Professional Documents
Culture Documents
ZYSK I S-KA
WYDAWNICTWO
Wydanie II
ISBN 83-86211-84-9
Spis treci
Przedmowa (tumaczy Norbert Leniewski)
VII
5
93
Spis treci
II
3.
5.
304
272
Spis treci
6. Logika (tumaczy Jan Kariowski) 398
Definicja logiki 398
Logika dedukcyjna i indukcyjna 400
Logika dedukcyjna: sylogizm 404
Terminologia logiczna 404
Sdy twierdzce i przeczce 406
Sdy oglne, szczegowe i jednostkowe 410
Cztery kategoryczne sdy logiczne 412
Rozkad terminw 414
rednie, wiksze i mniejsze terminy 416
Reguy okrelania niezawodnoci i zawodnoci 419
Przeksztacanie zda jzyka potocznego w zdania logiczne
Zdania rwnoznaczne 431
Obwersja 432
Konwersja 434
Kontrapozycja 435
Bdy 436
Logika, semiotyka i semantyka 450
Podsumowanie 453
Odpowiedzi do wicze 454
Zalecana literatura 460
III
425
Przedmowa
Kilka lat temu New Yorker Magazine" opublikowa dowcipn
kreskwk. Przedstawiaa ona ksigarni, w gbi ktrej na stole
leay cztery ksiki przeznaczone na sprzeda. Tytuy byy
bardzo atwo czytelne: pierwszy Filozofia prosto wyoona, drugi
Filozofia jeszcze prociej wyoona, trzeci Filozofia bardzo prosto
wyoona i czwarty Filozofia najprociej wyoona. Std te nasz
tytu Filozofia prosto wyoona*. Jednake trzecie ju, od 1969
roku, wydanie tej ksiki nasuwa nam pytanie, czy zgodnie
z kreskwk nie powinnimy zmieni tego tytuu na Filozofia
bardzo prosto wyoona czy nawet Filozofia najprociej wyoona.
Kiedy ponownie przeczytalimy poprzednie wydania tej ksiki,
doszlimy do wniosku, e uczynilimy ju filozofi tak prost, e
bez powanego wypaczenia jej przedmiotu nie daoby si tego
uproszczenia pogbi, dlatego pozostawiamy tytu nie zmieniony.
Okazuje si, e rwnie tysice czytelnikw zgadza si z nami, e ksika jest wystarczajco prosta. Zostaa ona przetumaczona na wiele obcych jzykw, sprzedaa si w wielu
krajach Zachodu oraz w Nigerii, Hongkongu, Singapurze,
Izraelu i Australii. Chcielibymy, aby ksika ta trafia do
zwykych czytelnikw, ktrzy nie musz posiada specjalnego
przygotowania, ale ktrzy po prostu mieli zamiar zapozna si
z tym, rzekomo abstrakcyjnym" przedmiotem. Uywa si jej
take jako skryptu na wielu uniwersytetach caego wiata.
Otrzymalimy mnstwo listw od licealistw i studentw,
a rwnie od wykadowcw, ktrzy podkrelali, e jest to jedno
z najprostszych wprowadze do filozofii.
Niemniej jednak w filozofii ostatnich trzech dekad nastpi
istotny rozwj. Wydaje si wic, e przydaoby si nowe,
* Tak brzmi tytu amerykaskiego wydania (przyp. red.).
VI
Przedmowa
Avrum Stroi
University of California
San Diego
Wprowadzenie
Czym jest filozofia?
Filozofia jest zazwyczaj postrzegana jako, by moe, najbardziej zawiy i abstrakcyjny ze wszystkich przedmiotw, jako
dziedzina odlega od ycia codziennego. Pomimo e ludzie
myl o niej jak o czym poza ich zasigiem, czym odlegym
od normalnych zainteresowa, to przecie kady z nas ma
swoje filozoficzne pogldy, czsto bez wzgldu na to, czy zdaje
sobie z tego spraw, czy nie. Znamienne, e jakkolwiek wielu
ludzi ma niesprecyzowane pojcie o tym, czym filozofia jest, to
jednak termin ten pojawia si wielokrotnie w ich rozmowach.
Popularne zastosowania
V I II
Wprowadzenie
Wprowadzenie
IX
Argument Sokratesa
Sokrates w 399 roku p.n ,e. na procesie wytoczonym mu za goszenie
niebezpiecznych idei twierdzi, e powodem, dla ktrego filozofowa, byo to, i Nie zbadane ycie nie jest warte ycia". Utrzymywa
on, e prawie wszyscy mu wspczeni spdzaj swe ycie, gonic za
rnymi celami, jak sawa, bogactwo, przyjemnoci, nie pytajc
wcale siebie, czy jest to naprawd wane. Jeli nigdy nie zadadz
sobie takiego pytania i nie odpowiedz na nie szczerze, to nigdy te
nie bd wiedzie, czy robili co dobrego. Ich ycie moe okaza si
zmierzaniem ku nieuytecznym, a nawet niebezpiecznym celom.
Wprowadzenie
Wprowadzenie
XI
XII
Wprowadzenie
Wprowadzenie
XIII
uzasadnienia dla swych przekona, tworzenia zgodnego i spjnego systemu swych pogldw. Filozof jednak upiera si
przy tym, aby nie odpowiada na podstawowe pytania w pospieszny czy te mimowolny sposb. Byoby dalece lepiej
w ogle nie mie odpowiedzi, ni otrzyma nie sprawdzon
lub, co gorsza, z.
Dwa przykady
Aby przybliy, co robi i czego poszukuje filozof, dobrze bdzie
rozway dwa przykady ilustrujce sytuacje, w ktrych pojawia si konieczno intelektualnego przebadania pewnych podstawowych wierze i przekona. Pierwszy przykad odnosi si >
do filozofw greckich, ktrzy yli w VI wieku p.n.e. w wczesnej kolonii greckiej w Azji Mniejszej czci dzisiejszej Turcji.
Filozofowie greccy
Na podstawie naszych informacji o tej epoce wnioskujemy, e
wikszo ludnoci przyjmowaa mitologiczne wyjanienia wydarze, tak jak opisa to Homer. Wszelkie wydarzenia naturalne uwaane byy za efekt aktywnoci bogw i duchw, ktre
zamieszkiway ziemi. Rwnie konflikty, rywalizacja midzy
bogami, jak te ich zwizki z ludmi uznawano za wydarzenia
wiata widzialnego.
Pierwsi myliciele, ktrzy zapocztkowali poszukiwania filozoficzne, uznali, e nieodpowiednio tych wierze wyniknie
zaraz po ich zbadaniu. Rne spoecznoci miay rne mitologie, wikszo z nich bya wewntrznie skcona lub zwaniona z ssiadami. wczesne wyjanienia opieray si zawsze
na niewystarczajcych dowodach i z tego wzgldu nie mogy
zadowalajco wytumaczy czsto sprzecznych informacji
o wiecie. Filozofowie, ku przeraeniu wspczesnych, dali
dowodw na mitologiczne pogldy lub znalezienia teorii zadowalajcej ludzi rozsdnych. Odrzucajc tradycyjnie przyjmo-
XIV
Wprowadzenie
Wprowadzenie ____________________________________ X V
Na podstawie obu tych przykadw pochodzcych z czasw
pocztku filozoficznego namysu mona ju dostrzec to, co
wprawia w ruch filozoficzne poszukiwania. Zawsze bd istnie
ludzie gotowi zaakceptowa niemal kady pogld. Jednak
zawsze bd te istnie tacy, ktrym nie da spokoju to, co
w takich pogldach jawi si jako niekonsekwencja. Zawsze
powstanie pytanie, dlaczego przyj akurat te pogldy albo czy
s one prawdziwe. To filozofowie wanie zaczli stawia pytania i poszukiwa rozwiza. Jak to czyni i co osigaj, jest
gwnym przedmiotem filozofii.
Konkluzja
i
XI
Wprowadzenie
przeczytaniu tej ksiki. Po zrozumieniu istoty filozofii i znaczenia osigni filozofw bdzie mona stwierdzi, czy to
wszystko nie jest zwyczajn strat czasu. Jednoczenie bdzie
si mona przekona, e rozwaania w gwnych dziedzinach
filozofii logice, etyce, teorii poznania, metafizyce itd. daj
rozwizania rzeczywicie pilnych pyta. Mamy nadziej, e
wszelkie wnioski, do ktrych dojdzie czytelnik, bd si opieray na przemylanym rozwaeniu materiau, a wwczas bdzie
to rwnie rezultat filozofowania czytelnika.
Powtrzmy: najlepszy sposb zrozumienia filozofii to studiowanie jej i samo filozofowanie.
1
Etyka
Definicja etyki
6 _____________________________________________ Etyka
moe wywoa bl i cierpienie? Jeli tak, to w jaki sposb dobre
ycie moe by tosame z yciem przyjemnym, skoro istniej
ze przyjemnoci? A jeli nie istniej przyjemnoci, ktre ustanawiaj dobre ycie, to co wwczas? Jednym z powodw
badania etyki jest podejmowanie przez filozofw prb skonstruowania zadowalajcych odpowiedzi na pytania, ktre wymienilimy. Zgodnie z tym, bdziemy rozwaa kilka znanych
klasycznych i wspczesnych teorii etycznych, by zobaczy,
jakich odpowiedzi udzielaj one na te pytania. Zbadamy ich
korzyci i braki, przez co zaangaujemy si w studia filozoficzne, ktre okrelilimy jako etyk.
Etyka w yda codziennym
Bdem byoby postrzeganie etyki jako czysto akademickich
bada bez odniesienia do codziennego ycia czowieka. Kady,
kto dokonuje refleksyjnego namysu nad pewnymi sytuacjami
ycia codziennego, jest, w pewnym sensie, filozofem etyki.
Zamy, e kto wierzy, e nie powinno si zabija, ale wierzy te,
e naley broni swego kraju przed obcym najedc. Co zrobi ten
czowiek w przypadku wojny? Jeli odmwi walki za swj kraj, to
zdradzi przekonanie, e powinien jej broni. Z drugiej strony, jeli
bdzie walczy, to moe odebra komu ycie. Jak powinno si
zachowa w tych okolicznociach? Na co mona si zdecydowa?
Refleksje tego rodzaju, ktre skupiaj uwag ogu ludzi, s
motorem do tworzenia teorii etycznych. Rnica pomidzy
refleksjami wikszoci ludzi a refleksjami filozofa polega na tym,
e te drugie s bardziej systematyczne, chocia nie zawsze, s te
zwykle bardziej oglne. Kada jednostka moe prbowa rozwiza okrelony problem, podejmuj c okrelone dziaania w odpowiednich okolicznociach. Filozof prbuje generalizowa; pytaniem dla niego nie jest: Co jest susznym rodzajem dziaa dla
danej jednostki w danych okolicznociach?, ale raczej: Co jest
dobrym yciem dla wszystkich? Co jest celem, do ktrego wszyscy
powinni zmierza? Czy jest nim gromadzenie przyjemnoci czy
szczcie? Czy jest tosame z wypenianiem swego obowizku?
'7
Teorie klasyczne
aby je osign. Jest to podstawa pierwszej znanej teorii klasycznej, ktr poniej omwimy.
Platonizm
8 ____________________________________________ Etyka
zwanych Dialogami, midzy Sokratesem i innymi greckimi
filozofami z V wieku p.n.e.), to jednak pewne z nich s mu
czsto przypisywane. Pomimo e istniej kontrowersje co do
tego, czy Platon, czy te Sokrates utrzymywa pogld, e jeli
czowiek wie, czym jest dobre ycie, to nie moe dziaa
niemoralnie, uznajemy tutaj, e jest to wasny pogld Platona.
Wedle tego stanowiska zo wynika z braku wiedzy. Kiedy
ludzie odkryj, co jest suszne, to, jak utrzymuje Platon, nigdy
nie bd postpowa nikczemnie. Ale problem polega na tym,
eby odkry to, co suszne lub po prostu dobre, jak mwi
Platon. W jaki sposb mona tego dokona, skoro ludzie maj
odmienne opinie o tym, co jest dobrym yciem?
Platon odpowiada, e znalezienie natury dobrego ycia stanowi intelektualne zadanie bardzo podobne do odkrywania prawd
Platonizm
10
Etyka
Krytyka platonizmu
Platonizm ____________________________________
11
jedno i tylko jedno dobre ycie dla wszystkich; tak wic
w pewnych okolicznociach nie ma alternatywy dla przykazania Nie kradnij". Przyjrzyjmy si teraz krytycznie
tym zaoeniom; zaczniemy od przekonania, e posiadajc
wiedz o dobrym yciu, nie mona zachowywa si niemoralnie.
Wikszo krytykujcych Platona filozofw interpretowao
t tez jako wyraz psychologicznego sdu o tym, jak ludzie bd
postpowa w pewnych warunkach. Warunek ten stanowi, e
jeli posiadaj oni pewien rodzaj wiedzy, to bd zachowywa
si w pewien sposb. Zobaczymy, czy pogld Platona jest
prawdziwy. Zamy, e zamierzam sprzeniewierzy pienidze
w banku, w ktrym pracuj. Zamy te, e jest dla mnie jasne,
i kradzie jest zem. Teraz jednak nie zgadzam si z tym
twierdzeniem. Mog sdzi, a nawet udowodni, e kradzie
jest czynem susznym. Skoro jednak kradzie jest rzeczywicie
zem, to zwyky czowiek mgby mi w takim razie wykaza
brak wiedzy moralnej. Przypominaoby to sytuacj, gdybym
kci si, e dwa i dwa jest pi. Utrzymujc taki pogld,
bybym w oczywistym bdzie. Jeli posunbym si do kradziey pienidzy z banku, to mona by byo powiedzie, e
postpiem niemoralnie z powodu braku wiedzy. Tak te
oceniby mnie Platon zwyczajnie nie rozumiem, co znaczy
prawy sposb ycia". Jeli mona do takiego przypadku
zastosowa platonizm, to okazuje si, e jest on zgodny z powszechnymi pogldami moralnymi. Z drugiej strony, interpretowany jako psychologiczne wytumaczenie tego, jak ludzie
zachowuj si w kadym przypadku, zdaje si mie powane
braki. Dla niektrych ludzi moe by zrozumiae, e kradzie
jest zem; lecz pomimo to mog wci kra. Platon powiedziaby o nich, e naprawd nie wiedz, co znaczy kra, dopki
nie dokonaj tego, o czym wiedz, e jest ze. Ale jeli mwimy
do takich ludzi i jeli zdradzaj oni oznaki rozumienia, co
znaczy kra, i dalej, jeli uznaj to za moralnie niewaciwe, ale
nadal tak postpuj, to okazuje si, e naleaoby odrzuci
tumaczenie Platona, skoro niektrzy ludzie, jak si wydaje,
bd postpowa le, podczas gdy wiedz, co jest susznym
12
Etyka
Platonizm
13
zrzuci bomb? Trzeba przyzna, e niekiedy nabywanie dalszych informacji o danej sytuacji rozwizuje problemy dotyczce rodzaju postpowania w niej, ale naley te pamita,
e nie zawsze tak jest, i wtedy wanie nie mona zaakceptowa
platonizmu bez wikszych zastrzee. Platon by w bdzie,
uwaajc, e wiedza moralna jest podobna do wiedzy naukowej
lub matematycznej.
Wynika z tego dalsza krytyka. Traktujc moralno jako
przedmiot wiedzy, natomiast intelektualn zdolno umoliwiajc uchwycenie abstrakcyjnych prawd moralnoci uznajc
za warunek wstpny moralnego zachowania, Platon wykluczy
moliwo w peni moralnego zachowania si wszystkich. Tak
umiejtno przypisa jedynie kilku intelektualnie uzdolnionym
jednostkom. Skoro moralne zachowanie zakada odpowiedzialno za wasne postpowanie, to nie mona powiedzie, e ci,
ktrzy nie maj intelektualnych zdolnoci, mog y moralnie,
chyba e pozwol, aby rzdzili nimi ci, ktrzy takie zdolnoci
wykazuj. Postpowanie nie jest prawdziwie moralne lub
niemoralne pki nie jest wynikiem wolnego wyboru dziaajcego. Aby dokona wyboru, jednostka musi mie tego rodzaju zdolno moralnego rozumowania, ktr Platon przyzna
tylko niewielu ludziom. Znowu bdziemy mogli si przekona,
e Arystoteles wykazuje wysz ni Platon wiadomo tej
podstawowej cechy moralnego zachowania.
Drugim gwnym zaoeniem platonizmu jest to, e istnieje
jeden i tylko jeden rodzaj susznego postpowania dla wszystkich: nazwalimy to absolutyzmem. Nie moemy rozway
tego problemu bardziej szczegowo, poniewa musielibymy
najpierw omwi etyk wspczesn. Ju w czasach antycznych
pogld ten by mocno krytykowany, m.in. przez najwikszego
ulubieca Platona Arystotelesa. Przejdmy zatem do moralnej filozofii Arystotelesa, aby zrozumie, jak bardzo rni si
ona od platonizmu, a zwaszcza w jaki sposb odrzuca Platoski dogmat o tym, e istnieje jeden i tylko jeden rodzaj
susznego postpowania w danej sytuacji moralnej, e dobre
zachowanie jest moliwe bez moralnego rozumienia i e znajomo dobra zawsze doprowadzi do cnotliwego zachowania.
14 ________________
Etyka
16
Etyka
17
18
Etyka
wiestwie do Platona, ktry narzuca wszystkim sztywne wymogi, nawet wbrew ich skonnociom, pragnieniom, standardom yciowym, temperamentom itd., Arystoteles jest o wiele
mniej rygorystyczny. Jest to widoczne w jego doktrynie przyjemnoci. Arystoteles odrzuca pogld, e przyjemno jest cakowicie za. Utrzymuje on, e nie mona by szczliwym bez
adayca^rzyjemnoci w yciu; wyraa to jego sawny epigram:
Nikt nie moe by szczliwy, cierpic.
Oglnie rzecz biorc, wydaje si suszne postpowanie pomidzy skrajnociami, istniej jednak sytuacje, w ktrych ta
rada si nie sprawdzi. Na przykad, nie ma drogi poredniej
midzy spenieniem obietnicy a nie spenieniem jej. Czowiek,
ktry dotrzymuje obietnicy, jest dla nas moralny, a niemoralny,
gdy j zrywa (chyba e istniej jakie nadrzdne okolicznoci).
Najwaniejsze w takiej sytuacji jest to, e nie istnieje rodek
albo dotrzymuje si obietnicy albo nie. To samo dotyczy
mwienia prawdy albo mwi si prawd, albo nie i tu
rwnie doktryna rodka nie ma zastosowania. Cnoty takie,
jak sowno i prawdomwno da si lepiej zanalizowa z Platoskiego punktu widzenia: wydaj si cnotami absolutnymi,
nie relatywizowanymi do rnych ludzi i sytuacji, jak na
przykad cnota dzielnoci (ktra jest rodkiem pomidzy brawur a tchrzostwem).
Drug i moe istotniejsz cech tej doktryny jest to, e
Arystoteles przede wszystkim proponuje filozofi umiaru. Utrzy-
20
Etyka
21
22
Etyka
Krytyka hedonizmu
24
Etyka
25
26
Etyka
Cynizm
Cynizm
27
28
Etyka
Wczeni cynicy, jak Diogenes, praktykowali skromne i nawet ndzne ycie do tego stopnia, e upodabniali si do
zwierzt. W rzeczywistoci, sowo cynik" pochodzi od greckiego kunos", ktre znaczy podobny psu" (w jzyku angielskim wystpuje wyraz pokrewny canine", czyli psi").
Diogenes, na przykad, y w beczce i wyrzek si wszelkich
zbytkw ubioru, poywienia, higieny osobistej itd. Istnieje
znana opowie o nim i Aleksandrze Wielkim, wwczas najwikszym wadcy wiata. Aleksander zoy wizyt
Diogeneso-wi i spyta, czy jest co, co mgby dla niego
zrobi, by poprawi mu ndzne warunki. Diogenes
odpowiedzia rzekomo: Tak, moesz odsoni mi wiato,
bym widzia soce.
Cynicy utrzymywali, e wiat jest z gruntu zy; aby y
poprawnie, ludzie musz wyrzec si uczestnictwa w nim. Nawet
jeli yje si wasnym yciem, to zwykle powica sieje osiganiu dbr wiata pienidzy, domu, cennych ubra itd. Wszystkie te rzeczy s rwnie nietrwae jeli ufamy, e szczcie
polega na ich posiadaniu, to dalimy si ponownie zwie.
Konsekwentnie, trzeba si oby bez wszelkiej powierzchownoci czy to prywatnej, czy publicznej. Jeli mona znale
ratunek w wiecie, to trzeba go znale w sobie na tym polega
Cynizm__________________________________________ 29
Interesujce jest jak sowo cyniczny" nabrao wspczesnego znaczenia. Wyrzeczenie si powierzchownych dbr pociga za sob odrzucenie innych ludzi, co w efekcie oznacza
cakowit obojtno i brak uczucia dla innych. Jakkolwiek
wczeni cynicy Diogenes i Antystenes wiedli moralne
i proste ycie w skrajnej skromnoci, to nastpni wykorzystywali t nauk dla korzyci osobistych. Poyczali pienidze
i ywno od przyjaci, a gdy nadszed czas zwrotu poyczki,
stosowali nauk o obojtnoci. Ludzie stopniowo dochodzili
do wniosku, e doktryna ta jest stosowana nieszczerze i na
wyrost w ten sposb sowo cynik" nabrao wspczesnego
znaczenia.
Daje si zauway, e cynizm by pierwotnie doktryn
antyspoeczn. Nie wykazywa, jak ludzie mog by szczliwi
jako istoty spoeczne, proponowa natomiast sposoby osigania indywidualnego ratunku. W ten sposb znacznie przyczyni
si do filozoficznego podwaania standardw spoecznych, dowodzc, e tylko indywidualna cnota ma podstawow wano.
30 ____
Etyka
Stoicyzm
Uzasadnione bdzie opisanie stoicyzmu jako najbardziej wpywowej doktryny antycznego wiata zachodniego przed nadej-
Stoicyzm
31
32
Etyka
zmieni. Mona unikn frustracji, zawodu i rozpaczy wynikajcych z prb dokonania zmian, jeli si zrozumie, e wszystko, co si wydarza, jest z gry ustanowione. Rozumiejc to,
stajemy si wolni, natomiast nie jestemy wolni, kiedy nadal
prbujemy co zmienia. Obojtno daje specyficzn wiadomo, dziki ktrej wydarzenia zewntrzne nie s w stanie
oddziaywa na podstaw naszego charakteru wtedy stajemy
si cnotliwi. Stoicy uznali za wane uwolni si od pragnie
i emocji.
Stoicyzm rni si od cynizmu pod podstawowym wzgldem. Cynicy uwaali, e nie potrafi zapobiec upadkowi wiata
i zrezygnowali z tego zamiaru. yli jak psy". Ale stoicy dowiedli,
e ten rodzaj rezygnacji nie by konieczny. Nie trzeba rezygnowa z rzeczy materialnych, mona y przyjemnie i cieszy
si powodzeniem, pod warunkiem, e nie oddamy si temu bez
reszty. Trzeba pozosta obojtnym na to, aby straciwszy dobra
Krytyka stoicyzmu
Stoicy zm
33
3) stoicyzm stosuje si wycznie do niecodziennych okolicznoci i dlatego nie moe by uznany za etyk uniwersaln.
Rozwaymy wszystkie, rozpoczynajc od trudnoci logicznej.
Stoicy utrzymywali, e kade wydarzenie, czy jest to spadajcy meteoryt, czy zastanawianie si nad dzisiejszym obiadem, jest z gry ustanowione zgodnie z boskim planem. Jeli
przyj t nauk, to zmiana warunkw, w jakich si znajdujemy, stanie si niemoliwa. Skoro wydarzenia s z gry
zaplanowane, to nie mona w aden sposb na nie wpyn.
Co istotniejsze, nie mona te zmieni swego losu. Inaczej
mwic, nie jestemy wolni", ale zwizani wasnym przeznaczeniem. Przeczy to stoickiemu pogldowi o moliwoci
zmiany swego charakteru. Wedug niego, czowiek moe zmieni swoje usposobienie na tyle, aby sta si obojtnym na to,
do czego by silnie przywizany. Utrzymujc to stanowisko,
stoicy wnioskowali, e ludzie posiadaj wolno od zmiany
swoich charakterw; e mog zmieni pewne naturalne wydarzenia w wiecie, mianowicie te, ktre tworz jego wol. Istnieje
wic w tej teorii podstawowa sprzeczno: czowiek jest wolny
i nie jest wolny. Wida to wyranie, jeli przyjmiemy drugie
twierdzenie alternatywy (tj. czowiek nie jest wolny), gdzie nie
mona mwi o zmianie charakteru. Charakter jest cile
okrelony przez prawa natury, wic nie mona go zmieni.
Z drugiej strony, jeli czowiek ma wolno zmiany swego
charakteru, to teza, e wszystkie wydarzenia s z gry wyznaczone jakim mistrzowskim planem, musi by faszywa.
Ten dylemat, zwany czasami problemem wolnej woli, jest
jednym z najbardziej trwaych i kopotliwych zagadnie filozoficznych. Pojawia si on nie tylko w filozofii stoickiej, ale
rwnie w filozofii religijnej oraz we wspczesnej psychologii.
Na przykad, psychologowie wspczeni twierdzili czasami, e
nasze rodowisko i dowiadczenia tworz nas takimi, jakimi
jestemy. Zatem jeli kogo zamorduj, to oznacza to bdzie,
e zrobiem to z powodu dawnych przej. Uwzgldniwszy
ponadto pewn psychofizyczn konstytucj, popenione morderstwo okazaoby si koniecznoci. Krtko mwic, moje
34
Etyka
Etyka chrzecijaska
35
Etyka chrzecijaska
36
Etyka
Etyka chrzecijaska
37
38
Etyka
Etyka chrzecijaska
39
Przejdmy teraz od nakazw ku bardziej teoretycznym zagadnieniom. Gwny pogld etyki chrzecijaskiej mwi, e
dobre ycie mona osign przez zachowanie zgodne z boskimi wskazaniami (tj. zachowujc si wedle regu nadanych
przez Boga, w wykadni Kocioa).
Mwic o etyce chrzecijaskiej, nie mona pomin tego,
co jest by moe najwaniejsze z punktu widzenia etyki teoretycznej: jej autorytaryzm. Koci traktuje kodeks moralny
jako obiektywny i nieomylny wskanik waciwego zachowania,
ktrego zatem nie mona kwestionowa. Kodeks jest ujmowany jako wyraz woli Boga. Ten, kto amie te przykazania,
z definicji zachowuje si niemoralnie.
W praktyce sekty chrzecijaskie s ponownie podzielone
w kwestii rozumienia sposobu, w jaki odkrywa si wol Boga.
Sekty fundamentalistyczne" kad nacisk na sowo zapisane
w Biblii, dziki niemu mona odkrywa dosown" wol
Boga. Katolicy wierz, e Koci jest namiestnikiem Boga na
ziemi i dlatego wola Boga wyraana jest edyktami Kocioa.
Protestanci, ktrzy odrzucaj t doktryn, utrzymuj, e relacja pomidzy Bogiem i czowiekiem jest personalna i nie
wymaga porednika; podejmujc to, czego pragnie Bg, naley
poradzi si wasnego sumienia. Teoretyczn wykadni samej
teorii sumienia" mona znale w pismach biskupa Butlera.
Etyka chrzecijaska
41
42
Etyka
Filozofia Spinozy
Ocena filozofii Spinozy zmienia si znaczco od momentu jego
mierci w 1677 roku. Niektrzy krytycy bez wahania uznali go
za najwikszego spord etykw. Inni, ktrzy zapoznali si
z trudnym, a zawierajcym gwne pogldy etyczne Spinozy,
dzieem pod tytuem Etyka, uznali je za zagmatwane. Uwaali,
e jest nieczytelne z dwch powodw: po pierwsze, poniewa
uywa nieodpowiedniej dla problemw etycznych geometrycznej metody Euklidesa; po drogie, poniewa wedug nich system
jest le skonstruowany definicje decydujcych terminw s
niejasne, dowody pewnych twierdze niestosowne. Jednak najwiksi filozofowie uznali obie te opinie za skrajne. Pomimo
metodologicznych uchybie, Spinoza i tak musi by uznany za
jedn z najwaniejszych postaci historii etyki. Ci, ktrzy przy-
Filozofia Spinozy
43
44 ___________________________________________ Etyka
na jego gowie. Niech wszelkie przeklestwa Ksigi Praw
spadn na niego. I zapowiadamy Wam, e nikt nie moe
porozumiewa si z nim ani sowem, ani pismem, ani okazywa mu jakichkolwiek wzgldw, ani przebywa z nim
pod jednym dachem, ani zblia si do na mniej ni cztery
okcie, ani czyta czegokolwiek, co napisa.
Odrzucony przez ydw Spinoza y najpierw z niezalenymi chrzecijanami i spdzi reszt swego krtkiego ywota
bez bogactw i luksusw. Pracowa na utrzymanie, szlifujc
soczewki (zmar rzekomo w wyniku infekcji wywoanej
okru-chami szka), a w wolnym czasie pisa. W yciu
osobistym Spinoza bodaj najbardziej spord wszystkich
filozofw zbliy si do witoci; w dniu mierci by radosny i
nie obawia si niczego; pomimo czstych zjadliwych atakw
bardzo rzadko si zoci i rzadko traci rozsdek. Kiedy Jan de
Witt, przywdca Republiki Duskiej zosta zamordowany,
Spinoza, podobno po raz pierwszy, oburzy si na
posplstwo, ktre do tego doprowadzio.
Aby zrozumie, dlaczego filozofia Spinozy bya tak atrakcyjna dla pniejszych mylicieli, zacytujmy dokadnie pocztek nie ukoczonego traktatu O poprawie umysu, ktry jest
jednym z najznakomitszych istniejcych fragmentw pism filozoficznych. Niedogmatyczna, uczciwa prba odkrycia dobrego ycia przenika czytelnika z ogromn si. Spinoza pisze:
Nauczony dowiadczeniem, e wszystko, co si nam w yciu
powszednim zazwyczaj nastrcza, jest prne i zawodne,
tudzie przekonany, e wszystko, co bywao przyczyn lub
przedmiotem mego niepokoju, o tyle jeno zawierao w sobie
dobro czy zo, o ile przy tym doznawa wzrusze mj umys,
postanowiem w kocu dociec, czy nie ma czego takiego,
co by byo dobrem prawdziwym i mogo mi si udziela, i co
by wycznie samo, z wyczeniem wszystkiego innego,
mogo wzrusza mj umys, a raczej, czy nie ma czego
takiego, co skoro bym tylko to odnalaz i pozyska, napenioby mnie na zawsze nieprzerwan i najwysz radoci.
Filozofia Spinozy
45
Filozofia Spinozy
47
wedle kap-
Filozofia Spinozy
49
rysw lub przez przypadek; wszelkie dziaania s zdeterminowane przez dawne dowiadczenia, przez konstrukcj fizyczn
i psychiczn oraz przez dany stan praw natury. Po drugie,
Spinoza jest relatywist. Twierdzi, e nic nie jest dobre lub ze
w sobie, ale tylko w relacji z czym. Tak wic nie ma sensu
mwi, e olej rycynowy jest wewntrznie dobry, jest on dobry
relatywnie, tzn. dla danej osoby w okrelonych warunkach.
Kiedy kto jest chory, a olej rycynowy pomaga mu wyzdrowie,
to wwczas moemy uzna go za dobry dla tego chorego. Nie
bdzie on jednak dobry, jeli zastosujemy go w przypadku
zapalenia wyrostka robaczkowego, poniewa wtedy spowoduje
mier chorego. Skoro ta sama rzecz (tj. olej rycynowy) moe
w rnym czasie rnie oddziaywa na t sam osob, to jej
dobro lub zo nie moe by rozwaane jako jej cecha wewntrzna, jak na przykad jej gsto, ale tylko jako cecha, ktra
pojawia si w relacji do czego (chorego w przypadku oleju
rycynowego). Jest to pogld bardzo istotny, poniewa doprowadza Spinoz do stwierdzenia, e bogactwo, sawa i rozkosze zmysowe nie s wewntrznie wartociowe. Nie s one
wartoci ze wzgldu na nie same, ale tylko jako rodki
prowadzce do osignicia szczcia. Te rzeczy s dobre, jeli
oddziauj na ludzi w podany sposb, kiedy jednak oddziauj inaczej, s ze. Jak mwi Spinoza: ...liczne s przykady ludzi, ktrzy dla swych bogactw ponosili przeladowania, dochodzce a do mierci, tudzie takich, ktrzy dla
zdobycia skarbw naraali si na niebezpieczestwa, a w kocu yciem przypacili sw gupot".
Wziwszy pod uwag dwa fakty, e wszelkie wydarzenia s
zdeterminowane prawami naturalnymi, przez co ludzie nie s
wolni, oraz to, e rzeczy same w sobie nie s dobre ani ze, na
czym zatem bdzie polega dobre ycie? Wedug Spinozy, takie
ycie polega na posiadaniu jakiego stosunku do wiata. Stosunek ten jest po czci emocjonalny, a po czci racjonalny.
Cz racjonalna tego stosunku polega na uznaniu prawdy, e
wszelkie zdarzenia s zdeterminowane; cz emocjonalna natomiast, na akceptacji tego faktu. Jest to, jak mwi Spinoza,
wiedza o jednoci czca umys z ca Natur".
Innymi sowy, Spinoza dowodzi, e czowiek bdzie szczliwy, jeli zrozumie, e istniej granice ludzkiej mocy; rozumiejc,
e wszystko, co si wydarza, musi koniecznie si wydarzy, nie
bdzie trwoni wasnej energii, przeciwstawiajc si im. Kiedy
umiera przyjaciel, to nie naley poddawa si emocjom, poniewa jest to element naturalnego wzoru. Kiedy potrafimy dostrzega w kadym wydarzeniu cz wikszego systemu (widzc je w wiecznoci", wedle jego sw), nie bd nas ju
niepokoi i straszy wydarzenia z naszego ycia. W ten oto
sposb mona y szczliwie.
Filozofi Spinozy mona zatem interpretowa jako wyznaczenie kierunku, ktry umoliwia ludziom uniknicie lku,
niepokoju i nieszcz. Poniewa pojawiaj si one tylko wtedy,
gdy stajemy si niewolnikami naszych emocji czowiek,
ktry nie przyjmuje tego pogldu, znajduje si w ludzkiej
niewoli". Istnieje jednak moliwo samowyzwolenia si, a to
tylko wtedy, gdy rozumiemy, e bieg natury jest wyznaczony
z gry oraz jeli rozumiemy, e nic nie jest dobre lub ze samo
w sobie", lecz wycznie moe sta si dobre lub ze w zalenoci od tego, jak na nas oddziauje. Ksztatujc swoje
nastawienie, mona ostatecznie rozwin taki stosunek do
wiata, ktry uwolni nas od emocjonalnego niewolnictwa
wwczas bdziemy wie dobre ycie.
Jak wspomnielimy, najdoskonalszym dzieem Spinozy jest
Etyka. Praca ta jest uznawana przez filozofw za jeden z najtrudniejszych tekstw filozoficznych, dlatego kad interpretacj spinozjanizmu, zatem rwnie nasz, opart po czci na
Etyce, naley traktowa raczej jako zwize wprowadzenie ni
podejcie definicyjne. Spinoza pisze:
Na tym skoczyem wszystko, co chciaem wykaza o mocy
umysu nad wzruszeniami tudzie o wolnoci umysu.
Okazuje si std, jak dalece potniejszy i mocniejszy jest
mdrzec od czowieka ciemnego, dziaajcego jedynie pod
wpywem chuci. Pomijajc bowiem to, e czowiek ciemny
rozrywany bywa na rne sposoby przez przyczyny zewntrzne i e nie osiga nigdy prawdziwego spokoju ducha, yje
Filozofia Spinozy
Krytyka Spinozy
53
54
Etyka
Etyka Kantowska
57
postpowania bez uwzgldnienia wasnych motyww. Nie mona stwierdzi zdecydowanie, e postpowanie jest suszne,
poniewa osiga podane skutki, skoro zostao ono podjte
w zych zamiarach (jak ch oszukania kogo). Jedn z konsekwencji utylitaryzmu jest stwierdzenie, e wiat, w ktrym
wszyscy dziaali ze zych pobudek, a teraz musz uzna te
dziaania za suszne, byby dobrym wiatem, ale to twierdzenie
jest sprzeczne z powszechnym przekonaniem ludzi. Dlatego
teoria doprowadzona do skrajnoci niesie takie implikacje,
ktrych wikszo ludzi nie zaakceptuje.
Wielu filozofw odrzucio utylitaryzm, twierdzc, e warto
moraln czynw naley ocenia na podstawie ich motywacji.
Etyka Kantowska
Cho Kant jest znany gwnie ze swej teorii poznania i metafizyki, to uwaa on jednak, e wanie etyka jest najwaniejszym dziaem filozofii. Wykazawszy, e wszelkie dowody na
istnienie Boga wywodzce si z tzw. czystego rozumu s uomne, prbowa dokona tego za pomoc argumentw etycznych.
Dowodzi rwnie, e prawo moralne nakazuje nagradza ludzi
proporcjonalnie do ich cnoty. Skoro w yciu codziennym ludzie
niecnotliwi s czsto bardziej cnotliwi i lepiej im si powodzi
ni cnotliwym, to najwyraniej w tym yciu nie mona liczy
na tak nagrod. Wnosi on std, e musi istnie inne ycie,
w ktrym cnota bdzie nagrodzona, zatem w konkluzji gosi
istnienie Boga i ycia wiecznego.
Podobnie jak wielki by wkad Kanta do matematyki i epistemologii (teorii poznania), tak i jego etyka jest wysokiej
klasy. Jednak po przejrzeniu jego pism mona si przekona,
e etyka ta jest trudna do zrozumienia i jeszcze trudniejsza do
przedstawienia. Wynika to po czci z jego zwartego stylu
i stosowania wielu specjalistycznych terminw, a po czci
z subtelnych rozrnie i ostronego stawiania sdw. Pomimo
terminy?
Ludzie czsto toleruj pewne dziaania, poniewa s do tego
zmuszeni. Na przykad, kiedy napadnie mnie zodziej, to jestem
zmuszony odda mu posiadane pienidze, natomiast kiedy si
sprzeciwi, to jestem zmuszony ponie konsekwencje. W takich wypadkach nie mog stwierdzi, e dziaaem dobrowolnie" lub dlatego, e tak chciaem". Nie moemy te powiedzie, e speniem swj obowizek". W tym przykadzie nie
postpowaem z wolnoci"; poprawnie daoby si opisa moje
dziaanie nie jako podjte ze skonnoci" ani z poczucia
obowizku", ale raczej jako dziaanie, do ktrego byem zmuszony". Dlatego od wszelkich dziaa podjtych ze skonnoci" lub z obowizku" wymaga si, aby byy dziaaniami
wolnymi. Kiedy ludzie s wolni w powyszym sensie, to nikt
nie jest w stanie zmusi ich do zachowania si w pewien sposb
lub zniewoli. Na przykad, mam dzisiaj wolny wieczr i mog
albo pj do kina, albo zosta w domu i czyta ksik, albo
nawet nadal pisa ten rozdzia. W kadym razie, ode mnie
zaley, co zrobi. Ale co powinienem zrobi? Jeeli obiecaem
wydawcy, e skocz ten rozdzia dzi wieczorem, to jestem
zobowizany do kontynuowania pracy. Z drugiej strony, jeli
sprawa nie jest pilna, jeeli nie istnieje aden wymg, to
moemy powiedzie, e to kwestia gustu" lub skonnoci".
