ISSN 1896-4923

III 2013 /

27

BEZPIECZESTWO

NARODOWE

Artyku stanowi fragment kwartalnika Bezpieczestwo Narodowe.

Stosunki z Rosj po piciu latach

polskiej polityki normalizacji
Bartosz Cichocki

W 2013 r. mino pi lat od inauguracji przez rzd Donalda Tuska polityki normalizacji w stosunkach z Rosj. Okrga rocznica sprzyja podsumowaniu tej polityki oraz wycigniciu wnioskw na przyszo. Polityka normalizacji stosunkw
polsko-rosyjskich bez wtpienia sprzyjaa promowaniu przez Polsk inicjatyw
dyplomatycznych na forum UE i NATO. W relacjach dwustronnych podniosa
poziom przejrzystoci intencji towarzyszcych decyzjom w sferze polityki bezpieczestwa. Stworzya take warunki do podjcia rozmw m.in. o rozwizaniu
spornych kwestii wynikajcych ze wsplnej historii i zacienieniu wsppracy gospodarczej. Gotowo do wzajemnych ustpstw w tych rozmowach zalee bdzie
od postpu w procesie budowy waciwego poziomu zaufania.

Korzenie polityki normalizacji

Polska polityka normalizacji relacji z Rosj lat 20082013 jest efektem zderzenia dwch sposobw mylenia o strategii wobec tego pastwa reaktywnego, wynikajcego z braku zaufania, z inicjatywnym, opartym na deniu do
budowy zaufania. Te dwie postawy naprzemiennie determinoway strategie
wschodnie kolejnych polskich rzdw po 1989 r. Kwestia zaufania bya centralna w programie polityki wschodniej sformuowanym jeszcze przez polsk
emigracj w Paryu na pocztku lat 70. W Kulturze ukaza si wwczas artyku Juliusza Mieroszewskiego Polska Ostpolitik1. Publicysta ten wezwa
Polakw, Rosjan, Biaorusinw, Litwinw i Ukraicw do budowy wzajemnego zaufania opartego na uznaniu powojennej granicy wschodniej Polski
i prawa byych republik radzieckich do niepodlegoci w przypadku rozpadu
ZSRR. Zrazu polskie rodowiska niepodlegociowe (antykomunistyczne)
w kraju i na emigracji uznay t propozycj za zdrad stanu. Jednak w momencie upadku komunizmu w 1989 r. koncepcja J. Mieroszewskiego (zwana
1

J. Mieroszewski, Polska Ostpolitik, Kultura 1973, nr 6, s. 6879. Przedruk m.in.: Nie jestemy
ukrainofilami, pod red. P. Kowal, J. Odakowski, M. Zuchniak, Kolegium Europy Wschodniej, Wrocaw 2008, s. 297309.

29

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

doktryn Mieroszewskiego-Giedroycia od nazwisk autora i redaktora naczelnego Kultury) naleaa ju w Polsce do gwnego nurtu debaty. adna
liczca si sia polityczna modej demokracji nie wystpia (i nie wystpuje do
dzi) z postulatem rewizji granicy z 1945 r., cho wszystkie zdaj sobie spraw,
e granica wschodnia RP jest wynikiem agresji ZSRR, dokonanej w skrajnie
trudnym dla Polski momencie i nastpnie zaakceptowanej w Jacie przez wielkie mocarstwa. Wszystkie polskie siy polityczne uznay niepodlego Litwy,
Biaorusi i Ukrainy za fundament suwerennoci Polski.
Doktryna Mieroszewskiego-Giedroycia w pozimnowojennych warunkach pozwolia unikn m.in. odrodzenia si wielowiekowego konfliktu
polsko-ukraiskiego, ktry by rdem saboci I i II Rzeczypospolitej.
Pozwolia ona take III Rzeczypospolitej nawiza dobrossiedzkie relacje
z Litw i Biaorusi. Program paryskiej Kultury sprzyja procesowi pokojowego rozpadu ZSRR i unikniciu scenariusza jugosowiaskiego.
Wraz z postpem procesu integracji euroatlantyckiej stosunki polskorosyjskie wzbogaciy si o dodatkowe dwa wymiary strategiczne: unijny
i natowski. Stan relacji dwustronnych wpywa na pozycj Polski w Unii
Europejskiej i NATO. Z kolei atmosfera stosunkw UE- i NATO-Rosja
znajduje odbicie w poziomie skutecznoci instytucji dialogu dwustronnego.
Polityka integracji z NATO i UE skutecznie umoliwia Polsce w latach 90.
wyjcie z szarej strefy midzy Zachodem a Rosj. Jednak polityka wschodnia III Rzeczypospolitej nie poradzia sobie z rozwizaniem strategicznego
problemu: jak pogodzi ze sob dziaania majce umocni niepodlego byych republik radzieckich i proces polsko-rosyjskiego pojednania. Dylemat
ten sta si dramatycznie aktualny, gdy Rosja signa po siowe instrumenty
w relacjach z Biaorusi, Ukrain, Modawi czy Gruzj2.
W odpowiedzi na taki rozwj wydarze najwiksze partie polityczne w Polsce: rzdzce po sobie Prawo i Sprawiedliwo oraz Platforma
Obywatelska, sformuoway odmienne programy dziaania3. Rnica midzy nimi polegaa przede wszystkim na tym, e rzd Jarosawa Kaczyskiego
i prezydent Lech Kaczyski odmiennie ni Donald Tusk traktowali polityk wschodni jako fundament podmiotowoci Polski na arenie midzynarodowej4. Konserwatyci skoncentrowali uwag na procesie budowy przez
2

J. Sherr, Russia and the West: a Reassessment, The Shrivenham Papers, nr 6, stycze 2008 r.
Szerzej: B. Cichocki, Wilson i Popescu jak zbiorowy Chrobry [w:] Polityka Unii Europejskiej i Rosji
wobec wsplnych ssiadw, Fundacja Batorego, Warszawa 2010, s. 36.
4
M. A. Cichocki, Szkice z polskiej podmiotowoci, Teologia polityczna, nr 5 (lato 2009jesie
2010), s. 5571.
3

30

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

Wadimira Putina autorytarnego modelu rzdzenia w kraju oraz odbudowie

wycznych wpyww na obszarze byego ZSRR i strefy buforowej w Europie
rodkowej. W zdecydowany sposb reagowali na amanie praw czowieka
w Rosji oraz negowanie bd relatywizowanie zbrodni ZSRR5.
W latach 20052007 stosunki polsko-rosyjskie znalazy si w kryzysie
w wyniku zderzenia koncepcji IV RP i konserwatywnej konsolidacji wadzy
w Rosji. Niebagateln rol odegra take odziedziczony po rzdzie Sojuszu
Lewicy Demokratycznej i prezydenturze Aleksandra Kwaniewskiego spr
o pomaraczow rewolucj na Ukrainie. Symbolem tego kryzysu stay si
z jednej strony, rosyjskie dwuletnie embargo na polskie produkty misne i rolinne oraz przypadki pobi polskich dyplomatw i dziennikarza w Moskwie6.
Z drugiej, zablokowanie przez Polsk przyjcia mandatu negocjacyjnego
Komisji Europejskiej na rozmowy z Rosj dotyczce nowej umowy o wsppracy (tzw. PCA-2). Kontakty midzyrzdowe we wspomnianym okresie utraciy dynamik i regularno, a na najwyszym szczeblu zamary.
Nie moe zatem dziwi, e polityka wobec Rosji bya w okresie rzdw
Prawa i Sprawiedliwoci jedn z osi podziau na polskiej scenie politycznej,
a normalizacja relacji z Rosj staa si jednym z hase zwyciskiej kampanii
wyborczej Platformy Obywatelskiej w 2007 r.7.
Rywalizacja dwch najwikszych si politycznych Platformy Obywatelskiej
oraz Prawa i Sprawiedliwoci uruchomia w Polsce dyskusj8, ktrej skutki mog
by porwnane z debat sprowokowan przez Mieroszewskiego i Giedroycia.
Dyskusja nie przebiega jednak wycznie wzdu linii partyjnych podziaw
5

