Teka Kom. Politol. i Stos. Midzynar.

OL PAN, 2009, 4, 165179

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA

W KONTEKSTACH KULTUROWYCH, SPOECZNYCH
I POLITYCZNYCH
Agnieszka Kaczmarek
Instytut Kulturoznawstwa, Uniwersytet Adama Mickiewicza,
ul. Szamarzewskiego 89a, 60568 Pozna, agludwika@wp.pl
mier jest zawsze sodko-gorzkim wydarzeniem.
Gorzka z powodu blu, sodka dla zbawienia.
Gran Torino, 2008

Streszczenie. Artyku obejmuje prowadzon na gruncie spoeczestwa zachodniego debat pomidzy liberalizmem a filozofi komunitarn. Te dwa odmienne wzgldem siebie modele ycia
spoecznego holistyczny i atomistyczny wi si sposobami afirmacji podmiotowoci oraz
tosamoci. Obie postawy w inny sposb odnosz si do dowiadczenia umierania i mierci traktowanych przez Karla Jaspersa jako dowiadczenia graniczne. W ramach mylenia wsplnotowego
komunitaryzm wykraczajc poza jednostkowy egoizm dostrzega w procesie oswajania mierci
tak realizacj wsplnego dobra, jak i traktowanie go jako zindywidualizowany proces. Perspektywa
liberalna natomiast reprezentuje postaw traktujc ludzkie istnienie, w tym take mier, w kategoriach
raczej ekonomii, a nie etyki. Prezentowane s nowe postawy wobec mierci i umierania, obecne na
gruncie tej dialektycznej perspektywy widocznej we wspczesnych czasach, okrelanych przez
Charlesa Taylora jako zewiecczone (A Secular Age). Rodzi to kolejne pytania o stosunek do
mierci we wspczesnym wiecie. Dostrzegamy, e obok refleksji historycznej (Philippe Aris),
pojawiy si nowe praktyki (np. hospicja) i nowe dyskursy (Socit de Thanatologie). Mona
przyj, i wspczesny stosunek do mierci ma przynajmniej trzy oblicza. Pierwsza indyferentna
postawa, traktujca mier jako unicestwienie i negatywno, typowa jest raczej dla spoeczestwa
o charakterze liberalnym. Druga ma kontekst teologiczny, scalajcy umieranie z perspektyw
wiecznoci, o ktrej myl ma ukierunkowa ludzkie doczesne ycie. Natomiast trzecia obejmuje
dziaania oswajajce mier ruchy hospicyjne, nie zawsze zwizane z okrelonym dyskursem
religijnym, jednak przywracajce mierci jej spoeczn akceptacj i odrzucajce kategori nieprzyzwoitoci cierpienia i choroby, a jednoczenie afirmujce ycie wsplnotowe jako gwne rdo dowiadcze. Intencj artykuu jest odpowiedzenie z perspektywy antropologicznej oraz filozoficznej na
pytania: w jaki sposb wspczesno traktuje mier, jak tworzy si jej wizerunek i jakie s jej konteksty
kulturowe, spoeczne i polityczne.
Sowa kluczowe: liberalizm, komunitaryzm, umieranie, mier, nowoczesno, etyka, religia,
tosamo, induwidualizm

166

Agnieszka Kaczmarek

Powszechnie przyjmuje si, ze w kulturze ycia codziennego XX oraz pocztku XXI w. nastpi okres milczenia, wyciszenia wobec dowiadczenia umierania i mierci. Zdawa by si mogo, e sowo mier oraz jej obrazy wyjwszy katastrofy i nage, nieoczekiwane wypadki znikaj z codziennego jzyka i medialnych wypowiedzi, oraz e obyczajowo zwizana z ars moriendi,
odchodzi w zapomnienie. Wspczesna masowa kultura skazuje na coraz wiksz marginalizacj zjawiska umierania. Zwizana z nim kulturowa norma zmienia swj charakter: to milczenie stao si fundamentalnym, gbokim nakazem,
ktrego przerwanie wywouje konsternacj, a nawet zgorszenie. Z drugiej jednak strony daje si zaobserwowa pojawienie si pewnej nowej kultury mierci, przejawiajcej si w formie dania prawa do eutanazji, a nawet faktycznego jej stosowania w kilku krajach Europy Zachodniej. W konsekwencji rodzi si
cay szereg pyta o stosunek do umierania, mierci oraz obyczajw i rytuaw z
tym zwizanych. Czy faktycznie fenomen mierci zosta usunity ze wspczesnej kultury? Czy nie mamy przypadkiem do czynienia z powrotem wypartego
i czy w powrt nie zmienia postaw i dyskursu?
W analizach jednego z autorytetw omawianej dziedziny, Phlilippa Aris,
mona odnale inspirowane stanowiskiem psychoanalizy usprawiedliwienie tej
sytuacji:
Wydaje si, e w przypadku mierci i nakazu milczenia na temat mierci wspczeni socjologowie poszli za przykadem Freuda w odniesieniu do seksu i zwizanych z nim zakazw. Dlatego do
przeamania tabu, jakim staa si mier, dochodzi okrn drog, za porednictwem naukowcw1.

Rudymentarno dyskursu tanatologicznego i umieszczenie go na marginesie

spoecznej recepcji jest rezultatem porzucenia tradycyjnych narracji, ktre formuoway, a jednoczenie deponoway wiedz pozwalajc opisa i zrozumie
relacj czowiek mier.
Umieranie wedug koncepcji Karla Jaspersa jest jednym z momentw granicznych, czyli tych wydarze egzystencjalnych, ktre splataj emocje, praktyki
religijne, wiar w Opatrzno i wieczno, ale i odnosz si do dziaa majcych swoje midzykulturowe znaczenia. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e
aktualne podejcie, tak naukowe, jak i codzienne, do zagadnienia mierci
zwizane jest ze zamaniem pewnej tradycji wpisujcej si w kultur Zachodu.
Zmiana ta czona jest z nowoczesnym projektem kwestionujcym (a nawet
odrzucajcym) nie tylko chrzecijaskie, ale i ujte w szerszy kontekst religijny,
filozoficzny i antropologiczny rozumienie mierci.
Na mier jako dowiadczenie graniczne, nie tylko wycznie empiryczne,
nieredukowalne, ale take jako kulturowe uniwersalium zwraca uwag we wstpie do Tybetaskiej Ksigi Umarych Ireneusz Kania, wskazujc na jej wstrzymujcy charakter:

Ph. Aris, Rozwaania o historii mierci, Oficyna Naukowa, Warszawa 2007, s. 249.