Mog zrobi, co zechc albo co si samo narzuca, pod warunkiem oczywicie, e nie mam adnego obowizku do wypenienia. Jak wida na tym przykadzie, naley rozrni obo-
Etyka Kantowska
59
Zanim przejdziemy do dalszej czci teorii moralnoci Kanta, trzeba przedstawi jeszcze jedn kwesti. Wane jest dokonanie rozrnienia na dziaania zgodne z obowizkiem"
i dziaania podjte z obowizku". Pierwsze nie s dziaaniami
moralnymi, drugie s nimi. Na przykad, rodzice maj skonno do opiekowania si swoimi dziemi; wykazuj oni tak
skonno po prostu dlatego, e s rodzicami, lub te dlatego,
e obawiaj si ewentualnej interwencji policji. Nikt jednak,
kto opiekuje si swoimi dziemi z tych powodw, nie postpuje
moralnie. Jest to dziaanie w zgodzie z obowizkiem", ale nie
z obowizku". Dziaa si z obowizku" tylko wtedy, kiedy
ma si wiadomo zobowizania wobec swoich dzieci. Czowiek, ktry rozumie istot tego zobowizania i postpuje wedle
niego, jest moralny. Kant wyjania to w swym Uzasadnieniu
metafizyki moralnoci:
Etyka Kaniowska
61
przyrod woli tej zbywaoby zupenie na monoci przeprowadzenia swego zamiaru, gdyby pomimo najsilniejszego
starania nic nie zdziaaa i gdyby pozostaa tylko sama dobra
wola (naturalnie nie jako tylko samo yczenie, ale jako
uycie wszystkich rodkw, o ile s one w naszej mocy), to
mimo to janiaaby ona jak klejnot sama przez si, jako co,
co swoj pen warto posiada samo w sobie. Uyteczno
lub bezowocno nie moe do tej wartoci nic doda, ani te
nic jej uj... Dajmy na to, e pytanie brzmi: czy bdc
w kopotliwym pooeniu, nie wolno mi da przyrzeczenia,
cho mam zamiar go nie dotrzyma? atwo tutaj rozrniam
rozmaite znaczenia, jakie moe mie to pytanie, mianowicie,
czy jest roztropnie lub te czy jest zgodne z powinnoci
dawa faszywe przyrzeczenie. Pierwszy wypadek moe bez
wtpienia zachodzi czsto. Wprawdzie widz dobrze, e nie
wystarcza za pomoc tego wybiegu wydoby si z obecnego
kopotu, ale trzeba dobrze rozway, czy z tego kamstwa nie
mog dla mnie wynikn daleko wiksze niedogodnoci
anieli te, od ktrych teraz si uwalniam, i e poniewa
skutki, mimo wszelkiej mojej domniemanej przebiegoci, nie
dadz si tak atwo przewidzie, eby stracone raz zaufanie
nie mogo by dla mnie znacznie szkodliwsze ni wszelkie zo,
ktrego teraz pragn unikn, to czy nie jest roztropniej
postpowa w tym wypadku wedug powszechnej maksymy
i wyrobi w sobie przyzwyczajenie, by przyrzeka jedynie
wtedy, gdy si zamierza dotrzyma obietnicy. Ale wnet staje
mi si tutaj jasne, e taka maksyma ma jednak za podstaw
zawsze tylko kopotliwe nastpstwa. A przecie jest to
cakiem co innego by prawdomwnym z obowizku,
anieli by nim z obawy przed szkodliwymi skutkami,
albowiem w pierwszym przypadku pojcie czynu samego
w sobie zawiera ju prawo dla mnie, podczas gdy w drugim
musz dopiero z innego punktu widzenia rozpatrzy, jakie
skutki dla mnie czy si z nim bd.
W skrcie moemy podsumowa odpowied Kanta na pytanie Czym jest dziaanie moralne w odrnieniu od niemoral-
Etyka Kantowska
63
nego?" jak nastpuje: postpowanie moralne jest podjte z poszanowania obowizku i odpowiednio: czowiek moralny postpuje z obowizku, a nie ze skonnoci ani nawet w zgodzie
z obowizkiem.
Wraz z powyszym rozrnieniem Kant poda nam zakres
sfery moralnoci. Wyznaczy rnice pomidzy zachowaniem
moralnym i niemoralnym, ale nie czyni to jeszcze systemu
moralnoci. Czowiek nadal moe nie wiedzie, co w danej sytuacji
jest jego obowizkiem. Czy istnieje zatem sprawdzian pozwalajcy
okreli, co jest obowizkiem w rnych warunkach? Skoro ludzie
s istotami racjonalnymi, to musz si zachowywa w rwnie
racjonalny sposb. Dla Kanta znaczy to, e powinni oni
zachowywa si tak, jakby ich zachowanie miao sta si prawem
powszechnym, tzn. kade dziaanie musi by osdzone pod
wzgldem tego, co mogoby ono wywoa, gdyby stao si powszech-
Tak wic czowiek nie powinien, na przykad, kra, poniewa jeli to robi i jeli kady bdzie to robi (czyli jeli
Etyka Kantowska
65
Krytyka Kanta
ria kantowska wydaje si wiarygodna, gdy stara si uprawomocni obydwa swoje czynniki: (a) e moralno w pewnym
zakresie zaley od ludzkiej motywacji i (b) e moralno nie jest
po prostu kwesti gustu, skonnoci czy preferencji, ale jest czym
obiektywnym.
Etyka Kantowska
67
Etyka wspczesna
69
Koczc t krtk dyskusj o Kancie, dotarlimy do wyczerpania wszystkich istotnych klasycznych pogldw etycznych. Nasze rozwaania nie powinny by traktowane jako
kompletne omwienie klasycznej filozofii moralnoci, ale jako
wstpne uwagi o najsynniejszych moralistach. Nie przedstawialimy tutaj pogldw takich filozofw, jak Butler, Spencer,
Nietzsche, Schopenhauer, Hume, Locke, Hobbes, Rousseau
czy Lukrecjusz, poniewa s one wariantami tych, ktre wyoylimy, albo po prostu nie s najwyszej wagi.
Etyka wspczesna
70
Etyka
Etyka wspczesna
71
72
Etyka
73
74
Etyka
realizm moralny". Pod tymi wzgldami utylitaryzm przypomina nieco platonizm. Takie sdy, jak To jest waciwie",
znacz To stworzy wicej przyjemnoci, ni cierpienia"
i w tym przekadzie s po prostu zwyczajnymi sdami naukowymi; podobnie chocia te twierdzenia powizane s z bytami psychologicznymi przyjemno i bl, ktre nie dotycz
jedynie stanu psychiki wypowiadajcego, lecz odnosz si do
grupy ludzi i ich psychologii. Takie sdy wykraczaj poza
osob wypowiadajcego i obejmuj pewn zbiorowo. W takim sensie jzyk moralnoci nie jest subiektywny, lecz obiektywny. Warto zauway, e teorie te postrzegaj zdania moralnoci jako analogiczne do twierdze naukowych.
Klasyfikacja ta jest wyjtkowo wana, gdy zwraca uwag
na status standardw moralnych. Jeli standardy moralne s
po prostu subiektywne (poczucie smaku), to wydaje si zbyteczna wszelka duskusja o tym, czy zachowanie byo moralne
czy nie. Kiedy co jest dla mnie kwane, a dla ciebie sodkie,
to nie mona powiedzie, e ja si myl lub e ty si mylisz
tak ju po prostu jest. Ponadto, kiedy mwi Kradzie jest
za", to zapewniam, e nie lubi kradziey, a kiedy ty mwisz
Kradzie jest w porzdku", to zwyczajnie potwierdzasz, e
lubisz kradzie, i wtedy nie ma adnego sposobu, aby wykaza,
e jeden z nas si myli, a drugi ma racj. Ja myl tak, a ty
inaczej, i tak ju jest.
Zatem pytanie: czy sdy moralne s wypowiedziami subiektywnymi, jest bardzo wane dlatego w nastpnym rozdziale
rozwaymy argumenty za i przeciw subiektywizmowi i obiektywizmowi.
(zwykle psychologii).
Teoria bdzie nazywana an ty natur alistyczn, jeli utrzymuje,
e sdy moralne s prawdziwe lub faszywe, ale nie mog by
sprowadzone do adnej nauki naturalnej.
77
dotrzymywanie przyrzeczenia, poniewa w samym przyrzekaniu wykonuje si dziaanie, ktre ze swej natury zobowizuje
do zrealizowania, pomimo skonnoci lub skutkw, ktre mog si pojawi. Ze wzgldu na to, e kadzie nacisk na pojcia
zobowizania i obowizku, teoria deontologjczna zwana jest
czsto etyk obowizku.
78
Etyka
Po wyjanieniu tych definicji, rozwamy teraz bardziej szczegowo niektre z tych kwestii. Dla przykadu przyjrzyjmy si
argumentom za i przeciw subiektywizmowi i obiektywizmowi.
Analiza subiektywizmu i obiektywizmu
Subiektywizm
Argumenty za
79
ka, gdyby wypenio dolin skaami? Subiektywizm odpowiada, e nie miaoby sensu przypisywa takich okrele, jak
dobry" lub zy" podobnym zdarzeniom. Dobro i zo wydaje
si wic zalene od uczu, nastawienia i poda istot czujcych. Byoby zatem sensowne mwi o dobru lub zu takich
zdarze tylko wwczas, gdyby dotyczyy one w jaki sposb
istoty czujcej lub te gdyby mogy dotyczy. Jeli bdziemy
kontynuowa nasze rozmylania nad problemem, powiada
subiektywista, to niechybnie dostrzeemy, e to, co jest dobre
lub ze, zaley ostatecznie od indywidualnej psychologii osoby,
ktra ma pewien stosunek do wydarze, jak, na przykad,
sympatii lub antypatii. Na podstawie takich rozwaa jak te
dowie mona, e niektre formy subiektywizmu musz by
prawdziwe.
Trzecim argumentem na korzy subiektywizmu jest argument egoistyczny. Uywa si go do odrzucenia teorii
obiek-tywistycznych, jak utylitaryzm. Jaki sens bdzie miaa
praca na rzecz najwikszej iloci szczcia, jeli osobicie
staniesz si przez t prac nieszczliwy? Ostatnia analiza: Kto
jest waniejszy od ciebie? Jeli dziaania prowadz do dobra
innych, a nie twojego, to czy rzeczywicie prowadz do dobra?
Odpowied subiektywistyczna brzmi oczywicie Nie!" Mona
uprawomocni prace dla dobra innych, jeli rwnoczenie lub
przynajmniej po jakim czasie powikszymy wasne dobro; w
przeciwnym razie nasza dziaalno bdzie za.
Argumenty przeciw
80
Etyka
za: Nie pochwalam tego". Prowadzi to do zwyczajnej rozmowy o uczuciach: nie mwimy ju o samym akcie zabicia tych
ludzi. Wszyscy wyraamy swoje uczucia: ja nie pochwalam, on
pochwala, ale nie istnieje aden realny konflikt pomidzy nami.
Dla zwykych ludzi taka konsekwencja subiektywistycznej teorii moralnoci czyni j paradoksaln. W yciu codziennym,
mwic Hitler nie mia racji", nie mwimy tylko o naszych
uczuciach, ale o tym, co Hitler zrobi. Mwic, e teoria jest
paradoksalna, nie mwimy, e jest ona nie do utrzymania, ani
te, e zwykli ludzie myl si mylc, e to wanie wyraaj.
Druga trudno subiektywizmu: zwykli ludzie wierz, e
sowa takie, jak: dobro, zo, waciwy, niewaciwy itd. maj
takie samo znaczenie dla kadego, kto wie, jak uywa jzyka
polskiego. Jeli byoby inaczej, to nie mona by komunikowa
si z innymi ludmi. Skoro jednak moemy si z nimi dokadnie
porozumie, to sowa te musz mie jakie wsplne znaczenie.
Jednak konsekwencj subiektywizmu byoby to, e dwch
rnych ludzi nie miaoby na myli tej samej rzeczy, uywajc
tych samych sw. Kiedy mwi To jest dobre", to mam na
myli, e mi si to podoba, natomiast kiedy ty mwisz To jest
dobre", to masz na myli, e tobie si to podoba. Sowo
dobre" w pierwszym uyciu odnosi si do innej osoby ni
w drugim. Jeli jest to rzeczywicie konsekwencja subiektywizmu, to zwykli ludzie odrzuc ten pogld, poniewa dla nich
takie sowa maj wsplne znaczenie w codziennym uyciu
jzyka. Jednake nie jest to konsekwencja konieczna.
Subiek-tywista, ktry nie bdzie zaprzecza zoonoci takich
sw, jak dobre", bdzie uznawa oba jego znaczenia
rwnoczenie. Mwic, e co jest dobre, nie wyraam jedynie
swojej aprobaty, czsto rwnie podkrelam, e wikszo
ludzi rwnie to aprobuje.
Trzeci trudnoci subiektywizmu jest to, e takie teorie nie
mog uprawomocni pojcia wypenienie swoich obowizkw". Jest to oczywicie wane pojcie dla moralnoci. W yciu
codziennym czsto mona si spotka z sytuacjami, w ktrych
jest si do czego zobowizanym. Czowiek o pacyfistycznych
skonnociach i przekonaniu o susznoci obowizku obrony
81
Obiektywizm
Argumenty za
Gwnym argumentem na rzecz obiektywizmu jest to, e dostarcza on teori o wiele bardziej korespondujc ze zdroworozsdkowymi pogldami na kwestie moralne ni subiektywizm. Rozwamy kwesti moralnej niezgodnoci. Subiektywizm utrzymuje, e to, co wydaje si dyskusj moraln, kiedy
wydajemy sdy na podstawie zda, jakich uywa kada ze
stron (A mwi To jest dobre", a B mwi To jest ze"), to
zwraca si ona ku analizie, ktra nie jest ju rozmow (A ma
na myli Podoba mi si to", a B Nie podoba mi si to" i
kady ma racj). Obiektywici twierdz, e nie ma istotnej
rnicy pomidzy dyskusj o kwestiach moralnych a dyskusj o
Etyka stosowana
83
Etyka stosowana
Jak wskazuje rozwaany przez nas przypadek eutanazji, kwestie teoretyczne i dylematy praktyczne, ktre ludzie czsto
napotykaj, s ze sob wewntrznie zwizane. Problemy praktyczne, ktre urastaj do kwestii teoretycznych, oraz teoretyczne rozstrzygnicia musz by zawsze sprawdzone na
wypadek wszelkich moliwoci, ktre zdarzaj si w yciu
codziennym. Jak ju wiemy, filozof stara si sformuowa
systematyczne i spjne zestawy zasad, ktre nie tylko pogbiaj nasze rozumienie danych wydarze, ale rwnie umoliwiaj uprawomocnienie i racjonalizacj pewnego rodzaju
dziaa. Praktyczne problemy moralnego rodzaju pojawiaj
si w niemal kadej dziedzinie ludzkiego ycia: Czy spoeczestwo powinno zabroni rozwodw? Czy aborcja powinna
by zalegalizowana? Czy homoseksualistom powinno si umoliwi wykonywanie zawodu policjanta czy onierza? Czy
lekarzowi powinno si da prawo decyzji o podtrzymywaniu
przy yciu pacjenta w krytycznym stanie? Lista tych problemw jest nieskoczona, a w stosunku do wikszoci z nich
spoeczestwo jest zawsze podzielone na ludzi zdecydowanie
udzielajcych pozytywnych odpowiedzi oraz na ludzi udzielajcych odpowiedzi negatywnych.
Wemy prawa homoseksualisty za przykad dylematw moralnych tego rodzaju, ktre czsto si przytrafiaj. Jakie jest
wyjcie i czy filozofowie mog by pomocni w wyborze rozsdnego rozwizania? Sprbujmy zobaczy, jak filozof mgby
broni niepopularnego stanowiska, czyli broni praw homoseksualisty.
Mona t kwesti opisa na rne sposoby, ale zrbmy to
wyranie. Na przykad, czy homoseksualici powinni by dopuszczeni do stanowisk w departamencie policji? Ci, ktrzy nie
zgadzaj si na to, sprzeciwiliby si rwnie twierdzeniu, e
homoseksualici s normalnymi ludmi. Z psychoanalitycznego punktu widzenia tacy ludzie nie osignli jeszcze osobistej
dojrzaoci zazwyczaj ocenia si to rozwojem
heteroseksual-nych
stosunkw
midzyludzkich,
ktre
prowadz ostatecznie do zaoenia rodziny, maestwa, do
integracji spoecznej itd. Z tej perspektywy mona dowie, e
homoseksualici nie tylko s psychicznie niedojrzali, ale s
chorzy", a choroba ta przejawia si w perwersyjnych
praktykach seksualnych, w niezdol-
Etyka stosowana
85
noci do tworzenia normalnych relacji midzyludzkich, a zwaszcza w niezdolnoci do pracy jako penoprawny czonek
zewntrznej" spoecznoci. Co gorsza, wielu homoseksualistom zarzuca si, e molestuj dzieci (s potencjalnie do tego
zdolni), a przez to nie s godni zaufania, aby mc waciwie
wypenia policyjne obowizki.
Filozof, rozwaajc te rnorakie oskarenia, moe spyta,
ktre dowody wiadcz o psychicznej niedojrzaoci homoseksualistw. Naley zaznaczy, e niektre dowody opieraj si
na prawdzie specyficznych teorii psychoanalitycznych, jak teoria
Freuda, ktra zakwestionowaa ostatecznie wasn warto
naukow.
Naley
rwnie
wspomnie,
e
zasig
homoseksual-nych zachowa jest rwnie szeroki w kadej
populacji. I ostatecznie naley te podkreli, e wedug
Konstytucji Stanw Zjednoczonych, a zwaszcza wedle 14
Poprawki, wtpliwy byby legalny zakaz zatrudniania ludzi z
powodu ich szczeglnych orientacji seksualnych. Filozof, ktry
argumentuje w ten sposb, przekonuje w kocu, e naley da
szans homoseksualistom i dopiero wtedy bdzie mona
zobaczy, jak radz sobie oni w pracy w policji. Takie
rozwizanie odwouje si do podstawy eksperymentalnej.
Kiedy okae si, e ludzie ci wykonuj swoje zadania w
akceptowalny sposb, to praktyka zatrudniania ich moe si
rozszerzy. Proponujc takie rozwizanie, filozof musi jednak
je uprawomocni, wskazujc, e wywodzi si ono z
racjonalnych i spjnych zasad. Praktyczn konsekwencj tej
teoterycznej propozycji byaby konkretna decyzja, ktra
dotyczyaby ycia wielu ludzi w spoeczestwie.
Innym przykadem etyki stosowanej jest dyskusja nad tym,
czy suszne jest pomaganie komu w samobjstwie, jeli jego
stan zdrowia jest beznadziejny i w dodatku bardzo cierpi.
Tacy ludzie dochodz racjonalnie do wniosku, e nie maj
po co y. Spoeczestwo, podobnie jak nauki religijne judaizmu i chrzecijastwa, uwaa samobjstwo za niemoralne
i nielegalne. Jest to morderstwo, a przynajmniej zabjstwo siebie.
Dlatego prawo uwaa tego, kto pomaga w samobjstwie, za
wspsprawc morderstwa. Samobjca, jeli zostanie powstrzymany lub w przypadku nie udanej prby samobjczej, moe by
Etyka stosowana
87
co zrobi ze swoim wasnym ciaem, i e jest to wybr prywatny, w ktry nie powinno ingerowa pastwo. Przeciwny pogld
gosi, e pd ma prawo do ycia, i e pastwo powinno go
ochrania. Centralnym pytaniem w argumentacji za i przeciw
jest to, czy naley pd traktowa jak ywego czowieka. Przez
dziesitki lat lekarze, naukowcy i teologowie toczyli spr o to,
kiedy zaczyna si ycie oraz kiedy pd staje si czowiekiem.
Nawet jeli odpowiedzi na te pytania byyby dla kogo przekonujce, to pozostanie jeszcze kwestia moralna dotyczca
praw kobiety ciarnej. Wielu spord przeciwnikw zalegalizowania aborcji przyznaje, e w niektrych okolicznociach
aborcja moe by usprawiedliwiona. Takimi okolicznociami
moe by konieczno zachowania ycia matki, zapobieganie
narodzinom dziecka zdeformowanego czy dziecka, ktre jest
wynikiem gwatu. Te rozwaania nad zdrowiem matki lub
dziecka mog doprowadzi do rozwaa nad psychicznym
zdrowiem matki, nad ekonomicznymi i socjalnymi warunkami
ycia potomstwa i nad wieloma innymi sprawami. Etycy powinni najpierw okreli, kiedy zaczyna si ycie oraz kiedy pd
staje si czowiekiem. Jeli ochrona ycia uznana jest za warto
podstawow, to naley wzi pod uwag rwnie warunki
yciowe matki i dziecka. Jeli rozwaa ochron jakoci ycia,
to trzeba uwzgldni czynniki medyczne, psychologiczne, ekonomiczne i spoeczne, a sd najwyszy bdzie mg jedynie
orzec zgodnie z tym, co jest obywatelom zagwarantowane
przez konstytucj, a nie zgodnie z tym, co jest suszne lub
dobre. Tak wic dyskusje etyczne bd toczy si dalej, a rne
aspekty aborcji rozstrzygane bd przez sd w zgodzie z konstytucj. W Stanach Zjednoczonych istniej nawet rne prawa
ustanawiane przez Kongres i stany, ktre nie tylko zajmuj
stanowisko w sprawie susznoci aborcji, ale te stwierdzaj,
czy lekarz, pielgniarka itd. mog doradza ciarnej kobiecie,
co ma zrobi.
Zbliona, cho nieco inna kwestia etyczna wystpuje w dyskusji o przemocy ukazywanej na ekranach telewizorw oraz
o ograniczeniu prawa do posiadania broni. Strona przychylnie
nastawiona do takich ogranicze powouje si na ochron
ycia. Ochrona przed przemoc, mwi, prowadzi telewidzw do naladowania zaobserwowanych zachowa. Fakt,
e w Ameryce bardzo atwo jest zdoby bro, umoliwia
szerzenie si przemocy prowadzcej czsto do tragicznych
skutkw.
Jednak ludzie mog twierdzi, e ich prawo do wolnoci jest
rwnie prawem do produkowania i emitowania brutalnych
programw telewizyjnych. Wolno telewidzw jest rwnie
wolnoci do wybierania takich programw, jakie chc oglda. Tak wic, a dotyczy to rwnie po czci sprawy pornografii, czy istnieje wystarczajcy dowd na to, e ludzie staj
si brutalni przez ogldanie takich programw, lub z drugiej
strony, czy odniesie jakikolwiek skutek umoliwienie ludziom
wyadowania swojej agresji poprzez ogldanie takich programw? W tym argumencie tkwi te inny, istniej bowiem poziomy brutalnoci, z ktrych wiele trzeba zlikwidowa w telewizji, jak sceny morderstwa, gwaty itp.
Gdzie jednak przebiega granica? Jest to po czci rwnie
pytanie o to, jakie dowiadczenia zmuszaj ludzi do zego
postpowania. Po czci jest to wartociowy sd o tym, co
ludzie powinni wiedzie. Nawet gdyby mona byo udowodni,
e telewizja nie ma zego wpywu, to czy na pewno chcielibymy, eby ludzie ogldali, jak torturuje si innych, wiartuje
i tnie? Jeeli daoby si pokaza, e ludzi mona nakoni do
lepszego zachowania poprzez wywoywanie odpowiednich
przey, to czy chcielibymy, eby telewizja nie robia nic
innego, jak tylko podnosia na duchu?
Kwestia kontroli posiadania broni zawiera dylemat, czy
atwy dostp do niej przyczynia si do rozbudzania brutalnych
zachowa, czy istniej inne, bardziej istotne czynniki. Niektrzy utrzymuj, e uywanie broni do polowa, zawodw
sportowych czy innych celw rekreacyjnych jest potrzebne
i nawet wskazane w ramach dobrego ycia. Dalej mona te
powiedzie, e bardzo wana jest moliwo obrony wasnej
i swoich bliskich. Mona stwierdzi po prostu, e mamy wewntrzne prawo do samoobrony. W Stanach Zjednoczonych
powoano by si na przodkw, ktrzy ustanowili podstawowe
Etyka stosowana
89
Jedn z jej najbardziej wnikliwych form jest sprawa pornografii. Podobnie jak w przypadku telewizji, rwnie film,
literatura, jzyk i zachowanie staj si mniej wybredne.
We wspczesnym teatrze i filmie syszy si jzyk, ktry
jeszcze kilkadziesit lat temu byby niedopuszczalny. Film,
na przykad Deep Throat, przedstawia zachowania jawnie
seksualne, np. stosunki oralne; nawet telewizja powszechnie
symuluje takie zachowanie. Nie ma wtpliwoci, e taka
pobaliwo pojawia si cyklicznie w historii ludzkoci.
W dramatach Arystofanesa i dzieach okresy Restauracji
znale mona opisy i komentarze do rozmaitych form
stosunkw pciowych, wystarczy wspomnie o skrajnym
przykadzie markiza de Sade. Kade spoeczestwo przyjmuje
takie zmiany ze spokojem lub nie. Obecne reakcje maj
swoje argumenty.
Gwn kwesti teoretyczn, ktra si pojawia w pastwach
demokratycznych, jest problem wzrostu znaczenia cenzury.
W spoeczestwach niedemokratycznych wolno wypowiedzi
nie jest tolerowana, a to, co dozwolone, okrelaj autokratyczne wadze. Autorytety dowodz zazwyczaj, e potrafi one, czy
te ich powiernicy, jak Koci, stwierdzi, ktre zachowania s
niemoralne i szkodliwe dla spoeczestwa lub grup wiekowych,
i dlatego te mona takie zachowania wykluczy moc rozporzdzenia tych wadz. Natomiast w spoeczestwach demokratycznych a priori stwierdza si, e adna wolna dyskusja nie
powinna by krepowana, aby ludzie rwnie nieskrpowanie
mogli sami wybra sposb ycia. Klasyczn obron takiego
punktu widzenia jest drugi i trzeci rozdzia ksiki J.S. Milla
O wolnoci (1859). Gwnym i najsilniejszym argumentem tego
punktu widzenia, ktrego uywaj zwolennicy demokracji
przeciw autokratycznym formom rzdu, jest stwierdzenie, e
to nie spoeczestwo ustanowio lub uprawomocnio cakowit
cenzur. Nawet spoeczestwa zdominowane przez religi pozwalaj niektrym ludziom powiedzmy, ksiom na
dyskusje i rozwaania, by mogli zadecydowa, ktre z postaw
naley rozpowszechnia. Jeli przyjmuje si cenzur, aby
stworzy dobre spoeczestwo, to przynajmniej ludzie rzdz-
Zalecana literatura
91
Zalecana literatura
Historia etyki
Broad, CD., Pi typw teorii etycznych, 1930. Wspaniae
wytumaczenie pogldw moralnych Spinozy, Butlera,
Hu-me'a, Kanta i Sidgwicka.
Maclntyre, A., Krtka historia etyki, 1967. Bardzo przejrzysty
i interesujcy traktat o historii etyki.
2
Filozofia polityczna
Definicja filozofii politycznej
Trudno jest sformuowa precyzyjn definicj filozofii politycznej, poniewa filozofia polityczna zdaje si nie zawiera
specyficznego tylko dla siebie obszaru przedmiotowego. Do
jej gwnych zada nale: po czci opisywanie minionych
i wspczesnych instytucji spoecznych, w czym zdaje si pokrywa z badaniami w zakresie ekonomii, nauk politycznych,
antropologii, biologii i socjologii; po czci za na ocenie
tyche instytucji, w czym przypomina etyk. Opisuje ona,
na przykad, istotne cechy rnych typw rzdw (demokracj,
monarchi, faszyzm itd.), zadajc zarazem takie dotyczce ich
pytania, jak: Jakie jest ostateczne uzasadnienie dla istnienia
jakiejkolwiek formy rzdzenia? Odpowied na nie zdaje si w
94
Filozofia polityczna
Kwestie te dotycz bez wtpienia po czci rozwaa moralnych, nie wolno jednak zapomina, e nios rwnie wasne
swoiste problemy.
Moemy te scharakteryzowa filozofi polityczn poprzez
podzielenie jej tak jak etyki na teorie klasyczne oraz
wspczesne. Klasyczne teorie polityczne mona z grubsza okreli jako takie, ktre daj rady, jak osign spoeczestwo
idealne, natomiast teorie wspczesne koncentruj si pierwotnie
na tym, co nazywamy analiz filozoficzn, tzn. na rozjanianiu
95
umieraj poszczeglni jej uczestnicy. Naturalnym dalszym krokiem bya gloryfikacja pastwa. Gloryfikacja ta zaowocowaa
filozofi polityczn, ktrej praktyczne skutki da si streci za
pomoc hasa Deutschland uber alles" (Niemcy ponad wszystko). Filozofowie odrzucajcy koncepcj, wedle ktrej pastwo
jest waniejsze od obywatela, czyni to czsto z tego powodu,
e uwaaj powysz analiz pastwa za bdn. Wskazuj, e
to, co nazywa si pastwem, jest bytem fikcyjnym jest to
jedynie wygodny sposb mwienia o grupach indywiduw
powizanych w pewien sposb (poprzez ycie na wsplnym
terytorium, posiadanie tego samego rzdu, podporzdkowanie
pewnym prawom itd.). Nie ma zatem oddzielnie istniejcej
struktury zwanej pastwem, poza pewnymi indywiduami i ich
wzajemnymi relacjami. A zatem gloryfikowanie pastwa kosztem jego obywateli to po prostu przewrotna filozofia. Atak ten
jest oczywicie cile powizany z demokratycznym pogldem,
wedle ktrego jednostka jest waniejsza od pastwa w tym
96
Filozofia polityczna
97
rozumny to ta cz duszy, ktra pozwala czowiekowi rozumowa, argumentowa, rozwaa. Element dzielnoci to ten, co
czyni kogo odwanym lub tchrzliwym i daje mu si woli.
Element podliwoci za skada si z potrzeb i pragnie
czowieka, takich jak jedzenie, picie czy seks. Posugujc si
tym potrjnym podziaem duszy, Platon twierdzi, i kto jest
psychicznie zdrowy, gdy wszystkie trzy czci jego duszy funkcjonuj harmonijnie. Rozum powinien rozkazywa pragnieniom,
za element dzielnoci winien wspomaga werdykty rozumu, a
wic utrzymywa podania pod kontrol. Podania nie
powinny by cakowicie tumione, lecz powinny by zaspokajane
tylko wtedy, gdy rozum powie, e jest to waciwe. Jeli kto
znajduje si zbyt silnie pod wadz rozumu, to jego ycie
emocjonalne bdzie upoledzone. James Mili, jeli wierzy
relacjom jego syna, Johna Stuarta Milla, by czowiekiem,
ktrego ycie rozumne cakowicie kontrolowao ycie emocjonalne, ze szkod dla tego ostatniego. Wszake ludzie bywaj
czsto owadnici przez namitnoci: aby zaspokoi swoje
pragnienia, angauj si w dziaania szkodliwe dla nich samych i
dla innych. S pod kontrol swych pasji, uczu, i w tym sensie
mona ich opisa jako niezrwnowaonych". W potocznym
sensie kogo uwaa si za zdrowego na umyle", jeli nie jest
niezrwnowaony, tzn. jeli wszystkie czci jego duszy funkcjonuj w harmonii, kada cz gra przypisan jej rol, bez
98
Filozofia polityczna
99
Filozofia polityczna
Krytyka Platona
Argument Platona, jeli si go uoglni, jest by moe najsilniejszym argumentem, jaki kiedykolwiek wysunito przeciwko rz-
dom demokratycznym. Sformuujmy go tedy najpierw starannie, by nastpnie zobaczy, co mona stwierdzi na jego poparcie, a co na obalenie. Rozumowanie przebiega nastpujco:
Przesanka 1: Rzdzenie jest umiejtnoci.
Przesanka 2: Ludzie od urodzenia rni si od siebie zdolnociami i moliwociami przyswojenia sobie i wywiczenia
rnych umiejtnoci.
Przesanka 3: Ci, ktrzy przejawiaj najwiksze zdolnoci
rzdzenia winni by szkoleni w tym zakresie, za po
przeszkoleniu powinno si uczyni ich zarzdcami spoeczestwa.
Przesanka 4: Poniewa maj najwicej umiejtnoci w rzdzeniu, powinni otrzyma absolutn wadz, aby stanowione
przez nich prawa byy skutecznie realizowane.
Mona atwo dostrzec, i podstaw rozumowania jest twierdzenie, e rzdzenie jest umiejtnoci. Platon dowodzi tego,
odwoujc si do zdrowego rozsdku. Czy ludzie proci nie
101
103
Filozofia polityczna
Filozofia polityczna Thomasa Hobbesa
107
Krytyka Hobbesa
Poniewa powysza doktryna jest zoona z psychologicznej
teorii natury ludzkiej oraz politycznej teorii tego, kto powinien
w spoeczestwie rzdzi, kady z tych elementw powinien
zosta oceniony oddzielnie.
Niektrzy filozofowie interpretowali koncepcj Hobbesa
jako prb autentycznej relacji tego, jak p o w s t a o spoeczestwo. Wedle tej interpretacji Hobbes twierdziby, e ludzie pierwotnie yli w grupach bez praw regulujcych ich
zachowanie. Gdy okazao si, e ycie prowadzone w ten
sposb zamienio si w wojn wszystkich z wszystkimi, ludzie
uzgodnili, e porzuc zaspokajanie swych egoistycznych potrzeb, aby osign pokj. Gdy Hobbesa interpretuje si w ten
sposb, to teoria ta moe zosta podwaona na podstawie tego,
e brak jej potwierdzenia historycznego lub antropologicznego.
Pierwsze informacje, ktre posiadamy o ludziach w stanie
prymitywnym, dotycz czasw, gdy ludzie osignli do wysoki stopie organizacji spoecznej. Nikt nie wie, jak wygldao
110
Filozofia polityczna
Pogld Hobbesa prowadziby do wykorzenienia wszelkich konfliktw, uniemoliwiaby jednak zarazem realizacj wielu fundamentalnych potrzeb. Wadza panujcego, ktra nie jest absolutna, moe mimo to wystarcza do wyeliminowania wikszoci konfliktw i umoliwienia zaspokojenia wielu potrzeb.
Z tego powodu nie wydaje si konieczne, aby jak twierdzi
Hobbes uzna, i wadza absolutna jest niezbdna dla
osignicia dobrego spoeczestwa. Moemy zatem odrzuci
zarwno filozoficzn, jak i psychologiczn cz tej teorii.
111
112
Filozofia polityczna
113
114
Filozofia polityczna
115
116
Filozofia polityczna
117
wykonawczej dla dobra publicznego wedle uznania, bez stosownych przepisw prawa, a czasami nawet wbrew nim". Locke
Krytyka Locke'a
118
Filozofia polityczna
120
Filozofia polityczna
w czasach wielkiego kryzysu, poza tym winny pozosta nietknite. Wci daje to ludziom niema wolno w obrbie spoeczestwa, nawet jeli odmawia im wolnoci a b s o l u t n e j .
Tak czy inaczej, wolno nigdy nie moe by absolutna. Cakowita nieobecno kontroli nie jest wolnoci, lecz samowol.
Pojcie wolnoci daje si doskonale pogodzi z istnieniem
restrykcji dotyczcych naszego zachowania. Prawdziwym problemem jest to, jaki rodzaj restrykcji mona usprawiedliwi.
Drugi rodzaj krytyki skierowany przeciwko teorii politycznej Locke'a dotyczy pojcia rzdw wikszoci. Podnoszc
kwesti Kto powinien rzdzi?", Locke, odmiennie ni Platon i
Hobbes, stal po stronie ludu, a przeciwko mniejszoci. Oglnie
121
cenn. Istniaa w ograniczonym stopniu jedynie w staroytnoci, bya nieobecna w czasach redniowiecza, i nawet dzi
spoeczestwa, ktre j zapewniaj, s w mniejszoci. Wikszo atakw na wolno tradycyjnie pochodzia z prawa",
ze spoeczestw zdominowanych przez tyranw albo przez mae
grupki ludzi. Dzi wolno jest zagroona rwnie z lewa",
przez tzw. spoeczestwa komunistyczne. Zagroenia te s grone, a zarazem ewidentne. Niektre niebezpieczestwa dla wolnoci s jednak bardziej podstpne. Pochodz z samej demokracji. Jednym z nich jest wadza, jak w pastwie demokratycznym posiada wikszo. Jeli pozwoli si jej rozwija
poza kontrol, moe wyrodzi si do formy tyranii, tak zej
jak wszelki inny rodzaj despotyzmu, tyranii wikszoci nad
mniejszociami. Klasyczny esej Milla pt. O wolnoci mona
uwaa za prb odnalezienia metody eliminacji tego zagroenia.
Mili rozpoczyna swj esej O wolnoci od wskazania, e
bdzie mwi raczej o wolnoci obywatelskiej (tzn. o granicach
wadzy spoeczestwa nad jednostk), a nie o wolnoci woli.
Kwestia: wadza kontra wolno (liberty), podobnie jak problem wolnoci woli, jest stara jak wiat. Pierwotnie wolno
bya ujmowana w kategoriach negatywnych jako ochrona
poddanych przed wadz rzdzcych. Teoretycy polityki uwaali rzdzcego za niezbdnego dla dobrze funkcjonujcego
spoeczestwa, zarazem jednak za gronego dla. By niezbdny dla obrony spoeczestwa przed wrogiem zewntrznym
i wewntrznym; pilnujc pokoju, mg jednak przekroczy swe
uprawnienia i sta si tyranem. Celem wczesnych
wolnociow-cw byo zatem ustanowienie granic dla wadzy
rzdzcego nad jego poddanymi. Miao to dzia si na dwa
sposoby: (a) poprzez doktryn praw, ktrych pogwacenie przez
wadc usprawiedliwiaoby bunt przeciw niemu, oraz (b) przez
konstytucyjne zabezpieczenia przed nim w pewnych
szczeglnie istotnych kwestiach takich jak np.
wypowiedzenie wojny.
Jednake wraz z rozwojem spoeczestw demokratycznych
teoretycy myli politycznej odrzucili pogld, e interesy wadcy s przeciwstawne interesom ludu. Wedle ich pogldu rz-
122
Filozofia polityczna
123
124
Filozofia polityczna
125
1 26
Filozofia polityczna
128
Filozofia polityczna
'
129
Krytyka Milla
Jak ju uprzednio zauwaylimy, Milla mona uwaa za filozofa uzupeniajcego doktryn demokracji. Locke ustali gwne
elementy teorii demokracji, takie jak rzdzenie poprzez ogoszone prawo, doktryn praw naturalnych" oraz co najwaniejsze przez rzdy wikszoci. Mili uzupeni te zasady
o zagwarantowanie ochrony mniejszoci przed tyrani wikszoci. Poniewa nie akceptowa doktryny o prawach naturalnych, prbowa uzasadni ograniczanie wadzy wikszoci racjami utylitarystycznymi. Skrtowo rzecz ujmujc, jego argumentacja polega na tym, i wkraczanie w sprawy osobiste na
dusz met okae si szkodliwe dla spoeczestwa demokratycznego. Jeli upodobania wikszoci stan si tak wszechmocne,
e stan si rdem niepisanych praw, to zostanie zahamowany
rozwj zarwno jednostkowej inicjatywy, jak i dojrzaoci oby-
watelskiej. Doktryna ta od czasu opublikowania eseju O demokracji zostaa zaaprobowana przez wikszo teoretykw demokracji. Bya jednak rwnie atakowana za to, e zrealizowanie jej jest niemoliwe.
