Niemieckie nazistowskie

obozy koncentracyjne

Lata 19331939

ielki kryzys gospodarczy (19291933), ktry dotkn

praktycznie wszystkie pastwa wiata, spowodowa gwatowne zaamanie si gospodarki Niemiec i radykalizacj
nastrojw spoecznych. Rosa w si NSDAP, partia Adolfa Hitlera,
goszca hasa walki z dyktatem wersalskim i systemem weimarskim. Wwyborach do Reichstagu wlipcu 1932r. hitlerowcy zdobyli
najwicej gosw, a30 stycznia 1933r. prezydent Hindenburg powoa
rzd koalicyjny, wktrym Hitler obj stanowisko kanclerza. Gdy 27
lutego 1933r. spon gmach Reichstagu, win za jego podpalenie prbowano obarczy komunistw, adzie pniej prezydent wyda dekret
oochronie narodu ipastwa, ktry otworzy drog dyktaturze partii
hitlerowskiej. Po mierci prezydenta Paula von Hindenburga w1934r.
Hitler jako naczelnik ikanclerz Rzeszy zdoby nieograniczon wadz. Przeciwnikw NSDAP bezwzgldnie przeladowano, powszechnie
stosujc wobec nich areszt ochronny (Schutzhaft), co faktycznie
oznaczao deportacj do obozw, ktre wkrtce zaczto nazywa koncentracyjnymi (Konzentrationslager).
Ju 21 marca 1933 r. na rozkaz Heinricha Himmlera w Dachau
koo Monachium utworzono pierwszy obz koncentracyjny dla osb,
wobec ktrych zastosowano areszt ochronny. Sta si on wzorem dla
obozw koncentracyjnych wcaych Niemczech. obozy powstay wSachsenhausen na przedmieciach Oranienburga pod Berlinem (lipiec
1936), Buchenwaldzie koo Weimaru (lipiec 1937), Flossenbrgu wBawarii (maj 1938), Mauthausen we wczonej do Rzeszy Austrii (sierpie
1938), Neuengamme koo Hamburga (grudzie 1938).

Adolf Hitler przejmuje

wadz wNiemczech.

Pocztkowo obozy koncentracyjne podlegay policji, zsyano tam

osoby zagraajce narodowi i pastwu. Odbywao si to bez wyroku sdowego, nakaz osadzenia w obozie wydawaa policja polityczna
(Gestapo). Do wybuchu II wojny wiatowej obozy koncentracyjne byy

Himmler przejmuje
kontrol nad sieci
obozw koncentracyjnych
wNiemczech.

Pierwsze obozy
koncentracyjne.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Winiowie obozu koncentracyjnego wDachau podczas apelu, czerwiec 1938 r.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

miejscem odosobnienia, nie za masowego wyniszczania uwizionych.

Narodowosocjalistyczna propaganda gosia hasa ich reedukacji
cika praca isurowa dyscyplina miaa ich przywrci na ono niemieckiej wsplnoty narodowej. Wrzeczywistoci by to rodek eliminacji
ze spoeczestwa osb uznanych za wrogw; wobozach zmuszano je do
pracy ponad siy, torturowano fizycznie ipsychicznie.
W1934r. sie niemieckich obozw podporzdkowano Reichsfhrerowi SS (naczelnemu dowdcy) Heinrichowi Himmlerowi, ktry od
1936 r. peni rwnie funkcj dowdcy niemieckiej policji. Dawao
to Himmlerowi wadz nad potnym aparatem, majcym za zadanie ochron Rzeszy przed wrogami wewntrznymi, za ktrych uznawano przeciwnikw politycznych. Dlatego te pierwszymi winiami
obozw byli niemieccy komunici, socjaldemokraci, czonkowie zwizkw zawodowych, duchowni katoliccy iprotestanccy, apo nocy krysztaowej (9/10 listopada 1938r.) take niemieccy ydzi. Osadzano wnich
niepodane elementy. Do tej kategorii zaliczono pospolitych przestpcw, wczgw, ebrakw, prostytutki, homoseksualistw, anawet
czonkw grupy religijnej Badaczy Pisma witego (wiadkowie Jehowy) oraz Romw iSinti (Cyganw). Szacuje si, e do wybuchu wojny
przez obozy koncentracyjne wNiemczech przeszo 170 tys. osb.
We wrzeniu 1939r. wramach reorganizacji naczelnego kierownictwa SS utworzono Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt RSHA) jako jeden z dwunastu tzw. Gwnych
Urzdw SS. Od tego czasu nakazy osadzenia wobozie koncentracyjnym oraz wszelkie decyzje dotyczce dalszego losu winiw, w tym
decyzj ojego zwolnieniu zobozu, wydawa wycznie RSHA. Wprzededniu II wojny szef Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa
Reinhardt Heydrich wyda oklnik mwicy o koniecznoci zastosowania aresztu ochronnego wobec Polakw umieszczonych na listach
proskrypcyjnych.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Niemiecka polityka na
okupowanych ziemiach polskich
wczasie II wojny wiatowej

Wybuch II wojny
wiatowej.

wrzenia 1939r. Niemcy napady na Polsk, wywoujc tym samym

II wojn wiatow. 3 wrzenia Wielka Brytania iFrancja wypowiedziay wojn Niemcom, nie podejmujc jednak adnych dziaa
zbrojnych. Polska zostaa pozostawiona swojemu losowi. Sytuacj pogorszya agresja ZSRR dokonana 17 wrzenia izajcie przez Armi Czerwon wschodnich terenw Polski.
Mimo przewagi militarnej agresorw ikoniecznoci obrony przed
natarciem na dwch frontach armia polska walczya przez 35 dni. Do
28 wrzenia bronia si stolica Polski Warszawa. Ostatni bitw kampanii wrzeniowej regularne wojsko polskie stoczyo 25 padziernika pod Kockiem. Polska przegrywaa osamotniona. Opinia europejska
bya pena uznania dla bohaterskiego oporu Polakw.

Polska wII wojnie wiatowej

Po napaci ZSRR wadze Rzeczypospolitej uday si na emigracj. 1padziernika 1939 r. w Pary zosta zaprzysiony rzd gen. Wadysawa
Sikorskiego (wlistopadzie przenis si do Angers); od czerwca 1940r.
dziaa wLondynie. Premier Sikorski zosta take po rezygnacji marsz.
Rydza-migego, naczelnym wodzem Wojska Polskiego formowanego
we Francji, aod lata 1940r. wAnglii. Polskie Siy Zbrojne na Zachodzie
bray udzia m.in. wbitwie oAngli, walczyy wNorwegii, Francji, Libii. W1944r. uczestniczyy woperacji wNormandii, anastpnie wwyzwoleniu Francji, Belgii, Holandii iWoch oraz wdziaaniach na terenie
Niemiec1.
W1943r. wZSRR utworzono polskie formacje wojskowe podporzdkowane wadzom komunistycznym. Walczyy one wraz zArmi Czerwon na froncie wschodnim, aw1945r. bray
udzia wdziaaniach na terenie Niemiec, m.in. wzdobyciu Berlina.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Gen. Wadysaw Sikorski zpolskimi onierzami we Francji.

r.: Domena Publiczna

Twrc nazwy Polskie Pastwo

Podziemne by legendarny kurier
Jan Karski. 15 grudnia 1943 r.
wpimie wydawanym przez Ministerstwo Informacji wLondynie
ukaza si artyku Karskiego pt.
Polskie Pastwo Podziemne,
w ktrym opisywa organizacj,
cele i metody dziaania polskiej
konspiracji.
r.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Nowe wadze zostay uznane przez Polakw wkraju oraz przez pastwa
sojusznicze za konstytucyjn kontynuacj II Rzeczypospolitej.
Wpierwszych miesicach wojny na okupowanych ziemiach polskich zaczto tworzy konspiracyjne instytucje pastwowe podporzdkowane
rzdowi RP na uchodstwie. S one nazywane wsplnym mianem Polskiego Pastwa Podziemnego.
Polskie Pastwo Podziemne miao struktury cywilne szkolnictwo,
kultura i nauka, opieka spoeczna, sdownictwo (dziedziny ycia publicznego zakazane przez okupanta) oraz wojskowe. Zadaniem pionu
wojskowego, ktry tworzyy pocztkowo Suba Zwycistwu Polski, anastpnie Zwizek Walki Zbrojnej przeksztacony wlutym 1942r. wArmi
Krajow, latem 1944r. liczc ok. 350 tys. onierzy, bya walka zokupantami. W sierpniu 1944 r. w Warszawie wybucho powstanie zbrojne, wktrym zgino ok. 150 tys. osb, amiasto zostao przez Niemcw
zrwnane zziemi.

