Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

126

Jaro Magdalena Maria, Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju, [w:] Zrwnowaony rozwj. Debiut naukowy
2014, red. T. Jamczura, H. A. Kretek, Racibrz 2015, s. 126-134.

Magdalena Maria Jaro

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

PODMIOTOWE PODSTAWY ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

Wprowadzenie
yjemy w niespokojnych czasach. Nasza rzeczywisto, na ktr skadaj si rne czynniki
rozwojowe, opatrzona zostaje mnogoci pyta skierowanych ku przyszoci. Pytamy siebie oraz
innych o korzyci wynikajce z przeprowadzanych negocjacji biznesowych, pertraktacji politycznych,
zmian gospodarczych, a nawet dziaa militarnych. Obserwujemy szczeglnie w ostatnich dekadach
jak rozwj technologii oraz nauki wpywa na rutynow codzienno zarwno mieszkacw wielkich
metropolii, jak i niewielkich wiosek. Coraz wiksz wag przykadamy do pynnoci przekazu oraz
dostpnoci informacji. Zwracamy te uwag na wygod i komfort obecn tak w pracy, jak
i yciu rodzinnym. Wprowadzamy zmiany dotyczce norm postpowania, co pozwala nam dziaa nie
tylko odpowiedzialniej, ale i efektywniej. Obserwujemy rwnie zachodzce transformacje ustrojowe
oraz na bieco ledzimy nowe rozwizania, ktre stanowi tasz i bezpieczniejsz dla rodowiska
naturalnego metod dziaania. Staramy si o dofinansowania dla bada i projektw z zakresu rnych
dyscyplin: poczwszy od medycyny, przez nowoczesne technologie, przemys, a po sektor pracujcy
nad ekologicznymi sposobami pozyskiwania energii. W centrum wszystkich wymienionych dziaa
stoi czowiek. Co jednak najwaniejsze nie jest to jedynie czowiek teraniejszy. Jest to take
czowiek przyszy, czyli pokolenia1, ktre odziedzicz po nas cay dobrobyt tego wiata (wraz z jego
wszystkimi niedocigniciami). Powysza postawa, a raczej troska o losy i kondycj generacji
przyszoci, doskonale wpisuje si w charakter zrwnowaonego rozwoju.
U jego podstaw ley roztropno, ktra dotyka wszystkich gazi i aspektw dziaania.
Dlaczego jednak, nieustannie troszczc si o dziaania zgodne z polityk i zaoeniami tego programu,
cay czas odczuwamy niedosyt, niepokj lub niepewno? Dlaczego obecne fundamenty
europejskiego ycia wzniesione na silnie scementowanych ze sob wartociach, stanowicych tre
Traktatu o Unii Europejskiej2 nie daj nam penego poczucia bezpieczestwa i nieustannie zmuszaj
do dziaania, do podejmowania dalszych poszukiwa?
Chocia pytania te przy pierwszej lekturze mog si wyda zbyt oglne, powierzchowne
i nieprzystajce do spoeczestwa uwikanego w technologizacj3, to jednak s one w stanie dotkn
i co najwaniejsze dotrze do samego centrum. Nabieraj zupenie innej wymowy, gdy pod
Pod tym pojciem naley rozumie zarwno cae spoeczestwa, jak i jednostki.
Mowa tutaj m.in. o: poszanowaniu godnoci osoby ludzkiej, trosce o demokracj, wolno oraz
rwno pomidzy obywatelami wszystkich Pastw UE. Por. Postanowienia wsplne (art. 1-8), [w:] Traktat
o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE 2012 C 326; wersja
skonsolidowana).
3
O silnym oddziaywaniu rozwoju technologii na kondycj wspczesnego czowieka pisa m.in. Francis
Fukuyma. Por. F. Fukuyama, Koniec czowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, prze. Bartomiej
Pietrzyk, Znak, Krakw 2004, s. 12.
1
2

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

127

kurtyn tradycyjnego rozumienia zrwnowaonego rozwoju dostrzee si nie tylko dziaania,

