jzyk sowiaski Unii (naturalnym kandydatem
jest polski).
Podsumowujc powysze rozwaania, naley stwierdzi, e polszczyzna ma w obecnym
kontekcie dziejowym dane po temu, by sta si reprezentatywnym jzykiem sowiaskim
UE. Czy jednak szansa ta zostanie wykorzystana? Istniej w tej kwestii dwie przeciwstawne
40
Zdominowany przez ideologi narodow wiek dziewitnasty wytworzy wrd wielu spoeczestw faszywe
przekonanie o tym, e ludzie s z natury jednojzyczni, a posugiwanie si kilkoma jzykami jest umiejtnoci
wymagajc szczeglnego wysiku. Teza ta nie znajduje potwierdzenia w faktach, poniewa w toku swego rozwoju przewaajca cz ludzkoci pozostawaa w stanie dwu- i/lub wielojzycznoci. Odnoszc si do wspczesnoci, W.F. Mackey stwierdza: Le bilinguisme, loin dtre un phnomne exceptionnel, rserv aux pays
bilingues, touche en fait la majorit de la population du globe. (Mackey 1976: 13).
19
argumentacje. Przez ostatnie dwiecie lat w polskiej polityce jzykowej dominowaa postawa
obrony przed zagroeniem zewntrznym, jakie stanowiy jzyki niemiecki i rosyjski i wynikajce z tego nastawienie purystyczne (Taszycki 1953; Urbaczyk 1987; Janicki, Jaworski 1993:
222; Paczoska 1999; Markowski, Puzynina 2001: 56). W takim historycznym kontekcie niewtpliwie trudno z dnia na dzie wyrwa si z kompleksu oblonej twierdzy i zainicjowa
dobrze zorganizowan polityk zewntrznej promocji jzyka.
Z drugiej strony dotychczasowa skuteczno obrony polszczyzny przed realnymi zagroeniami udowodnia, e spoeczestwo polskie posiada due zdolnoci adaptacyjne do nowych
warunkw, co w kontekcie europejskim moe uatwi zmian orientacji polskiej polityki
jzykowej z d e f e n s y w n o - p u r y s t y c z n e j na o f e n s y w n , traktujc jako jeden z
priorytetw zewntrzn ekspansj jzyka. Zmian tak wida ju zreszt w najnowszych pracach z zakresu polityki jzykowej. S. Dubisz zauwaa: Wartoci now [w polskiej polityce
jzykowej AP] jest moliwo uzyskania (czy te odzyskania) przez polszczyzn statusu
jzyka ponadetnicznego i ponadlokalnego, czyli interlektu, interkodu w tym regionie Europy. (Dubisz 2002: 9, por. te Furdal 1997). Swoistym znakiem czasu jest te VI Forum Kultury Sowa, ktre ze wzgldu na poruszan problematyk stanowi moe wydarzenie przeomowe dla polskiej polityki jzykowej w Unii Europejskiej.
Bibliografia
Ammon U. (1998), Ist Deutsch noch internationale Wissenschaftssprache? Berlin, New York:
Walter de Gruyter.
Ammon U. (2001a), Deutsch als Lingua franca in Europa. In: U. Ammon, K.J. Mattheier,
P.H. Nelde (red.), Sociolinguistica. Verkehrssprachen in Europa auer English. Lingua
francas in Europe except English. Langues vhiculaires en Europe sans langlais. Tbingen: Max Niemeyer Verlag, 3241.
Ammon U. (red.) (2001b), The Dominance of English as a Language of Science. Berlin, New
York: Mouton de Gruyter.
Ammon U., Mattheier K.J., Nelde P.H. (red.) (2001), Sociolinguistica. Verkehrssprachen in
Europa auer English. Lingua francas in Europe except English. Langues vhiculaires en
Europe sans langlais. Tbingen: Max Niemeyer Verlag.
Bajerowa I. (2001), Jzyk oglnopolski XX wieku. In: J. Bartmiski (red.), Wspczesny jzyk
polski. Lublin: 2001, 2348.
Crystal D. (1995), The Cambridge Encyclopedia of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press.
Crystal D. (2003), English as a Global Language. Cambridge: Cambridge University Press
(drugie wydanie).
Davies N. (2004), Europa zaczyna si w gowach. Przekrj 3/3056, 18.01.2004, s.41.
Przekad artykuu You need to redraw your mental map of Europe, ktry ukaza si w The
Times 1 grudnia 2003.
Domaski H. (2004), Bardzo dugi marsz. Newsweek Polska 45/46 (14.11.2004), 7881.
Dubisz S. (1997), Jzyk polski poza granicami kraju. Opole: Uniwersytet Opolski, Instytut
Filologii Polskiej.
Dubisz S. (2001), Polska, polonia, polonistyka a Europa. Poradnik Jzykowy 2001, z.1, 311.
20
Dubisz S. (2002), Rozwj jzyka polskiego a integracja europejska. Poradnik Jzykowy 2002,
z.1, 310.
Duda H. (2004), Recenzja ksiki The loss of German in upper Silesia after 1945, V. Engerer, Mnchen: Lincom Europa, 2000. Jzyk Polski LXXXIV/2, 135139.
Furdal A. (1997), Kilka uwag na temat jzyka i kultury narodowej w przyszej wsplnej Europie. Jzyk Polski 77, z.2 3, 8488.
Gadacz T. (2005), Nie ma szczcia bez mylenia. Polityka 50/2534 (17.12.2005), dodatek
Niezbdnik Inteligenta, 49.
Haspelmath M. (1998), How young is Standard Average European? Language Sciences 20,
271287.
Haspelmath M. (2001), The European linguistic area: Standard Average European. In:
M. Haspelmath, E. Knig, W. Oesterreicher, W. Raible (red.), Language Typology and Language Universals (An International Handbook), vol. 2. Berlin, New York: De Gruyter, 1492
1510.
Haugen E. (1972), Dialect, Language, Nation. The Ecology of Language. Essays by Einar