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

167

mier jest to wic sytuacja graniczna, zawieszenie pomidzy dwiema fazami bytu, moment, w
ktrym rnorakie determinanty i ograniczenia tego bytu rwnie ulegaj jakby zawieszeniu, a w kadym razie sabn na tyle, e mamy wreszcie moliwo naprawd swobodnego wyboru. Albowiem mier to sytuacja wolnoci2.

Sytuacja umierania oraz mierci jest zatem traktowana jako moliwo

wolnoci uwolnienia od cierpienia, dolegliwoci, niepokoju jako jednej z wielu cech dowiadczanego wiata. Natomiast dla uczestnika kultury Zachodu
mier jest przede wszystkim strat i przeyciem napenionym lkiem. Jaspers
napisa: dza ycia relatywizuje lk egzystencjalny, unicestwia egzystencj i
wydobywa na wierzch bezradny lk przed mierci3. Wczajc dowiadczenie
umierania i mierci w zakres sytuacji granicznych, Jaspers akcentuje empiryczn nieuchronno ich obu, a jednoczenie odsuwa jedynie biologiczny, fizyczny jej wymiar na rzecz refleksji, niezalenie od tego, czy dotyczy namysu
nad mierci cudz czy wasn. Podkrela jej niezbywalno tak w wymiarze
egzystencjalnym, jak i kulturowym, gdzie zawsze wywouje, czy mwic dobitniej, prowokuje okrelone reakcje i postawy wynikajce z indywidualnych przekona oraz z uniwersalnie usankcjonowanych kulturow konwencj. Umieranie jest wit sztuk, ostatecznym rytuaem, ostatni szans, dajc nam moliwo odkrycia ostatecznego sensu i celu ycia4.
Na ile jednak mylenie o umieraniu mieci si w sakralnych konwencjach?
Czy odejcie od perspektywy religijnej nie stao si tak zaawansowane, i umieranie zostaje ju coraz bardziej poza jej sfer? Mona wysun tez, e sekularyzacja wygenerowaa nowe stanowiska i postawy wobec umierania i mierci.
Trzeba zatem na nowo zarysowa ich miejsce w yciu nowoczesnej jednostki,
realizujcej si czsto poprzez afirmacj indywidualizmu, oraz w yciu nowoczesnego, wielokulturowego i wieloreligijnego spoeczestwa. Czy moliwe jest
uchwycenie rnicy i cigoci pomidzy zmodernizowan tosamoci czowieka, ktra moe by implikowana porzuceniem religijnych imperatyww,
nadajcych dotychczasowej ludzkiej myli i kondycji odpowiedni ksztat i kierunek? Taki pozytywny wizerunek czowieka bezwarunkowo jest osadzony w
silnym poczuciu dobra, formowanym przez dyskurs religijny. Jednak wyemancypowany, wyrwany z ram weberowskiego zaczarowanego religi wiata
czowiek poczu, e jest wedug wasnego mniemania wolny od odpowiedzialnoci, obowizkw, autorytetw; wolny take w ustanawianiu granicy koca ycia. Ta racjonalizacja zachowa, odejcie od metafizycznych horyzontw i
uzasadnie zrodziy we wspczesnym wiatopogldzie postaw traktujc
ludzkie istnienie w kategoriach raczej ekonomii, a nie etyki. Zdaniem Charlesa
Taylora sytuacja ta powstaa w konsekwencji ufnoci, ktr obdarzono rozum
instrumentalny, oddajc si jego prymatowi i nadrzdnoci:
2

I. Kania, Tybetaska Ksiga Umarych, Oficyna Literacka, Krakw 1991, s. 9.

R. Rudziski, Jaspers, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978, s. 207.
4
K.P. Kramer, mier w rnych religiach wiata, Wydawnictwo W.A.M., Krakw 2007, s. 7.
3

168

Agnieszka Kaczmarek

Maksymalna efektywno, najlepsza relacja nakadw do zyskw oto kryterium sukcesu takiego
rozumowania. Bez wtpienia usunicie dawnych hierarchii niesychanie powikszyo domen
rozumu instrumentalnego. Kiedy spoeczestwo traci uwicon struktur, kiedy instytucje spoeczne i sposoby postpowania przestan by zakorzenione w porzdku rzeczy albo w woli Boej,
w pewnym sensie stanie si niczyje5.

Taylor polemizuje z tez goszc, i spoeczestwo liberalne nie powinno opiera si na adnej koncepcji dobrego ycia, a jedynie etyce sprawiedliwoci. Jego
zdaniem taka zasada spoeczna rodzi poczucie konkurencji, a nawet rywalizacji
wrd obywateli. Dostrzega niebezpieczestwo w postrzeganiu spoeczestwa
wycznie jako struktury jednostek wyposaonych we wasne projekty zgodne z
posiadanymi koncepcjami dobra, jednak oddzielonych od poczucia dobra
wsplnego, powszechnie akceptowanego. Zarzuca liberaom zbytni ufno w
umiejtno samostanowienia z wykluczeniem kontekstu spoecznego, bez ktrego nie jest moliwa jej realizacja. Natomiast Will Kymlicka, analizujcy stanowisko Taylora i komunitarian, uznaje, e autor rde podmiotowoci odrzuca
liberaln wizj podmiotu, twierdzc przy tym, e realizacja jakiegokolwiek wyboru
musi odbywa si w spoeczestwie poprzez relacje i interakcje z innymi6.
Obserwujc wspczesn kultur mona dostrzec, e odziedziczony owieceniowy projekt nie zosta do koca zrealizowany: wyemancypowany podmiot
powraca do religijnego postrzegania wiata, ycia i mierci. Rodzi to kolejne
pytania o stosunek do mierci we wspczesnym wiecie. Mona zauway, e
obok refleksji antropologiczno-historycznej, pojawiy si nowe praktyki i nowe
dyskursy. Na przeomie XX i XXI w. odchodzi si od sakralnego wymiaru
mierci na rzecz jej zmechanizowania, uczynienia umierania wolnym od cierpienia. Dawna ars moriendi zostaa zastpiona dyskretnym, osamotnionym konaniem w szpitalnych salach, a transcendencja zostaa przysonita racjonalnoci i pragmatyk ycia. We wspczesnej postawie wobec mierci wynikajcej zarwno z przemian spoecznych, etnicznych oraz kulturowych nastpia
swoista hierarchizacja od stojcych najwyej narracji religijnych, przez narracje prowadzone na gruncie sztuki, a po gesty i codzienne zachowania. Jednak
niezalenie od sposobu recepcji mierci i poszukiwania antidotum, pozostaje
ona niezmiennie nieuchronnoci.
Mona przyj, e wspczesny stosunek do mierci ma przynajmniej trzy
oblicza: pierwsze przyjmowanie postawy indyferentnej, traktujcej mier
jako unicestwienie i negatywno, drugie zakorzenienie jej w horyzoncie teologicznym, scalajcym umieranie z perspektyw wiecznoci, o ktrej myl ma
ukierunkowa doczesne ludzkie ycie, trzecie dziaania oswajajce mier
ruchy hospicyjne, ktre nie zawsze s zwizane z okrelonym dyskursem reli-