Widok zniszczonego Starego Miasta wWarszawie (zdjcie z1945r.)

r.: Domena Publiczna

Pion wojskowy odpowiada rwnie za bezpieczestwo instytucji cywilnych Polskiego Pastwa Podziemnego oraz zapewnia czno midzy
krajem awadzami polskimi na uchodstwie. Prowadzi te dziaalno
wywiadowcz na potrzeby pastw sprzymierzonych.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

28 wrzenia 1939 r. Wehrmacht i Armia Czerwona spotkay si

wBrzeciu nad Bugiem. Niemieccy iradzieccy dowdcy przyjli uroczyst defilad wojsk.
Tego samego dnia wMoskwie podpisano radziecko-niemiecki traktat o granicach i przyjani, w ktrym modyfikowano wczeniej wytyczon granic midzy Niemcami a ZSRR. Terytorium Polski zostao
podzielone pomidzy agresorw. Wschodnia Polska (ok. 51 proc. terytorium i ok. 14,3 mln ludnoci) zostaa zajta przez ZSRR, a ziemie

Podzia terytorium Polski

midzy IIIRzesz i ZSRR

onierze niemieccy iradzieccy wituj wsplne zwycistwo nad Polsk wczasie

defilady wBrzeciu nad Bugiem.
r.: Domena Publiczna

zachodnie zPomorzem, lskiem iWielkopolsk oraz centralne zMazowszem (49 proc. terytorium iok. 22 mln ludnoci) przez Niemcy.
Ziemie, ktre zaja armia niemiecka, podzielono na rne kategorie
administracyjne. Cz najbardziej wysunit na zachd wcielono do
Rzeszy, nadajc im nazw Kraj Warty (Wartegau), na pozostaych terenach utworzono na podstawie zarzdzenia Hitlera z12 padziernika 1939r. Generalne Gubernatorstwo dla okupowanych polskich
Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

obszarw (Das Generalgouvernement fr die besetzten polnischen

Gebiete) zniemieckim rzdem cywilnym. Na jego czele stan Hans
Frank, ktry na sw siedzib, ajednoczenie stolic Generalnego Gubernatorstwa, obra Krakw. Po agresji niemieckiej na ZSRR wczerwcu 1941r. cz ziemi polskich dotychczas okupowanych przez ZSRR
wczona zostaa do Generalnego Gubernatorstwa jako Dystrykt Galicja, apozostae zajte przez Niemcw tereny wczono do Komisariatu
Rzeszy Ukraina (Reichskommissariat Ukraine) iKomisariatu Rzeszy
Wschd (Reichskommissariat Ostland).
Wysiedlenia obywateli
polskich zziem
wcielonych do Rzeszy

Tereny wcielone do Rzeszy od samego pocztku wojny byy poddawane intensywnej germanizacji. Obejmowaa ona m. in. wysiedlenia iwywaszczenia. Tysice Polakw iydw umieszczano wobozach
przejciowych i przesiedleczych. W pierwszej kolejnoci wysiedlano
wacicieli ziemskich, kupcw, rzemielnikw, rolnikw posiadajcych
wasne gospodarstwa i inteligencj. Cay ich majtek przechodzi na
wasno Rzeszy niemieckiej.
Miejsce tych ludzi, wyrzuconych z wasnych domw, ograbionych
zdorobku caego ycia, szykanowanych na przerne sposoby, mieli zaj niemieccy kolonici sprowadzani z krajw batyckich (Litwa, otwa, Estonia) oraz z Europy poudniowo-wschodniej (Rumunia). Do
koca 1941r. sprowadzono ok. 200 tys. Niemcw.
Wedug rde niemieckich iprzyjtych przez historykw szacunkw z ziem polskich okupowanych przez Rzesz niemieck w latach
19391944 wysiedlono lub przesiedlono z rodzinnych miejscowoci
prawie 1672 tys. osb, zktrych 365 tys. deportowano do Generalnego
Gubernatorstwa, aponad 37 tys. wywieziono do Rzeszy wcelu zniemczenia.

Antypolska polityka
okupanta w Generalnym
Gubernatorstwie.

Niemieckie wadze okupacyjne stosoway wobec ludnoci cywilnej

wGeneralnym Gubernatorstwie bezwzgldn polityk terroru. Chcc
sparaliowa polskie spoeczestwo, zastraszy je i nie dopuci do
oporu okupant przez cay czas wojny prowadzi systematyczn akcj
eksterminacji inteligencji iwarstw przywdczych.

Hans Frank ozasadach polityki niemieckiej wobec spoeczestwa

polskiego iostosowaniu terroru wobec Polakw.
W oglnoci mona powiedzie, e bdziemy musieli liczy si z rosncym oporem ze strony inteligencji, Kocioa ibyych oficerw. Istniej ju formy organizacyjne, skierowane przeciw naszemu panowaniu

10

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

wtym kraju. Nie potrzebujemy trwoy si ztego powodu, lecz moemy

spokojnie oczekiwa dalszego rozwoju wypadkw. Przy najmniejszej prbie podjcia jakiej akcji przez Polakw przyjdzie do potwornej wyprawy
niszczycielskiej przeciw nim. Nie cofnbym si wtedy przed najokrutniejszym terrorem ijego nastpstwami.

Ju w 1940 r. policja niemiecka przeprowadzia nadzwyczajn

akcj pacyfikacyjn, nazywan akcj AB (Ausserordentliche Befriedungsaktion). Wramach akcji AB zabito wsumie 6,5 tys. osb,

Cmentarz wPalmirach, miejsce pochwku ofiar masowych egzekucji.

Ta niewielka wioska na skraju Puszczy Kampinoskiej pod Warszaw
ju na pocztku okupacji staa si symbolem zbrodni hitlerowskich.
Egzekucje na lenej polanie rozpoczy si wgrudniu 1939r. itrway
do lipca 1941r. Zamordowano tu ponad 2 tys. osb uznanych przez
Niemcw za elit polskiego spoeczestwa.
r.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

11

wtym 3,5 tys. przedstawicieli elit spoecznych i3 tys. osb uznanych

przez Niemcw za kryminalistw.
onierze niemieccy mordowali dziaaczy spoecznych, urzdnikw
pastwowych, artystw i sportowcw. Niszczyli zabytki kultury: kocioy, paace, dwory. Zbiory muzealne ibiblioteczne, prywatne zbiory
sztuki, archiwalia byy wywoone do Rzeszy. Zlikwidowano instytucje
kulturalne. Celem Niemcw byo cakowite zniszczenie polskiego ycia kulturalnego.
Publiczne egzekucje
wmiastach.

Za zamanie prawa okupacyjnego groziy surowe kary, na dodatek

Niemcy stosowali zasad odpowiedzialnoci zbiorowej. Symbolem polityki terroru byy masowe egzekucje publiczne wmiastach. Nazwiska
rozstrzelanych zakadnikw publikowano na afiszach rozlepianych na
ulicach polskich miast. Wszyscy, nie tylko uczestnicy ruchu oporu, yli
w poczuciu cigego zagroenia. Ludzi zatrzymanych w ulicznych apankach wywoono do obozw koncentracyjnych lub na roboty do Rzeszy. Take mieszkacom wsi groziy represje, egzekucje, pacyfikacje.
Za udzielenie poparcia polskiemu ruchowi oporu Niemcy palili cae

Bochnia 18 grudnia 1939 r. Jedna z pierwszych egzekucji na

polskiej ludnoci cywilnej na okupowanych ziemiach polskich.
r.: Domena Publiczna

12

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

wsie, mordujc mieszkacw. Szacuje si, e wczasie II wojny wiatowej zrk niemieckich zgino ponad 1,5 mln etnicznych Polakw.
Rwnie na terenach zajtych przez ZSRR stosowano polityk terroru. Obywatele polscy ginli w obozach, byli mordowani w wizieniach, wywoono ich w gb ZSRR. Szacuje si, e represje dotkny
ponad 600 tys. osb.
Od pocztku okupacji szczeglnie okrutnie przeladowano ydw. Zostali pozbawieni wszelkich praw, byli wysiedlani, wywaszczani, niemieccy onierze okrutnie si nad nimi zncali, szydzili z ich religii
i obyczajw. Jednym z pierwszych aktw represji wobec ludnoci ydowskiej byo odizolowanie jej od ludnoci chrzecijaskiej iskupienie
wwyznaczonych czciach miast imiasteczek, wtak zwanych gettach;
na terenie Generalnego Gubernatorstwa powstao ich ok. 600. Niemcy

Antyydowska polityka
okupanta. Getta na
okupowanych ziemiach
polskich.