Haugen, selected and introduced by Anwar S. Dil, 237-254. Stanford: Stanford University
Press.
Jagieo K. (2004), Biedni, histeryczni kuzyni. Newsweek Polska 45/46 (14.11.2004), 8889.
Janicki K., Jaworski A. (1993), Language purism and propaganda. In: J.A. Fishman (red.),
The Earliest Stage of Language Planning. Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 220232.
Kachru B. (1992), The Other Tongue: English across Cultures. Urbana: University of Illinois
Press.
Kryuchkova T.B. (2001), Russian as Intermediary Language in Europe. In: U. Ammon,
K.J. Mattheier, P.H. Nelde (red.), Sociolinguistica. Verkehrssprachen in Europa auer English. Lingua francas in Europe except English. Langues vhiculaires en Europe sans
langlais. Tbingen: Max Niemeyer Verlag, 96119.
Kubiak B. (2002), Jzyki wiatowe. Jzyki Obce w Szkole 3, 47.
Mackey W.F. (1976), Bilinguisme et contact des langues. Paris: Klincsieck.
Makiewicz J. (2001), Wyrazy midzynarodowe (internacjonalizmy) we wspczesnym jzyku
polskim. In: J. Bartmiski (red.), Wspczesny jzyk polski. Lublin: 2001, 555562.
Majewicz A.F. (1989), Jzyki wiata i ich klasyfikowanie. Warszawa: PWN.
Maoszewski P. (2003), Sytuacja Polakw w Niemczech w zakresie dostpu do nauki jzyka
ojczystego. Dokument elektroniczny: http://www.wspolnota-polska.org.pl/.
Markowski A., Puzynina J. (2001), Kultura jzyka. In: J. Bartmiski (red.), Wspczesny jzyk
Martyniuk W. (1999), Zaoenia projektu certyfikatu z jzyka polskiego jako obcego / drugiego. In: J. Mazur (red.), Polska polityka jzykowa na przeomie tysicleci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, 147157.
Mazur J. (red.) (1999), Polska polityka jzykowa na przeomie tysicleci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, 147157.
Miodunka W. (1990), Moc jzyka i jej znaczenie w kontaktach jzykowych i kulturowych. In:
W. Miodunka (red.), Jzyk polski w wiecie. Warszawa: PWN, 3949. Przedruk w zbiorze:
J. Bartmiski, J. Szadura (red.) (2003), Wspczesna polszczyzna. Wybr opracowa 2. Warianty jzyka. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
21
Miodunka W.T. (1999), Jzyk polski poza Polsk. In: W. Pisarek (red.), Polszczyzna 2000.
Ordzie o stanie jzyka na przeomie tysicleci. Warszawa, Krakw: Rada Jzyka Polskiego
przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Orodek Bada Prasoznawczych Uniwersytetu Jagielloskiego.
Nicieja S.S. (2005), Mode uniwersytety w Polsce. Forum Akademickie 9 (145) (wrzesie
2005), 3234.
Paczoska E. (1999), Polsko w dobie niewoli gniazdo czy zacianek? In: J. Maciejewski
(red) (1999), Przemiany formuy polskoci w drugiej poowie XIX wieku. Warszawa: Instytut
Bada Literackich, 105118.
Pawowski A. (2004), Jzyk w konstytucjach wybranych pastw europejskich. Poradnik Jzykowy 4/613, 1025.
Pawowski A. (2005), Jzyk polski w Unii Europejskiej: szanse i zagroenia. Poradnik Jzykowy 10 (2005), 327.
Poluszyski B. (2002), Wspczesny wiat, Europa i Polska a jzyki i polityka jzykowa w
XXI wieku. Jzyki Obce w Szkole 6, 515.
Pomian K. (1992), Europa i jej narody. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
Rundle S. (1946), Language as a social and political factor in Europe. London: Faber and
Faber Limited.
Szydowska-Ceglowa B. (red.) (1992), Polonia w Europie. Pozna: Polska Akademia Nauk,
Zakad Bada Narodowociowych.
Taszycki W. (1953), Obrocy jzyka polskiego. Wrocaw: Zakad Imienia Ossoliskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Truchot C. (2001), Le franais langue vhiculaire dEurope. Sociolinguistica 15, 1831.
Urbaczyk S. (red.) (1987), Sowo pikne i prawdziwe. Warszawa: PWN.
Walczak B. (2001), Jzyk polski na Zachodzie. In: J. Bartmiski (red.), Wspczesny jzyk
Wsik E. (1998), O pojciu eurolingwistyki. Na marginesie ksiki Norberta Reitera Grundzge der Balkanologie. In: A. Furdal (red.), Studia nad jzykami i kulturami europejskimi.
Wrocaw: Polska Akademia Nauk, 8593.
Whorf B.L. (1941), The relation of habitual thought and behaviour to language. In: L. Spier
(red.), Language, culture and personality: Essays in memory of Eduard Sapir. Menasha: Sapir
Memorial Publication Fund, 7593. Reprint: Whorf B.L. (1956), Language, thought and reality: selected writings of Benjamin Lee Whorf. Edited by John B. Carroll. Cambridge Mass.:
MIT Press.
Wicherkiewicz T.S. (1996), Ethnic revival of the German minority in Poland. International
Journal of the Sociology of Language 120 (1996), 2538.
Wrzesiski W. (red.) (1981), Liczba i rozmieszczenie Polakw w wiecie. Cz. 1. Wrocaw:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.
Wrzesiski W. (red.) (1985), Liczba i rozmieszczenie Polakw w wiecie. Cz. 2. Wrocaw:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.
Zientara B. (1996), wit narodw europejskich. Warszawa: Pastwowy Instytut Wydawniczy.
22
rda danych statystycznych