Por. m.in. Propaganda historyczna Rosji w latach 20042009, Biuro Bezpieczestwa Narodowego,
Warszawa 2009.
6
G. Chazan, Russia-Poland Feud Deepens with Beating, The Wall Street Journal, 11 sierpnia 2005 r.
7
Program wyborczy Platformy Obywatelskiej. Polska zasuguje na cud gospodarczy, Warszawa 2007,
s. 7879.
8
Patrz m.in.: B. Sienkiewicz, Wojna w Europie (czas przyszy), Tygodnik Powszechny, 4 sierpnia
2009 r.; R. Sikorski, 1 wrzenia lekcja historii, Gazeta Wyborcza, 28 sierpnia 2009 r.; M. Czech, Duch
Jagiellonw nie bdzi po Polsce, Gazeta Wyborcza, 8 wrzenia 2009 r.; B. Komorowski, Pamitajmy
o Ukrainie i Biaorusi, razem tworzylimy II Rzeczpospolit, Gazeta Wyborcza, 22 wrzenia 2009 r.;
Patrzymy na siebie bez zudze [z Radosawem Sikorskim rozmawiaj Piotr Gabryel i Piotr Gillert],
Rzeczpospolita, 23 wrzenia 2009 r.; R. Ziemkiewicz, Polityka realna czyli jaka, Rzeczpospolita, 2526 wrzenia 2009 r.; Musimy czeka [z Janem Rokit rozmawia Igor Janke], Rzeczpospolita,
34 padziernika 2009 r.; . Warzecha, Realizm nie na kolanach, Rzeczpospolita, 10 padziernika
2009 r.; M. A. Cichocki, Szkice..., op.cit.; D. Gawin, Przeklestwo 1709 roku. Czy Polacy mog wybi si
na podmiotowo?, Teologia Polityczna, nr 5/20092010; M. A. Cichocki, W puapce minimalizmu,
Tygodnik Powszechny, 11 padziernika 2009 r.; O. Osica, Pochwaa siy, Tygodnik Powszechny,
11 padziernika 2009 r.; M. Wojciechowski, Jagielloczycy kontra piastowszczycy?, Gazeta Wyborcza,
15 padziernika 2009 r.; P. Kowal, Cienie Piastw, Nowa Europa Wschodnia, nr 6, 2009 r.; B. Sienkiewicz, Boks i szachy, Tygodnik Powszechny, 9 listopada 2009 r.

31

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

i nie przebiega wycznie w Polsce. Mona wrcz stwierdzi, e w caej UE trwa

debata nad rol Rosji w systemie europejskiego bezpieczestwa i wsppracy9.
Midzynarodowy kontekst polskiego sporu tworz co najmniej cztery uwarunkowania. Pierwsze, to fakt, e transformacja polityczna i gospodarcza w pastwach Europy Wschodniej i Kaukazu Poudniowego ulega spowolnieniu,
a w niektrych przypadkach poniosa ostateczne fiasko. Drugim uwarunkowaniem jest zachodzce w obliczu kryzysu strefy euro przewartociowanie procesu
integracji europejskiej. Krystalizuj si dwa przeciwstawne obozy: zwolennikw
pogbienia europejskiego projektu i zwolennikw poluzowania wizw wsplnotowych. Cech wspln obu tych obozw jest niech do podejmowania dyskusji o rozszerzeniu. Trzecim elementem znajdujcym odbicie w polskiej debacie o polityce wschodniej jest proces wycofywania si USA z Europy administracja Baracka Obamy nie angauje si w stymulowanie przemian na obszarze
poradzieckim w stopniu charakterystycznym dla administracji Billa Clintona
czy Georgea W. Busha. Czwarte uwarunkowanie tworzy gotowo Rosji do
uycia siy militarnej w celu realizacji interesw bezpieczestwa, czego wiadectwem bya interwencja przeciwko Gruzji w sierpniu 2008 r.
W tych warunkach rwnoczenie w Polsce i w Rosji wycignito wniosek
o potrzebie dokonania zmiany w relacjach dwustronnych. Ze stosunki z Rosj
osabiay pozycj Polski w UE i NATO. Napicia w relacjach z najwikszym
spord nowych czonkw UE nie suyy take Rosji w dialogu z Uni i USA.
Po przedterminowych wyborach do parlamentu w 2007 r. mg si zatem
rozpocz proces politycznej normalizacji na linii Polska-Rosja po dwuletnim okresie ochodzenia wzajemnych stosunkw10. Rosja zniosa embargo na
polskie miso i produkty rolinne, Polska wycofaa weto na unijno-rosyjskie
negocjacje o nowym porozumieniu prawnym zastpujcym Porozumienie
o partnerstwie i wsppracy. Strony wznowiy te regularny dialog polityczny
na wysokim szczeblu (wzajemne wizyty gw pastw, premierw, ministrw
spraw zagranicznych, gospodarki, rolnictwa i innych).
Polityka normalizacji zostaa oparta na pragmatyzmie i priorytetowym
traktowaniu interesw gospodarczych. Premier Donald Tusk w expos sejmowym w listopadzie 2007 r. zadeklarowa ch dialogu z Rosj tak, jaka
ona jest. Stao si to tym atwiejsze, e polityk wschodni rzd PO-PSL
9

B. Judah, J. Kobzova, N. Popescu, Dealing with a post-BRIC Russia, European Council on Foreign
Relations, listopad 2011, s. 4951.
10
Szczegowy opis przebiegu procesu normalizacji stosunkw politycznych Polska-Rosja patrz:
B. Cichocki, Poland [w:] M. David, J. Gower, H. Haukkala (red.), National Perspectives on Russia. European Foreign Policy in the Making?, Routledge, LondynNowy Jork 2013, s. 8994.

32

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

traktowa jako funkcj polityki europejskiej i euroatlantyckiej, ktrej nadrzdnym celem jest wejcie do gwnego nurtu (tzw. mainstream)11.

Owoce polityki normalizacji

Polityka normalizacji relacji z Rosj przyniosa Polsce korzyci w stosunkach z zachodnimi sojusznikami i partnerami na wiecie. Konstruktywne podejcie do Rosji uatwio Polsce promowanie zblienia z pastwami Europy
Wschodniej na forum UE i NATO. Dobrym przykadem tej tezy jest wsplny
list ministrw spraw zagranicznych Polski i Niemiec Radosawa Sikorskiego
i Guido Westerwellego do wysokiej przedstawiciel UE ds. zagranicznych
i polityki bezpieczestwa Catherine Ashton z 8 listopada 2011 r. o rozwoju
stosunkw UE-Rosja. Szefowie polskiej i niemieckiej dyplomacji wystpili
z postulatami dotyczcymi instytucjonalnych podstaw wsppracy, wzmocnienia rzdw prawa, zwikszenia mobilnoci, wsplnego ssiedztwa i szerokiego krgu wyzwa dla bezpieczestwa midzynarodowego. Podkrelili, e
w relacjach z Rosj UE powinna si kierowa dwiema naczelnymi i rwnolegymi zasadami: konstruktywnego zaangaowania (constructive engagement)
i odpowiedzialnoci (accountability). Wsplne wystpienia wysokich rang
przedstawicieli RP z ich odpowiednikami w UE stay si w okresie po 2008 r.
regu12 i wraz z takimi inicjatywami, jak ustanowienie staego dialogu szefw dyplomacji Polski, Niemiec i Rosji (tzw. trjkt krlewiecki) wiadcz
o wzrocie potencjau koalicyjnego Polski na scenie midzynarodowej.
Polska zademonstrowaa zdolno do dialogu z Rosj o najtrudniejszych
nawet kwestiach (Grupa do spraw Trudnych), zwracajc na siebie uwag
pastw, z ktrych niejedno bezskutecznie dotychczas poszukiwao wsplnego jzyka ze spadkobierczyni ZSRR13.
W stosunkach z sam Rosj nie mona jednak mwi o penej normalizacji politycznej. Mimo regularnych spotka w rnorodnych formatach
11

J. Bratkiewicz, Racja i szkoda stanu, Gazeta Wyborcza, 5 padziernika 2011 r.

Patrz m.in. R. Sikorski, C. Bildt, Next, the Tactical Nukes, New York Times, 1 lutego 2010 r.;
wsplny list ministrw spraw zagranicznych Polski, Francji, Hiszpanii, Niemiec i Woch do WP Catherine Ashton z wrzenia 2011 r.; deklaracja ministrw spraw zagranicznych pastw wyszehradzkich, For a More Effective and Stronger Common Security and Defence Policy, Bratysawa 18 kwietnia
2013 r.
13
S. Roberts, Russia as an international actor. The view from Europe and US, FIIA Occasional Report 2,
Helsinki 2013; Ch.A. Kupchan, The West and Russia: Real Rapprochement on the Horizon?, Central
Europe Digest, 1 marca 2011 r., Center for European Policy Analysis.
12