Ch. Taylor, Etyka autentycznoci, Znak, Krakw 1996, s. 1112.

W. Kymlicka, Taylors Social Thesis [w:] Liberalism, Community and Culture, Oxford University Press, New York 1989, s. 74.
6

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

169

gijnym, jednak przywracaj mierci jej spoeczn akceptacj i odrzucaj kategori nieprzyzwoitoci cierpienia i choroby.

INDYFERENCJA

Pytanie o mier, refleksja i dyskusja nad ni prowadzone we wspczesnej

humanistyce i naukach spoecznych nios ze sob niebezpieczestwo wywoania
zgorszenia, skandalu, dyskomfortu. Umieranie, proces odchodzenia, dowiadczanie mierci coraz czciej ma miejsce poza spoecznymi ramami: w odgrodzonych izolatkach, wypenionych biaym, zimnym szpitalnym wiatem, wrd
aparatury powodujcej, e osoba staje si kim drugorzdnym, a nawet niezauwaalnym wobec diagnostycznych parametrw. Przestrze umierania jest poza
spoecznym obiegiem, coraz bardziej obwarowana cis klauzul milczenia
dotyczcego tak lekarzy, rodziny i przyjaci. Barokowy spektakl egnania si
ze wiatem i towarzyszca mu teatralizacja zostay wyparte. Meditatio mortis
zastpiono kultem modoci, pikna, a nade wszystko ycia niezakcanego
kwestiami budzcymi lk, wtpliwociami, metafizycznymi zagadkami. Refleksja zostaa wyparta przez ostentacyjn kultur karnawau, proponujc niewiar
w mier jako zakcajc dynamik i optymizm ycia7. Przychylnoci ani akceptacji nie budz pytania o niewygodne zagadnienia egzystencjalne, przemijalno, o duchowe wiczenia wzmacniajce uczucia temporalnoci i godzenia si
z nimi.
Dzisiaj za duchowa medytacja nad skoczonoci ycia, a tym samym nad wartoci tego, co
jeszcze istnieje, a co niedugo ju istnie przestanie na zawsze, zastpiona zostaa medytacj nad
kolorem trumny i lokalizacj grobu, ktry niczym niewiadome powagi sytuacji dziecko traktuje si jak kolejne mieszkanie, tyle, e takie, z ktrego ju si raczej nigdzie nie bdziesz przeprowadza8.

Tak komentuje stan wspczesnego namysu nad yciem, przemijaniem i umieraniem Tomasz Stawiszyski, ktrego gos moe brzmi cynicznie, ale jednoczenie odzwierciedla gorzk prawd nowoczesnoci.
Zupenie odmiennie wybrzmiewaj dzi sowa z Myli (351) Blaise Pascala:
Pocieszni jestemy, e szukamy wytchnienia w towarzystwie podobnych nam, ndznych jak my,
bezsilnych jak my; nie pomog nam; umiera si samemu9.

Umieranie, a i sam moment mierci, zostay wyparte ze sfery publicznej, przez

co w konsekwencji wspczesny czowiek umiera w osamotnieniu nie tylko
nawet tym fizycznym, ale i mentalnym. Towarzyszenie umierajcemu przestaje
by jednym z obowizujcych kadego rytuaem. Miejsce najbliszych, rodziny,
7

Por. D. Karowicz, mier zwierzcia, mier czowieka, mier boga, Fronda 2002.
K. Stawiszyski, Wolimy udawa, e mierci nie ma, Newsweek, nr 44 (2009), s. 22.
9
B. Pascal, Myli (351), Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1983, s. 137.
8

170

Agnieszka Kaczmarek

kapana zostao zajte przez aparatur, paradoksalnie czsto nazywan podtrzymujc ycie. Za Taylorem mona tu wspomnie o dominacji i nadrzdnoci rozumu instrumentalnego i techniki: w jej aurze, ktra wzbudza w nas przewiadczenie, e powinnimy poszukiwa rozwiza technologicznych nawet
wtedy, gdy potrzeba czego zupenie innego10.
Rozum instrumentalny kanadyjski filozof charakteryzuje jako taki szczeglny sposb posugiwania si racjonalnoci, ktry najekonomiczniej wykorzystuje rodki prowadzce do zamierzonego celu. Spoeczestwo i kierujcy
nim rozum poprzez odczarowanie zosta pozbawiony ciaru tradycji i
wszystkich mitw z ni zwizanych. Jedynym kryterium postpowania sta si
bilans racjonalnoci i efektywnoci. Dziaalno rozumowa jest wskazana na
gruncie gospodarki, jednak szybki rozwj i dynamiczny charakter racjonalnoci
spowodowa jej niepomiernie szerszy zasig. Ju nie tylko technika staa si
gazi, ktra podlega szybkiemu tempu rozwoju, ale samego czowieka zaczto
traktowa technicznie, w ten sposb nie jest on ju obiektem szczeglnej troski
(w rozumieniu Heideggera). Wymaga si od niego jedynie konkretnych posuni i
decyzji, efektywnej i przynoszcej spektakularne rezultaty. Sta si bezwoln machin, ktra ma przynosi wysokie korzyci, przy jak najmniejszych kosztach.
Fikcyjno troski, pozorno trwania zwykle najduej s utrzymywane na
obszarze lingwistycznym od momentu zainicjowania zmowy milczenia, nieinformowaniu chorego o jego faktycznym stanie, o zbliajcej si mierci, pozbywania go wiadomoci bliskiego koca i pozostawienie go w stanie niewiedzy,
a po zastpienie sowa umiera zaniciem, odejciem, zganiciem.
Poprzez tworzenie nowych sformuowa ksztatuje si now posta spoecznie
rozpowszechnianego komunikatu oraz retoryki afirmujcej podejcie do mierci.
W konsekwencji wypreparowana zostaje wsplnota semantyczna, ktra konstytuuje si jak sugeruje Louis-Vincent Thomas w oparciu o jzyk:
lingwistyka i semiologia mog dostarczy tanatologii () hermeneutycznych ram, niezbdnych do
caociowego poznania kulturowego kodu mierci, bdcego podstaw autentycznego jzyka
pewnej zbiorowoci, ktry, chocia spjny i jednolity, zosta zawikany przez obfito i rnorodno stale funkcjonujcych znakw kodu11.