Mili twierdzi, e wikszo moe ingerowa w sprawy
mniejszoci jedynie wtedy, gdy zachowanie mniejszoci staje si
szkodliwe dla struktury spoeczestwa. To jednak rodzi wane
pytanie: Skd moemy wiedzie, czy dane zachowanie okae
130
Filozofia polityczna
131
132
Filozofia polityczna
\ 34
Filozofia polityczna
135
136
Filozofia polityczna
Historyczne pastwa niewolnicze wyoniy wedle marksistw dwie przeciwnoci rzdzcych z jednej strony i pozbawionych wasnoci i wolnoci z drugiej strony. Z walki
tych przeciwiestw zrodzia si synteza powstao pastwo
feudalne. Feudalizm rozpad si na opozycyjne siy: panw
i poddanych. Z syntezy jako z ich walki powsta kapitalizm.
Obecnie za, twierdz marksici, kapitalizm rozpad si na
dwa przeciwiestwa: zatrudniajcych i zatrudnianych. Nowym spoeczestwem bdzie wedle marksistw Marksowski
socjalizm. Marksici twierdz, e kade nowe spoeczestwo
jest etycznie nadrzdne wzgldem poprzedniego. Feudalizm,
twierdz, jest form wysz od niewolnictwa, kapitalizm
od feudalizmu, za komunizm od kapitalizmu. Ten aspekt
marksizmu pokazuje, co rozumie si przez walk klas: jest to
doktryna przeciwiestw, tak jak przejawia si ona w
spoeczestwach. Marksici twierdz, e to nie oni tworz
walk klas; uwaaj raczej, e jedynie wskazuj na jej
istnienie, by nastpnie zrobi z niej uytek dla przyspieszenia rozwoju komunizmu. Dodatkowe przekonanie
marksistw, e kady wyranie nowy typ spoeczestwa stoi
na wyszym szczeblu etycznoci w stosunku do starych form
spoecznych, stanowi doskona propagand marksizmu.
Niewtpliwie wielu ludzi staje si zwolennikami marksizmu,
poniewa wierz oni, i pracuj dla wiata lepszego od
czegokolwiek, co dotychczas istniao.
Pokamy teraz nieco bardziej szczegowo, jak Marks zastosowa dialektyk do klas i jakie z tego zastosowania wycign wnioski. Po pierwsze, Marks uwaa, i kady naley
do pewnej grupy spoeczno-ekonomicznej w obrbie spoeczestwa. Grup tak zwie si klas. System klasowy danej
kultury jest cakowicie zdeterminowany przez ekonomiczne
rodki i warunki produkcji w tej kulturze. Przeto kady okres
rozwoju ekonomicznego posiada odpowiadajcy mu system
klasowy. Na przykad w okresie, gdy w produkcji opierano si
na sile mini, jako system klasowy przewaa feudalizm. Gdy
ten rodzaj produkcji zosta zastpiony wykorzystaniem energii
137
parowej, feudalizm zosta zastpiony przez kapitalizm. Kapitalizm jako system spoeczny skada si z trzech gwnych klas
spoecznych: tych, ktrzy posiadaj lub kontroluj rodki produkcji, przez Marksa nazywanych kapitalistami; tych, ktrych
ycie cakowicie zaley od zarobkw, ktre otrzymuj, pracujc dla wacicieli klasa robotnicza; oraz pewnych innych
grup, takich jak ludzie maego biznesu, tzw. biae konierzyki
(prawnicy, lekarze, profesorowie itp.), ktrzy nie mieszczc si
w tym dualnym schemacie, stanowi klas redni.
Tez Marksa byo, i wszelkie stosunki klasowe s niezalene
od woli ludzi i faktycznie s okrelone przez panujcy system
138
Filozofia polityczna
139
czysto logicznych. W kategoriach tej doktryny Marks przewiduje nadejcie bezklasowego, socjalistycznego spoeczestwa.
Jeli nawet ta przepowiednia oparta jest na przesankach metafizycznych, to przynajmniej niektre ataki Marksa na kapitalizm wynikaj ze starannych bada opisujcych funkcjonowanie spoeczestwa kapitalistycznego. Ataki te opierajc
si raczej na podstawach ekonomicznych ni na logicznych czy
metafizycznych chc pokaza, e spoeczestwo kapitalistyczne czeka nieuchronny rozpad. Przejdmy obecnie do ekonomicznej teorii Marksa, aby zobaczy, jak wzmacnia ona jego
pogldy metafizyczne, jeli chodzi o przewidywanie, i kapitalizm musi nieodwoalnie ponie klsk i da woln drog dla
ekonomii socjalistycznej.
140
Filozofia polityczna
141
142
Filozofia polityczna
143
Krytyka Marksa
Jak powiedzielimy, filozofi polityczn mona klasyfikowa
wedle tego, jak odpowiada na pytanie Kto powinien rzdzi?"
Gwna linia krytyki teorii Marksowskiej prowadzi w kierunku jego filozofii dziejw oraz jego teorii ekonomicznej. Po
pierwsze, twierdzi si, e nie mona znale uzasadnienia dla
jakiejkolwiek prby ustanowienia oglnych praw historii. Moe to by uyteczny sposb rozumienia przeszoci, nie moe
jednak dostarcza jakiejkolwiek trwaej podstawy dla przewidywania przyszoci, jak to Marks prbuje robi. Marks postrzega rozwj historyczny jako nieuchronny proces prowadzcy ostatecznie we wszystkich pastwach do ustanowienia spoeczestwa bezklasowego. Musz pojawi si powane wtpliwoci co do wanoci tego rodzaju interpretacji historii oraz
twierdzenia, i proces ten zatrzyma si w takim wanie punkcie. Inny rodzaj krytyki jego filozofii dziejw mieci si na
poziomie wprowadzenia ocen moralnych poszczeglnych stadiw zmian. Kade z nich, powiada Marks, jest moralnie
nadrzdne w stosunku do poprzedniego, za stadium kocowe,
czyli spoeczestwo bezklasowe, jest doskonaoci. Innymi
sowy, jest to raczej teoria historycznego postpu, a nie jedynie
historycznej zmiany. Musz istnie wzorce, wedle ktrych oceniamy ten postp, a wic mwienie w ten sposb, to apelowanie
do absolutnych kryteriw moralnych, ktrych przyjcie Marks
odrzuca w innych dotyczcych moralnoci fragmentach swych
prac. Bowiem powiada tam na przykad, e wartoci moralne
nie s wyrazem prawd wiecznych", lecz s relatywne wzgldem spoeczestwa, ktre je realizuje. Obiektywne ideay jego
145
146
Filozofia polityczna
147
148
Filozofia polityczna
149
takie spoeczestwo musi zobowizywa si do obrony wasnoci prywatnej jako prawa. Sdzi, e s waniejsze cele ni
ochrona wasnoci, w szczeglnoci za dobre" spoeczestwo
charakteryzuje si tym, e rozdziela bogactwo w taki sposb,
aby minimalizowa ubstwo. W tym wzgldzie Rawls jest pod
wyranym wpywem rozwoju swego rodzaju demokratycznego
socjalizmu, ktry nastpi w niektrych krajach skandynawskich oraz w Anglii pod rzdami labourzystw po drugiej
wojnie wiatowej. Wskutek tego wolnoci, o ktrych mwi
Mili, a ktre maj broni jednostk przed tyrani rzdu, uznaje
Rawls za fundamentalne, ale w odrnieniu od Milla nie jest
utylitaryst. Nie prbuje usprawiedliwia tych wolnoci na tej
podstawie, e jako zasady polityczne maksymalizuj szczcie
dla najwikszej liczby ludzi w duszym okresie. Przeciwnie,
Rawls uwaa, e w schemat utylitarystyczny s wbudowane
paradoksy, ktrych nie moe tolerowa adne spoeczestwo
sprawiedliwe. Z powodw utylitarnych mogoby si na przykad okaza, e spoeczestwo umylnie skae na mier osoby,
ktre nie popeniy adnej zbrodni, jeli tylko okazaoby si to
efektywnym sposobem powstrzymania przyszych zachowa
niezgodnych z prawem. Jest to jego zdaniem nastpstwo
zasady uytecznoci; gwaci ono zarazem podstawow zasad
sprawiedliwoci: e nikt niewinny nie moe sta si umylnie
ofiar polityki spoecznej.
Jeli Rawls jest obroc demokracji poczonej z opiek
spoeczn i nie jest obroc ani prawa wasnoci, ani
uty-litaryzmu, to kto jest jego historycznym poprzednikiem?
Odpowied brzmi: swe rda czerpie on z filozofii moralnej
Immanuela Kanta. Jak podkrelalimy w rozdziale pierwszym,
Kant opowiada si za obiektywnoci i uniwersalnoci pewnych zasad moralnych. Jedn z nich nazywa imperatywem
kategorycznym, ktry w jednym ze swych sformuowa nakazuje traktowanie innego czowieka jako celu samego w sobie, nigdy za jako rodka". Zasadnicza idea mwi, e spoeczestwo sprawiedliwe to takie, w ktrym kada jednostka,
niezalenie od swej pozycji spoecznej, musi by traktowana
przed prawem jako rwna, e ma prawo do sprawiedliwego
151
ryzmu dotyczcego bogactwa spoeczestwa. W tym aspekcie jego idea dobrego spoeczestwa przeciwdziaa naturalnym
nierwnociom pochodzcym z urodzenia, energii, talentu oraz
okolicznoci, ktre prowadz do niesprawiedliwego podziau
bogactw.
Krytyka Rawlsa
Pogldy Rawlsa byy przedmiotem krytyki dwojakiego rodzaju.
Pierwszy nurt wychodzi z platoskiej wizji spoeczestwa.
Utrzymywa, e ludzie s z natury rni co do swych zdolnoci,
kreatywnoci i efektywnoci, i zgodnie z tym ich wkad do ycia
spoecznego jest nieporwnywalny. Wedle tego pogldu spoeczestwo sprawiedliwe" nie powinno lekceway tych rnic.
Osoby, ktrych wkad spoeczny jest waniejszy i cenniejszy,
winny by inaczej nagradzane; s one uprawnione do wikszego udziau w pierwotnych dobrach spoecznych, niezalenie
od tego, czy fakt, e taki udzia otrzymaj, bdzie korzystny
dla sabszych. Ten typ argumentacji rozwin na przykad
Robert Nozick w swej pracy Anarchia, pastwo i utopia. W istocie Nozick posuguje si pojciem sprawiedliwoci odmiennym od Rawlsa.
Drugi rodzaj krytyki Rawlsa wskazuje, e zasada rwnoci
podziau bogactwa i zasada wolnoci politycznej w pewnych
przypadkach mog wchodzi z sob w sprzeczno. Zamy,
e niewielka grupa osb w danym spoeczestwie posiada
ogromn ilo odziedziczonego bogactwa, wczajc w to wielkie majtki ziemskie. W pewnych okolicznociach moe doj
do sytuacji, kiedy kontrola, ktr sprawuje ona nad tak znaczn wasnoci, uniemoliwi duej liczbie wspobywateli ycie
powyej granicy ubstwa. Rzd moe doj do wniosku, e
ludzie ci nie tylko kontroluj bogactwa swego spoeczestwa,
ale rwnie organy pastwa: pras, sdownictwo publiczne,
banki i inne instytucje. Moe zatem w takim spoeczestwie nie
istnie demokratyczny sposb na popraw sytuacji ekonomicznej bez zawieszenia swobodnego korzystania z praw wybr-
Zastosowania
Uprzednie omwienie koncentrowao si na teoriach politycznych bez podkrelania ich zastosowa. Podobnie jednak jak
w przypadku teorii etycznych, doktryny polityczne powstaj
czsto po to, by stosowa je w rzeczywistych sytuacjach.
Dobrym przykadem na powizanie teorii i praktyki moe by
koncepcja kary. Kar stosuje si oczywicie w okolicznociach
nie zawsze politycznych, np. gdy ojciec daje klapsa dziecku.
W spoeczestwie, gdzie ci, ktrzy zasuguj na kar, mog by
nieznani wykonawcom kary, moe to by powany problem.
W obu sytuacjach pytanie, ktre stoi przed teori filozoficzn
brzmi: Jak uzasadni ukaranie kogo? Istnieje wiele teoretycznych odpowiedzi na to pytanie: (a) Jest to kwestia zemsty,
rewanu. Jeli A wyrzdza krzywd B, to B (lub ci, ktrzy go
chroni) powinien si zemci. Oko za oko, zb za zb"
brzmi jedna z wersji tej koncepcji. Nie taki jest zazwyczaj
motyw kary rodzicielskiej, moe on jednak rwnie by osobisty; czonkowie rodziny mog wzi odwet na kim, kto skrzyw-
153
dzi kogo bliskiego, (b) Wikszo spoeczestw cywilizowanych odrzuca odwet jako motyw. Powodem, ktry si zwykle
podaje przy karaniu przestpcw, jest wyeliminowanie przestpstw lub zapobieenie im. Chodzi o to, e jeli potencjalny
przestpca uwiadomi sobie moliwo kary, to moe odstpi
od popenienia czynu przestpczego. Jeli natomiast ju go
popeni i zosta za ukarany, to moe w przyszoci zaniecha
takich czynw. Usprawiedliwienie polega w takich przypadkach na tym, e spoeczestwo chroni siebie, samo przedsibiorc tego rodzaju dziaania przeciwko potencjalnym lub
faktycznym przestpcom. Ten rodzaj argumentacji na rzecz
karania preferuj utylitaryci. Powiadaj zwykle, i dalekosiny efekt kary doprowadzi do sytuacji, w ktrej dobro
wszystkich zostaje maksymalizowane, (c) Trzeci rodzaj obrony kary nazwa mona deontologicznym, w sensie, w jakim
uywalimy tego terminu w pierwszym rozdziale. Wedle tej
argumentacji obowizek wymaga odpacenia tym, ktrzy popenili wykroczenie przeciwko spoeczestwu. Uzasadnienie
jest proste: postpili le zamali prawo przeto winni
zosta ukarani. Niezalenie od tego, czy dugotrwae nastpstwa takiej kary bd korzystne czy te nie, zy czyn musi
w wietle tej argumentacji zosta ukarany.
Spjrzmy, jak te pogldy przejawia si bd w nastpujcym scenariuszu. (Zobowizany jestem jednemu z moich dawnych studentw, Davidowi Barretowi, za dostarczenie materiaw, ktre przedstawi).
Zamy, e Ambasada USA w Bejrucie zostaje w roku 1995
zaatakowana przez terrorystw, ktrzy najpierw uwizili, a nastpnie zgadzili okou czterdziestu osb spord personelu
(jest to oczywicie sytuacja hipotetyczna). Prezydent USA, po
konsultacji ze swymi doradcami, postanawia zbombardowa
miasto taktycznymi bombami nuklearnymi maej mocy, ale
wkrtce zmienia decyzj. Zostaje zwoana Narodowa Rada
Bezpieczestwa dla rozwaenia jego wczeniejszej decyzji.
Sekretarz obrony ostro przeciwstawia si zmianie decyzji.
Spraw komplikuje fakt, e sprzymierzecy wiedz o pierwszej
decyzji. Sekretarz obrony przemawia w nastpujcych sowach:
54
Filozofia polityczna
155
156
Filozofia polityczna
Zalecana literatura
Klasycy
Zalecana literatura
157
Autorzy wspczeni
Barry, B., Theories ofJustice (Teorie sprawiedliwoci),
Univer-sity of California Press, Berkeley, 1989
Baier, A., Postures of Mind (Stany umysu), University of
Minnesota Press, Minneapolis, 1985
Benn, S.I. oraz Peters, R.S., Social Principles and the
Democ-ratic State (Zasady spoeczne a demokratyczne
pastwo), Allen and Unwin, London, 1959. Wspczesna
dyskusja kilku gwnych problemw teorii polityki.
Clarke, S.G. oraz Simpson, E. (red.), Anti-Theory in Ethics and
Mora Conservatism (Antyteoria w etyce i konserwatyzmie
moralnym), State Univ. of New York Press, 1989
Cohen, M., Nagel, T. oraz Scanlon (red.), Marx, Justice,
History (Marks, sprawiedliwo, historia), 1980
Dworkin, R., Taking Rights Seriously (Biorc prawa powanie), 1978
Foster, M.B., Jones, W.T., Lancaster, L.W., Masters of
Poli-tical Thought (Mistrzowie myli politycznej), 3 tomy,
Har-rap, London, 1959. Dobre streszczenie historii myli
politycznej, zawierajce wiele dugich cytatw z tekstw
oryginalnych: bardzo uyteczne wprowadzenie.
Habermas, J., Philosophical-Political Profiles (Profile
filozofi-czno-polityczne), 1983
Marcuse, H., Czowiek jednowymiarowy, wyd. poi. 1991, wyd.
ang. 1964
Nozick, R., Anarchy, State, Utopia (Anarchia, pastwo, utopia), 1974
Plamenatz, J., Man and Society (Czowiek i spoeczestwo),
2 tomy, Longmanns, London, 1963. Szczegowe krytyczne
przebadanie najwaniejszych teorii spoecznych i politycznych od Machiavellego do Marksa.
Popper, K., Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, 2 tomy,
wyd. poi. 1993, wyd. ang. 1962. Przedstawienie zagroe dla
demokracji ze strony totalitarnych implikacji teorii Platona,
Hegla i Marksa.
Rawls, J., A Theory ofJustice (Teoria sprawiedliwoci), 1971
158
Filozofia polityczna
3 Metafizyka
Czym jest metafizyka?
Pluralizm i monizm
Aby przybliy zarysowan powyej kwesti, rozwamy przykadowo jedno z pyta metafizycznych, z jakimi borykali si
staroytni Grecy. Po zbudowaniu dosy surowego systemu
naukowych wyjanie", opartego na kategoriach ziemi, powietrza, ognia i wody, dawni myliciele pytali dalej o to, czy
owe ywioy stanowi podstawowe elementy naturalnego
wszechwiata, czy te co wicej odpowiada za istnienie ich
samych oraz za zdarzenia dziejce si w przyrodzie.
Niektrzy z wczesnych mylicieli metafizycznych byli
plura-listami i wyznawali pogld goszcy, e naukowa
wiedza o wszechwiecie musi uwzgldnia wicej nili tylko
jedn jego podstawow waciwo; pozostali byli monistami,
to znaczy kadli nacisk na istnienie jednej i tylko jednej
podstawowej waciwoci wiata. Tym, na co naley tu
zwrci uwag, jest fakt, i pytania stawiane przez wczesnych
metafizykw s pytaniami, ktre pojawiaj si dopiero p o
rozwaeniu problemw czysto fizykalnych, a ponadto, e
odpowiedzi, jakich udzielano na te pytania, wymagaj
wypracowania i zinterpretowania teorii fizycznych w ramach
niefizykalnej terminologii.
Dziedzina metafizyki
Pierwszym problem metafizycznym, ktry przyjdzie nam rozway, jest jednoczenie jedn z najwczeniejszych kwestii zrodzonych przez histori filozofii. Chodzi tu mianowicie o problem staoci i zmiany. Od epoki Talesa, pierwszego filozofa,
ktrego imi przetrwao do naszych czasw, myl grecka znajduje si pod wpywem odkrycia dwu podstawowych cech
wiata zachodzenia naturalnych zmian oraz cigego trwania
innych, najwidoczniej staych stanw. Wczesne teorie usioway
Heraklit i Kratylos
Parmenides
163
opieraby si na pewnej trwaej i niezmiennej podstawie, wskazywa Parmenides, wwczas w trway element nie mgby
porusza si, dzieli, oddziela i w ogle odmienia swej postaci, bowiem wszystkie te procesy wskazuj na zachodzenie
jakiej zmiany. Dalej, jeli przedmiotem, o ktrym mwimy,
byby jaki ustalony byt lub jaka realno, ten trway element
nie mgby posiada wasnoci innych anieli tylko istnienie,
poniewa wszelkie inne wasnoci mogyby sugerowa zmienno. Jedyn prawd, jak mona odkry w trwaym bycie,
stanowi tylko to, e j e s t .
Wszystko pozostae w przemieniajcym si wiecie, utrzymywa Parmenides, nie moe przynalee do rzeczywistej domeny stale istniejcego bytu. Cokolwiek jest w stanie zmienia
sw posta, przechodzi od nieistnienia do istnienia i na powrt
do nieistnienia wraca. To, co trwa, zmienia si nie moe w nic
innego, nie przestajc jednoczenie by trwaym. To, co jest,
nie moe zmieni si w to, czego nie ma, nie przestajc
jednoczenie istnie. Std, to, co trwae, co rzeczywiste,
j e s t i nie moe stanowi czci zmysowo dostpnej realnoci
ani te sta si tak czci. To, co stae, musi na zawsze
pozosta takie samo. Jest tym, czym jest, a stanie si czym
innym, stanie si tym, czym nie jest, pocigaoby za sob
sprzeczno. Zmienny wiat jest tym, czym nie jest wiat
rzeczywisty, czyli trway. Jedyn wasnoci, jedyn sta wasnoci tego wiata, jest to, e istnieje. Std wic waciwoci
zmieniajce si nie mog stanowi czci istnienia, poniewa
nie przynale do wasnoci rzeczywistych i niezmiennych,
a wic, z koniecznoci, nie istniej. Parmenides podsumowa to
w znanej frazie: Byt jest, niebytu nie ma, a na wiat bytu skada
si tylko to, co pozostaje niezmienne.
Zenon
Parmenides nie wycign ostatecznych konkluzji wynikajcych z przyjcia staoci jako zasadniczej cechy wiata. Przypado to w udziale dopiero synnemu Zenonowi z Elei. Zenon
165
W myl teorii Demokryta ostatecznym skadnikiem rzeczywistego wiata s niepodzielne jednostki fizyczne, atomy (sowo to pierwotnie oznaczao to, co nie ma adnych czci" lub
to, co nie moe zosta podzielone"). Kady atom ma ustalon
charakterystyk, okrelon form, ksztat itp., ktra pozostaje
trwaa i wci ta sama. Tak wiec demokrytejskie atomy miay
niezmienne wasnoci, w ktre, zgodnie z postulatem Parmenidesa, musi by wyposaona domena bytu.
Jednake pomimo staej natury atomy s jednoczenie uosobieniem zmiennoci. Nieprzerwanie zmieniaj bowiem swoj
167
Rozwizanie Arystotelesa
Koncepcja Arystotelesa bya kolejn wielk teori metafizyczn zmagajc si z problemem zmiany i staoci. Dla tego
168
Metafizyka
myliciela ani postrzegalna zmienno, ani trwao nie powinny by rugowane podczas konstruowania adekwatnej teorii
opisujcej fundamentalne waciwoci wiata. Nawet pozorne,
zmienne jakoci winny by traktowane powanie, a nie po
prostu odrzucane, jak to byo w pismach Demokryta.
Zgodnie z analiz Arystotelesa w kadym moliwym naturalnym wydarzeniu mona rozpozna dwa podstawowe elementy. Pierwszym jest to, co musi w jaki sposb pozostawa
takie samo, stanowic tym samym przedmiot przemiany. Drugim
jest fakt zachodzenia prawdziwych zmian jakoci. Jeeli wemiemy przykad odzia, z ktrego wyrasta pniej db,
przekonamy si atwo, e musi istnie w nim jaka trwaa cecha,
ktra w pewnym czasie posiada jakoci nazywane przez nas
odziem, w pniejszym za czasie jakoci zwane dbem.
Jeeli by tak nie byo, owego wzrastania nie moglibymy nawet
opisa jako zmiany, poniewa nie istniaaby adna relacja
czca stan wczeniejszy ze stanem pniejszym. Jeli jest jaki
stay aspekt w tej przemianie, to musi istnie rwnie aspekt
zmienny, w przeciwnym razie nie bylibymy w stanie odrni
odzia od dbu, czy wreszcie adna prawdziwa przemiana
w ogle by nie zachodzia.
Materia i forma
169
Teoria Kartezjusza
171
to, e jest rozcige". Wszystkie formy, jakie zdarza si przybiera ciaom, definiowane s wycznie przez rozmaite cechy
przestrzenne, a nigdy przez psychiczne. Analogicznie, adna
forma myli nie zawiera w sobie rozcigoci. Realnoci myli
i rozcigoci s cakowicie rne. Jeeli zgodzilibymy si na to
173
Teoria materialistyczna
175
176
Metafizyka
w naszym mzgu. Krytycy za podkrelaj fakt, e bezporednie dowiadczenie jednostki zadaje kam temu twierdzeniu. To,
czego jestemy wiadomi, to wszelkie rodzaje wrae i odczu,
a nie szeregi fizycznych procesw mzgowych. Jeeli nawet te
ostatnie stanowi przyczyn pierwszych, wci jednak pozostaje faktem to, e s od siebie rne i zawsze odrnialne.
Dlatego nie da si skutecznie zredukowa wiata mentalnego
do fizycznego w wyniku sformuowania prostego stwierdzenia,
e zdarzenia psychiczne nie s niczym wicej nili tylko seriami
procesw fizycznych.
Innym sposobem krytyki materialistycznego rozwizania
problemu relacji umysciao jest zwrcenie uwagi na fakt, e
jeli ta teoria miaaby by prawdziwa, wwczas ona sama jako
zbir czyich zdarze mentalnych nie byaby niczym innym ni
tylko jednym z wielu zbiorw fizycznych zdarze w mzgu.
W podobny sposb teoria odmienna, by moe sprzeczna z ni,
byaby innym zbiorem zdarze fizycznych. Powstaje pytanie:
W jaki sposb jeden zbir fizycznych reakcji w mzgu miaby
stanowi prawd, podczas gdy inny miaby by faszywy? Jeeli
kada teoria metafizyczna jest jedynie fizycznym procesem
zachodzcym w czyjej gowie, dlaczego niektre z tych procesw mielibymy traktowa powanie, a inne odrzuca jako
nieprawidowe?
I uwaga kocowa: materialistyczne rozwizanie pociga za
sob konsekwencje etyczne. Jeeli nasze myli s fizycznymi
procesami zachodzcymi w mzgu, to musz one by zasadniczo wyjanialne w terminach naukowych; musi istnie moliwo wyjanienia naszych myli w taki sposb, w jaki wyjaniamy zdarzenia ze wiata fizycznego, tj. w terminach przyczyny i skutku. To nie pozostawiaoby miejsca na ocen sytuacji, na rozwaenie konsekwencji naszych dziaa, na decyzj
powzit po rozwanym namyle. Innymi sowy, taka teoria
musi prowadzi do wyjanienia ludzkiego zachowania nie
w kategoriach swobodnego wyboru, opartego na dokadnym
rozwaeniu argumentw, lecz w terminach fizycznej przyczyny
i skutku, bodca i reakcji. Taki te rodzaj wyjanie jest
preferowany przez psychologw behawiorystycznych, lecz jego
179
Epifenomenalizm
Zarysowane powyej problemy spowodoway powstanie zmodyfikowanej materialistycznej teorii umysu i ciaa, noszcej
nazw epifenomenalizmu. W myl tego pogldu nasze myli czy
uczucia nie stanowi zwykych stanw fizycznych mzgu. Zamiast tego przyznaje im si status ubocznego produktu sekwencji wydarze fizycznych w takim sensie, w jakim dym jest
ubocznym skutkiem ognia. Jedynymi zdarzeniami liczcymi si
w wiecie s wycznie ruchy materii. Jednak, z przyczyn wci
dla nas niejasnych, fizyczny stan mzgu kadorazowo powoduje powstawanie myli.
Rozwizanie epifenomenalistyczne przezwycia pewne trudnoci, jakie napotykaa prosta wersja materializmu, niemniej
jednak nie oddaje sprawiedliwoci naszemu yciu psychicznemu. Jak ju zwracalimy uwag, nasze myli traktujemy
niezwykle powanie, przejmujemy si nimi, rozwijamy wci
nowe koncepcje, czynimy je podstaw dalszych dziaa. Gdyby
stanowiy jedynie mglisty produkt uboczny materialnych zda-
180
Metafizyka
Idealizm
Siedemnasty wiek przynis kilka interesujcych, konkurencyjnych teorii majcych na celu rozwizanie problemu relacji
pomidzy umysem i ciaem. Ich autorami byli najwiksi myliciele metafizyczni tego okresu: Nicholas Malebranche,
Got-tfried von Leibniz oraz Barach Spinoza. Malebranche,
katolicki duchowny, by uczniem Kartezjusza, lecz udao mu
si skonstruowa o wiele bardziej spjn teori, nili to
przypado w udziale jego mistrzowi. Podczas gdy Kartezjusz
akceptowa wzajemnie sprzeczne teorie po to, by unikn
sprzecznoci
183
Leibniz
Stworzona przez Leibniza teoria zwizku pomidzy zdarzeniami psychicznymi i fizycznymi nie wydaje si bardziej wiarygodna ni pogld Malebranche'a. W myl tego, co twierdzi Leibniz, kade indywiduum, czy obdarzone waciwociami psychicznymi, czy fizycznymi, jest zupenie niezalene od innych
i tworzy tzw. monad. Kada monada jest definiowana czy te
ustanawiana poprzez wasnoci zgodne z jej natur. Wszystko,
co moe si jej przydarzy, wypywa z jej istotnych waciwoci,
nie jest natomiast efektem oddziaywania adnego innego bytu.
Harmonia przedustanowiona"
184
Metafizyka
185
Spinoza
Ostatnia ze wspomnianych siedemnastowiecznych prb rozwizania problemu relacji umysciao, ktr rozwaymy,
rni si od dwu poprzednich. Spinoza zdecydowa, e zasadnicza trudno teorii kartezjaskiej bierze si z totalnego oddzielenia umysu i ciaa oraz, jak widzielimy, z cakowitego
oddzielenia ich od Boga, chocia z tej usterki jej zwolennicy
nie zdawali sobie sprawy. Aby pokona te wady, Spinoza
postanowi
nie
przyjmowa
ani
rozwizania
materialistyczne-go, ani idealistycznego, z ktrych kade gosi
prymat okrelonej realnoci nad drug, lecz zamiast tego
zaproponowa pogld, w myl ktrego oba stanowiska s w
pewien sposb komplementarne. Teoria jego zwana czasami
teori podwjnego przejawiania si, gosi, i umys i ciao s
atrybutami jednego i tego samego bytu, ktry Spinoza nazywa
Bogiem, substancj lub natur.
Jeeli wiat mentalny i wiat fizyczny s jednoczenie aspektami tego samego bytu, jaka wobec tego zachodzi midzy nimi
relacja? Wedug Spinozy nie wywieraj na siebie wpywu, lecz
istnieje pomidzy nimi pewien paralelizm, co oznacza, e wszystkiemu, co dzieje si w jednej dziedzinie, odpowiadaj wydarzenia z drugiej. Jest tak, poniewa wiat mentalny i fizyczny
s dwoma rnymi sposobami postrzegania tej samej rzeczy,
Boga albo natury. Spinoza utrzymywa, e logiczny porzdek
umysu jest identyczny z fizycznym porzdkiem natury. Kadej
wikszoci jego wspczesnych wydaway si absolutnie niemoliwe do przyjcia. (Niektre z nich omwimy w rozdziale
powiconym filozofii religii). W rezultacie dopiero dziewitnastowieczni metafizycy niemieccy przywrcili pogldom
Spi-nozy nalen im rang.
Teorie rozwaajce relacj, jaka istnieje pomidzy umysem
i ciaem, obrazuj trudnoci, ktre staj si udziaem mylicieli
metafizycznych usiujcych skonstruowa wyjanienie tego
podstawowego wymiaru naszej egzystencji. Pierwsze pytanie,
ktre rozwaalimy, dotyczyo oglnej charakterystyki wszechwiata, drugie relacji pomidzy jego podstawowymi waciwociami. Zanim przejdziemy do przedstawienia niektrych
najwaniejszych teorii metafizycznych zmierzajcych do wytumaczenia wszystkich znanych nam zasadniczych wasnoci
kosmosu, zatrzymamy si przy jeszcze jednej klasycznej kwestii
metafizycznej mianowicie problemie wolnej woli.
187
189
Chocia wikszo znanych przesanek wiadczcych na korzy determinizmu opiera si na wynikach naukowych bada,
to jednak na dugo przed powstaniem nowoczesnej nauki
sformuowano potny argument wspierajcy to stanowisko.
W rzeczywistoci najbardziej zaarte batalie midzy zwolennikami determinizmu i obrocami wolnej woli toczyy si na
gruncie kontrowersji teologicznych. W wielu tradycjach religijnych broniono jakiej formy boskiego determinizmu, utrzymujc,
e sam Bg jest jedynym podmiotem przyczynowoci we wszechwiecie i On okrela wszelkie dziaania ludzkie oraz przyrodnicze.
Stanowisko religijne
191
Jeeli twierdzi si, e Bg jest ostateczn przyczyn wszystkiego, cokolwiek si dzieje, oraz ponadto jest wyposaony
w przedwiedz na temat wszystkiego, co ma nastpi, a jednoczenie czowiek wci ma wiadomo wolnych wyborw, to
zgodnie z argumentacj wielkiego amerykaskiego kalwinisty
Jonathana Edwardsa mamy tu do czynienia z wolnoci rzekom. Moemy myle, e wybieramy w sposb wolny, lecz
naprawd nasze wybory zostay ju uprzednio okrelone, tak e
wistocie nie jestemy w stanie podj adnej prawdziwej decyzji.
Nawet wtedy, gdy wdamy si w drobiazgowe rozwaania
dotyczce podejmowanego wyboru, ostateczna konkluzja jest
ju ustalona, poniewa Bg ju j zna. Chocia w wolny sposb
dokonujemy wyboru, ktrego spodziewa si Bg, nasza wola
jest najzwyczajniej jeszcze jednym elementem poddanym boskiej kontroli, przewidzianym i z gry okrelonym.
Podstawa metafizyczna
na t zasad, wwczas nie tylko zdarzenia fizyczne, lecz rwnie psychiczne musz zawsze mie wyjanienia przyczynowe.
Zastosowanie jej wszake do wszystkiego poza ludzkimi pragnieniami byoby niesprawiedliwe i arbitralne.
Jeeli akceptujemy tre tego aforyzmu, streszczajcego regu przyczynowoci w odniesieniu do wiata fizycznego, to
poniewa sdzimy, e musi istnie jakie wyjanienie pochodzenia i sposobu funkcjonowania porzdku rzdzcego tym
wiatem, wtedy, jak si wydaje, winnimy domaga si podobnych wyjanie w odniesieniu do wiata psychicznego,
a w szczeglnoci wzgldem realnoci naszych rozwaa i wyborw. Dlaczego wybraem to zamiast tamtego? Dlaczego chc
jednej rzeczy, a nie innej? W jaki sposb doszedem do tych
193
Dysponujemy jednak nie tylko teologicznymi i metafizycznymi argumentami na rzecz determinizmu. Najsilniejsza i najbardziej przekonujca jest oczywicie przytaczajca masa naukowych informacji na temat czynnikw majcych wpyw na
ludzkie zachowania. Psychologia, fizjologia, neurologia, farmakologia, biochemia, biofizyka itp. dostarczaj tak wielu
rozmaitych wynikw, e zdajemy si szybko zblia do realizacji deterministycznego marzenia o wytumaczeniu
c a l e - g o ludzkiego zachowania; nie tylko dziaa, jakie mog
podejmowa mczyni lub kobiety, lecz rwnie ich odczu i
myli. Wkrtce moemy miedo czynienia z sytuacj, w ktrej
dokadne zbadanie biologicznych i psychologicznych cech
niemowlcia pozwoli naukowcom napisacjego yciorys, zanim
jeszcze zdarzy mu si wkroczy w ycie, chocia
najprawdopodobniej biografia ta zostanie napisana przy uyciu
zda warunkowych oznajmiaj -cych, e j e e l i zdarz si
okrelone rzeczy w otaczajcym je wiecie, w w c z a s bdzie
posiadao okrelone myli i uczucia, bdzie podejmowao
okrelone decyzje i wykonywao okrelone dziaania.
Wikszo z nas woli myle, i ta ponura perspektywa jest
przedmiotem raczej science-fiction nili nauki.
Wobec mnogoci dostpnych rezultatw naukowych bada
nad prawami rzdzcymi ludzkimi motywacjami oraz sposobami sterowania ludzkimi postawami, teza determinizmu wydaje
si nadzwyczaj silna. Ktokolwiek dzisiaj chciaby dowodzi,
wbrew posiadanej przez nas wiedzy, i istoty ludzkie s naprawd
wolne, znalazby si pod silnym naciskiem koniecznoci odkrycia
obszaru czowieczych zachowa, o ktrym nie ma ju ogromnej
iloci informacji wskazujcych na istnienie czynnikw okrelajcych i modyfikujcych, ktre tumacz ludzkie dziaania i chci.
195
nujcy. William James w eseju Dylemat determinizmu utrzymuje, e dwie fundamentalne cechy naszych dowiadcze moralnych stan si niezrozumiae, jeeli nie zaoymy istnienia
wolnej woli. Przede wszystkim chodzi o sumienie. Nieprzerwanie spotykamy si z wyrazami ubolewania, jakie wyraaj
ludzie w stosunku do tego, co zrobili, czy tego, w co wierzyli,
oraz z alem, e nie postpili inaczej. Jeeli ludzkie dziaania
i myli nie mogyby by inne ni s, to jaki sens miaoby
pragnienie postpienia inaczej, zwaszcza e nic innego nie
mogo si wydarzy?
Poza wskazaniem na niewytumaczalno skruchy czy
sumienia, przy zaoeniu braku wolnoci, James zwraca
rwnie uwag na fakt, i zwyklimy domaga si od ludzi
odpowiedzialnoci za wasne postpowanie i kara ich, gdy
nie wywizuj si ze swych zobowiza, co nie miaoby
najmniejszego sensu, gdyby ich dziaania byy cakowicie
zdeterminowane. Nie potpiamy i nie karzemy przedmiotw,
ktrych dziaania s cile okrelone fizycznie, takich jak
kamienie czy samochody, poniewa nie uwaamy ich za
wolne. Dlaczego wic suszne miaoby by domaganie si
odpowiedzialnoci od ludzi, jeli charakter ich czynw byby
taki sam jak przedmiotw martwych? Jeeli karzemy kogo
jedynie dlatego, i jestemy zdeterminowani przez okrelone
czynniki, ktre zmuszaj nas do zachowywania si w taki
sposb, to kara traci jakiekolwiek znaczenie moralne i staje
si jedynie oznak okrelonych czynnikw determinujcych
dziaanie karzcego. Jeeli wic karzemy ludzi po to, aby
zmieni czynniki, ktre warunkuj ich zachowania, to czy
jestemy wtedy, my, sdziowie, wolni w podejmowaniu wyroku, czy te najzwyczajniej pozostajemy we wadzy innych
uwarunkowa? Jeeh' prawd jest to drugie, wwczas kara nie
stanowi niczego wicej oprcz narzucania mniejszoci norm
grupy bdcej u wadzy, a tym samym nie ma adnego
etycznego ani moralnego sensu. Jeeli za prawdziwa jest
pierwsza moliwo, wtedy teza libertarian jest dowiedziona,
poniewa aby istniaa w ogle moralno, jej podmioty musz
by wolne.
197
Konkluzja
Problem wolnoci woli, ktry ju od wiekw stanowi przedmiot sporu, w janiejszy sposb moe ukaza role, jak odgrywaj dociekania metafizyczne. Prbujc wypracowa oglne tumaczenie czy wyjanienie elementw naszego dowiadczenia, odkrywamy, e istnieje ogromna liczba przesanek sugerujcych, i istoty ludzkie s cakowicie zdeterminowane w tym,
Metafizyka Platona
W trakcie omawiania problemw teorii wiedzy zobaczymy,
w jaki sposb niektre podstawowe elementy Platoskiej metafizyki zrodziy si z prb rozstrzygnicia pytania o prawdziwo posiadanej przez nas wiedzy oraz o jej przedmiot.