Budowa muru oddzielajcego getto od aryjskiej czci miasta

wWarszawie, sierpie 1940r.
r.: Domena Publiczna

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

13

zaczli organizowa getta ju jesieni 1939 r., najwiksze utworzono

jesieni 1940r. wWarszawie. Zlokalizowane wpnocnej czci miasta, otoczone byo trzymetrowej wysokoci murem z cegie. Na terenie liczcym 307 ha stoczono ponad 450 tys. ydowskich dzieci, kobiet
imczyzn. ydzi nie mieli prawa mieszka poza gettem. Getta stanowiy element niemieckiej polityki eksterminacyjnej narodu ydowskiego. ydzi, odizolowani od wiata zewntrznego, byli zmuszani do
niewolniczej pracy na rzecz Niemiec. Wielkie zagszczenie, choroby,
gd ipoczucie osamotnienia przyczyniay si do wysokiej miertelnoci wrd mieszkacw.
Ostateczne rozwizanie
kwestii ydowskiej.

14

Program wymordowania wszystkich europejskich ydw Niemcy nazywali ostatecznym rozwizaniem kwestii ydowskiej. Historycy uznaj, e decyzja o ostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej bya
sum poszczeglnych decyzji i dziaa podejmowanych midzy lipcem apadziernikiem 1941r. przez kierownictwo partyjno-pastwowe
III Rzeszy, poszczeglnych dowdcw i niemieckich administratorw
okupowanej Europy. Decyzje te dotyczyy ydw mieszkajcych na
wschodzie Europy, na ziemiach polskich wcielonych do Niemiec, pozostajcych pod okupacj niemieck wGeneralnym Gubernatorstwie,
Niemczech, Austrii, Protektoracie Czech iMoraw, okupowanych pastwach Europy Zachodniej i Poudniowej, a take w krajach zwizanych sojuszem zIII Rzesz.
Masowe mordowanie ydw Niemcy rozpoczli latem 1941r. bezporednio po inwazji na Zwizek Radziecki na terenach zajtych dwa
lata wczeniej przez ZSRR (na mocy paktu Ribbentrop-Mootow). Tam
ydzi ginli w wyniku masowych rozstrzeliwa, ktrych dokonyway
jednostki Einsatzgruppen, Ordnungspolizei oraz KdS. Kiedy pojawia
si nowa wydajniejsza technika zabijania: stacjonarna komora gazowa, eksterminacja ydw wobozach zagady wGeneralnym Gubernatorstwie odbywaa si wsposb, mona rzec, przemysowy. Najwicej
ydw yo wEuropie Wschodniej, zwaszcza na ziemiach polskich izachodnich terenach ZSRR, dlatego te ze wzgldw cile technicznych
(logistycznych) tu wanie Niemcy postanowili zrealizowa swj plan.
Liczyli, e wiat zachodni nie dowie si, jak wrzeczywistoci wyglda
ostateczne rozwizanie. Zakadali take, e lokalne spoecznoci nie
podejm adnych dziaa wobronie ydw zpowodu niechci do nich
bd ze strachu.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej wGeneralnym Gubernatorstwie i Okrgu Biaystok otrzymao kryptonim akcja Reinhardt
(Aktion Reinhardt). Plan tej akcji przewidywa likwidacj gett, deportacj ludnoci ydowskiej do obozw zagady oraz przejcie mienia
pozostawionego przez zamordowanych. Akcj mia kierowa specjalny sztab ulokowany w Lublinie, kierowany przez Odilo Globocnika,
tamtejszego dowdc SS i policji (SSPF). Sztab i personel akcji Reinhardt liczy 453 oficerw ipodoficerw SS oraz ok. 350 stranikw
penicych sub wartownicz w obozach zagady. Do jej realizacji
przystpiono w poowie marca 1942 r., kiedy ydw z likwidowanego
getta wLublinie przewieziono do obozu wBecu.

Akcja Reinhardt.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

15

Obozy koncentracyjne iobozy

zagady jako element niemieckiej
polityki okupacyjnej na ziemiach
polskich

Nowe zadania obozw

koncentracyjnych.

raz zwybuchem II wojny wiatowej Niemcy przystpili do

rozbudowy sieci obozw koncentracyjnych. Nie tylko wzrosa ich liczba, ale zmienio si ich przeznaczenie oraz skad
narodowociowy wizionych. Obozy byy ju nie tylko miejscem osadzenia, odosobnienia i reedukacji winiw, ale przede wszystkim narzdziem wwalce zprzeciwnikami politycznymi oraz czonkami ruchu
oporu wkrajach okupowanych przez Niemcw.

Niemieckie obozy
koncentracyjne na
okupowanych ziemiach
polskich.

Zgodnie z ideologicznymi zaoeniami nazizmu ziemie polskie miay

zosta oczyszczone zniepotrzebnego rasowo elementu, co oznaczao wysiedlenie Polakw, izgermanizowanie polskiego terytorium przez
niemieckich kolonizatorw. Wlatach 19391945 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy utworzyli kilka centralnych obozw koncentracyjnych, m. in. wSztutowie (KL Stutthof) koo Gdaska, wOwicimiu
(KL Auschwitz) na Grnym lsku, na Majdanku wLublinie (KL Lublin) iwKrakowie (KL Plaszow). Kady ztych obozw mia liczne podobozy.

Kategorie winiw.

Najliczniejsz grup winiw obozw koncentracyjnych byli winiowie polityczni. Na wierzchnim ubraniu, tzw. pasiakach, nosili naszyty trjkt w kolorze czerwonym. W Auschwitz tatuowano winiom
na lewym przedramieniu numer ewidencyjny, wobozie na Majdanku
w Lublinie winiw oznaczano metalowym znacznikiem z wybitym
numerem ewidencyjnym.

16

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

17

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne w okupowanej Europie w czasie II wojny wiatowej.

Kategorie winiw wKL Auschwitz iich oznaczenia:

ydzi (tworzce szecioramienn gwiazd dwa trjkty)
Winiowie polityczni (czerwony trjkt) osoby aresztowane w akcjach represyjnych lub za dziaalno wruchu oporu, przewaali wrd
nich Polacy.
Winiowie aspoeczni (czarny trjkt) do tej kategorii zaliczono Cyganw oraz prostytutki.
Jecy wojenni (oznaczenie SU, Sowjet Union) wAuschwitz byli to wycznie jecy sowieccy.
Winiowie wychowawczy (oznaczenie EH, Erziehungshftling) osoby osadzone wobozie za faktyczne lub rzekome naruszenie dyscypliny
pracy.
Winiowie kryminalni (zielony trjkt)
wiadkowie Jehowy (fioletowy trjkt)
Homoseksualici (rowy trjkt)

Oryginalna tablica z oznaczeniami kategorii winiw w niemieckich nazistowskich obozach

koncentracyjnych.
r.: Domena Publiczna

18

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Prawie wszystkie obozy koncentracyjne miay wasne zakady produkcyjne, gospodarstwa rolno-hodowlane albo lokowano przy nich wielkie
fabryki koncernw niemieckich, ktrych produkcja najczciej zwizana bya zprzemysem wojennym. Winiowie byli wnich zmuszani
do niewolniczej pracy, mier zwycieczenia bya na porzdku dziennym. Dziesitkoway ich choroby, gd, wyczerpanie fizyczne i psychiczne, atake kompletna samowola nadzorcw SS. Przetrzymywano
ich wciasnych, nieogrzewanych nawet podczas surowych mrozw
drewnianych barakach.

Organizacja niemieckich
nazistowskich obozw
koncentracyjnych.