May Rocznik Statystyczny Polski 2004, rok XLVII. Warszawa: Gwny Urzd Statystyczny.
Rocznik Statystyczny 1965, rok XXV. Warszawa: Gwny Urzd Statystyczny.
Rocznik Statystyczny 2004, rok LXIV. Warszawa: Gwny Urzd Statystyczny.
Aneks
Kalendarium Unii Europejskiej zawierajce wydarzenia istotne z jzykowego punktu widzenia
(U oznacza liczb pastw, L liczb jzykw oficjalnych).
23.07.1952 ustanowienie Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali, czonkami EWWiS zostay
Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Wochy. (U6 + L4)
1.01.1973
pierwsze rozszerzenie EWG: nowymi czonkami stay si Dania, Irlandia i Wielka Brytania (U9 + L6)
1.01.1981
przyjcie Grecji do EWG (U10 + L7)
1.01.1986
czonkami Wsplnoty Europejskiej zostaj Hiszpania i Portugalia (U12 + L9)
3.10.1990
wczenia NRD do RFN (U12 + L9)
1.01.1995
do Unii Europejskiej przyjte zostaj Szwecja, Finlandia i Austria (U15 + L11).
1.05. 2004
UE przyjmuje Cypr, Czechy, Estoni, Litw, otw, Malt, Polsk, Soweni,