33

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

oraz gotowoci do dialogu, w kluczowych obszarach relacji (tzw. kwestie historyczne, wsplne ssiedztwo, obronno czy bezpieczestwo energetyczne) nie udao si zbliy do podanych przez Polsk rozwiza.
Polska polityka normalizacji stosunkw z Rosj sprzyjaa wczeniu Polski
do EU Big Six (Francja, Hiszpania, Niemcy, Polska, Wochy oraz Wielka
Brytania)14 nieformalnego grona dyskutujcego o kierunkach rozwoju UE.
Wymowne jest take to, e wspprzewodniczcy Polsko-Rosyjskiej Grupy
do spraw Trudnych, Adam Daniel Rotfeld, zosta jednoczenie czonkiem
grupy ekspertw Madeleine Albright, ktrej Sekretarz Generalny NATO
Anders Fogh Rasmussen powierzy przygotowanie analizy i raportu w sprawie nowej Koncepcji Strategicznej15.
Rewitalizacja polsko-rosyjskiego dialogu o sprawach trudnych, wynikajcych ze wsplnej przeszoci, jest kolejnym realnym osigniciem polityki
normalizacji. Regularne prace Grupy do spraw Trudnych odciyy agend
dwustronnych spotka politycznych, a nawet sprzyjay, jak si zdaje, nieznacznej liberalizacji stanowiska strony rosyjskiej chociaby w kwestii katyskiej. Penic funkcj prezydenta Federacji Rosyjskiej, Dmitrij Miedwiediew
wyda kilka wanych owiadcze o odpowiedzialnoci przywdztwa ZSRR
za zbrodnie popenione na obywatelach RP oraz podj decyzj o odtajnieniu dokumentw ledztwa katyskiego w latach 19912004 i przekaza
stronie polskiej kopie czci tego zbioru. Krtko przed grudniow wizyt
w Polsce w 2010 r. D. Miedwiediewa Duma Pastwowa przyja uchwa
uznajc mord katyski za zbrodni stalinowskiego reimu.
Trwaym rezultatem prac Grupy do spraw Trudnych s take wydawnictwa naukowe16 oraz powoanie do ycia Centrw Dialogu i Porozumienia
w Warszawie i w Moskwie. Szczeglny wymiar miaa inicjatywa wspprzewodniczcych Grupy Adama D. Rotfelda i Anatolija Torkunowa zaangaowania w dialog polsko-rosyjski Kocioa rzymsko-katolickiego w Polsce
i Rosyjskiej Cerkwi Prawosawnej. Wizycie patriarchy Cyryla w Warszawie
1619 sierpnia 2012 r. towarzyszy jego wsplny list z arcybiskupem Jzefem
Michalikiem dotyczcy m.in. pojednania midzy Polakami a Rosjanami.

14

Wsplna Polityka Zagraniczna i Bezpieczestwa, MSZ RP, www.msz.gov.pl/pl/polityka_zagraniczna/europa/unia_europejska/wspolna_polityka_zagraniczna_i_bezpieczenstwa/wpzib_konsultacje_polityczne? (dostp: 20 wrzenia 2013 r.).
15
Polands Rotfeld Among NATO Wise Men, The Warsaw Voice, 2 wrzenia 2009 r.
16
S. Dbski, M. Narinski (red.), Kryzys 1939 roku w interpretacjach polskich i rosyjskich historykw,
PISM, Warszawa 2009; A.D. Rotfeld, A. Torkunow (red.), Biae plamy czarne plamy. Sprawy trudne
w polsko-rosyjskich stosunkach 19182008, PISM, Warszawa 2010.

34

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

U schyku pitego roku polityki normalizacji w omawianym obszarze daje

si jednak dostrzec zastj. Wynika on z faktu, e istot rzeczy nie jest ustalenie historycznych faktw, przyjcie ustnych owiadcze lub uchwa, lecz prawnie wice decyzje. Przede wszystkim, strona polska domaga si rehabilitacji
ofiar zbrodni katyskiej oraz uczciwego, przejrzystego procesu osb decyzyjnych i wykonawcw masowych egzekucji w obozach NKWD w 1940 r. bez
wzgldu na werdykt Wielkiej Izby Europejskiego Trybunau Praw Czowieka
z 21 padziernika 2013 r.17. Tymczasem strona rosyjska w wymiarze formalnoprawnym traktuje wydarzenia sprzed 70 lat jako efekt ulegajcego przedawnieniu
naduycia wadzy na szczeblu administracyjnym, o czym wiadcz wystpienia
przedstawiciela Federacji Rosyjskiej w procesie przed Europejskim Trybunaem
Praw Czowieka18. Pod pretekstem ochrony tajemnicy pastwowej zablokowany
zosta nawet proces odtajniania akt ledztwa katyskiego z lat 19912004.
Powanym ciosem dla procesu budowy waciwego poziomu zaufania midzy Polsk a Rosj byy rezultaty badania przez Midzypastwowy
Komitet Lotniczy przyczyn katastrofy rzdowego Tu-154M pod Smoleskiem
10 kwietnia 2010 r. i raport Tatiany Anodiny z 12 stycznia 2011 r. Zawarto
i forma prezentacji tego dokumentu nie pozostawiaj wtpliwoci, e celem
autorw byo przerzucenie odpowiedzialnoci za tragedi na stron polsk,
a nie zbadanie wszystkich jej okolicznoci.
Wymownym wiadectwem zastoju w procesie normalizacji stosunkw
dwustronnych s przeduajce si rozmowy o zwrocie wraku rzdowego
Tu-154M i opnienia w budowie pomnika ku czci ofiar katastrofy pod
Smoleskiem. Wysocy przedstawiciele Polski publicznie, w tym na forum
UE, oraz w kontaktach ze stron rosyjsk dawali wyraz niezadowoleniu z takiego obrotu spraw19.
17
European Court of Human Rights. Grand Chamber. Case of Janowiec and others v. Russia (Applications nos. 55508/07 and 29520/09). Judgment, Strasbourg 21 October 2013, http://hudoc.echr.coe.int/
webservices/content/pdf/001-127684?TID=bigapgflav (dostp: 22 padziernika 2013 r.).
18
Skargi katyskie przed Europejskim Trybunaem Praw Czowieka w Strasburgu, Instytut Pamici
Narodowej, http://katyn.ipn.gov.pl/kat/katyn-w-strasburgu/3658,Skargi-katynskie-przed-EuropejskimTrybunalem-Praw-Czlowieka-w-Strasburgu.html (dostp: 20 wrzenia 2013 r.).
19
Kalendarium dziaa podejmowanych przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych na rzecz zwrotu
wraku samolotu TU-154M, MSZ RP, www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/dla_mediow/sprostowania/kalendarium_dzialan_podejmowanych_przez_ministerstwo_spraw_zagranicznych_na_rzecz_zwrotu_wraku_samolotu_tu_154m;jsessionid=C03C45168C4DCAD4CB9A43316966B51E.cmsap1p?
(dostp: 23 wrzenia 2013 r.); J. Mizioek, Katastrofa smoleska: Pomnika na rocznic nie bdzie. Rosjanie opniaj prace. Ale to rodziny..., Polska The Times, 22 padziernika 2012 r., www.wprost.
pl/ar/353507/Pomnika-w-Smolensku-nie-bedzie-na-rocznice-Zdrojewski-Rosjanie-blokuja-dostep/
(dostp: 23 wrzenia 2013 r.).