Wntrze baraku z drewnianymi pryczami pitrowymi dla winiw w Auschwitz-Birkenau. Wtakim baraku przebywao kilkuset winiw.
r.: Zbiory Roberta Szuchty

Poddawani byli pseudomedycznym eksperymentom, wwyniku ktrych umierali albo pozostawali na trwale okaleczeni.
Wszystkie obozy byy stworzone przez wadze Niemiec dla realizowania niemieckiej polityki nazistowskiej. Kierownictwo obozw, personel administracyjny oraz obsug stanowili Niemcy bd Austriacy.
Dochody obozw, pochodzce take z grabiey mienia nalecego do
ofiar, zasilay budet pastwa nazistowskiego, zktrego finansowano
niemiecki wysiek wojenny.
Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

19

Utworzenie
KLAuschwitz.

Obz koncentracyjny Auschwitz zosta zaoony 27 kwietnia 1940r. na

rozkaz Himmlera na przedmieciach Owicimia, polskiego miasteczka wcielonego w1939r. do Rzeszy. By to najwikszy obz niemiecki
wcaej okupowanej przez nich Europie.
Obz usytuowano w budynkach koszar wojskowych. By przeznaczony dla Polakw z Grnego lska i Generalnego Gubernatorstwa
dziaajcych ruchu oporu. Niemcy obawiali si, e nie starczy dla nich
miejsca wprzeludnionych wizieniach. Kolejnymi komendantami obozu byli: Rudolf Hss (do listopada 1943r.), Arthur Liebehenschel (do
maja 1944r.) iRichard Baer (do stycznia 1945r.).

Ju 14 czerwca 1940 r. hitlerowcy przewieli z wizienia w Tarnowie do obozu

koncentracyjnego Auschwitz pierwszy transport 728 winiw politycznych. Byli to
Polacy, wtym kilkunastu ydw, gwnie modzi ludzie, czonkowie podziemnych
organizacji niepodlegociowych, onierze kampanii wrzeniowej 1939r., ktrych
aresztowano, gdy prbowali przedosta si na Wgry, a stamtd do Francji, by
wstpi do powstajcej tam armii polskiej.
r.: Domena Publiczna

Wobozie osadzani byli take obywatele innych pastw okupowanej Europy. Poza Polakami, ydami, Romami oraz jecami sowieckimi nazici deportowali do KL Auschwitz ok. 25 tys. winiw innych
narodowoci. Najliczniejsz grup wrd nich stanowili Czesi, ikolejno Biaorusini, Niemcy, Francuzi, Rosjanie, Jugosowianie (Sowecy, Serbowie, Chorwaci) iUkraicy. Do obozu trafiali te winiowie
innych narodowoci (w liczbie od jednego do kilku, kilkunastu lub
20

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

kilkudziesiciu) m.in.: Albaczycy, Belgowie, Duczycy, Grecy, Hiszpanie, Holendrzy, Litwini, Luksemburczycy, otysze, Norwegowie, Rumuni, Sowacy, Szwajcarzy, Wgrzy, Wosi oraz Argentyczyk, Bugar,
Chiczyk iEstoczyk.
Przez cay okres istnienia obz by systematycznie rozbudowywany.
Wtym celu wysiedlono mieszkacw dzielnicy Zasole, aich domy zburzono. Do koca 1941 r. wysiedlono take ludno z okolicznych wsi:
Babice, Budy, Rajsko, Brzezinka, Broszkowice, Pawy i Harme. Na
oprnionym w ten sposb terenie o powierzchni 40 km utworzono
tzw. obszar interesw obozu (Interessengebiet). Sam obz otoczono wysokim podwjnym ogrodzeniem zdrutu kolczastego, przez ktry przepywa prd elektryczny o wysokim napiciu. Na supach ogrodzenia
umieszczono reflektory, owietlajce obz w nocy. Na rozstawionych
wzdu ogrodzenia wieach wartowniczych siedzieli uzbrojeni wbro
maszynow SS-mani.
Do obozu wioda brama, nad ktr, wzorem innych niemieckich
obozw koncentracyjnych, umieszczono napis Arbeit macht frei Praca
czyni wolnym. Brama ta znajdowaa si od strony pnocnej obozu,
niedostpnej iniewidocznej dla osb niepowoanych.

Rozbudowa
KLAuschwitz.

Ogrodzenie KL Auschwitz
r.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

21

Brama KL Auschwitz
r. Zbiory Roberta Szuchty

Winiw przybyych do obozu podczas pierwszego apelu wita kierownik obozu Karl Fritzsch
sowami:
Zapowiadam wam, e przyjechalicie tutaj nie do sanatorium, lecz do niemieckiego obozu koncentracyjnego, zktrego wyjcie istnieje tylko przez komin krematorium. Jeli to si komu nie podoba,
to moe i zaraz na druty wysokiego napicia. Jeli s wtransporcie ydzi, to nie maj prawa y
duej ni dwa tygodnie, ksia jeden miesic, pozostali trzy miesice.

Kompleks podobozw
KLAuschwitz.

22

Integraln czci obozu Auschwitz bya sie obozw podporzdkowanych obozowi macierzystemu (Stammlager) zlokalizowanemu wOwicimiu. Kompleks KL Auschwitz skada si wic z trzech czci: 1)
obozu macierzystego Auschwitz I; 2) obozu Auschwitz Birkenau (Auschwitz II) woddalonej o3 km wsi Brzezinka oraz 3) Auschwitz III-Monowitz (zesp zakadw przemysowych, wrd ktrych najwikszym
by IG Farbenindustrie zlokalizowany w wysiedlonych wsiach Dwory
iMonowice, gdzie jeszcze wstyczniu 1945r. wramach pracy przymusowej eksploatowano 35 tys. osb, w tym ok. 10 tys. winiw obozu
koncentracyjnego). Obozowi KL-Auschwitz podporzdkowanych byo
take ponad 40 podobozw wykorzystujcych niewolnicz prac winiw. Sie obozw filialnych KL Auschwitz obejmowaa teren lska,
anajdalej oddalony znajdowa si wBrnie, na terenie czeskich Moraw.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Wmarcu 1941r. wizytujcy KL Auschwitz Heinrich Himmler wskaza

na wie Brzezinka jako miejsce majcego tu powsta kolejnego obozu.
Pierwotnie planowano pomieci wnim 100 tys. sowieckich jecw wojennych. Skada si on mia zczterech czci nazywanych odcinkami.
Ostatecznie zbudowano dwa odcinki zdolne pomieci 80 tys. winiw
izaczto budowa trzeci odcinek dla 60 tys. winiw. To wanie ten
obz, jak si pniej okazao, Niemcy zamierzali przeksztaci wjeden
z gwnych orodkw ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej
wokupowanej Europie.

Utworzenie obozu
zagady
Auschwitz-Birkenau.

Od wiosny 1942r. obz Auschwitz-Birkenau sta si orodkiem natychmiastowej zagady dla ydw zEuropy Zachodniej, Poudniowej, Pnocnej iczciowo rodkowej. Wybudowano tu cztery komory gazowe,
ktre mogy umierci w cigu doby ok. 5 tys. osb, krematoria oraz
dwie prowizoryczne komory gazowe okrelane jako bunkier 1 i bunkier 2. Pierwszych ydowskich deportowanych przywieziono do Birkenau wmarcu 1942r. Bya to grupa 999 ydwek ze Sowacji i112
ydwek zFrancji. Kolejne transporty przyjeday zCzech iMoraw,
Holandii, Francji, Belgii, Grecji, Niemiec, Woch, Jugosawii, Norwegii iobszarw ZSRR. Od maja 1942r. do wrzenia 1944r. przywoono tu polskich ydw zrnych czci Generalnego Gubernatorstwa
oraz ziem wcielonych do Rzeszy. Najwicej deportowanych trafio do
Birkenau wokresie od maja 1942 do wrzenia 1943r., kiedy do obozu
docieray transporty liczce rednio 23 tys. osb. Od koca kwietnia
do lipca 1944 r. w Birkenau umiercono 438 tys. wgierskich ydw.
Ostatnia, najliczniejsza grupa polskich ydw zamordowana w Auschwitz-Birkenu, to ok. 60 tys. ydw zgetta wodzi (Litzmannstadt
ghetto), przywiezionych do obozu wsierpniu iwrzeniu 1944r.

