Biuletyn Instytutu Zachodniego

Niemiecka reforma emerytalna po roku

funkcjonowania

Zgoszony niedawno przez prezydenta projekt wczeniejszego

przechodzenia na emerytur wywoa oywion dyskusj tak
wrd politykw, jak i specjalizujcych si w tej materii
ekonomistw. Warto w zwizku z tym

przyjrze si

najwaniejszym tendencjom obserwowanym w tym zakresie w

pastwach wysoko rozwinitych. Szczegln uwag naley
przy tym zwrci na sytuacj w Niemczech, gdy kwestia zmian
w tym zakresie wprowadzonych w tym kraju w lipcu ubiegego
roku

Nr 188/2015
011015
INSTYTUT ZACHODNI
im. Zygmunta
Wojciechowskiego
Pozna

bardzo

czsto

pojawia

si

polskim

dyskursie

politycznym.
Generalnie naley stwierdzi, e funkcjonowanie systemw
emerytalnych tudzie ich przewidywana kondycja to jeden z
trudniejszych problemw podejmowanych przez ekonomistw
z

krajw OECD. Skomplikowana sytuacja jest efektem

oddziaywania dwch czynnikw. Z jednej strony w wikszoci

Autor:

pastw

Tomasz Budnikowski

niekorzystnymi tendencjami demograficznymi przejawiajcymi

Redakcja:
Marta Gtz
Radosaw Grodzki
Krzysztof Malinowski
Korekta:
Hanna Ranek

wysoko

rozwinitych

mamy

do

czynienia

si w niewielkim lub nawet ujemnym przyrocie naturalnym, z

drugiej za prawidowoci jest postpujce wyduanie si
redniego trwania ycia. Okolicznoci te powoduj, e coraz
wiksze obawy wzbudza przyszo systemw emerytalnych.

Niewtpliwie pozytywnym nastpstwem wzrostu gospodarczego i bdcej

jednym z jego efektw poprawy funkcjonowania systemw opieki zdrowotnej jest
istotny wzrost dugoci trwania ycia ludzkiego. Z punktu widzenia niniejszej analizy na
szczegln uwag zasuguje wskanik pokazujcy na przewidywane dalsze trwanie
ycia przez osoby stojce na progu zakoczenia okresu aktywnoci zawodowej. I tak
np. w 1998 r. statystyczna Francuzka osignwszy wiek 65 lat miaa przed sob
jeszcze 21 lat ycia. Ten sam wskanik dla jej modszej koleanki w 2011 r. wynis ju
24 lata. Jako e mczyni yj krcej, odpowiednie wielkoci ksztatoway si na
poziomie 16 i 19 lat. Perspektywy stojce prze obywatelami naszego kraju byy i s
nieco gorsze. I tak w 1998 r. statystyczna Polka, ktra ukoczya 65 lat, miaa przed
sob jeszcze 17 lat ycia, a jej modsza koleanka 11 lat pniej niemale 3 lata
wicej. Odpowiednie wskaniki dla Polakw wyniosy 13 i 15 lat.
Obserwacja sytuacji na rynkach pracy pastw wysoko rozwinitych pozawala
zauway pewn istotn zmian w zachowaniach pracowniczych osb koczcych
okres aktywnoci zawodowej. Ot ostatnie 30 lat ubiegego stulecia charakteryzowao
si coraz wczeniejszym przechodzeniem w okres spoczynku. Jeli w

1970 r. w

OECD statystyczny mczyzna przechodzi na emerytur w wieku okoo 68 lat, to 25

lat pniej ju o cztery lata wczeniej. Od pocztku jednak nowego wieku mamy do
czynienia z ponownym wydueniem okresu aktywnoci zawodowej. Na podkrelenie
zasuguje przy tym fakt, i z podobny proces obserwujemy w grupie pracujcych
kobiet.
Prawidowo t zauway mona we wszystkich, poza Grecj, pastwach
Unii Europejskiej O ile w okresie 1997-2002 statystyczny pracownik przechodzi na
emerytur w wieku 61,4 lat, to wskanik ten obliczony dla przedziau czasowego 20072012 by ju o rok duszy. W przypadku kobiet wzrost ten by jeszcze wyraniejszy
(61,3 i 63,1 lat). Wyranie zauwaalne s przy tym do znaczne rnice regionalne.
Najpniej na rezygnacj z kontynuowania aktywnoci zawodowej decyduj si
obywatele pastw skandynawskich oraz Szwajcarii. Potwierdzaj to wyniki bada
opublikowanych

ubiegym

roku

przez

niemieckie

czasopismo

Deutsche

Rentenversicherung. Wynika z nich, e obywatele pastw skandynawskich gotowi s

pracowa zdecydowanie duej ni Europejczycy z poudnia kontynentu. 82%
Szwedw nie zgodzio si z opini, e wiek emerytalny winien rozpoczyna si ju
przed 65 rokiem ycia. Tego samego zdaniem bya zdecydowana wikszo
Duczykw (81%) i Norwegw (76 %). Chtnie natomiast w tym wieku aktywne ycie
zawodowe zakoczyliby mieszkacy Europy Wschodniej. Mona to tumaczy
szczegln uciliwoci pracy w tych krajach. Z drugiej jednak strony wiadomo