35

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

Wyrazem normalizacji stosunkw polsko-rosyjskich jest intensywny kalendarz konsultacji w dziedzinie polityki bezpieczestwa. Polska naley do
nielicznych pastw NATO, ktrych podsekretarz stanu w MSZ odpowiadajcy za t tematyk spotyka si ze swoim rosyjskim odpowiednikiem
dwa razy do roku. Jednak rozmowy na kluczowy temat budowy rodkw zaufania i przejrzystoci nie posuny si do przodu, odkd w grudniu 2008 r.
Polska przedstawia projekt dwustronnej umowy wychodzcej naprzeciw
obustronnemu zaniepokojeniu rozwojem potencjau wojskowego w regionach przygranicznych (baza w Redzikowie-Obwd Kaliningradzki).
Rwnoczenie z obszaru bezpieczestwa pyn obiecujce przykady
wsppracy z Rosj w formacie wielostronnym. Unikatowym dorobkiem na
tle oglnego stanu stosunkw NATORosja moe pochwali si Cooperative
Airspace Initiative (CAI). Zapocztkowana w 2002 r. jako jeden z pierwszych projektw nowo utworzonej Rady NATO-Rosja ma zapewnia wiksz transparentno, umoliwi wczesne powiadamianie o podejrzanych
zachowaniach w powietrzu oraz wspln reakcj na incydenty zwizane
z bezpieczestwem europejskiej przestrzeni powietrznej, takie jak zagroenie terrorystyczne. Obecnie na system CAI skadaj si cztery orodki
w Rosji i cztery w krajach czonkowskich NATO. Orodki usytuowane s
od pnocnej czci Europy w Bod (Norwegia) i Murmasku (Rosja) poprzez Ankar (Turcja) i Rostw nad Donem (Rosja) na poudniu. Centrum
Koordynacyjne NATO znajduje si w Warszawie, a rosyjskie Centrum
Koordynacyjne w Moskwie20. 2327 wrzenia 2013 r., w norweskim Bod,
Murmasku, Warszawie, Kaliningradzie, Ankarze i w Rostowie nad Donem
przeprowadzone zostay symulowane (zobrazowanie komputerowe) oraz
realne (z uyciem w czasie rzeczywistym si i rodkw) incydenty lotnicze
w midzynarodowej przestrzeni powietrznej. To wiczenie, uwzgldniajce
wnioski z poprzednich, miao na celu dalsze testowanie i konsolidacj procesw, procedur i zdolnoci sieci CAI21.
Inny przykad inicjatywy wielostronnej, sprzyjajcej zacienieniu wsppracy polsko-rosyjskiej w dziedzinie bezpieczestwa, to obchodzca w 2013 r.

20

A. Loukianova, Cooperative Airspace Security in the Euro-Atlantic Region, CISSM Working Paper,
maj 2011 r., www.cissm.umd.edu/papers/files/cooperative_airspace_security_in_the_euro__525.pdf
(dostp: 23 wrzenia 2013 r.).
21
VIGILANT SKIES 2013, http://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/4886,VIGILANT-SKIES-2013.
html (dostp: 1 padziernika 2013 r.).

36

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

dziesiciolecie Proliferation Security Initiative (PSI, Inicjatywa Krakowska)22.

Jej celem jest uniemoliwienie nielegalnego obrotu broni masowego raenia (BMR), rodkami jej przenoszenia oraz materiaami i technologiami do
jej produkcji. Osigniciu tego celu suy rozwinicie wsppracy w zakresie
operacji zatrzymywania nielegalnych adunkw transportowanych drog
morsk, lotnicz lub ldow. Na stae w pracach PSI uczestnicz przedstawiciele 20 pastw (w tym Polska i Rosja). Bior one udzia w posiedzeniach
grupy ekspertw operacyjnych, w czasie ktrych omawiane s kwestie wywiadowcze, celne, prawne itp., zwizane z dziaaniami przechwytywania
BMR. W trakcie tych spotka analizowane i planowane s kolejne wiczenia, w ktrych bior udzia suby pastw uczestniczcych i popierajcych
PSI. Obecnie w pracach Inicjatywy Krakowskiej wspuczestniczy lub popiera j ponad 90 pastw.
W stosunku do pastw Europy Wschodniej Polska stoi na stanowisku
ich podmiotowoci, w tym swobody wyboru sojuszy. Na forum UE naley
do pastw zabiegajcych o rozwj Partnerstwa Wschodniego, a na forum
NATO opowiada si za polityk otwartych drzwi. Obie inicjatywy s wanym instrumentem budowy tosamoci tych organizacji, ale suy maj
przede wszystkim wsparciu procesu transformacji ustrojowej za Bugiem.
Niestety, w tym obszarze relacji z Rosj w trakcie ostatnich piciu lat niewiele si zmienio. Rosja nadal prowadzi mikkimi i twardymi metodami
polityk podporzdkowania sobie byych republik radzieckich i niedopuszczenia do ich integracji z instytucjami wiata zachodniego23. Przykadem
tego zjawiska jest kwestia trzeciego pakietu energetycznego UE. Nakazuje on
m.in. oddzielenie dziaalnoci wydobywczej, przesyowej i obrotowej (sprzeda), zagwarantowanie dostpu strony trzeciej do magistrali i wzmacnia
pozycj regulatora. Strona rosyjska uznaje te rozwizania za zdecydowanie
niekorzystne, w tym dla interesw Gazpromu, i wywiera presj na derogacje
nie tylko w stosunku do Ukrainy i Modawii (ktre przyjm trzeci pakiet
energetyczny UE w ramach czonkostwa we Wsplnocie Energetycznej), ale
take w stosunku do pastw unijnych (np. Litwy czy Bugarii).
Miesice poprzedzajce III szczyt Partnerstwa Wschodniego w Wilnie
2829 listopada 2013 r. dostarczyy kolejnych przykadw aktywnoci Rosji
22

www.psi.msz.gov.pl
Spord bogatej literatury tego przedmiotu warto poleci wydan ostatnio pozycj autorstwa wybitnego brytyjskiego ukrainoznawcy: J. Sherr, Hard Diplomacy and Soft Coercion. Russias influence
abroad, Royal Institute of International Affairs 2013, w szczeglnoci s. 5964. Tam te aktualna bibliografia.
23

37

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

wymierzonej w proces zblienia Armenii, Azerbejdanu, Biaorusi, Gruzji,

Modawii i Ukrainy z UE. 16 lipca 2013 r. Rosja anulowaa kwoty na bezcowe dostawy ukraiskich rur stalowych, stanowicych najwaniejsz pozycj
eksportu Ukrainy do Rosji. 29 lipca 2013 r. Rosja wprowadzia embargo na
produkty koncernu cukierniczego Roshen, nalecego do ukraiskiego oligarchy Petra Poroszenki. Na przeomie lipca i sierpnia 2013 r. strona rosyjska
zacza stosowa rygorystyczne kontrole celne wobec 40 firm ukraiskich
(a nastpnie wobec wszystkich ukraiskich eksporterw), okresowo paraliujc handel dwustronny. 10 wrzenia 2013 r. Rosja wprowadzia cakowity
zakaz importu modawskiego wina (z wyjtkiem marek naddniestrzaskich)
pod pretekstem zagraania zdrowiu. 17 wrzenia 2013 r. rodki masowego
przekazu doniosy o wprowadzeniu w Rosji obostrze w stosunku do migrantw zarobkowych z Modawii. Wreszcie, w poowie wrzenia 2013 r.
rosyjskie suby celne rozpoczy szczegowe kontrole tirw na granicy
z Litw, sprawujc w drugiej poowie roku unijn prezydencj24. Polscy
europosowie (Jerzy Buzek, Jacek Saryusz-Wolski, Jacek Protasiewicz, Lena
Kolarska-Bobiska, Krzysztof Lisek) aktywnie uczestniczyli w opracowaniu
projektu rezolucji Parlamentu Europejskiego przyjtej 12 wrzenia 2013 r.
i potpiajcej naciski Rosji na pastwa Partnerstwa Wschodniego w kontekcie szczytu tej inicjatywy w Wilnie25.
Polityka gospodarcza i polityka zagraniczna w przypadku Rosji id zatem w parze. Warto w tym kontekcie przeanalizowa stan polsko-rosyjskiej
wsppracy gospodarczej po piciu latach polityki normalizacji. Warto
dwustronnej wymiany towarowej w 2012 r. zbliya si do rekordowych
38 mld dolarw26. W polskim eksporcie dominuj produkty elektromaszynowe (41 proc.), chemiczne (19,5 proc.) i rolno-spoywcze (13 proc.).
Rosja sprzedaje do Polski przede wszystkim produkty mineralne (7374
proc.)27.