Na gruncie jzyka nie dopuszcza si akceptacji istnienia cierpienia, smutku, blu i dramatu, zwizanych z nieuchronnoci mierci. Staje si ona publiczn tajemnic, wraz z ktr wzrasta poczucie izolacji i osamotnienia.
Wspczesny czowiek, zachynity sw wolnoci i zdolnociami, nie dopuszcza myli o istnieniu zewntrznej autonomicznej mocy, ktra bezdyskusyjnie i
nieodwoalnie go ubezwadnia, czynic sabym, bezwolnym i bezradnym. Dlatego te mier, a take czsto dugi proces umierania zamknite zostay w szpi10

Ch. Taylor, dz. cyt., s. 12.

Louis-Vincent Thomas, Tworzenie tanatologii [w:] Wymiary mierci, wyb. i opr. S. Rosiek,
Sowo/obraz terytoria, Gdask 2002, s.18.
11

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

171

talu. By konanie odbywao si w dyskretnym oddaleniu, poza publicznym spojrzeniem, bez naraania na dyskomfort yjcych, ktrzy unikaj jakiegokolwiek
kontaktu z umierajcym. Ich hedonizm i pragnienie ycia poza wiadomoci i
obecnoci mierci determinuje postawy i zachowania wobec osoby wchodzcej
w sfer dowiadczenia granicznego, a ktra pozostaje w sytuacji ubezwasnowolnienia. Aris pisze:
Postaw wobec mierci zmienio nie tylko ubezwasnowolnienie chorego, lecz take wahania
dugoci okresu umierania. Utraci on niegdysiejsz doskona regularno dawniej byo to
zawsze kilka godzin, oddzielajcych pierwsze oznaki od ostatnich poegna. Postpy medycyny
nieustannie wyduaj ten czas, w pewnych granicach mona go zreszt skraca lub rozciga, a to
zaley od woli lekarza, personelu szpitalnego, od zamonoci rodziny lub kraju12.

Rytualizacja umierania i mierci przebiegajca wedug okrelonego porzdku staa si z biegiem czasu odizolowanym od spoeczestwa wydarzeniem
komplikujcym jego powszedni harmonogram. John Hick w monografii Death
and Eternal Life13 wskazuje, jak dalece wspczesna postawa wobec mierci
przeksztacia si z formy rytuau wsplnotowego na niewygodn, prywatn
traum, stajc si jednym z najtrudniejszych dowiadcze.
Ta instytucjonalizacja mierci w czasach, gdy osignicia nauk medycznych przynosz pomoc w
umieraniu, daje take efekt wzmacniania naszego kulturowego tabu wobec mierci. Ta sytuacja,
gdy chorego bdcego pod wpywem rodkw uspokajajcych umieszcza si na szpitalnym, osonitym zasonami kiem, powoduje, e atwiej jest odgrodzi si od tematu, traktujc go jako
ten, o ktrym nie powinno si rozmawia14.

Autor wyranie akcentuje istnienie nowego, spoecznego tabu. Do jego powstania przyczynia si medykalizacja ycia, umierania i mierci oraz zwizane z ni
podstawowe przekonanie o wyjtkowoci techniki, ktra moe da zudn nadziej niemiertelnoci.
Zmiana dynamiki ycia zwizana z modernizacj, a take ograniczenie
uczestnictwa w sferze publicznej doprowadziy stopniowo do podwyszenia
poziomu poczucia prywatnoci i intymnoci. W konsekwencji doszo do silnej
indywidualizacji, autonomizacji ycia i redukcji uczestnictwa w rytuaach wczeniej uznawanych za regulatory nadajce mu rytm. Zawenie tej sfery spowodowao rwnie przeniesienie umierania poza ycie domowe, do przestrzeni
szpitala, oddajc jej rwnie w depozyt odpowiedzialno za umierajcego.
Umieszcza si go w sferze zamknitej, gdzie autentyczno spoecznych, bezporednich relacji zostaje ograniczona do formy rudymentarnej, scedowana na
ducha mechaniki i instytucjonalnej ekspresji. mier jest tutaj wyjaowiona i
wycita z ram religijnych oraz humanistycznego dyskursu. Dziaanie koncentru-

12

Ph. Aris, dz. cyt., s. 318319.

J. Hick, Death and Eternal Life, Westminster/John Knox Press Louisville, Kentucky, 1994.
14
Tame, s. 85.
13

172

Agnieszka Kaczmarek

je si na funkcjach ciaa i biologii, zostaje poddane zrytmizowanej, rutynowej

procedurze instytucji.
Szpital nie jest zatem tylko miejscem, gdzie czowiek wraca do zdrowia lub umiera wskutek niepowodzenia terapii; staje si miejscem mierci zwyczajnej, przewidzianej i zaakceptowanej przez
personel medyczny15.

W tak funkcjonujcej rzeczywistoci, mier jako wydarzenie niestosowne

i zakcajce harmonijne dziaanie i realizacj zamierze spoecznych jest jedynie negatywnoci, ktr naley tak organizowa, aby w rezultacie sprawiaa jak
najmniej kopotu.