programy oraz cele, ale przede wszystkim czowieka jednostkowego, powszedniego, pytajcego
i poszukujcego.
Taka te jest teza niniejszej artykuu: bogactwo zrwnowaonego rozwoju, w jego
najszerszym rozumieniu, moliwe jest do odkrycia jedynie wtedy, kiedy wszystkie podejmowane
w tym zakresie dziaania czerpi inspiracj oraz motywacj z troski o jednostk. Obserwujemy dzisiaj
przede wszystkim rozumienie zrwnowaonego rozwoju jako swoistej praktyki spoecznej (o zasigu
globalnym), ukierunkowanej na poszukiwanie nowych, bardziej ekologicznych metod
wykorzystywania zasobw naturalnych, dbanie o respektowanie demokratycznych wartoci, etc.
Jednak definicje tego pojcia, obecne zarwno w naukach spoecznych, gospodarce, ekologii, jak
i ekonomii, u swych podstaw (ukrytych bardzo czsto pod wnioskami nastawionymi na efektywno)
stawiaj trosk o czowieka.
Warto wic chwilowo oderwa si od przyzwyczaje oraz technologiczno-empirycznego sposobu poznawania i konstruowania wiata i, zgodnie z tym, co ju na pocztku XX
wieku zaproponowa Edmund Husserl4, przyjrze si zrwnowaonemu rozwojowi przez pryzmat
pierwiastka humanistycznego. Punktem wyjcia dla tego stanowiska pozostaje jedna z gwnych,
respektowanych w rnych dziedzinach ycia spoecznego definicja. To zapis bdcy rwnie treci
Agendy 21 rezolucji uchwalonej w 1992 roku na szczycie w Rio de Janerio, ktry zwraca
szczegln uwag na relacje czce pokolenia obecne z nastpnymi5.
Humanistyczny pierwiastek w zrwnowaonym rozwoju
Na wyjtkowy, czyli dziejowy charakter zrwnowaonego rozwoju, wskazuje
w swoim artykule Wiesaw Sztumski. Badacz wyranie podkrela na jego socjologiczne znaczenie.
Zgadza si z tym, i jest to przede wszystkim proces rozwoju (krajw, miast, biznesu, wsplnot itd.),
ktry w sposb bezwarunkowy czy potrzeby teraniejszego pokolenia ze zdolnoci do zaspokajania
potrzeb przyszych pokole, a take potrzeby jednych ludzi z potrzebami innych6. Definicj t uzna
naley za wyjtkow przede wszystkim ze wzgldu na fakt, i zwraca ona uwag na si
oddziaywania zrwnowaonego rozwoju zarwno w kontekcie czasowym (pokoleniowym), jak
i przestrzennym (terytorialne tu i teraz). Sztumski przedstawia rwnie poczenie konstytutywnej
roli jednostki (tak w aspekcie pokoleniowym, jak i terytorialnym) z rol caego spoeczestwa, ktre
ona wsptworzy: Sposb w jaki czowiek, spoeczno ludzka rozumie wiat, i sam wiat tego
czowieka lub tej spoecznoci nie dadz si od siebie oddzieli7.
Niezalenie wic od tego, co obecnie chcielibymy uzna za najwysz
i najwaniejsz warto spoeczn, zawsze bdzie ona przede wszystkim odwoaniem
i przypomnieniem tego, co ley u podstaw jej powstania. Susznie wic zauwaa Rene Toulemont
mwic o tym, i osiganie kolejnych celw lub te budowanie relacji spoecznych ma swj pocztek

Mam tu na myli charakter jego rozwaa zawarty w takich dzieach, jak np. Kryzys nauk europejskich
i fenomenologia transcendentalna. Wstrzymuj si w tym miejscu od szerszych rozwaa na ten temat, by mc
do nich powrci w kolejnych fragmentach tego artykuu.
5
W. Sztumski, Idea zrwnowaonego rozwoju a moliwoci jej urzeczywistniania, Problemy
Ekorozwoju 2006, vol. 1, nr 2, s. 73.
6
Ibidem.
7
Z. Krasnodbski, O zwizkach fenomenologii i socjologii. Wprowadzenie, [w:] Fenomenologia
i socjologia, red. Z. Krasnodbski, PWN, Warszawa 1989, s. 18.
4

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

128

w wiadomoci i zwizane jest z momentem narodzin danego spoeczestwa8. W jednej ze swoich