Zasadniczo, w Platoskim obrazie wszechwiata rzeczywista,
stabilna i niezmienna jest dziedzina idei albo form. wiat
dowiadczenia potocznego stanowi iluzoryczn, przemijajc
i nieistotn sekwencj wydarze, ktre zachodz w naturze nie
bdcej domen realnoci, lecz przejawu.
Relacja, jaka istnieje pomidzy nadzmysowym wiatem
idei a widzialnym, lecz jedynie pozornym wiatem rzeczy
materialnych, przedstawiona jest w Platoskim dialogu
Tima-jos. Obie sfery rzeczywistoci opisane s jako wieczne.
wiat idei jest podstawowy, to znaczy stanowi przyczyn
wszystkiego, co si dzieje w wiecie materialnym. Dynamika
za tego materialnego wiata nie jest rezultatem jakiejkolwiek
aktywnoci idealnej rzeczywistoci, ktra nie zawiera adnej
zmiany, ani innej formy dziaalnoci, lecz funkcjonowania
pewnego czynnika, ktry ma zdolno tworzenia szczeglnego rodzaju kopii lub namiastek prawdziwej realnoci
i umieszczania ich w chaosie zmysowego, materialnego
wiata.
201
Metafizyka Arystotelesa
W przeciwiestwie do Platoskich pogldw goszcych dualistyczn natur kosmosu, rozdartego pomidzy wiatem idei
a widzialn realnoci fizycznych rzeczy, teoria metafizyczna
Arystotelesa, zreszt bezporedniego ucznia Platona, zmierzaa
do opisania wiata naturalnego jako wiata rzeczywistego. Wychodzc od zaoenia, e rzeczywisto, z ktr jestemy oswojeni na co dzie, moe by wytumaczona i zrozumiana bez
odwoywania si do realnoci metafizycznych, lecych poza
ludzkim dowiadczeniem, Arystoteles skonstruowa teori opart
na pojciach materii*4ibrniy, ktre uwaa za podstawowe
Teleologia
203
ich rozwoju. Naturalna historia kadej rzeczy wydaje si nieprzerwanym deniem do osignicia waciwej dla niej formy,
a wszystkie jej dziaania s skierowane ku temu celowi. od
na przykad normalnie przechodzi przez seri przemian, kulminujcych zatrat pierwotnej formy i przemian w db. Kiedy
ten z kolei wyrasta na okrelon wysoko, wydaje si, i osiga
wreszcie cel, ku ktremu zmierzay wszystkie dotychczasowe
przeksztacenia. Kamie spadajcy na powierzchni ziemi rwnie, jak si zdaje, realizuje cig zmian, ktrych efektem jest
osigniecie podanej formy, a mianowicie stanu spoczynku.
Materia i cel
W najoglniejszym sformuowaniu treci twierdzenia Arystotelesa jest przekonanie, e kady przedmiot we wszechwiecie, wyjwszy Boga, jest skomponowany z pewnej formy oraz
z tworzywa stanowicego jej podstaw, a zwanego materi".
Materia kadego przedmiotu ma moliwo przyjmowania
formy temu przedmiotowi waciwej i zwanej jego kresem"
lub celem". Procesy zmiany i ruchu s realizacj moliwoci
przedmiotu. Istnieje naturalna tendencja lub teleologia, ktra
kae kademu bez wyjtku przedmiotowi dy do osignicia
swego naturalnego celu czy te ostatecznej formy. Przemiany,
jakim podlegaj wszystkie przedmioty, nie daj si zrozumie
inaczej jak tylko w kategoriach zawartych w nich przyczyn.
Czyste formy
Kady przedmiot ma wzgldny cel realizowany w ramach
formy waciwej dla jego gatunku. Istnieje jednakowo cel
ostateczny kadego przedmiotu, cel polegajcy na realizacji
stanu cakowitego spoczynku, w ktrym nie byoby adnej
moliwoci zmiany. Wszystko jednak, co jest zoone z materii,
zawsze wykazuje pewn moliwo, pewn zdolno do zmiany, ruchu, przemiany. W zwizku z tym osignicie tego
ostatecznego stanu moliwe jest tylko poprzez stanie si czyst
form cakowicie pozbawion materii.
Nieruchomy poniszyciel
Metafizyka epikurejska
W ostrej sprzecznoci z Arystotelesowsk koncepcj wszechwiata, wyjanialnego zasadniczo w kategoriach celowego dziaania, pozostaje materialistyczne stanowisko Epikura. Jego teoria, po raz pierwszy zaproponowana przez wczesnego filozofa
greckiego Demokryta, a najlepiej znana dziki poematowi
O naturze wszechrzeczy rzymskiego poety Lukrecjusza, przedstawia wszechwiat zawierajcy tylko rozmaitego ksztatu
ato-jnyporuszajce
sijw.pustej,przestrzeni.
Pojcie
niepodzielnego atomu stanowicego podstawowy element
wiata, nie majcego adnego celu swych ruchw ani adnych
jakoci, wyjwszy rozmiar i ksztat (i by moe wag),
wystarcza, zdaniem Epikura, do wytumaczenia wszystkiego,
co wiemy o wiecie.
Teoria fizyczna
Sta cech wszechwiata jest fizyczny atom, nie stworzony
i niezmienny. Epikurejczycy uwaali atomy za stae czstki,
ktrych nie mona rozbi na mniejsze czfseii ktre wystpuj
w nieograniczonej liczbie ksztatw oraz rozmiarw. W myl
ich teorii istniej atomy w ksztacie szecianw, ostrosupw,
atomy wyposaone w haczyki, atomy sferyczne itp. Kady
przedmiot nie jest niczym wicej ni kombinacj atomw
rozproszonych w pustej przestrzeni. Podobnie jak ma si rzecz
z kamieniami czy stoami, tak te dzieje si z istotami yjcymi,
a nawet z umysem ludzkim. Pomimo e atomy pozostaj
niezmienne, zmieniaj si ich ukady i dziki temu przedmioty,
ktre obserwujemy, mog zmienia si i zanika, co nigdy nie
przydarza si atomom.
Ruch jest podstawowcechg_atgmu. Ruch nie ma pocztku,
lecz trwa nieprzerwanie przez cay czas. W pierwotnej teorii
Demokryta wszystkie atomy spadaj z rn prdkoci. Ze
wzgldu na t cech szybsze atomy wyprzedzaj wolniejsze, co
prowadzi do kolizji. Rne ksztaty czstek powoduj, i
zderzajce si atomy odbijaj si od siebie w rozmaitych
kierunkach, powodujc nowe kolizje i tak dalej. W efekcie
wszystkie rodzaje atomowych kombinacji tworz si i nastpnie rozpadaj. Ta wersja metafizycznego atomizmu jest cakowicie deterministyczna z tego wzgldu, e znajc pierwotne
pooenie atomw we wszechwiecie i kierunki, w ktrych si
poruszaj, mona dokadnie przewidzie cay przyszy bieg
wszelkich rzeczy. Tym samym kade wydarzenie w wiecie,
wczajc w to ludzkie myli, akty woli i wszelkie zdarzenia
mentalne, jest cakowicie zdeterminowane wycznie przez pooenie i ruchy podstawowych czstek fizycznych.
Indeterminizm
Epikur wszake, z rozmaitych powodw etycznych, przeraony
by myl o cakowitym ustaleniu biegu wydarze wiata, tote
zmodyfikowa staroytn teori atomistyczn, wprowadzajc
dnie tak z Demokrytem, jak i Epikurem wszystko we wszechwiecie moe by wytumaczone wycznie za pomoc kategorii
Metafizyka stoikw
Ostatni wielki system metafizyczny, ktry teraz rozwaymy,
zosta skonstruowany przez czoowych przeciwnikw filozofii
epikurejskiej, mianowicie przez stoikw. Podobnie jak teoria
ich adwersarzy, opiera si na materialistycznej wizji wiata,
z tym e stoicy, kadc nacisk na wszechobecny w przyrodzie
wzorzec racjonalny, utrzymywali, i wiat materialny przeniknity jest dynamiczn si, ktra funkcjonuje nie w sposb
mechaniczny, lecz celowy.
209
Materia i rozum
Determinizm stoicki
Fatalizm i optymizm
Teoria stoikw prowadzi do cakowitego fatalizmu i kosmicznego optymizmu. Stanowisko fatalistyczne wynika z rozpoznania faktu, e cokolwiek si dzieje, dzia si musi i nie jestemy
w stanie tego zmieni. Poniewa zwizki przyczynowe znajduj
si poza jakimkolwiek naszym wpywem i kontrol, zatem
zamiast oddawa si dumaniom nad przebiegiem zdarze przeszych, teraniejszych i przyszych, powinnimy zaakceptowa
istniejcy stan rzeczy cokolwiek si dzieje, musi si dzia.
Jedyny obszar, w ktrym moe wydarzy si co, co nie jest
konieczne, stanowi dziedzina myli. Myl moe zaakceptowa lub
odrzuci bieg wydarze. Jednostka, ktra zgadza si na uniwersalne prawo natury i rozumu, pozostaje w zgodzie ze wiatem.
Z drugiej strony, ci, ktrzy nie mog lub nie chc zaakceptowa
tego fatalistycznego pogldu, s nieszczliwi, toczc ze wiatem
nieustann wojn. Spdzaj swoje ywoty zaniepokojeni tym, co
si dzieje, pragnc, by rzeczy toczyy si innym trybem. Poniewa
jest to niemoliwe, rezultatem takiej postawy bywa nieszczcie,
podczas gdy na rzeczywisto nie ma ona adnego wpywu.
Optymistyczna strona metafizycznego stanowiska stoikw
jest efektem zrwnania z dobrem koniecznoci i racjonalnoci tego,
211
rozumiej, e cay wiat materialny jest wypeniony wzajemnymi powizaniami i oddziaywaniami. Nawet te jego czci,
ktrych nie aprobujemy, reprezentuj aspekt konieczny
racjonalnego porzdku, w jakim istniej rzeczy. Jeeli wszystkie czci wszechwiata widzielibymy w szerszym kontekcie,
wwczas najprawdopodobniej zaakceptowalibymy je jako konieczne cechy tego najlepszego z moliwych wiatw, nie widzc w nich ju duej jego defektw.
Metafizyka stoikw jest wic kombinacj czystego materializmu i pewnego typu teleologii. Przyroda co wycznie
fizycznego jednoczenie jest przeniknita pewn racjonaln
kosmiczn si. W efekcie zamiast deterministycznego, bezcelowego obrazu wiata, z jakim mamy do czynienia w
epiku-reizmie,
otrzymujemy
determinizm
bdcy
konsekwencj istnienia wszechobecnego ducha kierujcego
zdarzeniami w taki sposb, e stanowi konieczne i dobre
czci koniecznego i dobrego wiata oraz wiodcego go ku
najbardziej racjonalnym, a wic najlepszym ze wszystkich
moliwych stanw.
Trzy substancje
W metafizyce Kartezjusza istniej trzy podstawowe komponenty wszechwiata Bg, umys i materia. Wszystko inne
stanowi ich modyfikacje lub konkretne przykady. Bg jest
substancj twrcz, ktra pozostae dwie powoaa do istnienia. Istotn wasnoci substancji psychicznej jest to, e
myli, natomiast podstawow cech materii jest jej rozcigo.
Wszystko, cokolwiek si dzieje w dziedzinie mentalnej lub
materialnej, cakowicie zalene jest od woli Boga, ktry kontroluje je, ustanawiajc porzdek.
wiat fizyczny rozumiany jest jako wielka maszyna dziaaj ca
zgodnie ze staymi prawami naoonymi na ni przez Boga. Ten
za nieprzerwanie konserwuje i kontroluje porzdek natury,
porzdek polegajcy na tym, e rozmaite rozcige caoci
poruszaj poprzez kontakt inne, co w efekcie daje regularny wiat
opisywany przez nauk. Zgodnie z twierdzeniem Kartezjusza,
wszystko, co jest rozcige, stanowi cz tej maszyny, wcznie ze
wiatem zwierzcym, ktry skada si z wielu mniejszych maszyn
funkcjonujcych na cakowicie mechanicznych zasadach, aczkolwiek najprawdopodobniej bardziej skomplikowanych, nili to
bywa w przypadku przedmiotw nieoywionych.
Jedyn wasnoci wiata stworzonego, ktra nie jest czci
maszyny, jest umys. Umys nie jest w najmniejszym stopniu
rozcigy i tym samym nie pozostaje w kontakcie z materialnym wiatem. Stanowi pole wycznie mentalnych aktywnoci,
takich jak mylenie, wola i temu podobne. Zgodnie z wczeniejszymi naszymi rozwaaniami, jednym z najwaniejszych
problemw metafizyki kartezjaskiej byo zadowalajce wyjanienie relacji wicej wiat psychiczny i fizyczny oraz sposobu,
w jaki Bg moe oddziaywa jednoczenie na oba te wiaty.
Mechanizm Kartezjusza, negujc cakowicie jakiekolwiek
celowociowe struktury wiata fizycznego, dostarcza zadowa-
213
Idealizm
Biskup Berkeley
215
Solipsyzm
Teoria Berkeleya, ktr jej autor nazwa immaterializmem (co
oznacza rozumienie wiata jako pozbawionego materii), otwiera dalsze moliwoci radykalizacji zawartych w niej stwierdze w postaci idealizmu subiektywnego i solipsyzmu. To
drugie stanowisko gosi, e na tyle, na ile mona tego dowiadczy, nie istnieje nic oprcz mnie, mojego umysu i jego idei
J.G. Fichte
Poza niewiarygodnymi konsekwencjami solipsyzm nastrcza
rwnie pewne rzeczywiste problemy teoretyczne. Nie wiadomo mianowicie, jak wytumaczy rdo czy te przyczyn
powodujc powstawanie idei w umyle. Aby rozwiza t
kwesti i tym samym stworzy bardziej zadowalajc teori
idealistyczn, niemiecki metafizyk Johann Gottlieb Fichte zbudowa w kocu XVIII wieku system idealizmu subiektywnego.
Ta koncepcja rni si od teorii Berkeleya oraz solipsystw
tym, e uwydatnia nieustannie kreacyjny i ewolucyjny charakter umysu, ktry w jaki sposb tworzy rozmaite postacie
otaczajcego nas wiata.
U rde teorii Fichtego ley teza, w myl ktrej istniej dwa
gwne stanowiska metafizyczne: materializm, czyli pogld
goszcy, i wszystko daje si wytumaczy w kategoriach
przyczyn materialnych, oraz idealizm, nakazujcy konstruowa
wyjanienia w terminach przyczyn psychicznych. adna z tych
teorii nie moe by ani dowiedziona, ani obalona, natomiast
w ramach kadej z nich mona konstruowa argumenty przeciwko pozostaej. Filozof decydujcy si na rozwaanie kwestii
metafizycznych pierwej musi okreli stanowisko, z ktrym si
utosamia, a dopiero potem skupi si na budowie teorii.
Ja i nie-Ja
21 7
219
si jako konflikt pomidzy tez i antytez, jest w rzeczywistoci przykadem sprzecznoci pomidzy dwoma niepenymi ujciami, ktre dopiero pniej podlegaj syntezie
w sformuowaniu bardziej oglnym. Tak na przykad prbie
wyjanienia wszystkich procesw fizycznych na sposb ilociowy przeciwstawiaj si czysto jakociowe zdarzenia fizyczne,
domagajc si tumaczenia obejmujcego oba sposoby.
Absolut przedstawiony jest przez Hegla jako wysiek nakierowany stale na przezwycienie czy rozwizanie tej
dialek-tyki tezy i antytezy poprzez konstruowanie wyszych
wci syntez a do chwili, gdy wreszcie uda si osign pen
samorealizacj we wszechogarniajcej syntezie, ktra obejmie
wszystkie czciowe prawdy w jednej wielkiej prawdzie. Wtedy
skoczy si wewntrzna logiczna walka, a wraz z ni dobiegnie
koca historia wiata. Poniewa kady etap dialektycznej drogi
wyraa si na zewntrz w kategoriach okrelonego stanu rozwoju wiata historycznego, tote kiedy absolut osiga peni,
to samo dotyczy kosmosu. Ten ostatni staje si cakowicie
spjnym bytem moliwym do zupenego zrozumienia.
Wraz z postpem dialektycznej batalii, wraz z rozwojem
wszechwiata, rozwija si rwnie nasze jego rozumienie. Zanim wiat stanie si cakowicie zrozumiay, mog pojawi si
jedynie czciowe ujcia jego struktury, poniewa droga, ktr
postpuje jego rozwj, nie jest jeszcze w peni racjonalna.
Intelekt jednostkowy jest w stanie osign tyko ten poziom
zrozumienia i spjnoci, ktry wykazuj struktury ekspresji
absolutu. Tak wic cao wszechwiata bdzie moga by ujta
w system metafizyczny dopiero wtedy, gdy absolut osignie
pen samorealizacj. Wtedy myl i byt stan si tosame,
poniewa cakowite zrozumienie i penia wszechwiata stan
si jedn rzecz.
Heglowskie spenienie
Idealizm obiektywny Hegla obrazuje ostateczne spenienie przemian metafizyki kartezjaskiej w teori goszc, e jedynie
umys jest realny i tylko mentalne dziaania wraz z ich rezultatem mog by podstaw dla wytumaczenia wiata naszego dowiadczenia. Przechodzc od statycznego wiata idei
Berkeleya, ktre stanowi trwae myli w umyle Boga, do
twrczego Ja Fichtego, tworzcego jednoczenie subiektywn
221
i obiektywn posta rzeczywistoci, Hegel cakowicie zobiektywizowa myl i umys, nadajc im charakter niezalenego
i podstawowego bytu pozbawionego wszelkiej osobowoci
i jakichkolwiek subiektywnych waciwoci. Absolut Hegla sta
si rzeczywistym wszechwiatem, ktry na zewntrz manifestuje
si jako historia wiata, wewntrz za jako racjonalny proces
dialektyczny dcy do samorealizacji. W pewien sposb ten
system metafizyczny, jeeli zostanie waciwie zrozumiany, nie
prezentuje prostego opisu obiektywnego wszechwiata, lecz
sam jest absolutem wyraonym za pomoc rodkw intelektualnych.
Materializm
W przeciwiestwie do podejcia idealistycznego, materialici
staraj si rozwin wersj kartezjanizmu eliminujc umys oraz
najprawdopodobniej Boga z podstawowego schematu metafizycznego i prbuj jednoczenie wyjani wszystko w kategoriach
zdarze materialnych. Ruch mylowy, zapocztkowany przez
Thomasa Hobbesa w XVII wieku i rozwijany przez materialistw francuskich epoki owiecenia, proponowa teorie nie
rnice si w kwestiach zasadniczych, moe tylko detalami, od
rozmyla materialistw greckich.
Wpyw nauki
Zamiast rozwija surowy, spekulatywny atomizm Demokryta
i Epikura, nowoytni materialici prbowali pokaza, uywa
jc przy tym bardziej subtelnej terminologii opartej na wielkich
odkryciach i teoriach nowoczesnej nauki, e podejcie czysto
materialistyczne dostarcza wystarczajcego tumaczenia wszys
tkiego, co wiemy. Odwoujc si pierwotnie do
"*
i
~~
jusza oraz wspczesnego mu atomisty Gassend:
do teorii Izaaka Newtona, materialici usiowali
wszystkie wydarzenia we wszechwiecie mog 1
wydarze, materializm opierajcy si na najnowszych osigniciach nauki sta si o wiele mniej atrakcyjny. Ci, ktrzy wspierali
swoje teorie fundamentalnych waciwoci wiata na interpretacjach wiedzy naukowej, zaczli przyjmowa pozytywistyczn czy
pragmatyczn, w kadym razie mniej materialistyczn, posta
teorii naturalistycznej, nili byo to w materializmie klasycznym.
Materializm dialektyczny
nego. Dziki temu dialektyczny schemat nie opisuje absolutnego czy obiektywnego ducha, lecz zachodzcy w samej przyrodzie proces przezwyciania sprzecznoci.
225
Teoria ekonomiczna
Synteza" komunizmu
Naturalizm
Ostatnim rodzajem nowoytnej metafizyki, ktry zaprezentujemy, jest naturalizm. Teoria ta utrzymuje, i wszystkie waciwoci wszechwiata mog by wytumaczone w
naturali-stycznych lub eksperymentalnych kategoriach.
Materializm sta nowi wic ograniczon form naturalizmu,
tak, w ktrej
227
229
Podstawow zasad metafizycznego wyjaniania byo do czasw Hume'a pojcie substancji, ktra, niezalenie od tego, czy
definiowana jako psychiczna, fizyczna czy boska, miaa stanowi fundamentalny skadnik wszechwiata. Pojcie to jest dla
naszego filozofa kompletnie niezrozumiae. Jeeli bowiem rdem naszych idei s wraenia albo myli, skd miaaby pochodzi kategoria substancji?
Jeeli daj j nam nasze zmysy, to pytam, ktre mianowicie
i w jaki sposb? Jeeli spostrzegamy j oczami, to musi to
by barwa; jeeli uszami, to dwik; jeeli podniebieniem, to
smak; podobnie z innymi zmysami. Lecz, jak myl, nikt
nie bdzie twierdzi, e substancja jest barw lub te dwikiem, lub te smakiem. Idea substancji musi tedy pochodzi
z impresji refleksji, jeli w ogle istnieje. Lecz impresje
231
233
Dokadne zbadanie specyficznych problemw, z ktrymi borykaj si myliciele metafizyczni, pozwala w rezultacie stwierdzi, i pojcia uywane do formuowania tych kwestii nie
posiadaj znaczenia, a nadto, e trudnoci w nich pomieszczone s dzieem tych, ktrzy problemy te stawiaj. Rozwamy, na przykad, problem relacji umysciao) czyli pytanie wzbudzajce niezliczon liczb dyskusji na przestrzeni
stu lat, jakie dziel Kartezjusza od Hume'a. Zagadnienie
sposobu, w jaki zdarzenia psychiczne s zwizane z fizycznymi
i na odwrt, musi rodzi okrelone trudnoci, gdy najpierw
wprowadza si pojcia substancji psychicznej i materialnej,
a potem dopiero docieka, w jaki sposb moe, pomidzy
dwoma zupenie rnymi realnociami, istnie poczenie przyporzdkowujce zdarzenia zachodzce w jednej z nich zdarzeniom z drugiej. Jeeli odrzucimy pozbawione znaczenia
koncepcje tych dwu substancji oraz rwnie niezrozumia
ide koniecznego zwizku pomidzy zdarzeniami, wwczas
c pozostanie? Czy wycznie pytanie o moliwo istnienia
starych pocze pomidzy okrelonymi zdarzeniami, ktre
nazywamy mentalnymi, takich jak smaki i wonie, ze zdarzeniami, ktre zwyklimy uwaa za fizyczne, a wic takimi
jak ruchy rozcigych obiektw? Odpowied, ktrej udziela
Hume, jest zdecydowanie twierdzca. Przez cay czas dowiadczamy tego rodzaju pocze: pomidzy smakiem gruszki
a wygldem gruszki, pomidzy dwikiem cis a uderzeniem
w okrelony klawisz fortepianu itd.
Wskazuje si czsto, e prosty fakt wystpowania takich
pocze nie tumaczy sposobu, w jaki zdarzenia fizyczne
miayby produkowa zdarzenia mentalne lub na odwrt. Hume
jednak moe atwo replikowa, zadajc pytanie I c z tego?"
W adnym przypadku, czy bdziemy mieli do czynienia z dwoma poczonymi zdarzeniami fizycznymi jak ruch motka i wbicie gwodzia czy z dwoma zdarzeniami psychicznymi, nigdy
nie uda nam si odkry sposobu, w jaki jedno tworzy drugie.
Nigdy nie da si zaobserwowa adnego zwizku przyczynowego
nawet w wiecie materialnym. Wynika std, e szczeglny
przypadek zwizku pomidzy zdarzeniami psychicznymi a fizycznymi nie pozwala na sformuowanie adnych nowych
problemw, a jedynie powoduje dodatkowe komplikacje problemw starych na skutek wprowadzenia pozbawionych znaczenia poj metafizycznych.
Wolna wola i konieczno
235
Wolno
Z drugiej strony jednak, jeeli poddamy analizie sowo wolno", okae si, i istnieje i zawsze bdzie istnie zgoda na to,
e ludzkie dziaania zawieraj w sobie element wolnoci.
C bowiem rozumiemy przez wolno, kiedy uywamy tego
sowa w stosunku do dziaa zalenych od woli? Z pewnoci
nie chcemy przez to powiedzie, jakoby dziaania byy tak
luno powizane z pobudkami, skonnociami i okolicznociami, iby nie wypyway z nich w sposb do pewnego stopnia
jednostajny i by jedne nie daway podstaw do wnioskowa
pozwalajcych konkludowa o istnieniu drugich. S to bowiem niewtpliwe i uznane powszechnie fakty. Przez wolno
moemy wicjedynie rozumiemono dziaania lub
niedzia-ania stosownie do determinacji woli; co znaczy, e
jeeli chcemy poruszy si, moemy i to uczyni. Ot
hipotetycznie wolno ta przysuguje wedug zgodnego i
powszechnego zdania wszystkim, ktrzy nie s wizieni i
zakuci w kajdany.
Niemniej jednak, w myl potocznego znaczenia sowa wolno", nie ma sprzecznoci pomidzy stwierdzeniem, e dziaania ludzkie s konieczne, bowiem regularnie cz si z okrelonymi pobudkami, a stwierdzeniem, e istoty ludzkie s wolne,
dopki mog dziaa zgodnie z wasnymi pragnieniami i nie s
niewolone. Pragnienia ywione przez ludzi mog by uwaane
za ich wasne pragnienia, niezalenie od ich poczenia z innymi
czynnikami. Dlatego te, zgodnie z argumentacj Hume'a,
kiedy przechodzimy od metafizycznych konstrukcji do dyskusji
w terminologii potocznej, caa, tak dugo dyskutowana kwestia
wolnoci znika.
Filozofowie za wszelk cen starali si skomplikowa ten
problem, usiujc przekona nas, e albo kade zdarzenie,
wczajc w to ludzkie dziaania wolicjonalne, ma swoj przyczyn rozumian jako zdarzenie z koniecznoci pocigajce
za sob zdarzenie inne, albo mog istnie zdarzenia pozbawione przyczyn, czyli zdarzenia, ktre zachodz bez udziau
innych zdarze dziejcych si we wszechwiecie. Poniewa
jednak, na podstawie naszego dowiadczenia, nie jestemy
Dokadne zbadanie natury problemw metafizycznych doprowadzio Hume'a do wniosku, e poszukiwanie odpowiedzi
na nie nie ma najmniejszego sensu. Zamiast tego naley zastanowi si nad tym, dlaczego pytania te s jedynie pozbawionymi znaczenia zabawami sownymi oraz dlaczego ludzie wedle
wszelkich wskazwek inteligentni i zdrowi na umyle powicili
tyle czasu na ich rozwaanie. Studia nad metafizyk staj si dla
Hume'a studiami nad mylicielami metafizycznymi. Ten rodzaj
237
239
241
sze umysy strukturyzuj i interpretuj wraenia naszych zmysw. (Przedmioty naszego dowiadczenia nie s w stanie dostarczy takich czynnikw, bowiem znowu, jeli Hume ma racj,
w samym dowiadczeniu nie istniej adne cechy konieczne).
Kategorie
Te dalsze warunki, ktre s narzucane na dane naszych zmysw, stanowi elementy konieczne procesu konstruowania s-
243
dw. Kady sd jest syntez dwu poj, ich powizaniem w twierdzenie. Tworzenie sdw wymaga od umysu pewnego aparatu
formalnego, ktrego funkcj jest czenie tego, czego jest
wiadom. Aparatu takiego, ktrego sdy musz posiada okrelon ilo (to, e dotycz pewnych, wszystkich, niektrych lub
danych przedmiotw), a take okrelon jako (twierdzce lub
przeczce). Dalej istnie musi oglny schemat pojciowy, dziki
ktremu typy poznawanych przedmiotw s porzdkowane
i wizane ze sob. Ta ostatnia cz kanonu analityki intelektu
skada si z tego, co nazywamy kategoriami, a co Kant uoy
w cztery grupy, po trzy pozycje w kadej, i co zawiera takie
pojcia, jak przyczyna i skutek, substantia et accidens, moliwo itd. Stanowi one zestawienie wszystkich pierwotnie
czystych poj syntezy, ktre intelekt w sobie zawiera a priori
i z uwagi na ktre jest on te tylko czystym intelektem, jedynie
przez nie mogc co zrozumie w rnorodnoci danych naocznych, tj. mogc pomyle przedmiot ogldania".
Tak wic teoria Kanta gosi, e wiat naszego dowiadczenia,
tak zwany wiat fenomenalny, jest rwnoczesnym tworem naszych przedstawie oraz warunkw a priori dostarczanych przez
umys. Umys rozumiany jest wic jako co w rodzaju duego
nie zapisanego formularza, w ktrym okrelone s rodzaje odpowiedzi, jakich mona udziela, lecz nie szczegowa tre,
ktr moe wyznaczy jedynie dowiadczenie. Formy naocznoci,
logiczne funkcje sdzenia oraz kategorie dostarczaj warunkw
koniecznych zarwno dowiadczenia, jak i wiedzy, niemniej jednak tre tych ostatnich pochodzi z czego niezalenego od nas.
Badania transcendentalne
Teoria ta zdaje si utrzymywa, e obserwujemy rzeczywisto
poprzez zestaw kolorowych szkie, ktrych nie jestemy w stanie usun. Postrzegamy wiat fenomenalny, wiat przejaww.
W tym, czego dowiadczamy, s zawarte dwa skadniki. Forma
wiata przejaww jest okrelona przez szka i tym samym
jest konieczna i uniwersalna". Z drugiej strony jednak, tre
fenomenalnego wiata w aden sposb nie jest wyznaczana
245
246
Metafizyka
Konkluzja
Zalecana literatura
Autorzy klasyczni
4
Filozofia religii
Ga filozofii zwana filozofi religii zajmuje si nie tylko
wspieraniem czy dyskredytowaniem konkretnych twierdze
goszonych przez rozmaite religie, lecz raczej analiz pyta
intelektualnych, ktre rodz si z rozwaa nad pogldami
religijnymi. Pytania te to zazwyczaj specyficzne problemy zwizane z teori wiedzy zastosowanej do wiedzy religijnej lub
problemy metafizyczne zaangaowane w usiowanie trafnego
i konsekwentnego wyjanienia niektrych poj, jakimi posuguj si poszczeglne religie.
Filozofia a religia
Odwieczne zainteresowanie ludzkoci kwestiami religijnymi,
z ktrych wiele wyprzedza najwczeniejsze pocztki filozofii,
kazao rozlicznym mylicielom dokona wgldu w znaczenie
twierdze formuowanych przez rne religie, w dowody, na
ktrych opieraj si rzeczone twierdzenia, w normy, ktre
mona zastosowa do oceny ich systemw wartoci, a take
skonio do postawienia pytania, czy owe twierdzenia da si
uczyni czci oglnej teorii natury wszechwiata. Niektrzy
filozofowie, ktrzy podnosili takie kwestie, dyli do wykazania, i czci pogldw religijnych towarzyszy wiarygodno
jedynie pozorna lub wrcz cakowity brak sensu. Inni starali
si obali lub zinterpretowa niektre wtpliwe pogldy religijne. Jeszcze inni odnosili si do tych problemw neutralnie,
prbujc jedynie ustali, czy w sprawach dotyczcych religii
zaangaowane s jakie szczeglne rodzaje wiedzy i poj,
a take czy naley wzgldem nich stosowa szczeglne normy.
252
Filozofia religii
Poszczeglne religie gosz, i posiadaj rzekomo jak szczegln i wak wiedz dotyczc natury wiata oraz roli, jak
odgrywa w nim czowiek. Istnieje jednak szeroka rozbieno
pogldw wrd tyche religii oraz osb wierzcych wzgldem
tego, czym jest owa wiedza i czy mona mie pewno, e jest
ona prawdziwa. Analiza szczeglnego rodzaju wiadomoci
zawartych w wiedzy religijnej, a take wspierajcych je dowodw, rodzi pewne problemy, z ktrych wynika, i wiedza
religijna rni si diametralnie od wiedzy, z ktr mamy do
czynienia na innych obszarach ludzkich dowiadcze, szczeglnie w ramach rozmaitych bada naukowych.
Problem objawienia
253
256
Filozofia religii
zarania nowoczesnej nauki przedstawia si najrozmaitsze wersje argumentu z celowoci, stanowice prby udowodnienia
istnienia Boga na podstawie najnowszych odkry w dziedzinie
nauk fizycznych i biologicznych.
Filozofia religii
Argument Hume'a
Z klasycznym ujciem argumentu z celowoci mamy do czynienia w Dialogach o religii naturalnej Davida Hume'a. Jedna
z wystpujcych w nich postaci, Kleantes, mwi, co nastpuje:
Spjrz na wiat dookoa; zastanw si nad jego caoci
i nad poszczeglnymi czciami; zobaczysz, e to nic innego
jak wielka maszyna, zoona z nieskoczonej liczby mniejszych maszyn, ktre z kolei same s zoone w stopniu
wyszym ni zmysy i zdolnoci czowieka mog to dojrze
i wyjani. Najprzerniejsze te maszyny, a nawet najdrobniejsze ich czci, dopasowane s do siebie z dokadnoci,
ktra wprawia w zachwyt kadego, kto im si kiedykolwiek
przyjrza. Widoczne w caej naturze osobliwe przysposobienie rodkw do celw przypomina zupenie, cho znacznie
przewysza, wytwory ludzkiej pomysowoci, zdolnoci celowego dziaania, myli, mdroci i inteligencji. Poniewa tedy
skutki s do siebie podobne, wnosimy std wedle wszelkich
prawide analogii, e podobne s do siebie rwnie ich
przyczyny, i e twrca natury przypomina w jakiej mierze
umys czowieczy, cho posiada oczywicie znacznie wiksze
uzdolnienia, odpowiednie do wielkoci wykonanego dziea.
Za pomoc tego argumentu a posteriori, i jedynie za pomoc
tego argumentu, dowodzimy oto jednoczenie istnienia bstwa i jego podobiestwa do umysu i inteligencji czowieka.
Gwna teza argumentu z celowoci gosi, e nasze badania
natury ujawniaj istnienie adu i wzorca organizujcych fizyczne, chemiczne i biologiczne cechy wiata. Im dokadniej bada
si przyrod, tym wiksze wraenie wywieraj zawie zwizki
pomidzy poszczeglnymi czciami a oglnym planem
wszechwiata. Porzdek i model natury w niezwykym stopniu
przypomina porzdek i modele ludzkich artefaktw takich, jak
domy i zegary, w ktrych kada cz jest doskonale dopasowana do drugiej tak, e su jednemu celowi lub stanowi
etapy konieczne dla ukoczeniu budowy caego obiektu. Ponie-
Argument Hume'a
259
Argument Hume'a
261
Dialogi poddaj argument z celowoci niezwykle skrupulatnemu badaniu i analizie. Krytyka Hume'a rozpoczyna si od
zakwestionowania analogii, jaka miaaby istnie pomidzy
tworami ludzkimi i tworami natury. Dziea czowieka i dziea
natury nie s do siebie podobne w stopniu wystarczajcym, by
stwarza podstaw mniemania, i s rezultatem dziaania przyczyn o podobnym charakterze. Jak to ujmuje w Dialogach
sceptyk Filon:
Jeeli, Kleantesie, widzimy dom, to z najwysz pewnoci
wnioskujemy, e mia architekta lub budowniczego, jest to
bowiem dokadnie ten rodzaj skutku, o ktrym mwi nam
dowiadczenie, i wynika z tego rodzaju przyczyny. Nie
bdziesz chyba jednak twierdzi, e wszechwiat jest podobny do domu na tyle, iby pozwalao nam to z tak sam
pewnoci wnosi o podobiestwie przyczyny, albo e analogia jest tu zupena i doskonaa. Odmienno jest tak
jaskrawa, e co si tyczy podobiestwa przyczyny moesz
co najwyej utrzymywa, e je zgadujesz, e si go domylasz, e takie powzie przypuszczenie.
Krytyka analogii
262
Filozofia religii
w najwyborniejszy ukad to poj nie trudniej, ni wyobraa sobie, e idee tych elementw z podobnej wewntrznej,
nieznanej przyczyny wi si w w ukad w ogromnym, uniwersalnym umyle.
W rzeczywistoci, to z samego szczytu ludzkiej prnoci
pdzimy na zamanie karku, gdy wycigamy wniosek, e skoro
w mikroskopijnej czstce kosmosu, zamieszkiwanej przez czowieka, te same czynniki, ktre powoduj planowe ludzkie
osignicia, wydaj si podobne do otaczajcych nas naturalnych efektw, to w takim razie te same czynniki s dominujcymi zasadami zarzdzania caym wszechwiatem, o ktrym w wikszoci przecie nie mamy adnych informacji.
Hume podsumowa pierwotnie ogln krytyk analogicznego rozumowania zawartego w argumencie z celowoci, kac
swemu sceptycznemu rzecznikowi zauway:
I czy powie mi kto z powan min, e uporzdkowany
wiat musi wynika z jakiego mylenia i sztuki, podobnych
do mylenia i sztuki czowieka, bo tak mwi nam dowiadczenie? eby utrzyma to rozumowanie, potrzeba by nam
byo dowiadczy powstawania wiatw, bo na pewno nie
wystarczy widzie, jak dziki ludzkiej sztuce i pomysowoci
powstaj okrty i miasta [...]
Czy moesz roci sobie pretensje do tego, eby ukaza
jakie tego rodzaju podobiestwa pomidzy budow domu
a powstawaniem wszechwiata? Czy widziae kiedy przyrod w sytuacji, ktra podobna by bya do pierwszego ukadu
elementw? Czy kiedy w oczach twoich ksztatoway si
wiaty? I czy miae sposobn chwil, aby obserwowa to
zjawisko w caym jego rozwoju, od pojawienia si pierwszych oznak porzdku a do chwili, kiedy ostatecznie si on
dopeni? Jeeli tak byo, przytocz swoje dowiadczenie
i wy teori.
Do tego miejsca krytyka argumentu z celowoci utrzymuje,
e nie jest przekonujce jego fundamentalne twierdzenie, w myl
Argument Hume'a
26 3
ktrego istnieje istotne podobiestwo pomidzy tworami ludzkiego planowania a naturalnymi skutkami, co pociga za sob
wniosek, i przyczyna ludzkich artefaktw, a mianowicie myl,
musi by czym w rodzaju uniwersalnego czynnika przyczynowego. Z dowiadczenia wiemy, e efekty ludzkich dziaa s
wynikami projektw, nie posiadamy natomiast takiej wiedzy
eksperymentalnej dotyczcej efektw naturalnych i sposobu
ich powstawania. Obroca argumentu z Dialogw, Kleantes,
odparowuje e natomiast wcale nie jest konieczne, eby teici
dowodzili podobiestwa dzie natury do dzie sztuki, gdy jest
to podobiestwo samo przez si oczywiste i niezaprzeczalne".
Na rzecz swej krytyki Hume tymczasowo akceptuje to stwierdzenie, chcc pokaza, e nawet pomimo ewentualnego wystpowania istotnych podobiestw pomidzy dzieami czowieka
i przyrody, dyskutowany dowd istnienia boskiego bytu wci
obarczony jest podstawowymi wadami i sprzecznociami.
Przyczyna i skutek
Podstawowa zasada mylowa stosowana przez tych, ktrzy
wierz argumentowi z celowoci, gosi e podobne skutki dowodz istnienia podobnych przyczyn. Im bardziej zblione s
waciwoci skutkw, tym bardziej podobnych przyczyn naley
za nimi domniemywa. Jednake nawet jeli przyjmiemy, e
naprawd istnieje analogia pomidzy skutkami dziaa przyrody i czowieka, to, zgodnie z argumentacj Hume'a, wci
jeszcze nie mamy podstaw do wycignicia tradycyjnie religijnych wnioskw na temat natury Boga.
Po pierwsze, posugujc si t metod rozumowania, wyrzekasz si bez reszty prawa, aby jakimkolwiek atrybutom
bstwa przypisywa nieskoczono. Skoro bowiem przyczyn wymierza naley jedynie wedle skutku, skutek za
podug tego, co nam o nim wiadomo, nieskoczony nie
jest to jakie mamy prawo, aeby w oparciu o twoje
zaoenia atrybut ten przypisywa boskiej istocie?
Filozofia religii
Argument Hume'a
265
266
Filozofia religii
Mona bez koca wynajdywa moliwe wyjanienia pasujce do zasadniczej tezy argumentu z celowoci, w myl
ktrej istnieje podobiestwo pomidzy porzdkiem natury
a porzdkiem ludzkich tworw. Kade wyjanienie, hipoteza
czy pomysowa teoria tumaczce wystpowanie istniejcego
w naturze stopnia uporzdkowania, bd rwnie zadowalajce
dla kadego, kto uzna, e argument z celowoci jest dostatecznie przekonujcy w funkcji wykazania istnienia jakiego architekta czy te architektw istniejcego wszechwiata.
Inne moliwe analogie
Jakby nie wystarczyo wykaza, e podstawowa analogia nie
jest doprawdy trafna, a nawet gdyby bya, to i tak wiodaby
do wnioskw stwierdzajcych bd podobiestwo Boga czowieka, bd uwiarygodniajcych niezliczon liczb hipotez,
Hume przypuci jeszcze jeden, najbardziej by moe niszczycielski, atak na argument z celowoci. Dowid mianowicie,
i nawet wychodzc od stwierdzenia istniejcego w naturze
porzdku, mona wskaza zupenie odmienne rodzaje analogii,
ktre bd pocigay za sob cakowicie inne wnioski. Pewne
aspekty wiata naturalnego przypominaj nie tylko skutki
ludzkiej dziaalnoci, lecz rwnie efekty biologicznych zachowa zwierzt i rolin. Istniej mnogie podobiestwa pomidzy rozwojem ywych organizmw i przebiegiem naturalnych wydarze. Organiczne i funkcjonalne zwizki wiata
biologicznego mona atwo odnale w innych aspektach
przyrody. Ten, kto akceptuje argument z celowoci, stwierdza,
e wiat:
...podobny jest do dzie ludzkiej pomysowoci, a przeto
i jego przyczyna podobna by musi do przyczyny tych dzie.
Moemy tu uczyni uwag, e oddziaywanie jednej znikomo maej czstki przyrody, a mianowicie czowieka, na inn
jej znikomo ma czstk, a mianowicie na nieoywion
materi znajdujc si w ludzkim zasigu, czyni Kleantes
Argument Hume'a
267
268
Filozofia religii
Hipoteza materialistyczna
Prawd mwic, gdyby jedyn podstaw posiadanej przez nas
wiedzy mia by charakter postrzeganych zdarze, to w takim
razie nic nie staoby na przeszkodzie moliwoci sformuowania cakowicie materialistycznej i mechanicystycznej
intepreta-cji natury. C bowiem miaoby nas skoni do
odrzucenia hipotezy opartej na staroytnym pomyle
greckiego filozofa, Epikura, hipotezy, w myl ktrej
przyczyn naturalnych zdarze nie jest nic innego jak
przypadkowe
ruchy
staych,
materialnych
atomw
poruszajcych si w przestrzeni i co jaki czas zderzajcych si
z sob, bez adnego planu i powodu? Maleka czstka
wszechwiata, ktr potrafimy obserwowa, ma oczywiste
cechy porzdku czy organizacji. Jednake z tego, co nam
wiadomo, nie mamy wikszych podstaw do zakadania, e
przyczyna tego porzdku przypomina przyczyn porzdku
rzdzcego statkiem, zegarkiem, mrwk, cebul czy choby
porzdku wynikajcego z czystego przypadku. Gdyby rzuci
do gry kilka tysicy malekich kawaeczkw elaza, to spadajc, ukadayby si one w jaki wzorzec, w dese, o ktrym
nie powiemy przecie, e wynika z porzdkujcej zasady, lecz
wanie z przypadku. Hume dowodzi, i nie moemy by
pewni, czy tak zwany uorganizowany wszechwiat nie jest
rwnie wynikiem lepego, kosmicznego trafu. Nie moemy
by nawet pewni tego, czy w ogle istnieje czynnik odpowie-
Argument Hume'a
269
270
Filozofia religii
Argument Hume'a
271
Wnioski
inteligencji". Nie jestemy w posiadaniu adnej metody pozwalajcej rozwin ten argument tak, by dao si ustali cokolwiek
na temat cech charakterystycznych owej przyczyny lub przyczyn, ani by mona byo postawi jakie hipotezy co do tego,
jak zwizane s one z nami i naszymi problemami. Jak Hume
wskaza ju wczeniej, na podstawie tej prostej, jakkolwiek
nieco dwuznacznej, a przynajmniej nieokrelonej, propozycji"
mona bez koca konstruowa moliwe teorie przyrody. Niestety, ograniczeni jedynie do tego, co moemy zaobserwowa,
nie potrafimy oceni, ani osdzi, ktre z tych rozmaitych,
hipotetycznych moliwoci s bardziej prawdopodobne.
Tak wic, w mistrzowskiej analizie argumentu z celowoci,
Hume wykaza, e prba ustalenia w ten sposb istnienia
i natury boskiej istoty jest zdecydowanie niekonkluzywna, a co
wicej, e im bardziej wiarygodnym i prawomocnym czyni si
ten argument, tym mniejsz ma on moc dowodow, tj. tym
27 2
Filozofia religii
273
275
276
Filozofia religii
Wreszcie, dowodzi Hume, nawet gdyby argument kosmologiczny by trafny, nadal nie dowodzi tego, co twierdz jego
wyznawcy. Gdyby musiaa istnie jaka pierwsza przyczyna, to
czemu nie miaby ni by materialny, fizyczny wiat, zamiast
Boga? Gdyby kto odpowiedzia, e musi istnie jakie wytumaczenie pochodzenia wiata lub te posiadania przez niego
okrelonych waciwoci, wwczas Hume odparby, e dokadnie to samo danie wyjanienia mona postawi koncepcji
istnienia Boga. Jeeli godzimy si uzna, i ostatecznym wytumaczeniem wszechwiata jest Bg stanowicy jego pierwsz
przyczyn, wwczas stwierdzenie, e wiat materialny jest swoj
wasn przyczyn, powinno by rwnie zadowalajce.
Wielki niemiecki filozof, Immanuel Kant, wychodzc od analizy problemu wiedzy, dokonanej przez Hume'a, i stosujc
wnioski Hume'a do interesujcej nas kwestii, przedstawi
w swojej Krytyce czystego rozumu wiele argumentw polemicznych wzgldem dowodw na istnienie najwyszej istoty. Argument kosmologiczny, stosownie do ustale Kanta, miaby
zawiera nieuprawomocnione zaoenia, ktre niczego w istocie nie dowodz.
Pierwsze z tych zaoe, pisa Kant, pozwala z przygodnych
zdarze wnosi o niezbdnoci istnienia ich koniecznej przyczyny. Zasada przyczynowoci, to jest przekonanie, e kade
zdarzenie musi mie jak przyczyn, odnosi si, na ile moemy
stwierdzi, wycznie do wiata dowiadczenia zmysowego. Jed-
277
Kant wskaza nastpnie, e zakadanie istnienia pierwszej przyczyny jest bezpodstawne. Zasady, ktre uznajemy odnonie do
oycia rozumu, nie wspieraj kwestionowanego argumentu, jako
e brakuje nam racjonalnych metod, dziki ktrym osign
moglibymy koniec naszych poszukiwa przyczyn i wyjanie,
ani te nie mamy sposobu na okrelenie, kiedy koczy si szereg
przyczyn i wyjanie. Dlatego wanie nie mamy prawa twierdzi, e odkrylimy pierwsz przyczyn.
Zasadniczo rzecz biorc, Kant uzna za gwny bd argumentu kosmologicznego to, e ten stara si rozumowa poza wszelkim
moliwym dowiadczeniem, a wic poza granicami, poza ktrymi
nie mamy gwarancji wiarygodnoci naszych wadz umysowych.
278
Filozofia religii
Argument ontologiczny
Kartezjusz
Bardziej dyskursywna wersja argumentu ontologicznego pojawia si w Medytacjach Kartezjusza. Oto jego rozumowanie:
A teraz, jeeli z tego jedynie, e mog ide jakiej rzeczy
wyprowadzi z mej myli, wynika, i wszystko, co ujmuj
jasno i wyranie jako nalece do owej rzeczy, rzeczywicie do
niej naley, to czy nie mona by std zaczerpn ;
dowodu wykazujcego istnienie Boga? Z pewnoci tak
samo znajduj w sobie ide Jego, to jest bytu najdoskonalszego, jak ide jakiejkolwiek figury czy liczby; niemniej jasno i
wyranie pojmuj, e do Jego natury na ley wieczne i
aktualne istnienie, jak pojmuj, e do natury figury czy liczby
naley to, czego dowodz o tej figurze czy liczbie.
A wic, choby nie wszystko byo prawdziwe, co w tych
ostatnich dniach rozwaaem, to istnienie Boga powinno
mie dla mnie co najmniej ten sam stopie pewnoci, jaki
dotychczas posiaday prawdy matematyczne. Co prawda na
pierwszy rzut oka nie jest to tak cakiem widoczne; lecz ma
pewien pozr sofizmatu. Przywykszy bowiem we wszystkich
280
Filozofia religii
Argument Mitologiczny
281
JLO.
Filozofia religii
Wnioski
283
Wnioski ________________________________________________
284
Filozofia religii
Agnostycyzm
Wniosek, ktry jest by moe znacznie bardziej zgodny z istniejcymi przesankami, wysun moe agnostyk, ktry utrzymuje, i brak jest dostatecznych, racjonalnych dowodw, ktre
Fideizm
Oprcz tych antyreligijnych lub niereligijnych pogldw istnieje
take stanowisko religijne, tumaczce nieadekwatno dowodw na istnienie Boga. Nazywa si ono fideizmem i streszcza
si w przekonaniu, e nasza wiedza religijna nie jest i nie powinna
by oparta na przesankach racjonalnych ani naturalnych, lecz
wycznie na wierze. Fideici twierdzili zazwyczaj, e wiedza
religijna wykracza poza granice ludzkich racjonalnych wadz
umysowych i przekracza jego moliwoci zrozumienia. Dlatego
czowiek pragncy uzyska wiedz religijn powinien najpierw
uzna daremno osigania jej za pomoc metod rozumowych,
a dopiero potem szuka wiedzy o Bogu dziki samej wierze.
Fideizm stanowi poczenie cakowitego sceptycyzmu wzgldem moliwoci, jakie wynikaj z ludzkiej wiedzy (w zakresie
wiedzy religijnej przynajmniej), z postulatem osigania wiedzy
przez wiar nie podpart racjonalnymi przesankami. Co wicej, fideici przedstawiali prby pojmowania Boga za pomoc
rozumu i wrae zmysowych jako bezbony i niebezpieczny
przykad ludzkiej prnoci usiujcej ocenia boski wiat na
podstawie tak ndznych kryteriw, jakimi jest wyobrania,
zrozumienie i dowiadczenie. Zgodnie z zarzutem wysuwanym
przez fideistw herezje wynikaj z ludzkiej arogancji i brawury,
z upierania si, by czyni wasne, osobiste pojmowanie wiata
miernikiem wszelkiej prawdy. Celem uniknicia tego niebezpieczestwa powinno si uzna, jak stwierdzi Hume (prawdopodobnie z ironi, jako e bardziej by agnostykiem nili
fideist), i autor, ktry staje si filozoficznym sceptykiem,
czyni pierwszy krok w stron stania si prawdziwym, wierzcym chrzecijaninem".
Pascal
By moe powysza kwestia da si lepiej wyj ani na podstawie
wyjtku z dziea wielkiego francuskiego uczonego i myliciela
religijnego XVII wieku, Blaise'a Pascala. Zdobywszy saw
Wnioski________________________________________ 287
luminarza nauki, Pascal nagle wycofa si z ycia publicznego,
zamykajc si w Port Royal twierdzy jansenistw, nadzwyczaj pobonego ugrupowania religijnego. W swym nie
ukoczonym dziele Les Pensees, zawar rozumowanie, ktre
przywiodo go do religii. Ksika w tym wymiarze, w jakim j
znamy, stanowi seri komentarzy na rne tematy zwizane
z ludmi, ich sposobami mylenia i przeznaczeniem. W jednej
z najduszych uwag Pascal omawia zaleno istniejc midzy
sceptycyzmem a wiar religijn. Brzmi ona jak nastpuje:
Gwne przewagi pirroczykw [...] s: i nie mamy adnej
pewnoci owych zasad, poza wiar i objawieniem, chyba
w [tym], e czujemy je z natury w sobie. Ot to naturalne
poczucie nie jest przekonywajcym dowodem ich prawdy.
Skoro nie mamy poza wiar pewnoci tego, czy czowiek jest
tworem dobrego Boga, zego ducha lub przypadku, pozostaje wtpliwe, czy te wszczepione w nas zasady s prawdziwe, faszywe lub niepewne. Tym wicej, i poza wiar
nikt nie ma pewnoci, czy czuwa, czy pi, ile e w czasie snu
wierzymy silnie, e czuwamy... [w taki wanie sposb
pir-roczycy czyli sceptycy wykazali, e wszystko, co wiemy
jest niepewne. Z drugiej strony jednak, zostalimy tak
uksztatowani przez natur, e wierzymy w najrozmaitsze
rzeczy. Jestemy rozdarci midzy intelektualnym
sceptycyzmem, ktry uznaje wszystko za wtpliwe, a
naturalnym dogmatyz-mem, ktry skania nas ku wierze w
rozmaite rzeczy... R.H.P.]
Co pocznie tedy czowiek w tym stanie? Czy bdzie wtpi
o wszystkim? Czy bdzie wtpi, e czuwa, e kto go
szczypie, e go co parzy? Czy bdzie wtpi, e wtpi? Czy
bdzie wtpi, e jest? Niepodobna i tak daleko; to fakt,
e nie byo jeszcze pirroczyka w caej doskonaoci. Natura
podtrzymuje bezsilny rozum i nie pozwala mu szale a tak
dalece.
Czy powie zatem przeciwnie, i posiada z pewnoci prawd,
on, ktry jeli go przyprze bodaj troch, nie moe poda
adnych racyj i musi da za wygran?
288
Filozofia religii
Wnioski________________________________________ 289
Objawienie
Innym wnioskiem, czsto wysnuwanym z krytyki argumentw
na rzecz istnienia Boga i czasami wczanym w ramy teorii
fideistycznej, jest przekonanie, zgodnie z ktrym wiedza religijna nie moe by oparta na naturalnych przesankach, lecz
wycznie na wiadomoci objawionej. Z takiego stwierdzenia
wynika, i filozofowie, ktrzy zastanawiaj si nad merytorycznymi wartociami argumentw racjonalnych, nie ogarniaj
istoty sprawy. Inne rdo poznania stanowi podstaw naszej
wiedzy religijnej, a jeli si zaakceptuje wypywajce ze informacje, wwczas znika zainteresowanie kwesti, czy dany argument, rozwinity przez jakiego filozofa albo teologa jest
akurat suszny.
Rzecznicy tego pogldu zazwyczaj podkrelaj, e wiedza
religijna innego jest rodzaju ni wiedza naturalna, a filozofom
religii owo rozrnienie jake czsto zaciera si. Z tego powodu
zajmuj si jedynie religi naturaln, ktra rzeczywicie by
moe jest rwnie niezadowalajca, jak uwaali Hume i Kant.
Istnieje jednak inna sfera religijna, obszar religii objawionej,
na ktry sdy krytyczne, wysuwane przeciwko religii naturalnej, nie maj wpywu.
Objawienia dostpi mona poprzez lektur niektrych dokumentw, uwaanych za wyraz sowa Boego, lub poprzez
specyficzne dowiadczenia, ktre si poczytuje za akty kontaktu
lub komunikowania si z boskim bytem. Filozofowie religii
mog podnosi rozmaite kwestie, a to odnonie do powodw,
dla ktrych przyjmuje si, i pewna wiedza jest objawiona, a to
do metody odrniania osobistych dowiadcze osdzanych
jako iluzoryczne od tych, o ktrych si mniema, i s prawdziwe.
Wyznawca religii objawionej bdzie jednak replikowa, i jest
rwnie pewny objawionego charakteru tej wiedzy jak i jej samej.
Nawet jeli nie potrafi dowie przy wykorzystaniu racjonalnych metod, e pewne treci stanowi najprawdziwsze objawienie (co byo problemem w przypadku religii naturalnej), to ma
dostp do pewnej wiedzy i pewnych zapewnie, ktre w jego
przypadku ostatecznie rozwizuj wszelkie wtpliwoci.
290
Filozofia religii
292
Filozofia religii
Ateizm
Ateizm jest teori stanowic, i albo Boga nie ma, a nawet
jeli jest, to w aden sposb nie moe wpyn na ludzk
294
Filozofia religii
Panteizm
Inn teori natury Boga, ktr jej przeciwnicy uwaali jedynie
za odmian ateizmu, jest panteizm. Pogld ten gosi, e Bg nie
jest odrbnym bytem, lecz stanowi cay porzdek natury lub te
jest aspektem cakowitego porzdku natury. Albo wszechwiat
jako cao jest Bogiem, albo jest Nim ta moc lub sia, ktr
przesiknity jest cay kosmos. Bg jest wszdzie i wszystkim,
ewentualnie we wszystkim przebywa.
Spinoza
Najbardziej znan wykadni panteizmu jest system metafizyczny Spinozy. Jak to pokazalimy w poprzednim rozdziale,
stara si on udowodni, e Bg i natura s jedn i t sam
substancj, e wszystko, co istnieje lub dzieje si w wiecie,
stanowi aspekt, modyfikacj lub atrybut Boga, a nadto wszystko da si wyjani lub ogarn przez wykazanie, w jaki sposb
wywodzi si od Boga, czyli natury. W wielkim systemie metafizycznym Spinozy kade zdarzenie fizyczne lub psychiczne jest
interpretowane jako aspekt jednego z dwch znanych atrybutw Boga, tj. myli lub rozcigoci.
W myl pogldw Spinozy Bg nie ma adnych cech osobowych, poniewa nie jest bytem niezalenym ani odrbnym
od wszechwiata. Pogldy, ktre przypisuj boskiemu bytowi
waciwoci analogiczne do cech bytw ludzkich odrzucone
winny by jako zwyczajne antropomorfizmy, nie zakotwiczone
w prawdziwej naturze rzeczy. Waciwym stanowiskiem wzgldem uniwersalnej boskiej natury jest to, co Spinoza nazywa
intelektualn mioci Boga", a wic uznanie boskiego charakteru wszystkiego w efekcie zrozumienia natury rzeczywistoci.
Dziki pojmowaniu struktury wszechwiata rodkami bogatego systemu naukowego, ktry wyjania rozmaite, specyficzne
wydarzenia zachodzce w kosmosie, czowiek wyraa intelektualn mio Boga i uznaje panteistyczny charakter wiata.
295
Deizm
Zgodnie z deistyczn teori natury Boga istnieje boski byt albo
moc oddzielona od wiata fizycznego, ktry sama stworzya
lub ktremu daa pocztek, lecz nie wywierajca ani bezporedniego wpywu, ani nacisku na zdarzenia dziejce si we
wszechwiecie takim, jakim jest obecnie. Wraz z rozwojem
wspczesnych teorii astronomicznych i fizycznych wielu mylicieli dostrzego, i owe naukowe pogldy pozwalaj na stworzenie obrazu wszechwiata jako samoistnego mechanizmu
przypominajcego zegar, ktrego kady kolejny stan da si
w caoci wyjani w kategoriach stanu poprzedniego, jaki
charakteryzowa w mechanizm. Na tej podstawie rozwinito
koncepcj natury Boga, zwan deizmem i opisujc zwizki
Boga z mechanicznym kosmosem. Bg jest tu rozumiany jako
doskonay zegarmistrz", ktry stworzy albo wyregulowa
maszyn zgodnie z najlepszymi racjonalnymi zasadami, a potem, po jej uruchomieniu, przesta odgrywa jakkolwiek rol
w sprawach wiata natury.
Teoria deistyczn nie uznaje zwizkw midzy czowiekiem
a Bogiem, w istnienie ktrych wierzy wikszo tradycji religijnych. Poniewa Bg nie bierze czynnego udziau w sprawach
tego wiata, nie ma sensu wznosi do niego modw ani baga.
W rzeczy samej, jeeli, jak to czynili niektrzy deici, przyjmie
si zaoenie absolutnej mdroci Boga, to wiat nasz musi by
najlepszym ze wszystkich moliwych wiatw, a modlitwy na
rzecz wywoania w nim jakichkolwiek zmian stanowi w rzeczywistoci form niebezpiecznego blunierstwa przeciwko doskonale wywiconemu i uporzdkowanemu systemowi
wszechwiata.
Teizm
Teori natury Boga, ktra najlepiej odpowiada wikszoci
tradycji religijnych zachodniego wiata, jest koncepcja zwana
teizmem. Jest to pogld, zgodnie z ktrym istnieje taki Bg lub
296
Filozofia religii
tacy bogowie, ktrzy pozostaj w szczeglnego rodzaju bezporednim lub osobistym zwizku z istotami ludzkimi. Teistyczna
koncepcja boskoci moe by albo politeistyczna, to znaczy,
zakada istnienie wielu bogw, np. teizm mitologii greckiej;
albo monoteistyczna, czyli ogranicza liczebno boskiego towarzystwa do jednostki, jak to jest w tradycji
judeo-chrzeci-jasko-islamskiej. Zarwno politeistyczna, jak i
monoteistyczna koncepcja Boga zawieraj pewne kolejne
pomysy dotyczce natury Boga, ktre wymagaj wyjanienia.
Natura Boga
Jedn z takich kwestii jest pytanie o to, czy Bg albo bogowie
s skoczeni czy te nieskoczeni w mocy, wiedzy oraz innych
atrybutach. W staroytnym politeizmie greckim moc bogw
lub bogi bya ograniczona do tego, co kade z nich mogo
osign. W koncepcji Boga nalecej do tradycji
judeo-chrze-cijasko-islamskiej
bstwo
zazwyczaj
przedstawiano jako wszechwadne i nieograniczone w zakresie
swoich kompetencji. Jednake nawet w tej tradycji zrodziy si
koncepcje, w myl ktrych jedynym sposobem na pogodzenie
boskiej natury ze zem wiata jest ukazanie Boga jako istoty,
ktrej brak cakowitej i absolutnej wadzy czy te wiedzy.
Problem etyczny
Inn kwesti, bdc przyczyn licznych sporw wrd
teis-tw, jest zwizek midzy bosk natur a innymi
wyznacznikami boskoci takimi, jak na przykad
sprawiedliwo albo moralno. Problem ten, dawno temu
sformuowany przez Platona, zawiera si w pytaniu, czy co
jest suszne, poniewa tego chc bogowie, czy te chc tego,
dlatego e jest to suszne? Chodzi o to, czy normy wartoci s
arbitralnie ustanawiane przez Boga lub bogw, czy te
istniej jakie uniwersalne normy wartoci akceptowane i
przestrzegane nawet przez bs-
Krytyka teizmu
300
Filozofia religii
Konkluzja
Z powodu wielowiekowego zainteresowania ludzkoci problemami natury religijnej to ludzkie dowiadczenie stao si
tematem analizy filozoficznej. Filozof w trakcie badania
problemw wiedzy religijnej i metafizycznych teorii dotyczcych natury Boga nie jest zainteresowany budowaniem
argumentw za czy przeciw jakiemukolwiek poszczeglnemu
wierzeniu czy teorii. Dy raczej do jego przeanalizowania, do
postawienia pyta, ktre uatwi racjonalne zrozumienie.
Jakkolwiek wiele rozwaa filozoficznych dotyczcych kwestii religijnych nosio charakter apologetyczny, innymi sowy,
dyo do przedstawienia rozmaitych wierze religijnych w for-
Zalecana literatura
301
mie dajcej si uzna intelektualnie, naley si rwnie spodziewa, i w wyniku starannego, naukowego badania mog wynikn wtpliwoci co do moliwoci istnienia jakiejkolwiek
zrozumiaej teorii. Filozofia religii nie jest jednakowo powoana do dostarczania dowodw na rzecz ateizmu albo wierzenia religijnego. Podstawowym przedmiotem jej zainteresowania jest badanie wiedzy twierdze wygaszanych w ramach
religii celem stwierdzenia, czy istniej normy, ktre pozwol
Autorzy klasyczni
302
Filozofia religii
Zalecana literatura
303
Teoria poznania
Jedn z najwaniejszych dziedzin filozofii jest epistemologia
(teoria poznania). Filozofowie usiowali odkry sposoby, dziki ktrym zdobywamy i rozszerzamy nasz wiedz, oraz standardy czy te kryteria, dziki ktrym moemy oceni wiarygodno twierdze poznawczych.
Jestemy zwykle zadowoleni z tego, co wydaje si nam, e
wiemy na temat wszechwiata, i nie pytamy, jak osignlimy
nasz wiedz, ani te nie kwestionujemy jej wiarygodnoci.
Niekiedy jestemy zaszokowani odkryciem, e to, co uznawalimy za pewne, okazao si wtpliwe lub faszywe. Jeli zdarza
si to do czsto, moemy sta si podejrzliwi wobec wszelkich
roszcze do pewnoci.
Zamy dla przykadu, i kto, komu ufalimy, powiedzia
nam, e wszystkie wiadomoci w naszej gazecie codziennej s
faszywe. Moemy w nastpstwie tego zacz nie dowierza naszemu przyjacielowi, albo nie dowierza gazecie, albo
te nie dowierza sobie samym. Z pewnoci zaczlibymy
rozmyla nad takim rodzajem oczywistoci, ktry byby nam
potrzebny, aby pomc w odsoniciu prawdy dotyczcej tej
sytuacji. Zaczlibymy, w rzeczy samej, stawia tego rodzaju
pytania, ktre filozofw doprowadziyby do rozwinicia teorii
poznania.
Prawdopodobnie najpodnieszym rdem materiau dla
rozwoju teorii poznania bya historia ludzkich pogldw. Nie
byo tak absurdalnej teorii czy doktryny, ktra nie znalazaby
adnych zwolennikw w ni wierzcych i argumentujcych na
jej korzy. Dzieje nauki s wypenione teoriami, w ktre
cakowicie wierzyli najmdrzejsi ludzie, a ktre potem zostay
cakowicie zdyskredytowane.
305
306
Teoria poznania
zaakceptowa, a nowymi teoriami. Filozofowie zwtpili w znalezienie pewnoci i zwrcili si ku sceptycyzmowi pogldowi, ktrego istot jest wtpliwo, czy ktrekolwiek z naszych
pogldw mog znale sw podstaw w adekwatnym czy te
wystarczajcym dowodzie. Jednake Kartezjusz nie podda si
sceptycyzmowi. Mia silne pragnienie pewnoci, takiej pewnoci, ktrej nie potrafiyby nigdy podway adne nowe odkrycia. Opuci Pary jako zdesperowany czowiek poszukujcy pewnoci. W swej samotni w Holandii wgbia si we
wszystko, co wiedzia, aby zobaczy co z tego jeli w ogle
cokolwiek mgby zaakceptowa jako wiedz, na ktrej
mona polega.
Kartezjusz czu, i moe by pewien tylko tego, co nigdy
nie moe okaza si faszywe bd wtpliwe . Wikszo
z tego, co akceptujemy, nie moe sprosta tej prbie pomimo naszej pewnoci moe ono wci by faszem. Postanowi podda testowi wiedz, ktr zarwno on sam, jak
i kady inny zwykle uznaby za akceptowaln wiedz
pochodzc z naszego zmysowego dowiadczenia. Rezultaty
jego testu (jeli ma racj) s tak druzgocce, e filozofowie
poczuli si odtd zmuszeni do badania zagadnienia ugruntowania wiedzy.
Test Kartezjusza
307
310
Teoria poznania
Kwestia boskoci
311
312
Teoria poznania
Wtpienie
Okazuje si, e prba Kartezjusza zakoczya si katastrof.
Gdy badamy prawdziwo naszych twierdze, szukajc oczywistoci mogcej gwarantowa, e niemoliwe jest, iby te twierdzenia byy faszywe, odkrywamy, i taka oczywisto nie istnieje.
Zamiast tego pojawiaj si racje, ktre sugeruj w sposb
bardziej lub mniej wiarygodny e nasze najbardziej trwae i
ulubione mniemania mog by faszem. Zudzenia zmysowe, a
rwnie wytwory naszej imaginacji spowodowane zaburzeniami
umysu lub upojeniem alkoholowym, rzucaj nieco wtpienia na
wiarygodno naszych informacji zmysowych. Moemy
jedynie widzie rzeczy". Moliwo, e cao dowiadczenia
moe by czci snu prowadzi do szerszego zwtpienia, czy
w istocie postrzegamy jaki wiat, ktry istnieje, albo nawet, czy
istnieje jaki wiat poza nasz wyobrani. W kocu, moliwo,
e jaki zy duch nas zwodzi, pozbawia nas cakowicie pewnoci
siebie w kwestii fundamentw naszej wiedzy.
Cel Kartezjusza
Celem Kartezjaskiej prby nie jest publiczne goszenie wymysw science-fiction, lecz rzucenie wiata na pewien kluczowy
problem. Jestemy gotowi przyj bezkrytycznie bardzo wiele
rzeczy, ktre mog by faszywe lub niepewne. Pokazujc
trudnoci, ktre towarzysz ustanawianiu akceptowalnych
stwierdze, Kartezjusz nie pragnie nawrci nas na sceptycyzm
czy totalne zwtpienie, ani uczyni nas niezdolnymi do zaakceptowania jakiego pogldu ze strachu, e mgby okaza
si faszywy. Zamiast tego podejmuje prb znalezienia satysfakcjonujcej podstawy dla naszej wiedzy, podstawy tak pewnej, e najbardziej szalone supozycje wysuwane przez sceptykw nie byyby w stanie jej naruszy".
Problem
313
314
Teoria poznania
Sokrates i Protagoras
A zatem sofici zaproponowali, e czowiek powinien zaakceptowa fakt, i caa jego rzekoma wiedza jest odniesiona do
czowieczej perspektywy. Skoro zgodnie ze sowami
Gor-giasza nikt nie moe zna jakiejkolwiek prawdy ani
zda z niej sprawy (gdyby j zna), rozwizanie sofistw byo
lokomotyw do sukcesu. W jednym ze swych dialogw,
zatytuowanym Protagoras, Platon opisuje spotkanie Sokratesa
z wielkim sofist Protagorasem. Przyjaciel imieniem
Hippokrates informuje Sokratesa, i Protagoras przebywa w
Atenach, zatem musz uda si, by si z nim zobaczy. Gdy
Sokrates pyta o cel spotkania, Hippokrates odpowiada, e
musi on zosta uczniem tego wielkiego sofisty, by osign
jego mdro. Sokrates pyta go, czego spodziewa si nauczy.
Hippokrates nie potrafi odpowiedzie jasno, ruszaj zatem,
aby zobaczy Protagorasa i dowiedzie si, jak Hippokrates
mgby si doksztaci. Sokrates powiada Protagorasowi, i
jego przyjaciel
Krytyka sofistyki
Sokrates martwi si owymi szkoami sukcesu" (przypominajcymi wiele dzisiejszych instytucji edukacyjnych). Niepokoio
go, e ludzie tacy jak Protagoras owiadczaj, i nie posiadaj
autentycznej wiedzy, a mimo to instruuj innych na temat sukcesw. Uczniowie i nauczyciele mog mimo wszystko postpowa
le, bo nie maj adnej pozytywnej wiedzy. Uczenie Jak sobie
radzi" nie jest, zdaniem Sokratesa, mdre, pki si nie jest
pewnym, e owo radzenie sobie" jest s u s z n e . Umiejtno
dobrego przemawiania, przekonywania ludzi, bycia przywdc
nie wystarcza, jeli si nie wie, o c z y m mwi, do c z e g o
przekonywa, dokd prowadzi. W przeciwnym razie, ar -
318
Teoria poznanial
Platon
Sokrates by przekonany, e mona dziaa jedynie na motywach prawdy. W swoich dialogach Platon prbuje poprzez
przedstawienie rozmw Sokratesa skonstruowa teori wiedzy jaka wiedza jest osigalna, jak moemy do niej dotrze
i dlaczego jest ona prawdziwa.
Pogld Platona, wyoony krtko, polega na tym, e wiedza
skada si ze zrozumienia tych aspektw wiata, ktre si nigdy
nie zmieniaj. Platon wierzy, e wiat zawiera takie skadniki;
zwa je ideami" lub formami". Czym tedy s formy" i dlaczego wiedza polega na ujmowaniu ich, a nie na przykad
zmieniajcych si rzeczy?
Problem moe wyda si janiejszy, gdy rozwaymy seri
twierdze: (a) Rover jest psem", (b) Fido jest psem" i (c)
Spot jest psem". Jeli Fido, Rover i Spot s rnymi zwierztami, to co my tu o nich wypowiadamy? Powiadamy, e maj
co wsplnego i e kade zwierz podpada pod wspln klasyfikacj (np. bycia psem"). Do czego jednak odnosi si
termin oglny pies"? Jeliby nas zapytano, do czego odnosi
si Rover" moglibymy po prostu wskaza na danego psa. Na
co jednak wskazalibymy, by pokaza, do czego odnosi si
pies"? Gdybymy wskazali na Rovera, potem na Fido, a nastpnie na Spota, to czy byoby jasne, do czego odnosi si termin
Platon
319
Eutyfron
W Eutyfronie, jednym ze swych dialogw, Platon podkrela to
bardzo zdecydowanie. Dialog ten to dyskusja midzy Sokratesem, bdcym w drodze do sdu, i ateskim kapanem,
Eutyfronem. Ten ostatni opowiada Sokratesowi, i udaje si
wanie do sdu, aby zaskary swego ojca o zabjstwo. Kiedy
Sokrates pyta o szczegy, widzimy, e jest spraw nadzwyczaj
wtpliw, czy ojciec Eutyfrona jest rzeczywicie winny; Eutyfron jednak obstaje przy tym, e powinien oskary swego ojca,
bo na tym polega jego wita powinno w tej sprawie. Sokrates
pyta, czym jest wito? Eutyfron odpowiada: jest to robienie
tego, co ja robi. Sokrates powiada na to, e dziaanie Eutyfrona moe by i l u s t r a c j witoci; aby jednak okreli, czy dana czynno jest wita, trzeba zna znaczenie oglnego pojcia wito". Gdy Eutyfron prbuje wyjani, czym
jest wito", Sokrates wykazuje mu nieadekwatno jego
definicji. W kocu Eutyfron rezygnuje, poniewa jak powiada ilekro wyoy swe sowa, one wstaj i odchodz.
Uniwersalia
Platon uwaa, e aby uchroni sowa przed owym odejciem", musimy odkry znaczenie poj oglnych. Jeli wykorzystamy te pojcia do klasyfikowania elementw naszego
320
Teoria poznania
W dialogu zatytuowanym Menon Platon przedstawia Sokratesa twierdzcego, e nie moemy zdoby wiedzy poprzez
321
Przypomnienie
Sokrates dochodzi do wniosku, e my nie uczymy si czegokolwiek, lecz przypominamy sobie to, co ju wiemy; caa wiedza
o formach czy te uniwersaliach jest ju w naszych umysach.
Nasze dowiadczenie zmysowe moe w najlepszym razie
mie tylko marginesowy wpyw na wprowadzanie w ruch
naszej pamici i przywoywanie do naszej wiadomej uwagi
informacji, ktra tkwi w nas, a ktrej nie jestemy wiadomi.
Menon
W dialogu Menon Sokrates, by zademonstrowa t teori
wiedzy jako przypomnienie, rozmawia z modym niewolnikiem, ktry powiada, e nigdy nie uczono go czegokolwiek
z matematyki. Prosi go o rozwizanie nastpujcego problemu:
jeli mamy kwadrat, ktrego boki s dugoci cala, to jak
dugo maj boki kwadratu o polu dwukrotnie wikszym?
Chopiec odpowiada, e dwa razy dusze, tzn. o dugoci 2 cali.
Sokrates pokazuje mu, e nie ma racji, kac mu obliczy pole
tej nowej figury (wysoko razy dugo, 2 cale razy 2 cale).
Nowa figura ma pole cztery razy wiksze od poprzedniej. Bez
podpowiadania waciwej odpowiedzi, jedynie poprzez krytyczne odnoszenie si do wypowiedzi chopca Sokrates w kocu
doprowadza go do poprawnego rozwizania kwadratu
zbudowanego na przektnej pierwszego kwadratu. Fakt, e
mody niewolnik, ktry nigdy nie studiowa matematyki, moe
322
Teoria poznania
Rodzaje wiedzy
Alegoria jaskini
324
Teoria poznania
326
Teoria poznania
Arytmetyka
Rozpoczwszy podr przyszego filozofa-krla ku zrozumieniu i wiedzy raczej poprzez uywanie rozumu ni zmysw,
Sokrates proponuje drugi, duszy i trudniejszy krok. Stadium
to polega na wiczeniu umysu w operowaniu abstraktami, na
namyle nad uniwersaliami. Aby to osign, ucze powinien
przede wszystkim wiczy si w arytmetyce. Tu bowiem, zamiast spoglda na cienie, musi patrze w gb samego siebie
na swe idee i uczy si posugiwa si raczej mylami i znaczeniami nili postrzegalnymi przedmiotami. Sokrates utrzymywa, e arytmetyka posiada wielki efekt wyzwalajcy i
uwznia-lajcy, skaniajcy dusz do zastanawiania si nad
abstrakcyjnymi liczbami i buntowania si przeciw
wprowadzaniu po-strzegalnych czy te dotykalnych obiektw
do argumentacji". Uczc si sumowania w swej gowie"
zamiast liczenia palcw u rk i u ng, ucze zostanie
wyzwolony z jaskini, uchwyci migotanie form w sobie
samym.
Teoria poznania
Geometria
Harmonia
Wadca-filozof _______________________________
329
tw, rozpoczynajc od rzeczy widzialnych, natomiast studiowanie harmonii od rzeczy, ktre s syszalne. Akcent pada
ponownie nie na studiowanie dwikw dla nich samych, lecz
na studiowanie stosunkw miedzy nimi.
Dialektyka
Przyszy krl-filozof staje si w kocu gotowy do ostatniego
i najwaniejszego kroku cakowitego wyzwolenia z krlestwa cieni dziki studiowaniu dialektyki. Dziki tym studiom
kto jest nie tylko wiadomy czy te zaznajomiony z
uniwer-saliami, lecz je zna i rozumie. Moe ju cakowicie
przypomnie sobie prawd: niepodwaaln wiedz, ktra w
nim tkwi.
Na czym polega studiowanie dialektyki? Sokrates podkrela, e mona odpowiedzie na to pytanie adekwatnie jedynie
wtedy, jeli osigno si cakowite zrozumienie. W sensie
negatywnym rnica midzy studiowaniem matematyki a studiowaniem dialektyki moe zosta jedynie wskazana, moe te
zosta pozytywnie okrelony jej oglny charakter. Jednak
rzeczywista zawarto dialektyki to to, co kada osoba wiedziaaby, gdyby ostatecznie osigna rzeczywist wiedz, gdy
kto rozpoczyna odkrywanie absolutu (tj. form, idei Platoskich) jedynie dziki wiatu rozumu, bez posugiwania si
zmysami, i nie ustanie, pki dziki czystej inteligencji nie
dotrze do ogldania absolutnego dobra". Wtedy w kocu
odnajdzie siebie samego na kocu intelektualnego wiata".
Matematyka a dialektyka
Rnica midzy dialektyka a rnymi dziedzinami matematyki
polega na tym, e ta ostatnia opiera si na zaoeniach i hipotezach, ktre matematycy przyjmuj za oczywiste bez badania
ich prawdziwoci. Formy czy te uniwersalia zostaj zaangaowane, ale matematyk przypuszcza ich cechy, nie potrafic
wyjani, jaka jest ich natura i dlaczego j maj. I tak np.
330
Teoria poznania
Wadca-filozof____________________________________ 331
uchwycenia ich istoty, to dotar on do rzeczywistej wiedzy, do
penego przypomnienia Platoskich idei, ktre w nim drzemi.
Zjawisko i rzeczywisto
Na pytanie, co by si wiedziao, posiadajc taki typ wiedzy,
Platon odpowiedziaby, e znaoby si rzeczywisty wiat, a nie
jedynie krlestwo cieni" i obrazw". Dla niego idee nie s
jedynie bytami zawartymi w czyim umyle s realnymi
rzeczami bytujcymi wiecznie, niezmiennie, z dala od widzialnego, fizykalnego wiata. Wedle Platona obiekty, ktre napotykamy w naszym dowiadczeniu zmysowym s rwnie iluzoryczne jak informacja sensoryczna. Rzeczywiste, wane, wartociowe przedmioty tego wiata to te, ktre odkrywamy, gdy
posiadamy rzeczywist wiedz. I tak Platon doszed do rozumienia wszechwiata jako podzielonego midzy zjawisko i rzeczywisto, naszego za poznania wiata jako podzielonego na
domniemanie i wiedz. Na temat wiata zjawisk moemy jedynie
snu domysy; nasza dusza natomiast moe posiada wiedz
o wiecie rzeczywistym, o wiecie idei.
Platon twierdzi, i moemy posiada wiedz w cisym
sensie, tzn. wiedz, ktrej moemy by absolutnie pewni, ale
taka wiedza rni si od rodzaju informacji, ktrym zwykle
jestemy zainteresowani. Moemy uzyska wiedz w cisym
sensie na temat uniwersaliw albo Platoskich idei, jedynie
zmuszajc sw pami" do mudnych studiw matematycznych. Kiedy kto staje si wiadom Platoskich idei, dowiadczenie poznania ich czyni go cakowicie pewnym, tj. niezdolnym do mylenia si. Jednak taka wiedza, ktrej gwarancj daje
jedynie dowiadczenie jej posiadania, jest mimo to ograniczona. Znamy dziki niej wedle Platona rzeczywisty wiat,
wiat form, uniwersaliw. wiat widzialny nie moe nigdy naprawd zosta poznany. Mog by poznane formy, ktre s jego
skadnikami i ktrych kopie staj przed nami w zjawiskowym
pozorze; nie moemy jednak pozna w tym cisym sensie
poznania" wiata cieni, bo nie s one formami, lecz jedynie
332
Teoria poznania
ich odbiciem, czsto nieadekwatnym. Nasz najlepsz wiedz waciwie nasz jedyn pen i prawdziw wiedz jest
ta, ktr odkrywamy poprzez studiowanie dialektyki jest to
poznanie Platoskich idei. Matematyka, najblisza temu ideaowi, nie jest wiedz pen, ale ma do czynienia z formami.
(Nauki takie jak fizyka sdzi Platon nie mog zawiera
prawdziwej wiedzy, bowiem fizyka badaa wiat cieni, zmieniajcy si wiat zjawiskowy).
Poszukiwanie pewnoci
Na pocztku przeledzilimy Kartezjaski test na wiarygodno naszej wiedzy i zobaczylimy destruktywne rezultaty, do
ktrych doprowadzi poprzez pokazanie, e wszelkie nasze
zwyke poznanie wcznie z naukowym, a nawet matematycznym jest podatne na zakwestionowanie. Celem Kartezjusza proponujcego t katastroficzn prb nie byo wprowadzenie powszechnego wtpienia: Nie naladuj sceptykw,
ktrzy wtpi dla samego wtpienia, i udaj, e zawsze s
niepewni. Przeciwnie, moim celem byo jedynie uzyskanie dobrych podstaw dla upewnienia siebie samego i odrzucenie bota
i ruchomych piaskw, abym mg odnale ska i glin".
Kartezjusz szuka absolutnie pewnej podstawy dla wszelkiej
wiedzy. Czu, i takie ugruntowanie moe by bezpieczne tylko
wtedy, jeli uprzednio przeprowadzio si jego test, aby wyeliminowa wszystko, co moe okaza si faszywe bd wtpliwe.
Pisze:
334
Teoria poznania
335
Jasno i wyrano
336
Teoria poznania
337
Idee wrodzone
Gdy badam swe idee po to, aby odkry, ktre z nich s jasne
i wyrane stwierdza Kartezjusz dostrzegam, e wikszo
z nich jest albo niejasna, albo niewyrana oraz e albo pochodz z dowiadcze, ktre miaem, albo te zostay wytworzone przeze mnie. Dotyczy to idei takich, jak soce,
syrena, katedra Notre-Dame w Paryu czy te chochlik. Kartezjusz twierdzi, i istnieje ponadto inny typ idei, zwany ideami
.wrodzonymi, ktry nie moe pochodzi ani z dowiadczenia,
ani te nie moe by stworzony czy wynaleziony przez moj
wyobrani. Jak wkrtce zobaczymy, owe idee wrodzone to te,
ktre s naprawd jasne i wyrane.
Bg
Wrodzonymi ideami wedle Kartezjusza musz by idee obiektw matematycznych, np. idea koa, oraz co najwaniejsze
w jego wywodzie idea bytu doskonaego, tj. Boga. Idee
te .maj wasnoci, ktre nie przejawiaj si w
naszym
338
Teoria poznania
Inne pewniki
339
344
Teoria poznania
Geometrie nieeuklidesowe
Nieufno wobec racjonalistycznych twierdze wywoay w teoretykach matematyki w szczeglnoci pewne wane wspczesne osignicia badawcze. Na pocztku XIX wieku odkryto,
e mona stworzy odmienne, alternatywne systemy geometrii,
w ktrych prawdziwe bd rne twierdzenia. Jeliby zastpi
aksjomat geometrii euklidesowej mwicy, e do danej linii
mona poprowadzi jedn i tylko jedn lini rwnoleg prze-
345
biegajc przez dany punkt, innym aksjomatem, ktry powiada, e nie da si przeprowadzi a d n e j takiej linii albo
odwrotnie: n i e s k o c z o n l i c z b takich linii, to
mona zbudowa doskonale spjny system geometrii. Ale te
alternatywne systemy geometryczne, tzw. geometrie nieeuklidesowe, zawieraj twierdzenia, ktre nie s prawdziwe w geometrii Euklidesa. Na pytanie, ktra z tych geometrii zawiera
prawdy o wiecie realnym, nie ma satysfakcjonujcej odpowiedzi. Kada z tych geometrii jest rwnie logiczna, rwnie
spjna jak pozostae. Twierdzenia jednej wydaj si rwnie
prawdziwe jak twierdzenia innej. Nazwanie jednego zbioru
twierdze absolutnie prawdziwymi, a innych nieprawdziwymi wydaje si cakowicie arbitralne i nie do utrzymania.
Wskutek tego stworzenie alternatywnych systemw geometrycznych podwayo w sposb zasadniczy pogld, i matematyka zawiera jedyny zbir prawd absolutnie pewnych
na temat wiata realnego.
Pewno a prawdopodobiestwo
Informacje, ktrych uywamy w zwykych celach podkrelaj krytycy nie s niepodwaalne. Potrafimy przeywa swe
ycie bez prawd, ktre w adnych okolicznociach nie mog
okaza si faszywe. Z pomoc naukowych informacji o wiecie
widzialnym, ktre pewnego dnia mog okaza si faszywe lub
nieadekwatne, rozwizujemy stajce przed nami problemy.
Platon i Kartezjusz podkrelali niebezpieczestwa zwizane
z oparciem naszych dziaa na poznaniach, na ktrych nie
moemy cakowicie polega; tym niemniej, twierdz ich przeciwnicy, we wszelkich naszych codziennych sprawach wszystkim, co zdajemy si posiada i stosowa, jest wiedza
p r a w d o p o d o b n a . Jeli naprawd istnieje wiedza
346
Teoria poznania
pewna", to nie wydaje si ona potrzebna do zwykych, yciowych spraw; nie wydaje si te, aby ludzie poszukujc rozwizania swych problemw, szukali jej.
Filozofia empiryczna
Z powodu zwtpienia w racjonalistyczn teori wiedzy wielu
filozofw zaczo poszukiwa takiej teorii poznania, ktra
byaby zgodna z codziennym ludzkim zachowaniem si. Zamiast szuka absolutnie pewnej wiedzy o owym rzekomo
realnym wiecie, prbowali odkry, skd f a k t y c z n i e
czerpiemy nasze poznanie i jaki stopie wiarygodnoci ono
posiada. Zamiast odrzuca dane, ktre gromadzimy dziki
zmysom na rzecz jakiej cakowicie pewnej wiedzy o niewidzialnym wiecie, filozofowie ci wyszli od naszego dowiadczenia
zmysowego jako rda i podstawy tego, co wiemy, i prbowali
wyrazi sw wizj wiedzy w kategoriach dowiadczenia zmysowego. Teoria, ktra usiuje wyjani wiedz w kategoriach
dowiadczenia zmysowego, zwie si empiryzmem.
Spoeczny kontekst empiryzmu
Empiryczne podejcie do zagadnienia wiedzy rozwijao si
zazwyczaj w krajach, w ktrych dominoway interesy praktyczne i doczesne. I tak np. empiryzm by naczeln teori wiedzy
w Anglii oraz do pewnego stopnia i w rnych odmianach
w Stanach Zjednoczonych. Odgrywa jednak wzgldnie ma
rol w intelektualnej historii innych krajw. Nowoczesna teoria
empiryzmu wyrosa z filozoficznych zmaga w siedemnastowiecznej Anglii w czasach, gdy kraj ten intensywnie si rozwija
zarwno handlowo, jak i przemysowo. Ludzie zaczynali sobie
uwiadamia moliwoci tkwice w kontrolowaniu i
spoyt-kowywaniu fizycznego wiata. Wielcy angielscy
naukowcy tacy jak Robert Boyle, Robert Hooke czy Izaak
Newton stworzyli podstawy nowoczesnej cywilizacji
technicznej.
John Locke
Bacon by pierwszym wanym rzecznikiem podejcia empirycznego w siedemnastowiecznej Anglii. Nieco pniej John Locke
(1632-1704), z wyksztacenia doktor medycyny, podj w swych
Rozwaaniach dotyczcych rozumu ludzkiego prb wypracowania wyjanienia naszego poznania w kategoriach dowiadczenia zmysowego. W dziele tym Locke dowodzi, i nasza
wiedza powstaje w nas dziki zmysom i e nie posiadamy idei
wrodzonych. Usiowa metodycznie pokaza, jak rozmaite pojcia czy te idee powstaj lub s tworzone z rnych rodzajw
Idee proste
350
jjj |
Teoria poznania
powiada gromadzenia, powtarzania i czenia tych podstawowych idei, jeli ju cho raz ich dowiadczy.
Pewno
W toku swego drobiazgowego wywodu w Rozwaaniach dotyczcych rozumu ludzkiego Locke prbowa pokaza, e rne
czci naszej wiedzy pochodz z rnych dowiadcze zmysowych lub refleksyjnych. Zasadnicza trudno, na ktr si
natkn, a ktra odtd przeladowaa empirycznych filozofw,
polegaa na wykazaniu, ktre z naszych idei s realne, tzn.
ktra cz naszego poznania Jest zgodna z realnym bytem
i istnieniem rzeczy". W naszym umyle posiadamy mnstwo
idei, ktrych nie potrafimy odnie do niczego faktycznie
istniejcego w wiecie, wemy choby ide syreny czy jednoroca. Jak mamy stwierdzi, na podstawie przebadania naszych
idei, ktre z nich powstay wycznie dziki wyobrani czy te
dziki zdolnoci umysu do czenia rnych, zebranych uprzednio dowiadcze? Odpowied, ktrej Locke na to pytanie
udziela, pozwala mu wypracowa teori dotyczc charakteru
i wiarygodnoci wiedzy.
Jakoci pierwotne i wtrne
John Locke
351
352
Teoria poznania
nego opisu tej substancji, wszystko, co moe powiedzie, podkrela Locke, to to, e nie wie, czym ona jest, lecz mimo to
uwaa, e musi zaoy, i jest co, do czego przynale rne
elementy naszego dowiadczenia. Aby uwyrani rodzaj trudnoci, ktre si pojawiaj, gdy kto chce opisa substancj,
Locke porwna je do problemu owego wspomnianego
Indyj-czyka, ktry po stwierdzeniu, i wiat jest wsparty na
olbrzymim soniu, zosta zapytany, na czym wsparty jest so,
na co odpowiedzia: na wielkim wiu. Bdc jednak
zmuszony odpowiedzie, na czym wsparty jest w olbrzymi
w, odrzek: na czym, nie wiemy na czym". Na tej do
mglistej i ryzykownej podstawie przypisujemy rne elementy
naszego dowiadczenia rozmaitym substancjom, albo jako
tym, do ktrych przynale, jak w przypadku jakoci
pierwotnych, albo jako tym, przez ktre zostay
spowodowane, jak w wypadku cech wtrnych.
Rodzaje wiedzy
John Locke
353
Wiedza intuicyjna
Jeli s to wszystkie rodzaje wiedzy, ktre wedle Locke'a moemy
posi, to ile wiedzy kadego rodzaju moemy mie i jak pewna
onabdzie? Najwikszy stopie pewnoci, jaki moemy uzyska,
dotyczy wiedzy intuicyjnej, tj. kiedy rozwaajc dwie lub wicej
idei, widzimy od razu, e jest w nich co prawdziwego. Tej czci
wiedzy nie moemy si oprze, tak jak promykowi soca;
narzuca si naszej percepcji natychmiast jak tylko nasz umys
zwrci si w jej kierunku, i nie pozostawia miejsca na wahanie,
wtpienie czy badanie, lecz momentalnie wypenia umys swym
jasnym wiatem". Ten rodzaj cakowitej pewnoci, twierdzi
Locke, moemy posi w odniesieniu do prawd takich, jak
biae nie jest czarne", koo nie jest trjktem" czy te
3 = 2+1", ktre intuicyjnie postrzegamy jako prawdziwe.
Dowodzenie
Niestety nie wszystkie zgodnoci i niezgodnoci pomidzy
ideami mog zosta poznane w ten intuicyjnie pewny sposb.
Niekiedy gdy jedynie rozwaamy razem pewne idee, nie potrafimy stwierdzi, czy maj co wsplnego, i zamiast tego
354
Teoria poznania
John Locke
355
mamy tu poczucie oczywistoci, ktre uwalnia nas od wszelkiego wtpienia; pytam bowiem kadego, czy nie uwiadamia sobie nieodparcie, e ma inne postrzeenie, gdy patrzy
na soce w cigu dnia i gdy myli o nim w nocy; gdy prbuje
wermutu lub wcha r i gdy tylko wyobraa sobie ten
smak lub zapach. Rnic pomidzy ide, oywion dziki
pamici w naszym umyle, a ide, ktra zjawia si w nim
aktualnie dziki zmysom, stwierdzamy tak samo jasno jak
rnic pomidzy dwiema dowolnymi odrbnymi ideami.
Nawet jeli, by moe, jest tak, e nic naprawd nie istnieje
poza naszymi umysami, albo e cay czas nimy, albo zachodzi
jaka inna dziwna moliwo, to jednak jest prawd, twierdzi
Locke, e istnieje zdroworozsdkowe przewiadczenie, podzielane przez wszystkich, dziki ktremu wiemy o istnieniu rzeczy
poza naszymi umysami. Ten rodzaj pewnoci, cho o wiele
sabszy, ni ten, ktry towarzyszy intuicji i wnioskowaniu, to
nasza wiedza zmysowa. Moe ona by faszywa, jednak do
naszych zwykych spraw wystarcza.
Ile rzeczywicie moemy wiedzie, dysponujc tymi trzema
stopniami pewnoci? Po pierwsze, nasza wiedza dotyczy moe
tylko tych spraw, co do ktrych mamy idee. Wszake nawet
po uwzgldnieniu idei, ktre mamy i moemy mie, zauway
Locke, nasza wiedza jest mocno ograniczona. Niewiele moemy dostrzec" czy wywie", jeli chodzi o rozmaite sposoby,
na ktre idee mog si zgadza bd nie zgadza. Poprzez
wiedz zmysow moemy jedynie by pewni istnienia poza
nami jakich idei bezporednio obecnych w naszym umyle.
Moemy by intuicyjnie pewni tego, stwierdza Locke, czy
jakie dwie idee s identyczne, czy te rne. Jeli chodzi
o wspistnienie idei, nasza wiedza jest bardzo ograniczona.
Naszym jedynym sposobem osdu tego, ktre idee przynale
do siebie jest to, czy zjawiaj si w poczeniu w naszym
dowiadczeniu. Na tej podstawie nie potrafimy jednak powiedzie, ktre z naszych idei musz wystpowa razem. Przez to
nasza wiedza o wspistnieniu ograniczona jest do tego, czego
ju dowiadczylimy. Dotyczy to w szczeglnoci, podkrela
356
Teoria poznania
Ograniczenia wiedzy
W dziedzinie wiedzy najwaniejszej prawdopodobnie ograniczeni jestemy najbardziej dotkliwie. Gdy zastanawiamy si, co
moemy wiedzie o realnym istnieniu rzeczy, to wedle Locke'a
moemy przyj tylko jeden przypadek, kiedy moemy tu by
intuicyjnie pewni, a mianowicie gdy chodzi o nasz wasn
egzystencj. Moemy ponadto mie demonstratywn wiedz
0 istnieniu Boga. W odniesieniu do wszystkiego innego moe
my mie jedynie wiedz zmysow, ktra dotyczy tylko przed
miotw obecnych przed naszymi zmysami. Co do elementw
dowiadczenia, o ktrych nawet takiej wiedzy mie nie moe
my, nigdy nie bdziemy pewni, czy realnie istniej. Wszystko co
moemy zrobi, to zaakceptowa ograniczenia naszej wiedzy
1 przyj wasn ignorancj.
Locke doszed do wniosku, e skoro nasza wiedza o wspistnieniu i istnieniu realnym jest ograniczona, to nauka, w znaczeniu pozna absolutnie koniecznych i prawdziwych, nie jest
moliwa ani w odniesieniu do wiata fizycznego ani wiata
duchowego, jeli og naszych pozna ograniczony jest do
elementw empirycznych, ktre pochodz ze zmysw lub
z refleksji. Nigdy nie moemy, poza dowiadczeniem, odkry,
ktre cechy wystpi razem. Jednak na bazie tego dowiadczenia nigdy nie wiemy wystarczajco duo, aby dowiedzie
John Locke
357
si, dlaczego te cechy musz wystpi razem. Nigdy nie bdziemy absolutnie pewni, e jakie rzeczy musz si wydarzy,
a inne wydarzy si nie mog. Zatem wszelkie nauki o wiecie,
ktre czowiek moe stworzy, nie zdoaj sprosta wymogowi
cakowitej pewnoci i musz si oprze jedynie na ograniczonym dowiadczeniu relacji midzy jakociami, ktrych uprzednio dowiadczy. Pene zrozumienie wiata natury pozostanie
niestety zawsze poza naszymi moliwociami.
A zatem w empirycznej teorii Locke'a wiedza jest ograniczona do aspektw zgodnoci lub niezgodnoci naszych idei.
By moe, jeli moemy polega jedynie na dowiadczeniu, to
w rzeczy samej moemy nie wiedzie n i c z e g o na temat
tego, co dzieje si na zewntrz naszego umysu i jego idei. Jak
wyrazi to sam Locke:
Niewtpliwie mj czytelnik moe skania si stopniowo ku
myli, e przez cay czas wznosz tylko zamki na lodzie,
a nawet moe by gotw powiedzie mi: Na co si zdadz
te wszystkie zabiegi? Poznanie, powiadasz, jest tylko
po-strzeeniem zgodnoci albo niezgodnoci wasnych
naszych idei; kt jednak wie, czym te idee by mog? Czy
jest co rwnie nieobliczalnego jak wyobraenia powstajce
w mzgu ludzkim? Gdzie jest gowa, w ktrej nie byoby
jakiej chimery? Albo, jeli trafi si czowiek trzewy i
mdry, jaka w myl twych regu bdzie rnica
midzy jego wiedz a wiedz najbardziej dziwacznego
fantasty? Obaj maj swe idee i postrzegaj ich wzajemn
zgodno lub niezgodno. Jeli jest pomidzy nimi jaka
rnica, przewaga bdzie po stronie tego, ktry ma gorc
gow, jako e ten ma wicej idei i bardziej ywych, tak
wic w myl twoich regu on bdzie tym, ktry wie
wicej".
Rzeczywisto wieczna
Aby uchroni sw teori wiedzy od przyjcia zasugerowanych
wyej wnioskw (tzn. e to, co nazywamy wiedz, jest jedynie
358
Teoria poznania
360
Teoria poznania
czym si moglimy oprze, byy idee w naszym umyle. Przypuszczenie, e istnieje co poza nami, czemu moemy przypisa
idee, wydawao si nie mie uzasadnienia, jeliby cile trzyma
si tezy, e wszelka nasza wiedza pochodzi z dowiadczenia.
Twierdzenie, i przez zbadanie idei i zgodnoci oraz niezgodnoci midzy nimi moemy odkry prawdy o realnym wiecie
rwnie wydawao si podwaalne. Wszystkie nasze idee okazay
si na tym samym poziomie, czyli w naszym umyle. Jak
zatem, pytali oponenci, mona powiedzie, ktre bra powanie, ktre przyj za podstaw wiedzy o wiecie, a ktre odrzuci
jako prywatne imaginacje? Prba przezwycienia tych implikacji empirycznej teorii wiedzy pojawia si w dzieach dwu
filozofw XVIII stulecia, biskupa Berkeleya i Davida Hume'a.
George Berkeley (1685-1753) urodzi si i wyksztaci w Irlandii. Gdy mia dwadziecia kilka lat i by czonkiem Trinity
College w Dublinie stworzy swoje teorie filozoficzne i napisa
dwie najwaniejsze ksiki: Traktat o zasadach poznania ludzkiego (1710) i Trzy dialogi midzy Hylasem i Filonusem (1713).
Po niepowodzeniach w zainteresowaniu swymi teoriami przez
kilkanacie lat wykonywa tak drugorzdne zajcia, jak praca
sekretarza czy guwernera. Nastpnie zainteresowa si pomysem zaoenia college'u w Nowym wiecie, na Bermudach.
W 1729 roku pojecha do Ameryki, mieszka par lat w Rhode
Island. Cho nigdy nie zrealizowa swych planw, wywar
znaczcy wpyw na rozwj instytucji szkolnictwa wyszego
w USA, szczeglnie w Yale, ktremu podarowa bibliotek
i pienidze, oraz uniwersytetu Columbia, ktrego pierwszym
prezydentem by ucze Berkeleya. Kilka lat po jego powrocie
do Anglii mianowano go biskupem doyne w Irlandii, gdzie
pozostawa przez wiksz cz dalszego ycia. Jednym z jego
najbardziej intensywnych zaj stao si w tym czasie przekonywanie innych o zaletach dziegciu w zwalczaniu wielu chorb
nkajcych ludzi.
362
Teoria poznania
Trzy dialogi
Aby rozwin swe twierdzenia w najbardziej dosadny sposb
Berkeley napisa Trzy dialogi, w ktrych toczy si dyskusja
miedzy Filonusem (mionikiem rozumu), reprezentujcym pogldy Berkeleya, oraz Hylasem (co oznacza materi"), reprezentujcym opozycj. Pierwszy dialog rozpoczyna si od
stwierdzenia Hylasa, i sysza, e Filonus jest nadzwyczaj
sceptyczny co do istnienia w wiecie rzeczy takich, jak substancje materialne. Filonus powiada, e w istocie reprezentuje taki
pogld, ale nie jest on ani sceptyczny, ani sprzeczny ze zdrowym rozsdkiem, oraz, e pokae, i to wanie filozofowie
wierzcy w co zwanego substancj albo materi, byli rzeczywistymi sceptykami.
(Sceptyk, powiada si nam, to kto, kto wtpi we wszystko
[...] albo kto odrzuca realno i prawd rzeczy". Zatem Hylas
oskary swego przyjaciela Filonusa o odrzucenie realnego
istnienia rzeczy zmysowych, albo o udawanie, e nic o nich
nie wie. Rzecz zmysowa" zostaje zdefiniowana jako rzecz
bezporednio postrzegana przez zmysy, tj. co widzianego,
syszanego albo odczuwanego bezporednio w naszym dowiadczeniu zmysowym. Teraz Berkeley jest gotw do wyuszczenia
swej racji).
Czy istnieje materia?
Czego doznajemy bezporednio przez zmysy? Jedynie kolorw
i ksztatw, dwikw, smakw, zapachw, waciwoci nama-
363
calnych itp. Co zatem konstytuuje realno rzeczy postrzeganych oprcz ich bycia postrzeonymi? Hylas, zwolennik pewnego rodzaju substancji materialnej, obstaje przy tym, e istnienie realne rzeczy zmysowych jest niezalene od ich dowiadczania. Istniej one w sposb rny od tego, jak s postrzegane i bez adnego z tym powizania". No toproponuje
Filonus rozwamy przypadek ciepa. Wedle teorii Hylasa
ciepo musi istnie poza umysem jako co niezalenego od
naszej egzystencji. Kiedy jednak dowiadczamy ogromnego
ciepa, to faktycznie czujemy wielki bl, a nikt nie bdzie
utrzymywa, e substancja materialna odczuwa ble. Hylas
protestuje i powiada, e trzeba odrni uczucie blu w wiadomoci od ciepa w przedmiocie materialnym. Sprbuj zatem,
proponuje Filonus, zbliy rk do ognia i zobacz, czy czujesz
dwie rzeczy: ciepo i bl, czy te tylko jedn bl. Hylas
ustpuje i jest gotw przyzna, i nasze zmysowe dowiadczenie wielkiego ciepa, tzn. bl, istnieje jedynie w naszej
wiadomoci, a nie w przedmiocie. Nastpnie Filonus pokazuje
mu, i to samo rozumowanie stosuje si do wszystkich stopni
ciepa, odczuwanych albo jako przyjemne uczucie ogrzania,
albo jako bl, a ponadto, i Hylas z pewnoci nie sdzi,
e przedmioty materialne mog odczuwa przyjemno lub
bl. Po czym podkrela jeszcze, e jeli jedn rk, ktra
jest zimna, i drug, ktra jest ciepa, woymy do naczynia
z wod o temperaturze pokojowej, to woda bdzie dla jednej
rki odczuwana jako ciepa, dla drugiej za jako zimna. A Hylas nie twierdziby chyba, e obie cechy, ciepo i zimno,
s w tym samym przedmiocie, wodzie, w tym samym czasie.
W kocu Hylas uznaje, i ciepo i zimno s jedynie wraeniami
istniejcymi w umyle".
Smak
Co z innymi wasnociami, ktrych dowiadczamy? Filonus
pokazuje Hylasowi, e to samo stosuje si do smaku. Smaki
sodkie i gorzkie s dowiadczane jako rne rodzaje przyjemnoci lub blu. Nikt nie sdzi, e cukier zawiera rne rodzaje
364
Teoria poznania
365
368
Teoria poznania
By postrzeganym
W tym stadium dyskusji Hylas doprowadzony zosta do cakowitego zwtpienia. Zosta pozbawiony wiary w istnienie
realnych, zewntrznych przedmiotw materialnych. Obecnie
jest przekonany, e nie ma przedmiotw realnych i e wszystko
370
Teoria poznania
Immaterializm
371
istnienia poza moim umysem. Wszak idee mog nalee jedynie do jakiego umysu. Jeli nie ja jestem odpowiedzialny za
idee, ktre postrzegam, i nie mog wedle swej woli wynajdowa
idei i kontrolowa ich, to musi istnie jaki inny umys, ktry
posiada, kontroluje i podtrzymuje idee. A zatem, twierdzi
Berkeley, musi istnie jaki umys uniwersalny albo Bg, w ktrego mylach idee znajduj swe miejsce. Przez co rzeczy, ktre
postrzegam, istniej oddzielnie ode mnie w umyle Boga, nie
za zaczynaj i przestaj istnie w zalenoci od tego, czy ich
dowiadczam. Mj dom jest zawsze ogldany przez Boga, przez
co mimo e jest tylko idenie przestaje istnie, niezalenie
od tego, czy ja go postrzegam, czy nie. Bg postrzega go
zawsze.
Ronald Rnox podsumowa t tez Berkeleya w synnym
limeryku:
Pewien modzieniec rzek: Boe,
Wydawa si to dziwnym moe,
e krzak, ktry widz,
Nie przestaje istnie,
Gdy nie ma nikogo na dworze".
Odpowied:
Drogi Panie,
Twe zdziwienie mnie wkurza
Ja jestem zawsze na dworze.
I dlatego to drzewko
Bdzie r sobie krzepko,
Bo obserwuj je Ja,
Pan Przestworzy"*
Teoria poznania
Twierdzenia Berkeleya
Berkeley twierdzi, e jego dziwna teoria, poza tym, i jest
spjn filozofi empiryczn, jest take jedyn teori wiedzy
zgodn ze zdoworozsdkowymi pogldami. Inne teorie prowadziy do sceptycyzmu i do paradoksw, koczyy odrzuceniem
tego, co wszyscy wiedzieli i czego byli pewni. Jego koncepcja
przeciwnie czya najlepsze elementy mylenia filozoficznego i zdrowego rozsdku. Filozofowie tacy jak Locke i
Kar-tezjusz dochodzili do wniosku , e rzeczy bezporednio
per-cepowane to idee istniejce jedynie w wiadomoci". Z
drugiej strony zwykli ludzie wierz, e rzeczy, ktre
bezporednio postrzegaj to rzeczy realne". Berkeley obstawa
przy tym, e jego teoria i tylko ona bya porozumieniem
midzy filozofami i ludem oraz nie prowadzia do adnych
sceptycznych ani paradoksalnych wnioskw, w ktre jego
zdaniem uwikane byy koncepcje poprzednikw.
Rozmaite teorie wiedzy rozrniay zawsze rzeczy i idee
i prboway pokaza, jak dochodzimy do wiedzy o rzeczach,
wychodzc od informacji na temat idei. Wszystkim, czego
jestemy bezporednio wiadomi, s idee. Jeli rzeczy s odmienne od idei, to jak to si dzieje, e odnosimy wiedz
o ideach do czego znajdujcego si poza nimi? Berkeley,
opierajc si konsekwentnie na empirycznej zasadzie, i caa
nasza wiedza pochodzi z dowiadczenia, ktrym s idee w umyle, pokaza, e jeli rzeczy s rne od idei, to nigdy nie
moemy niczego o nich wiedzie. Sprowadzio to Hylasa do
owego zgubnego sceptycyzmu".
Aby unikn tej smutnej konsekwencji, i nie moemy nic
wiedzie o rzeczach realnych, Berkeley przedstawi sw teori
immaterializmu. Po pierwsze, rzeczy s jedynie ideami, ktre
na ich temat mamy. To filozofowie wynaleli w dziwny,
nieznany rodzaj bytu i nazwali go istniejcym niezalenie
przedmiotem materialnym". Kady wierzy, i to, co oglda
(idea), jest jak realn rzecz. Myli, e w jego ogrodzie jest
drzewo, bo je widzi i dotyka. To jego dowiadczenie, jego idee
daj mu informacj o rzeczach. Rzeczy realnego wiata s
373
374
Teoria poznania
David Hume
Jeden z filozofw, ktrzy przyszli krtko po Berkeleyu, doprowadzi jego rozumowanie do jeszcze bardziej karkoomnych
i szokujcych konkluzji, przez co uwypukli niektre ograniczenia empirycznych teorii wiedzy. By nim szkocki sceptyk,
David Hume (1711-1776), prawdopodobnie najbardziej wpywowy filozof czasw nowoytnych. Wyrasta w Ninewells nie
opodal Edynburga, krtko uczszcza na Uniwersytet w Edynburgu, opuszczajc go jednak w wieku lat pitnastu. Po kilku
nieudanych prbach rozpoczcia kariery w rnych profesjach
uda si do Francji, aby tam napisa wielkie dzieo filozoficzne.
Przed ukoczeniem dwudziestego szstego roku ycia napisa
Traktat o naturze ludzkiej, ktry wedle jego oczekiwa mia
radykalnie zmieni bieg rozwoju filozofii. Zamiast tego zosta
zjechany", jak uala si Hume, po ukazaniu si w 1739 roku,
nie wzbudzajc wikszego zainteresowania wspczesnych. Pniejsze Badania dotyczce rozumu ludzkiego przedstawiay jego
pogldy w bardziej popularnej formie, lecz i im nie udao si
zyska uznania, ktrego Hume oczekiwa. Saw przyniosy mu
w kocu jego pisma polityczne oraz popularna Historia Anglii,
czynic go jednym z najbardziej znanych pisarzy anglojzycznych drugiej poowy XVIII wieku. Gdy peni funkcj sekretarza Ambasady Brytyjskiej w Paryu w latach szedziesi-
David Hume
375
tych francuscy intelektualici obwoali go njwanieszym pisarzem Wysp Brytyjskich. Antyreligijne pogldy Hume'a uczyniy ze bohatera francuskich sceptykw i przywdcw owiecenia. Po powrocie do Anglii piastowa krtko funkcj podsekretarza stanu, stajc si piewc wolnoci dla kolonii amerykaskich. Jego nieortodoksyjne pogldy na religi i polityk
przyniosy mu tak wielki rozgos, e gdy ustpowa ze suby
pastwowej, uznawany by powszechnie za subtelnego sceptyka" i wielkiego bezbonika".
Psychologia
Najwiksze filozoficzne dzieo Hume'a, Traktat o naturze ludzkiej, stwierdza na samym pocztku, i jest wykorzystaniem
naukowej metody Izaaka Newtona z takim sukcesem zastosowanej w rozwizywaniu zagadnie fizycznych do wiata
mentalnego. Zbadana zostanie mentalna natura bytu ludzkiego, jego psychologia, aby ukaza rzeczywisty proces,
dziki ktremu powstaje nasza rzekoma wiedza. Wszystkie
nauki, jak np. fizyka oraz dyscypliny takie, jak matematyka,
zostay stworzone przez ludzi, a zatem sugeruje Hume
dziki zrozumieniu, czym s ludzie, moemy dowiedzie si
czego wanego o naturze wiedzy, ktr ludzie posiadaj.
Hume przyznawa, e prawdopodobnie nie uda mu si odkry
376
Teoria poznania
378
Teoria poznania
Zagadnienie przyczyny
Nasze rozumowanie przyczynowe zawiera trzy typy elementw: jednym jest obecne wraenie, ktre uwaamy za powizane
z inn jednostk jak ide, ktr mamy odnonie do
82
Teoria poznania
David Hume
383
Tu odkry Hume co najbardziej osobliwego. Zasada jednolitoci przyrody zakadana jest niemal we wszystkich naszych
wnioskowaniach na temat tego, co si dzieje w tej czci wiata,
ktrej w danym momencie nie obserwujemy. Nieomal wszystkie interpretacje wrae, ktre odbieramy dwiki, barwy,
zapachy oparte s na zaoeniu, e rzeczy, ktre byy stale
powizane w minionym dowiadczeniu, s powizane w teraniejszoci i bd powizane w przyszoci. Gdy jednak pyta si
nas o podstawy tej wanej zasady, odkrywamy, e nie potrafimy ich poda. Nie moemy ich zademonstrowa, bo zawsze jest przecie moliwe, e gdy obudzimy si jutro, wszechwiat bdzie cakowicie inny ni by dotychczas. Jest zawsze
moliwe, e stae poczenia rzeczy w naszym dowiadczeniu
zmieni si w przyszoci, e sl bdzie smakowaa sodko,
woda bdzie si pali itd. adna liczba obserwacji i analizowania dowiadczenia nie pomoe nam uprawomocni tej zasady,
bo wszystko, czego si std moemy dowiedzie, to to, e
przyroda bya jednolita, z czego nie wynika, e taka nadal
bdzie. A zatem formuujc stanowisko Hume'a jeszcze
bardziej ostro nawet najlepiej sprawdzone prawa naukowe
takie jak prawo przycigania, zalene s od zasady jednolitoci
przyrody. Obojtnie ile obiektw poddalibymy testowi sprawdzenia, czy grawituj ku Ziemi, nigdy nie moemy by pewni,
e prawo to bdzie prawdziwe w przyszoci.
Natura ludzka
384
Teoria poznania
David Hiame
385
86
Teoria poznania
Odrzucenie przyczyny
wymi. Naukowcy odkrywaj stae powizania zdarze wystpujcych w ludzkim dowiadczeniu oraz ludzkie oczekiwania dotyczce tego, co si nastpnie wydarzy z perspektywy ich
sposobu mylenia o tyche zdarzeniach. I tak fakt" naukowy,
e alkohol w normalnym warunkach atmosferycznych gotuje
si przy 80C oznacza wedle Hume'a, i wielokrotnie zaobserwowano, e pewne wraenie zwane gotujcym si alkoholem
388
Teoria poznania
Istota dowiadczenia
390
Teoria poznania
Przymus wiary
92
Teoria poznania
Kwestia usposobienia
Przeto dla Hume'a nawet filozofia, ktr si wyznaje, jest
kwesti smaku oraz nawykw i przyzwyczaje. Dziki jego
nawykom i przyzwyczajeniom, nawet jeli ju wiedzia, e nie
potrafi ich uzasadni, takie wanie byy pogldy wyznawane
przeze w rnych czasach. Jeli inni czuj na ten sam temat
podobnie, to bardzo dobrze; jeli nie, to nic si nie da zrobi,
poza konstatacj, e dziaaj wedle odmiennych zasad, nawykw i skonnoci. Hume sam, w tych chwilach, gdy wtpliwoci na temat wiarygodnoci ludzkich przekona wydaway
mu si fundamentalne, okazywa si sceptykiem. W innych
momentach by normalnym czowiekiem, poddanym silnemu
i ywemu dziaaniu pewnych idei. Subtelny sceptycyzm Hume'a
polega na wtpieniu we wszystko, w co czu, e wtpi musi,
393
394
Teoria poznania
Podsumowanie
395
Podsumowanie
396
Teoria poznania
Zalecana literatura
397
Allison, H., Kanfs Transcendental Idealism (Idealizm transcendentalny Kanta), Yale Unrversity Press, New Haven, 1986.
Burnyeat, M., (red.), The Skeptical Tradition (Tradycja sceptyczna), University of California Press, 1983.
Curley, E.M., Descartes Against the Skeptics (Kartezjusz przeciwko sceptykom), Harvard University Press, Cambridge,
Mass., 1978.
Ewing, A.C., A Short Commentary on Kanfs Critiue ofPure
Reason (Krtki komentarz do Kanta Krytyki czystego rozumu), University of Chicago, Chicago, 1987.
Goldman, A., Epistemology of Cognition (Epistemologia poznania), Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1986.
Montaue, W.P., The Ways ofKnowing (Drogi wiedzy), Allen
& Unwin: London, 1925.
Moore, G.E., Philosophical Studies (Studia filozoficzne),
Rout-ledge, Kegan Paul: London, 1922.
Popkin, R.H., The History of Scepticism from Erasmus to
Spinoza (Historia sceptycyzmu od Erazma do Spinozy).
University of California Press: Berkeley, California, 1979.
Popkin, R.H., (red.), The Philosophy ofthe 16th andllth Centuries
(Filozofia XVI i XVII wieku), The Free Pres: New York, 1966.
Russell, B., A History of Western Philosophy, Allen & Unwin:
London, 1968.
Stroi, A., Surfaces (Paszczyzny), University of Minnesota
Press, Minneapolis, 1988.
Stroud, B., Hume, Routledge, London, 1981.
Stroud, B., The Significance of Phtiosophical Scepticism (Znaczenie
sceptyzmu filozoficznego), Oxford University Press, Oxford 1984.
6
Logika
Definicja logiki
Jak to usiowalimy pokaza w dotychczasowych rozwaaniach, refleksja jest waciwym tworzywem, z ktrego kreuje
si filozofi. Osoba, ktra w codziennym yciu zachowuje si
mechanicznie, zgodnie z wpojonymi obyczajami, nie jest filozofem; nikt nie filozofuje, dopki nie zaczyna si zastanawia
i spekulowa nad sob samym, nad swoim miejscem w porzdku rzeczy, nad swoimi dowiadczeniami i relacjami z innymi.
Niemal kademu z takich rodzajw refleksji odpowiada okrelona ga filozofii. Na przykad, rozwaanie wasnego postpowania tworzy spekulacj etyczn, a dociekanie natury
wszechwiata metafizyk. Logika moe by okrelona jako
dziedzina filozofii, ktra zastanawia si nad natur samego
Definicja logiki
399
401
mowania lub poprawnej argumentacji", jak je czsto nazywaj filozofowie. Logika dedukcyjna zajmuje si rozumowaniem, ktre zmierza do ustalenia konkluzywnych wnioskw.
Powiedzie, e wniosek jest konkluzywny, oznacza, i w przypadku, gdy posiadane przesanki s prawdziwe, niemoliwe jest,
by oparty na nich wniosek by faszywy. Takie rozumowanie
nazywane jest rozumowaniem niezawodnym. Logika dedukcyjna zajmuje si wic reguami okrelania, kiedy schemat
wnioskowania jest niezawodny.
403
Terminologia logiczna
Kady sylogizm musi zawiera dokadnie trzy sdy ani mniej,
ani wicej. Sd, ktrego staramy si dowie, ktrego praw-
Terminologia logiczna
405
407
40 9
nazywamy zdaniami twierdzcymi, drugie przeczcymi. Przykadem sdu twierdzcego moe by zdanie Wszystkie lwy s
okrutne". Obecno takich sw, jak: nie, aden, adne, nic,
wskazuje na sd przeczcy taki, jak w zdaniach: aden
nauczyciel nie jest bogaczem" lub Niektrzy nauczyciele nie
s bogaci" itp.
Kiedy opisujemy sd jako twierdzcy lub przeczcy, mwimy o jakoci sdw. W nastpnej czci niniejszego rozdziau
zobaczymy, w jaki sposb odrnia si jako sdw od ich
iloci.
Czasami trudno okreli, czy sd jest twierdzcy czy przeczcy. Dwa sdy: Niektrzy muzumanie s niepijcy" oraz
Niektrzy muzumanie nie pij", maj identyczne znaczenie oba stwierdzaj, e cz elementw zbioru muzumanw nie zawiera si w zbiorze pijcych. Lecz pierwszy sd jest
twierdzcy. Stwierdza on, e niektrzy muzumanie nale do
zbioru niepijcych. Drugi za jest przeczcy neguje fakt, e
niektrzy muzumanie nale do zbioru pijcych. W pierwszym
przypadku sowo nie-" modyfikuje orzecznik, w drugim, sowo nie" zmienia cznik (w precyzyjnym sformuowaniu logicznym powinnimy powiedzie: Niektrzy muzumanie nie s
pijcy"). Tak wic, nie zawsze potrafimy wywnioskowa, czy
sd jest twierdzcy czy przeczcy, wycznie z tego, czy sowo
takie jak nie" modyfikuje rzeczownik czy przymiotnik. To,
czy sd jest przeczcy, zaley od tego, czy sowa takie jak nie"
lub aden" modyfikuj cznik. Jeeli tak jest, wwczas sd
jest przeczcy. Std wic, sd taki, jak adne psy nie s
kotami" jest sdem przeczcym, bowiem neguje moliwo
przypisania psom kocich waciwoci.
wiczenie 2
Okrel, czy nastpujce sdy s twierdzce czy przeczce:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Wspominalimy ju, e zdania oznajmujce mog by sklasyfikowane jako przeczce lub twierdzce. Taka klasyfikacja
nazywana jest przez logikw jakoci. Ponadto istnieje jeszcze
jedna istotna klasyfikacja zda, dzielca je na: oglne, szczegowe i jednostkowe. To rozrnienie nosi nazw iloci.
To, czy sd jest oglny, szczegowy czy jednostkowy, zaley
od tego, czy mwimy o w s z y s t k i c h przedmiotach, do
ktrych odsya termin podmiotowy, czy tylko o n i e k t
-r y c h z nich, lub tylko o poszczeglnych
j e d n o s t k a c h . Jeeli mwi Wszystkie gwiazdy filmowe
s bogate", wypowiadam zdanie, ktrego termin podmiotowy
odnosi si do kadej gwiazdy filmowej. Dlatego wanie zakres
tego zdania jest oglny. Z drugiej strony, jeli agodz moj
uwag, mwic Niektre gwiazdy filmowe s bogate", wwczas
nie odnosz mojej opinii do kadej gwiazdy filmowej. Mwi
co tylko o pewnej grupie i dlatego wanie terminologicznie
ujmujemy takie sdy mianem szczegowych. A jeszcze inaczej,
gdy mwi Paul Newman jest bogaty", wwczas odnosz moje
przekonanie do jednej i tylko jednej osoby, a tym samym mj
sd nazywa si jednostkowym.
Z powodw, ktre wkrtce zostan wyjanione, w teorii
sylogizmu sdy jednostkowe traktowane s zawsze jako oglne.
Powoduje to istotne uproszczenie teoretyczne, bowiem ogranicza klasyfikacj sdw ze wzgldu na ich liczb do dwch
411
wiczenie 3
Okrel, ktre z poniszych sdw s oglne, a ktre szczegowe:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Ryby s ssakami.
Niektre smoki s gwatowne.
Ten st jest brzowy.
Ten system jest bezuyteczny.
Oni s szaleni.
Ciko pracujcy studenci odnosz sukcesy.
Albert Einstein by geniuszem.
Te kanistry wydaj si cikie.
To opakowanie aspiryny nie jest pene.
adne istoty ludzkie nie s nieomylne.
Niektre koty nie s mdre.
Ludzie zdobyli Mount Everest.
Wszyscy policjanci nie s okrutni.
Wszyscy gracze w golfa s bogaci.
Niektre dzieci s mae.
413
wiczenie 4
Rozkad terminw
Rozkad terminw
415
W sdzie O (tj. w sdzie szczegowo-przeczcym, np. Niektre cieki nie s strome") stwierdzamy, e termin podmiotowy nie jest rozoony, podczas gdy termin orzecznikowy
jest. atwo mona zauway, i termin podmiotowy nie jest
rozoony, poniewa odwouje si on jedynie do czci
de-notowanego zbioru. Powstaje jednak pytanie: dlaczego
termin orzecznikowy miaby by rozoony? Jest tak
dlatego, e w naszym sdzie niektre cieki nie zawieraj
si w zbiorze
Rozkad terminw w
Termin podmiotowy sdach A, E, I, O
rozkada
Termin orzecznikowy nie
rozkada nie rozkada nie rozkada
rozkada nie rozkada rozkada
rozkada
wiczenie 5
417
wikszy. Potem bdziemy mogli sformuowa reguy niezawodnoci i zawodnoci schematu wnioskowania sylogistycznego.
Jak zostao podane na pocztku niniejszego rozdziau, sylogizm moe by oglnie okrelony jako schemat wnioskowania
zawierajcego dwie przesanki i jeden wniosek. Obecnie przygotowani jestemy do ucilenia tej charakterystyki, a przy okazji
wyjanimy sobie, co znacz pojcia takie, jak termin redni, termin
mniejszy i termin wikszy. Poniewa sylogizm zbudowany jest
z dwu przesanek i wniosku, znaczy to, e skadaj si na sdy,
z ktrych kady ma posta podmiotowo-orzecznikow. Tym
samym sylogizm zawiera sze poj trzy terminy podmiotowe
i trzy terminy orzecznikowe. Rozwamy nastpujcy sylogizm:
Wszyscy idioci s szczliwi.
Wszyscy pikarze s idiotami.
Std, wszyscy pikarze s szczlr
LWI.
Naley zauway, e w trzech sdach tworzcych wnioskowania zawarte s trzy r n e pojcia. Kade z nich (tj.
idioci", szczliwi" oraz pikarze") wystpuje dwukrotnie.
Przez termin redni rozumiemy pojcie, ktre wystpuje w obu
przesankach. Termin redni nie wystpuje we wniosku, poniewa
kade pojcie moe by uyte wycznie dwa razy. W naszym
wiczenie 6
Znajd termin redni, wikszy i mniejszy w nastpujcych
sylogizmach. Wska ponadto wiksz i mniejsz przesank.
419
Reguy jakoci
W tym miejscu naley koniecznie powiedzie wyranie o rnicy, na jak wskazywalimy powyej. Niezwykle wane jest,
aby nie myli niezawodnoci wnioskowania z prawdziwoci, czy
faszem przesanek oraz wniosku. Moliwe jest, e przesanki s
prawdziwe (tak, jak w podanym przykadzie), a jednak wnioskowanie jest zawodne. Lub na odwrt, wszystkie przesanki
wnioskowania mog by faszywe, natomiast samo wnioskowanie moe by niezawodne. Niezawodno zaley od tego, jak
rozumujemy. Powiedzie, e wnioskowanie jest niezawodne,
nie oznacza stwierdzi, e przyjte przesanki s prawdziwe.
Jest to natomiast rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e w przypadku kiedy s prawdziwe i ponadto rozumowanie jest niezawodne, niemoliwe jest, aby wniosek by faszywy. Nast-
1
2
jest wiksze od 2
jest wiksze od
1 jest wiksze
Naley zauway, e obie przesanki oraz wniosek s faszywe. Niemniej jednak wnioskowanie jest niezawodne. Poniewa, jeli przesanki byyby prawdziwe, wwczas niemoliwe
byoby, eby wniosek by faszywy, jak to wida na nastpnym
przykadzie:
Jeeli
i Jeli
1, To
od 1.
3
2
jest wiksze od 2
jest wiksze od
3 jest wiksze
Okrel, ktry z poniszych sylogizmw jest niezawodny, a ktry zawodny. Dla zawodnych zdefiniuj bd, jaki zawieraj.
1
9
10
Przedstawilimy formaln teori sylogizmu. Przy wykorzystaniu podanych regu mona w odniesieniu do kadego sylogizmu przekona si, czy jest on niezawodny czy zawodny. atwo
jest stosowa te reguy, kiedy mamy wypowied przedstawion w normalnej formie sdu logicznego A, E, I, O, lecz
istnieje pewna trudno w uywaniu tych regu bezporednio
do rozumowa spotykanych w yciu codziennym. Oglnie
429
W rezultacie tych operacji otrzymujemy sd w postaci normalnej: adna rzecz, jak moe uczyni istota ludzka, nie jest
rzecz, ktra moe mnie przerazi".
Po wtre, zauway naley, i sdy majce posta Wszyscy... nie s..." s czsto dwuznaczne. Czasami nie jest jasne,
czy sd taki winien by interpretowany jako sd O czy jako
sd E. Regua stanowi, e interpretujemy go zawsze jako sd O,
jeli intencja sdu nie wskazuje wyranie na E. Tak wic jeeli
mwi Wszyscy Niemcy nie s chrzecijaskimi demokratami", nie mam na myli, e aden Niemiec nie jest chrzecijaskim demokrat", lecz raczej e Niektrzy Niemcy nie s
chrzecijaskimi demokratami", co oczywicie jest sdem O.
Regua G: Zdania wykluczajce
Zdania, ktre zwieraj sowo oprcz", nie mog by dokadnie przetumaczone na aden z sdw A, E, I, O. Na przykad,
jeli mwi Obsugujemy wszystkich, oprcz kobiet", mam na
myli co, co wyraaj nastpujce sdy:
1
2
Zdania rwnoznaczne
431
Okrty s pikne.
Joan jest ruda.
Wieloryb jest ssakiem.
Kady, kto jest dzieckiem, jest gupi.
We wij si.
Nikt prcz graczy w golfa nie ceni sobie wysoko tej gry.
Tylko zdania oznajmujce wypowiadaj stwierdzenia.
Niczego nie prbujc, nic nie osigniesz.
Wszyscy prcz odwanych umieraj wiele razy.
Wszystkie abdzie nie s biae.
Zdania rwnoznaczne
Istnieje jeszcze jedna technika, ktr musimy pozna, zanim
podsumujemy formaln teori sylogizmu. Chodzi tutaj o operacj, ktra, podobnie jak byo to w przypadku omawianych
wyej regu, pozwala nam przeoy rozumowanie nie majce
formy sylogizmu na tak posta, ktrej niezawodno bdzie
moga zosta oszacowana. Celem naszym bdzie przeksztacenie pewnych sdw w sdy rwnoznaczne, posiadajce jednak inn posta logiczn, co w efekcie pozwoli wnioskowania,
Obwersja
433
Obwersja
b) Potem negujemy orzecznik.
Przykad:
adni marynarze nie s niesolidni".
Najpierw zmieniamy jako. Sd przybiera posta: Wszyscy
marynarze s niesolidni".
Potem negujemy orzecznik: Wszyscy marynarze s nie-niesolidni".
Sd Wszyscy marynarze s nie-niesolidni" jest rwnoznaczny sdowi Wszyscy marynarze s solidni" (dwie negacje
bowiem daj potwierdzenie) i tym samym ostateczna wersja
naszego sdu, czyli Wszyscy marynarze s solidni", jest rwnoznaczna sdowi wyjciowemu adni marynarze nie s niesolidni".
Moliwe jest dokonanie obwersji kadego sdu postaci A, , I,
Wyjciowy
Wszyscy ludzie
s miertelni.
adni ludzie nie
s miertelni.
Niektrzy ludzie
s miertelni.
Niektrzy ludzie
nie s miertelni.
Obwersja adni
ludzie nie s
niemiertleni
Wszyscy ludzie s
niemiertelni
Niektrzy ludzie nie
s niemiertelni
Niektrzy ludzie s
niemiertelni
Obwersji sdw mowy potocznej naley dokonywa z naleyt uwag, mona bowiem uy potocznego angielskiego
terminu, ktry nie neguje orzecznika. Niektre z angielskich
prefiksw takie, jak im", un" czy in" nie zawsze wyraaj
prost negacj. Natomiast sowa takie, jak may" czy biedny" nie s negacjami sw odpowiednio: wielki", bogaty".
W takich przypadkach, aby zanegowa orzecznik, zazwyczaj
w logice stosuje si prefiks nie". A zatem, negacj sowa
bogaty" jest termin niebogaty", a nie biedny".
Konwersja
Dokonujemy konwersji poprzez prost zamian podmiot
i orzecznika. W ten sposb sd adne koty nie s psami" jest
rwnoznaczny z sdem adne psy nie s kotami". Inaczej ni
w przypadku obwersji nie kady standardowy sd logiki posiada
rwnoznaczn konwersj. W istocie jedynie sdy E oraz I mog
by poddawane konwersji. Dlatego te sd adne konie nie s
myszami" jest rwnoznaczny wzgldem sdu adne myszy nie
s komi". W podobny sposb sd Niektre konie s zwierztami" jest rwnoznaczny z Niektre zwierzta s komi".
Sd O nie moe by poddawany konwersji Z Niektrzy
ludzie nie s kapanami" nie mona wywie, e Niektrzy
kapani nie s ludmi".
Sd A nie moe by poddawany konwersji zwykej. Z takich
sdw, jak Wszystkie konie s zwierztami" nie moemy
wywie wniosku, e Wszystkie zwierzta s komi". Jednakowo moliwe jest czciowe poddanie sdu A konwersji.
Logicy nazywaj j konwersj ograniczon. Kiedy poddajemy
konwersji prawdziwy sd A, moemy przeksztaci go w prawdziwy sd I. Tym samym sd Wszystkie konie s zwierztami"
poddany konwersji czciowej daje nam sd Niektre zwierzta s komi". Konwersja czciowa jednake nie daje w rezultacie twierdzenia cile rwnoznacznego twierdzeniu wyjciowemu, bowiem zmianie ulega ilo oryginalnego sdu.
Ponisza tabela przedstawia dozwolone konwersje:
Typ sdu
E
I
Wyjciowy
adni ludzie nie
s miertelni.
Niektrzy ludzie
s miertelni.
Konwersja adni
miertelni nie s
ludmi. Niektrzy
miertelni s
ludmi.
Wszyscy ludzie
s miertelni.
Niektrzy miertelni
s ludmi.
(Konwersja czciowa)
Kontrapozycja
Kontrapozycja, podobnie jak konwersja nie moe by stosowana do wszystkich normalnych twierdze logiki. Sdy A i O posiadaj swoje kontrapozycj. Sd I nie posiada kontrapozycji.
Sd posiada kontrapozycj czciow. Poniewa kontrapozy-
cji dokonuje si zasadniczo wycznie na sdach A, nie bdziemy szerzej rozwija tej kwestii.
Koczymy nieformalne badanie metod przeksztacania
nie-porzdnie zbudowanych sdw w skonstruowane
poprawnie oraz znajdowania ekwiwalentw znaczeniowych
dla innych. Poznawszy powyszy aparat oraz wyjanion
wczeniej formaln teori sylogizmu, czytelnik powinien
przeksztaci znaczce partie dyskursu wystpujcego w
jzyku angielskim we wnioskowania majce posta sylogizmu,
a nastpnie sprawdzi ich niezawodno.
wiczenie 9
A. Dokonaj obwersji nastpujcych sdw:
1
2
3
4
5
6
7
Bdy
Na poprzednich stronach omawialimy reguy okrelania, kiedy rozumowanie pewnego szczeglnego typu, nazwanego rozumowaniem sylogistycznym, jest zawodne, a kiedy niezawod-
Bdy
_______________________________________ 439
Dwa typowe rodzaje amfibolii s rezultatem: (a) nie poczenia imiesowu oraz (b) nieprecyzyjnego uycia znaku negacji
w mowie potocznej.
Popeniam bd gramatyczny zwany niepoczeniem imiesowu, kiedy w niewaciwy sposb przyczam imiesw do
odpowiadajcego mu rzeczownika. Na przykad, bd ten staby si moim udziaem, gdybym poprzednie zdanie napisa
nastpujco: Ten mwca popenia bd niepoczenia
imie-sowu w sdzie, ktry nie przycza imiesowu do
odpowiadajcego mu rzeczownika". Zdanie to moe by
zrozumiane w ten sposb, e to sd, a nie osoba, nie przycza
imiesowu. Poniewa jednak po sdach zasadniczo nie
oczekuje si takich rzeczy jak przyczanie, dwuznaczno w
tym przypadku nie
jest wyranie mylca, niemniej jednak jest gramatycznie niepoprawna i w innych kontekstach moe prowadzi do pomyek.
Niekiedy amfibolie wynikajce z niepoczenia imiesowu mog by niezwykle zabawne, jak w nastpujcym sprawozdaniu
z naukowego osignicia ubiegego wieku: Wrblewski skropli tlen razem z Olszewskim".
Uywanie sowa nie" w potocznej mowie moe rwnie by
rdem znacznych pomyek. Zdania, ktre zawieraj konstrukcj
Wszyscy... nie s...", mog by czsto interpretowane na dwa
sposoby: jako sdy E lub O. Poniewa kwesti t omawialimy ju
wczeniej, nie bdziemy tutaj przedstawia jej szczegowo,
ograniczajc si wycznie do napomnienia, i naley strzec si
niewaciwej interpretacji zda rozpoczynajcych si od wszyscy".
Bdy kontekstualne
Niektre czsto spotykane rodzaje bdw nie zale od niewaciwego gramatycznie uycia jzyka ani od formalnych
pomyek w rozumowaniu. Ich rdo to kontekst, w jakim
formuowane s wypowiedzi. To wanie kontekst moe sugerowa, i wypowied ma okrelone znaczenie, podczas gdy
w rzeczywistoci adnego znaczenia nie ma. Okolicznoci,
w jakich zostaje sformuowana, wprowadzaj w bd czytelnika
lub suchacza. Tego typu bdy nazywamy bdami
konte-kstualnymi. Rozwamy kilka przykadw.
Jednym z najbardziej powszechnych bdw jest bd nadmiernego znaczenia. Przypumy, e powiem Dwadziecia
dziewi procent mieszkacw Birmingham ma dziury w zbach!" Zanim okae si, czy jest to znaczca" uwaga czy te
nie, powinno si najpierw porwna Birmingham z miastami
podobnej wielkoci i dopiero potem zdecydowa, czy posiada
ono wysoki czy niski procent udzi cierpicych z powodu
defektw w uzbieniu. W hasach reklamowych czsto mona
spotka si z bdem nadmiernego znaczenia. Stosunkowo
powszechne s slogany takiej mniej wicej treci: 62 procent
palcych lekarzy, pali Raspies!" Jest to stwierdzenie zwodnicze,
Bd argumentowania z autorytetu
Istnieje spora liczba argumentw, ktre opieraj si na nastpujcym bdzie: zdarza si czasami, e chcc ustali prawdziwo lub
fasz danego twierdzenia, zdajemy spraw z tego, co ludzie czuj na
temat poruszanej w nim kwestii. Tak wic, jeli mwi Ziemia jest
paska", a zostanie to przyjte z powtpiewaniem, mog poprze
moj tez argumentem nastpujcej natury: Jest tak, poniewa
wszyscy w to wierz". Taka odpowied jest oparta na bdnym
rozumowaniu, poniewa wierzenia ludzi niewiele maj wsplnego z rzeczywistym stanem wiata z tym, czy Ziemia jest paska
czy nie. Naley zatem dowodzi tego, opierajc si na racjach
zaczerpnitych z geografii, astronomii itp.
Odwoanie si do litoci czy w ogle do emocji jest szczeglnym rodzajem zdefiniowanego wyej argumentu i czasami jest
okrelane jako argumentom ad misericordiam. Adwokat, ktry
dowodzi, e jego klient nie mg popeni zbrodni, poniewa
jest dobrym czowiekiem, mem oraz ojcem szeciorga dzieci,
posuguje si wanie argwnentum ad misericordiam. Sytuacja
rodzinna oskaronego nie ma nic wsplnego z jego win,
aczkolwiek moe mie wpyw na zasdzon kar.
Argumentom ad ignorantiam
Powszechnym bdem w argumentacji jest argument odwoujcy
si do niewiedzy. Argument pozwala stwierdzi, e dane twierdzenie musi by prawdziwe, poniewa nie istniej adne obalajce
je racje. Argument odwoujcy si do ignorancji jest przekonujcy, poniewa naladuje uprawomocnione typy rozumowa. Mona utrzymywa (w jak najbardziej usprawiedliwiony
sposb), e pewien pogld jest prawdziwy, poniewa posiadamy powane racje przemawiajce za nim, natomiast nie mamy
adnych dowodw przeciwko niemu. Dlatego te mona utrzymywa, e w okrelonych warunkach twierdzenie Woda wrze
przy 100C" jest prawdziwe, poniewa kadorazowo, kiedy
prbowalimy zagotowa wod, rzeczywicie wrzaa przy stu
Petitio principii
Argument zakadajcy jako przesank odpowiedzi tez kwestionowan w pytaniu wystpuje wwczas, gdy to samo twierdzenie pojawia si we wnioskowaniu zarwno jako przesanka,
jak i jako wniosek lub wwczas, gdy nie potwierdziwszy prawdziwoci jednej z przesanek, obstajemy przy prawdziwoci wniosku. Bd ten jest czasami nazywany zakadaniem tego, co naley
dowie, lub rozumowaniem koowym. Im przesanki argumentu
A:
B:
A:
Bd kompozycji
Bd kompozycji polega na tym, e zakada si, i to, co jest
prawdziwe dla pewnej czci, musi by te prawdziwe dla caoci.
Bd podziau opiera si na pomyce odwrotnej ni bd kompozycji. Utrzymuje, e to, co jest prawdziwe dla caoci, musi
Bd non seuitur
Bdy statystyczne
Czsto syszymy stwierdzenia: Dziki statystyce mona dowie waciwie wszystkiego". Jest tak, bez wtpienia, zawsze
tam, gdzie czyni si niewaciwy uytek z metod statystycznych.
Przypomnijmy znan opowie o bdnym wykorzystaniu statystyki. Dwch filozofw chciao przekona si, co powoduje,
e wci s pijani. Do rozstrzygnicia tego problemu postanowili zastosowa naukow, statystyczn metod. Poszli wic do
ulubionej restauracji, gdzie zjedli obiad, do ktrego wypili po
kilkanacie koktajli skomponowanych ze szkockiej whisky
oraz wody. Upili si oczywicie i trzeba byo odwie ich do
domw. Nastpnego wieczora powtrzyli ca operacj. Jedli
to samo, jednak tym razem pili irlandzk whisky z wod. Upili
si ponownie i wyrzucono ich z lokalu. Trzeciego wieczoru
postpowali analogicznie, zmieniwszy tylko napoje. Tym razem bya to ytnia whisky z wod. Ale wszystko skoczyo si
10
451
nowienia relacji semantycznej, czyli znaczcej, a wic odsyajcej. Lecz przecie mog mwi rwnie o przedmiotach, ktre
nie istniej postaciach mitologicznych, jak Meduza, czy
fikcyjnych, jak Hamlet. Wwczas moje sowa wyraaj pewien
sens lub pojcie. Hamlet" (sowo) wyraa pewne pojcie, ktre
rozumiem, mianowicie ksi Danii, w sztuce Szekspira".
Teoria semantyczna wyjania, jak moemy w znaczcy sposb
mwi o osobach lub miejscach, ktre nie istniej.
Zgodnie z ustaleniami semantyki sowa znacz" na dwa
przynajmniej rne sposoby. Teza ta moe by zilustrowana
przez rozwaenie sowa brat". Jeli kto miaby zapyta nas
Co rozumiesz przez sowo brat?", moemy udzieli mu dwu
rodzajw odpowiedzi albo wskaemy na kogo, kto jest
bratem, albo zdefiniujemy to pojcie werbalnie. Zapewne powiemy wwczas: Przez sowo brat rozumiem rodzestwo
rodzaju mskiego". W drugim przypadku uyjemy sw do
realizacji tego samego celu, jakiemu suyo wskazanie w przypadku pierwszym. Logicy wypracowali cay sownik technicznych terminw w celu odrnienia obu tych sposobw nadawania znaczenia. Kiedy wskazujemy przedmiot czy wydarzenie
oznaczane przez dane sowo, mwimy wwczas o denotacji,
natomiast kiedy tworzymy werbaln definicj przedmiotu, mamy do czynienia z konotacj.
Syntaktyka
Syntaktyka, zgodnie z nasz wczeniejsz definicj, stanowi
ga nauki o jzyku, ktra zajmuje si relacjami istniejcymi
midzy sowami. Kiedy zajmujemy si syntaktyka, nie interesuj nas zwizki, jakie zachodz pomidzy sowami a ich
autorem lub interpretatorem, ani nawet znaczenia wyrazw,
zwrotw, zda (czym zajmuje si semantyka). Zamiast tego w
syntaktyce zwracamy uwag na gramatyczn struktur budowy
wyrae jzyka.
Naley powiedzie, e logika jest rodzajem jzyka. Nie tego
samego typu co jzyk angielski lub francuski, albowiem te
maj okrelone waciwoci. W zalenoci od tego, ktre waciwoci znakw nas aktualnie interesuj, zajmujemy si jedn z
dwu dziedzin logiki, mianowicie syntaktyk lub semantyk.
przekona, e schemat wnioskowania posiadajcy poniej podan posta jest niezawodny (niezalenie od tego, w jakie
znaczenia deskryptywne wyposaymy skadajce si na terminy):
Wszystkie M s P
Wszystkie S s M
Wszystkie S s P
Podobnie, wycznie poprzez analiz czysto syntaktycznego
ukadu terminw kolejnego schematu wnioskowania, stwierdzi moemy, i nie jest on niezawodny:
Wszystkie P s M
Wszystkie S s M
Wszystkie S
s
P
Podsumowujc nasz dyskusj na temat natury logiki, stwierdzi naley, e znajduje ona zastosowania zarwno w syntak-
Podsumowanie
przekona si, e rozumowania nie tylko posiadaj liczne zastosowania w codziennym yciu, lecz co wicej, gdy bdzie
stosowa nasze ustalenia w rzeczywistych dyskusjach, stanie si
bardziej precyzyjny i sprawny intelektualnie.
Odpowiedzi do wicze
wiczenie 1
Odpowiedzi do wicze
455
wiczenie 3
Okrel, ktre z poniszych sdw s oglne, a ktre szczegowe:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
wiczenie 4
Okrel, ktre z poniszych zda powinny by oznaczone jako
A, E, I, O, a ponadto okrel ich ilo i jako.
10
wiczenie 8
Wszystkie okrty s pikne. Joan jest kobiet o rudych
wosach. Wszystkie wieloryby s ssakami. Wszystkie
dzieci s istotami gupimi. Wszystkie we s istotami
wijcymi si. Wszyscy ludzie, ktrzy ceni sobie wysoko
t gr, s graczami w golfa.
7 Wszystkie zdania, ktre wypowiadaj stwierdzenia, s zda
niami oznajmujcymi.
8 adne istoty niczego nie prbujce, nie s istotami osiga
jcymi co.
9 adna istota, ktra jest odwana, nie jest istot, ktra
umiera wiele razy.
albo:
Wszystkie istoty, ktre nie s odwane, s istotami, ktre
umieraj wiele razy. 10 Niektre abdzie nie s biae.
wiczenie 9
A. Nastpujce sdy s wynikiem obwersji odpowiednich zda
z wiczenia 9:
Odpowiedzi do wicze
1
2
3
4
5
6
7
459
3
4
5
6
7
8
9
10
Zalecana literatura
Teksty podstawowe
Bergman, M. and Moon, J., The Logic Book. Praca na wyszym stopniu zaawansowania ni nastpne dwie, lecz napisana przejrzycie i atwa do zrozumienia.
Copi, I., Introduction to Logic, 6th ed., 1982. Rzetelne, proste
wprowadzenie do elementw logiki tradycyjnej i nowoczesnej.
Hurley, P., A Consise Introduction to Logic, 1985. Znakomite
wspczesne ujcie elementarnej logiki, zaopatrzone w wiczenia.
Martinich, A.P., Philosophical Writing, 1989. Najlepsze proste
wprowadzenie do elementarnej logiki i krytycznego mylenia.
Thouless, R.H., Straight and Crooked Thinking, 1959. Omwienie rozlicznych sposobw, w jakich wnioskowanie moe
okaza si bdne.
Teksty bardziej zaawansowane
Copi, I., Symbolic Logic, 1965.
Jeffrey, R., Formal Logic, 1981. Kolejny, niezwykle pomocny
tekst. Mates, B., Elementary Logic. Jedno z najlepszych
opracowa
logiki formalnej na rednim poziomie zaawansowania.
7
Filozofia wspczesna
W ostatnim rozdziale przedstawimy gwne nurty wspczesnej
filozofii. Omawiajc pragmatyzm, rne wersje filozofii analitycznej oraz egzystencjalizm, nie wyczerpujemy zagadnienia.
Wiele form filozofii tradycyjnej zajmuje uwag filozofw dwudziestowiecznych i wci znajduje wielu zwolennikw.
Jednak gwny nurt bada dotyczy tych kierunkw, ktre
miay decydujce znaczenie dla dzisiejszej dziaalnoci filozoficznej. Pragmatyzm, ruch wywodzcy si z Ameryki, gboko
oddziaa na ycie intelektualne w USA. Filozofia analityczna
(albo, jak powiadaj niektrzy, analiza filozoficzna) zrodzia
si w Anglii i w Wiedniu i miaa wielkie znaczenie zrazu dla
myli brytyjskiej, ostatnio za dla amerykaskiej; egzystencjalizm, ktrego korzenie tkwi w rnych ideach dziewitnastowiecznych, sta si w naszym stuleciu dominujcy w refleksji
filozoficznej w Europie, zwaszcza we Francji i w Niemczech,
przycigajc rwnie uwag wiata anglojzycznego.
Pragmatyzm
Filozofia wspczesna
Uwarunkowania pragmatyzmu
Stany Zjednoczone, gdzie ten ruch si rozwin, odradzay si
wanie po okresie wojny domowej. Przez dugi czas amerykaska dziaalno filozoficzna jedynie odbijaa wpywy europejskie. Na pocztku XIX wieku wnikliwy obserwator sceny
amerykaskiej, Alexandre de Tocqueville, zauway, e w adnym cywilizowanym kraju filozofii nie traktowano mniej
powanie ni w USA. Wydawaa si prawdopodobnie zbyt
zawia i zbyt odlega od wczesnych zainteresowa modego,
ywotnego narodu.
Pogldy siedemnastowiecznych kalwinistw z Nowej Anglii
byy kontynuacj angielskich dyskusji filozoficznych, celem
ich za byo zastosowanie tych idei do biecych problemw
nowego spoeczestwa. Nawet Jonathan Edwards, bdcy
by moe najoryginalniejszym metafizykiem w amerykaskiej
historii, znany kaznodzieja z Nowej Anglii, pozostawa pod
wielkim wpywem takich wspczesnych mu Europejczykw,
jak John Locke, platonicy z Cambridge czy Nicholas
Ma-lebranche. W XVIII wieku zaznaczy si wpyw filozofw
francuskiego owiecenia, za w wieku nastpnym romantyzmu niemieckiego. Pod koniec XVIII stulecia filozofia
a-kademicka" staa si jaow i sztywn wersj idei szkockich
realistw zdrowego rozsdku, ktrych celem byo odparcie
niebezpiecznego" sceptycyzmu Davida Hume'a.
W poowie XIX wieku nastpio wyrane filozoficzne oywienie wypierajce tradycj akademick i europejsk. Emigranci z Niemiec, uchodzcy po nieudanej rewolucji 1848 roku,
uczniowie Hegla pozostajcy pod wraeniem nowych teorii
naukowych, szczeglnie teorii ewolucji, dostarczyli temu oywieniu istotnego bodca. Znam jako heglici z St Louis utworzyli pierwsze czasopismo filozoficzne w USA, Journal of
Speculative Philosophy", publikujce przekady wczesnych
filozofw europejskich i tworzcy aren i publiczno dla
filozofw amerykaskich prbujcych stworzy wasn ideologi.
Pragmatyzm
463
William James
Pord tego intelektualnego fermentu rozwin swj system
William James (1842-1910), ktry w sposb fundamentalny
przyczyni si do powstania nowego ruchu filozoficznego, pragmatyzmu. By bratem synnego pisarza Henry'ego Jamesa,
synem Henry'ego Jamesa seniora, rwnie filozofa i czowieka
wielkiej erudycji. Po studiach medycznych naucza w
Harwar-dzkiej Szkole Medycznej, lecz stopniowo kierowa
swoje zainteresowania ku psychologii, ktrej wkrtce sta
si jednym z najznamienitszych teoretykw owych czasw.
Od bada psychologii ludzkiego ycia intelektualnego i
religijnego James zwrci si ku filozofii, zosta profesorem
filozofii w Harvardzie i czoowym propagatorem
pragmatyzmu.
464
Filozofia wspczesna
Pragmatyzm a nauka
Pragmatyci w rodzaju W. Jamesa przeciwstawiali si tradycyjnemu pogldowi filozoficznemu, wedle ktrego prawda idei
jest wasnoci niezalen od ludzkiego dowiadczenia. Filozofowie tacy jak Platon utrzymywali, e dana teoria moe by
prawdziwa absolutnie, niezalenie od tego, czy kto j zna czy
nie. Pragmatyci uznali, w opozycji do takiej teorii prawdy, e
jedynym powodem, dla ktrego ludzie jeden pogld nazywaj
prawdziwym, drugi za faszywym, jest to, e jeden si w ludzkim dowiadczeniu potwierdza, a drugi nie, nie za, e odpowiada lub nie odpowiada jakim absolutnym standardom
466
Filozofia wspczesna
Prawda pragmatyczna
Pragmatyzm
467
468
Filozofia wspczesna
pragmatyczny. W tym przypadku najprawdopodobniej staranne rozwaenie moliwych konsekwencji obrabowania banku
doprowadzi do wniosku, e taka koncepcja nie jest waciwa
z powodu wszystkich moliwych nieprzyjemnych konsekwencji
dla podejmujcego takie dziaanie oraz dla innych. Przeto
wniosek wskazywaby, e obrabowanie banku jako rozwizanie
owego problemu jest ze". Z drugiej strony nie jest wykluczone, e to rozwizanie moe by uznane za suszne". Jasne jest
tedy, e pragmatyzm nie gosi istnienia adnych absolutnych
zasad moralnych. Musimy zawsze dziaa wedle hipotezy, ktra
funkcjonuje, co oznacza czysto subiektywn ocen.
Pluralistyczny wszechwiat
Instrumentalizm
469
Instrumentalizm
W XX wieku John Dewey stworzy najbardziej rozpowszechnion form pragmatyzmu, zwan niekiedy instrumentalizmem.
Dewey, by moe najbardziej wpywowy amerykaski myliciel
ostatnich czasw, opracowa teori wiedzy w kategoriach roli
biologicznej i psychologicznej, ktr odgrywa w ludzkim yciu
proces poznania, a nastpnie podj prb zastosowania swej
koncepcji do wspczesnych problemw spoecznych.
Deweyowskie ujcie dowiadczenia i mylenia
Wedle Deweya tym, co konstytuuje nasze nagie dowiadczenie,
jest interakcja midzy biologicznym organizmem a otoczeniem.
Dowiadczenie jest nie tyle poznanym przedmiotem, ile raczej
pewnym wykonanym dziaaniem. W toku aktywnoci organizmu napotyka on sytuacje, w ktrych nie moe kontynuowa
swego dziaania. Mylenie rodzi si jako rodek pokonania tych
kopotliwych sytuacji przez wypracowanie hipotez i wskazwek
dla przyszego dziaania. Zadania tych aktw intelektualnych
okrelone s przez kryterium praktyczne, czyli przez to, czy
nasz organizm ponownie moe funkcjonowa w sposb zadowalajcy. Myl, zwaszcza myl naukowa, jest instrumentem do
470
Filozofia wspczesna
Instrumentalizm
471
cznych. W odrnieniu od teologw podtrzymujcych prawdziwo pewnych przekona religijnych oraz osb zorientowanych
naukowo i obstajcych przy ocenie pogldw religijnych w wietle najnowszych odkry nauki, James interesowa si sprawdzeniem wymiernej wartoci tych zapatrywa. Dlaczego ludzie
przyjmuj te, a nie inne opinie, i co to oznacza dla ich ycia?
472
Filozofia wspczesna
474
Filozofia wspczesna
Problem wiedzy
476
Filozofia wspczesna
Najnowsze prdy
Atomizm logiczny
477
478
Filozofia wspczesna
Nowa logika
A do koca XIX wieku przyjmowano, e ostatnie sowo
w logice naleao do Arystotelesa. Na przykad Kant twierdzi,
e logika stworzona przez Arystotelesa jest najpeniejsza i najbardziej skoczona nawet jeli chodzi o szczegy z
wszystkich dziedzin filozofii. Russell i Whitehead pokazali, e
pogld ten jest cakowicie chybiony. Na przeomie wiekw, po
ponad dziesicioletnich dociekaniach, rozwinli nowy typ logiki,
zakresowo znacznie szerszy ni logika Arystotelesa; zawieraa
ona logik klasyczn jako jedynie ma cz. Owa nowa logika
przypominaa rachunek logiczny, zbliony do euklidejskiego,
z tym, e miaa znacznie oglniejszy charakter. Nie mwia
o liniach, punktach czy paszczyznach, lecz jedynie o wzajemnych relacjach symboli (dlatego zwano j logik symboliczn).
Gwn rnic midzy ni a logik Arystotelesa scharakteryzowa mona nastpujco: logika Arystotelesa bya zasadniczo logik klas, podczas gdy logika Russella bya logik zda.
Przez klas rozumie si jednostk znaczeniow okrelon przez
takie kategorie, jak: czowiek, brat, miertelny itp. Podstawowe
zdania logiki Arystotelesa takie, jak Wszyscy ludzie s miertelni" albo Niektrzy ludzie s miertelni", stwierdzay wzajemne relacje klas. Zdanie Wszyscy ludzie s miertelni"
stwierdzao, e klasa ludzi zawiera si w klasie rzeczy miertelnych. Logika Russella natomiast mwia o relacjach zda do
siebie (np. Jeli pada deszcz, to ulice s mokre"). Zdania
Pada deszcz" oraz Ulice s mokre" wyraaj stwierdzenia
bdce w pewnym stosunku do siebie w stosunku, ktry
Russell okreli mianem implikacji. Russell pokaza, e w kategoriach tej logiki da si rwnie uj relacje midzy klasami
rzeczy, przez co jego system logiki nie tylko zawiera logik
klasyczn, ale poza ni wykracza.
Atomizm logiczny
479
Principia Mathematica miay olbrzymie znaczenie dla filozofii przynajmniej z dwch powodw:
a) twierdzi si tam, e matematyka, ktr uwaano za odrbn
dyscyplin, jest w istocie czci logiki. Russell pokaza to,
dedukujc z poj czysto logicznych zbir aksjomatw wysu
nitych przez wielkiego matematyka woskiego Peano, wiado
mo za byo, e z tych aksjomatw da si wyprowadzi aryt
metyk;
b) Russell twierdzi ponadto, e jzyki potoczne czy te
naturalne, takie jak angielski, maj struktur zblion do tej, jak
przedstawiono w Principia Mathematica. Cho jzyki naturalne
przypominaj pod tym wzgldem Principia, dla filozoficznej
analizy s one niewystarczajce, bo s mniej precyzyjne. Wie
rzono przeto, e logika matematyczna dostarczy filozofii narz
dzia o ostroci skalpela dla rozjanienia znaczenia zda kadego
jzyka naturalnego, np. angielskiego czy francuskiego. To z kolei
pozwalao ywi nadziej, e filozoficzne dysputy bdzie mona
uj w ramy aparatury logicznej. Poniewa interesuje nas tu
bardziej wyw Principiw na filozofi nili na podstawy mate
matyki, ograniczymy nasze omwienie do tego aspektu.
Natura zda
C zatem mamy na myli, mwic o zasadniczej strukturze"
zda kadego jzyka naturalnego, takiego jak angielski? Mona to wyjani w nastpujcy sposb: Russell poczyni rozrnienie midzy zdaniami atomowymi oraz zdaniami molekularnym. Zdanie atomowe to takie zdanie, ktrego czciami nie s
adne zdania. A zatem zdanie John jest czowiekiem" jest
zdaniem atomowym, bo jego czciami s pojedyncze sowa,
nie za zdania. Z kolei zdanie typu John i Mary id do kina"
to zdanie molekularne. Poddane analizie moe zosta potraktowane jako zbir zda zawierajcy dwie czci, z ktrych kada
jest zdaniem, tzn. (a) John idzie do kina" oraz (b) Mary idzie
do kina". Zdanie molekularne zbudowane jest ze zda atomowych z jednoczesnym uyciem sw czcych takich, jak: i, lub,
480
Filozofia wspczesna
Atomizm logiczny
481
Teoria deskrypcji
Nie byo to wszake jedyne filozoficzne zastosowanie dziea
Principia Mathematica. Jego aparat moe co prawdopodobnie jeszcze istotniejsze zosta zastosowany do rozwizania
problemw, ktre zajmoway mylicieli przez stulecia problemw, ktrych rozwizanie niesie wane konsekwencje
on-tologiczne. Zilustrujemy to tzw. teori deskrypcji.
Zadaniem teorii deskrypcji jest pokazanie, e filozofowie
z powodu bdnej analizy jzyka zostali przez pozornie suszne
wywody skonieni do przekonania, e rzeczy, ktre zwykli ludzie
uwaaj za fikcj, co nie istniejcego, w pewnym sensie rzeczywicie istniej. Problem, ktry ci filozofowie uznali za kopotliwy, ma rodowd antyczny; pojawia si nawet u Platona.
Mona go sformuowa nastpujco: wydaje si, e potrafimy
formuowa sensowne i w pewnym sensie nawet prawdziwe
wypowiedzi na temat obiektw" takich, jak mitologiczna
Meduza, Hamlet, mityczna Atlantyda itp. Kiedy np. powiadamy, e Hamlet zamordowa Poloniusza", to zdanie to wydaje
si prawdziwe; jednak po pewnym zastanowieniu uwiadamiamy sobie, e nigdy nie istnia obiekt zwany Hamletem.
W jaki jednak sposb dane zdanie moe by prawdziwe, jeli nie
dotyczy czego, co istnieje? Albo inaczej: gdy powiadamy
482
Filozofia wspczesna
Logika symboliczna
Dotyczy to rwnie zdania Obecny krl Francji jest mdry". Jego gramatyczna struktura prowadzi do wniosku, e
wyraenie obecny krl Francji" to podmiot logiczny, a ,jest
mdry" to logiczny predykat, a zatem, e zdanie to jest zdaniem
atomowym, opisujcym jaki fakt w wiecie. Takie zdanie nie
ma jednak logicznie formy podmiotorzeczenie. Poddane
analizie przy wykorzystaniu technik rozwinitych w Prindpiach
rozpada si na nastpujce zdania:
1 Co jest teraniejszym wadc Francji.
2 Nie wicej ni jedna rzecz jest wadc Francji.
484
3
Filozofia wspczesna
Atomizm logiczny
485
Atomizm logiczny
Pozytywizm logiczny
487
488
Filozofia wspczesna
Zasada weryfikacji
490
Filozofia wspczesna
Pozytywizm logiczny
491
Dziki technikom matematycznym i logicznym wypracowanym przez Whiteheada i Russella atwo jest powiedzie, czy
dane zdanie jest analityczne czy te nie. Jak jednak stwierdzi,
kiedy dane zdanie syntetyczne pragnce wypowiedzie co na
temat wiata jest znaczce?
Czy zdanie w rodzaju Bg istnieje w niebiosach" jest
znaczce? Zamierza stwierdzi co na temat wiata, ale czy
stwierdza?
Aby odpowiedzie na to pytanie, pozytywici stworzyli test
ujawniajcy, czy zdania syntetyczne co znacz: synne kryterium weryfikowalnoci znaczenia. Zdanie, ktre zdao ten test,
uznawano za znaczce w sensie opisu faktw. Jeli nie zdoao
go zda, musiao by albo analityczne (a zatem nie dotyczy
wiata), albo nic nie znaczce, tj. bezsensowne. Wszystkie
zdania, ktrych celem jest wypowiadanie autentycznej wiedzy
o wiecie, musz przej przez test bycia empirycznie
weryfi-kowalnymi, zanim mona bdzie uzna, e co znacz.
Czym jest tedy owo kryterium weryfikowalnoci?
Kryterium to zostao sformuowane w odmienny sposb
przez rnych filozofw. W swym synnym artykule pt. Realizm i pozytywizm Schlick sformuowa t zasad na co najmniej pi sposobw. Jedno z jej najsynniejszych uj zawiera
ksika A.J. Ayera opublikowana w 1936 roku pt. Jzyk,
prawda i logika. Wedle Ayera zdanie bdzie znaczce faktualnie
(tj. nie analitycznie) dla danej osoby wtedy i tylko wtedy, gdy
osoba ta wie, jak zweryfikowa twierdzenie, ktre chce ono
wyrazi, tzn. jeli wie ona, jakie obserwacje doprowadziyby j
w pewnych warunkach do zaakceptowania tego twierdzenia jako
prawdziwego albo do odrzucenia go jako faszywego.
492
Filozofia wspczesna
Przypumy, e kto powiada Wszechwiat kurczy si rwnomiernie". Przypumy dalej, e przez rwnomiernie" rozumie on
to, e wszystko pozostaje dokadnie proporcjonalne do wszystkiego innego; wszystkie nasze przyrzdy pomiarowe kurczyyby
si w tym samym stopniu; wszyscy ludzie zmniejszaliby si
rwnie proporcjonalnie do wszystkiego innego; a zatem nie
byoby zauwaalnej czy te mierzalnej rnicy midzy wiatem
przed kurczeniem si i po skurczeniu si. Czy miaoby w tej
sytuacji sens twierdzenie, e wiat si skurczy? Oczywicie nie, bo
adnamoliwa obserwacja nie mogaby tego potwierdzi. Skoro
sowo wszechwiat" oznacza wszystko, co istnieje, to
nikt nawet w zasadzie nie moe wydosta si poza niego;
a wic nikt nie moe zmierzy takiego skurczenia si; przeto
twierdzi co podobnego, to twierdzi co nonsensownego.
Wedle Schlicka teorie filozoficzne wypowiadaj takie twierdzenia. Powiada Nigdy nie obserwujemy obiektw fizycznych", to albo wypowiada bana, albo te czyni uwag,
ktra, jeli co znaczy, to jest faszem. Lecz gdy jaki filozof
stwierdza, e nie jest to ani analitycznie trywialne, ani faszywe,
to wedle Schlicka skoro nie moe ono zosta zweryfikowane, musi by bezsensowne, bowiem nie da si opisa moliwej obserwacji, ktra okreliaby jego prawdziwo lub fasz.
Dla wyjanienia kryterium weryfikowalnoci poczyni trzeba pewne dalsze odrnienie. Niezbdne jest rozrnienie midzy
zdaniami twierdzcymi, ktre s z w e r y f i k o w a n e , i tymi, ktre s w e r y f i k o w a l n e , innymi sowy: midzy
praktyczn i zasadnicz weryfikowalnoci. Rozwamy nastpujce zdanie: Istnieje ycie pozaziemskie". Zdanie to nigdy przez nikogo nie zostao zweryfikowane, tym niemniej jest
ono weryfikowalne. Musimy tylko znale sposb dotarcia do
innych czci wszechwiata, aby zobaczy, czy istnieje tam
ycie. Jeli si to potwierdzi, powysze zdanie okae si prawdziwe, jeli nie bdzie ono faszywe. Ma jednake znaczenie,
bo opisalimy warunki, w ktrych mona by rozstrzygn, czy
jest prawd czy faszem. Nawet jeli dzi nie dysponujemy
rodkami jego praktycznej weryfikacji, to jest ono zasadniczo
weryfikowalne, a zatem znaczce.
Pozytywizm logiczny
493
Rozwamy teraz dla porwnania zdanie Istnieje Bg w niebiosach". Jakie warunki odsoniyby prawdziwo tego zdania?
Jakie kroki moglibymy przedsiwzi, aby pokaza, e jest
choby zasadniczo weryfikowanie? Nie istnieje obserwacja,
ktr moglibymy poczyni dla pokazania, e zdanie to jest
prawdziwe bd faszywe (twierdzi, e gdy umrzemy, bdziemy to mogli okreli, to przyznawa, e nie wchodzi tu w gr
adna obserwacja w ziemskim tego sowa znaczeniu). Skoro
nie istnieje adna wyobraalna droga weryfikacji tego zdania,
nawet zasadniczej, to nie wyraa ono adnego twierdzenia
nie jest wypowiedzi poznawczo znaczc.
Implikacje
Jakie konsekwencje dla tradycyjnego uprawiania filozofii ma
przyjcie tez pozytywistow logicznych? Gwnym rezultatem
akceptacji takiej doktryny bdzie to, e pki filozofia chcie
bdzie wypowiada si o rzeczywistoci i pki twierdzi, e
zdania zamierzajce powiedzie co o rzeczywistoci nie s ani
empirycznie weryfikowalne, ani analityczne, dopty wolno
nam odrzuci takie stwierdzenia jako pozbawione sensu. Rozwamy nastpujcy przykad filozoficznej prozy z ksiki
wspczesnego egzystencjalisty Heideggera pt. Czym jest metafizyka? Heidegger pisze:
Ale dlaczego zajmujemy si ow nicoci? Nico jest odrzucona przez nauk i uwicona jako nierzeczywista. Nauka nie chce nic wiedzie o owym nic". Czym jest nico?
Czy nico istnieje tylko dlatego, e istnieje nie", tzn.
negacja? Czy te moe nie" i negacja istniej tylko dlatego,
e istnieje nico? My uwaamy: nico jest prost negacj
caoci bytu. Trwoga ujawnia nico. To nico sama
nico-ciuje.
Rudolf Carnap, analizujc powysze wywody, pokazuje, e
zawarte w nich twierdzenia nie s podatne na sprawdzenie, bo
494
Filozofia wspczesna
495
Trzeci wany kierunek rozwoju wspczesnej filozofii analitycznej nazywano niekiedy filozoficzn szko potocznego jzyka.
Cho wielu filozofw charakteryzowanych za pomoc tej nazwy nie zgodzioby si z tym, e stworzyli szko czy te, e
istnieje jaka jedna metoda, ktr si posuguj, to jednak czy
ich wystarczajco duo, by uzasadni przypisanie ich do jednej
grupy. Tym, co ich zasadniczo czy, jest odrzucanie pogldu,
e problemy filozoficzne mog by rozumiane czy rozwizywane przez zastosowanie technik logiki formalnej, -czy si
zatem w negacji i mimo e ich pogldy pozytywne niekiedy
bardzo si rni, to podzielaj jednak pozytywne stwierdzenie,
e trzeba rozpoczyna od analizy na co dzie uywanego
jzyka, aby przekona si o jego zwizku ze zjawiskami filozoficznymi. Jednym z twrcw tego ruchu jeli mona
nazwa go ruchem by G. E. Moore (1873-1958). Moore
broni zdroworozsdkowej wizji wiata utrzymujcej, i zwykli
ludzie, ktrzy twierdz, e wiedz i to wiedz z pewnoci
i stoy, krzesa itp. istniej, maj racj. Maj racj, bo wysuwajc swe twierdzenia, uywaj sowa wiedzie" w jego potocznym, zwykym sensie. A zatem ci filozofowie (sceptycy czy
idealici), ktrzy odrzucali to, e moemy posiada wiedz
o wiecie zewntrznym, albo si mylili, albo uywali sowa
wiedzie" w jakim szczeglnym, technicznym sensie, ktry
nie podwaa twierdze tych, ktrzy uywajc potocznego angielskiego, twierdz, e wiedz, i istniej stoy, osoby, planety.
Ujcie Moore'a rozszerzy John L. Austin (1911-1960),
ktrego skrupulatne i wnikliwe badania uycia sw przez
496
Filozofia wspczesna
497
Pny Wittgenstein
498
Filozofia wspczesna
499
na niezliczone sposoby. Dziaalno filozofa cechuje poszukiwanie istoty, szukanie rzeczywistego" znaczenia poza codziennym potokiem dowiadcze. Kieruje nim impuls znalezienia
prostego obrazu, prostego modelu, ktry bdzie pasowa do
wszystkich zjawisk, w kategoriach ktrego zjawiska te bdzie
mg zrozumie. Zatem teoria znaczenia wskazuje drog ujcia
dziaalnoci filozoficznej, i to wanie staje si gwnym tematem jego pnej filozofii.
Zdaniem Wittgensteina osobliwoci problemw" filozoficznych jest to, e nie da si ich rozwiza ani poprzez
procedury matematyczne, ani te empiryczne (z tego, po
czci, powodu wszelkie prby rozwizania ich poprzez jaki
jzyk idealny prowadz donikd). Dzieje si tak, gdy zawieraj trudnoci" powstae wwczas, gdy osoba dokonujca
refleksji podejmuje prb stworzenia teoretycznie zadowalajcego obrazu faktw, ktre s jej znane. W takim stwarzaniu obrazu osoba ta nie prbuje odkrywa nowych faktw
(aby wnie wkad do nauki), usiuje tylko uporzdkowa te
fakty w taki sposb, e wydawa si jej bd sensowne.
Prbuje, mwic krtko, da oglne wyjanienie wiata.
Rezultatem tej aktywnoci s jednak czsto nieweryfikowame
pogldy odbiegajce od zdrowego rozsdku. Jak powiada
Wittgenstein: Jzyk to labirynt cieek. Wchodzisz do
z jednej strony i znasz drog; dochodzisz do tego samego
miejsca z innej strony i ju nie znasz drogi". Kto, kto mwi
wszyscy s egoistami", jest wiadom faktu, e niektrych
ludzi motywuje do dziaania jedynie ich wasny interes oraz
e niektrych motywuje ch wsparcia interesw innych ludzi a jednak skonny jest opisywa oba zbiory ludzi jako
egoistw. W opisie tym co jest nie w porzdku z jego
sposobem charakteryzowania faktw. Rezultatem jest dylemat, bowiem skonny jest powiedzie zarwno, e tacy ludzie
s egoistami, jak i w wietle jawnie przeciwstawnych
faktw to, e nie s egoistami. W kocu sam nie wie, co
powiedzie.
Jak rozwiza taki dylemat? Nie poprzez odwoanie si do
faktw, bo osoba cierpica z powodu takiego dylematu zna
500
Filozofia wspczesna
501
Terapeutyczny impuls Docieka nie jest odmienny od przedstawionego z Tractatusa. W Tractatusie stwierdzono, e wypowiedzi filozoficzne s literalnie pozbawione sensu; niektre
z tych sformuowa znajdujemy take w Dociekaniach.
Witt-genstein powiada (paragraf 109):
Nie wolno nam te formuowa adnych teorii. W naszych
rozwaaniach nie moe by nic hipotetycznego. Wszelkie
w y j a n i a n i e musi znikn, a jego miejsce winien
zaj tylko opis. A opis ten otrzymuje swe wiato, czyli swj
cel, od problemw filozoficznych. Nie s to, rzecz jasna,
problemy empiryczne, gdy rozwizywane s przez wgld
w sposb dziaania naszego jzyka, taki mianowicie, e
zostanie on rozpoznany: w b r e w skonnoci, by go rozumie opacznie. Problemy rozwizuje si tu nie przez
gromadzenie nowych dowiadcze, lecz przez zestawienie
rzeczy dawno znanych. Filozofia jest walk z optaniem
naszego umysu za pomoc rodkw naszego jzyka.
A w paragrafie 124 dodaje:
Filozofia nie moe w aden sposb narusza faktycznego
uycia jzyka, a wic moe je w kocu tylko opisywa.
Albowiem nie moe go te uzasadni. Zostawia ona wszystko tak, jak jest.
Filozofia po Wittgensteinie
Jak wskazywalimy uprzednio, Wittgenstein utrzymuje, e problemy filozoficzne s odmienne od zagadnie naukowych oraz
e nie jest moliwe adne ich faktualne rozwizanie. Oczywicie
nie deprecjonuje on nauki jako takiej; uwaa, e nauka jest
wan dziaalnoci dla badania wiata. Wedle niego filozofowie nie powinni bra jej jako wzoru uprawiania dziaalnoci
charakterystycznej dla siebie. W dwudziestowiecznej filozofii
istnieje duga tradycja odrzucajca tak postaw. Pord jej
502
Filozofia wspczesna
wczesnych gwnych zwolennikw byli Bertrand Russell, Rudolf Carnap i A.J. Ayer. Mimo i ich pogldy rniy si
w wielu kwestiach, utrzymywali wsplnie, e nauka w istocie
jest wzorcem, ktry powinien inspirowa dziaalno filozoficzn. Carnap i Ayer gosili, e jedynym znaczcym pogldem na
wiat jest pogld nauk fizykalnych.
Po mierci Wittgensteina tradycja upatrujca w naukach
model dla filozofii miaa swego najbardziej wpywowego zwolennika w osobie W.V.O. Quine'a (ur. 1908), ktry a do emerytury
w 1978 roku piastowa katedr filozoficzn im. Eidgara Pierce'a
na Harvardzie. Na samego Quine'a miay wpyw przede wszystkim logiczne dziea Russella, pozytywizm Carnapa oraz pragmatyzm Deweya i Jamesa. Jednocz si one w jego filozofii
w bardzo zoony sposb, za gwn nici spajajc te jednak
odmienne punkty widzenia jest pogld, e filozofia uprawiana
poprawnie nie jest niczym innym jak rozszerzeniem lub
subdys-cyplin nauki. Odrnienie ich zwizane jest ze
stopniem abstrakcji wypowiedzi przedmiotowych, nie za z
metod. Jeli mamydajmy na to obiekty fizyczne, to
wanie naukowiec odkrywa, czy s to kwarki czy inne czstki
atomu i jakie s ich wasnoci. Przy zaoeniu istnienia zbiorw i
klas, to matematyk decyduje, czy istniej liczby ujemne i jakie
s ich wasnoci. W znanym artykule O tym, co istnieje (1948)
Quine podnis kwesti, czy jest moliwe rozstrzygnicie, czy
istniej tak abstrakcyjne byty jak klasy i uniwersalia oraz
poda wane kryterium zbyt techniczne, aby je tu
szczegowo przedstawi rozstrzygnicia tego zagadnienia. Z
grubsza mwic, kryterium to powiada, e pewne wyraenia
uywane przez nas w codziennej mowie, sowa takie jak Jaki"
czy istnieje taki", nazwane przeze kwantyfikatorami,
pozwalaj rozstrzygn, do czego zobowizana jest dana
ontologia. Tak wic, jeli skwantyfikuje-my obiekty fizykalne,
powiadajc, e istniej taMe a takie rzeczy, nasza ontologia musi
zawiera obiekty fizyczne. Quine wyraa tym sw niezgod z
Wittgensteinem, ktry powiada, e zdanie Istniej obiekty
fizyczne" jest bezsensowne. Uwaa on, e zdanie to jest
zarwno sensowne, jak i prawdziwe, czego mona dowie,
wykorzystujc jego kryterium kwantyfikacji.
503
504
Filozofia wspczesna
mentalnemu i e dziaalno umysu warunkuje ludzkie podejcie do wiata, oparty jest na bdnych rozrnieniach. wiat
jest taki, jak opisuje go nauka, za wszelkie obiekcje idealistyczne czy filozoficzne utrzymujce, e to, co mentalne, nie
moe sta si przedmiotem naukowego badania, trzeba odrzuci. Jeszcze silniej neo-Quine'owskie pogldy mona spotka u pniejszych twrcw, zwanych materialistami eliminujcymi. Twierdz oni, e naukowe podejcie do tzw. umysu
wykae, e umys to nic innego jak mzg. Nie potrzebujemy
myli, idei, intencji i innych typw poj metafizycznych, aby
stworzy poprawne wyjanienie ludzkiego zachowania i poznania. Wszystko, czego potrzebujemy, to naukowe badanie
mzgu i jego dziaania. Pogld ten zosta skrytykowany przez
tych, ktrzy twierdz, e tacy eliminatywici s przekonam, e
nie istnieje nic takiego jak przekonania, pogld, ktry albo si
sam znosi, albo jest sprzecznoci. Eliminatywici odrzucili t
argumentacj, za w latach dziewidziesitych toczya si
w wielu krgach filozofw ywa debata nad t kwesti.
Konkluzja
Egzystencjalizm i fenomenologia
Soren Kierkegaard
505
Soren Kierkegaard
Teoria leca u podstaw tego ruchu pochodzi od duskiego
filozofa i teologa Serena Kierkegaarda, ktry wypowiedzia
wojn racjonalnej filozofii i teologii. Kierkegaard urodzi si
w 1813 roku. Wikszo ycia spdzi w Kopenhadze. Przed
mierci w 1855 roku zdoa napisa wiele dziwnych ksiek.
Pisma te i ich autor nie zrobiy w swych czasach wielkiej
kariery. W Kopenhadze uwaano go za dziwaka naprzykrzajcego si duskiemu Kocioowi. Poza sw ojczyzn pozostawa niemal nie znany. Jednake pod koniec ubiegego stulecia jego dziea przetumaczono na niemiecki, francuski, angielski i inne jzyki, i dzi, ponad sto lat po jego mierci, ich
oddziaywanie jest gbokie i rozlege. Historie filozofii pisane
osiemdziesit lat temu na og o nim nie wspominaj. Wspczesne publikacje zawieraj rok w rok coraz wicej studiw nad
jego twrczoci. Tak wic, cho nie yje ju ponad sto lat,
Kierkegaard jest mylicielem naprawd wspczesnym.
Dziea
Zagadkow cech dzie Kierkegaarda jest to, e podpisywane
s rnymi nazwiskami, takimi jak Johannes dimacus, Jo -
Kwestia centralna
Johannes Climacus
Z naszego punktu widzenia najklarowniejsz prezentacj pogldw Kierkegaarda zawieraj Okruchy filozoficzne, w ktrych przedstawia proponowane przez siebie rozwizanie. Dzieo to przypisane zostao niejakiemu Johannesowi Climacusowi.
Nazwisko to wybrano prawdopodobnie dlatego, e przed tysicem lat y czowiek o tym nazwisku, autor Drabiny do nieba.
Na tytuowej stronie ksiki Kierkegaarda rzekomy autor,
Climacus, przedstawia problematyk dziea w formie trzech
pyta:
Saren Kierkegaard
507
Paradoks sokratejski
Sw paradoksaln koncepcje Kierkegaard rozpoczyna w Okruchach filozoficznych od klasycznej filozoficznej zagadki postawionej przez Platona. W dialogu Menon Sokrates zapyta,
czy moemy nauczy si czego, czego nie wiemy. Twierdzi,
e jeli tego naprawd nie wiemy, to nie moemy rozpozna
tej wiedzy podczas jej przyswajania. Jeli nie wiem, ile jest
7689 razy 4547, to jak mog odrni prawdziw odpowied
od faszywej? Jeli mog to uczyni, twierdzi Sokrates, znaczy
to, i w pewnym sensie musiaem ju uprzednio zna prawdziw odpowied (patrz s. 320-323). Na podstawie takiego
rozumowania Sokrates doszed do wniosku, e uczenie si
jest niemoliwe, tzn. nie jest moliwe zdobycie prawdziwej
wiedzy, ktrej si jeszcze nie posiada. Albo kto uczy si
czego, co ju wie, a wic w istocie si nie uczy, albo nie
ma on adnego sposobu na nauczenie si czegokolwiek, bowiem nie zna sposobu na rozpoznanie prawdziwoci tego,
czego jest uczony. Dla Platona i Sokratesa oznaczao to,
e jednostka w rzeczywistoci nie uczy si niczego nowego,
lecz ca moliw wiedz musi mie jakby w sobie, za
to, co nazywamy uczeniem, jest waciwie przypominaniem
tej tkwicej ju w nas prawdziwej wiedzy. Bodce powstae
508
Filozofia wspczesna
Wprowadzi trzeba pewien dalszy element hipotezy Kierkegaarda. Uwaa on, e jego wyjanienie rni si od
Sok-ratesowego w jednym kluczowym punkcie. Dla
Sokratesa w
Soren Kierkegaard
509
510
Filozofia wspczesna
wtedy, jeli go pragnie, nie bdc zarazem zdolnym do wyrobienia sobie jakiegokolwiek sdu na temat korzyci pyncych
z takiej transformacji. Spora cz filozoficznej twrczoci
Kierkegaarda powicona jest rozwiniciu swego rodzaju totalnego sceptycyzmu, ukazaniu, e czowiek nie moe wiedzie
niczego dziki samemu sobie. Rozwinwszy ten sceptycyzm,
utrzymywa, e rozwizanie totalnej ignorancji czowieka polega na rozpoznaniu naszego tragicznego pooenia, by nastpnie lepo, irracjonalnie szuka drogi wyjcia z tego nieznonego stanu poprzez wiar, i w historycznej egzystencji
czowieka moe istnie jaka forma kontaktu midzy nim
a Bogiem.
Niepewno
Soren Kierkegaard
511
Zagadnienie Boga
512
Filozofia wspczesna
Ryzyko wiary
Wiara chrzecijaska
Absurdalno
Ide czystej wiary jako rozwizania ludzkich problemw rozwija Kierkegaard w znakomitym opisie swego bohatera, biblijnego Abrahama, w Bojani i dreniu. Rycerz wiary to kto, kto
wierzy i dziaa na mocy absurdu". Test wiary wykazuje, czy
ostaje si ona w wietle przytaczajcych dowodw, e jest
inaczej, w wietle cakowitej irracjonalnoci. Abraham godzc si na powicenie Izaaka na rozkaz Boga i obietnic
Boga, e jeli powici swe jedyne dziecko, to stanie si ojcem
wiary dokona czynu, ktry wedle ludzkich standardw by
brutalny i bezsensowny. Jedynym usprawiedliwieniem tego
czynu byo to, e by to akt wiary.
W wietle irracjonalizmu proponowanego przez siebie rozwizania Kierkegaard zdawa sobie spraw, e nauczanie przeze prawdy bdzie pogwaceniem jego teorii. Ludzie winni do
niej doj jedynie dziki wierze. Z tego powodu uwaa, e jego
pisarstwo to d y s k u r s n i e b e z p o r e d n i . Mg
514
Filozofia wspczesna
Wspczesny egzystencjalizm
Wspczesny egzystencjalizm
515
516
Filozofia wspczesna
Wspczesny egzystencjalizm
517
518
Filozofia wspczesna
wolnoci. Ludzko nie ma obiektywnego zadania poza histori, czyli poza swobodnym kreowaniem siebie w czasie.
Heideggerowski obraz kondycji ludzkiej jest niewesoy.
Przed nami czai si mier nie do uniknicia. Kiedy yciem
wychodzimy jej naprzeciw, wiadomi swej sytuacji, swobodnie,
ale zarazem w poczuciu winy tworzymy to, co potrafimy, nie
opierajc si na niczym. Jestemy odpowiedzialni za swe wybory, cho nic nie gwarantuje ich susznoci.
W pnych dzieach Heidegger, udawszy si na poszukiwanie bycia samego poza byciem ludzkim, sta si jeszcze trudniejszy do zrozumienia. Mwi o czowieku jako o kim, kto
wypad z bytu, kto utraci blisko i schronienie bytu. Filozofowie i naukowcy opracowuj poszczeglne aspekty bytu, nie
za samo bycie. Wicej szans na uchwycenie odblasku bycia
daje jego zdaniem poezja. Czowiek, uwiadamiajc sobie zagraajcy mu brak bycia, staje w obliczu nicoci, przeciwiestwa bycia. Badajc nico, moemy otworzy przestrze
dla bycia i naszego z nim kontaktu.
Ostatnie prace Heideggera s bardzo rfoone, przepojone
motywami mistycznymi i narodowymi. Byy i s rnie interpretowane. On sam poprawia swe pisma a do mierci w 1976
roku, nie udao mu si jednak uczyni swego przesania wystarczajco jasnym. Zdystansowa si jedynie od francuskiego
egzystencjalizmu, najbardziej znanego rozwinicia swych idei,
do ktrego obecnie przejdziemy.
Egzystencjalizm francuski
Wspczesny egzystencjalizm
519
Wielu wspczesnych egzystencjalistw miao due wtpliwoci, czy istnieje Bg gotowy nam pomc. Biorc powanie
przesanie Nietzschego, e Bg umar, myliciele w rodzaju
Sartre'a uwaali, e Kierkegaardowski opis pooenia czowieka pokazuje jego sytuacj w sposb prawidowy, odrzucali
jednak to, e rozwizanie ley jedynie w akcie cakowitej wiary,
w decyzji jej przyjcia.
Sartre,
zapewne
najbardziej
znany
francuski
egzystencjalis-ta, urodzi si w 1905 roku, studiowa filozofi,
doktoryzowa si w 1929 roku. Dowiedzia si o nowym
sposobie uprawiania filozofii stworzonym w Niemczech i w
latach 1932-1934 studiowa Husserla i Heideggera. Nalea
do bojownikw francuskiego ruchu oporu podczas ostatniej
wojny, by sta si po jej zakoczeniu jednym z czoowych
europejskich intelektualistw. Odgrywa aktywn rol w
polityce europejskiej przez trzy powojenne dziesiciolecia,
angaujc si w sprawy humanitarne, zwykle stajc po stronie
lewicy. Napisany przeze traktat Bycie i nico oraz powieci
prezentuj jego wasn odmian egzystencjalizmu.
Pogld egzystencjalny
520
Filozofia wspczesna
i nasz sposb ycia w wiecie. Nie istniej jednak adne przewodniki mogce pomc nam w naszych wyborach, nie moemy te
odrzuci tych wyborw ani uciec od ich nastpstw naszych
zasadniczych decyzji.
Mdoci
Synna powie Sartre'a o tym tytule najdobitnej przedstawia
taki wymiar ludzkiej sytuacji. Bohater porusza si przez ycie,
opierajc si na niekwestionowanej akceptacji pewnych pogldw. Brak satysfakcji z tego, co si dzieje, zmusza go do
zastanowienia, czy s one waciwe. Poszukiwanie usprawiedliwienia swego sposobu ycia wywouje jego dezintegracj
w stan mdoci, w ktrym arbitralna struktura organizujca
uprzednie ycie znika. Zostaa jedynie cakowicie skonfundowana egzystencja, od ktrej nie ma ucieczki, oraz wiadomo braku sensownego adu. Gdy uwiadamia sobie, e tylko
dziki swej decyzji moe odnale sposb na zorganizowanie
dowiadczenia oraz drog yciow, ugina si pod ogromnym
brzemieniem, ktre nad nim zawisa. Nie moe odrzuci swej
wolnoci. Nie moe dziaa, pki nie dowiadczy swej wolnoci
i nie wybierze jakiego arbitralnego pogldu czynicego jego
wiat sensownym. Najstraszniejsze jest jednak chyba to, e stale
ci nad nim konsekwencje jego decyzji, za ktre on sam jest
odpowiedzialny. Niemoliwa jest nawet ratujca aska
Kier-kegaarda, e moe istnie wiara, ktr naley przyj, a
kiedy si ju to uczyni, odpowiedzialno za nasze wybory
obcia bdzie Boga, nie nas.
Filozofia humanistyczna
Egzystencjalici nie interesuj si zbytnio problemami filozoficznymi zajmujcymi filozofw analitycznych (cho po czci
maj one i u nich swe miejsce). Pytaj raczej, jak mamy y w
tym irracjonalnym, bezsensownym wiecie? Niektrzy z nich
Wspczesny egzystencjalizm
521
Dekonstruktywizm
522
Filozofia wspczesna
524
Filozofia wspczesna
dekonstruktywizm jest nowym pogldem kulturowym w wiecie postkolonialnym, w ktrym wartoci i wzorce myli zachodniej nie s ju powszechnie akceptowane i stosowane.
Tak czy inaczej, przynajmniej w dziedzinie krytyki literackiej
dekonstruktywizm mia efekt oczyszczajcy, prowadzc do
uwiadomienia sobie wszystkiego, co zwizane jest z wyraeniem
jakiego stanowiska. Moe to jednak prowadzi do niekoczcej
si dekonstrukcji wszelkich prb znalezienia obiektywnej podstawy do interpretacji czy zrozumienia czegokolwiek. To z kolei
mogoby prowadzi do cakowitego subiektywizmu, w ktrym
kady dekonstruktywista moe wyrazi swj punkt widzenia czy
rozumienia tekstw, bez monoci rozstrzygnicia, czyja propozycja jest lepsza czy gorsza, mniej czy bardziej prawdziwa.
Rorty
Filozofia wspczesna
Konkluzja
Zalecana literatura
Pragmatyzm
Zalecana literatura_______________________________
527
wiera do surow krytyk pragmatyzmu ze strony jednego
z najbardziej znanych filozofw XX wieku.
Schneider, H.W, A History of American Philosophy (Historia
filozofii amerykaskiej), Oxford University Press: London,
1946. Znakomity obraz rozwoju myli amerykaskiej.
Wiener, P., Evolution and the Founders of Pragmatism (Ewolucja i twrcy pragmatyzmu), Oxford University Press: London, 1949. Wane studium rde amerykaskiego pragmatyzmu.
Filozofia analityczna
Austin, J.L., Philosophical Papers (Artykuy filozoficzne). Wane jest dotarcie do 2. wyd. tego dziea (1970 r.). Zasadnicze
ujcie filozofii jzyka codziennego.
Austin, J.L., Sense and Sensibilia, 1962. Inteligentny atak na
teori danych zmysowych z perspektywy jzyka codziennego.
Ayer, A.J., Language, Truth and Logic (Jzyk, prawda i logika),
wyd. 2, 1948. Klasyczne ujcie pozytywizmu logicznego.
Churchland, P., Matter and Consciousness (Materia i wiadomo), 1988.
Hannay, A., Hwnan Consciousness (wiadomo czowieka),
1990.
Kripke, S.A., Naming and Necessity (Nazywanie a konieczno), 1980.
Martinich, A.P., Communication and Reference (Komunikacja
a odniesienie przedmiotowe), 1984.
Monk, R., Ludwig Wittgenstein. The Duty of Genius (Ludwig
Wittgenstein. Powinno geniusza), 1990
Putnam, H., Representation and Reality (Reprezentacja a rzeczywisto), 1989.
Quine, W.V.O., Quiddities, 1987.
Schwartz, S.P., Naming, Necessity and Natural Kinds (Nazywanie, konieczno i rodzaje naturalne), 1977.
Stroi, A., Surfaces (Paszczyzny), 1988.
Wittgenstein, L., Tractatus Logico-Philosophicus. Trudne, zagadkowe sformuowanie atomizmu logicznego.
528
Filozofia wspczesna
Wittgenstein, L., Philosophical Investigations (Dociekania logiczne), 1953. Klasyczna posta filozofii pnego Wittgensteina.
Egzystencjalizm
Barrett, W., Irrational Man. A Study in Existencialist Philosophy (Czowiek irracjonalny. Studium z filozofii
egzystenc-jalistycznej), Doubleday: Garden City, New
York, 1962.
Blackham, H.J., Six Existentialist Thinkers (Szeciu mylicieli
egzystencjalistycznych), Routledge, Kegan Paul: London,
1952.
Collins, J., The Mind of Kierkegaard (Umys Kierkegaarda),
Regnery: Chicago, 1955.
Grene, M., Introduction to Existentialism (Wprowadzenie do
egzystencjalizmu), Midway: Chicago, 1984.
Grene, M., Sartre, University Presses of America: Washington
DC, 1983.
Heidegger, M., Bycie i czas, Warszawa 1993.
Kierkegaard, S., Okruchy filozoficzne, Warszawa 1983.
Lehman, D., Signs ofthe Times. Deconstructionism and the Fali
ofPaul de Man (Oznaki czasw. Dekonstrukcjonizm i upadek Paula de Mana), New York, 1991.
Murdoch, I., Sartre, Fontana Books: London, 1967.
Natanson, M., Edmund Husserl. Philosophy of Infinite Tasks
(E. Husserl. Filozofia nieskoczonych zada), Northwestern University Press: Evanston, Illinois, 1973.
Rorty, R., Philosophy and the Mirror of Natur (Filozofia
a zwierciado natury), Princeton University Press, Princeton
1979.
Sartre, J.-P., Being and Nothingness (Bycie i nico), Methuen:
London,1957.
Sartre, J.-P., Existentialism and Humanism (Egzystencjalizm
a humanizm), Methuen: London, 1948.
Schmitt, R., Martin Heidegger on Being Human. An Introduction to Sein und Zeit (M. Heidegger o byciu czowiekiem.
Wprowadzenie do Bycia i czasu), Peter Smith.