TEOLOGIA MIERCI

Przeciwstawn wobec takiej recepcji mierci wizj realizuje narracja religijna, a zwaszcza chrzecijaska co jest bardzo wyranie widoczne w Polsce,
opierajcej si jednak w duym stopniu sekularyzacyjnym tendencjom ktra
traktuje umieranie jako proces, ktrego nie mona zredukowa jedynie do biologicznego, cielesnego obszaru.
W perspektywie religijnej mier nigdy nie jest negatywnoci. Zawsze
przecie dotyczy czowieka jako autonomicznego, wolnego bytu, ktrego ycie
posiada nie podlegajc negocjacji warto i dlatego te jego koniec musi odbywa si w godnych i przeniknitych odpowiednimi rytuaami okolicznociach: momentu mierci nie naley ani przyspiesza, ani oddala. Std radykalnie negatywny stosunek nauki Kocioa do praktyki eutanazji oraz stosowania
uporczywej terapii, ktra tylko pozornie podtrzymuje ycie, stwarzajc zudn
nadziej moliwoci jego nieustannego przeduania.
Dyskurs religijny pozostaje wierny tradycyjnym regulatorom spoecznych
zachowa, ktre z jednej strony maj na celu poszanowanie godnoci osoby
umierajcego, natomiast z drugiej s przypomnieniem, nawracajcym memento
mori. To jego cykliczna moc nie pozwala zapomnie o nietrwaoci ycia, jego
ulotnym, efemerycznym charakterze, czynica ze mierci wydarzenie znacznie
bardziej pewne ni jest w nim w swej istocie ycie. Z tego te powodu przygotowanie do mierci oraz rytuay zwizane z pogrzebami s w Kociele szczeglnie eksponowane: pojcie dobrej mierci, sakrament chorych, namaszczenie,
wiatyk, a w dalszej praktyce pogrzeb i celebracja zwizana ze zmarym. Kade z
tych dziaa ma swoje religijne, ewangeliczne, usankcjonowane tradycj uzasadnienie, kierujce uwag i myli ku wiecznoci jako ostatecznemu pragnieniu
czowieka. W tym rozumieniu pojcie granicznoci oznacza konfrontacj doczesnoci z wiecznoci wiata przemijajcego i wiata znajdujcego si poza
15
Ph. Aris, mier odwrcona [w:] Antropologia mierci. Myl francuska, wyb. S. Cichowicz, J.M. Godzimrski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, s. 260.

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

173

czasem, do ktrego aby si dosta, naley si gruntownie przygotowa. Powaga

mierci jest dodatkowo wzmocniona i usankcjonowana jej dialektycznym charakterem: dotyczy biologicznego umierania, ale take jest zwizana ze stanem
grzechu, jako zerwaniem ywej wizi ze Stwrc. W takim rozumieniu mier
jest jedn z dwch chrzecijaskich wykadni zerwania i osamotnienia czowieka, bdcego konsekwencj grzechu Adama i Ewy. Osadzenie czowieka w horyzoncie transcendentalnym powoduje, e mier wymaga przygotowania poprzez sakramenty, przez ktre realizuje si rwnie konkretna niezbywalna
gotowo do akceptacji mierci16.

OSWAJANIE MIERCI

Trzecim obszarem wchodzcym w sytuacj granicznoci s dziaania

oswajajce mier ruchy hospicyjne, ktre nie zawsze zwizane s z okrelonym dyskursem religijnym, jednak przywracaj mierci jej spoeczn akceptacj i odrzucaj kategori nieprzyzwoitoci cierpienia i choroby. Wraz z
t sfer do gosu dochodzi najczciej przywoywany dzi w debacie spoecznej kontekst mierci na yczenie, tzw. dobrej mierci czy najdobitniej mwic eutanazji. Pod t postaci dyskusja o mierci wraca do sfery publicznej
(przypomnijmy sytuacj Eulany Englaro czy Terri Schiavo), jednoczenie
stymulujc kade z trzech wymienionych stanowisk.
W tak ujtych ramach komercjalizacji mierci porusza si problem bezbolesnego kresu ycia, pomocy przy umieraniu traktowanemu jako niewygodny i
dugotrway proces, ktry naley umniejszy, nazywajc go godn mierci.
Na przeciwnym wobec tej postawy biegunie usytuowane jest stanowisko ruchw hospicyjnych, ktrych pocztek datuje si na koniec lat 60. XX w. Pozytywne podejcie do procesu umierania wskazuje na konieczno swoistego oswajania
mierci jako troski o czowieka do momentu naturalnej mierci, z zachowaniem
jego godnoci nie pozwalajc na jakkolwiek posta eutanazji.
Dziaania podejmowane na caym wiecie przez ruchy hospicyjne s
przede wszystkim ukierunkowane na ponoszenie wspodpowiedzialnoci za
umierajcego. W przeciwiestwie do zdepersonalizowanej przestrzeni szpitala,
hospicja zgodnie ze swoim podstawowym zaoeniem traktuj kadego chorego
i umierajcego czowieka indywidualnie oraz tak samo subiektywnie podchodz
do kadej sytuacji mierci. To przestrze, ktra nie zaprzecza istnieniu mierci,
ale jednoczenie nie traktuje jej jako skandal. Wszelkie dziaania i inicjatywy
podejmowane przez rodowiska s ukierunkowane na demitologizacj mierci,
na mwienie o niej, nazywanie i stosowne przygotowanie bez zudnego obiecywania szybkiego powrotu do zdrowia.
16
K. Rahner, Chrzecijaskie umieranie [w:] Z pomoc umierajcym, IW PAX, Warszawa
1989, s. 120.