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 2

rwnie, e spodziewana emerytura jest tam niezbyt wysoka. Naley wic

domniemywa, e znaczna cz mieszkacw Europy Wschodniej dopuszcza
moliwo dorywczej bd nierejestrowanej dziaalnoci zarobkowej pozwalajcej na
istotn popraw domowego budetu. Dziwi jednak musi dua gotowo Francuzw i
Belgw do poparcia decyzji o rozpoczciu pobierania wiadczenia emerytalnego ju
przed 65 rokiem ycia. Mona przypuszcza, e znajduje tu swj wyraz utrzymujce
si od lat we Francji, a take bliskiej jej kulturowo Belgii, do roszczeniowe podejcie
obywateli do pastwa i systemu wiadcze. Warto zauway, e w badanej kwestii
oceny kobiet pokrywaj si niemale dokadnie z opiniami wyraonymi przez
mczyzn.
Nie moe w tym kontekcie zaskakiwa reakcja na sugesti, i emerytur
winno si rozpoczyna przed ukoczeniem 60 roku ycia. Z opini t zgadzaj si
przed wszystkim Belgowie, Francuzi i obywatele pastw Europy Wschodniej.
Najliczniejsz grup oponentw stanowi obywatele krajw skandynawskich oraz
Szwajcarzy. Rnice s jeszcze bardziej zauwaalne w grupie kobiet. Ponad 90%
indagowanych Ukrainek chtnie zakoczyoby okres swej aktywnoci zawodowej ju
przed ukoczeniem 60 roku ycia. W przypadku za Rosjanek i Wgierek odsetek ten
jest niewiele mniejszy. W grupie pastw zachodnioeuropejskich take i tutaj w
czowce plasuj si Belgijki i Francuzki. Majc na uwadze wyniki tych bada nie moe
dziwi, e w wielu wysoko rozwinitych krajach cakiem niemay jest odsetek osb
zachowujcych aktywno zawodow w zaawansowanym wieku. O ile w 2003 r. w Unii
Europejskiej wrd osb midzy 65-69 rokiem ycia, a wic bdcych nominalnie w
wieku emerytalnym, 9% stanowili pracujcy, to 10 lat pniej wskanik ten przekroczy
11%. Na Starym Kontynencie tradycyjnie najwyszy poziom odpowiednich wskanikw
notuje si w krajach skandynawskich. Daleko mu jednak do tego z jakim mamy do
czynienia w wysoko rozwinitych krajach azjatyckich. W 2013 r. a 39% Japoczykw
w wieku 65-69 lat wykazywao aktywno zawodow. W przypadku za Korei Pd.
wskanik ten by nawet o 4 punkty procentowe wyszy. Model ten odbiega zasadniczo
od tego z jakim mamy do czynienia w naszym kraju. Odsetek osb pracujcych w tym
przedziale wiekowym wynis jedynie 9,4% i by nawet nieco niszy ni 10 lat
wczeniej.
Zwaywszy na postpujcy proces wyduania ycia ludzkiego i bdc do
pewnego stopnia jego konsekwencj rosnc gotowo do kontynuowania aktywnoci
zawodowej w zaawansowanym wieku, nie moe dziwi do powszechna w gronie
pastw OECD tendencja do podnoszenia ustawowego wieku przechodzenia na
emerytur. Z odmienn sytuacj mamy do czynienia jedynie w dwch krajach, a

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 3

mianowicie we Francji i w Niemczech. W tym ostatnim kraju nowe zasady obowizuj

od 1 lipca 2014 r. Ich promotorem bya wsprzdzca partia SPD. Umieszczona w
porozumieniu koalicyjnym klauzula przewidywaa moliwo przejcia na emerytur ju
w wieku 63 lat, a wic 2 lata wczeniej ni dotychczas. Warunkiem skorzystania z
nowego rozwizania jest opacanie odpowiednich skadek przez okres przynajmniej 45
lat. Warto jednak zauway, e uregulowanie to ma charakter nadzwyczajny. Prawo do
wczeniejszej emerytury przysuguje bowiem jedynie osobom urodzonym przed dniem
1 stycznia 1953 r. Osoby, ktre przyszy na wiat po tej dacie, musz liczy si z
sukcesywnym wyduaniem si okresu pracy. W konsekwencji osoby urodzone po
1963 r. bd mogy przej na emerytur po ukoczeniu 65 roku ycia.
Wracajc jednak do oceny sytuacji jaka zapanowaa na niemieckim rynku
pracy w nastpstwie nowych uregulowa, warto zauway, e z dobrodziejstw nowej
ustawy w pierwszych miesicach skorzystay przede wszystkim osoby o niszych
kwalifikacjach. Od wejcia w ycie nowej ustawy (1.07.2014 r.) do koca maja br. na
wczeniejsz emerytur zdecydowao si 279 tys. pracownikw. Pocigno to za sob
pewne problemy na niemieckim rynku pracy. Okazuje si bowiem, e wczeniejsze
zwolnienia miay ju miejsce bd wystpi w cigu najbliszych trzech lat w co
dziesitej niemieckiej firmie. Najczciej sytuacja taka wystpia w administracji
pastwowej, w firmach zajmujcych si dostaw wody, w brany chemicznej, produkcji
tworzyw sztucznych, przemyle szklarskim i w budownictwie. Z dobrodziejstwa tego
skorzystali

przede

wszystkim

zatrudnieni

duych

przedsibiorstwach.

Zaobserwowano to w 66% firm zatrudniajcych przynajmniej 250 osb. W maych

jednostkach, gdzie zatrudnienie nie przekracza 9 osb, z wczeniejszej emerytury
korzystano rzadziej. Przypadki takie zanotowano jedynie w co dwudziestej z nich.
Opuszczenie miejsca pracy przez wiele osb zatrudnionych w danej firmie okazuje si
niejednokrotnie

powanym

wyzwaniem

dla

pracobiorcy.

Paromiesiczne

dowiadczenie pokazuje, e majc na uwadze dno do utrzymania zdolnoci

produkcyjnej, zdecydowana wikszo firm, i to bez wzgldu na ich wielko,
zmuszona bya do zatrudnienia nowych pracownikw bd te skorzystania z usug
zewntrznych. Rnymi sposobami starano si take zatrzyma osoby, ktrym po
osigniciu 63 roku ycia przysuguje prawo do przejcia na emerytur. Okazuje si,
e w zdecydowanej wikszoci przypadkw proponowano uelastycznienie czasu
pracy. Znacznie rzadziej czynnikiem motywujcym byo wysze wynagrodzenie.
Warto zauway, e inspirowana przez niemieck socjaldemokracj reforma
emerytalna od pocztku spotkaa si z ostr krytyk ze strony wikszoci niemieckich
ekonomistw. Na czoo zdaje si wysuwa opinia sformuowana przez Rad

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 4

Ekspertw ds. Analizy Rozwoju Gospodarczego w jej ostatnim raporcie. Jej autorzy
wskazujc na nieuwzgldnienie skutkw jakie dla rynku pracy wynikaj z
niekorzystnych tendencji demograficznych, podkrelaj dalsze jego usztywnienie.
Trudno nie przyzna racji tego typu argumentacji. Tym bardziej, e jak pokazuje
analiza sytuacji w krajach wysoko rozwinitych, przysze lata mog przynie dalsze
pogorszenie sytuacji w sferze zabezpieczenia spoecznego. Ju dzi warunkiem
wypacalnoci systemu emerytalnego jest jego dofinansowanie przez budet pastwa.
Wydatki na ten cel wykazuj ustawiczny wzrost. Od koca lat siedemdziesitych do
poowy

dziewidziesitych

ubiegego

stulecia

jedna

pita

wypat

funduszu

emerytalnego pochodzia z budetu federalnego. W ostatnich latach jego udzia w tych

wydatkach przekracza ju 25%. O ile w 2010 r. wydatki zwizane ze wiadczeniami
emerytalnymi stanowiy 9,3% produktu spoecznego brutto, to przewiduje si, e w
2050 r. wzrosn one do 11,7%.
Nietrudno w tym kontekcie zauway, e staoby si bardzo le, gdyby nasz
kraj, borykajcy si ze skutkami niekorzystnych zjawisk demograficznych z jednej
strony i uporczywie walczcy o utrzymanie deficytu budetowego na w miar
rozsdnym poziomie z drugiej, zdecydowa si inaczej ni wikszo pastw wysoko
rozwinitych na skrcenie okresu aktywnoci zawodowej.

Tezy zawarte w tekcie wyraaj jedynie opinie autora.

Tomasz Budnikowski prof. dr hab., pracownik Instytutu Zachodniego, ekonomista,

zainteresowania badawcze: rynek pracy w Polsce i na wiecie, gospodarka Niemiec,
katolicka nauka spoeczna.

Biuletyn Instytutu Zachodniego www.iz.poznan.pl 5