Auschwitz-Birkenau
miejscem realizacji
zagady europejskich
ydw

Do obozu zagady Auschwitz-Birkenau oprcz ydw kierowano take

winiw innych narodowoci oraz skazanych na kar mierci wobozie
macierzystym za rne przewinienia. Jedn zlicznych grup osadzonych
wBirkenau byli Romowie iSinti, dla ktrych wlutym 1943r. utworzono tzw. Zigeunerlager (obz cygaski). Osadzono wnim ok. 23 tys. osb
gwnie zNiemiec, Austrii, Czech iMoraw oraz zziem polskich (zokolic Biaegostoku). Obz cygaski zlikwidowano 2 sierpnia 1944r. na
polecenie Himmlera, mordujc wkomorze gazowej pozostajcych jeszcze przy yciu 2897 cygaskich mczyzn, kobiety idzieci.

Likwidacja obozu
cygaskiego
wAuschwitz-Birkenau.

Po wojnie prbowano oszacowa liczb ofiar tej najwikszej w historii fabryki mierci. Trzeba byo wielu lat interdyscyplinarnych prac
badawczych, by sporzdzi moliwie najdokadniejszy bilans jej dziaalnoci okaza si przeraajcy. Szacuje si, e wlatach 19401945

Liczba ofiar
KLAuschwitz.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

23

r.: Archiwum Muzeum Auschwitz-Birkenau wOwicimiu

Fotografia lotnicza kompleksu obozowego Auschwitz

wykonana przez pilotw amerykaskich latem 1944r.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

24

Budynek krematorium nr III wAuschwitz-Birkenau.

r.: Archiwum Muzeum Auschwitz-Birkenau wOwicimiu

Krematorium III wraz zczci podziemn, wktrej znajdowaa si komora gazowa, uruchomiono 25 czerwca 1943r. Dziaao do dnia likwidacji obozu 20 stycznia
1945 r. SS-mani wysadzili je w powietrze. Wydajno krematoriw wadze SS
ustaliy w1943r. na 1440 cia wkadym zkrematoriw II iIII, ipo 768 wkrematoriach IV iV oraz 340 wkrematorium I, ktre miecio si wobozie macierzystym
Auschwitz I. Jednak wokresie duego nasilenia transportw wlatach 1943 i1944
wkrematoriach II iIII spalano cznie do 5 tys. zwok, awkrematoriach IV iV 3 tys.
na dob.

Ruiny krematorium nr III

widok wspczesny.
r.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

25

trafio do obozu Auschwitz ok. 1300 tys. osb, wtym ok. 1100 tys. ydw zcaej Europy (ok. 300 tys. ydw polskich i438 tys. wgierskich),
140150 tys. Polakw, ok. 23 tys. Romw iSinti, ok. 15 tys. radzieckich
jecw wojennych oraz ok. 25 tys. winiw innych narodowoci (m.in.
Czechw, Francuzw, Jugosowian, Biaorusinw, Ukraicw, Niemcw, Austriakw). Przewaajca cz deportowanych nie bya rejestrowana. Byli to gwnie ydzi, ktrzy prosto w wagonw kierowani
byli do komr gazowych. Przez cay okres istnienia obozu zarejestrowano jedynie 400 tys. winiw.

Spord 1 100 tys. zabitych wobozie Auschwitz najliczniejsz grup stanowili ydzi ok. 960 tys., nastpnie Polacy ok. 70 tys. 75 tys., Romowie iSinti ok. 20 tys., radzieccy jecy wojenni ok. 15 tys., winiowie
innych narodowoci ok. 10 15 tys. Kiedy 27 stycznia 1945r. wojska radzieckie wkraczay do obozu owicimskiego przebywao wnim zaledwie
ok. 7 tys. winiw wielu znich zmaro tu po wyzwoleniu.

* * *

KL Stutthof.

Ju we wrzeniu 1939r. Niemcy utworzyli obz we wsi Sztutowo koo

Gdaska od 1942r. KL Stutthof. Obz by przeznaczony dla Polakw
zPomorza Gdaskiego. Od wiosny 1944r. zaczto osadza wnim winiw zinnych rejonw, m. in. onierzy AK zpowstania warszawskiego.
Wostatnim okresie istnienia obozu wiziono tu du grup ydwek.
Do obozu trafiali take winiowie zkrajw batyckich (Litwa, otwa,
Estonia) iskandynawskich (Norwegia, Dania) oraz innych krajw Europy Zachodniej. Kolejnymi komendantami obozu byli: Max Pauly (do
sierpnia 1942r.) iPaul Werner Hoppe. Szacuje si, e przez obz przeszo blisko 130 tys. winiw, zktrych wedug rnych szacunkw od
60 tys. do 90 tys. zostao zamordowanych. 25 stycznia 1945r. Niemcy
zarzdzili ewakuacj obozu, zorganizowali tzw. marsz mierci pozostaych przy yciu winiw wgb Rzeszy.

Niemiecki obz
Plaszow w Krakowie.

Latem 1940r. wpoudniowej czci Krakowa Niemcy utworzyli obz

pracy przymusowej dla Polakw usytuowany przy kamienioomach.
Wmarcu 1941r. po zamkniciu getta ydowskiego wKrakowie wadze
niemieckie postanowiy przeksztaci go wobz pracy dla ydw (Judenarbeitslager). Obz ten znany pod nazw Plaszow rozbudowano,

26

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

aby pomieci wiksz liczb robotnikw. Winiowie, ktrych cz

doprowadzano codziennie z krakowskiego getta, pracowali w kamienioomach lub warsztatach produkcyjnych.
Wiosn 1943r. winiw byo ju 12 tys., co oznaczao przeludnienie. Podzielony na kilka czci obz otoczony by podwjnym ogrodzeniem zdrutu kolczastego, wok rozmieszczono 13 wie straniczych
wyposaonych w reflektory, karabiny maszynowe i sie telefoniczn.
W poudniowej i centralnej jego czci zlokalizowano rne zakady produkcyjne. 11 lutego 1943 r. komendantem obozu zosta Amon
Gth. Ocenia si, e osobicie zabi ok. 500 winiw. Podobnym okruciestwem zapisa si wpamici winiw, ktrym udao si przey,
dowdca stray obozowej Ferdinand Glaser.
Od sierpnia 1943r. do wrzenia 1944r. na terenie obozu niemal
codziennie odbyway si masowe egzekucje ydw przywoonych tu
z podkrakowskich miejscowoci. Pod koniec 1943 r. rozpoczto budow krematorium i komr gazowych, ktrych jednak nie ukoczono.
WPaszowie winiowie umierali zpowodu godu, chorb, morderczej
pracy, sadystycznego bicia, ginli wmasowych egzekucjach.
Jesieni 1944 r. Niemcy przystpili do likwidacji obozu. Liczne
transporty winiw wysyano do obozw koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau iStutthof. Obz zosta wyzwolony 20 stycznia 1945r. przez
zonierzy Armii Czerwonej. Ogem przez obz Plaszow przeszo
150 tys. ludzi, gwnie ydw zKrakowa, Mielca, Tarnowa iRzeszowa
oraz Wgier iSowacji. Liczb ofiar szacuje si na 80 tys. osb.
Wpadzierniku 1941r. decyzj Himmlera na przedmieciach Lublina, na Majdanku, utworzono obz dla radzieckich jecw wojennych.
Jego oficjalna nazwa brzmiaa Kriegsgefangenenlager der Waffen
SS in Lublin (Obz Jecw Wojennych wLublinie), ale pniej przeksztacono j w Konzentrationslager der Waffen SS Lublin (Obz
Koncentracyjny w Lublinie). W rzeczywistoci by to zarazem obz
koncentracyjny ijeniecki, atake obz zagady, pracy, karny iprzejciowy. Planowano pomieci wnim do 250 tys. winiw na terenie
opowierzchni ponad 500 ha. Niepowodzenia wojenne Niemcw spowodoway znaczne ograniczenie tych zamierze. Ostatecznie na obszarze 270 ha wybudowano 280 rnego rodzaju obiektw. Centraln
cz obozu stanowiy baraki przeznaczone dla winiw, usytuowane
na piciu tzw. polach winiarskich oddzielonych od siebie pasem zasiekw zdrutu kolczastego. Na kadym polu znajdoway si 22 drewniane baraki, wkadym znich na pitrowych pryczach lub goej ziemi
spao 500700 winiw. Winiowie obozu na Majdanku pracowali
take wlicznych zakadach produkcyjnych igospodarstwach rolnych
nalecych do SS.

KL Lublin obz
na Majdanku.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

27

Wyzwolenie obozu na
Majdanku. Bilans ofiar.