174

Agnieszka Kaczmarek

Genezy wspczesnego ruchu hospicyjnego naley poszukiwa w idei Hospicjum w. Krzysztofa, zaoonego w 1967 r. przez Cicely Saunders, uznawan
za inicjatork nowego sposobu opieki nad umierajcymi ludmi. Naczeln regu byo niesienie pomocy nieuleczalnie chorym w jak najszerszym spektrum
zadbanie o potrzeby duchowe, emocjonalne i zdrowotne, niezalenie od tego,
jakiego s wyznania, pochodzenia i jaki jest ich spoeczny status. Praca w hospicjum realizowaa najintensywniej, a jednoczenie nieco intuicyjnie to
wszystko, do czego nakania wspczesny dyskurs wielokulturowoci: do praktyki tolerancji, otwartoci na rozmaite horyzonty aksjologiczne i kulturowe,
dialogu midzywyznaniowego. Wszelka praca podejmowana przez pierwsze
hospicjum koncentrowaa si na walce z poczuciem osamotnienia, odrzucenia i
spoecznej dezakceptacji. Caa praca w hospicjum wyrastaa z szacunku do pacjenta, jego rodziny i traktowania go jako subiektywnego, niepowtarzalnego i
jednostkowego istnienia17.
Ruch hospicyjny czy idea towarzyszenia chorym i cierpicym, ich rodzinom i bliskim, wspomaganie leczenia na etapie opieki paliatywnej, a przede
wszystkim praca nad przyczynieniem si do zmiany mentalnoci i postaw wobec
cierpienia, choroby, umierania i mierci, czyli tych wszystkich obszarw, ktre
tak chtnie zostayby wyeliminowane ze wspczesnego spoecznego dyskursu18. Postawa Saunders bya nie tylko odpowiedzi na nowoczesn opiek nad
terminalnie chorymi, ale take zaskakujcym i mogcym wywoywa kontrowersje stwierdzeniem, i ukrywanie mierci jest wynikiem bezradnoci techniki.
Idea hospicyjna bya odpowiedzi na bezosobow, technologiczn, nowoczesn
mier. Proponowaa w zamian zrozumienie, trosk i atmosfer umoliwiajc
pogodzenie si z prawd umierania.
Lisbeth Thoresen komentuje:
Aris pisze jak mier staa si metafor izolacji i separacji we wspczesnych czasach. Hospicjum
Cicley Saunders zapocztkowuje reakcj na t izolacj i osamotnienie, sytuacj, gdy umierajca
osoba jest otoczona innymi ludmi, nie bdc skazan na umieranie w samotnoci19.

Jest to zdaniem norweskiej badaczki realizacja dobrej mierci, ktr mona

skonfrontowa z ide dobrego ycia, zaproponowan przez Charlesa Taylora.
Dla Kanadyjczyka model dobrego ycia realizuje si zawsze w odniesieniu
do autentycznoci i w jej ramach.

17
S. du Boulay, Cicley Saunders. The Founder of the Modern Hospice Movement, Hodder and
Stoughton, LondonSydneyAucklandToronto 1984.
18
Brytyjskie hospicjum stao si modelem dla analogicznych inicjatyw podejmowanych w wielu krajach wiata. Na uwag zasuguje francuski ruch JALMALV (Jusqu La Mort Accopmpagner La Vie
A do mierci Towarzyszy yciu), ktry w przeciwiestwie do Hospicjum w. Krzysztofa ma w swoim
statucie zapisan laicko, jednak z penym szacunkiem dla duchowych i religijnych potrzeb pacjentw.
19
L. Thoresen, A reflection on Cicley Saunders views on a good death through the philosophy of Charles Taylor, International Journal of Palliative Nursing, 2003, Vol. 9, No 1, s. 22.

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

175

Istnieje pewien sposb bycia czowiekiem, ktry jest moim sposobem. Jestem powoany, by przey moje ycie w taki wanie sposb, a nie naladowa ycie kogokolwiek innego. To jednak
nadaje nowy sens wiernoci samemu sobie. Jeli nie bd sobie wierny, przegapi sens mojego
ycia, przegapi to, czym czowieczestwo jest dla mnie20.

Kwestia autentycznoci angauje tu problem wspczesnej tosamoci, ktra

jest wedug Taylora rezultatem dialogu i zaangaowania, a nie izolacji i monologu. Osobowo czowieka nie formuje si w oddaleniu i poza spoecznym
obiegiem, ale ma charakter negocjacyjny, jest odpowiedzi na toczc si histori, tradycj, ramy religii i obyczaju. Ma ona jednak dialektyczny charakter
angauje si w dynamik ycia spoecznego, przy jednoczesnym pragnieniu
afirmacji swej autonomii i indywidualizmu. Dla Taylora wane jest pogodzenie
obu treci, co mona zrealizowa w ideale autentycznoci, opartym na odrzuceniu
egoizmu i narcyzmu, rozumianego jako negatywnie realizowana indywidualno.
Formy egocentryczne s () zdegenerowane pod dwoma wzgldami. Spenienie wi zazwyczaj
z sam jednostk, a tym samym cakowicie instrumentalizuj jej zwizki z innymi; innymi sowy,
pr w stron spoecznego atomizmu. Jednoczenie interpretuj spenienie jako czyst emanacj
podmiotu, w ten sposb pomijajc czy delegitymizujc wszelkie powinnoci21.

Silna indywidualizacja wspczesnego podmiotu, a jednoczenie powszechno

prawa, zakada zerwanie z tradycyjnymi odniesieniami i historycznym horyzontem, w tym take horyzontem dobra. Ta redukcja spowodowaa skupienie uwagi
na samym sobie, doprowadzajc do eksplozji narcyzmu. Dlatego Taylor stwierdza:
Ciemn stron indywidualizmu jest skupienie si na sobie, co zarazem spaszcza i zawa nasze
ycie, czynic je mniej znaczcym i mniej zwizanym z innymi ludmi czy spoeczestwem22.

wiat staje si niczyj, opanowany przez rozum instrumentalny jest wyjaowiony z emocji i odpowiedzialnoci za zasadnicze wartoci. Z coraz wiksz
niechci podmiot angauje si w ycie spoeczne, a jeli ju, to po to, by ograniczy si do wskich partykularyzmw lub realizacji wasnych interesw. ycie spoeczne ograniczyo si do problemw jednostki, do jej egoistycznej samorealizacji. Przestrze yciowa znacznie si spaszczya, zbanalizowaa, brakuje w niej twrczej wyobrani, realizacji ambitnych zamierze.
Indywidualizm, ktry dla Charlesa Taylora jest teoretycznym zagadnieniem filozoficznym, na obszarze dziaa podejmowanych przez Hospicjum w.
Krzysztofa odnajduje swoje praktyczne odwoanie. Thoresen zwraca uwag, e
wanie na tym gruncie z jednej strony egzemplifikuje si zaangaowanie podmiotu, z drugiej natomiast dobra mier jest najpeniejsz afirmacj i realizacj subiektywnoci. Umieranie jest tu traktowane jako intymny, zindywidualizowany proces, wymagajcy penego skupienia si na umierajcym czowieku.

20

Ch. Taylor, dz. cyt., s. 30.

Tame, s. 50.
22
Tame, s. 11.
21

176

Agnieszka Kaczmarek

Umierajcy zazwyczaj zrzucaj noszone na co dzie maski, burz bariery. Oznacza to, e osoba,
ktra przy nich czuwa, musi si stara dorwna im w szczeroci, otwartoci, uwanoci i wraliwoci. To prawdziwe wyzwanie23.

W ten sposb autentyczno nie jest jedynie teoretycznym zagadnieniem, ale

jedn z najwaniejszych skadowych ycia, jego codziennej praktyki, uznajcej
inno, godno, odrbno jako nadrzdn warto.
Istotn cech wszystkich inicjatyw opiekuczych oswajajcych mier jest
ich wsplnotowy charakter, przeciwstawiajcy si liberalnemu myleniu o atomizacji, osamotnieniu i narcyzmie spoecznym. Wbrew tym obiegowym opiniom, zespoy hospicyjne skadajce si bardzo czsto z osb wywodzcych si
z rnych rodowisk, reprezentujcych rozmaity wiatopogld i wyznanie cz
si w pracy, ktra harmonizuje ycie i mier. I takie te byo pierwotne zaoenie. Dwa lata po otwarciu hospicjum Cicely pisaa:
Wahamy si, czy nazwa siebie wsplnot. W gruncie rzeczy miaa racj. Przecie mianem
wsplnoty okrela si zazwyczaj grup osb dziaajcych we wsplnej sprawie, zorganizowan
spoeczno, ktrej czonkowie korzystaj ze wsplnych dbr. Formalnie Hospicjum w. Krzysztofa nigdy nie byo zorganizowane we wsplnot, a jego funkcjonowanie nie byo okrelone adn
religijn regu. Od pracownikw nie dano skadania przysig ani zobowiza24.

Mona przyj, e w ten wanie sposb realizuje si trzon doktryny komunitariaskiej: szczeglne dowartociowanie wsplnot stanowicych istot
sprawnie funkcjonujcego spoeczestwa. Wynika z tego, e nieufnoci obdarza ona wszelkie przejawy narcystycznego indywidualizmu oraz unikanie odpowiedzialnoci za wsplne dobro. Wsplnotowo w ten sposb pojmowana
akcentuje aktywny udzia w yciu obywatelskim jako form wolnoci. W ten
sposb moliwe jest wypracowanie waciwych postaw aksjologicznych, ktrym
towarzyszy realizacja wasnych pragnie i oczekiwa. Troska o ycie publiczne
staje si szans na realizacj odpowiedzialnoci i zaangaowania. Perspektywa
wsplnotowa przypomina o spoecznej naturze czowieka, wspodpowiedzialnoci, podziale penionych obowizkw w ramach przyjtych i funkcjonujcych
praw. Dziaanie wsplnotowe ma zatem sankcjonowa i wzmacnia ludzk
zdolno wydawania sprawiedliwych opinii oraz uzasadnionego moralnie dziaania. Tylko aktywno zakorzeniona we wsplnocie moe by osadzona w
paszczynie moralnoci, poniewa ta, bdca w obszarze indywidualnoci jest
jaowa i zaniedbana. Na gruncie spoecznej relacji aktualizuje si dialog, dziki
ktremu mog by wyartykuowane stanowiska, a w dalszym cigu wypracowane wsplne perspektywy. Horyzonty te mog by uaktualnione i potwierdzone w
dziaaniu oraz podzielanym dowiadczeniu. Wedug zaoe komunitaryzmu
Taylora sfera publiczna jest spjn caoci opart na tradycji, z ktr zwizane
s rwnie emocje uczucia rodzinne, przyja, yczliwo, solidarno.
23

S. du Boulay, M. Rankin, Okno nadziei. Cicley Saunders zaoycielka ruchu hospicyjnego, Znak, Krakw 2009, s. 178.
24
Tame, s. 145.

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

177

Wsplnota bdca jej wyrazem opiera si na praktykowanej razem formie ycia,

a przy tym organizuje si wok zasadniczej aksjologicznej struktury, ktra
daje jej czonkom poczucie indywidualnoci, przy jednoczesnym organicznym
z ni powizaniu.
Charles Taylor podkrela, e to przede wszystkim wsplnota zapewnia aksjologiczny kontekst spoeczny horyzont sensw umoliwiajcy samookrelenie si jednostki. To tworzona przez ni kultura gwarantuje istnienie takich warunkw, w ktrych jednostka odczuwa swoj wolno. Na gruncie kulturowej
wsplnoty moliwa jest bowiem ocena i hierarchizacja realizacji ycia. Wsplnota jest zatem przestrzeni wychowawcz, przestrzeni dyskusji i wartociowania. Przedmiotem refleksji i polityki komunitariaskiej w sensie Taylora jest
ch przywrcenia zbiorowej pamici, powrt do tradycyjnych praktyk, ktrych nieobecno osabia wizi spoeczne. W spoeczestwie komunitariaskim
dobro jest traktowane jako substancjalne, ktre dookrela wsplnotowy sposb
ycia. Wsplne dobro nie jest dostosowywaniem si do upodoba, ale dostarcza zasad, przez ktre owe upodobania s postrzegane, a nawet oceniane. Indywidualne preferencje s dowartociowywane lub nie w zalenoci od ich przyczyniania si do wsplnego dobra. To wanie fakt podzielania wartoci ma dla
komunitarian w przeciwiestwie do liberaw najwiksz wag, a istnienie dezaprobaty indywidualnych wartoci jest traktowane jako ogranicznik dziaania.
Bez przestrzeni spoecznej czowiek nie moe realizowa siebie, ani wpisanych w jego natur funkcji. To w jej ramach dokonuje si akt komunikacji,
nawizuje si porozumienie. Przestrze polis jest dla Arystotelesa przestrzeni
etyczn, miejscem ksztatowania pewnego dobra, wsplnot ycia obywateli. Na
jej arenie dokonuje si proces ksztatowania (przez praktyk spoeczn, uczestnictwo w yciu publicznym), wyrabia si poczucie obywatelskiego obowizku i
poczucie troski o dobro powszechne. Mona powiedzie, e uczestnictwo obywatela w yciu publicznym pastwa jest nie tylko przywilejem, ale wrcz obowizkiem, sucym interesom spoecznoci.
Idee republikaskie s szczeglnie uyteczne do tworzenia spoeczestw
wsplnotowych zgodnie z pojciem res publica, czyli wsplnoty ludzi akceptujcych i realizujcych imperatyw przyjaznego wspuczestnictwa. Organizuj
atak na koncepcj wyalienowanej, samotnej jednostki, rozbicie spoecznych
wizi, upadek cnt obywatelskich. Jednostka przez aktywne wspuczestnictwo
moe by wczona w rzeczywist struktur pastwa. Przynaleno do samookrelajcej si wsplnoty etyczno-kulturowej powoduje, e jej czonkowie s
wewntrznie zintegrowani; ich tosamo wyksztaca si w horyzoncie wsplnej
tradycji i uznanych instytucji politycznych. Tak rozumiane obywatelstwo moe
zosta zrealizowane na gruncie wsplnej praktyki.
Idea hospicyjna, zarwno jako realizacja wsplnoty, jak i ruch kwestionujcy pesymistyczne diagnozy mwice o atomizacji spoecznej, rozpadzie poczucia odpowiedzialnoci, manifestuje now kultur mierci, wprowadzajc

178

Agnieszka Kaczmarek

now posta rytuau umierania25, a take dowartociowuje indywidualizm

jako nieredukowaln ludzk subiektywno, odrzucajc jego negatywne rozumienie, nawizujce do narcyzmu i egocentryzmu. mier staje si tu dowiadczeniem, ktre powraca do ram duchowych i egzystencjalnych, wpisujcych si
w praktykowan tradycj.

MIER NEGOCJOWANA

Na ile narcystyczny, wolny w swoim mniemaniu czowiek potrafi stan w gotowoci przed tym, co nieredukowalne? Jak oswoi si z myl o swojej przemijalnoci i temporalnoci? Czy wyparcie ze wiadomoci faktu o koniecznoci mierci wystarczy, by by na ni gotowym?
Odrzucenie mierci jest jednoczenie wyzbyciem si rzeczywistoci autentycznego istnienia. Jej akceptacja urzeczywistniajca si w ruchach oswajajcych mier jest afirmacj i manifestacj ram tosamociowych oraz zaprzeczeniem dla negatywnych dyskursw zmierzchu powinnoci. Jest to odrzucenie
postawy i jzyka, ktry zamyka, a przynajmniej ogranicza zasig ludzkiego dowiadczenia. Emancypacja, ktr proponuje retoryka rozumu instrumentalnego, okazuje si tylko zudzeniem i fantazmatem. Taylor, piszc o sekularyzacji
zarysowujcej now ludzk kondycj, wskazuje na to wanie poczenie
mierci i znaczenia:
mier, a w szczeglnoci moment mierci, jest uprzywilejowanym miejscem, gdzie moe zosta
uchwycone znaczenie ycia. mier moe zaoferowa punkt widzenia umieszczony poza nieporozumieniami i rozproszeniem yjcych26.

Powrt do znaczenia jest propozycj powrotu do kulturowych uwarunkowa konstruujcych ludzk tosamo i tworzcych horyzonty poznawcze; aksjologiczne i tosamociowe zostay przez niego porzucone. Czowiek pozornie
tylko wydosta si z klatki tradycyjnych zobowiza, by zerwa z ograniczajcymi go reguami i kodeksami. Wolno, ktr gwarantuje mu liberalna etyka
przeniosa go na poziom swobodnego decydowania o wasnych przekonaniach.
Jednak jego natura zostaa ta sama jest warunkowana czasem i przez czas
ograniczana, w konsekwencji koczc si bezwarunkow mierci. Narracje
tanatologiczne, spoeczne mwienie o umieraniu i mierci zostay wypchnite
poza nawias politycznej poprawnoci.
Sztuka umierania, ars moriendi, zostaa odsunita na dalszy plan spoecznych dylematw. W nastroju uniformizacji zachowa, ktre maj by antidotum
na tornado wielokulturowych komentarzy i nastawie do wiata, nakaz milcze25

L. Thoresen, dz. cyt., s. 21.

Ch. Taylor, A Secular Age, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, and London 2007, s. 723.
26

MIER. POSZUKIWANIE ZNACZENIA...

179

nia sta si nadrzdnym wobec dowiadczenia, ktre przez cae wieki stanowio
o ycia ludzkoci. Ono stanowio o wartoci i jakoci ycia, ono nadaway yciu smak i wymiar:
Jeli nasze ycie wydaje si nam wartoci, moemy oczywicie pragn oddalenia mierci, przeoenia jej na kiedy indziej. () jednak pragnienie niemiertelnoci jest wewntrznie sprzeczne:
to, co nie umiera, nie yje27.

DEATH. THE SEARCH FOR MEANING IN CULTURAL,

SOCIAL AND POLITICAL CONTEXTS
Summary. The aim of article is to describe a debate between liberal and communitarian philosophy which is present in West contemporary society. They are two different models of life: holistic
and atomistic. Both represent different approach towards death. The communitarian way breaks
egoistic attitude and treats death as individual process. The liberal perspective describes death in
economy categories but not ethic. The article describes in order to understand the new approaches
towards death and dying in contemporary times described as a secular age by Charles Taylor. My
intention would be to analyze the role death plays in the life of a modern individual and modern
society which both strongly affirm individualism and self-fulfillment. I wonder how a modern
individual treats dying. Hence, a question arises: What is the attitude to death nowadays? We can
see that besides the historical reflection (Philippe Aris, Vladimir Jankllvitch) our century witnesses new practices (e.g. hospices) or new discourses (Socit de Thanatologie). It can be assumed that there are three aspects of contemporary approach to death: The first attitude is characterized by indifference, treating death as annihilation and negativity typical in liberal society.
The second aspect is theological, and it combines dying with the perspective of eternity which,
when contemplated on, should direct human earthly life. The third aspects encompasses all actions
whose purpose is to get accustomed to it through involvement in hospices, for example. These
actions do not always have a religious underpinning, yet they restore to death its social acceptance
and at the same time reject the category of inappropriateness attributed to pain and illness. This
life practice affirms communitarian need of community and threats it as main sources of experiences. The intention of article is to answer the question from the anthropological and philosophical point of view how in the post-modern times people speak about death and treat it, how its
image is formed and how are cultural, political and social contexts.
Key words: liberalism, communitarism, dying, death, modernity, ethic, religion, identity, individualism

27
M. Kwaterko, mier i Filozof [w:] To, co nieuchronne, V. Janklvitch, PIW, Warszawa
2005, s. 1314.