prac filozof napisa: Specyficzne ludzkie spoeczestwo moe istnie jedynie na mocy wewntrznego
zwizku, ktry powstaje na poziomie wiadomoci, ktry wie ludzi jako istoty wiadome 9. Jakie
znaczenie dla obecnego rozumienia zrwnowaonego rozwoju ma to stanowisko? Przede wszystkim
pozwala na funkcjonowanie i urzeczywistnianie relacji podmiotowej. Ciar odpowiedzialnoci10 nie
jest jedynie si wypadkow podejmowanych (na najwyszych szczeblach decyzyjnych wynikajcych
ze specyfiki organizacji poszczeglnych pastw) dziaa, ale wartoci poprzedzajc i ugruntowujc
wiadomy i odpowiedzialny wanie wybr jednostki. Wynika z tego jeden podstawowy fakt: kada
decyzja, podejmowana zarwno przez indywiduum, jak i organ odpowiedzialny za nadzorowanie
funkcjonowania danej grupy spoecznej, musi by koherentna zarwno ze wszystkimi zaoeniami
zrwnowaonego rozwoju, jak i trosk o godno czowieka. Nie byoby tutaj przesad odwoanie si
do imperatywu kategorycznego Immanuela Kanta11. Jeeli bowiem nasza dzisiejsza troska o jako
i sposb wykorzystania zasobw naturalnych, kierowanie rozwojem przemysu drzewnego, czy te
sposb wykorzystania zastanego kapitau nie bdzie podlega kryterium odpowiedzialnoci, stanie si
jedynie dziaaniem ukierunkowanym na tu i teraz, sprzecznym z zaoeniami zrwnowaonego
rozwoju. Spoeczestwo to jednak nie tylko my, ale rwnie inni zarwno ci, z ktrymi obecnie
nie czy nas wsplnota terytorialna, jak i ci, ktrych czas budowania wartoci spoecznych jest lub
bdzie rozbieny z naszym. Czy nauki cise oraz ch rozwoju determinujca wszelkie zmiany to
komponenty cywilizacji, ktre s w stanie speni si w suebnej wobec spoeczestwa i jednostki
roli, bez pielgnowania i nieustannego pamitania o pierwiastku humanistycznym? Czy nie jemu
wanie, w pierwszej kolejnoci, powinien suy i podlega zrwnowaony rozwj?
O relacjach tych, chocia nie bazujc jeszcze na koncepcji zrwnowaonego rozwoju, pisa
ju Edmund Husserl. Jego wnioski, bdce syntez wieloletniej refleksji, doskonale uj George
Heffernan. Tym pisa Heffernan co czy fenomenologi Husserla rozumian jako autentyczna
troska o prawdziwe dobro ludzkoci z egzystencjalizmem pojmowanym jako humanizm
w najszerszym sensie jest przekonanie, e ludzie nie yj w wiecie, w ktrym ycie ma sens, lecz
raczej w wiecie, w ktrym dopiero musz nada sens yciu12. Susznie te zauwaa Edmund
Husserl, piszc o koniecznoci uwzgldnienia zarwno ludzkiej cielesnoci, jak i duchowoci, bowiem
dopiero wsplnie komponenty te s w stanie stworzy solidne podstawy spoeczne. Nie mona te
zapomina o tym, i czowiek jako jednostka jest bytem osobowym, nie za tylko odbiorc,
konsumentem czy te uczestnikiem wspczesnych rozwiza. Oznacza to, e jego dziaania

R. Toulemont, Spoeczestwo ludzkie, [w:] Fenomenologia i socjologia, red. Z. Krasnodbski, PWN,

Warszawa 1989, s. 76.
9
Ibidem, s. 77.
10
Rozumienie pojcia odpowiedzialnoci naley w tym miejscu odczytywa poprzez pryzmat
rozwaa Romana Ingardena, ktry wyrni cztery podstawowe sytuacje odpowiedzialnoci. Pierwsz jest
sytuacja, kiedy kto ponosi odpowiedzialno za co lub za kogo. Drug gdy kto podejmuje (wiadomie)
odpowiedzialno za co. Trzeci stanowi sytuacja, kiedy podmiot jest pocigany do odpowiedzialnoci,
natomiast czwarta jest tosama z odpowiedzialnym dziaaniem (wiadomym oraz przewidujcym
konsekwencje danych czynw). Por. R. Ingarden, O odpowiedzialnoci i jej podstawach ontycznych, [w:]
R. Ingarden, Ksieczka o czowieku, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2009, s. 73-74.
11
Postpuj tylko wedug takiej maksymy, dziki ktrej moesz zarazem chcie, eby staa si
powszechnym prawem. Por. I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralnoci, prze. M. Wartenberg, PWN,
Warszawa 1984, s. 50.
12
G. Heffernan, Fenomenologia jest humanizmem, Fenomenologia 2012, nr 10, s. 31.
8