Obz zosta wyzwolony wlipcu 1944r. przez onierzy Armii Czerwonej. Wiziono w nim gwnie Polakw i ydw, ale obz w peni zasuguje na miano midzynarodowego, gdy osadzono w nim take
przedstawicieli ponad 52 narodowoci z29 pastw. Na Majdanku zamordowano 80 tys. osb, wtym ok. 60 tys. ydw.

Piece krematoryjne wobozie na Majdanku (zdjcie wspczesne).

r.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemcy nie zdoali zniszczy zabudowa obozowych izatrze ladw

popenionych tu zbrodni. Ju w1944r. na terenie byego niemieckiego
obozu na Majdanku postanowiono utworzy muzeum martyrologiczne.
Decyzj polskiego Sejmu z2 lipca 1947r. tereny obozu na Majdanku
oraz Auschwitz-Birkenau zostay uznane za miejsca pamici, ktre po
wsze czasy maj wiadczy ozbrodniach, jakie popenili niemieccy nazici wimi obkaczej idei czystoci rasowej przyszego wiata.
Konferencja w Wannsee.

28

20 stycznia 1942r. odbya si wWannsee pod Berlinem narada wysokich funkcjonariuszy III Rzeszy, wczasie ktrej omawiano techniczne
aspekty ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej wskali Europy.
Przedstawiono plan masowych deportacji ydw zodlegych zaktkw

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Europy do obozw zagady zlokalizowanych na okupowanych ziemiach

polskich oraz dalszej rozbudowy aparatu ludobjstwa. Odpowiedzialnym za realizacj tego programu w okupowanej Europie uczyniono
Adolfa Eichmanna. Po pierwszych masowych mordach ydw przez
Einsatzgruppen2 na wschodzie Europy (na zajmowanych latem i jesieni 1941 r. terytoriach Litwy, Biaorusi i Ukrainy), postanowiono
wymordowa wszystkich ydw polskich przebywajcych w Generalnym Gubernatorstwie. Decyzja wtej sprawie zapada zapewne jesieni
1941r. Wtym celu niemieccy nazici utworzyli obozy zagady (Vernichtungslager) suce wycznie mordowaniu ludzi.

***

Pierwszym niemieckim obozem zagady przeznaczonym dla ydw by

Kulmhof (w Chemnie nad Nerem). Transporty ludnoci ydowskiej
przyjeday zgett Kraju Warty. Wpiwnicach tzw. paacu kazano im
si rozbiera do naga, rozdawano rczniki imydo ikorytarzem pdzono ich do ciarwek ruchomych komr gazowych (tworzono pozory
wejcia do ani). Uywane w Chemnie nad Nerem ruchome komory gazowe na ciarwkach testowano wczeniej na Wschodzie. Ciarwki odjeday do pobliskich lasw, gdzie ciaa ludzi zagazowanych
wdrodze grzebano wdoach. Od lata 1942r. palono je na specjalnych
rusztowaniach, apniej wkrematoriach. Liczb ofiar szacuje si na
ponad 150. tys. osb. Oprcz ydw zamordowano tam kilka transportw Romw iSinti, ksiy izakonnic katolickich oraz polskich dzieci
zgermanizowanej Zamojszczyzny.

Pierwszy obz zagady

Kulmhof w Chemnie nad
Nerem w Kraju Warty.

Relacja Michaa Podchlebnika, rymarza zKoa, przewiezionego

pod koniec grudnia 1941r. do obozu zagady Kulmhof (fragment)
Zsamego rana koo godziny mniej wicej 8 zajechao przed paac auto.
Usyszaem gos Niemca przemawiajcego do przybyych. Mwi on midzy innymi: pojedziecie na wschd, tam s due tereny do pracy, trzeba
tylko przebra si wczyste ubranie, ktre bdzie wam dane, iwykpa

Einsatzgruppen (Einsatzgruppen der Sicherheitsdienstes (SD) und der Sicherheitspolizei

(SIPO) grupy specjalne Suby Bezpieczestwa iPolicji Bezpieczestwa powoane do
wykonywania zada specjalnych na zapleczu Wehrmachtu. Od czerwca 1941r. zajmoway
si likwidowaniem wrogw Rzeszy, za ktrych uznawano komunistw, Cyganw, aprzede
wszystkim ydw. Szacuje si, e ich ofiarami pado 1,5-2 mln ludzi.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

29

si. Rozlegy si oklaski. Wjaki czas pniej usyszelimy szuranie bosych ng na korytarzu piwnicznym wpobliu piwnicy, wktrej bylimy
zamknici. [] Po pewnej chwili usyszaem stuk zamykanych drzwi samochodu. Rozlegy si krzyki pukanie wcian auta. Nastpnie usy
szaem, jak zapuszczono auto ipo 67 minutach, gdy ju krzyki cichy,
samochd wyjecha zpodwrza. [] Trwao to cay dzie. [] Gdy wieczorem wrcili koledzy zpracy wlesie, powiedzieli oni, e zakopywali we
wsplnym grobie wlesie ydw zKodawy. Zwoki wyjmowali zduych
aut koloru czarnego, wktrych ydzi, jak wynikao zich opowiada, byli
zatruci gazami spalinowymi. [].

Obozy zagady
Akcji Reinhardt.

Wokresie od marca do lipca 1942r. ukoczono budow iuruchomiono trzy obozy zagady: wBecu, Sobiborze iwTreblince. Obozy te
usytuowano wzdu rzeki Bug, w pasie przygranicznym Generalnego
Gubernatorstwa, Komisariatu Rzeszy Ukraina i Okrgu Biaystok,
wpobliu niewielkich stacji kolejowych lecych na wanych szlakach
komunikacyjnych, wsporej odlegoci od wikszych miast. Niemcy liczyli na to, e zdoaj ukry masow zbrodni przed opini publiczn.

Pomnik ofiar nazistowskiego obozu zagady w Sobiborze.

r.: Zbiory Roberta Szuchty

30

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

17 tysicy kamieni wmurowanych wbetonow powierzchni symbolizuje gminy ydowskie, ofiary obozu zagady wTreblince.
r.: Zbiory Roberta Szuchty

Pomnikmiejsce pamici ofiar obozu zagady wBecu.

r.: Zbiory Roberta Szuchty

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

31

Technika zabijania ofiar

w obozach zagady.

Od wczesnej wiosny 1942 r. ydw z gett pdzono na okoliczne stacje kolejowe i w bydlcych wagonach, w straszliwych warunkach (po
80, 100, 120 osb w wagonie) transportowano do obozw zagady.
Prosto z wagonw dojedajcych do specjalnych bocznic kolejowych
wypdzano ich na plac, gdzie odbierano im podrczny baga i ubranie. Nastpnie oddzielano kobiety idzieci od mczyzn. Nieliczni silni izdrowi mczyni mieli szans przey jeszcze kilka dni lub kilka
tygodni wykorzystywano ich do katorniczej pracy przy sortowaniu
ubra i walizek lub oprnianiu komr i spalaniu cia, po czym ich
mordowano. Ofiary, wtym dzieci ikobiety wciy, zapdzano do tak
zwanych ani. Wrzeczywistoci byy to komory gazowe. Tu mordowani byli gazem spalinowym wytwarzanym przez czogowe silniki Diesla.

Relacja Obersturmfhrera SS Kurta Gersteina dotyczca zagady

ludnoci ydowskiej wBecu, zoona 4 maja 1945r.
[...] Nastpnego ranka okoo godz. 7. dao si sysze: Za 10 minut
nadchodzi pierwszy transport. Rzeczywicie po kilku minutach przyjecha pocig ze Lwowa; 45 wagonw z6700 ydami, zktrych 1450 byo
ju martwych [...] Pocig zatrzyma si. 200 Ukraicw odsuno drzwi
i bijc skrzanymi kaczugami wypdzao ydw z wagonw. [...] Nastpnie ruszya procesja [...] Przy drzwiach sta tgi SS-owiec, ktry ojcowskim tonem mwi do tych biedakw: przechodcie nie zatrzymujc
si! Powinnicie odsapn w komorach, oddychajcie gbiej, ta inhalacja jest konieczna, aby zapobiec chorobom i epidemiom. Na pytanie,
co si znimi stanie, odpowiedzia: Mczyni naturalnie powinni pracowa, budowa domy idrogi, akobiety nie musz pracowa. Jeeli tylko
zechc, mog pomc wkuchni lub gospodarstwie domowym [...] Na koniec komory zapeniy si bardzo ciasno [...] SS-owcy stoczyli ich jeden
do drugiego, jak tylko byo to wogle moliwe. Zamknito drzwi, pozostali oczekiwali nago swej kolejki na zewntrz. Ludzi mieli zabi spalinami silnika dieslowskiego. [...] Po 28 minutach oddycha zaledwie kilka
osb. Wkocu po 32 minutach nikt nie yje.
Ludzie z roboczego komando otwieraj drewniane drzwi z przeciwnej
strony. [...] Trupy, mokre od potu imoczu, znogami zabrudzonymi kaem ikrwi menstruacyjn, wyciga si na zewntrz. Trupy dzieci wyrzuca si. Nie wolno straci ani minuty. Nahajki Ukraicw wiszcz wrd
komanda. Dwa tuziny dentystw obcasami rozwiera szczki isprawdza,
czy jest zoto. Ze zotem na lewo, bez zota na prawo. Inni dentyci obcgami lub motkami wyamuj ze szczk zote zby ikoronki.