Sowacj i Wgry (U25 + L20).
1.01.2007
UE przyjmuje Bugari i Rumuni, luksemburski staje si jzykiem oficjalnym

(U27 + L23)
23

Polski W Ue-Pawlowski

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Polski W Ue-Pawlowski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zadania polskiej polityki jzykowej w Unii Europejskiej1

Adam Pawowski, Uniwersytet Wrocawski

1. Struktura jzykowa Unii Europejskiej

Rys.1 Rozkad jzykw rodzimych (L1) w pastwach UE po rozszerzeniu w 2007 roku4

Powyszy rozkad jzykw uj mona take w perspektywie historycznej (Tab.1). Dane

W tym miejscu doda naley, e najwyej notowane jzyki UE s zarazem jzykami

Ograniczenia takiej metody pozyskiwania danych przedstawiem w artykule Pawowski 2005.

cjach europejskich (Komisja Europejska, Parlament Europejski i Rada Europy) stosunkowo

W tomie prestiowego czasopisma Sociolinguistica, powiconym jzykom wehikularnym Europy, znalazy si

Dane te nie s zgodne z najnowszymi wynikami bada sondaowych (patrz niej).

rdo: Eurobarometr 237, 63.4, 2005, http://europa.eu.int/comm/public_opinion/archives/ebs/ebs_237.fr.pdf.

inteligencji16, a nastpnie p wieku komunizmu, ktry, mimo planowego uprzemysowienia

Wielki skok edukacyjny polskiego spoeczestwa w zakresie szkolnictwa wyszego

1955 1960 1965

1970 1975 1980 1985

1990 1995 2000 2005*

przeszkd skuteczna polityka jzykowa obejmujca edukacj, poradnictwo oraz umiarkowany

3. Celowym jest przygotowanie niezbdnika jzykowego zawierajcego podstawowe sowa

cw UE, a ponadto stanie si jzykiem porednim, uatwiajcym zrozumieniu na poziomie

rda danych statystycznych

przyjcie Grecji do EWG (U10 + L7)

czonkami Wsplnoty Europejskiej zostaj Hiszpania i Portugalia (U12 + L9)

wczenia NRD do RFN (U12 + L9)

do Unii Europejskiej przyjte zostaj Szwecja, Finlandia i Austria (U15 + L11).

UE przyjmuje Cypr, Czechy, Estoni, Litw, otw, Malt, Polsk, Soweni,

UE przyjmuje Bugari i Rumuni, luksemburski staje si jzykiem oficjalnym

You might also like