24

Dalsze naciski Rosji, Euractiv, 16 wrzenia 2013 r., www.euractiv.pl/polityka-zagraniczna/artykul/

dalsze-naciski-rosji-005011 (dostp: 23 wrzenia 2013 r.).
25
Rezolucja nr 2013/2826(RSP), www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-2013-0383&language=PL&ring=P7-RC-2013-0389 (dostp: 23 wrzenia 2013 r.).
26
M. Ociepka, A. Madej, P. Masajo, Oglna charakterystyka poziomu i dynamiki rozwoju dwustronnych stosunkw gospodarczych Polski z Rosj, Twj Rynek. . Biuletyn Wydziau Promocji
i Handlu Ambasady RP w Moskwie, nr 5/2013, s. 1618.
27
Informacja o wsppracy gospodarczej z Federacj Rosyjsk, www.mg.gov.pl/files/upload/16597/
NOTATKA%20O%20WSP%C3%93%C5%81PRACY%20Z%20ROSJ%C4%84.rtf, s. 4 (dostp: 26 sierpnia 2013 r.).

38

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

Zasadne wydaje si pytanie, czy lub na ile stan dwustronnej wsppracy handlowo-inwestycyjnej zwizany jest z politycznym klimatem na linii
Polska-Rosja? Prawd jest, e wybrane sektory produkcji paday ofiar politycznego ochodzenia, jak w przypadku rosyjskiego embarga na polskie
miso i produkty pochodzenia rolinnego w latach 2005200828. czna
warto polskiego eksportu do Rosji w latach 20002012 wzrosa z gr
dziesiciokrotnie29, mimo e klimat polityczny w tym okresie dynamicznie si zmienia. Dobrym wynikom dwustronnej wymiany w 2012 r. nie
towarzyszy natomiast awans na licie handlowych partnerw Rosji w UE.
Polska tradycyjnie zajmuje 5. lub 6. pozycj. Wie si to z tym, e wszystkie pastwa UE notuj wzrost wartoci handlu z Rosj, bo stosunkowo
dobrze poradzia sobie ona z kryzysem ekonomicznym i odbudowaa popyt wewntrzny na dobra przetworzone. W zwizku z powrotem wysokich cen na surowce energetyczne nie ulega take zmianie niekorzystny
dla Polski bilans handlowy (warto importu z Rosji blisko trzykrotnie
przewysza warto naszego eksportu w zwizku z iloci sprowadzanej
ropy i gazu).
Polska jest liczcym si odbiorc rosyjskiego gazu ziemnego (9 mld m3
rocznie na 14 mld m3 zuywanego surowca) i ropy (ponad 90 proc. przetwarzanego w polskich rafineriach surowca pochodzi z Rosji). Rosja promuje
w Polsce projekt zakupu energii elektrycznej z elektrowni atomowej, majcej
powsta w obwodzie kaliningradzkim. Interesy obu stron nie zawsze s ze sob
zbiene, co nie dziwi w stosunkach midzy dostawc a odbiorc. Kontrowersje
dotycz nie tylko wspomnianej elektrowni kaliningradzkiej, ale rwnie omijajcego Polsk gazocigu Nord Stream i ropocigu BTS-230.
Zasadnicze zmiany w delikatnym obszarze polsko-rosyjskich relacji, jakim jest bezpieczestwo energetyczne, zwizane bd z procesem tworzenia
polityki energetycznej UE. Odcicie przez Rosj dostaw surowca przez terytorium Ukrainy w styczniu 2009 r. skonio unijne rzdy do rozbudowy pocze wewntrznych, przyspieszenia prac nad przyjciem kolejnych regula-

28

B. Cichocki, Polityka Polski wobec Rosji [w:] Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej 2009, PISM,
Warszawa 2009, s. 121122.
29
Dane za: Broszura informacyjna eksportera po rynku Federacji Rosyjskiej, Wydzia Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady RP w Moskwie, Moskwa 2011, s. 34; M. Ociepka, A. Madej, P. Masajo,
Oglna charakterystyka..., op.cit., s. 16.
30
T. Stpie, A. Zawisza, Bezpieczestwo energetyczne a suwerenno pastwowa, New Direction
The Foundation for European Reform, czerwiec 2011, http://omp.org.pl/pokazZalacznik.php?idZalaczniki=29 (dostp: 26 sierpnia 2013 r.).

39

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

cji liberalizujcych sfer energetyczn i dywersyfikacji dostaw31. Najoglniej

rzecz ujmujc, Polska opowiada si za stosowaniem wobec dostawcw gazu
spoza UE tych samych zasad, ktre obowizuj podmioty unijne. Dotyczy to
take, wspomnianego ju, przyjtego w 2009 r. trzeciego pakietu energetycznego UE (wszed w ycie w marcu 2011 r.).
Pi lat polityki normalizacji nie przynioso zmian w obszarze dwustronnych relacji inwestycyjnych. Rosyjscy inwestorzy s w Polsce praktycznie
nieobecni. W 2012 r. rosyjskie inwestycje w Polsce w rachunku skumulowanym wyniosy zaledwie 60 mln dolarw, czyli na poziomie bdu statystycznego. Polskie inwestycje w Rosji w rachunku skumulowanym na koniec
2012 r. wyniosy przeszo dziesiciokrotnie wicej, ale obiektywnie i tak jest
to niewiele, gdy opieway one na kwot 702 mln dolarw. Dla porwnania czeskie inwestycje w Rosji w rachunku skumulowanym przekroczyy
w 2012 r. 1,2 mld dolarw32 przy wartoci obrotw handlowych ok. 10 mld
dolarw w tym samym roku33.
Co ciekawe, geografia polskich inwestycji uzaleniona jest od dostpu do
surowcw z jednej strony i rynkw zbytu z drugiej. Std w rankingu polskich
inwestycji wysok pozycj zajmuj obwody nowogrodzki i moskiewski,
a wic nie te pooone najbliej wzgldem Polski. Warunki, ktre uzyskuj
tam polscy inwestorzy, okazuj si bardziej atrakcyjne ni ulgi celne w starego typu specjalnych strefach ekonomicznych (obwd kaliningradzki).
Istotne znaczenie dla polsko-rosyjskich relacji gospodarczych ma rozwj
Partnerstwa dla Modernizacji UE-Rosja34. Inicjatywa zostaa ogoszona na
unijno-rosyjskim szczycie w Rostowie nad Donem w 2010 r. Jej celem jest
dynamizacja wsppracy w czterech wsplnych przestrzeniach UE-Rosja:
a) gospodarczej i rodowiska;
b) wolnoci, bezpieczestwa wewntrznego i sprawiedliwoci;
31
P. Jakubowski, R. Miland, P. Woniak, Mechanizmy reagowania kryzysowego w przypadku zaburze dostaw energii, New Direction The Foundation for European Reform, czerwiec 2011, s. 2124,
www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&cad=rja&ved=0CCwQFjAA&url=http%3A%2F%2Fomp.org.pl%2FpokazZalacznik.php%3FidZalaczniki%3D28&ei=2GYcUuflNsGXtQajyYHQBg&usg=AFQjCNF35bNcdaU4e5ANB96t2oodcAQLLg&bvm=bv.51156542,d.Yms
(dostp: 27 sierpnia 2013 r.).
32
Dane przedstawicielstwa handlowego FR w Czechach, www.rustrade.cz/invest-czech (dostp:
24 wrzenia 2013 r.).
33
Neas: Czechs see great potential for investments in Russia, Prague Daily Monitor, 28 maja 2013 r.,
http://praguemonitor.com/2013/05/28/ne%C4%8D-czechs-see-great-potential-investments-russia
(dostp: 24 wrzenia 2013 r.).
34
Progress Report agreed by the Coordinators of the EU-Russia Partnership for Modernisation for
Information to the EU-Russia Summit of 21 December 2012, http://eeas.europa.eu/delegations/russia/
documents/eu_russia/p4mdec2012_en.pdf (dostp: 24 wrzenia 2013 r.).