32

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Wpobliu przechadza si kapitan Wirth. By wswoim ywiole. Kilku

robotnikw szukao zota, brylantw ikosztownoci wnarzdach pciowych iodbytnicy [...] Nagie trupy odnoszono na okoo metrowej dugoci
noszach do jamy owymiarach 100 x 20 x 12 m. Po pewnym czasie warstwa trupw osiada znacznie imona byo ka nastpn warstw. Nastpnie zasypano je 10 cm piasku, tak e wystaway tylko pojedyncze
gowy irce.

Wobozach zagady Niemcy nie budowali krematoriw. Wpocztkowym okresie ciaa zagazowanych zakopywano w gbokich doach.
Od drugiej poowy 1942r. rozkadajce si zwoki wykopywano irazem
zciaami mordowanych palono na wielkich stosach na wolnym powietrzu. Bya to tzw. Sonderaktion 1005, ktr dowodzi SS-Standartenfhrer
Paul Blobel. Mienie ofiar (wtym ubrania, wyrywane pomiertnie zote
zby) byo konfiskowane, segregowane i wysyane specjalnymi transportami do centralnych magazynw akcji Reinhardt wLublinie.
Wsierpniu 1942r. przeksztacono cz obozu na Majdanku wLublinie wobz zagady dla ludnoci ydowskiej. Rozpoczto budow piciu
komr gazowych, ktr ukoczono wpadzierniku. Wkomorach tych
stosowano tlenek wgla wpuszczany bezporednio zbutli lub cyklonB.
Piece paleniskowe uywane wkrematorium byy zdolne spali do 1tys.
cia na dob. W obozie na Majdanku do jesieni 1943 r. mordowano
gwnie ydw zLubelszczyzny.

Zagada polskich ydw

na Majdanku.

3 listopada 1943 r. Niemcy rozstrzelali 42 tys. winiw ydowskich

przebywajcych jeszcze wobozach pracy na Lubelszczynie. Akcj t
nazwano Erntefest (doynki). Miaa ona zakoczy proces zagady
ydw wGeneralnym Gubernatorstwie. Tego dnia na Majdanku rozstrzelano prawie 18 tys. winiw ydowskich.

Akcja Erntefest.

Niezwykle trudno jest ustali liczb ofiar obozw zagady. Zuwagi na

charakter tej zbrodni, ch ukrycia jej przed opini wiatow i sam
sposb przeprowadzenia mordu Niemcy nie prowadzili ewidencji osb
przywoonych do obozw akcji Reinhardt na mier. Nie prowadzono take rozbudowanej dokumentacji obozowej, jak w Auschwitz
iwinnych obozach koncentracyjnych. Obecnie szacuje si, e wczasie
akcji Reinhardt zamordowano 70 proc. ydw zamieszkujcych Generalne Gubernatorstwo.

Liczba ofiar
zamordowanych
wobozach zagady

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

33

ydowskie ofiary obozw zagady akcji Reinhardt

Obz zagady

Czas istnienia

Liczba ofiar wtys.

Beec

Marzec grudzie 1942

450500

Sobibr

Maj 1942 padziernik 1943

170180

Treblinka

Lipiec 1942 padziernik 1943

800900

Majdanek

Sierpie 1942 listopad 1943

60

Razem

14801640

Bunty winiw
wobozach zagady.

W niektrych obozach zagady winiowie wszczynali zbrojne bunty.

Podczas buntu wTreblince wsierpniu 1943r. ok. 200 winiw ucieko zponcego obozu. Cz znich przeya. Wpadzierniku 1943r.
ok. 300 winiw ucieko podczas buntu z obozu w Sobiborze, a 58
znich ucieczka si powioda. Wdrugiej poowie 1943r. orodki zagady
wzdu rzeki Bug zostay zlikwidowane. Po wymordowaniu ostatnich
winiw, urzdzenia mierci, budynki zaogi obozu i baraki winiarskie zostay zdemontowane. Teren poobozowy zosta zniwelowany
i obsadzony rolinnoci. Nikt nigdy nie mia si dowiedzie, co tam
si stao. Rwnie ydowscy winiowie Sonderkomannda wAuschwitz-Birkenau wzniecili 7 padziernika 1944 r. bunt. Na wie o planowanym ich wymordowaniu rzucili si z podrcznymi narzdziami na
SS-manw, nastpnie przecili druty kolczaste wogrodzeniu iprbowali ucieczki. Niestety ucieczka si nie powioda, 451 winiw zostao
rozstrzelanych.

Obozowy ruch oporu.

Misja Witolda Pileckiego.

O istnieniu niemieckich obozw koncentracyjnych wiedziaa nie tylko okoliczna ludno. Od samego pocztku ich funkcjonowania polskie
wadze konspiracyjne byy informowane oich przeznaczeniu iwarunkach, w jakich przebywaj winiowie. Informacje te przekazywali
uciekinierzy, atake sami winiowie, ktrzy zakadali tajne organizacje. Przykadem niezwykego powicenia jest dziaalno rotmistrza
wojska polskiego Witolda Pileckiego.
Winiowie przekazywali rwnie wiadomoci przez mieszkacw
miejscowoci przyobozowych, ktrzy z naraeniem ycia zaopatrywali
komanda pracujce poza obozem wlekarstwa iywno. Na ziemi owicimskiej wtak dziaalno zaangaowanych byo ponad 1200 osb.

34

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Witold Pilecki (19011948) bra udzia w walkach wrzeniowych 1939r. Po klsce Polski przeszed do konspiracji
wojskowej, wsptworzy Tajn Armi Polsk. We wrzeniu
1940r. dobrowolnie wmiesza si wapank uliczn wWarszawie izosta przewieziony do nowo utworzonego KL Auschwitz (przebywa tam do 1943 r.). Mia zaoy w obozie
organizacj konspiracyjn, ktra pozostawaaby wkontakcie zpolskim podziemiem; regularnie wysya meldunki do
centrali w Warszawie. Wsppracowa z wieloma winiami, wtym ze Stanisawem Dubois, Xawerym Dunikowskim,
Bronisawem Czechem. W kwietniu 1943 r. wraz dwoma
winiami uciek z obozu. Przedosta si do Warszawy,
gdzie przedstawi projekt ataku na obz, niezaakceptowany
jednak przez dowdztwo AK. W1944r. bra udzia wpowstaniu warszawskim. Po wojnie w 1947 r. aresztowany
przez komunistw, zosta skazany za dziaalno niepodlegociow na kar mierci, ktr wykonano.
r.: Domena Publiczna

Jan Karski (wa. Kozielewski, 19142000) jako kurier

Polskiego Pastwa Podziemnego przedostawa si dwukrotnie na Zachd zmeldunkami osytuacji wokupowanej
Polsce. W czasie drugiej misji, jesieni 1942 r. przekaza
przedstawicielom rzdu RP na uchodstwie, a nastpnie
politykom brytyjskim iamerykaskim wtym prezydentowi USA iprezesowi wiatowej Organizacji Syjonistycznej
raport opooeniu ludnoci ydowskiej na okupowanych
ziemiach polskich, zprob oudzielenie pomocy mordowanym ydom. Informacje na ten temat uzyska od czonkw podziemnych organizacji ydowskich. Sam rwnie
dwukrotnie wchodzi do getta w Warszawie, udao mu
si take dotrze do obozu wIzbicy Lubelskiej, gdzie by
wiadkiem przygotowywania transportu ydw do obozu
zagady wBecu.
r. MSZ