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

129

determinowane s przez potrzeby oraz tworzone relacje. O yciu osobowym pisa Husserl
mwimy wtedy, gdy Ja i My wsplnie yj na horyzoncie wsplnoty13.
W niezwykle wyrazisty sposb obok cywilizacji technicznej staje cywilizacja etyczna. Co
wicej relacje wsplnotowe opieraj si przede wszystkim na kryterium etycznym (pomimo, i
realizowane s poprzez technologiczne, czy te techniczne)14. Nie mona jednak dokonywa wyboru
jednej ze sfer kosztem drugiej. Podejmowanie wyzwania polegajcego na budowaniu wartoci
etycznych oraz prowadzeniu rozwaa w tym zakresie musi by ukierunkowane na co, dy ku
czemu. Analogicznie: powoywanie do istnienia i funkcjonowania nowych rozwiza trwaych,
ponadczasowych i owocnych w swych podstawach musi posiada rozstrzygnicie etyczne, czyli
odpowied na pytanie: czy jest to dobre i korzystne dla czowieka?. Zrwnowaony rozwj w tym
kontekcie suy ma tworzeniu praktycznych, ukierunkowanych na dobro wsplne rozwiza
(technologicznych, gospodarczych, politycznych, etc.). Nie moe wic cakowicie odci si od
aksjologii i etyki, wraz z kluczowymi dla tych dziedzin pytaniami, ale wrcz przeciwnie
wykorzystywa ich bogactwo jako kryterium oceny susznoci podejmowanych dziaa. Taka
postawa wie si rwnie z jeszcze jednym, bardzo wanym aspektem wyjciem poza wszelkie
podziay. Ograniczenia wiekowe, spoeczne (zwizane z wyksztacenie, przynalenoci do konkretnej
grupy zawodowej, majtnoci, miejscem zamieszkania itd.), jzykowe to wszystko,
w perspektywie pytania o dobro przestaje mie jakiekolwiek znaczenie. Zrwnowaony rozwj nie
jest bowiem dziaaniem ukierunkowanym na korzy elity, nie jest te systemem oligarchicznym.
Zgodnie z wartociami demokratycznymi suy ma dobru ogu. Wanie dlatego kryterium oceny
podejmowanych w jego zakresie inicjatyw powinien by pierwiastek humanistyczny, a pytanie
o dobro czowieka tego tu i teraz oraz tego przyszego powinno poprzedza wszystkie
dziaania.
Pomimo wszystkich przesanek i gosw mwicych o silnej i pogbiajcej si na arenie
rnych dyscyplin tendencji kryzysowej15, nie naley popada w spenglerowski pesymizm16.

W kolejnych rozwaaniach Husserl rozwija t myl o nastpujce, rwnie wane wnioski: S to

wsplnoty
o rozmaitych, prostych lub bardziej zoonych postaciach, jak rodzina, nard, wsplnota ponadnarodowa. Sowo
ycie nie ma tu znaczenia fizjologicznego lecz oznacza ycie kierujce si ku celom, dokonujce pracy
w sferze ducha, jest to ycie w najszerszym sensie kulturotwrcze w jednoci danej dziejowoci.
Por. E. Husserl, Kryzys europejskiego czowieczestwa a filozofia, tum. J. Sidorek, Aletheia, Warszawa 1993,
s. 11-12.
14
O relacji dialektycznej pomidzy czowieczestwem nastawionym na technologizacj, a tym, ktre
powinno lub te po prostu dba o wartoci etyczne pisa w swoich pracach m.in. Tadeusz Gadacz. Por. T. Gadacz,
Kryzys europejskiego czowieczestwa, [w:] Karl Jaspers: czowiek w epoce przeomu, red. Cz. Piecuch,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Krakw 2013, s. 128-137.
15
Husserl argumentowa kryzys nauk jako wyraz radykalnego kryzysu ycia europejskiej ludzkoci.
W problemie tym widzia jedn drog dziaania i walki: odzyskanie sensownoci Dasein, wraz z jego
historycznymi, kulturowymi, humanistycznymi korzeniami. Por. E. Husserl, Kryzys nauk europejskich
i fenomenologia transcendentalna, prze. S. Walczewska, Wydawnictwo Rolewski, Toru 1999, s. 7-10, 12, 15,
19, 21.
16
Pomimo przewiadczenia Oswalda Spenglera o nieustannie obecnym i rosncym kryzysie kultury,
wyranie podkrela on nieprawidowe odczytywanie techniki oraz wszystkiego, co zwizane z dziaalnoci
czowieka (gownie w aspekcie tworzenia nowych rozwiza technologicznych i maszynowych, ktre miay
i maj na celu popraw komfortu ycia). Spengler pisze wprost: Znaczenie techniki da si wywie jedynie
z duszy. Stanowisko to jest kolejnym potwierdzeniem prezentowanych w niniejszym artykule wnioskw.
Jedynie nieustanna wiadomo i pami o wadze pierwiastka humanistycznego jest w stanie nada
zrwnowaonemu rozwojowi sens i uczyni go programem ponadczasowym oraz korzystnym dla caej
13

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

130

Zachowanie postawy opartej na realnym optymizmie to ukierunkowanie wszelkich decyzji na

dziaanie. Dostrzeenie problemu lub te zagroenia nie jest wystarczajce konieczne jest
wypracowanie postawy, ktra bdzie w stanie oprze si wszystkim pesymistycznym tendencjom
i pozwoli na systematyczne i pynne realizowanie zaoe zrwnowaonego rozwoju. Wanie dlatego
niezwykle wane jest zwracanie uwagi na zdehumanizowany charakter nauk wystrzeganie si przed
popadniciem w dehumanistyczne nurty dziaania. Problem ten bardzo wyranie zosta zarysowany
ju w rozwaaniach Husserla. Filozof ten podkrela, i nauki oderwane od Dasein nie s w stanie
suy czowiekowi i przyczyni si do poprawy jakoci jego bytu (zarwno w aspekcie
teraniejszoci, jak i przyszoci). Jest to jednoznaczne z tym, i nie bd one mogy realizowa si
w programach zrwnowaonego rozwoju. I chocia rozwaania ojca fenomenologii dotyczyy
kondycji czowieka yjcego w okresie przeomu pozytywistycznego, to jednak dzisiaj w szczeglny
sposb zyskuj na aktualnoci szczeglnie w aspekcie dziaa wsplnotowych, ktre stoj u podstaw
funkcjonowania Unii Europejskiej. Nie ulega wtpliwoci fakt, i zachowanie i pielgnowanie
miejsca przypisanego Dasein pozwoli mu w sposb naturalny ksztatowa i kierowa dziaaniami,
ktre bd w stanie przekroczy w swoich skutkach ograniczenia temporalne17 - a tego wanie
oczekujemy od postpu.
Bez zarysowania oraz odwoania si do konkretnych realizacji, nakrelenie powyszej
problematyki oraz wskazanie kierunku pracy nad budow solidnych i trwaych podwalin
czowieczestwa pozostanie nic nie znaczcym programem. Dlatego te drug i zasadnicz czci
tego artykuu pragn uczyni prezentacj przykadowych rozwiza, ktre od wielu lat kojarzone s
z polityk zrwnowaonego rozwoju i stanowi doskona reprezentacj najwaniejszych wartoci
humanistycznych. Pomimo, i odbierane s przede wszystkim jako konkretne, utylitarne dziaania, to
jednak swj pocztek czerpi z gbokiego i refleksyjnego mylenia o czowieku.
Kryterium dla wszystkich programw oraz inicjatyw powinny sta si sowa Tadeusza
Gadacza, ktry apeluje, w pierwszej kolejnoci, o zachowanie umiaru: Sprawiedliwo bez mioci
przemienia si w niesprawiedliwo, a mio bez sprawiedliwoci rodzi emocjonaln lepot.
Wolno bez odpowiedzialnoci moe przemieni si w anarchi, podobnie jak odpowiedzialno bez
wolnoci w tyrani. Indywidualizm bez relacji spoecznych moe przeksztaci si w egoizm
spoeczny, a relacje spoeczne nie uwzgldniajce odrbnoci osb w kolektywizm. Kontemplacja
pozbawiona dziaania moe przemieni si w narcyzm, a dziaanie bez kontemplacji w czysty
aktywizm18. Ze stanowiska tego na pierwszy plan wydobywa si to, co najwaniejsze, czyli
humanistyczna definicja pojcia zrwnowaony. Jeeli taki rozwj ma by wiadectwem mylenia
o czowieku, to, zgodnie te z postulatami Brundtland, musi on dokonywa caociowego ogldu
sytuacji. Najpeniej obrazuj to inicjatywy ekologiczne, ktre wkraczaj rwnie do sfery
ekonomicznej, silnie na ni oddziaujc. Warto przyjrze si kluczowym, w tej tematyce, przykadom.
Pierwszym z nich niech bdzie troska oraz polityka czerpania energii z surowcw naturalnych.
Z jednej strony, w aspekcie globalnym, mamy do czynienia z szeregiem programw ukierunkowanych
na czerpanie energii z surowcw naturalnych lub te rde odnawialnych. Z drugiej jednak
nie bez znaczenia pozostaje wiadomo, i nie wszystkie kraje maj rwnomierny
i nieograniczony dostp zarwno do nowoczesnych rozwiza, jak i samych rde. Wykorzystanie
ludzkoci. Por. O. Spengler, Technika jako taktyka ycia, [w:] O. Spengler, Historia, kultura, polityka. Wybr
pism, prze. A. Koakowski, J. oziski, PIW, Warszawa 1990, s. 34.
17
George Heffernan podkrela w swoim artykule, e lekarstwo na kryzys () ma ewidentnie
humanistyczny charakter. Por. G. Heffernan, op. cit., s. 41.
18
T. Gadacz, op. cit., s. 129-130.

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

131

zasobw naturalnych, podyktowane trosk o nastpne pokolenia, musi by adekwatne do ich (tyche
zasobw) zasobnoci. Postawa oparta na odpowiedzialnoci i roztropnoci to jednak nie rezultat
matematycznych oblicze, ale penej wiadomoci czowieka, i on sam i jego czyny stanowi
podstaw dla przyszoci jego nastpcw. Jeszcze dokadniej moe to zobrazowa drugi przykad
czyli przywoanie wszystkich programw majcych na celu ochron gatunkw zagroonych
wyginiciem. Czy jest to tylko dbao o stabilny stan ekosystemu? Zachowanie zagroonych
gatunkw, dziaania majce na celu kontrolowanie ich liczebnoci oraz stworzenie warunkw
sprzyjajcych rozwojowi, to rwnie pragnienie pozostawienia caego bogactwa dziedzictwa
naturalnego, ktre otrzymalimy od minionych pokole, w takiej zasobnoci i stanie, z ktrego bd
mogy czerpa kolejne generacje. Jednak owe dziedzictwo ma nie tylko aspekt empiryczny, ale
rwnie etyczny, ktrego nie da si zmierzy statystykami. Opiera si on na pielgnowaniu
i zaszczepianiu w kolejnych generacjach takich wartoci, ktre pozwol zyska pewno, e nasze
dzisiejsze troski (m.in. o zasoby naturalne oraz ekologiczne programy rozwojowe) nie zakocz si
wraz z naszym okresem pracy nad realizacj proekologicznej polityki gospodarczej, ale bd rwnie
kontynuowanym, rozwijanym i doskonalonym dziedzictwem. By tak mogo si sta ju dzisiaj naley
zwrci szczegln uwag na ksztatowanie postaw wzrastajcych dziki humanistycznemu
krgosupowi wartoci, ktry w kolejnych latach powinien istnie jako podpora dla wszelkich
osigni technicznych, przemysowych, medycznych czy ekonomicznych.
Ta droga refleksji prowadzi do takich poj jak wola i wiadomo, ktre ksztatowane
powinny by ju w pocztkowych latach rozwoju dziecka. Okazuje si wic, e zrwnowaony rozwj
w swych korzeniach siga procesw edukacyjnych i dotyka ycia rodzinnego. Aby na tym etapie mc
zaszczepi jednostce to wszystko, dziki czemu w kolejnych dekadach bdzie ona moga realizowa
postulaty zrwnowaonego rozwoju, naley przede wszystkim skupi si na pielgnowaniu wartoci
humanistycznych. Czowiek wyrastajcy z takiego systemu edukacyjnego staje si nie tylko
merytorycznie przygotowany do realizowania dziaa zawodowych, ale rwnie do tworzenia
i przekazywania wartoci19. Projekty oraz inwestycje zrealizowane zgodnie z zasadami etyki
korzystnie wpywaj na budowanie ycia spoecznego, stajc si tym samym trwaym fundamentem
dla nastpnych pokole. Na drodze technologizacji, odnajdywania nowych sposobw walki
z chorobami, z ktrymi jeszcze kilka lat temu medycyna nie bya w stanie sobie poradzi, lub te
w aspekcie dziaa pozwalajcym wielu grupom spoecznym podnie komfort codziennego ycia, nie
mona zapomina o tym, co byo ju wielokrotnie podkrelane przez filozofw rnych epok.
I chocia wnioski te nie s nowoci, to jednak ich brzmienie powinno by systematycznie
przypominane na wszystkich etapach realizowania programw wchodzcych w skad polityki
zrwnowaonego rozwoju. Dobitnie, w jednym ze swoich artykuw, opisa to Georg Simmel:
Faktem jest, e czowiek nie wcza si bez sprzeciwu, jak zwierz, w naturaln rzeczywisto
wiata, lecz si od niej odrywa, przeciwstawia si jej, stawiajc wymagania, walczc, przymuszajc
Mam tutaj na myli wartoci w ujciu ingardenowskim, ktre w syntetyczny sposb opisa Adam
Wgrzecki. Wartoci wyjania filozof nie s bytami idealnymi, ale nie s rwnie jakimi szczeglnymi
iluzjami czy urojeniami. Istniej one w pewien sposb w wiecie, w ktrym czowiek yje i dziaa, s jako
zakotwiczone
w realnoci (). Czowiek spenia wobec spenia wobec nich szczegln rol tworzc, a take niszczc, dziea
wyposaone w rozmaite wartoci. Dziea te nale do dziedziny kultury obejmujcej sztuk, nauk, filozofi,
religi, histori, rodzin, nard, ojczyzn, pastwo. Cae bogactwo rnych wartoci rozpociera si wwczas
przed jego oczyma i zobowizuje go do rnych czynw wobec jego blinich, wobec przyjaci i wrogw.
Por. A. Wgrzecki, Wartoci, [w:] Sownik poj filozoficznych Romana Ingardena, red. A. J. Nowak,
L. Sosnowski, Universitas, Krakw 2001, s. 290.
19

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

132

i doznajc przymusu ten pierwszy wielki dualizm wywizuje nieskoczony proces midzy
podmiotem (Subjekt) i przedmiotem (Objekt). Swj wyszy stopie (Instanz) znajduje on wewntrz
ducha samego. Duch wytwarza niezliczone dziea, ktre istniej dalej w osobliwej samodzielnoci,
niezalenie zarwno od duszy, ktra je zrodzia, jak i od kadej innej, ktra je przyswaja bd
odrzuca. Podmiot wic staje wobec sztuki, jak i prawa, tak religii, jak i techniki, tak nauki, jak
i moralnoci []20.
Chocia Simmel, dotykajc pojcia tragicznoci skupia si na kulturze, to jednak nie
dokonuje odrzuca rwnie cywilizacji. Dualizm, na ktry wskazuje, jest bardzo istotny dla
rozumienia pojcia zrwnowaonego rozwoju. Mona go nawet uzna za klucz interpretacyjny dla
teje polityki dziaania, bdcej dzisiaj jedn z podstaw funkcjonowania Wsplnot Gospodarczych.
Jeeli bowiem, w trakcie wszelkich dziaa ekologicznych, politycznych, protechnologicznych,
ekonomicznych oraz naukowych uwzgldnimy to, co nienamacalne i co decyduje o potrzebach
duchowych czowieka, wwczas zyskamy rwnie pewno, i wszelkie dziaania nie tylko zmierzaj
do ich zaspokojenia, ale i maj na uwadze wszystkie te wartoci, ktre stanowi o godnoci czowieka.
To za powinien by pierwszy i dokadnie przemylany krok kadego spoeczestwa na wszystkich
jego paszczyznach funkcjonowania poczwszy od najmniejszej komrki spoecznej (ktr jest
rodzina), poprzez spoecznoci oraz inicjatywy lokalne, a po decyzje zapadajce na szczeblach
midzynarodowych.

Podsumowanie
Co wynika z powyszych refleksji i jakie to ma znaczenie dla zrwnowaonego rozwoju
w ogle? Po pierwsze podstaw realizowania wszelkich planw rozwojowych powinno by
ksztatowanie wiadomoci dojrzaej, gotowej podj si odpowiedzialnych zada, patrzcej na
swoje otoczenie przez pryzmat przyszoci i ycia kolejnych pokole. Pierwsz inwestycj
zrwnowaonego rozwoju musi by wic Czowiek rozumiany jako jednostka, Osoba, ktrej yciem
kieruj zarwno potrzeby materialne, jak i niematerialne (duchowe). Stanowisko takie generuje cay
szereg kolejnych krokw: odpowiedni kierunek polityki krajowej i midzynarodowej, ksztat
i podstawy na ktrych wzrasta powinna edukacja. Powinna by ona rozumiana zarwno jako owiata,
jak i kompleks inicjatyw lokalnych, majcych na celu rozwijanie wiadomoci, gruntowanie
tosamoci oraz poczucia bycia integraln czci wsplnoty odpowiedzialn nie tylko za wasny
los, ale rwnie za losy pozostaych.
Po drugie wszelkie dziaania, te planowane oraz wdraane w ycie w ramach
zrwnowaonego rozwoju, powinny uwzgldnia dualistyczny charakter natury ludzkiej. Nie mog
wic skupia si jedynie na potrzebach doczesnych, ale rwnie uczestniczy
w budowaniu wartoci nieograniczonych temporalnie.
Po trzecie zrwnowaony rozwj to nie tylko czyn i dziaanie w sensie fizycznym, ale
rwnie intelektualnym. Ten aspekt jest wyjtkowo wany dla ewolucji wewntrznej czowieka.
Pozwala budowa spoeczestwa silne, aktywne, dziaajce nie tylko na wasn korzy, ale rwnie
korzy ssiadw oraz kolejnych pokole, jak rwnie bazujce na silnym poczuciu wsplnotowoci.
Chocia artyku ten moe wydawa si jedynie municiem niezwykle szerokiego obszaru
badawczego i pozostawia niedosyt, to naley w tym miejscu podkreli, i taki wanie jest jego cel.
20

s. 15.

G. Simmel, Pojcie i tragedia kultury, prze. K. ukasiewicz, Prace Kulturoznawcze 2007, nr 10,

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

133

Uderzajc swoj tematyk w samo sedno problemu w fundamenty, na ktrych nie tylko powinien,
ale rwnie musi wzrasta zrwnowaony rozwj zmusza do aktywnoci intelektualnej
i refleksyjnego wysiku, ktry wychodzi poza czysty, codzienny pragmatyzm. Z tego te wzgldu
podejmowane w niniejszej pracy rozwaania nie wkraczaj w obszar aktywnoci politycznej,
gospodarczej, socjologicznej, a nawet ekologicznej. Nie podejmuj one konkretnych propozycji,
unikaj te gbokich, sigajcych struktury organizacyjnej analiz oraz holistycznej oceny. Celem tej
refleksji stao si postawienie pytania o kryterium poprawnoci realizowanych inicjatyw, jak rwnie
ukierunkowanie wiadomoci kadej jednostki uczestniczcej w budowaniu wspczesnego wiata na
konieczno wykonywania takich krokw, ktre pozwol rwnomiernie doskonali ycie czowieka
w przestrzeni materialnej, jak i niematerialnej. Take przywoanie rozwaa rnych filozofw
w szczeglnoci fenomenologw nie jest bezpodstawne. Moment pojawienia si na
midzynarodowej scenie filozoficznej fenomenologii wie si z kryzysem pozytywistycznym,
o ktrym, w swoich dzieach, wspomina Edmund Husserl21. Daje to wyrany sygna, i postp
technologiczny, rozwj nauk w ich najszerszym rozumieniu, nie jest w stanie zaspokoi potrzeb
duchowych i kulturowych. To refleksje, ktre, wdroone i wykorzystane jako konstytutywny element
polityki zrwnowaonego rozwoju, pozwol unikn kolejnej, tak krytycznej diagnozy kondycji
spoeczestwa europejskiego i czowieczestwa w ogle. Warto wic raz jeszcze podkreli, i
podstaw, rozumieniem oraz kluczem do tworzenia i podejmowania inicjatyw (w aspekcie nie tylko
europejskim, ale i globalnym) powinna by troska o czowieka i odpowiedzialno za jego przysze
losy.

21

Edmund Husserl, Kryzys europejskiego czowieczestwa, s. 12.

Magdalena Maria Jaro: Podmiotowe podstawy zrwnowaonego rozwoju

134

BIBLIOGRAFIA:
Fukuyama
F.,
Koniec
czowieka.
Konsekwencje
rewolucji
biotechnologicznej,
prze. Bartomiej Pietrzyk, Znak, Krakw 2004.
Gadacz
T.,
Kryzys
europejskiego
czowieczestwa,
[w:]
Karl
Jaspers:
czowiek
w epoce przeomu, red. Cz. Piecuch, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Krakw 2013.
Heffernan G., Fenomenologia jest humanizmem, Fenomenologia 2012, nr 10.
Husserl E., Kryzys europejskiego czowieczestwa a filozofia, tum. J. Sidorek, Aletheia, Warszawa 1993.
Husserl
E.,
Kryzys
nauk
europejskich
i
fenomenologia
transcendentalna,
prze. S. Walczewska, Wydawnictwo Rolewski, Toru 1999.
Ingarden R., O odpowiedzialnoci i jej podstawach ontycznych, [w:] R. Ingarden, Ksieczka
o czowieku, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2009.
Kant I., Uzasadnienie metafizyki moralnoci, prze. M. Wartenberg, PWN, Warszawa 1984.
Krasnodbski
Z.,
O
zwizkach
fenomenologii
i
socjologii.
Wprowadzenie,
[w:] Fenomenologia i socjologia, red. Z. Krasnodbski, PWN, Warszawa 1989.
Simmel G., Pojcie i tragedia kultury, prze. K. ukasiewicz, Prace Kulturoznawcze 2007, nr 10.
Spengler O., Technika jako taktyka ycia, [w:] O. Spengler, Historia, kultura, polityka. Wybr pism, prze.
A. Koakowski, J. oziski, PIW, Warszawa 1990, s. 34.
Sztumski W., Idea zrwnowaonego rozwoju a moliwoci jej urzeczywistniania, Problemy Ekorozwoju 2006,
vol. 1, nr 2.
Toulemont R., Spoeczestwo ludzkie, [w:] Fenomenologia i socjologia, red. Z. Krasnodbski, PWN, Warszawa
1989.
Wgrzecki A., Wartoci, [w:] Sownik poj filozoficznych Romana Ingardena, red. A. J. Nowak, L. Sosnowski,
Universitas, Krakw 2001.