40

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

c) bada naukowych, edukacji i kultury;

d) bezpieczestwa zewntrznego.
Partnerstwo dla Modernizacji promuje reformy wolnorynkowe i wzajemne inwestycje, innowacyjno, efektywno energetyczn, ujednolicenie norm
i standardw technicznych, ochron wasnoci intelektualnej itp., ale jednoczenie zobowizuje do usprawnienia systemu sdowego, walki z korupcj
oraz wspierania kontaktw midzyludzkich i dialogu obywatelskiego.
Polska wspara t inicjatyw jako mechanizm kompleksowej modernizacji rosyjskiego ycia spoeczno-ekonomicznego, akcentujc przy tym rwnowano wymiarw inwestycyjno-technologicznego i spoeczno-politycznego35. Rwnoczenie Polska wraz z unijnymi partnerami podkrela
nadrzdno negocjowanej obecnie umowy PCA-2 nad Partnerstwem dla
Modernizacji.
W nawizaniu do wymiaru spoecznego naley wspomnie o rezultatach
polityki normalizacji w zakresie intensyfikacji kontaktw midzyludzkich.
W szczeglnoci, dyplomacje Polski i Rosji po kilkuletnich wysikach uzyskay w 2011 r. zgod UE na wyjtkowe potraktowanie przypadku obwodu kaliningradzkiego. Dwustronna umowa o ruchu bezwizowym obejmuje cay rosyjski region z jednej strony i przygraniczny pas po stronie polskiej36. Od momentu wprowadzenia w ycie porozumienia centra handlowe
w Trjmiecie i Olsztynie odnotowuj znaczcy wzrost klientw37. Wikszym
zainteresowaniem cieszy si take oferta turystyczna i kulturalna polskich
powiatw przygranicznych. Polsko-rosyjska umowa o przygranicznym ruchu bezwizowym zasuguje na szczegln uwag w kontekcie toczcych si
intensywnie od kilku lat rozmw UE-Rosja o liberalizacji reimu wizowego.
Wspomniana umowa ma jednak take konsekwencje negatywne. Ze wzgldu na skal naduy przy wwozie na terytorium RP tytoniu, alkoholu i paliwa z pominiciem opaty akcyzowej Polska zmuszona zostaa w poowie
2013 r. przyj ograniczenia administracyjne38.

35

Sikorski: czas na caociow umow UE-Rosja, PAP, 11 marca 2013 r.

Por. J. Rogoa, A. Wierzbowska-Miazga, I. Winiewska, Wyspa na uwizi. Kaliningrad midzy
Moskw a UE, Prace OSW, nr 41, Warszawa, lipiec 2012, s. 4850.
37
May ruch graniczny z obwodem kaliningradzkim bardzo popularny. Coraz wicej Rosjan kupuje
w Polsce, Dziennik Batycki, 30 lipca 2013 r., www.dziennikbaltycki.pl/artykul/957132,maly-ruchgraniczny-z-obwodem-kaliningradzkim-bardzo-popularny-coraz-wiecej-rosjan-kupuje-w-polsce,id,t.html?cookie=1 (dostp: 24 wrzenia 2013 r.).
38
Por. A. Ambroziak, MEGAszmugiel, Nasz Dziennik z 14 czerwca 2013 r.
36

41

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

Innym typem dziaa w obszarze rozwoju kontaktw midzyludzkich

s programy wymiany modziey, uzgodnione przez ministerstwa edukacji i sportu Rzeczypospolitej i Federacji Rosyjskiej. Samo tylko Centrum
Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w 2012 r. objo takimi programami ponad p tysica osb39. O randze wymiany modziey wiadczy patronat, ktrym prezydenci obu pastw objli podpisanie stosownej umowy
w grudniu 2010 r. w Warszawie.

Ku budowie waciwego poziomu zaufania w sferze bezpieczestwa

Polityka bezpieczestwa w relacjach polsko-rosyjskich prowokuje bodaj
najwicej kontrowersji i spekulacji. Wystarczy wspomnie niektre reakcje
rosyjskich urzdnikw na decyzj o budowie amerykaskiej bazy rakiet przechwytujcych w Redzikowie40 czy zaniepokojenie polskiej opinii publicznej
wiczeniami wojskowymi Zapad w 2009 r. i w 2013 r.41. Z tego m.in. wzgldu
warto powici rozwojowi stosunkw w tej sferze osobny rozdzia.
Na pocztku lat 90. XX w. w pokojowy sposb zdemontowane zostay elementy systemu jataskiego, zakoczy ywot Ukad Warszawski, a z pastw
Europy rodkowej wyprowadzono radzieckie wojska. Rozpocz si proces
konsolidacji Zachodu i integracji Rosji z paneuropejskim organizmem bezpieczestwa kooperatywnego Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy
w Europie. Pastwa Europy rodkowej stay si elementem instytucji zachodnich. Rosja znalaza si na uboczu, otrzymujc jednak specjalny, partnerski status w stosunkach z NATO i UE. Wypracowany na pocztku lat 90.
model wsppracy przetrwa 20 lat.
Istniejcy system bezpieczestwa w szczeglnoci jego NATOcentryczny charakter i wyczenie Rosji z procesu decyzyjnego na obszarze na Zachd od Bugu by w peni satysfakcjonujcy z punktu widzenia
pastw zachodnich, w tym Europy rodkowej. Mimo wszystko, ju wtedy
jasne byo, e bez uoenia relacji z Rosj Europa nie bdzie w stanie zrealizowa swoich globalnych ambicji.
39
Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Pojednania. Sprawozdanie z dziaalnoci w roku 2012,
s. 29-32, www.cprdip.pl/main/file.php?id=177&w=600&h=400&bgnews=0 (dostp: 24 wrzenia 2013 r.).
40
: [Makarow: Sztab Generalny nie wyklucza uderzenia uprzedzajcego w europejskie instalacje systemu obrony przeciwrakietowej], 3 maja 2012 r., www.rg.ru/2012/05/03/evropro-anons.html (dostp: 25 wrzenia 2013 r.).
41
W. Gowacki, Manewry Zapad 2013: Armie Putina i ukaszenki trenuj wojn z Polsk, Polska
The Times, 23 wrzenia 2013 r.

42

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

Tymczasem Rosja dc do utrzymania globalnego statusu zbudowaa w latach 90. wasny system bezpieczestwa regionalnego oparty na
Wsplnocie Niepodlegych Pastw i Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie
Zbiorowym. wczesne rosyjskie propozycje mechanizmu stosunkw
z Zachodem byy jednak niezdecydowane, wewntrznie sprzeczne lub wtpliwe pod wzgldem wiarygodnoci. Np. w sierpniu 1993 r. prezydent Borys
Jelcyn zaproponowa przywdcom pastw NATO wspprac z Rosj na zasadach nadrzdnych wobec relacji Sojuszu z pastwami Europy rodkowej.
Propozycja pozostaa bez odpowiedzi. Jej adresaci nie mieli nic przeciwko
podwyszeniu roli (i odpowiedzialnoci) Rosji w ramach europejskiego systemu bezpieczestwa, ale nie byli gotowi przyzna jej prawa weta w stosunku do polityki NATO (w tym polityki rozszerzenia)42.
W ocenie rzdu D. Tuska Polska nigdy nie bya tak bezpieczna jak
obecnie43. Niemniej wyzwaniem pozostaje odmienne traktowanie Europy
rodkowej przez Rosj na tle Zachodu. W 1997 r. NATO zobowizao si
(m.in. w Akcie stanowicym o podstawach wzajemnych stosunkw, wsppracy i bezpieczestwa z 1997 r.) nie rozmieszcza na terytorium nowych
pastw czonkowskich si znaczcych bojowo (substantial combat forces).
Rosja postuluje skonkretyzowa to oglne pojcie, proponujc bardzo niskie
limity uzbrojenia, rozmieszczenie ktrego byoby dopuszczalne w przypadku pastw przyjtych do NATO od 1999 r.44. Zgoda na te propozycje tworzyaby jednak rne statusy bezpieczestwa wewntrz Sojuszu. Podobnie jest
z propozycj Rosji dotyczc sektorowego systemu obrony przeciwrakietowej NATO-Rosja, w ramach ktrego ta ostatnia miaaby odpowiada za bezpieczestwo pastw pooonych midzy Batykiem a Morzem Czarnym45.
W dyskusji o przyszoci stosunkw polsko-rosyjskich nie sposb take
pomin kwesti nieprzejrzystoci zwizanej z procesem modernizacji organizacyjnej i technicznej rosyjskich si zbrojnych i zwizanej z tym roli siy
w polityce zagranicznej Rosji. Groby rozmieszczenia w obwodzie kaliningradzkim rakiet Iskander-M (zdolnych do przenoszenia taktycznych gowic
nuklearnych na odlego ok. 500 km), wypowied prezydenta Wadimira
42

J. M. Nowak, Od hegemonii do agonii. Upadek Ukadu Warszawskiego polska perspektywa, Warszawa 2011, s. 229231.
43
Tusk: Polska nie bya nigdy tak bezpieczna jak obecnie, PAP, 18 listopada 2010 r.
44
Russia wants cap on NATO troops: report, AFP, 27 padziernika 2010 r.
45
. , [Wspczesny
etap dialogu o wsppracy w obszarze obrony przeciwrakietowej] [w:] :
? [Obrona przeciwrakietowa: konflikt czy wsppraca], pod
red. A. Arbatowa i W. Dworkina, Moskiewski Orodek Carnegie, Moskwa 2012, s. 169.

43

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

Putina o sztucznym charakterze pastwa ukraiskiego (Bukareszt, 4 kwietnia 2008 r.), inwazja na Gruzj w sierpniu 2008 r. czy wiczenia wojskowe
z cyklu Zapad mog mie bezporedni wpyw na bezpieczestwo Polski.
Dokadnie rzecz ujmujc, maj one prowadzi do ograniczenia swobody
podejmowania decyzji przez wadze Rzeczypospolitej na arenie midzynarodowej przede wszystkim w sferze obronnoci46.
W kontekcie denia do ograniczenia swobody dziaania wadzom RP
naley postrzega problem europejskich arsenaw taktycznej broni jdrowej (TBJ). Rosja posiada a 23 tys. sztuk tej broni. Skadaj si na to bomby
grawitacyjne, torpedy, bomby gbinowe, a take gowice uywane w systemach defensywnych, np. S-30047. Liczebno rosyjskiego arsenau TBJ nie
zostaa jednak nigdy oficjalnie potwierdzona. Z deklaracji przedstawicieli
si zbrojnych FR wynika jedynie, e zlikwidowano okoo 70 proc. gowic
w porwnaniu do puapw zimnowojennych (brakuje jednak punktu odniesienia). Brak jest te danych na temat sposobw likwidacji broni. Uycie TBJ
do powstrzymania reakcji pastw zachodnich na konflikty lokalne z udziaem Rosji jest elementem rosyjskich (rosyjsko-biaoruskich) wicze wojskowych.
Powysze pozwala twierdzi, e Federacja Rosyjska kompensuje za pomoc TBJ przewag USA i jej sojusznikw w konwencjonalnych rodkach
uzbrojenia48. Doktryna Rosji w sprawie TBJ moe by take motywowana
przewiadczeniem o rosncym zagroeniu ze strony pastw azjatyckich,
przede wszystkim Chin49. Zdolno Rosji do przeciwdziaania nowym
wyzwaniom na tym obszarze zostaa znacznie osabiona po podpisaniu
w 1987 r. z USA Ukadu o cakowitej likwidacji rakiet krtszego i poredniego zasigu (INF)50.

46

Co ciekawe, w tradycyjnie spornej kwestii stosunkw z Rosj w sferze polityki bezpieczestwa

w onie UE oraz midzy UE a USA nastpuje zblienie pogldw od momentu rozpoczcia trzeciej
kadencji prezydenckiej przez W. Putina. Por. S.P. Roberts, Russia as an international actor..., op.cit.,
m.in. s. 3638.
47
I. Sutyagin, Atomic Accounting. New Estimate of Russias Non-Strategic Nuclear Forces, Occasional
Paper, listopad 2012 r., Royal United Services Institute.
48
A. Diakov, E. Miasnikov, T. Kadyshev, Nuclear Reductions After New START: Obstacles and Opportunities, Arms Control Today, vol. 41, maj 2011 r.
49
B. Gertz, Number the Nukes. Ex-Russian strategic commander says new Chinese missiles threaten
1987 U.S.-Russia arms treaty, The Washington Free Beacon, 14 grudnia 2012 r., http://freebeacon.
com/number-the-nukes (dostp: 27 wrzenia 2013 r.).
50
Z. Lachowski, Nuklearne rozbrojenie i nieproliferacja: geneza, stan i perspektywy, Bezpieczestwo
narodowe, nr 22, Biuro Bezpieczestwa Narodowego, Warszawa 2012, s. 67-68.

44

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

Znaczna cz wycofanych z uycia rosyjskich adunkw jest skadowana

w magazynach, oczekujc na utylizacj. Rosyjska przewaga w TBJ (w tym
nierozmieszczonej) wynosi 10 do 151. Rosja ma moliwo wykorzystania TBJ do wykonania ataku na wszystkie typy celw. Rwnie ten rodzaj
uzbrojenia poddany jest modernizacji, w tym rodki jego przenoszenia: rakiety Iskander, myliwiec bombardujcy SU-34 oraz okrt podwodny klasy
Jasien.
Dla porwnania (wedug danych FAS52) USA posiadaj operacyjnie rozmieszczonych ok. 200 sztuk tej broni w szeciu bazach w Europie w ramach si NATO.
Strona rosyjska uzalenia rozpoczcie rozmw o redukcji arsenaw TBJ
m.in. od jednostronnego wycofania amerykaskiego uzbrojenia tego typu
z Europy, zniszczenia instalacji pozwalajcych na jego stacjonowanie na
kontynencie oraz od rezygnacji USA z budowy systemu obrony przeciwrakietowej w Europie (European Phased Adaptive Approach)53. Warunki te
wskazuj, e Rosja de facto nie jest gotowa do podjcia omawianej kwestii.
Polska jest aktywna na arenie midzynarodowej w zakresie tematyki TBJ54,
m.in. w ramach Non-Proliferation and Disarmament Initiative (NPDI)55.
Prby angaowania Rosji w kwestii TBJ podejmowane s take w formacie
NATO-Rosja. Podczas szczytu NATO w Chicago w 2012 r. przyjto Przegld
Polityki Obrony i Odstraszania (DDPR). Zawiera on ocen (art. 2), e siy
nuklearne Sojuszu w obecnym ksztacie, strukturze i liczebnoci w peni zapewniaj efektywno i skuteczno odstraszania56. Jednoczenie, dostrzega
si moliwo dalszej redukcji TBJ NATO na zasadzie wzajemnoci w odniesieniu do rosyjskiego potencjau TBJ (art. 21). Na takie sformuowania
mogy wpyn postulaty zaprezentowane we wsplnej inicjatywie szefw
dyplomacji Polski i Norwegii Radosawa Sikorskiego i Jonasa Stre z kwiet-

51

From Mutual Assured Destruction to Mutual Assured Stability, National Resources Defense Council Report, marzec 2013 r., s. 6.
52
Status of World Nuclear Forces, Federation of American Scientists, www.fas.org/programs/ssp/
nukes/nuclearweapons/nukestatus.html (dostp: 27 sierpnia 2013 r.).
53
. , [Subtelno Zachodu
w kwestii redukcji zbroje], , 1 marca 2013 r.
54
A. Somerville, I. Kearns, M. Chalmers, Poland, NATO and Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, Occasional Paper, luty 2012, Royal United Services Institute, European Leadership Network.
55
T. Ogilvie-White, Australia and the Non-Proliferation and Disarmament Initiative: difficult times for
disarmament diplomacy, Policy Analysis 110, 27 maja 2013 r., Australian Strategic Policy Institute.
56
Detterence and Defence Posture Review, www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_87597.
htm?mode=pressrelease (dostp: 27 wrzenia 2013 r.).

45

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

nia 2010 r.57. Kada ona nacisk na konieczno zwikszenia rodkw przejrzystoci i budowy zaufania oraz na potrzeb wczenia TBJ w szerszy kontekst reimu kontroli zbroje. Wskazywaa, e postp w wyej wymienionej dziedzinie powinien by uwarunkowany wzajemnoci dziaa ze strony rosyjskiej, ktra wci utrzymuje liczny arsena tej kategorii uzbrojenia
w pobliu granic NATO. Polsko-norweskie propozycje w kwestii wzajemnej
(NATO-Rosja) przejrzystoci arsenaw i budowy zaufania zostay przywoane w formie drugiego dokumentu roboczego podczas spotkania ministrw
spraw zagranicznych pastw NATO w Berlinie 1415 kwietnia 2011 r.
Zgodnie z ustaleniami na forum NATO, 78 lutego 2013 r. w Warszawie
odbyo si seminarium o TBJ, wsporganizowane przez Polsk i Norwegi.
Seminarium sprzyjao rozwiniciu otwartego dialogu na temat przejrzystoci arsenaw TBJ w Europie poprzez wkad do dyskusji think-tankw, ekspertw oraz przedstawicieli wiata nauki i orodkw akademickich58.
Zagadnienie TBJ jest dobrym przykadem konsekwentnego dziaania Polski wobec Rosji opartego na zasadzie konstruktywnego zaangaowania i odpowiedzialnoci. Przywiecaj one take kontaktom Biura
Bezpieczestwa Narodowego z Aparatem Rady Bezpieczestwa Federacji
Rosyjskiej.
W listopadzie 2012 r. mina pitnasta rocznica podpisania Protokou
o wsppracy midzy tymi instytucjami, ktry do dzi jest formaln podstaw kooperacji. W praktyce relacje wypeniay regularne spotkania szefw
i ich zastpcw, co w okresie bezporednio po przyjciu Polski do NATO
(i operacji Sojuszu w Jugosawii) odegrao istotn rol stabilizujc w stosunkach polsko-rosyjskich. W tym kontekcie na uwag zasuguj take
spotkania sekretarzy rad bezpieczestwa Polski, Biaorusi, Rosji i Ukrainy
w latach 20022004 (sowiaska czwrka). Sprzyjay one budowie zaufania i przejrzystoci wok draliwych kwestii wsplnego ssiedztwa Polski
i Rosji. W zmienionych po pomaraczowej rewolucji, rosyjsko-biaoruskich
konfliktach surowcowych i wojnie rosyjsko-gruziskiej warunkach, strona
ukraiska wystpia z inicjatyw spotka sekretarzy rad bezpieczestwa
Polski, Biaorusi i Ukrainy. Do spotkania trjstronnego na najwyszym
szczeblu (Aleksander Szczygo, Jurij adobin oraz Raisa Bohatyriowa) doszo raz, w Kijowie 23 czerwca 2009 r. W padzierniku 2009 r. w Warszawie
57

Minister Radosaw Sikorski z wizyt w Oslo, MSZ, 9 kwietnia 2010 r., www.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/wiadomosci/aktualnosc_34833?printMode=true (dostp: 27 wrzenia 2013 r.).
58
P. Schulte et al., The Warsaw Workshop: Prospects for Information Sharing and Confidence Building
on Non-Strategic Nuclear Weapons in Europe, PISM, Warszawa, kwiecie 2013.

46

STOSUNKI Z ROSJ PO PICIU LATACH POLSKIEJ POLITYKI NORMALIZACJI

odbyo si kolejne posiedzenie, ale na szczeblu roboczym. Ustanowiony

przez BBN kana komunikacji umoliwia kontynuowanie rozmw dwustronnych rwnie w okresach przestojw w kontaktach na szczeblu prezydenckim i rzdowym, czego przykadem byy konsultacje Wadysawa
Stasiaka i Igora Iwanowa w czerwcu 2007 r. w Moskwie z udziaem licznych przedstawicieli rzdowych resortw. Rewizyta sekretarza RB Federacji
Rosyjskiej w Warszawie jesieni 2007 r. zostaa odwoana po ogoszeniu
przedterminowych wyborw do Sejmu.
Kontakty BBN-Aparat Rady Bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej (ARB
FR) nabray dynamiki po spotkaniu sekretarzy rad bezpieczestwa Polski
i Rosji Stanisawa Kozieja i Nikoaja Patruszewa 9 maja 2010 r. w Moskwie
na marginesie midzynarodowych obchodw 65. rocznicy zwycistwa
w II wojnie wiatowej. N. Patruszew (obok wysokich przedstawicieli Niemiec
i Ukrainy) wzi udzia w obchodach 20-lecia BBN w Warszawie 31 stycznia
2011 r., a nastpnego dnia po rozmowach dwustronnych w Biurze podpisano
dwuletni plan wsppracy. Obok spotka na szczeblu sekretarzy i konsultacji ich zastpcw przewiduje on raz do roku organizacj polsko-rosyjskich
okrgych stow eksperckich. Ponadto, od 2011 r. wcznie szef BBN jest
co roku zapraszany na midzynarodowe konferencje sekretarzy rad bezpieczestwa organizowane przez ARB FR (uczestniczy rednio 50 delegacji
narodowych59). Dla BBN jest to okazja do przedstawienia interesw bezpieczestwa RP na szerokim forum i podejmowania wsppracy dwustronnej
z partnerami z caego wiata.
Seria spotka dwu- i wielostronnych BBN-ARB FR w latach 20102012
sprzyjaa potwierdzeniu konstruktywnej postawy Polski wobec rosyjskiego
partnera, podniesieniu poziomu przejrzystoci i utrzymaniu regularnoci
dialogu dwustronnego w okresie nasilenia si antyzachodniej retoryki Rosji
59
,
[O pierwszym midzynarodowym spotkaniu wysokich przedstawicieli, odpowiedzialnych za kwestie bezpieczestwa], 29 wrzenia 2010 r., www.scrf.gov.ru/news/20/610.html (dostp:
27 wrzenia 2013 r.); ,
[O drugim midzynarodowym spotkaniu wysokich przedstawicieli, odpowiedzialnych za kwestie bezpieczestwa], 23 wrzenia 2011 r., www.scrf.gov.ru/news/19/674.html
(dostp: 27 wrzenia 2013 r.); ,
[O trzecim midzynarodowym spotkaniu wysokich przedstawicieli, odpowiedzialnych za kwestie bezpieczestwa], 8 czerwca 2012 r., www.scrf.gov.ru/news/720.
html (dostp: 27 wrzenia 2013 r.);
, , . .
[Owiadczenie przewodniczcego O czwartym midzynarodowym spotkaniu wysokich przedstawicieli, odpowiedzialnych za kwestie bezpieczestwa, N. P. Patruszewa], 4 lipca 2013 r., www.scrf.gov.
ru/news/794.html (dostp: 27 wrzenia 2013 r.).

47

BEZPIECZESTWO NARODOWE nr III (27), 2013

w zwizku z postpem budowy natowskiego systemu obrony przeciwrakietowej w Europie, operacj Sojuszu w Libii czy kryzysem syryjskim.
Po 1997 r. kontakty BBN-ARB FR nie raz odegray rol mechanizmu antykryzysowego w stosunkach polsko-rosyjskich. W ostatnich latach sprzyjay za zwikszeniu przejrzystoci intencji stojcych za decyzjami obu stron
w sferze polityki bezpieczestwa. Obecnie, w zwizku z niedostatecznym
poziomem przewidywalnoci rozwoju sytuacji wewntrznej w Rosji po powrocie W. Putina na Kreml, relacji Rosji z byymi republikami radzieckimi
czy dialogu NATO-Rosja kontakty BBN z ARB FR mog w dalszym cigu
by korzystne z punktu widzenia interesw bezpieczestwa RP.

Zakoczenie
Stosunki midzypastwowe s procesem, ktrym mona zarzdza z lepszym lub gorszym skutkiem, ale nie stanem, ktry daje si raz na zawsze
zadekretowa. Bez wzgldu na to, czy po piciu latach polityki normalizacji w stosunkach z Rosj uznamy, e szklanka jest do poowy pena, czy do
poowy pusta konieczne jest kontynuowanie wysikw na rzecz realizacji
interesw Polski w odniesieniu do jej najwikszego ssiada. W przeciwnym
wypadku w stosunkach polsko-rosyjskich nastpi regres.
Zasadne wydaje si pytanie, czy strategia normalizacji jest w stanie utrzyma dynamik wsppracy dwustronnej. Przedstawiona powyej analiza
skania ku wnioskowi, e podana jest nowa inicjatywa polityczna. Powinna
ona by zrozumiaa dla opinii publicznych w Polsce i Rosji, a wic dotyczy
kwestii pierwszoplanowych. Powinna ponownie wyzwoli pozytywn energi spoeczn, ktra wypalia si w wyniku rozczarowania towarzyszcego
rosyjskiemu ledztwu w sprawie katastrofy smoleskiej, niewypenieniu
zobowiza odnonie do akt katyskich i kolejnym rosyjsko-biaoruskim
wiczeniom wojskowym w pobliu granic NATO.

48