Wadze Polskiego Pastwa Podziemnego podejmoway dziaania

wspierajce winiw niemieckich obozw koncentracyjnych, aprzez
rzd na uchodstwie informoway o zbrodniach popenianych w obozach wadze wolnych pastw iopini midzynarodow. Wlatach 1942
i1943 konspiracyjne organizacje polskie wyday szereg ulotek ibroszur

Informowanie
wiata ozbrodniach
popenianych
wniemieckich obozach
koncentracyjnych.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

35

Winieta broszury Auschwitz Obz mierci

Jedna z pierwszych broszur informujca
o obozie Auschwitz. Napisaa j winiarka
tego obozu, Natalia Zarembina, ktrej udao
si z niego wydosta. Ksika ukazaa si
wokupowanej Warszawie wgrudniu 1942r.
wnakadzie 2500 egz. Wlatach 19431945
opublikowano j wwolnym wiecie womiu
jzykach m. in. po chisku.
r.: Zbiory Roberta Szuchty

informujcych polsk iwiatow opini publiczn oobozach iapelujcych opomoc dla uwizionych.
Ju w1941r. przedstawiciel polskiego rzdu na uchodstwie wLondynie zwrci si do wadz brytyjskich zsugesti bombardowania obozu
wAuschwitz. Wadze brytyjskie odmwiy jednak takiej interwencji.

Na sugestie rzdu polskiego, aby uy samolotw do bombardowa obozu Auschwitz w1941r., marszaek lotnictwa angielskiego Richard Peirse, wpimie skierowanym do premiera Rzdu Polskiego iNaczelnego
Wodza gen. Wadysawa Sikorskiego, odpowiedzia:
Bardzo starannie rozwayem propozycj [...] w sprawie ataku lotniczego na obz koncentracyjny wOwicimiu. [...] zdecydowalimy [...]
zprzykroci to donosz, e udany atak na Owicim nie jest do wykonania wpraktyce. Skadaj si na to dwie gwne przyczyny. Po pierwsze, nasze siy bombowe maj za naczelne zadanie atakowanie pewnych
orodkw przemysowych [...] Po drugie, wiemy znaszego dowiadczenia, e sporadyczne ataki na takie cele, jak Owicim, najprawdopodobniej nie dayby oczekiwanego rezultatu, tj. zniszczenia ogrodze zdrutu
kolczastego iskadu amunicji tak, aby umoliwi ucieczk jecom.

36

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Podobnie w1944r. midzynarodowe organizacje ydowskie zwracay

si do aliantw ozniszczenie wAuschwitz-Birkenau urzdze mierci.
Bezskutecznie. Pokonanie III Rzeszy ibombardowania obiektw przemysowych w Niemczech zostay uznane przez strategw amerykaskich i brytyjskich za priorytetowe. Amerykanie zasaniali si rwnie
niemonoci uycia si militarnych do celw nie wojskowych.
Niemiecka polityka podsycaa konflikty midzy Polakami i ydami, a wszechobecna propaganda antysemicka prowadzia do wzrostu nastrojw nieprzychylnych ydom. Dochodzio do pogromw,
a nawet mordw na ydach. Nierzadkie byy wypadki szantaowania

Polacy wobec zagady

ydw.

Niemieckie
obwieszczenie
przypominajce o karze mierci
za opuszczanie gett dla ydw
iudzielan im pomoc dla Polakw.
r.: Domena Publiczna

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

37

i denuncjowania ukrywajcych si ydw, wyudzanie od nich pienidzy lub ich dobytku. Ten haniebny proceder zosta jednoznacznie
potpiony i by surowo karany przez organy Polskiego Pastwa Podziemnego.
Jednoczenie cz Polakw podejmowaa prby niesienia pomocy
ydom. Atrzeba pamita, e wPolsce za pomoc ydowi grozia kara
mierci dla caej rodziny, anawet ssiadw osoby udzielajcej pomocy.
Pomocy ydom udzielay osoby prywatne, zgromadzenia zakonne oraz
instytucje powoane do tego celu przez Polskie Pastwo Podziemne. Najwaniejsz znich bya Rada Pomocy ydom egota, powstaa wgrudniu 1942r., finansowana przez rzd RP na uchodstwie oraz organizacje
ydowskie wUSA. Szacuje si, e midzy kilkadziesit akilkaset tysicy Polakw udzielao wrnej formie pomocy ukrywajcym si ydom.
Po wojnie wpastwie Izrael utworzono Instytut Yad Vashem wJerozolimie. Od 1963r. przyznaje on osobom, ktre wczasie wojny bezinteresownie pomagay bd ratoway od Holokaustu ydw tytu
Sprawiedliwego Wrd narodw wiata. Spord 25271 uhonorowanych tym tytuem do 1 stycznia 2014r. 6454 osoby pochodz zPolski.

38

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Pami oniemieckich obozach

koncentracyjnych izagady

o wojnie dziki staraniom byych winiw pozostaoci niemieckich obozw zostay zachowane ku pamici ofiar iku przestrodze przyszym pokoleniom. Miejsca te s dzi wane dla ydw,
Polakw, Romw, Sinti iwielu innych narodw. Zdarzao si, e wok
tych miejsc wybuchay konflikty dotyczce sposobw upamitnienia.
Dlatego premier rzdu RP powoa Midzynarodow Rad Owicimsk zoon ze specjalistw zcaego wiata. Zajmuje si ona biecymi
kwestiami dotyczcymi stanu zachowania iupamitnienia tego wyjtkowego miejsca pamici. Midzynarodowe Centrum Edukacji oAuschwitz iHolokaucie, utworzone wol byych winiw KL Auschwitz,
przy Pastwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu prowadzi szerok dziaalno edukacyjn, o zasigu midzynarodowym,
iprzekazuje rzeteln wiedz otym, czym byy obozy koncentracyjne,
kto je zbudowa, kim byy ich ofiary.

Obowizek zachowania
pozostaoci po byych
niemieckich obozach
koncentracyjnych dla
przyszych pokole.

Po wojnie w rnych krajach pojawiy si gosy negujce istnienie

obozw mierci. Jednak zachowane dokumenty nazistowskie, relacje
byych winiw iwiadkw zbrodni oraz pozostaoci obozw imierciononych urzdze przeciwstawiaj tym tezom prawd ooprawcach
i o ofiarach. Dzi, gdy odchodzi ju pokolenie byych winiw, pojawiaj si nowe zagroenia, wrd nich wypaczone oceny wynikajce
zuproszcze ibraku rzetelnej wiedzy oII wojnie wiatowej ifunkcjonowaniu niemieckiego, nazistowskiego systemu obozw. Czasem niewiedza iignorancja doprowadza do braku wiary, e czowiek jest zdolny
do takich czynw.

Negowanie istnienia
niemieckich obozw
koncentracyjnych
izagady.

Zdarza si, e osoby nie znajce ani historii Polski, ani historii II wojny wiatowej uywaj okrelenia polskie obozy koncentracyjne.
Okrelenie to nie tylko faszuje histori, ale zdejmuje z Niemcw
odpowiedzialno za ich utworzenie, a Polakw, ktrzy byli ofiarami

Okrelenie polskie
obozy koncentracyjne
wyrazem niewiedzy
iignorancji.

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

39

niemieckich obozw koncentracyjnych, czyni niesusznie sprawcami. Dlatego rzd polski wystpi w 2006 r. do Komitetu UNESCO
ds. wiatowego Dziedzictwa o zmian nazwy miejsca pamici obozu
koncentracyjnego Auschwitz wOwicimiu. Inicjatywa polska spotkaa si zpoparciem izraelskiego Instytutu Yad Vashem oraz rodowisk
byych winiw obozu Auschwitz-Birkenau mieszkajcych dzi wrnych krajach wiata. 27 czerwca 2007r., podczas obrad 31 sesji, Komitet UNESCO przychyli si do polskiej propozycji izmieni nazw na:
Auschwitz-Birkenau. Niemiecki Nazistowski Obz Koncentracyjny
iZagady (19401945).

40

Niemieckie nazistowskie obozy koncentracyjne

Autor tekstu: Robert Szuchta

Publikacja sfinansowana przez
Departament Dyplomacji Publicznej i Kulturalnej
Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP