C

C.. N
Noorrtth
hccoottee P
Paarrk
kiin
nssoon
n

PRAWO PARKINSONA
czyli w pogoni za postpem
Z jzyka angielskiego przeoy
Juliusz Kydryski

P
Prrzzeed
dm
moow
waa
Ludzie bardzo modzi, nauczyciele, a take ci, ktrzy pisz ksiki
z zakresu historii ustroju, nauk politycznych i problemw wspczesnych,
wyobraaj sobie, e wiat jest w wikszym lub mniejszym stopniu miejscem
rozsdnym. Przedstawiaj oni wybory deputowanych jako gosowanie na
tych, do ktrych lud ma zaufanie. Pokazuj, jak najmdrzejsi i najlepsi
spord nich zostaj ministrami. Pokazuj, jak dyrektorzy przedsibiorstw,
wybrani przez udziaowcw, wybieraj z kolei na odpowiedzialne stanowiska
tych, ktrzy dowiedli swych zdolnoci, penic podrzdniejsze funkcje.
Istniej ksiki, w ktrych gosi si tego rodzaju twierdzenia albo te milczco si je przyjmuje. Drugiej strony ci, ktrzy cho troch orientuj si w tej
problematyce, uwaaj, e zaoenia takie s po prostu mieszne. Uroczyste
zgromadzenia ludzi mdrych i dobrych s jedynie wytworem wyobrani
nauczyciela. Dlatego rzecz zbawienn bdzie opublikowanie na ten temat
odpowiedniego ostrzeenia. Nieche studenci nie przestaj czyta ksiek
naukowych na temat administracji publicznej lub przemysowej ale tylko
pod tym warunkiem, e bd traktowa te dziea jako beletrystyk. Umieszczone wrd powieci Ridera Haggara i H. G. Wellsa, wymieszane z tomami o
mapoludach i statkach kosmicznych, podrczniki te nie zaszkodz nikomu.
Jednake umieszczone gdzie indziej, wrd powanych dzie naukowych,
mog wywoa skutki bardziej katastrofalne, ni mogoby si wydawa na
pierwszy rzut oka.
Kiedy zorientowaem si, co ludzie bior za prawd o urzdnikach
administracji publicznej czy te o planach inwestycyjnych, przeraziem si
i sprbowaem dla uytku zainteresowanych rzuci na te sprawy snop
wiata. Bystry czytelnik zorientuje si, e owe przebyski prawdy nie s
oparte na zwykym dowiadczeniu. Co wicej, spodziewajc si, e niektrzy
czytelnicy bd mniej bystrzy od innych, postaraem si w odpowiednich
miejscach napomkn o niezwykle rozlegych badaniach, na ktrych oparte
s moje teorie.
Niech czytelnik wyobrazi sobie ciany pokryte wykresami, szafy pene
kartotek, maszyny do liczenia, suwaki logarytmiczne i tomy komentarzy,
ktre naleao uzna za nieodzown podstaw do tego rodzaju studiw.
I niech bdzie pewien, e rzeczywisto przekracza wszelkie jego wyobraeI

nia, a prawdy tutaj ujawnione nie s dzieem jedynie wybitnie utalentowanego jednego czowieka, lecz ogromnej i kosztownej instytucji badawczej.
Przypadkowy czytelnik moe odnie wraenie, e naleao bardziej szczegowo opisa dowiadczenia i obliczenia, na ktrych opieraj si te teorie.
Niech jednak zechce zwrci uwag, e tak opracowana ksika zajaby
wicej czasu w czytaniu i wicej by kosztowaa.
Jakkolwiek nie da si zaprzeczy, e kady z tych szkicw zawiera
rezultaty dugich bada, nie naley sdzi, e wszystko zostao ju powiedziane. Ostatnie odkrycie w dziedzinie prowadzenia wojny liczba zabitych
nieprzyjaci jest odwrotnie proporcjonalna do liczby wasnych generaw
otwaro nowe moliwoci poszukiwa. Cakiem niedawno przypisano
zupenie nowe znaczenie nieczytelnoci podpisw i podjto prb wykazania,
e w normalnym przebiegu kariery urzdniczej umiejtno pisania przestaje
mie jakiekolwiek znaczenie, nawet dla samego urzdnika. Niemal codziennie
zachodz wydarzenia dajce cakowit pewno, e po obecnym wydaniu tej
pracy szybko przyjd wydania nastpne.
Pragn podzikowa wydawcom, ktrzy pozwolili na przedruk niektrych z tych szkicw. Dostojne pierwszestwo naley si wrd nich wydawcy
The Economist, pisma, w ktrym po raz pierwszy objawiono ludzkoci
Prawo Parkinsona. Temu samemu wydawcy zawdziczam zezwolenie na
przedruk szkicu o Dyrektorach i radach, a take o Sprawie emerytury.
Niektre inne artykuy take ju ukazay si wczeniej w Harpers Magazine
i w The Reporter.
Autorowi ilustracji (w tej wersji tekstu ich nie ma, przyp. red.), Osbertowi Lancasterowi, jestem gboko wdziczny za przydanie odrobiny pikanterii dzieu, ktre bez tego przecitny czytelnik mgby uzna za zbyt techniczne. Firmie Houghton Mifflin Co, wydawcom pierwszego wydania drukowanego w Stanach Zjednoczonych, jestem wdziczny za dodawanie mi otuchy, bez
ktrej niewiele bym zamierzy, a jeszcze mniej osign. Na koniec wyraam
wdziczno specjalistce wyszej matematyki, ktra od czasu do czasu olni
czytelnika sw wiedz i ktrej (lecz ju z innych wzgldw) dedykuj t
ksik.

Singapur 1958
C. Northcote Parkinson

II

P
Prraaw
woo P
Paarrk
kiin
nssoon
naa
cczzyyllii
rroossn
nccaa p
piirraam
miid
daa
Im wicej czasu mamy na wykonanie jakiej pracy, tym wicej czasu
nam ona zabiera. Powszechne uznanie tego faktu wyraa si
w przysowiowym powiedzeniu: Najbardziej zajty czowiek to ten, ktry ma
mnstwo czasu. W ten sposb starsza pani, ktra nie ma nic do roboty,
moe powici cay dzie na napisanie i wysanie pocztwki do swojej
siostrzenicy w Bognor Regis. Godzin zabierze jej znalezienie pocztwki,
drug szukanie okularw, p godziny odnalezienie adresu, godzin
i kwadrans napisanie tekstu, dwadziecia minut wahanie, czy wzi
parasol idc do skrzynki na ssiedni ulic. Cay ten wysiek, ktry zajtemu
czowiekowi zajmuje trzy minuty, moe zatem dla innej osoby sta si dniem
niepokoju, udrki i zmczenia.
Jeli wic przyjmiemy, e zaleno midzy prac (zwaszcza prac
biurow), a czasem niezbdnym do jej wykonania jest do elastyczna,
zobaczymy, e ilo pracy faktycznie wykonanej nie ma nic albo ma bardzo
niewiele wsplnego z liczb osb przy niej zatrudnionych. Brak aktywnoci
nie musi by koniecznie rwnoznaczny z odpoczynkiem. Brak zajcia nie
musi ujawnia si w manifestacyjnym prnowaniu. Praca, ktr naley
wykona, nabiera znaczenia i staje si bardziej skomplikowana w stosunku
wprost proporcjonalnym do czasu, jaki jej mona powici. Jest to fakt
szeroko znany, lecz mniej uwagi powica si jego oglniejszym konsekwencjom, zwaszcza w zakresie administracji publicznej.
Politycy i patnicy podatkw uznali (przy sporadycznych okresach
zwtpienia), e wzrost liczby urzdnikw jest spowodowany zwikszeniem
iloci pracy do wykonania. Cynicy, podajc to przekonanie w wtpliwo,
wyobraali sobie, e przy wikszej liczbie urzdnikw niektrzy z nich mogliby nic nie robi albo wszyscy mogliby pracowa w mniejszym wymiarze
godzin.
Lecz ani wiara jednych, ani zwtpienie drugich nie maj z tym zagadnieniem nic wsplnego.
W istocie rzeczy nie ma w ogle adnej wspzalenoci pomidzy liczb
urzdnikw a iloci wykonywanej pracy. Wzrostem liczby urzdnikw rzdzi
bowiem Prawo Parkinsona i wzrost ten bdzie dokadnie taki sam bez wzgldu na to, czy pracy bdzie wicej, mniej, czy te nie bdzie jej w ogle.
Znaczenie Prawa Parkinsona polega na tym, e jest to prawo wzrostu, oparte
na analizie czynnikw rzdzcych tym wzrostem.
Wano tego niedawno odkrytego prawa musi opiera si gwnie na danych
statystycznych, ktre zostan podane poniej. Przecitnego czytelnika
bardziej zainteresuje wyjanienie czynnikw stanowicych podstaw oglnej
tendencji, ktr to prawo definiuje. Pomijajc (liczne zreszt) szczegy
techniczne, moemy na pocztku rozrni dwie siy napdowe. Dla naszego
obecnego celu mog one by reprezentowane przez dwa niemal aksjomatyczne twierdzenia. A mianowicie: 1.Urzdnik pragnie mnoy podwadnych,

III

a nie rywali, i 2. Urzdnicy przysparzaj sobie nawzajem pracy, jedni

drugim.
By zrozumie czynnik 1, wyobramy sobie urzdnika, nazwijmy go A,
ktry twierdzi, e jest przepracowany. Niewane, czy tak jest w rzeczywistoci
czy nie. Nawiasem mwic, powinnimy uwzgldni fakt, e owo uczucie (czy
zudzenie) A moe by po prostu wynikiem spadku energii, co jest normalnym objawem redniego wieku.
Ot na owo rzeczywiste czy te rzekome przepracowanie istniej,
mwic oglnie, trzy moliwe rady. A moe poda si do dymisji; moe
podzieli si prac z koleg, ktrego nazwiemy B; moe wreszcie poprosi
o przydzielenie mu dwch pracownikw: C i D.
Jednake historia nie notuje zapewne wypadku, eby A wybra inne
rozwizanie ni trzecie. Podajc si do dymisji, traci posad i emerytur.
Proszc o mianowanie B, urzdnika w tym samym co on stopniu subowym,
przysparza sobie tylko rywala do awansu na miejsce oprnione przez W,
kiedy W (nareszcie)pjdzie na emerytur. Zatem A postara si raczej o C i D,
zalenych od niego modych ludzi. Dodadz mu oni znaczenia, a ponadto
podzieliwszy prac na dwa oddziay, pomidzy C i D, bdzie jedynym czowiekiem ogarniajcym cao.
W tym miejscu naley sobie koniecznie zda spraw, e C i D s
w pewien sposb nierozczni. Mianowanie samego C byoby niemoliwe.
Dlaczego? Poniewa C, gdyby by sam, dzieliby prac z A i w ten sposb
powstaaby niemal ta sama sytuacja, ktra zostaa odrzucona w przypadku
z B, tym bardziej rzucajca si w oczy, e C byby jedynym moliwym nastpc A. Podwadnych musi wic by dwch lub wicej w ten sposb kadego
z nich trzyma w karbach obawa przed awansem drugiego. Kiedy z kolei C
bdzie skary si na przepracowanie (co z pewnoci zrobi), A, zgadzajc si
z nim, doradzi mianowicie dwch urzdnikw do pomocy C. Ale moe unikn wewntrznych sporw tylko wtedy, jeli doradzi mianowicie dwch
nastpnych urzdnikw do pomocy D, ktrego sytuacja jest zupenie taka
sama. Po zaangaowaniu E, F, G i H awans A jest waciwie pewny.
Siedmiu urzdnikw wykonuje teraz prac, ktr przedtem wykonywa
tylko jeden. I teraz zaczyna dziaa czynnik 2, poniewa tych siedmiu stwarza
sobie nawzajem tyle pracy, e wszyscy s cakowicie zajci, za A
w rzeczywistoci pracuje wicej ni kiedykolwiek. Wpywajcy dokument
trafia kolejno do kadego z nich. Urzdnik E decyduje, e ta sprawa naley do
F, ten przedstawia projekt C, ktry gruntownie go przerabia, zanim naradzi
si z D, ten za prosi G, aby si tym zaj. Jednake G wanie idzie na urlop
i przekazuje akta H, ktry redaguje notatk. Podpisana przez D notatka
wraca do C, ktry swj projekt odpowiednio zmienia i kadzie now wersj
przed obliczem A.
C robi A? Byby cakowicie usprawiedliwiony, gdyby podpisa papier
nie czytajc go, poniewa ma wiele innych spraw na gowie. Ale wiedzc, e
w przyszym roku zostanie nastpc W, musi zadecydowa, czy C lub D
nadaj si do tego, by obj stanowisko po nim. Musi wyrazi zgod na to,
eby G poszed na urlop, cho moe nie jest jeszcze do tego cakowicie
uprawniony. Zastanawia si, czy zamiast niego nie powinien pj H ze
wzgldu na swj stan zdrowia. Ostatnio wyglda blado na pewno czciowo, lecz nie wycznie, z powodu swych kopotw rodzinnych. Ponadto naley

IV

rozstrzygn problem podwyki pensji dla F na okres konferencji oraz

wniosek E o przeniesienie do Ministerstwa Opieki Spoecznej. A sysza take,
e D zakocha si w zamnej maszynistce, a G i F nie rozmawiaj z sob
nikt nie ma pojcia dlaczego. Wobec tego A mgby si pokusi
o podpisanie projektu C i uwaa t spraw za zaatwion. Ale A jest czowiekiem skrupulatnym. Jakkolwiek zaprztaj go problemy, ktre jego koledzy
stwarzaj sobie samym i jemu problemy stworzone przez sam fakt istnienia
tych urzdnikw A nie jest kim, kto lekcewayby swoje obowizki.
Czyta wic w projekt uwanie, skrela niejasne akapity dodane przez
C i H i doprowadza dokument do formy nadanej mu pierwotnie przez zdolnego (cho ktliwego) F. Poprawia bdy jzykowe aden z tych modych ludzi
nie umie pisa gramatycznie i w kocu redaguje odpowied tak, jak zostaaby ona napisana, gdyby urzdnikw C i H nigdy nie byo na wiecie.
Zbyt wiele osb powicio zbyt wiele czasu, eby uzyska ten sam
rezultat. Nikt nie prnowa. Wszyscy pracowali jak najlepiej. I kiedy A
opuszcza wreszcie biuro i udaje si w drog powrotn do domu w Ealing, jest
ju pny wieczr. Pord gstniejcego mroku gasn ostatnie wiata
w biurze, co oznacza koniec jeszcze jednego dnia mozolnej pracy administracyjnej. Przygarbiony, z gorzkim umiechem na ustach A wychodzi jako jeden
z ostatnich, przekonany, e siwe wosy i dugie godziny przebywania w biurze
s cen, jak paci si za powodzenie.
Z przedstawionego opisu dziaajcych tu czynnikw student nauk
politycznych zorientuje si, e urzdnicy administracji musz mnoy si
w wikszym lub mniejszym stopniu. Jednake nic jeszcze nie powiedziano na
temat czasu, jaki prawdopodobnie upynie pomidzy dat nominacji A
a dat, od ktrej H nabywa prawo do emerytury. Zgromadzono tu ogromn
ilo materiau statystycznego i Prawo Parkinsona wyprowadzone zostao
wanie z analizy tych danych. Brak miejsca nie pozwala na szczegowe
badania, ale czytelnika zainteresuje moe wiadomo, e rozpoczto je od
budetu Marynarki. Wybrano wanie Marynark Krlewsk, poniewa
o wiele atwiej okreli zakres dziaania Admiralicji ni na przykad zakres
dziaalnoci Ministerstwa Handlu. Zagadnienie dotyczy jedynie stanu liczbowego i tonau. Oto pewne typowe liczby. W roku 1914 Marynarka liczya
146000 oficerw i marynarzy, 3249 funkcjonariuszy i urzdnikw dokw
i 57000 dokerw. W roku 1928 byo ju tylko 100000 oficerw i marynarzy,
62439 robotnikw, za to liczba funkcjonariuszy i urzdnikw dokowych
wzrosa do 4558. Co do floty wojennej, to w roku 1928 bya ona zaledwie
czstk floty z roku 1914 20 wielkich okrtw bojowych w porwnaniu
z 62. W tym samym czasie liczba urzdnikw Admiralicji wzrosa z 2000 do
3569, tworzc (jak kto powiedzia) wspania marynark ldow. Ponisza
tabela janiej uwidacznia te liczby:

Statystyka Admiralicji
Rok

Klasyfikacja
Wielkie okrty bojowe
Oficerowie i marynarze Marynarki Krlewskiej
Dokerzy (robotnicy)
Funkcjonariusze i urzdnicy dokw
Urzdnicy Admiralicji

1914
62
146000
57000
3249
2000

1928
20
100000
62439
4558
3569

Wzrost lub
spadek w %
- 67,74
- 31,50
+ 9,54
+ 40,28
+ 78,45

wczesna krytyka dotyczya gwnie dysproporcji pomidzy liczb

jednostek floty a liczb urzdnikw. Ale to porwnanie jest nam w tej chwili
niepotrzebne. Powinnimy natomiast zwrci uwag na to, e liczba urzdnikw wzrosa z 2000 w roku 1914 do 3569 w roku 1928 i e wzrost ten nie
pozostawa w adnym zwizku ze zwikszeniem si iloci ich pracy.
W gruncie rzeczy bowiem w Marynarce w tym okresie zmniejszono liczb
osb o jedn trzeci i okrtw o dwie trzecie. Co wicej, poczwszy od 1922
roku nie spodziewano si nawet powikszenia jej potencjau, poniewa
oglna liczba okrtw (w przeciwiestwie do oglnej liczby urzdnikw)
zostaa ograniczona Ukadem Morskim podpisanym w tym roku w Waszyngtonie. Mamy zatem 78% wzrostu w okresie czternastu lat, a wic redni
roczn 5,6% w stosunku do pierwotnej liczby oglnej. W rzeczywistoci
jednak, jak zobaczymy, stopa wzrostu nie ksztatowaa si tak rwnomiernie.
W tym stadium naszych rozwaa musimy jedynie wzi pod uwag procent
wzrostu w danym okresie.
Czy to powikszenie si oglnej liczby urzdnikw administracji mona
uwaa za zjawisko wyjtkowe, jeli si wie, e zawsze musi ona rosn
zgodnie z zasad prawa kierujcego jej wzrostem? W tym miejscu mona by
podkreli, e w omawianym okresie nastpi gwatowny rozwj techniki
morskiej. Uywanie maszyn latajcych przestao by domen dziwakw.
Zaczto na szerok skal stosowa skomplikowane aparaty elektryczne.
Uznawano odzie podwodne, jeli ich nawet nie pochwalano. Mechanikw
okrtowych zaczto traktowa prawie jak ludzi. Moglibymy wic przypuszcza, e w tak rewolucyjnej epoce magazynierzy musieli sporzdza o wiele
bardziej skomplikowane rejestry. Moglibymy nie dziwi si, e na licie pac
wzrosa liczba krelarzy, konstruktorw, technikw i naukowcw. Jednake
liczba tych pracownikw wzrosa tylko o 40%, podczas gdy liczba ludzi
z Whitehall prawie o 80%. Na kadego nowego nadzorc lub elektryka
w Portsmouth przypadao dwch nowych urzdnikw na Charing Cross.
Mogoby to skania do pochopnego wniosku, e stopa wzrostu personelu
administracyjnego jest prawdopodobnie dwukrotnie wysza od stopy wzrostu
personelu technicznego, i to wtedy, gdy naprawd uyteczny potencja (w tym
wypadku marynarze) zmniejsza si o 31,5%. Dowiedziono jednak statystycznie, e w ostatni procent nie ma tu nic do rzeczy. Liczba urzdnikw
rosaby w takim samym tempie, nawet gdyby nie byo adnych marynarzy.
Ciekawa byoby przeledzenie dalszego rozwoju, w rezultacie ktrego
liczba pracownikw Admiralicji wzrosa z 8118 w roku 1935 do 33788
w roku 1954. Ale jeszcze lepszego materiau do studiw dostarcza personel
Ministerstwa Kolonii w okresie upadku imperium. Statystyk Admiralicji
komplikuj pewne czynniki (jak np. oddzia lotnictwa morskiego), utrudniajc przeprowadzenie porwnania pomidzy danym rokiem a nastpnym.

VI

Zwikszenie Ministerstwa Kolonii jest tym bardziej znamienne, e dotyczy

ono wycznie zagadnie administracyjnych. Oto, co pokazuje odpowiednia
statystyka:
Statystyka Ministerstwa Kolonii
Rok
1935
1939
Liczba pracownikw
372
450

1943
817

1947
1139

1954
1661

Zanim obliczymy stop wzrostu, musimy zauway, e zakres odpowiedzialnoci tego ministerstwa ulega w cigu owych dwudziestu lat licznym
wahaniom. W latach 1935 1939 terytoria kolonialne zarwno pod wzgldem
powierzchni, jak i liczby ludnoci niewiele si zmieniy. Okoo roku 1943,
w zwizku z przejciem pewnych obszarw w rce nieprzyjaciela, wyranie si
zmniejszyy. Powikszyy si znowu w roku 1947, lecz od tego czasu kurczyy
si stale z roku na rok, gdy kolonie, jedna po drugiej, uzyskiway niepodlego. Rozsdnie byoby przypuszcza, e owe zmiany w ksztacie imperium
odbij si na ksztacie administracji centralnej. Ale jeden rzut oka na cyfry
wystarczy, by nas przekona, e liczba personelu stale i nieuchronnie wzrasta. A ten wzrost, jakkolwiek zaleny od wzrostu zaobserwowanego w innych
ministerstwach, nie ma nic wsplnego z wielkoci ani nawet z samym
istnieniem imperium. Jakie s procenty wzrostu? Pomimy dla naszego
celu raptowny wzrost personelu towarzyszcy zmniejszeniu si odpowiedzialnoci podczas drugiej wojny wiatowej. Zanotujmy raczej stopy wzrostu
w okresie pokoju: ponad 5,24% pomidzy rokiem 1935 a 1939 oraz 6,55%
pomidzy rokiem 1947 a 1954. Daje to rednia wzrostu 5,89% rocznie,
a wic znamiennie zblion do takiej, jak stwierdzilimy ju przy wzrocie
personelu Admiralicji pomidzy rokiem 1914 a 1928.
Dalsza i bardziej szczegowa analiza stanu zatrudnienia w ministerstwach nie byaby na miejscu w niniejszej ksice. Mona jednak mie
nadziej, e uda si wyprowadzi wstpny wniosek co do czasu, jaki zapewne
upynie pomidzy pierwsz nominacj urzdnika a pniejszym zaangaowaniem dwch lub wicej jego pomocnikw.
Wszystkie nasze dotychczasowe badania, zajmujce si jedynie problemem wzrostu liczby personelu, wskazuj na redni wzrostu 5,75%
rocznie. Ustaliwszy to, moemy teraz wyrazi Prawo Parkinsona za pomoc
wzoru matematycznego: w warunkach pokojowych w kadej dziedzinie
administracji publicznej mona oczekiwa, e wzrost personelu bdzie
zgodny z nastpujcym wzorem:
2k m l
x
n
gdzie k oznacza liczb urzdnikw szukajcych awansu poprzez mianowanie
swych podwadnych; l przedstawia rnic pomidzy wiekiem nominacji
i emerytury; m jest liczb godzin powiconych na pisanie wewntrzsubowych notatek, przypadajc na jednego urzdnika; n przedstawia liczb
rzeczywistych jednostek administracyjnych, a x rwna si liczbie nowych
urzdnikw zatrudnionych kadego roku. Matematycy, oczywicie, zrozumiej od razu, e aby obliczy procent wzrostu, musz pomnoy x przez 100 i
podzieli przez wynik z poprzedniego roku (y). W ten sposb:

VII

100 (2k m l )
%
yn
I ta warto zawsze bdzie si waha pomidzy 5,17% a 6,56%, niezalenie od zmieniajcej si iloci pracy do wykonania (jeli taka praca w ogle
istnieje).
Odkrycie tej formuy i gwnych zasad, na ktrych si opiera, nie ma
oczywicie adnego politycznego znaczenia. Nie chcielibymy nawet zbada,
czy ministerstwa i urzdy powinny si rozwija. Ci, ktrzy uwaaj, e rozwj
ten jest niezbdny dla realizacji penego zatrudnienia, maj prawo do takiego
zdania. Ci, ktrzy wtpi, jakoby stabilizacja ekonomiczna opieraa si na
wzajemnym czytaniu przez urzdnikw zredagowanych przez nich notatek,
maj take prawo do wyraania swych opinii.
W obecnym stanie bada przedwczesna byaby prba ustalenia liczbowej proporcji, jaka powinna istnie pomidzy administrujcymi a administrowanymi. Zakadajc jednak, e maksymalna proporcja istnieje, mona
bdzie zapewne wkrtce obliczy, posugujc si wzorem, ile lat upynie,
zanim osignie si t proporcj w danym spoeczestwie. Przewidywanie
takiego rezultatu nie ma jednak rwnie adnego politycznego znaczenia. Nie
mona te do mocno podkreli, e Prawo Parkinsona jest odkryciem
czysto naukowym, ktrego, poza teori, nie mona zastosowa w aktualnej
sytuacji politycznej. Ale nie do botanika naley wyrywanie zielska. Wystarczy,
e powie, z jak szybkoci ono ronie.
x

VIII

L
Liissttaa k
kaan
nd
dyyd
daattw
w
cczzyyllii
zzaassaad
dyy sseelleek
kccjjii
Problemem, z ktrym ustawicznie styka si nowoczesna administracja,
tak rzdowa jak i przemysowa, jest selekcja personelu. Nieubagane dziaanie Prawa Parkinsona sprawia, e trzeba stale dokonywa nominacji,
a zagadnienie polega zawsze na tym, w jaki sposb wybra waciwego
kandydata spord wszystkich ubiegajcych si o stanowisko. W ustaleniu
zasad, wedug ktrych ma si dokona wyboru, moemy susznie rozrni
metody praktykowane w przeszoci i metody uywane obecnie.
Dawne metody, niezupenie jeszcze zarzucone, nale do dwch
gwnych kategorii: brytyjskiej i chiskiej. Obydwie zasuguj na baczn
uwag, choby tylko z tego powodu, e daway one najwyraniej lepsze
rezultaty ni jakakolwiek inna metoda dzi uwaana za modn.
Metoda brytyjska (wedug starego wzoru) polegaa na przeprowadzeniu
rozmowy z kandydatem, w czasie ktrej musia si on przedstawi. Stawa
przed obliczem starszych gentlemenw, siedzcych wok mahoniowego
stou, ktrzy przede wszystkim pytali go o nazwisko. Przypumy, e kandydat odpowiedzia John Seymour. Wtedy jeden z gentlemenw pyta: Jest
pan moe krewnym ksicia Somerset? Na co kandydat najprawdopodobniej
odpowiada: Nie, sir. Wwczas pyta drugi gentleman: Wobec tego jest pan
moe spokrewniony z biskupem Westminsteru? A gdy odpowied znw
brzmiaa: Nie, sir, trzeci gentleman pyta rozpaczliwie: No to z kim waciwie jest pan spokrewniony? W wypadku, kiedy kandydat odpowiada: No
c, mj ojciec jest handlarzem ryb w Cheapside, rozmowa bya faktycznie
zakoczona. Czonkowie komisji wymieniali znaczce spojrzenia, jeden z nich
naciska guzik dzwonka, a inny mwi do wonego: Wyrzuci tego czowieka. Jedno nazwisko mona skreli z listy bez dalszej dyskusji.
Jeli nastpny kandydat nazywa si Henry Molyneux i by siostrzecem hrabiego Sefton, jego szanse byy do due a do chwili, gdy zjawi si
George Howard i udowodni, e jest wnukiem ksicia Norfolk. Komisja nie
napotykaa adnych powanych trudnoci, dopki nie musiaa wybiera
pomidzy kandydaturami: trzeciego syna baroneta i drugiego, lecz nieprawego, syna wicehrabiego. A nawet wwczas moga zajrze do Ksigi Zasad
Pierwszestwa. Dokonywano wtedy wyboru, i to czsto z jak najlepszymi
skutkami.
W Admiralicji wersja tej brytyjskiej metody (wedug starego wzoru)
rnia si jedynie tym, e bya nieco zawona. Utytuowani tego rodzaju
krewni nie robili wraenia na Komisji Admiraw. Starali si oni natomiast
ustali powizania subowe. Na drugie pytanie idealny kandydat powinien
by odpowiedzie: Tak, admira Parker jest moim wujem. Moim ojcem jest
kapitan Foley, moim dziadkiem komandor Foley. Ojcem mojej matki by
admira Hardy. Komandor Hardy jest moim wujem. Mj najstarszy brat jest
porucznikiem w Krlewskiej Marynarce, mj drugi brat jest kadetem
w Dartmouth, a mj modszy brat nosi ubranko marynarskie. Ach
odparby na to admira przewodniczcy a co pana skonio do wstpienia

IX

do marynarki? Jednake odpowied na to pytanie nie miaaby wikszego

znaczenia, protokolant i tak ju zanotowaby, e kandydat si nadaje.
Gdyby za miano dokona wyboru pomidzy dwoma kandydatami
rwnie odpowiednimi z racji urodzenia, czonek komisji zapytaby znienacka:
Jaki by numer takswki, ktr pan tu przyjecha? I wwczas kandydat,
ktry by odpar: Przyjechaem autobusem, zostaby wyrzucony. Kandydat,
ktry zgodnie z prawd odpowiedziaby: Nie wiem, zostaby odrzucony,
natomiast kandydat, ktry (c) odrzekby: Numer 2351, zostaby natychmiast przyjty do suby jako chopak z inicjatyw. Ta metoda dawaa czsto
wspaniae wyniki.
Brytyjsk metod (wedug nowego wzoru) wypracowano w XIX wieku
jako bardziej odpowiedni dla kraju demokratycznego. Na energiczne pytanie
komitetu wybierajcego: Do jakich szk pan uczszcza?, padaa odpowied: Harrow, Haileybury lub Rugby, czy jeszcze inaczej. Nastpne i nieodczne pytanie brzmiao: Jakie sporty pan uprawia? Obiecujcy kandydat
odpowiedziaby: Graem w tenisa w reprezentacji Anglii, w krykieta
w druynie Yorkshire, w rugby w klubie Harlequins i w palanta w Winchester. Wtedy padoby nastpne pytanie: Czy gra pan w polo? ale ju tylko
po to, aby kandydat nie mia o sobie zbyt wielkiego wyobraenia. Jasne, e
nawet jeli nie gra w polo, naleao si ju powanie z nim liczy. I odwrotnie, niewiele czasu tracono dla kogo, kto przyzna si, e pobiera nauki
w Wiggleworth. Gdzie? ze zdumieniem pyta przewodniczcy, a kiedy
powtrzono mu nazw, dodawa: Gdzie to jest? O, w Lancashire mwi
wreszcie. I ju tylko ze wzgldw formalnych ktry z czonkw komisji mg
spyta: Jakie sporty pan uprawia? Lecz odpowied Gram w ping-ponga
w druynie Wigan, uprawiam kolarstwo w Blackpool i gram w klip w Wiggleworth, definitywnie usuwaa nazwisko kandydata z listy. Mg nawet
usysze jakie mruknicie na temat osb, ktre z premedytacj zabieraj
cenny czas. To take bya metoda, ktra dawaa dobre rezultaty.
Metod chisk (wedug starego wzoru) od pocztku naladoway inne
narody tak powszechnie, e tylko niewiele osb zdaje sobie spraw z jej
chiskiego pochodzenia. Jest to metoda Pisemnych Egzaminw Konkursowych. W Chinach za czasw dynastii Ming wyrniajcy si studenci zasiadali do egzaminu prowincjonalnego, ktry odbywa si co trzy lata. Skada si
on z trzech etapw i kady z nich trwa trzy dni. Podczas pierwszego etapu
kandydat pisa trzy szkice i ukada omiozwrotkowy poemat. Podczas
drugiego pisa pi szkicw na tematy klasyczne. Podczas trzeciego pi
szkicw na temat sztuki rzdzenia. Nastpnie ci kandydaci, ktrym si
powiodo (byo ich moe dwa procent), przystpowali do kocowego egzaminu
w stolicy cesarstwa. Egzamin ten mia tylko jeden etap kandydat pisa
jeden szkic na temat biecego zagadnienia politycznego. Wikszo z tych,
ktrzy zdali, przyjmowano do suby pastwowej, przy czym kandydat
z najwysz not otrzymywa najwysze stanowisko. Ten system dziaa
zupenie dobrze.
System chiski przestudiowali Europejczycy w latach 1815 1830
i przyja go Kampania Wschodnioindyjska w roku 1832. Skuteczno tej
metody badaa w roku 1854 komisja pod przewodnictwem Macaulaya. W rezultacie system egzaminw konkursowych wprowadzono do administracji
pastwowej w roku 1855. Znamienn cech egzaminw chiskich by ich

literacki charakter. Badano znajomo klasykw, umiejtno piknego

pisania (zarwno proz, jak i wierszem), wreszcie wytrzymao, ktr
naleao si wykaza, eby mc ukoczy te zawody. Wszystkie te cechy
zostay wiernie przeniesione do Sprawozdania Trevelyan-Northcote, ktre
w tak znacznym stopniu przyczynio si do stworzenia tego systemu.
Przyjto, e klasyczne wyksztacenie i zdolnoci literackie przydadz si
kademu kandydatowi na kadym stanowisku w administracji. Przyjto
(niewtpliwie susznie), e wyksztacenie cise nie da kandydatowi nic
z wyjtkiem, by moe, samej wiedzy. Wiadomo byo w kocu, e waciwie
nie mona dokona odpowiedniego wyboru wrd ludzi, ktrych egzaminowano z rozmaitych przedmiotw. A poniewa nie sposb rozstrzygn, czy
kto jest mocniejszy w geologii ni kto inny w fizyce, najwygodniej jest
ostatecznie uzna ich obu za bezuytecznych. Jeeli za wszyscy kandydaci
musz napisa wiersz po grecku lub po acinie, to wzgldnie atwo jest
zadecydowa, czyj wiersz jest najlepszy.
Ludzi wybranych w ten sposb, na podstawie ich znajomoci literatury
klasycznej, posyano nastpnie do Indii, aby tam rzdzili. Tych, ktrzy mieli
nisze noty, zatrzymywano, aby rzdzili Angli. Tych z jeszcze niszymi
notami albo odrzucano zupenie, albo wysyano do kolonii.
Jakkolwiek byoby rzecz cakowicie niesuszn uwaa ten system za
niewaciwy, nikt nie mg wymaga od niego rezultatw, jakie daway
systemy stosowane dotychczas. Przede wszystkim nie byo adnej gwarancji,
e czowiek, ktry zdoby najwysze oceny, nie okae si wariatem, jak to si
niekiedy zdarzao. Nastpnie napisanie wiersza po grecku mogo by jedyn
umiejtnoci, jak pewni kandydaci mieli lub mogli kiedykolwiek zdoby.
Czasami przyjty kandydat mg by nawet zastpiony podczas egzaminu
przez kogo innego, a kiedy nadarzya si sposobno, okazywa si niezdolny do napisania greckiego wiersza. Z tego wzgldu wybr na podstawie
egzaminu konkursowego zawsze stanowi tylko mierny sukces.
Jednake jakiekolwiek byyby bdy konkursowego egzaminu pisemnego, dawa on z pewnoci lepsze wyniki ni wszelkie inne metody stosowane
od tego czasu. Nowoczesne metody sprowadzaj si do badania inteligencji za
pomoc testu oraz do wywiadu psychologicznego. Wad testu inteligencji jest
to, e wysokie noty otrzymuj ci, ktrzy okazuj si pniej w praktyce
nieukami. Kandydat powica tyle czasu na studiowanie sztuki odpowiadania na test, e rzadko kiedy ma czas na cokolwiek innego.
Wywiad psychologiczny sta si dzi tym, co nazywamy prb ogniow
na prywatnej wizycie. Kandydaci spdzaj przyjemny weekend pod cis
obserwacj. Jeli ktry z nich potknie si o wycieraczk i powie: Niech to
diabli!, egzaminatorzy, zaczajeni za jego plecami, wycigaj notesy i pisz:
Saba koordynacja fizyczna i Brak samokontroli.
Nie ma potrzeby szczegowo opisywa tej metody, ale jej opakane
rezultaty widzimy wyranie wszdzie. Osoby, ktre potrafi zadowoli ten typ
egzaminatora, s zwykle ostrone i podejrzliwe, pedantyczne i zadowolone
z siebie, mwi mao i nie robi nic. Przy nominacjach dokonywanych w taki
sposb zdarza si do czsto, e spord piciuset kandydatw wybiera si
kogo tylko po to, eby po kilku tygodniach wyrzuci go jako bezuytecznego,
nie odpowiadajcego nawet poziomowi wymaganemu w jego biurze. Spord

XI

dotychczas wyprbowanych rozmaitych metod wyboru ta ostatnia jest bez

wtpienia najgorsza.
Jak metod naley zastosowa w przyszoci? Klucz do ewentualnego
kierunku bada odnale mona w pewnym mao reklamowanym aspekcie
wspczesnej techniki selekcji. Tak rzadko bowiem zdarza si okazja mianowania chiskiego tumacza w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, e uywana przy tym metoda jest mao znana. Ogasza si, e stanowisko jest wolne,
i zaczynaj napywa podania do komisji zoonej dajmy na to z piciu
osb. Trzech urzdnikw ministerstwa i dwch znakomitych chiskich
uczonych. Na stole przed komisj pitrzy si stos 483 formularzy ofert
z zaczonymi wiadectwami. Wszyscy kandydaci s Chiczykami i wszyscy,
bez wyjtku, maj pierwsz lokat uniwersyteck z Pekinu lub z Amoy oraz
doktorat z filozofii uzyskany w uniwersytetach amerykaskich Cornell lub
Johns Hopkins. Wikszo z nich piastowaa w swoim czasie ministerialne
stanowiska na Formozie. Niektrzy doczyli fotografie. Inni (zapewne przezornie) powstrzymali si od tego.
Przewodniczcy zwraca si do gwnego chiskiego eksperta i mwi:
Moe dr Wu zechce powiedzie, ktrego z tych kandydatw naleaoby
wcign na nasz list. Dr Wu umiecha si zagadkowo i wskazuje na stos
poda. aden z nich si nie nadaje mwi krtko. Ale... to znaczy...
dlaczego nie? pyta zdumiony przewodniczcy. Poniewa aden prawdziwy
naukowiec w ogle nie skadaby podania. Baby si utraci twarz
w wypadku, gdyby go nie wybrano. Wic co teraz zrobimy? pyta przewodniczcy. Sdz powiada dr Wu e moglibymy namwi dra Lima,
eby przyj to stanowisko. Co pan o tym myli, doktorze Li Tak, sdz, e
moglibymy odpowiada Li ale oczywicie nie moemy tego robi my sami.
Moglibymy zapyta dra Tana, czy on uwaa, e to stanowisko interesowaoby dra Lima. Nie znam doktora Tana odpowiada Wu ale znam jego
przyjaciela, dra Wonga. W tym miejscu przewodniczcy ma ju taki zamt
w gowie, e nie wie, kto i kogo ma namawia. Ale istotne jest to, e wszystkie oferty id do kosza, a dyskutuje si tylko nad jednym kandydatem, i to
nad tym, ktry wcale nie skada podania.
Nie zalecamy powszechnego stosowania tej nowoczesnej metody
chiskiej, lecz wycigamy z niej poyteczny wniosek. Taki, e inne metody
zawodz gwnie dlatego, i zgasza si zbyt wielu kandydatw. Poczyniono
ju wyranie wstpne kroki w celu zmniejszenia ich liczby. Stosuje si teraz
powszechn formu: odrzuca wszystkich powyej pidziesitki i poniej
dwudziestki oraz wszystkich Irlandczykw i to nieco redukuje list.
Jednake i tak pozostaje zbyt wiele nazwisk. Dokonanie wyboru wrd
trzystu osb, wszystkich z wysokimi kwalifikacjami i dobrymi rekomendacjami, jest waciwie niemoliwe. Skaniamy si wobec tego do wniosku, e
bd tkwi w samym tekcie ogoszenia. cigno ono zbyt wiele ofert. Ludzie
tak zupenie nie zdaj sobie sprawy z kopotliwoci tej sytuacji, e redaguj
ogoszenia w sposb, ktry niechybnie zwabiby tysice reflektantw.
Ogasza si, e wakuje odpowiedzialne stanowisko, gdy poprzednio
piastujcy je urzdnik zasiada obecnie w Izbie Lordw. Pensja dua, emerytura pokana, obowizki nominalne, przywileje olbrzymie, dodatkowe dochody godne uwagi, a ponadto bezpatne mieszkanie i subowy wz oraz nieograniczone moliwoci podrowania. Kandydaci powinni zgasza si

XII

natychmiast, lecz po gbokim namyle, zaczajc kopie (nie oryginay)

jedynie trzech ostatnich wiadectw. Jaki jest rezultat? Powd poda, wiele
z nich nadesanych przez wariatw i rwnie wiele przez emerytowanych
oficerw w stopniu majora, szczeglnie utalentowanych (zawsze tak twierdz)
do kierowania ludmi. Nie pozostaje nic innego, jak spali wszystkie papierzyska i przemyle ca spraw od nowa. A zaoszczdzioby si wiele czasu
i trudu, gdyby troch pomyle na pocztku.
Wystarczy zastanowi si przez ma chwilk, by si przekona, i
doskonale zredagowane ogoszenie przyniesie tylko jedn ofert, i to pochodzc od waciwego czowieka. Zacznijmy od przykadu kracowego.
Potrzebny: Akrobata do chodzenia po drucie luno zawieszonym 200
stp ponad rozpalonym piecem hutniczym. Dwa razy wieczorem, trzy razy
w sobot. Pensja 25 funtw tygodniowo. W razie nieszczliwego wypadku
nie przysuguje renta ani adne odszkodowanie. Zgasza si osobicie: Cyrk
Dziki Kot, midzy 9 a 10 rano.
Sowa nie musz by dokadnie te same, ale ogoszenie powinno
w takim stopniu wykazywa nierwnowag pomidzy pokus finansow
a moliwym ryzykiem, Ze zgosi si tylko jeden kandydat. Nie ma potrzeby
da w ogoszeniu szczeglnych kwalifikacji ani dowiadczenia. Ta oferta nie
zachci nikogo, kto naprawd nie umie chodzi po luno zawieszonym
drucie. Nie ma potrzeby wymaga, aby kandydaci byli w odpowiedniej formie
fizycznej, trzewi i wolni od zawrotw gowy. Sami wiedz. Nie trzeba te
zastrzega si przeciwko zgaszaniu si kandydatw cierpicych na lk
przestrzeni. Tacy si nie zgosz. Spryt redaktora ogoszenia polega na
ustaleniu wysokoci pensji w stosunku do grocego niebezpieczestwa.
1000 funtw tygodniowo przycignoby tuzin kandydatw. 15 funtw
mogoby nie cign adnego. Gdzie pomidzy tymi liczbami ley waciwa
kwota, ktr naley ustali. Suma minimalna, ktra jednak powinna zachci kadego, kto rzeczywicie zna si na tej pracy. Jeli zgosi si wicej ni
jeden kandydat, to znaczy, e ustalono nieco za wysok naleno.
Wemy teraz dla porwnania mniej kracowy przykad:
Potrzebny: Archeolog z wysokimi kwalifikacjami akademickimi, ktry
chciaby spdzi pitnacie lat na odkopywaniu grobw Inkw w Helsdump
nad Rzek Aligatorw. Przyznanie szlachectwa wzgldnie rwnorzdnych
zaszczytw gwarantowane. Emerytura przysuguje, lecz nikt z niej jeszcze nie
skorzysta. Pensja 2000 funtw rocznie. Podania w trzech egzemplarzach
naley skada do dyrektora Instytutu Grzebalnego, Sickdale, Ill. USA.
Ze i dobre strony piknie si tutaj rwnowa. Nie ma potrzeby
zaznacza, e kandydaci musz by cierpliwi, wytrzymali, odwani i nieonaci. Sposb zredagowania ogoszenia wyeliminowa wszystkich, ktrzy takimi
nie s. Nie trzeba te wymaga, eby kandydaci mieli bzika na punkcie
odkopywania grobw. Bzika bd mieli na pewno. Moliwa liczba kandydatw zostaa w ten sposb zredukowana do trzech. W ogoszeniu ustala si
pensj w sam raz za nisk, eby pokusio si o ni dwch z nich, a obiecane
zaszczyty w sam raz na tyle wysokie, eby zachci trzeciego. Mona przypuszcza, e gdybymy w tej sytuacji zaofiarowali KCMG1, zyskalibymy
dwch kandydatw, a gdybymy zaofiarowali OBE2 nie zyskalibymy
1
2

KCMG (Knight Commander of St. Michael and St. George) wysoki order brytyjski (przyp. tum.).
OBE (Order of British Empire) order o duo niszej randze (przyp. tum.)

XIII

adnego. W rezultacie mamy jednego kandydata. Jest wprawdzie zbzikowany, ale to nie ma znaczenia. Oto czowiek, jakiego nam potrzeba.
Mona by pomyle, e na wiecie stosunkowo rzadko zdarza si
potrzeba zaangaowania akrobaty chodzcego po drucie lub odkopywacza
grobw i e czciej stajemy wobec koniecznoci szukania kandydatw do
mniej egzotycznych zaj. To prawda, ale zasady naley stosowa te same.
Jak si okazuje, ogoszenie wymaga tu jednak wyszego stopnia sprytu.
Przypumy, e naley obsadzi stanowisko prezesa Rady Ministrw. Nowoczesna tendencja nakazuje ufa rozmaitym metodom wyboru, ktrych wyniki
s prawie zawsze katastrofalne. Gdybymy zamiast tego wrcili pamici do
bajek czytanych w dziecistwie, zdalibymy sobie spraw, e w okresie, do
ktrego te bajki si odnosz, stosowano metody o wiele bardziej zadowalajce.
Kiedy krl musia wybra czowieka, ktry mia polubi najstarsz
albo jedyn crk i tym samym odziedziczy krlestwo, projektowa zazwyczaj jakie zawody z przeszkodami. Jedynie waciwy kandydat mg z nich
wyj zwycisko. I rzeczywicie (w wielu wypadkach) waciwy kandydat
w ogle wychodzi z yciem.
Dla zorganizowania takiej prby krlowie w owym raczej niejasno
zdefiniowanym okresie byli niele zaopatrzeni zarwno w personel, jak
i w sprzt. Czarodzieje, demony, wrki, wampiry, wilkoaki, olbrzymy
i karzeki oto by ich sztab. W ich krajach istniay zaklte gry, pomieniste
rzeki, ukryte skarby i zaczarowane bory. Mgby kto zauway, e wspczesne rzdy s pod tym wzgldem mniej szczliwe. A przecie to wcale, a wcale
nie jest pewne. Urzdnik administracji, majcy do dyspozycji psychologw,
psychiatrw, statystykw i ekspertw od wydajnoci pracy, nie jest zapewne
w gorszym (a moe jest w lepszym) pooeniu ni kto polegajcy na ohydnych wiedmach i dobrych wrkach. Administracja wyposaona w kamery
filmowe, aparaty telewizyjne, w sie radiow i aparaty Roentgena nie jest
chyba w gorszym (jeeli nie jest w lepszym) pooeniu ni ta, ktra posugiwaa si magicznymi paeczkami, krysztaowymi kulami, czarodziejskimi
rdami i czapkami-niewidkami. W kadym razie te rodki rzdzenia wydaj
si bardzo do siebie podobne. Trzeba jedynie przeoy technik bajki na
dajcy si zastosowa do wspczesnego wiata. A z tym, jak zobaczymy, nie
ma zasadniczej trudnoci.
Pierwszy krok w tym procesie to podjcie decyzji co do zalet, jakie
powinien mie prezes Rady Ministrw. Nie musz one we wszystkich okolicznociach by takie same, ale trzeba je wymieni i zgodzi si na nie. Przypumy, e zalety uwaane za podstawowe to: 1. Energia, 2. Odwaga, 3. Patriotyzm, 4. Dowiadczenie, 5. Popularno i 6. Krasomwstwo. Zauwaymy
teraz, e s to zalety powszechne i wszyscy moliwi kandydaci s przekonani,
e ja maj. Zalety mona naturalnie zawzi, zastrzegajc, e chodzi o:
4. Dowiadczenie w poskramianiu lww lub: 6. Krasomwstwo w jzyku
chiskim, dialekcie pekiskim. Ale nie w ten sposb chcemy ograniczy
zakres wyboru. Nie chcemy zastrzega posiadania jakiej zalety w specjalnej
formie, raczej: kadej z tych zalet w wyjtkowym stopniu.
Innymi sowy, odpowiedni kandydat musi by czowiekiem najenergiczniejszym, najodwaniejszym, najbardziej dowiadczonym, najpopularniejszym, najbardziej elokwentnym i najwikszym patriot w kraju. Jeden

XIV

tylko czowiek moe odpowiada temu opisowi i wanie od niego oczekujemy

oferty. Ogoszenie musi wic by zredagowane w taki sposb, eby wykluczy
kadego innego. Powinnimy zatem uy mniej wicej nastpujcych sformuowa:
Potrzebny: Prezes Rady Ministrw. Godziny pracy: od 4 rano do 11.59
wieczorem. Kandydaci musz by przygotowani do stoczenia trzyrundowej
walki z aktualnym mistrzem wagi cikiej (w przepisowych rkawicach). Wraz
z dojciem do wieku emerytalnego (65 lat) kandydaci w sposb bezbolesny
umr za swj kraj. Musz przej egzamin z procedury parlamentarnej
i odpadn, jeli nie uda im si uzyska 95% punktw. Odpadn rwnie, jeli
nie uda im si uzyska 75% gosw w gosowaniu na ich popularno wedug
regu Gallupa. Wreszcie poprosi si ich, eby wyprbowali swe zdolnoci
krasomwcze na Kongresie Baptystw. Zadaniem mwcw bdzie nakoni
obecnych do zataczenia rock and rolla. Ci, ktrym si to nie uda, odpadn.
Wszyscy kandydaci powinni stawi si 19 wrzenia o 11.15 przed poudniem
w Klubie Sportowym (wejcie boczne). Rkawice otrzymaj, ale musz przynie wasne pantofle, koszulki i spodenki.
Zwrmy uwag, e to ogoszenie pomija wszelkie kopoty z podaniami,
wiadectwami, fotografiami, poleceniami i listami urzdowymi. Jeli zostao
zredagowane poprawnie, zgosi si tylko jeden kandydat i on bdzie mg
obj stanowisko natychmiast tak, prawie natychmiast. Lecz co bdzie,
jeli nikt si nie zgosi? Bdzie to dowd, e ogoszenie wymaga poprawek.
Widocznie dalimy nie istniejcego ideau. Naley zatem to samo ogoszenie
(nawiasem mwic, o do skromnych rozmiarach) zamieci powtrnie
z ma adnotacj. Wymagan liczb punktw przy egzaminie mona zmniejszy do 85% przy 65% gosw w gosowaniu na popularno i tylko dwch
rundach przeciw mistrzowi wagi cikiej. Oczywicie, te warunki mona by
agodzi stopniowo, dopki kandydat si nie zjawi.
Ale przypumy, e zjawi si dwch albo nawet trzech kandydatw.
Zorientujemy si wtedy, e nie bylimy do przezorni. By moe zbyt gwatownie obniylimy liczb punktw przy egzaminie kto wie, moe powinna
wynosi 87% przy 66% w gosowaniu na popularno. Jakakolwiek byaby
tego przyczyna mamy teraz kopot. Dwch, a moe trzech kandydatw
czeka w poczekalni. Musimy dokona wyboru i nie moemy na to traci
caego przedpoudnia. Jednym wyjciem byoby rozpocz zawody i wyeliminowa tych kandydatw, ktrzy zyskaj ostatnie lokaty. Istnieje jednake
szybszy sposb. Przyjmijmy, e wszyscy trzej kandydaci maj wszystkie
zalety, ktre zdefiniowalimy ju jako zasadnicze. Musimy wobec tego doda
tylko jedn dodatkow zalet i przeprowadzi najprostszy z moliwych
testw. W tym celu zapytujemy najblisz mod dam (sekretark czy
maszynistk, to obojtne): Ktrego pani by wybraa? Ona natychmiast
wskae jednego z kandydatw i w ten sposb zakoczy ca spraw. Zarzucano tej procedurze, e jest rwnoznaczna z rzucaniem monety lub z inn
loteri. Ale w rzeczywistoci nie ma w niej nic z loterii. Jest to po prostu
w ostatniej minucie zwrcenie uwagi na jeszcze jedn zalet kandydata,
ktrej dotychczas nie brano w rachub: sex-appeal.

XV

D
Dyyrreek
kttoorrzzyy ii rraad
dyy
cczzyyllii
w
wssp
pcczzyyn
nn
niik
kn
niieew
wyyd
doolln
nooccii
Cykl ycia komitetu jest dla naszej wiedzy o sprawach wspczesnych
czym tak wanym, e a dziwne, i nie powicono wicej uwagi nauce
o komitetologii. Pierwsza i najbardziej podstawowa zasada tej nauki to ta, e
komitet jest w swej istocie czym raczej organicznym ni mechanicznym: nie
jest on budowl, lecz rolin. Zapuszcza korzenie i ronie, kwitnie, przekwita
i widnie, rozrzucajc ziarno, z ktrego kolejno wykiekuj inne komitety.
Tylko ci, ktrzy pamitaj o tej zasadzie, mog pogbi swoje zrozumienie
struktury i historii wspczesnego rzdu.
Obecnie przyjto, e komitety dziel si, oglnie biorc, na dwie kategorie: a) te, z ktrych kady indywidualny ich czonek odnosi jak korzy,
oraz b) te, z ktrymi kady poszczeglny ich czonek musi tylko w jaki
sposb wsppracowa. Przykady z zakresu grupy b s dla naszego celu
raczej mao wane; w gruncie rzeczy s ludzie, ktrzy wtpi, czy komitety
zaliczajce si do tej grupy s w ogle komitetami. Natomiast na przykadzie
znacznie potniejszej grupy a moemy najatwiej nauczy si zasad wsplnych (z pewnymi odchyleniami) dla wszystkich komitetw. W grupie a
najgbiej zakorzenione i najbujniejsze s te komitety, ktre daj swym
czonkom najwicej wadzy i najwikszy presti. W wikszoci krajw wiata
komitety te nazywa si gabinetami. Niniejszy rozdzia opiera si na rozlegych studiach gabinetw narodowych w czasie i przestrzeni.
Przy pierwszym badaniu mikroskopowym zazwyczaj wydaje si
komitetologom, historykom, a nawet tym, ktrzy mianuj gabinety e
idealny skad rady gabinetowej powinien wynosi pi osb. W takim skadzie liczbowym rolina jest zdolna do ycia, przy czym dwaj czonkowie mog
sobie w kadej chwili pozwoli na nieobecno lub chorob. Piciu czonkw
atwo jest zebra, a gdy ju si zbior, mog dziaa skutecznie, dyskretnie
i szybko. Czterech spord tych czonkw moe by wybitnymi znawcami:
finansw, polityki zagranicznej, obrony i prawa. Pity, ktremu nie udao si
opanowa adnego z tych zagadnie, zostaje zwykle przewodniczcym lub
premierem.
Jakkolwiek z ograniczania skadu czonkw gabinetu do piciu osb
wynika wyrana korzy, na podstawie obserwacji widzimy, e ich liczba
szybko wzrasta do siedmiu lub dziewiciu. Wzrost ten, ktry jest prawie
powszechny (jedynie w Luksemburgu i w Hondurasie napotkano wyjtki),
tumaczy si zwykle potrzeba opanowania specjalnej wiedzy z wicej ni
czterech dziedzin. W rzeczywistoci jednak istnieje inny i powaniejszy powd
powikszania zespou. Zobaczymy bowiem, e w gabinecie skadajcym si
z dziewiciu osb polityk zajmuje si trzech ludzi, informacj dwch,
a finansami tylko jeden czowiek. Razem z neutralnym przewodniczcym
czyni to siedem osb, pozostali dwaj wydaj si na pierwszy rzut oka dodani
jedynie dla ozdoby. Ten podzia obowizkw zauwaono po raz pierwszy
XVI

w Wielkiej Brytanii okoo 1639 roku, lecz nie ulega wtpliwoci, e szalestwo wczania wicej ni trzech zdolnych i gadatliwych ludzi do jednego
komitetu odkryto na dugo przedtem. Dotychczas niewiele wiemy na temat
funkcji owych dwch milczcych czonkw, ale mamy suszne powody
przypuszcza, e gabinet w swym drugim stadium rozwoju nie mgby
pracowa bez nich.
Istniej na wiecie gabinety (od razu przychodz na myl takie kraje,
jak Kostaryka, Ekwador, Pnocna Irlandia, Liberia, Filipiny, Urugwaj
i Panama), ktre zatrzymay si w tym drugim stadium to znaczy ograniczyy liczb czonkw do dziewiciu. Znalazy si one jednake w znacznej
mniejszoci. Gdzie indziej i w wikszych krajach gabinety powszechnie ulegy
prawu wzrostu.
Przyjmowano innych czonkw, niektrych ze wzgldu na posiadan
specjaln wiedz, lecz wikszo dlatego, e nieprzyjcie ich powodowaoby
wiksze kopoty. Opozycj mona byo uciszy jedynie poprzez udzia jej
przedstawicieli w podejmowaniu kadej decyzji. Poniewa wprowadzano ich
(i obaskawiano) jednego po drugim, oglna liczba wzrastaa od dziesiciu a
do dwudziestu. W tym trzecim stadium rozwoju gabinetw istniej ju
powane trudnoci.
Najbardziej widoczna to trudno zebrania wszystkich ludzi
w jednym miejscu, w tym samym dniu i o tej samej godzinie. Jeden wanie
wyjeda o 18.00 a tymczasem drugi nie wrci przed 21.00. Trzeci ma zajte
wszystkie wtorki, a czwarty nigdy nie jest uchwytny przed 5.00 po poudniu.
Ale to tylko pocztek kopotw, jeli bowiem ju raz uda si zebra wikszo
skadu, okazuje si, e s to przewanie ludzie starzy, zgorzkniali, tpi
i gusi. Stosunkowo niewielu z nich wybrano z myl, e s, bd lub kiedykolwiek byli uyteczni. Prawdopodobnie wikszo wybrano po to, aby
zjedna sobie jakie stronnictwo. Dlatego te lubi oni donosi o tym, co si
dzieje na posiedzeniach, stronnictwom, ktre reprezentuj. Upada wszelka
tajno obrad, a co gorsza czonkowie zaczynaj przygotowywa przemwienia. Wygaszaj mowy, a potem opowiadaj przyjacioom o tym, co
wyobraaj sobie, e powiedzieli. Ale im bardziej ci jedynie reprezentatywni
czonkowie podkrelaj swoje prawa, tym goniej inne stronnictwa domagaj
si wasnej reprezentacji. Tworz si grupy wewntrzne i prbuj zyska na
sile przez dobr nastpnych zwolennikw. Oglna liczba dwudziestu zostaa
osignita i przekroczona. I w ten sposb nagle gabinet wchodzi w czwarte
i ostatnie stadium swej historii. Albowiem w tym momencie rozwoju gabinetu
(skadajcego si z 20 22 czonkw) cay komitet przechodzi gwatown
przemian chemiczn lub te organiczn.
Istot tej zmiany atwo wyledzi i poj. Przede wszystkim zbiera si
owych piciu czonkw, ktrzy si licz. Przy powzitych ju decyzjach
nominalna egzekutywa niewiele ma do roboty. I w konsekwencji ustaje
wszelki opr przeciw powikszaniu si gabinetu. Wiksza liczba czonkw nie
traci wicej czasu, poniewa kade zebranie jest w kadym wypadku
strat czasu. A zatem dania stronnictw zaspokaja si chwilowo, dopuszczajc ich reprezentantw, i mog upyn cae dekady, zanim ludzie zorientuj si, jak iluzoryczne byo ich zwycistwo. Drzwi s szeroko otwarte, liczba
czonkw wzrasta od 20 do 30, od 30 do 40. Moe si wkrtce zdarzy, e
bdzie ich nawet tysic. Ale to nie ma znaczenia, poniewa gabinet przesta

XVII

ju by prawdziwym gabinetem i jego dawne funkcje zostay przejte przez

jakie inne ciao.
W historii Anglii rolina ta piciokrotnie odnawiaa swj cykl yciowy.
Co prawda, trudno byoby dowie, e pierwsze wcielenie gabinetu, angielska
Rada Koronna obecnie zwana Izb Lordw skadaa si kiedykolwiek
z piciu zaledwie czonkw. W rzeczywistoci w pierwszych wieciach o niej
utracia ju swj bardziej intymny charakter, a liczba dziedzicznych czonkw wahaa si od 29 do 50. Pniejszy jej wzrost idzie jednak w parze
z utrat wadzy. W okrgych cyfrach liczya ona: 60 czonkw w roku 1601,
140 w roku 1661, 220 w roku 1760, 400 w roku 1850, 650 w roku 1911
i 850 w roku 1952.
W ktrym momencie tego rozwoju powsta cilejszy komitet w onie
arystokracji? Utworzony zosta okoo roku 1257, jego czonkowie nazywali si
lordami Rady Krlewskiej i byo ich mniej ni 10. Nie byo ich wicej ni 11
w roku 1378 i rwnie niewielu w 1410. Potem, od czasw panowania Henryka V, zaczynaj si mnoy. Jest ich 20 w roku 1433, potem 41 w roku
1504, a wreszcie a 172, zanim rada przestaje si zbiera. W onie Rady
Krlewskiej rozwino si trzecie wcielenie gabinetu Rada Przyboczna,
liczca pocztkowo 9 czonkw. Liczba ta wzrosa do 20 w roku 1540, do 29
w roku 1547 i do 44 w roku 1558. Rada Przyboczna zwikszaa si proporcjonalnie do tego, jak jej dziaalno przestawaa by skuteczna. Liczya47
czonkw w roku 1679, 67 w roku 1723, 200 w roku 1902 i 300 w roku
1951.
W onie Rady Przybocznej rozwina si koteria, czyli Rada Gabinetowa,
ktra skutecznie przeja funkcje poprzedniej okoo roku 1615. W pierwszych
przekazach o niej stwierdza si, e skadaa si z 8 czonkw. Nastpnie
okoo roku 1700 powikszya si do 12 osb i do 20 okoo 1725 roku. Rada
Gabinetowa zostaa potem wyparta, okoo roku 1740, przez wewntrzn
grup, zwan po prostu gabinetem. Jego rozwj pokazuje nastpujca tabela:
Rok
Liczba czonkw
Rok
Liczba czonkw

1740
5
1935
22

Gabinet brytyjski
1784
1801
1841
7
12
14
1939
1943
1945
23
16
20

1885
16
1949
17

1900
20
1954
18

1915
22

Z danych wynika, e do roku 1939 toczya si walka o uratowanie tej

instytucji; walka podobna do prb, jakie podejmowano, aeby uratowa Rad
Przyboczn za czasw panowania krlowej Elbiety I. Zdawao si, e gabinet
upadnie okoo roku 1940; na jego miejsce by ju przygotowany gabinet
wewntrzny (skadajcy si z 5, 7 czy ( czonkw). Jednake wynik nadal jest
wtpliwy. Moliwe po prostu, e brytyjski gabinet wci jest wan instytucj.
W porwnaniu z Brytyjskim gabinet Stanw Zjednoczonych opiera si
tej inflacji politycznej niezwykle zdecydowanie. Mia on waciw liczb
5 czonkw w roku 1789, wci jeszcze tylko 7 okoo roku 1840, 9 okoo
1901 roku, 10 okoo roku 1913, 11 w roku 1945, a potem wbrew tradycji
ograniczy swj skad znowu do 10 w roku 1953. Czy ta prba ograniczenia
liczby czonkw, rozpoczta w roku 1947, powiedzie si na dusz met, to
wtpliwe. Wszelkie dowiadczenia wskazuj na nieodwracalno poprzednio
XVIII

opisanej tendencji. Na razie Stany Zjednoczone (podobnie jak Gwatemala

i El Salwador) ciesz si opini pastwa o ekskluzywnym gabinecie i rzeczywicie maj mniej ministrw gabinetowych ni Nikaragua czy Paragwaj.
Jak w porwnaniu z tym wygldaj inne kraje? Wikszo z nich ma
gabinety, ktrych liczba czonkw waha si od 12 do 20. rednia w ponad 60
krajach przekracza 16; najczciej spotykan liczb jest 15 (w siedmiu
przypadkach) i 9 (take w siedmiu).
Z pewnoci najdziwniejszy gabinet jest w Nowej Zelandii, majcy tylko
jednego przedstawiciela, ktrego naley przedstawia jako: ministra rolnictwa, ministra lasw, ministra do spraw Maorysw, ministra penomocnego
Urzdu Powierniczego Maorysw i Ochrony Krajobrazu. Przewodniczcy
bankietu w Nowej Zelandii musi by rwnie przygotowany na to, eby prosi
gorco o cisz, poniewa przemwi minister zdrowia, minister zastpca
premiera, minister do spraw Towarzystwa Rozwoju Pastwa, do spraw Spisu
Ludnoci i Departamentu Statystyki, Urzdu Majtkw Pastwowych oraz
Propagandy i Informacji. W innych krajach ta orientalna profuzja wystpuje
na szczcie rzadko.
Studia nad przykadem brytyjskim wykazuj, e punkt bezwadu
w dziaalnoci gabinetu osiga si, gdy oglna liczba jego czonkw przekroczy 20 lub moe 21. Rada Koronna, Rada Krlewska, Rada Przyboczna
wszystkie one przekroczyy liczb 20 czonkw, kiedy rozpocz si ich
upadek. Obecny gabinet brytyjski, ktry cofn si znad przepaci, jest bliski
tej liczby. Na tej podstawie moglibymy skania si do wniosku, e gabinety
czy te inne komitety ktrych liczba czonkw przekroczya 21, trac
realn wadz, a te o znacznie wikszej liczbie czonkw ju j utraciy.
Jakie moemy znale zadowalajce wyjanienie tej hipotezy? Musimy
tutaj zdecydowanie odrni stan faktyczny od teorii, symptom od choroby.
Istnieje drobna rnica zda co do najbardziej widocznych symptomw.
Wiadomo, e zebranie liczce ponad 20 uczestnikw zaczyna zmienia swj
charakter. Przy kadym kocu stou zaczynaj si toczy osobne rozmowy.
Uczestnik zebrania, ktry chce, eby go syszano, musi wsta. A skoro ju
wsta, trudno mu powstrzyma si do wygoszenia przemwienia, choby
tylko z przyzwyczajenia. Panie przewodniczcy zacznie. Sdz, e mog
bez obawy sprzeciww stwierdzi a mwi to teraz na podstawie dwudziestu piciu (a nawet niemal ju dwudziestu siedmiu) lat dowiadczenia e
musimy rozpatrzy t spraw z najwiksz powag. Spoczywa na nas ogromna odpowiedzialno, sir, a ja jako...
Podczas tego caego bekotu obecni tam ludzie uyteczni jeli w ogle
s tacy zaczynaj posya sobie mae karteczki, na ktrych pisz: Zjedz
jutro ze mn lunch umwimy si pniej.
C innego mog robi? Strumie wymowy pynie bez koca. Mwca
mgby rwnie dobrze mwi przez sen. Komitet, ktrego on jest najbardziej
bezwartociowym czonkiem, przesta ju cokolwiek znaczy. Skoczy si
nieodwoalnie. Umar.
To jest pewne. Ale korzenie tego przykrego zjawiska sigaj gbiej
i zostay zbadane tylko czciowo. Zbyt wiele wanych czynnikw jest nieznanych. Jaka jest wielko i jaki ksztat stou konferencyjnego? Jaka jest
rednia wieku obecnych? O ktrej godzinie rozpoczyna si zebranie?
W artykule przeznaczonym dla laikw nie miaoby sensu przytaczanie

XIX

oblicze, na podstawie ktrych oznaczono pierwszy, prbny, wspczynnik

niewydolnoci. Wystarczy stwierdzi, e dugie badania w Instytucie Komitetologii doprowadziy do odkrycia formuy szeroko (jeli nie powszechnie)
przyjtej przez znawcw zagadnienia. By moe naley jeszcze wyjani, e
badacze przyjli jako zaoenie umiarkowany klimat, fotele pokryte skr
i wysoki stopie trzewoci zebranych. W tych warunkach wzr brzmi
nastpujco:
m o ( a b)
x
v p b
gdzie: m oznacza redni liczb czonkw rzeczywicie obecnych; o liczb
wszystkich czonkw pozostajcych pod wpywem stronnictw z zewntrz;
a redni wieku zebranych; d odlego w centymetrach pomidzy dwoma
najdalej od siebie siedzcymi uczestnikami zebrania; v liczb lat, ktra
mina od czasu, kiedy gabinet lub komitet zebra si po raz pierwszy;
p cierpliwo przewodniczcego, mierzon wedug skali Peabody;
b redni cinienia krwi trzech najstarszych uczestnikw, zmierzon na
krtko przed rozpoczciem zebrania. Wwczas x oznacza bdzie liczb
czonkw rzeczywicie obecnych w momencie, w ktrym skuteczne funkcjonowanie gabinetu lub innego komitetu staje si wyranie niemoliwe. To jest
wanie wspczynnik niewydolnoci i ley on pomidzy 19,9 a 22,4. (Dziesitne oznaczaj czciowe uczestnictwo, to znaczy tych, ktrzy na czci
zebrania s nieobecni).
Bdem byoby sdzi na podstawie pobienego sprawdzenia tego
rwnania, e nauka komitetologiczna znajduje si w zaawansowanym
stadium swego rozwoju. Komitetolodzy i subkomitetolodzy nie upieraj si
przy tym, choby z obawy przed utrat pracy. Kad raczej nacisk na fakt, e
ich badania zaledwie si rozpoczy i s wanie u progu zdumiewajcego
postpu. Przyjmujc jednak wszelkie poprawki w zwizku z ich osobistym
zainteresowaniem pod tym wzgldem to znaczy dyskontujc 90% tego, co
mwi spokojnie moemy przyj, e jest jeszcze wiele do zrobienia.
Moglibymy prawdopodobnie wynale na przykad formu okrelajc optymaln liczb czonkw komitetu. Znajduje si ona owa zota liczba
gdzie pomidzy liczb 3 (przy ktrej nie mona zebra kworum) a w przyblieniu 21 (gdy cay organizm zaczyna gin). Wysunito interesujc teori, e
liczb t musi by 8. Dlaczego? Poniewa jest to jedyna liczba, ktrej zgodnie
unikny wszystkie istniejce pastwa. Jakkolwiek jednak na pierwszy rzut
oka teoria ta moe wyda si atrakcyjna, budzi ona pewien powany zarzut.
Liczba 8 bya bowiem t liczb czonkw, ktr w swej Radzie stanu pragn
mie krl Karol I. A wiadomo, jak skoczy!

XX

W
Woollaa llu
ud
du
u
cczzyyllii
d
doorroocczzn
nee zzggrroom
maad
dzzeen
niiee p
poow
wsszzeecch
hn
nee
Wszyscy dobrze znamy podstawow rnic pomidzy parlamentem
angielskim a francuskim; rnic t naladuj inne tego rodzaju zgromadzenia wywodzce si od kadego z nich. Wszyscy zdajemy sobie spraw, e ta
gwna rnica nie ma nic wsplnego z narodowym temperamentem, lecz
wynika z ukadu miejsc na sali zebra.
Brytyjczycy, wychowani na sportowych grach druynowych, wchodz
do swej Izby Gmin z uczuciem ludzi, ktrzy chtniej robiliby co innego.
A jeli nie mog gra w golfa lub w tenisa, to mog przynajmniej udawa, e
polityka jest gr opart na bardzo podobnych zasadach. Ale w takim wypadku parlament budziby jeszcze mniej zainteresowania, ni budzi. Wobec tego
instynkt nakaza Brytyjczykom stworzy dwie przeciwne druyny z sdzi
gwnym i sdziami liniowymi oraz kaza im debatowa a do wzajemnego
wyczerpania.
Izba Gmin jest tak urzdzona, e w praktyce kady jej czonek
zmuszony jest do opowiedzenia si po jednej lub drugiej stronie, zanim
jeszcze zapozna si z odpowiednimi argumentami lub nawet (w pewnych
wypadkach) zanim dowie si, co jest waciwie przedmiotem dyskusji. Od
urodzenia uczono go, e naley walczy na korzy swojej druyny, i to
oszczdza mu wszelkiego nadmiernego wysiku umysowego. Wie dokadnie,
wliznwszy si na swj fotel pod koniec przemwienia, w jaki sposb
argumentowa od momentu, do ktrego doszed mwca.
Jeli mwca znajduje si po tej samej co on stronie Izby, bdzie woa:
Doskonale! Brawo! Jeli za mwca jest kim ze strony przeciwnej, moe
spokojnie woa: Haba! lub tylko Oooo! Nieco pniej, by moe, bdzie
mia czas zapyta ssiada, na jaki temat toczy si debata. Jednake, cile
mwic, nie ma potrzeby tego robi. W kadym razie wie tyle, eby nie
strzeli gola do wasnej bramki.
Ludzie siedzcy po przeciwnej stronie myl si cakowicie i wszystkie
ich argumenty s zwykymi bzdurami. I odwrotnie: ludzie siedzcy po tej
samej stronie s prawdziwymi mami stanu, a ich mowy s szczeglnym
poczeniem mdroci, elokwencji i umiarkowania. Nie sprawia te najmniejszej rnicy fakt, czy on sam studiowa polityk w Harrow, czy te prbowa
szczcia w Aston Villa. W obydwu szkoach nauczy si, kiedy naley wydawa okrzyki radosne, a kiedy obelywe. Ale system brytyjski cakowicie zaley
od rozkadu miejsc. Gdyby awy nie stay naprzeciw siebie, nikt nie potrafiby
odrni prawdy od faszu, mdroci od gupoty chyba e naprawd
wszystkiemu by si przysuchiwa. Ale suchanie wszystkiego byoby mieszne, gdy poowa przemwie i tak zawiera przecie same nonsensy.
We Francji popeniono pocztkowo bd, sadzajc reprezentantw
w pkolu, wszystkich twarz do mwnicy. Mona by sobie wyobrazi wynikajcy std niead, gdyby nie by on powszechnie znany. Nie mona byo
utworzy naprawd przeciwnych druyn i nikt (bez suchania) nie mg
orzec, ktry argument by bardziej przekonywajcy. Istniaa jeszcze jedna

XXI

niewygoda polegajca na tym, e wszystkie przemwienia wygaszano po

francusku; Stany Zjednoczone mdrze powstrzymay si od naladowania
tego wzoru. Ale nawet bez wzgldu na trudnoci jzykowe system francuski
jest wystarczajco zy.
Francuzi nie posunli si a do takiej ostatecznoci, eby sadza ludzi
w porzdku alfabetycznym. Ale pkolista Izba pozwala na subtelne rozrnienie pomidzy rozmaitymi stopniami prawicowoci i lewicowoci. Nie ma
tam wyranego, brytyjskiego odcicia si prawoci od za. Deputowany
zwizany jest politycznie z panem Niejakim z lewej strony, lecz rwnoczenie
z panem Jakimtam z prawej strony. C my powinnimy zrobi, gdyby si
nawet mwio po angielsku? Co oni sami mog zrobi? Odpowied brzmi:
Nic.
Wszystko to jest powszechnie znane. Mniej powszechnie uznaje si
jednak kapitalne znaczenie, jakie ma ukad miejsc zastosowany na innych
zebraniach i zgromadzeniach midzynarodowych, narodowych i lokalnych.
Co wicej, zastosowany na zebraniach odbywajcych si wok stou, takich
jak np. Konferencja Okrgego Stou. Chwila zastanowienia przekona nas
o tym, e Konferencja Kwadratowego stou byaby czym zupenie innym,
a Konferencja Dugiego stou jeszcze czym innym. Rnice te nie tylko
wywieraj wpyw na dugo i zjadliwo dyskusji, wpywaj take na decyzje
(jeli si jakie podejmuje). Gosowanie, jak wiemy, rzadko tylko odzwierciedla istot sprawy. Na ostateczn decyzj oddziauj rnorodne czynniki,
z ktrych jedynie kilka nas interesuje. Powinnimy jednake zwrci uwag
na to, e koniec kocw o danej sprawie decyduj w rzeczywistoci gosy
bloku centralnego. Nie jest to prawd w Izbie Gmin, gdzie nie dopuszczono
do powstania takiego bloku. Ale na innych konferencjach blok centralny jest
niezwykle wany. Zasadniczo w blok tworz nastpujce typy ludzi:
a. Ci, ktrym nie udao si zrozumie adnego z memorandw napisanych wczeniej i jeszcze przed wieloma tygodniami rozesanych wszystkim,
ktrzy mieli by obecni.
b. Zbyt gupi, eby w ogle zrozumie obrady. atwo ich rozpozna, poniewa maj skonno do szeptania midzy sob: O czym ten facet gada?
c. Gusi, ktrzy siedz osaniajc ucho doni i mrucz: e te ludzie
nie mog mwi goniej.
d. Ci, ktrzy jeszcze nad ranem byli zalani w trupa, zwlekli si z ka
(nie wiadomo po co) z piekielnym blem gowy i z przekonaniem, e i tak
wszystko nie ma sensu.
e. Starcy, ktrych punktem honoru jest utrzymywanie dobrej formy
oczywicie lepszej ni caego mnstwa tych modzikw. Przyszedem tutaj
na piechot szepcz. Niele jak na osiemdziesiciodwuletniego mczyzn,
prawda?
f. Sabeusze, ktrzy niewyranie obiecali popiera obie strony i nie wiedz, jak z tego wybrn. Zastanawiaj si nad tym, czy lepiej powstrzyma
si od gosowania, czy uda chorych.
Pierwszym krokiem do pozyskania gosw bloku centralnego jest zidentyfikowanie i policzenie jego czonkw. Po dokonaniu tego wszystkiego ju
zaley od miejsca, na ktrym usid. Najlepsza technika polega na odkomenderowaniu znanego i zaufanego czowieka partii w celu nawizania
rozmowy z wymienionymi typami z bloku centralnego, zanim jeszcze zgroma-

XXII

dzenie si rozpocznie. W tej wstpnej pogawdce zdecydowani zwolennicy

powinni starannie unika wspominania o gwnym przedmiocie obrad.
Powinni wyuczy si przytoczonych zwrotw rozpoczynajcych rozmow,
odpowiednich do wymienionych wczeniej typw, do ktrych naturalnie
zaliczaj si ludzie z bloku centralnego:
a. To tylko strata czasu fabrykowanie tych wszystkich dokumentw.
Co do mnie, wikszo z nich wrzuciem do kosza.
b. Zdaje si, e bd nas tutaj dugo olniewa krasomwstwem.
Czsto wolabym, eby ludzie mniej mwili i przechodzili do sedna sprawy.
Gdyby mnie pan spyta o zdanie, powiedziabym, e oni s przemdrzali.
c. Akustyka tej sali jest po prostu straszna. Mona by pomyle, e ci
uczeni faceci umylnie j sknocili. NIE SYSZ ANI POOWY TEGO, CO SI
TUTAJ MWI. A PAN?
d. Co za paskudne miejsce na zebrania! Myl, e to chyba wina
wentylacji. Robi mi si niemal sabo. A jak pan si czuje?
e. Co takiego, jak pan to robi?! Prosz mi zdradzi swj sekret. Co
pan jada na niadanie?
f. Tyle si tutaj mwi o tej sprawie w imieniu kadej ze stron, e
doprawdy nie wiem, kogo poprze. Co pan o tym sdzi?
Skoro ju te wstpne manewry zostay poprawnie rozegrane, zaufany
czowiek partii zaczyna oywion konwersacj, w czasie ktrej steruje swego
rozmwc, uczestnika bloku centralnego, w stron forum. W tym samym
momencie inny dziaacz partyjny staje ju przed nimi i idzie w tym samym
kierunku. Najlepiej wyjani ten manewr na konkretnym przykadzie.
Przypumy, e zaufany czowiek partii X (Mr Sturdy) kieruje uczestnika bloku centralnego Y (Mr Waverley, typ f) ku fotelowi na przedzie. Przed
nimi idzie dziaacz Z (Mr Staunch), ktry siada, nie zwracajc zupenie uwagi
na dwch idcych za nim. Staunch odwraca si teraz i kiwa rk komu
z daleka. Potem nachyla si, eby zamieni par uwag z kim, kto siedzi
przed nim. Dopiero kiedy Waverley usiad, Staunch odwraca si ku niemu
i woa: Drogi przyjacielu jake mi mio ci spotka! I znw w kilka minut
pniej spojrzy znienacka na Sturdyego i zdziwi si w sposb widoczny:
Halo, Sturdy, nie przypuszczaem, e ci tu zobacz! Ju wyzdrowiaem
odpowiada Sturdy to byo tylko przezibienie. W ten sposb cay ten
porzdek zajcia miejsc zaaranowano jako zupenie niespodziewany, przypadkowy i przyjacielski. Tak te koczy si Pierwsza Faza owej operacji,
ktra bdzie dokadnie taka sama bez wzgldu na to, do jakiej kategorii dany
uczestnik bloku centralnego nalea.
Faz Drug naley dostosowa do charakteru czowieka, na ktrego
trzeba wywrze wpyw. W przypadku pana Waverley (typ f) naley przeprowadzajc Faz Drug unika jakiejkolwiek dyskusji na temat omawianego
problemu, lecz stworzy wraenie, e o wszystkim ju zadecydowano. Siedzc
na przedzie, Waverley nie bdzie mg widzie wikszoci innych uczestnikw
zebrania, zatem bdzie mu mona zasugerowa, e waciwie wszyscy oni
myl podobnie.
Doprawdy rzecze Sturdy nie wiem, po co tutaj przyszedem.
Widz, e co do Punktu Czwartego panuje ju zupena zgoda. Wszyscy
koledzy, z ktrymi rozmawiaem, sprawiaj wraenie, e zdecydowali si za
nim gosowa. (Albo gosowa przeciw niemu, zalenie od okolicznoci).

XXIII

To ciekawe odpowiada Staunch. Chciaem wanie powiedzie to

samo. Zdaje si, e co do tego zagadnienia nie ma adnych wtpliwoci.
Prawd mwic, ja sam si nie zdecydowaem powiada Sturdy.
Tyle si o tym mwio z wszystkich stron. Ale oponowanie byoby naprawd
strat czasu. Co pan o tym myli, Waverley?
No c mwi Waverley. Przyznaj, e to sprawa raczej kopotliwa.
Z jednej strony s suszne powody, eby zgodzi si z wnioskiem... Ale
z drugiej... Myli pan, e to przejdzie?
Mj drogi Waverley, mam zaufanie do paskiego sdu w tej sprawie.
Susznie pan powiedzia, e wniosek ju przeszed.
Och, rzeczywicie? No c, wydaje mi si, e jest wikszo... Lub
moe raczej powinienem by powiedzie...
Dzikuj panu, Waverley, za wyraenie paskiej opinii mwi
Staunch. Ja myl dokadnie tak samo, ale szczeglnie zaley mi na tym,
eby pan si ze mn zgodzi. Niczyjego zdania nie ceni tak wysoko jak
paskie.
Tymczasem Sturdy przechyla si, eby porozmawia z kim siedzcym
w tylnym rzdzie. W rzeczywistoci mwi z cicha: Jak si miewa paska
ona? Wysza ju ze szpitala? Jednake kiedy odwraca si z powrotem,
owiadcza, e ludzie siedzcy z tyu myl tak samo. Wniosek ju tak jakby
przeszed. I dzieje si tak rzeczywicie, jeli cay manewr przebiega zgodnie
z planem.
W tym samym czasie, gdy przeciwnik zajmowa si opracowywaniem
przemwie i redagowaniem poprawek, strona operujca wysz technik
skoncentrowaa swoje wysiki na unieruchomieniu kadego uczestnika bloku
centralnego pomidzy dwoma sprytnymi dziaaczami. W krytycznej chwili
gosowania podniesienie si rk po obu jego stronach rzeczywicie zmusi
niezdecydowanego do naladowania tego gestu. Gdyby przypadkiem zasn,
jak si to czsto zdarza czonkom bloku centralnego z kategorii d i e, jego
rk uniesie kolega siedzcy po jego prawej stronie. T zasad wprowadzono
jedynie po to, eby zapobiec uniesieniu obu rk picego, wiadomo bowiem,
e taki gest wywoywa niepodane komentarze.
W ten sposb, przy tak zabezpieczonym bloku centralnym, wniosek
zostanie przyjty znaczn wikszoci gosw lub te odrzucony, jeli taka
bya intencja. Moemy przyj, e niemal w kadej dyskusyjnej sprawie,
o ktrej zadecydowa ma wola ludu, decyduj ludzie bdcy czonkami bloku
centralnego. Dlatego szkoda czasu na przemwienia. Jedna partia nigdy si
nie zgodzi, a druga ju si zgodzia. Pozostaje blok centralny, a jego czonkowie dziel si na tych, ktrzy nie sysz tego, o czym si mwi, i na tych,
ktrzy tego nie rozumiej, jeli nawet sysz. Dla zapewnienia sobie ich
gosw trzeba przede wszystkim przykadu innych, gosujcych po obu
stronach kadego z nich. Gosami tych czonkw moe wic rzdzi przypadek. O ile lepiej byoby, gdyby przeciwnie rzdzi nimi zamierzony cel.

XXIV

E
Ek
krraan
n oossoobboow
wooccii
cczzyyllii
ffoorrm
mu
uaa k
kook
kttaajjlloow
waa
Zasadniczym skadnikiem techniki nowoczesnego ycia jest cocktail
party. Wszelkie kongresy midzynarodowe, naukowe i przemysowe obracaj
si wok tej instytucji. Wiadomo, e te zebrania s niemoliwe bez jednego
przynajmniej przyjcia koktajlowego. Jednake dotychczas zbyt mao studiw
naukowych powicono jego funkcji i ewentualnej korzyci. Nadszed czas,
eby wnikliwie rozway to zagadnienie. Co waciwie mamy zamiar osign, organizujc koktajl?
Na pytanie to mona odpowiedzie w rozmaity sposb i wkrtce okae
si, e jedno i to samo przyjcie moe suy rozmaitym celom. Wybierzemy
na chybi trafi jeden z nich i zobaczymy, w jaki sposb mona go osign
o wiele szybciej i skuteczniej przy zastosowaniu metody naukowej. Wemy na
przykad problem ustalenia wzgldnej wartoci zgromadzonych tam osb.
Moemy przyj, e ich oficjalne stanowisko i pozycja w hierarchii spoecznej
i urzdniczej s ju znane. Ale jaki jest rzeczywisty stopie ich wanoci
w zwizku z prac, ktr wykonuj? Czsto si zdarza, e mczyni i kobiety
penicy kluczowe funkcje nie piastuj najwyszych stanowisk oficjalnie. Ten
fakt, e wanie oni maj wpyw, ujawni si pod koniec konferencji. O ile
wicej odnielibymy korzyci, gdybymy mogli oceni ich wano na
pocztku! Ot w dokonaniu tej oceny moe nam suy wielk pomoc
cocktail party, wydane w drugim dniu trwania kongresu.
Aby osign cele naszych bada, zakadamy, e do pomieszczenia,
w ktrym przyjcie ma si odby, istnieje tylko jedno wejcie. Przyjmujemy
nastpnie, e caa impreza ma trwa dwie godziny wedug czasu podanego na
zaproszeniach, a waciwie dwie godziny i dwadziecia minut w rzeczywistoci. Na koniec przyjmujemy, e trunki kr swobodnie na caej przestrzeni,
ktr mamy do dyspozycji, gdy bar funkcjonujcy w widocznym miejscu
zmieniby istot problemu. Biorc pod uwag te wszystkie zaoenia, jake
mamy teraz oceni istotne znaczenie obecnych tu goci w przeciwiestwie do
ich znaczenia teoretycznego?
Pierwszym znanym faktem, ktry moe stanowi podstaw w naszej
teorii, jest kierunek, w jakim czowiek zwyk si porusza. Wiemy, e przybywajcy gocie automatycznie kieruj si ku lewej stronie salonu recepcyjnego. w lewostronny kierunek ludzkiej fali ma interesujce, czciowo biologiczne wytumaczenie. Serce znajduje si (czy te, mwic cile, zdaje si, e
si znajduje) po lewej stronie ciaa. Dlatego przy bardziej prymitywnych
sposobach wojowania uywano pewnego typu tarczy do osony lewej strony
walczcego, ktry w prawej rce trzyma bro ofensywn. Najczciej broni
ofensywn by miecz noszony w pochwie. Poniewa miecz naleao dziery
w prawej rce, pochw trzeba byo nosi z lewej strony. A kiedy pochwa
znajdowaa si z lewej strony, fizycznie niemoliwe stawao si dosiadanie
konia z jego prawej strony, chyba e kto chcia usi twarz do ogona
czego jednak zazwyczaj nie praktykowano. Jeeli za dosiadae konia
z lewej strony, chciae go mie te po lewej stronie drogi, eby nie tamowa

XXV

ruchu podczas dosiadania. Dlatego te naturalne i waciwe jest jedenie

lew stron. Odwrotna praktyka (przyjta w niektrych zacofanych krajach)
absolutnie nie godzi si z najgbszymi instynktami historycznymi. Istota
ludzka, wolna od narzuconych jej arbitralnych zasad ruchu, kieruje si ku
lewej stronie.
Drugim znanym faktem jest ten, e ludzie wol bok pokoju od jego
rodka. Wida to choby po tym, w jaki sposb zapenia si restauracja.
Najpierw zajmowane s stoliki ustawione pod lew cian, pniej te
w najdalszym kocu sali, nastpnie pod praw cian, a na samym kocu
(i to niechtnie) porodku. Niech ludzka do miejsca w centrum jest tak
wielka, e zarzd lokalu czsto w ogle rezygnuje z zapenienia go; w ten
sposb powstaje to, co nazywamy parkietem do taca. Naley sobie jednak
zdawa spraw, e ten sposb zachowania si moe by zmcony przez jaki
czynnik zewntrzny, jak na przykad widok z okien w gbi sali na wodospad.
Jeli jednak wyczymy katedry i lodowce, restauracja bdzie si zapenia
wedug wskazanej linii, od strony lewej ku prawej.
Niech do zajmowania centralnej przestrzeni wywodzi si z instynktw
prehistorycznych. Czowiek jaskiniowy wchodzcy do obcej jaskini i niepewny przyjcia pragn mie na wszelki wypadek cian za plecami, a przed
sob jeszcze nieco miejsca do walki. Porodku jaskini czu si zanadto
naraony na atak. Dlatego sun pod jej cianami, chrzkajc i ciskajc
maczug. atwo zauway, e czowiek nowoczesny postpuje zupenie tak
samo, mruczc pod nosem i poprawiajc krawat. Zasadnicza tendencja
ruchu na cocktail party jest taka sama jak w restauracji. Ludzie gromadz
si z boku sali, jednake nie tu pod cianami.
Jeli zestawimy te dwa znane fakty, prd lewostronny i skonno do
unikania centrum, otrzymamy biologiczne wyjanienie zjawiska, ktre
wszyscy zaobserwowalimy w praktyce, to znaczy kierunek poruszania si
ludzi zgodny z kierunkiem ruchu wskazwek zegara. Mog by lokalne
poprawki i odchylenia kobiety bd zbacza, eby unikn osb, ktrych
nie znosz, lub z okrzykiem kochanie! rzuca si ku osobom, ktrych nie
znosz jeszcze bardziej, lecz gwny nurt fali biegnie nieubaganie wok
pokoju.
Ludzie, ktrzy co znacz, ludzie, ktrzy dosownie utrzymuj si na
fali, trzymaj si jej nurtu pyncego najsilniej. Poruszaj si zgodnie
z ruchem oglnym z zachowaniem przecitnej szybkoci. Ci, ktrzy sprawiaj
wraenie przyklejonych do cian i zwykle zatopieni s w oywionej rozmowie
z ludmi spotykanymi co tydzie, s nikim. Ci, ktrzy tocz si po ktach
pokoju, s niemiali i sabi. Ci, ktrzy d ku rodkowi pokoju, s ekscentryczni i po prostu gupi.
Nastpnym przedmiotem naszych studiw jest pora, o jakiej ludzie
przybywaj. Moemy z zupenym spokojem przyj, e ludzie, ktrzy co
znacz, przybd w czasie, ktry sami uznaj za odpowiedni. Nie bdzie ich
wrd tych, ktrzy le obliczyli czas trwania dojazdu i wobec tego zjawi si
na dziesi minut przed terminem, w ktrym przyjcie powinno si rozpocz. Nie bdzie ich wrd tych, ktrym zatrzymay si zegarki, wobec czego
wpadaj zdyszani wtedy, gdy przyjcie prawie si koczy. Nie, ci ludzie,
ktrych chcemy pozna, wybior odpowiedni chwil. Jaka to bdzie chwila?
Bdzie to oczywicie czas okrelony dwoma gwnymi warunkami. Nie bd

XXVI

oni chcieli wej na sal, dopki nie zbierze si w niej do ludzi, ktrzy by
mogli obserwowa ich wejcie. Ale nie bd chcieli take przyby wtedy,
kiedy inne wane osoby ju odeszy (tak jak to zwykle robi) na inne przyjcia. Dlatego ich przybycie nastpi najwczeniej p godziny po rozpoczciu
przyjcia i co najmniej na godzin przed jego przewidzianym kocem. Daje to
nam moliwo wycignicia wniosku, e optymalny czas przybycia nastpi
dokadnie trzy kwadranse po czasie podanym na zaproszeniu, na przykad
o 7.15, jeli przyjcie ma si rozpocz o 6.30. Pojawia si tutaj pokusa, by
stwierdzi, e odkrycie optymalnego czasu przybycia jest rozwizaniem
caego problemu.
Niektrzy studenci mogliby powiedzie: Mniejsza o to, co stanie si
pniej. Obserwuj drzwi wejciowe ze stoperem w rku i bdziesz mia
odpowied. Bardziej dowiadczony badacz potraktuje jednak t sugesti
z agodn drwin. Bo kt moe wiedzie, czy osoba przybywajca dokadnie
o 7.15 rzeczywicie miaa zamiar przyby o tej porze? Niektrzy mogli przyj
dlatego, e nie zdyli wczeniej, cho pragnli by o 6.30. Inni mogli przyj
o tej porze sdzc, e jest pniej, ni byo naprawd. Par osb mogo si
zjawi nawet bez zaproszenia gocie, ktrych oczekiwano gdzie indziej
i w innym dniu. A zatem, jakkolwiek przyjmujemy wniosek, e ludzie, ktrzy
co znacz, powinni przyby midzy 7.10 a 7.20, popenilibymy wielki bd,
uwaajc wszystkich, ktrzy przybywaj o tej porze, za osoby wane.
W tym stadium naszego planu bada musimy sprawdzi i uzupeni
nasz teori za pomoc dowiadczenia. Aby w peni zrozumie prd spoeczestwa, powinnimy uciec si do techniki uywanej w laboratorium hydraulicznym. W tego rodzaju zakadzie uczony, ktry chce stwierdzi, w jaki
sposb woda bdzie opywa filar mostu, dodaje troch koszenili do wody
pyncej po szklanej pycie. Nastpnie z gry fotografuje wzr zaznaczony
kolorowymi strumyczkami wody. Ot chcielibymy oznaczy zebranych na
cocktail party ludzi o uznanej wartoci jak gdyby pofarbowa ich koszenil
i sfotografowa ich ruch z galerii. Mona by przypuszcza, e przeprowadzenie bada zgodnie z tym kierunkiem napotka trudnoci. Jednake na
szczcie otrzymano informacje o pewnej kolonii brytyjskiej, w ktrej ju
dokonano pofarbowania okrelonych okazw ludzkich.
Mianowicie, mniej wicej sto lat temu zdarzyo si, e pewien gubernator usiowa namwi godnych szacunku przedstawicieli mskiej czci
ludzkoci, eby nosili czarny strj wieczorowy zamiast biaego. Jego perswazja i przykad zawiody kompletnie w stosunku do kupcw, bankierw
i prawnikw, lecz z koniecznoci musieli mu by posuszni urzdnicy administracji, ktrzy nie mieli w tej sprawie wyboru. W rezultacie ustalia si
tradycja, ktrej przestrzega si jeszcze dzi. Wysocy urzdnicy rzdowi nosz
si na czarno, a wszyscy inni na biao. A poniewa urzdnicy wci jeszcze
si licz w tym osobliwym spoeczestwie, atwo byo badaczom problemu
ledzi z galerii ich poruszanie si po sali. Co wicej, mona byo sfotografowa wzr owego poruszania si przy rozmaitych okazjach, wzr potwierdzajcy opisane dotychczas teorie i prowadzcy nas do kocowego odkrycia, ktre
moemy teraz ujawni.
Drobiazgowe obserwacje dowiody ponad wszelk wtpliwo, e czarne
fraki przybywaj mniej wicej pomidzy 7.10 a 7.20; e kr w lewo
i posuwaj si wok pokoju; e unikaj ktw i cian i e nie zbliaj si do

XXVII

rodka. Dotychczas ich zachowanie dokadnie odpowiada naszej teorii. Ale

teraz zauwaylimy inne, nieoczekiwane zjawisko. Po dojciu do pewnego
punktu w dalekim, prawym kracu sali co zajo im p godziny zatrzymuj si w tym samym miejscu, marudzc przez dziesi minut lub troch
duej. Potem nagle wychodz. Dopiero po dugim i uwanym studiowaniu
zdj fotograficznych zdalimy sobie spraw, co oznacza takie postpowanie.
Ta pauza stwierdzilimy w kocu ma umoliwi innym wanym figurom
dogonienie osb, ktre przybyy o 7.10, i czekanie na te, ktre przychodz
o 7.20. Rzeczywiste spotkanie si osb wanych nie zabrao wiele czasu.
Kada z nich chciaa tylko, aby widzieli j inni, na dowd, e tam bya. Kiedy
to nastpio, rozpoczyna si odwrt, ktry w kadym wypadku koczy si
o 8.15.
Wiadomo teraz, e to, czego nauczya nas obserwacja jednego spoeczestwa, mona zastosowa do kadego innego; a formua jest atwa do
uycia. Aeby znale ludzi, ktrzy naprawd co znacz, naley podzieli
(w myli) ca przestrze na kwadraty. Nastpnie pooznacza je literami od
lewej ku prawej (poczwszy od wejcia): A, B, C, D, E i F. Ponumerowa
kwadraty od wejcia a do koca sali od 1 do 8. Godzin, o ktrej przyjcie
ma si rozpocz, oznaczy liter H. Ostatni go wyjdzie mniej wicej w dwie
godziny i dwadziecia minut po przybyciu pierwszych. Okrelimy to jako:
H+140. Znalezienie ludzi, ktrzy naprawd co znacz, jest teraz zupenie
proste. S to ludzie zgrupowani w kwadracie E-7 pomidzy H+75 a H+90.
Najwaniejsz osob ze wszystkich bdzie ta, ktra stoi w samym rodku
grupy.
Studenci zdaj sobie spraw, e formua ta jest skuteczna wtedy, kiedy
nie jest powszechnie znana. Dlatego tre tego rozdziau naley uwaa za
poufn i trzyma w tajemnicy. Studenci socjologii musz zatrzyma te
informacje dla siebie. Szeroka publiczno nie powinna ich czyta pod
adnym warunkiem.

XXVIII

W
Wiieellk
kiiee ffiin
naan
nssee
cczzyyllii
p
pu
un
nk
ktt zzaan
niik
ku
u zzaaiin
ntteerreessoow
waan
niiaa
Ludzi znajcych si na wielkich finansach mona podzieli na dwie
kategorie: na takich, ktrzy posiadaj olbrzymie fortuny, i takich, ktrzy nie
maj ani grosza. Dla prawdziwego milionera milion funtw jest czym realnym i atwym do pojcia. Dla uczonego matematyka lub wykadowcy ekonomii (przyjmujc, e obaj oni waciwie umieraj z godu) milion funtw jest
ostatecznie czym rwnie realnym co tysic, i to wanie z nich skadaj si
gwnie komisje finansowe. Rezultatem tego stanu rzeczy jest zjawisko czsto
ju obserwowane, lecz nigdy dotd nie zbadane. Mona by je nazwa Prawem
Trywialnoci. Mwic pokrtce, oznacza ono, e czas spdzony na rozpatrywaniu danego punktu zagadnienia jest odwrotnie proporcjonalny do sumy,
o jak chodzi.
Jeli si nad tym zastanowi, trzeba przyzna, e stwierdzenie, jakoby
prawo to nigdy jeszcze nie byo badane, jest niezupenie suszne. Dokonano
ju pewnej pracy w tej dziedzinie, lecz badania szy drog, ktra prowadzia
donikd. Badacze zakadali, e najwiksz wag powinno si przykada do
kolejnoci, w jakiej rozpatruje si punkty porzdku dziennego. Przyjmowali
nastpnie, e najwicej czasu powica si na omawianie pierwszych siedmiu
punktw, dalsze punkty za przechodz ju automatycznie. Rezultat jest
dobrze znany. Drwiny, z jakimi przyjto odczyt dra Guggenheima na konferencji w Muttworth, mona byo wwczas uwaa za przesadne, jednake
wszelkie pniejsze dyskusje na ten temat zdaway si potwierdza, e jego
krytycy mieli suszno. Stracono cae lata na badania, ktrych podstawowe
zaoenia byy bdne. Zdajmy sobie teraz spraw z tego, e kolejno
w porzdku dziennym ma mniejsze znaczenie, przynajmniej o tyle, o ile
dotyczy to tego problemu. Uwaamy take, i dr Guggenheim mia szczcie,
e udao mu si uciec w kalesonach, tak jak to zrobi. Gdyby omieli si
przedstawi swoje ndzne argumenty na pniejszej konferencji we wrzeniu,
spotkaby si z czym wicej ni drwin. Odniesiono by wraenie, e umylnie zabiera wszystkim czas.
Jeli wic mamy dokona w tych badaniach jakiego postpu, musimy
zignorowa to wszystko, co uczyniono dotychczas. Musimy zacz od pocztku i w peni zrozumie sposb, w jaki naprawd pracuje komisja finansowa.
Na uytek masowego czytelnika mona to przedstawi nastpujco, w formie
dramatycznej:
Przewodniczcy: Przechodzimy teraz do Punktu Dziewitego. Zreferuje
go nasz skarbnik, Mr McPhail.
Mr McPhail: Ley przed panem, sir, kosztorys reaktora atomowego,
uwidoczniony w zaczniku H do raportu podkomisji. Jak pan widzi, oglny
projekt i plany zostay zaakceptowane przez profesora McFission. Cakowity
koszt wyniesie 10.000.000 funtw. Przedsibiorcy, panowie McNab
i McHash, sdz, e prace powinny zosta ukoczone w kwietniu 1963 roku.
Nasz konsultant, inynier McFee, ostrzega jednak, e powinnimy liczy si z
ich ukoczeniem najwczeniej w padzierniku. Podgld ten popiera znany

XXIX

geofizyk, dr McHeap, powoujc si na prawdopodobn konieczno palowania fundamentw. Plan gwnego budynku ley przed panem patrz zacznik IX a jego odbitka na stole. Z przyjemnoci udziel wszelkich informacji, jakich zadaj czonkowie komisji.
Przewodniczcy: Dzikuj za paskie wyczerpujce objanienie proponowanego planu, panie McPhail. Prosz teraz obecnych tu czonkw
o wyraenie swojego zdania.
W tym miejscu musimy koniecznie przerwa i zastanowi si nad tym,
jakie zdanie mog mie czonkowie komisji. Przypumy, e jest ich jedenastu cznie z przewodniczcym, lecz bez sekretarza. Z tych jedenastu czonkw czterech cznie z przewodniczcym nie wie, co to jest reaktor.
Trzech spord pozostaych nie orientuje si, do czego on suy. A z tych,
ktrzy wiedz, zaledwie dwch ma niejasne pojcie, ile powinien kosztowa.
Jednym z nich jest Mr Isaacson, drugim Mr Brickworth. Kady z nich moe
co na ten temat powiedzie. Przypumy, e Mr Isaacson mwi pierwszy.
Mr Isaacson: No c, panie przewodniczcy, ja wolabym mie nieco
zaufania do naszych przedsibiorcw i do konsultanta. Gdybymy przede
wszystkim zwrcili si do profesora Levi i gdybymy zawarli kontrakt
z panem Davidem i Goliatem, bybym pewniejszy tego caego planu. Pan
Lyon-Daniels nie zabieraby nam czasu denerwujcymi przypuszczeniami na
temat zwoki w ukoczeniu prac, a dr Mojesz Bullrush powiedziaby nam
definitywnie, czy palowanie bdzie potrzebne czy nie.
Przewodniczcy: Jestem pewien, e wszyscy umiemy oceni trosk
pana Isaacsona o wykonanie tej pracy w moliwie najlepszy sposb. Ale zdaje
mi si, e jest ju troch za pno na to, eby powoywa nowych doradcw
technicznych. Przyznaj, e zasadniczy kontrakt musi jeszcze zosta podpisany, ale wydalimy ju bardzo powane sumy. Jeli odrzucimy porady, za
ktre ju zapacilimy, bdziemy musieli zapaci drugie tyle.
(Inni czonkowie mrucz potakujco).
Mr Isaacson: Chciabym, eby moje uwagi zostay zaprotokoowane.
Przewodniczcy: Oczywicie. Zapewne Mr Brickworth ma w tej sprawie
co do powiedzenia?
Ot Mr Brickworth jest tutaj bodaj jedynym czowiekiem, ktry wie,
o czym mwi. Wiele miaby do powiedzenia. Nie ma zaufania do okrgej
sumy 10.000.000 funtw. Dlaczego to ma kosztowa wanie tyle? Dlaczego
musi si burzy stary budynek, eby zrobi miejsce na nowy fundament?
Dlaczego tak wielk sum przeznaczono na nieprzewidziane wydatki? I kto
to w ogle jest ten McHeap? Czy to ten sam, ktrego w zeszym roku skaryo
Towarzystwo Naftowe Trickle and Driedup? Ale Brickworth nie wie, od
czego zacz. Jeli zacznie mwi o odbitce planu, inni czonkowie komisji
nie potrafi jej odczyta. Musiaby zacz od wyjanienia, czym w ogle jest
reaktor, a nikt nie chciaby si przyzna, e tego nie wie. Lepiej nic nie
mwi.
Mr Brickworth: Nie mam nic do powiedzenia.
Przewodniczcy: Czy kto z czonkw komisji chce jeszcze zabra gos?
Doskonale. A zatem mog przyj, e plany i kosztorys zostay zatwierdzone?
Dzikuj. Czy mog podpisa zasadniczy kontrakt w imieniu panw? (Pomruk zgody). Dzikuj. Moemy teraz przej do Punktu Dziesitego.

XXX

Wliczajc kilka sekund na szeleszczenie papierami i rozwijanie wykresw, czas powicony Punktowi Dziewitego wynosi dokadnie dwie i p
minuty. Zebranie przebiega sprawnie. Ale niektrym z jego uczestnikw jest
troch gupio w zwizku z Punktem Dziewitym. Zastanawiaj si w duchu,
czy istotnie okazali w tym wypadku swoj wano. Jest ju za pno, eby
kwestionowa schemat reaktora, pragnliby jednak zanim zebranie koca
zademonstrowa, e s przytomni i doskonale wiedz, co si tu dzieje.
Przewodniczcy: Punkt Dziesity. Pomieszczenie na rowery dla urzdnikw. Otrzymano kosztorys od panw Bodgera i Woodworma, ktrzy podejmuj si wykona t prac za sum 350 funtw. Plany i specyfikacje le
przed wami, panowie.
Mr Softleigh: Panie przewodniczcy, ta suma jest z pewnoci zbyt
wysoka. Widz, e dach ma by z aluminium. Czy dach azbestowy nie byby
taszy?
Mr Holdfast: Zgadzam si z panem Softleighem co do sumy, lecz dach
moim zdaniem powinien by z ocynkowanego elaza. Sdz, e pomieszczenie mogoby kosztowa 300 funtw albo nawet jeszcze mniej.
Mr Daring: Poszedbym jeszcze dalej, panie przewodniczcy. Wtpi,
czy to pomieszczenie jest rzeczywicie potrzebne. I tak robimy ju zbyt wiele
dla naszych urzdnikw. Kopot z tym, e oni nigdy nie s zadowoleni.
Nastpnym razem zechce im si garay.
Mr Holdfast: Nie, nie mog tutaj poprze pana Daringa. Wydaje mi si,
e pomieszczenie jest konieczne. Mam tylko wtpliwoci co do materiau
i kosztw...
Dyskusja ywo si rozwija. Suma 350 funtw mieci si doskonale
w pojciu wszystkich. Kady potrafi te sobie unaoczni wygld pomieszczenia na rowery. Dlatego dyskusja trwa czterdzieci pi minut, a jej moliwym
wynikiem jest zaoszczdzenie jakich 50 funtw. Czonkowie zebrania
wygodnie rozpieraj si w krzesach z uczuciem dobrze spenionego obowizku.
Przewodniczcy: Punkt Jedenasty. Napoje orzewiajce podawane na
zebraniach Poczonego Komitetu Opieki Spoecznej. Miesicznie 35 szylingw.
Mr Softleigh: Jakie napoje podaje si przy tych okazjach?
Przewodniczcy: O ile wiem, to kaw.
Mr Holdfast: To znaczy, e rocznie wyniesie to zobaczmy 21 funtw?
Przewodniczcy: Wanie tyle.
Mr Daring: Doprawdy, panie przewodniczcy, zastanawiam si, czy to
suszne. Jak dugo trwaj te zebrania?
Teraz rozpocznie si jeszcze bardziej zajada dyskusja. Wrd czonkw
komisji mog by tacy, ktrzy nie widz rnicy pomidzy azbestem a ocynkowanym elazem, lecz kady z nich zna si na kawie wie, co to i czy
w ogle naley j kupowa. Ten punkt porzdku dziennego czonkowie
komisji omawiaj godzin i kwadrans, a zakocz proszc sekretarza
o dodatkowe informacje i postanowi rozstrzygn t spraw na nastpnym
zebraniu.
W tym miejscu nasuwa si pytanie, czy jeszcze mniejsza suma 10
albo 5 funtw zajaby Komisji Finansowej proporcjonalnie wicej czasu.
Tego trzeba przyzna wci jeszcze nie wiemy. Tymczasem musimy doj

XXXI

do wniosku, e istnieje punkt, w ktrym nastpuje zupene odwrcenie

zagadnienia, poniewa czonkowie komisji sdz, e suma nie jest godna
uwagi. Badania musz zmierza w kierunku ustalenia punktu, w ktrym to
odwrcenie nastpuje.
Rnica pomidzy czasem debaty na temat 10.000.000 funtw (dwie
i p minuty) jest rzeczywicie drastyczna. Tym bardziej interesujce byoby
ustalenie dokadnego punktu, w ktrym zanika zainteresowanie. Co wicej,
miaoby to znaczenie praktyczne. Przypumy na przykad, e moment
zaniku zainteresowania wystpuje przy kwocie 15 funtw. Wwczas skarbnik, majc na porzdku dziennym punkt mwicy o sumie 26 funtw,
mgby zdecydowa si na przedstawienie go w dwch punktach, z ktrych
jeden dotyczyby 14, a drugi 12 funtw, co przyniosoby wyran oszczdno czasu i wysiku.
Wnioski w tym momencie mog by zaledwie prowizoryczne, istnieje
jednak pewien powd, aby przypuszcza, e punkt zaniku zainteresowania
nastpuje przy sumie, ktr kady z czonkw komisji straciby bez blu
w wyniku zakadu lub ktr mgby zapisa na cel dobroczynny. Badania
zgodne z tym kierunkiem, przeprowadzone na wycigach i w kaplicach
metodystw, mogyby zaprowadzi daleko ku rozwizaniu problemu. O wiele
wiksza trudno powstaaby, gdybymy prbowali odkry dokadny punkt,
w ktrym dana suma staje si zbyt wysoka, eby o niej w ogle dyskutowa.
Jednake jedno wydaje si jasne, mianowicie: e czas powicony na dyskusj nad 10.000.000 funtw i nad 10 funtami jest waciwie taki sam.
W kadym razie ustalony obecnie czas: dwie i p minuty, nie jest dokadny;
znajduje si on gdzie w przedziale czasu od dwch do czterech i p minuty,
co wystarcza do omwienia zarwno najwikszych, jak i najmniejszych sum.
Wiele jeszcze bada zostaje do przeprowadzenia, lecz rezultaty kocowe po ich opublikowaniu bd z pewnoci ogromnie interesujce
i przynios ludzkoci natychmiastow korzy.

XXXII

P
Pllaan
nyy ii bbu
ud
doow
wllee
cczzyyllii
ggm
maacch
h aad
dm
miin
niissttrraaccyyjjn
nyy
Kady, kto bada instytucje ludzkoci, dobrze zna typowy test, wedug
ktrego mona ustali znaczenie poszczeglnego urzdnika. Liczba drzwi,
ktre naley przej, liczba jego osobistych sekretarzy, liczba aparatw
telefonicznych na jego biurku te trzy cyfry wzite razem z gruboci dywanu w centymetrach day nam prosty wzr, zgadzajcy si niemal na caym
wiecie. Jest spraw mniej znan, e ten sam rodzaj oblicze stosuje si, lecz
na odwrt, do samej instytucji.
Wemy na przykad organizacj wydawnicz. Wydawcy okazuj jak
wiemy siln tendencj do ycia w chaotycznym niechlujstwie. Przybysza,
ktry zwraca si ku prawdopodobnemu wejciu, wyprowadza si na zewntrz
i prowadzi wok bloku, poprzez zauki i trzy kondygnacje schodw. Zakad
badawczy jest z reguy usytuowany podobnie na parterze czego, co byo
niegdy domem prywatnym; walca si drewniana sie prowadzi std do
baraku z falistej blachy, gdzie by niegdy ogrd. A czy wszyscy nie znamy
co wicej wygldu midzynarodowego lotniska? Kiedy wynurzymy si z
samolotu, widzimy (po prawej lub po lewej) wysok budowl otoczon rusztowaniem. Potem stewardesa prowadzi nas do baraku z azbestowym dachem.
Nawet przez chwil nie przypuszczamy, e mogoby by inaczej. Z chwil,
kiedy budowa gmachu zostanie ukoczona, lotnisko zostanie przeniesione
gdzie indziej.
Wspomniane instytucje jakkolwiek bardzo ywotne i produktywne
pracuj w tak podych i prowizorycznych warunkach, e z ulg chcielibymy zwrci si do instytucji urzdzonej od samego pocztku wygodnie
i z godnoci. Zewntrzne drzwi z brzu i ze szka umieszczone s porodku
symetrycznej fasady. Wyglansowane buty przelizguj si agodnie po byszczcej posadzce do lnicej i cichej windy. Niezwykle kulturalna panienka
z recepcji powie co szeptem karminowych warg do nienobiaej suchawki.
Wskae ci chromowany fotel, przepraszajc olniewajcym umiechem za
krtk, lecz nieuniknion chwil czekania. Kiedy podniesiesz wzrok znad
barwnego magazynu, zauwaysz, jak szerokie korytarze wiod promienicie
ku departamentom A, B i C. Spoza zamknitych drzwi dobiega stumiony
szmer zdyscyplinowanej pracy. W minut pniej grzniesz po kostki
w dywanie w gabinecie dyrektora, brnc wytrwale ku jego odlegemu,
schludnemu biurku. Zahipnotyzowany niewzruszonym spojrzeniem szefa,
oniemielony obrazem Matissea, wiszcym na cianie, poczujesz, e nareszcie znalaze orodek prawdziwie sprawnej dziaalnoci.
W rzeczy samej nie odkrye niczego w tym rodzaju. Wiadomo, e
doskonao zaplanowanego ukadu osigaj tylko instytucje znajdujce si
w stanie upadku. Ten wyranie paradoksalny wniosek oparty jest na bogatych badaniach archeologicznych i historycznych, ktrych bardziej poufnymi
szczegami nie mamy tu potrzeby si zajmowa. Za ogln zasad przyjto
jednak metod wybierania i oznaczania dat powstania tych gmachw, ktre,
jak si zdawao, byy doskonale zaprojektowane dla celw, ktrym miay

XXXIII

suy. Studia porwnawcze nad nimi skoniy do przyjcia wniosku, e

doskonao planowania jest objawem upadku. W okresie pasjonujcych
odkry i postpu nie ma czasu na planowanie doskonaych siedzib. czas na
to przychodzi pniej, wtedy gdy caa wana praca zostaa ju wykonana.
Doskonao, wiemy o tym, jest ostatecznoci; a ostateczno jest mierci.
Przypadkowemu turycie, przejtemu nabon czci przed Bazylik
witego Piotra w Rzymie, musi si wydawa, e Bazylika i Watykan tworzyy
idealn opraw dla wadzy papieskiej u samego szczytu jej prestiu i potgi.
Tutaj rozmyla turysta musia Innocenty III rzuca swe grzmice kltwy.
Tutaj musia Grzegorz VII ukada prawa. Ale rzut oka do przewodnika
przekona turyst, e naprawd potni papiee rzdzili na dugo przedtem,
zanim wzniesiono obecn kopu, a nierzadko panowali gdzie indziej. Wicej
jeszcze, pniejsi papiee utracili poow swego autorytetu, gdy prace nad
budow jeszcze trway. Juliusz II, ktry zadecydowa o podjciu budowy,
i Leon X, ktry zaaprobowa szkic Rafaela, zmarli na dugo przedtem, zanim
budowle przybray obecny ksztat. Paac Bramantego by budowany a do
roku 1565, wielki koci zosta powicony dopiero w roku 1626, a plac
kolumnowy skoczony w roku 1667. Wielkie dni papiestwa miny, zanim
jeszcze w ogle zaprojektowano t doskona siedzib. W czasie, kiedy jej
budow koczono, ju niemal o nich zapomniano.
atwo mona udowodni, e to nastpstwo wydarze wcale nie jest
wyjtkowe. Tak wanie kolejno moemy dostrzec w historii Ligi Narodw.
Od pocztku, od roku 1920, koncentroway si wok niej wielkie nadzieje a
mniej wicej do roku 1930. Najpniej okoo roku 1933 okazao si, e
eksperyment si nie uda. Jednake fizyczne ucielenienie Ligi, Paac Narodw, otwarto dopiero w roku 1937. Bya to z pewnoci budowla godna
podziwu. Gboka myl oywiaa plany budowy sekretariatu i sal obrad,
pomieszcze dla komisji i restauracji. Byo tam wszystko, na co sta ludzk
pomysowo, z wyjtkiem, rzecz jasna, samej Ligi. W roku, w ktrym Paac
oficjalnie otwarto, Liga waciwie przestaa istnie.
Mona by zauway, e Paac Wersalski jest dowodem zupenie czego
przeciwnego architektonicznym odbiciem monarchii Ludwika XIV u jej
szczytu. Ale tu znowu fakty zaprzeczaj teorii. Bo chocia triumfalny duch
epoki moe by uosobiony w Wersalu, to przecie ukoczono go ju pod
koniec panowania Ludwika XIV, a czciowo nawet za nastpnego krla.
Gmach Wersalu powsta w przewaajcej czci w latach 1669 1685. Krl
przeprowadzi si tam dopiero w roku 1682, a nawet wtedy prace jeszcze
trway. Synna krlewska sypialnia bya nie zamieszkana a do roku 1701,
a kaplic ukoczono dopiero w dziewi lat pniej. Nie wczeniej ni w roku
1756 zaczto Wersal uwaa za siedzib rzdu, ale jeszcze nie za krlewsk
rezydencj. Z drugiej strony, istotne triumfy Ludwika XIV miay miejsce
przewanie przed rokiem 1679, szczyt swej kariery osign krl w roku
1682, a okoo 1685 jego potga zacza upada.
Wedug sw jednego z historykw Ludwik, przenoszc si do Wersalu,
piecztowa ju kres swego losu i ycia. Inny powiada o Wersalu, e cao... ukoczona zostaa wanie wtedy, gdy rozpocz si upadek Ludwika.
Trzeci milczco popiera t teori, opisujc okres 1685 1713 jako lata
upadku. Innymi sowy, turysta, ktry sdzi, e Wersal by miejscem, skd
Turenne wyrusza ku zwycistwom, myli si zasadniczo. Bardziej poprawne

XXXIV

historycznie byoby wyobraenie sobie, jak bardzo zakopotani musieli by

w tych murach ci, ktrzy przybyli z wieciami o klsce pod Blenheim.
W paacu, byszczcym emblematami zwycistw, nie bardzo zapewne wiedzieli, w ktr stron patrze.
Kiedy wspomina si Blenheim, trzeba naturalnie pomyle o paacu
tak nazwanym, zbudowanym dla zwyciskiego ksicia Marlborough. Tu
znowu mamy budynek idealnie zaplanowany, tym razem przeznaczony na
miejsce odpoczynku bohatera narodowego. Heroiczne proporcje budowli s
moe bardziej dramatyczne ni wygodne, ale oglne wraenie jest takie, jakie
byo zamierzeniem architektw. adna inna sceneria nie byaby bardziej
odpowiednia jako to dla legendy. adna inna siedziba nie byaby waciwszym miejscem dla spotka dawnych towarzyszy w rocznic bitwy.
Przyjemno, jak znajdujemy sobie w wyobraaniu tej sceny, psuje
jednak wiadomo, e nigdy si ona nie wydarzya. Ksi nigdy tu nie
mieszka i nigdy nawet nie widzia tej siedziby po jej ukoczeniu. Jego
rzeczywista rezydencja miecia si w Holywell w pobliu St. Albans i (kiedy
by w Londynie) w Marlborough House. Umar w Windsor Lodge, a wiadomo,
e jego dawni towarzysze spotykali si i ucztowali w namiocie. Budowa
Blenheim trwaa dugo nie ze wzgldu na opracowywanie jej planw te
bowiem byy zupenie dostatecznie opracowane lecz dlatego, e ksi by
w nieasce, a nawet dwa lata spdzi na wygnaniu, i to wanie w okresie,
w ktrym mgby by wiadkiem ukoczenia paacu.
A c powiedzie o monarchii, ktrej ksi Marlborough suy?
Podobnie jak teraz turyci z przewodnikiem w rku wdruj poprzez Oraneri lub Galerie des Glaces, tak archeolog w przyszoci moe kiedy zwiedzi
to, co niegdy byo Londynem. I moe si zdarzy, e w ruinach Paacu
Buckingham ujrzy prawdziwe oblicze monarchii brytyjskiej. Bdzie kroczy
wielk alej od uku Admiralicji do bramy paacowej. Odtworzy sobie przedni
dziedziniec i centralny balkon, mylc przez cay czas o tym, jak bardzo
odpowiednia bya ta siedziba dla potnego wadcy, ktrego sia oddziaywania sigaa a do odlegych czci wiata. Nawet dzisiejszy Amerykanin ma
ochot pokiwa gow nad zarozumiaoci Jerzego III, intronizowanego z tak
uroczyst pomp. Ale znowu stwierdzamy, e wszyscy naprawd potni
monarchowie mieszkali gdzie indziej w Greenwich czy w Nonesuch,
w Kenilworth czy Whitehall.
Budowniczym Paacu Buckingham by Jerzy IV, ktrego nadworny
architekt John Nash ponosi odpowiedzialno za to, co w swoim czasie
nazwano oglnym zepsuciem i strywializowaniem smaku. Ale sam Jerzy IV,
ktry mieszka w Carlton House lub w Brighton, nigdy nie widzia ukoczonej budowli; tak samo Wilhelm IV, ktry nakaza jej wykoczenie. Dopiero
krlowa Wiktoria przeniosa tam sw rezydencj w roku 1837, wychodzc za
m ju w nowym paacu w roku 1840. Ale pocztkowy entuzjazm krlowej
dla Paacu Buckingham by stosunkowo krtkotrway. Jej m o wiele
bardziej lubi Windsor, a i ona sama wolaa pniej Balmoral lub Osborne.
Jeli wic mamy by dokadni, to splendory Paacu Buckingham naley
czy z pniejszym ju okresem monarchii cile konstytucyjnej, kiedy
wadza przypada parlamentowi.
Dlatego w tym miejscu czym naturalnym byoby pytanie, czy Paac
Westminsterski, w ktrym Izba Gmin odbywa swoje zebrania, jest sam

XXXV

w sobie rzeczywistym wyrazem wadzy parlamentarnej? Przedstawia on bez

wtpienia wspaniae dzieo planowania, umiejtnie przystosowane do
odbywania debat, a ponadto s tam obszerne pomieszczenia do wszelkich
innych celw spotka komisji, spokojnych studiw, pokrzepiania si i picia
herbaty (na tarasie). Ma on wszystko, czego tylko ustawodawca mgby
zapragn, i wszystko to urzeczywistnione w budowli penej wielkiej godnoci
i komfortu.
Powinien on cho zaledwie omielamy si przypuszcza pochodzi
z okresu, w ktrym wadza parlamentarna bya u szczytu potgi. Ale raz
jeszcze daty nie zgadzaj si z tym schematem. Pierwotna Izba, w ktrej Pitt
i Fox przecigali si w krasomwstwie, zostaa zniszczona przez poar w roku
1834. Zdaje si, e bya ona rwnie sawna ze swych niewygd, jak z wysokiego poziomu debat. Obecn budowl rozpoczto w roku 1840, czciowo
oddano do uytku w roku 1852, lecz nie bya ona jeszcze ukoczona, kiedy
w roku 1860 zmar architekt. Swj obecny wygld przybraa wreszcie okoo
roku 1869. Ot nie moemy ju duej uwaa tego za zbieg okolicznoci
i upadek parlamentu naley przypisa bez wszelkiej dyskusji wydaniu
ustawy o reformie w roku 1867. W nastpnym roku caa inicjatywa w prawodawstwie przesza z parlamentu do gabinetu. Presti zwizany z literami
MP3 zacz gwatownie spada i odtd mona jedynie powiedzie, e pewne
znaczenie, jakkolwiek skromne, zachowali prywatni posowie. Wielkie dni
miny.
Nie mona powiedzie tego samego o rozmaitych ministerstwach, ktre
zdobyway sobie znaczenie proporcjonalnie do upadku parlamentu. Drog
odpowiednich bada mona stwierdzi, e dziaalno ministerstwa Indii
osigna szczyt, kiedy znalazo ono pomieszczenie w Westminster Palace
Hotel. Jednake bardziej jeszcze znamienny jest ostatnio obserwowany
rozwj Ministerstwa Kolonii.
Albowiem podczas gdy imperium brytyjskie zostao zbudowane gwnie
w okresie, w ktrym Ministerstwo Kolonii (jeli w ogle takie ju istniao)
zajmowao przypadkowe pomieszczenia przy Downing Street, to w okresie,
gdy przenioso si ono do budynkw rzeczywicie na ten cel przeznaczonych,
rozpocza si nowa faza polityki kolonialnej. Stao si to w roku 1875
i budowla zostaa niele zaprojektowana jako to dla klsk wojny burskiej.
Ale Ministerstwo Kolonii zaczo nowe ycie podczas drugiej wojny wiatowej.
Wraz z przeprowadzk do prowizorycznych i bardzo niewygodnych lokali przy
ulicy Great Smith lokali wydzierawionych od Kocioa anglikaskiego
i przeznaczonych na cel zupenie inny brytyjska polityka kolonialna wesza
w t faz mdrej dziaalnoci, ktra bez wtpienia zakoczy si wraz
z ukoczeniem nowego gmachu, projektowanego na miejscu starego Szpitala
Westminsterskiego. Pocieszajce, e prace nad t budow jeszcze si nie
zaczy.
Ale aden inny brytyjski przykad nie moe dorwna znaczeniu
historii z New Delhi. Nigdzie indziej nie powierzono brytyjskim architektom
zaprojektowania tak wielkiej stolicy jako siedziby rzdu tak bardzo licznej
ludnoci. Zamiar wybrania New Delhi na stolic ogoszono w czasie Imperial
Durbar w roku 1911, kiedy to krl Jerzy V by nastpc Mogoa na tak
zwanym Pawim Tronie. Wtedy sir Edwin Lutyens zacz opracowywa plany
3

Member of Parlament deputowany (przyp. tum.).

XXXVI

brytyjskiego Wersalu, wspaniaego w koncepcji, rozlegego w szczegach,

mistrzowskiego w rysunku i potnego w skali. Jednake etapy postpu
robt nad jego ukoczeniem odpowiadaj licznym stadiom zaamywania si
polityki.
Ustawa o utworzeniu rzdu Indii z roku 1909 stanowia preludium do
wszystkiego, co nastpio: zamachu na wicekrla w roku 1912, deklaracji
z roku 1917, raportu Montagu-Chelmsford z roku 1918 i jego urzeczywistnienia w roku 1929. Lord Irwin rzeczywicie wprowadzi si do swego nowego
paacu w roku 1929, w tym samym, w ktrym partia Kongresu zadaa
niepodlegoci oraz otwarto Konferencj Okrgego Stou, i na rok przed
rozpoczciem kampanii biernego oporu wobec wadz brytyjskich. Mona by
cho byoby to nudne przeledzi ca t histori a do dnia, w ktrym
Brytyjczycy wreszcie si wycofali, i wykaza, jak kada faza odwrotu dokadnie pokrywaa si z nowym triumfem budowlanym. To, co w kocu powstao,
byo ni mniej, ni wicej jak tylko mauzoleum.
Upadek brytyjskiego imperializmu rozpocz si w rzeczywistoci od
powszechnych wyborw w roku 1906 i od zwycistwa przy tej okazji idei
liberalnych i na p socjalistycznych. Dlatego nikogo nie powinna dziwi
uwaga, e rok 1906 jest dat ukoczenia wykutych w niezniszczalnym
granicie drzwi w gmachu Ministerstwa Wojny. Bitw pod Waterloo mona
byo kierowa z ndznych biur wok Horse Guard Parade. Ale plany zaatakowania Dardaneli zaakceptowano dla kontrastu w pomieszczeniach
penych godnoci. Czyby kunsztowne rozplanowanie Pentagonu w Arlington,
Virginia, miao da now, znamienn nauczk projektantom? Nieadnie
byoby dopatrywa si elementu logiki w usytuowaniu Pentagonu obok
Cmentarza Narodowego, lecz sprawa ta wydaje si co najmniej godna zbadania.
W kadym razie to pewne, e wpywowy czytelnik niniejszego rozdziau
mgby przeduy ycie umierajcej instytucji, pozbawiajc j pysznej
siedziby. Z ca pewnoci za mgby zapobiec zadawieniu si danej
organizacji ju w chwili jej narodzin. A roi si od przykadw nowych instytucji, ju z penym sztabem dyrektorw, konsultantw i urzdnikw, zebranych razem w gmachu specjalnie dla nich przeznaczonym. Dowiadczenie
poucza, e taka instytucja ginie. Dawi si wasn doskonaoci. Nie moe
zapuci korzeni z powodu braku gleby. Nie moe rosn w sposb naturalny, poniewa ju jest dorosa. Bezpodna z samej swej natury, nie moe
nawet kwitn.

XXXVII

D
Deeggrreen
nggoolliittiiss
cczzyyllii
p
paarraallii oobbeezzw
waad
dn
niiaajjccyy
Na kadym kroku spotykamy pewien typ organizacji (administracyjnej,
handlowej czy akademickiej), w ktrej wysi urzdnicy s zaharowani i tpi,
ci troch nisi rozwijaj pewn aktywno jedynie we wzajemnych intrygach, najmodsi za s sfrustrowani albo lekkomylni. Niewielkie stawiaj
sobie zadania. Niczego nie osigaj. A zastanawiajc si nad tym smutnym
obrazem, dochodzimy do wniosku, e kierownicy tych instytucji zrobili
wszystko, na co byo ich sta, walczyli z przeciwnociami losu, a w kocu
przyznali, e ponieli klsk.
W wietle ostatnich studiw okazuje si jednak, e nie ma potrzeby
przyznania si do takiej klski. Powany bowiem procent instytucji umierajcych, dotychczas zbadanych, znalaz si w stanie ostatecznego upadku
celowo i po dugotrwaym wysiku. Upadek ten jest niewtpliwie wynikiem
choroby, lecz choroby w duej mierze dobrowolnie sobie zainfekowanej. Od
pierwszych oznak tego stanu podsycano postpowanie choroby, jej przyczyny
pogbiano, a objawy witano z radoci. Jest to choroba polegajca na
zaoeniu wasnej niszoci cakowita degrengolada, nazwijmy j degrengolitis. Dolegliwo powszechniejsza, ni czsto si przypuszcza, i duo atwiej
postawi jej diagnoz ni przeprowadzi kuracj.
Nasze studia nad organizacyjnym paraliem rozpoczniemy, zgodnie
z logik, od opisu przebiegu choroby, poczwszy od pierwszych jej oznak a
do stadium ostatecznego. Nastpny etap naszych bada bdzie dotyczy
symptomw i diagnozy. Na trzecim etapie powinno si zaleca jakie sposoby
leczenia, lecz na ten temat niewiele wiadomo. Najblisza przyszo zapewne
take nie przyniesie adnych odkry pod tym wzgldem, poniewa tradycja
brytyjskich bada medycznych cakowicie przeciwstawia si kadzeniu
jakiegokolwiek nacisku na t cz zagadnienia.
Brytyjski specjalista zwykle zadowala si w zupenoci przeledzeniem
objaww i zdefiniowaniem ich przyczyny. Francuz odwrotnie zaczyna od
przepisania sposobu leczenia, a dopiero pniej omawia diagnoz, jeli
w ogle to czyni. W naszym przypadku skonni bdziemy przyj metod
brytyjsk, ktra moe nie pomc pacjentowi, lecz jest bezspornie metod
bardziej naukow. Lepiej jest podrowa z nadziej w duszy ni po prostu
przybywa na miejsce.
Pierwsz oznak niebezpieczestwa jest pojawienie si w hierarchii
osobnika, ktry czy w sobie potne nagromadzenie niekompetencji
i zazdroci. adna z tych cech nie wyrnia si sama przez si i wikszo
ludzi ma kad z nich w jakiej proporcji. Lecz kiedy te dwie cechy osigaj
pewne nasilenie oznaczamy je formu N3Y5 nastpuje reakcja chemiczna.
Dwa elementy stapiaj si, stwarzaj now substancj, ktr nazwiemy
degrengolina.
Obecno tej substancji mona take sprawdzi na podstawie poczyna kogo, kto nie potrafi niczego dokona w swoim wasnym wydziale,
a ustawicznie usiuje wtrca si do pracy innych wydziaw i uzyska

XXXVIII

kontrol nad administracj centraln. Specjalista obserwujcy ow szczegln mieszanin nieudolnoci i ambicji od razu pokiwa gow i mruknie:
Elementarna, samoistna degrengolina. Objawy te, jak zobaczymy, s
zupenie typowe.
Nastpne albo wtrne stadium rozwoju choroby ma miejsce wtedy, gdy
zaraony osobnik zdobywa cakowite lub czciowe kierownictwo organizacji
centralnej. W wielu wypadkach stadium to nastpuje bez okresu zakaenia
pocztkowego, jeli zaraone indywiduum przystpuje wanie do pracy na
tym szczeblu. W tym stadium atwo je rozpozna po uporze, z jakim walczy
o usunicie z organizacji wszystkich zdolniejszych od siebie, a take po
oporze, jaki napotyka u niego zaangaowanie lub awans kogo, kto mgby
okaza si zdolniejszym po upywie pewnego czasu.
Poniewa nie omieli si powiedzie: Mr Asterisk jest zanadto zdolny,
wobec tego mwi: Asterisk jest zdolny, zapewne, ale czy solidny? Wolabym
raczej Mr Cyphera.
Poniewa nie omieli si powiedzie: Wobec Asteriska czuj si may,
powie: Wydaje mi si, e Cypher jest rozsdniejszy. Rozsdek to interesujce sowo oznacza w tym kontekcie co odwrotnego ni inteligencja; oznacza ono w gruncie rzeczy robienie tego, co ju zostao zrobione. Wobec tego
Mr Cypher otrzymuje awans, a Mr Asterisk odchodzi gdzie indziej. Centralna
administracja stopniowo zaczyna roi si od ludzi gupszych od przewodniczcego, dyrektora czy kierownika.
Jeli prezes instytucji jest postaci drugorzdn, bdzie stara si o to,
aby sztab jego najbliszych wsppracownikw skada si tylko z postaci
trzeciorzdnych, a ci z kolei o to, aby ich podwadni byli czwartorzdni.
Powstaje wkrtce istne wspzawodnictwo gupoty, ludzie pragn uchodzi za
jeszcze gupszych, ni s w rzeczywistoci.
Nastpne, czyli trzecie z kolei stadium pocztkw tej choroby nastpuje
wwczas, kiedy w caej instytucji od gry do dou nie przebyskuje ju ani
iskierka inteligencji. To jest wanie w stan upadku, wspomniany przez nas
na pocztku. Gdy studium to zostao ju osignite, instytucja jest praktycznie biorc martwa.
Moe pozosta w tym stanie przez dwadziecia lat. Moe spokojnie si
rozkada. Moe nawet na koniec powrci do zdrowia. Przypadki wyzdrowienia s rzadkie. Kto mgby si dziwi, e wyzdrowienie bez leczenia
jest w ogle moliwe. Jednake jest to kuracja naturalna i dokadnie przypomina proces, gdy rne organizmy rozwijaj w sobie odporno na trucizny, zabjcze dla nich przy pierwszym zetkniciu. Jest tak, jak gdyby caa
instytucja zostaa spryskana roztworem DDT, gwarantujcym zniszczenie
wszelkich zdolnoci. Z biegiem lat praktyka ta przynosi podane rezultaty.
Lecz w kocu pewne jednostki uodparniaj si. Ukrywaj swoje zdolnoci
pod mask idiotycznego dobrego humoru.
Rezultat jest taki, e pracownicy, ktrym wyznaczono zadanie zniszczenia zdolnoci, nie potrafi (wskutek swej gupoty) odnale ich, mimo e je
widz. Zdolny urzdnik przedostaje si poprzez zewntrzne linie obrony
i toruje sobie drog ku szczytowi. Wdruje tam, bekocc co o golfie i gupawo chichoczc, gubic dokumenty i zapominajc nazwisk, a wyglda tak
samo jak wszyscy. Dopiero kiedy zdobywa wysokie stanowisko, zrzuca nagle
mask i objawia si niby demon wrd tumu wrek z pantomimy. Wrd

XXXIX

przenikliwych okrzykw trwogi wysocy urzdnicy odnajduj zdoln istot tu

obok siebie. Jest ju za pno, eby mona byo na to co poradzi. Stao si,
choroba jest w odwrocie i w cigu nastpnych dziesiciu lat moliwe jest
zupene wyzdrowienie. Ale te przykady naturalnej kuracji s niezwykle
rzadkie. W normalnym biegu wydarze choroba przechodzi przez wymienione, rozpoznane jej stadia i staje si mogoby si wydawa nieuleczalna.
Zobaczylimy, na czym ona polega. Pozostaje teraz wskaza, na podstawie jakich objaww mona wyledzi jej obecno. Czym innym jest
szczegowy opis szerzenia si infekcji urojonej, zaklasyfikowanej od pocztku, a czym zupenie innym rozpoznanie tych objaww na pierwszy rzut oka
po wejciu do fabryki, barakw, biura czy zakadu naukowego.
Wszyscy wiemy, w jaki sposb porednik sprzeday nieruchomoci
kry wok pustego domu, jeli wystpuje w imieniu nabywcy. To tylko
kwestia czasu, kiedy znienacka otworzy szaf lub kopnie w boazeri i krzyknie: Grzyb! (Jeli za wystpuje w imieniu sprzedajcego, zgubi klucz od
szafy, a bdzie zwraca uwag na widok z okna).
W ten sposb badacz zagadnie spoecznych moe rozpozna objawy
degrengolitis nawet w pocztkowym stadium. Zatrzyma si, pocignie
nosem, mdrze pokiwa gow i od razu bdzie oczywiste, e on wie. Ale skd?
Po czym poznaje, e powstaa tu degrengolitis? Jeli istnieje pierwotne
rdo infekcji, diagnoza bdzie atwiejsza, moe j jednak postawi nawet
wtedy, kiedy rozsadnik choroby jest na urlopie. Jego wpyw moe wykry
w atmosferze. Mona go wyczu przede wszystkim w pewnych uwagach,
ktre wypowiadaj inni, na przykad: Byoby bdem, gdybymy si porywali
na zbyt wiele. Nie moemy wspzawodniczy z Gr. Tutaj, na Dole, wykonujemy poyteczn prac, wychodzimy naprzeciw potrzebom kraju. Powinnimy si tym zadowoli.
Albo: Nie mamy pretensji, eby by w pierwszym szeregu. To absurd,
a jaki sposb Pracusie mwi o swojej pracy, zupenie tak, jakby naleeli do
Gry.
Albo wreszcie: Niektrzy z naszych modszych urzdnikw znaleli si
na Grze, jeden czy dwch przeszo do Pracusiw. Moe to najmdrzejsze, co
mogli wymyli. Z radoci yczymy im powodzenia. Wymiana personelu jest
dobra, chocia oczywicie tych kilka osb, ktre przeszy do nas z Gry,
sprawio nam raczej zawd. Moemy liczy tylko na takich, ktrych tamci
wyrzucaj.
Ale nie powinnimy narzeka. Zawsze unikamy tar, jeli tylko moemy. I sdzimy, e na swj skromny sposb robimy dobr robot.
Co sugeruj te uwagi? Sugeruj albo raczej wyranie wiadcz, e
ustawiono zbyt niski poziom oczekiwanych osigni. Pragnie si wycznie
niskiego poziomu, a jeszcze niszy si akceptuje. Wskazwki dawane przez
drugorzdnego szefa i adresowane do jego trzeciorzdnych urzdnikw mwi
jedynie o minimum celw i zalecaj bezskuteczne rodki. Nie wymaga si
wyszego poziomu kompetencji, poniewa skutecznie dziaajca instytucja
wymykaaby si spod kierowniczych moliwoci szefa. Nad gwnym wejciem zotymi czcionkami napisano motto: Zawsze trzeciorzdni.
Trzeciorzdno staa si podstaw polityki organizacyjnej. Mona
jednak zaobserwowa, e wci jeszcze docenia si potrzeb wyszych wymaga. W tym stadium pozostaje cie zaenowania, poczucie niepokoju na

XL

samo wspomnienie Gry. Jednake ani to zaenowanie, ani w niepokj nie

trwaj dugo. Szybko nadchodzi drugie stadium choroby i to stadium musimy wanie teraz opisa.
Gwnym objawem, po ktrym mona je rozpozna, jest zadowolenie
z siebie. Nakrelono sobie niewielkie zadania i dlatego przewanie je osignito. Cel umieszczono bliziutko stanowiska strzelniczego, dlatego uzyskano
du liczb punktw. Dyrektorzy dokonali tego, co zamierzali. Niebawem
napenia ich to zadowoleniem z samych siebie. Wkrtce zapominaj, e
niewielkiego trzeba byo wysiku, eby uzyska mae wyniki. Widz tylko to,
e im si udao nie tak, jak tym Pracusiom. Staj si coraz bardziej zadowoleni z siebie, a to ich samozadowolenie przejawia si w uwagach takich, jak
te: Szef jest czowiekiem rozsdnym i bardzo mdrym, jeli go lepiej pozna.
Nigdy nie mwi wiele to nie jego styl ale rzadko popenia bdy. (Te
ostatnie sowa mona by susznie zastosowa do kogo, kto w ogle nic nie
robi).
Albo: My tu raczej nie mamy zaufania do wybitnych zdolnoci. Ci
wybitnie zdolni ludzie potrafi by strasznym utrapieniem, przewracaj do
gry nogami ustalony porzdek i proponuj wszelkie rodzaje planw, ktrych
nigdy jeszcze nie wyprbowano. A my osigamy znakomite rezultaty za
pomoc zwykego zdrowego rozsdku i pracy zespoowej.
A w kocu: Nasza stowka to co, z czego naprawd jestemy dumni.
Nie mamy pojcia, w jaki sposb kierownik moe wydawa takie dobre
obiady po tej cenie. Mamy szczcie. Ta ostatnia uwaga zostaje wypowiedziana w chwili, kiedy siedzimy przy stole nakrytym brudn cerat, patrzymy
na niejadaln, ohydn papk na talerzu i dostajemy drgawek na sam widok
i zapach tego, co ma by kaw.
W istocie wygld stowki ujawnia wicej ni wygld biura. Tak jak dla
pospiesznego sdu o prywatnym domu wystarczy nam obejrze wc (aby
przekona si, czy jest w nim zapasowa rolka papieru), tak jak oceniamy
hotel po zastawie, tak wiksz instytucj moemy oceni na podstawie
wygldu jej stowki. Jeli jest utrzymana w kolorze ciemnobrzowym
i bladozielonym; jeli firanki s purpurowe (lub nie ma ich wcale); jeli
nigdzie nie wida kwiatw; jeli w zupie jest jczmie (i pywa w niej lub nie
pywa mucha); jeli potrawy s spartaczone i spleniae i jeli mimo to
urzdnicy s ze wszystkiego zadowoleni, to c wtedy instytucja znajduje
si na bardzo zej drodze. Poniewa w takim przypadku zadowolenie z siebie
doszo do tego punktu, w ktrym ludzie za to odpowiedzialni nie widz
rnicy midzy poywieniem a paskudztwem. Oto zadowolenie z siebie
w formie absolutnej.
W trzecim i ostatnim stadium tej choroby miejsce zadowolenia z siebie
samego zajmuje apatia. Urzdnicy nie przechwalaj si swymi osigniciami
w porwnaniu z osigniciami innej instytucji. Zapomnieli, e jakakolwiek
inna instytucja w ogle istnieje. Przestali ju jada w stowce, wol przynosi ze sob kanapki i zamieca biurka okruszkami. Na tablicach ogosze
wisi zawiadomienie o koncercie, ktry odby si cztery lata temu. Na
drzwiach biura Mr Browna widnieje tabliczka z napisem Mr Smith, a na
drzwiach Mr Smitha przyczepiono naklejk bagaow, na ktrej wyblakym
atramentem wypisano Mr Robinson. Wybite okna zreperowano za pomoc
kawakw tektury. Jeli dotkn kontaktw elektrycznych, doznaje si

XLI

lekkiego, lecz bolesnego poraenia. Tynk odpada z sufitu, ciany pokryte s

plamami. Winda nie dziaa, a w ustpie nie mona spuci wody. Przez
wybite okienko w suficie woda rozpryskuje si, ciekajc do podstawionego
wiadra, a z suteren dobiega miauczenie wygodniaego kota.
Ostatnie stadium choroby doprowadzio ca instytucj do stanu
zaamania. Objawy choroby w tej ostrej formie s tak liczne i wyrane, e
dowiadczony badacz moe czsto odkry je telefonicznie, nie odwiedzajc
w ogle zaraonego miejsca. Kiedy mdlejcy z nudy gos odpowiada Heelllou!, ekspert usysza ju dosy. Smutno kiwa gow i odkada suchawk.
Trzecia faza, i to niele zaawansowana mruczy do siebie prawie na
pewno beznadziejna. Zbyt pno ju na prb jakiegokolwiek leczenia.
Instytucja jest praktycznie biorc martwa.
Opisalimy wic chorob tak, jak si j widzi od zewntrz. Znamy
pocztki, rozwj, wyniki infekcji, a take objawy, po ktrych poznaje si jej
obecno. Brytyjska myl medyczna rzadko kiedy wychodzi poza t faz
bada. Skoro chorob raz zidentyfikowano, nazwano, opisano i wytumaczono, Brytyjczycy s zwykle ju zupenie zadowoleni i gotowi do bada nastpnego zagadnienia. Jeli ich zapyta o sposb leczenia, patrz ze zdziwieniem
i polecaj da zastrzyki penicyliny, a przedtem (lub potem) usun pacjentowi wszystkie zby. Od razu staje si jasne, e ten aspekt problemu ich nie
interesuje.
Czy powinnimy zaj takie samo stanowisko? Czy te, jako uczeni
zajmujcy si zagadnieniami politycznymi i spoecznymi, powinnimy zastanowi si, czy i co mona na to poradzi. Szczegowa dyskusja nad jak
moliw kuracj byaby z pewnoci przedwczesna, lecz bardzo oglne
wskazanie kierunku, w ktrym mona by szuka rozwizania, byoby rzecz
poyteczn. Mona by przynajmniej wyoy pewne zasady.
Pierwsza z owych zasad brzmi: instytucja dotknita chorob nie moe
sama si zreformowa. Wiemy, e istniej przykady zaniku choroby bez
leczenia, tak samo jak jej wystpowania bez ostrzeenia; przypadki te jednak
s rzadkie, a specjalici uwaaj je za nieprawidowe i niepodane. Kuracja,
jakakolwiek byaby jej istota, musi przyj z zewntrz. Moe by fizycznie
moliwe, e pacjent sam sobie usun wyrostek robaczkowy pod znieczuleniem miejscowym, ale taka praktyka spotkaaby si z niechci i wieloma
zastrzeeniami. W innych operacjach pacjent w jeszcze mniejszym stopniu
moe posuy si wasn zrcznoci.
Zatem pierwsz zasad, ktr spokojnie moemy ogosi, bdzie ta, i
pacjent i chirurg nie powinien by t sam osob. Kiedy instytucja znajduje
si w zaawansowanym stadium choroby, potrzebne s usugi specjalistw,
a w niektrych przypadkach nawet usugi najwikszego z yjcych autorytetw, samego Parkinsona. Honorarium, ktre trzeba by zapaci, byoby
oczywicie bardzo wysokie, lecz w takim przypadku wydatek nie stanowi
naturalnie przeszkody. Jest to przecie bd co bd sprawa ycia i mierci.
Drug zasad, ktr moemy wyoy, jest ta, e w pocztkowym
stadium chorob mona leczy zwykymi zastrzykami, w nastpnym
wymagane jest w pewnych przypadkach leczenie chirurgiczne, w trzecim
za naley j uzna za nieuleczaln. W swoim czasie lekarze przebkiwali
co o buteleczkach i pigukach, ale to sposb przestarzay. W innym okresie

XLII

mwiono mglicie o psychologii, lecz to take ju sprawa przestarzaa; od

tego czasu wikszo psychoanalitykw uznano za obkanych.
Obecna epoka jest epok zastrzykw oraz ci i uczeni zajmujcy si
polityk powinni dotrzymywa kroku osigniciom medycyny. Gdy zetkniemy
si z przypadkiem pocztkowego zakaenia, automatycznie przygotowujemy
strzykawk i zastanawiamy si jedynie nad tym, co oprcz wody powinno
si w niej znajdowa. W zasadzie zastrzyk powinien zawiera jak substancj aktywn ale z jakiej grupy naley j wyselekcjonowa?
Wstrzsowy zastrzyk powinien zawiera du dawk Nietolerancji, lecz
to lekarstwo trudno wyprodukowa, a niekiedy jego dziaanie okazuje si
zbyt silne. Nietolerancj uzyskuje si z krwi pukowych sierantw i powinna
ona zawiera dwa skadniki chemiczne, a mianowicie:
a) najlepsze jest zaledwie do dobre (DD) i
b) nie ma adnego usprawiedliwienia (U).
Nietolerancyjne indywiduum wprowadzone do chorej instytucji wywiera skutek wzmacniajcy i moe sprawi, e organizm przeciwstawi si
wpywom pocztkowego rda infekcji. Jakkolwiek ten sposb moe okaza
si bardzo dobry, nie ma zupenej pewnoci, e kuracja ta bdzie dziaa
stale. Mona wtpi, czy substancj zakaajc uda si rzeczywicie usun
z systemu. Informacje, ktre mamy, skaniaj nas raczej do wniosku, e tego
rodzaju leczenie w pierwszej instancji jest zaledwie rodkiem agodzcym i e
choroba, jakkolwiek upiona, pozostaje w organizmie. Niektrzy znawcy
sdz, e powtarzanie zastrzykw spowoduje cakowite wyleczenie, inni
jednak obawiaj si, e moe wywoa nowe podranienie, ni9ewiele mniej
niebezpieczne ni pierwotna choroba. Dlatego Nietolerancja jest lekarstwem,
ktre naley stosowa ostronie.
Istnieje nieco agodniejsze lekarstwo zwane miesznoci, lecz jego
dziaanie jest niepewne, istota nie ustalona, a skutki zbyt mao znane.
Niewiele jest powodw do obaw, eby zastrzyk miesznoci mg spowodowa
jak szkod, lecz nie wiadomo te na pewno, czy kuracja przyniesie podany rezultat. Istnieje na og zgoda co do tego, e zdegrengolowane indywiduum ma grub skr ochronn, uodpornion na mieszno. Moe si zdarzy, e mieszno doprowadzi do izolowania infekcji, ale to wszystko, czego
mona si spodziewa, a waciwie nawet wicej, ni si dao.
Mona na koniec zauway, e w tego rodzaju przypadkach wyprbowano take metod Strofowania (ktr rwnie mona stosowa), i nie bez
pewnych wynikw. Jednake tu znowu powstaj trudnoci. Lekarstwo jest
bodcem dziaajcym natychmiast, lecz moe te spowodowa rezultat wrcz
odwrotny do tego, ktrego pragn specjalici. Po chwilowym zrywie aktywnoci zdegrengolowane indywiduum staje si jeszcze bardziej bierne ni przedtem i rwnie grone jak samo rdo zakaenia.
Jeli wic mona w jakikolwiek sposb wykorzysta Strofowanie, to
niemal wycznie jako jeden z elementw preparatu skadajcego si poza
tym z Nietolerancji i miesznoci, a moe i innych lekw, dotychczas nie
wyprbowanych. Pozostaje tylko zauway, e preparat taki, jak dotd, nie
istnieje.
Sdzimy, e w drugim stadium choroby moliwa jest operacja. Wszyscy
czytelnicy-fachowcy syszeli o pracach oglnie czonych z nazwiskiem

XLIII

Cutlera Walpolea. Operacja dokonana po raz pierwszy przez tego wielkiego

chirurga polegaa po prostu na usuniciu zakaonych organw i na rwnoczesnym wprowadzeniu wieej krwi, przetoczonej z podobnego organizmu.
Czasami taki zabieg si udaje. Naley tylko dla porzdku doda, e
czasami operacja si nie udaje. Szok moe si okaza zbyt wielki dla organizmu. O wie krew moe by trudno, a nawet jeli si j uzyska, moe nie
uda si zmieszanie jej z krwi ju poprzednio krc w organizmie.
Z drugiej strony ta drastyczna metoda daje niewtpliwie najwiksz szans
cakowitego wyleczenia.
Wydaje si, e w trzecim stadium nic ju nie mona zrobi. Instytucja
jest w praktyce cakowicie martwa. Mona j przywrci do ycia, lecz
tylko wwczas, jeli zmieni si jej nazw, siedzib i cay sztab pracownikw.
Ludzie mylcy kategoriami ekonomicznymi ulegaj pokusie przeniesienia do
nowej instytucji czci dawnego personelu w imi na przykad cigoci
pracy. Ale taka transfuzja z pewnoci okae si fatalna, a cigo jest
wanie tym, czego naley unika.
adnej czci dawnej i chorej instytucji nie mona uzna za woln od
zakaenia. Nie naley przenosi z dawnej siedziby ani personelu, ani wyposaenia, ani adnej tradycji. Po cisej kwarantannie musi nastpi zupena
dezynfekcja. Zakaony personel trzeba rozesa (z gorcymi poleceniami) do
tych konkurencyjnych instytucji, do ktrych czuje si szczegln wrogo.
Cae wyposaenie i wszystkie akta powinny by zniszczone bez namysu. Co
do budynkw, to najlepiej najpierw wysoko je ubezpieczy, a nastpnie
podpali. Dopiero wtedy, gdy pozostan z nich sczerniae ruiny, moemy by
pewni, e bakcyl choroby zosta zniszczony.

XLIV

S
Sp
prraaw
waa eem
meerryyttu
urryy
cczzyyllii
w
wiieek
k ood
dp
poocczzyyn
nk
ku
u
Suszne jest, e wrd wielu problemw omawianych i rozwizanych
w tej ksice spraw emerytury zajmujemy si na kocu. Stanowia ona
przedmiot obrad wielu komisji badawczych, lecz relacje, jakie si syszao,
byy zawsze beznadziejnie sprzeczne, a ostateczne zalecenia mtne, nieprzekonywajce i niezrozumiae. Wiek przymusowej emerytury okrela si
pomidzy 55 a 75 rokiem ycia, lecz s to okrelenia dowolne i nienaukowe.
Kady wiek ustanowiony przez przypadek lub zwyczaj mona by
obroni tym samym argumentem. Tam, gdzie wiek emerytalny okrelono na
65 lat, obrocy tego systemu zawsze uznaj, na podstawie dowiadczenia, e
siy umysowe i energia wykazuj oznaki osabienia w wieku lat 62. Z duym
poytkiem mona by doj do tego wniosku, gdyby w instytucjach, w ktrych
wiek emerytalny ustalono na lat 60, nie zaobserwowano innego zjawiska.
Tam jak nam powiedziano okazuje si, e ludzie trac siy, w pewnym
stopniu, w wieku lat 57. I jak na zo u mczyzn, ktrych wiek emerytalny
oznaczono na 55 lat, penia si mija w wieku lat 52. Krtko mwic, wyglda
na to, e zdolno do pracy zaczyna si zmniejsza w wieku emerytury E
minus 3, bez wzgldu na to, jaki wiek zosta dla E okrelony. Jest to fakt
interesujcy sam przez si, jednak nie pomaga bezporednio wtedy, kiedy
trzeba zadecydowa, jaki wiek powinno si oznacza jako E.
Ale chocia wiek E minus 3 nie jest nam bezporednio pomocny, to
pozwala on zorientowa si, e dotychczasowe badania prowadzone byy
w niewaciwym kierunku. Czsto obserwuje si, e ludzie rni si od
siebie i niektrzy starzej si ju okoo pidziesitki, podczas gdy inni s
peni energii jeszcze w wieku lat 80 lub 90. Moe to odpowiada prawdzie,
lecz i tutaj fakty prowadz donikd.
Prawd jest, e wiek emerytalny nie pozostaje w adnym zwizku
z czowiekiem, ktrego emerytur mamy na myli. Powinnimy wzi pod
obserwacj jego nastpc: czowieka Y, ktry ma zaj miejsce czowieka X,
gdy ten ostatni znajdzie si w stanie spoczynku. Dobrze wiadomo, e
w pomylnie przebiegajcej karierze Y przejdzie nastpujce etapy:
1. Wiek Kwalifikacji
2. Wiek Dyskrecji
3. Wiek Awansu
4. Wiek Odpowiedzialnoci
5. Wiek Autorytetu
6. Wiek Osigni
7. Wiek Wyrnienia
8. Wiek Godnoci
9. Wiek Mdroci
10. Wiek Zahamowania

/K/
/D/ = K + 3
/A/ = D + 7
/O/ = A + 5
/AA/ = O + 3
/OO/ = AA + 7
/W/ = OO + 9
/G/ = W + 6
/M/ = G + 3
/Z/ = M + 7

Skal powysz rzdzi warto liczbowa K. Zatem K naley rozumie

jako termin techniczny. Nie znaczy to, e czowiek w wieku K wie co na
temat spraw, ktrymi ma si zajmowa. Architekci na przykad zdaj pewne-

XLV

go rodzaju egzaminy, lecz rzadko dysponuj jakimi poytecznymi wiadomociami w tym momencie (jak zreszt i pniej) swojej kariery.
Termin K oznacza wiek, w ktrym zaczyna si kariera zawodowa lub
handlowa, zwykle po pracowitym treningu, korzystnym tylko dla tych, ktrzy
pac za jego zorganizowanie. Zobaczymy, e jeli K = 22, X osignie Z (Wiek
Zahamowania) dopiero w wieku lat 72. Dopki bierze si pod uwag jego
zdolnoci do pracy, nie ma rozsdnego powodu, eby zastpowa go kim
innym przed osigniciem 71 lat. Ale nasz problem dotyczy nie jego, lecz Y,
przeznaczonego na jego nastpc. W jakim wzajemnym stosunku pozostaje
wiek X i Y? Mwic cilej, ile lat bdzie mia X, kiedy Y zacznie pracowa
w urzdzie lub w firmie?
Problem ten by przedmiotem dugotrwaych bada. Staralimy si
wykaza, e rnica wieku pomidzy X i Y wynosi dokadnie pitnacie lat.
(Zakadamy, e normalnie nie zdarza si, eby syn zosta bezporednim
nastpc ojca). Biorc ow redni wynoszc pitnacie lat i przyjmujc, e
K = 22, dochodzimy do wniosku, e Y dojdzie do OO (Wiek Osigni) majc
lat 47, gdy X liczy zaledwie 62. I tutaj wyranie zarysowuje si kryzys.
Poniewa X wci jeszcze utrzymuje samokontrol, Y, ktrego ambicje zostay
uraone, przechodzi teraz, co zostao udowodnione, rne stadia w swojej
karierze. Stadia te s nastpujce:
6.
7.
8.
9.

Wiek
Wiek
Wiek
Wiek

Frustracji
Zazdroci
Rezygnacji
Zapomnienia

/F/ = AA + 7
/ZZ/ = F + 9
/R/ = ZZ + 4
/ZZZ/ = R + 5

Dlatego wwczas, gdy X ma lat 72, Y w wieku lat 57 wchodzi wanie

w Wiek Rezygnacji. Gdyby X przeszed wreszcie w tym wieku na emerytur,
Y byby cakowicie niezdolny do zajcia jego miejsca, poniewa wanie jest
zrezygnowany (przeywszy poprzednio dziesicioletnie frustracji i zazdroci)
i pogodzi si ju z przecitnoci swej kariery. Szansa Y zjawia si dla niego
dokadnie o dziesi lat za pno.
Wiek Frustracji nie zawsze nastpuje w tym samym wieku biologicznym, poniewa zaley od czynnika K, ale jego objawy s atwe do rozpoznania. Czowiek, ktremu odmawia si prawa podejmowania wanych decyzji,
zaczyna uwaa za niesychanie wane te decyzje, ktre wolno mu podejmowa. Zaczyna zrzdzi nad teczkami akt, surowo sprawdza, czy owki s
dobrze zatemperowane, skrupulatnie si upewnia, czy okna s otwarte (czy
zamknite), i koniecznie uywa dwch lub trzech kolorw atramentu.
Wiek Zazdroci objawia si poprzez kadzenie nacisku na stopie
starszestwa. Mimo wszystko jestem jeszcze kim, Nigdy ze mn tego nie
uzgadniano, Z ma bardzo mao dowiadczenia. Ale okres ten ustpuje
Wiekowi Rezygnacji. Nie jestem adnym z tych ambitnych typkw. Z zosta
czonkiem zarzdu powiedziabym, e wicej to sprawia kopotw, ni jest
warte. Awans przeszkodziby mi tylko w grze w golfa.
Wysunito teori, e Wiek Frustracji objawia si take w zainteresowaniu lokaln polityk. Jednake teraz ju wiemy, e ludzie zajmuj si lokaln
polityk wycznie w wieku swych nieszczliwych maestw. Na podstawie
innych opisanych objaww staje si take jasne, e czowiek, ktry w wieku

XLVI

mniej wicej 47 lat wci zajmuje podrzdne stanowisko, nigdy ju nie bdzie
si nadawa na adne inne.
Oczywiste wic, e problem polega na tym, aby posa X na emerytur
w wieku 60 lat, wtedy kiedy wci jeszcze potrafi on wykonywa sw prac
lepiej ni ktokolwiek inny. Natychmiastowa zmiana moe by zmian na
gorsze, ale unika si groby, e nie znajdzie si adnego moliwego nastpcy,
gdy X w kocu odejdzie. Im wybitniejszym pracownikiem okaza si X i im
duej pracowa na swoim stanowisku, tym bardziej beznadziejna bdzie
sprawa jego nastpstwa. Najblisi mu wiekiem pracownicy s ju zbyt starzy
i zbyt dugo pracowali na stanowiskach podrzdnych. Wszystko, co potrafi
robi, to utrca innych, modszych od siebie; w tym z pewnoci nie zawodz. aden kwalifikowany nastpca nie pojawi si przez cae lata ani w ogle,
dopki jaki kryzys nie spowoduje wysunicia nowego kierownika. Naley
zatem podj trudn decyzj. Jeli X nie odejdzie we waciwym czasie, moe
na tym ucierpie caa organizacja. Ale jak sprawi, eby X odszed?
Jak w wielu innych sprawach, tak i w tej nowoczesna nauka znajduje
wyjcie z kopotw. Usunito surowe metody przeszoci. Nie ulega wtpliwoci, e dawniej naleao do zwyczaju, i na zebraniach zarzdu inni dyrektorzy przemawiali prawie niedosyszalnie: jeden zaledwie otwiera i zamyka
usta, a drugi potakiwa mu z wyranym zrozumieniem, przekonujc w ten
sposb przewodniczcego, e rzeczywicie oguch. Ale nowoczesna technika
jest znacznie bardziej skuteczna i pewna. Jej metody wi si zasadniczo
z podrami lotniczymi i wypenianiem formularzy. Badania wykazay, e
kompletne wyczerpanie, jakie niesie z sob wspczesne ycie, jest rezultatem dziaania tych dwch czynnikw. Wysoki urzdnik, ktry ma dosy
kadego z nich, bardzo szybko zacznie mwi o emeryturze.
Wrd prymitywnych plemion afrykaskich istnia zwyczaj likwidowania krla lub wodza w pewnym punkcie jego kariery czy to po upywie
pewnego czasu, czy to w momencie, w ktrym jego siy witalne zdaway si
zanika. Dzisiejsza technika przedkada wielkiemu czowiekowi programy:
Konferencji w Helsinkach w czerwcu, kongres w Adelajdzie w lipcu, zjazdu
w Ottawie w sierpniu, przy czym kade z tych zebra trwa okoo trzech
tygodni. Zapewnia si go, e presti urzdu zaley od jego obecnoci i e
wydelegowanie kogokolwiek innego zostaoby przez reszt uczestnikw
poczytane za obraz. Program podry pozwala mu powrci do urzdu na
trzy lub cztery dni pomidzy jedn a drug konferencj. Znajduje wtedy za
kadym razem na biurku stos formularzy do wypenienia. Niektre z nich
odnosz si do jego podry, inne to wniosek o pozwolenie lub przydziay,
reszta wreszcie ma nagwek Podatek dochodowy. Po wypenieniu formularzy oczekujcych na jego podpis po konferencji w Ottawie przedstawia mu si
program nowej serii konferencji; jedna z nich odbywa si w Manili we wrzeniu, druga w Meksyku w padzierniku, a trzecia w Quebec w listopadzie.
Mniej wicej w grudniu przyzna, e czuje ciar swego wieku. W styczniu
zgosi zamiar przejcia na emerytur.
Zasad tej techniki jest taka organizacja zaj, aby konferencje odbyway si w miejscach maksymalnie od siebie oddalonych i w klimatach
najbardziej rnych. aden plan nie powinien pozostawi moliwoci wypoczynku podczas podry morskiej. Naley bra stale pod uwag tylko podre
samolotem. Nie musi si przedkada szczeglnej wagi do wyboru takiej czy

XLVII

innej trasy. Wszystkie one zostay zaplanowane podobnie, raczej z myl

o wygodzie przewonika ni pasaerw.
Mona spokojnie przyj, niemal bez sprawdzania, e wikszo lotw
rozpoczyna si o 2.50 nad ranem, z tym e na lotnisku naley by o 1.30,
a waenie bagau odbywa si na dworcu lotniczym o 0.45. Przylot planowany
jest na 3.10 nad ranem nastpnego dnia (minus dzie rnicy czasu).
Jednake samolot jest zawsze troch spniony i w rzeczywistoci lduje
o 3.57 nad ranem, czyli e pasaerowie kocz odpraw celn i paszportow
okoo 4.35. Lecc naokoo wiata w przeciwnym kierunku, pasaerowie nie
jedz nic caymi godzinami, a w kocu, gdy z godu s ju bliscy omdlenia,
proponuje si im szklaneczk sherry. Wiksz cz lotu spdza si oczywicie na wypenianiu rozmaitych deklaracji dotyczcych pienidzy i zdrowia.
Ile posiada pan dolarw amerykaskich, funtw szterlingw, frankw,
marek, jenw, lirw i funtw australijskich, ile w listach kredytowych,
czekach podrnych, znaczkach pocztowych i pocztowych zleceniach wypaty? Gdzie pan spa wczorajszej i przedwczorajszej nocy? (To ostatnie pytanie
jest atwe, poniewa podrujcy samolotem moe zwykle owiadczy
w najlepszej wierze, e przez cay ubiegy tydzie w ogle nie spa). Kiedy pan
si urodzi i jak brzmiao panieskie nazwisko paskiej babki? Ile ma pan
dzieci i dlaczego? Jak dugo zamierza pan pozosta i gdzie? Co jest powodem
paskiej wizyty, jeli w ogle istnieje jaki powd? (Tak jakby dotd mona
byo o nim w ogle pamita). Czy przechodzi pan wietrzn osp i dlaczego?
Czy ma pan wiz do Patagonii i zezwolenie na powtrny przyjazd do Hongkongu? Podanie faszywych danych grozi doywotnim wizieniem. Prosz
zapi pasy. Za chwil bdziemy ldowa w Rangunie. Czas miejscowy: 2.47
nad ranem. Temperatura na zewntrz 110 Fahrenheita. Zatrzymamy si
tutaj mniej wicej godzin. niadanie zostanie podane na pokadzie samolotu
pi godzin po starcie. Dzikuj. (Za co, na mio bosk?). Prosimy nie pali.
Naley zauway, e podr lotnicza, pojta jako rodek przypieszajcy emerytur, ma t dodatkow korzy, e czy si z ni powana liczba
wypenianych formularzy. A samo wypenianie formularzy jest osobn cik
prb, niezalenie od podry. Sztuka obmylania formularzy, ktre naley
wypeni, polega na trzech czynnikach: niejasnoci, braku miejsca i najciszych karach za nieodpowiednie wypenienie. W urzdzie, w ktrym obmyla
si formularze, niejasno ich zapewniona jest dziki pracy rozmaitych
wydziaw, z ktrych jeden zajmuje si tym, aby byy niezrozumiae, inny,
aby brzmiay jak bekot, trzeci, aby zredagowano je w odpowiednim argonie.
Ale niektre prostsze pomysy stosuje si ju teraz automatycznie. I tak
ulubion formu rozpoczynajc jest fragment formularza znajdujcy si
zwykle u gry w prawym rogu i brzmicy w ten sposb:
Do zwrotu w cigu miesica

...............................

Poniewa przysano ci formularz 16 lutego, nie masz pojcia, czy

odnosi si to do ubiegego, biecego czy nastpnego miesica. Wie to tylko
nadawca, ale to on wanie zapytuje ciebie. A teraz zaczyna dziaa specjalista od niejasnoci, cile wsppracujcy z konsultantem od objtoci
poszczeglnych rubryk, i oto rezultat:

XLVIII

Niepotrzebne
skreli

Pene
nazwisko

Adres

Miejsce
zamieszkania

Kiedy
naturalizowany
i dlaczego

Stan

Pan
Pani
Panna

Formularz taki jak ten jest oczywicie specjalnie przeznaczony dla

pukownika, lorda, profesora lub doktora nazwiskiem Alexander Winthrop
Percival Blenkinsop-Fotheringay of Battleaxe Towers, Layer-de-la Hayne,
koo Newcastle under Lyme, Lincolnshire-parts-of-Kesteven (cokolwiek by to
znaczyo). Nastpuje rubryka miejsce zamieszkania, ktra jest waciwie
bez znaczenia dla wszystkich z wyjtkiem midzynarodowego prawnika, a po
niej tajemnicza rubryka o neutralizacji. Wreszcie mamy sowo stan, przy
ktrym wypeniajcy zastanawia si, czy wpisa Admira (w stanie spoczynku), onaty, Obywatel amerykaski czy Zarzdzajcy dyrektor.
Teraz specjalista od niejasnoci przekazuje paeczk specjalicie od
bekotu, ktry przywouje nowego specjalist od podziau miejsca w rubrykach, aby opracowa taki kwestionariusz:
Numer dowodu
osobistego
lub paszportu

Pene nazwisko
dziadka

Panieskie
nazwisko babki

Czy by pan
szczepiony, kiedy
i dlaczego

Poda dokadne
szczegy

Uwaga: Za podanie niedokadnych informacji grozi grzywna 5000 funtw lub rok wizienia
albo te najprawdopodobniej obie te kary.

Nastpnie na p ju ukoczone dzieo sztuki posya si do specjalisty

od argonu, ktry produkuje co w tym rodzaju:
Jakie specjalne okolicznoci 253 przytoczono, aby uzasadni odpowiedni
przedzia, jaki zapotrzebowano w zwizku z okresem przydziaw, do
ktrego odnosi si poprzedni wniosek 143, czy poprzedni wymiar zosta
sprawdzony, czy nie i w jakim sensie i w jakim celu, oraz czy ten lub
jakikolwiek poprzedni wniosek zoony przez jak inn parti czy partie
zosta odrzucony przez jak inn wadz podsekcji VII 35 lub z jakiego
innego powodu, a take czy ta lub pniejsza decyzja staa si przedmiotem wezwania, z jakim wynikiem i dlaczego.

Nareszcie formularz trafia do technika, ktry dodaje do niego fragment

z miejscem na podpis, i to jest koniec, ktry wieczy dzieo.
Ja/my (litery drukowane) ................................... owiadczam(y), zdajc sobie spraw
z ewentualnych sankcji karnych, e wszystkie informacje udzielone powyej s prawdziwe
i podane w najlepszej wierze. O czym wiadczy mj/nasz podpis .......................................
dnia ................. miesica ............... 19 .........
wiadek:
Nazwisko ..............................
Adres ...................................
Zawd...................................

Podpis ....................................
Fotografia
format paszportowy

XLIX

Piecz ...................................
Odcisk
palca

To jest zupenie jasne, z wyjtkiem ostatniego cienia wtpliwoci, czyja

mianowicie fotografia i czyj odcisk palca jest wymagany. Mj/nasz czy te
wiadka. Ale prawdopodobnie to jest obojtne.
Dowiadczenie wykazao, e starszy czowiek na odpowiedzialnym
stanowisku, jeli tylko zapewni mu si wystarczajc liczb podry lotniczych i formularzy do wypenienia, zostanie wkrtce zmuszony do przejcia
na emerytur. Co wicej, czste s wypadki, e owi starsi ludzie decyduj si
przej na emerytur, zanim jeszcze cay ten zabieg w ogle rozpoczto. Przy
pierwszej wzmiance o konferencji w Sztokholmie lub w Vancouverze zdaj
sobie spraw, e ich czas ju nadszed.
Obecnie niezwykle rzadko istnieje konieczno stosowania bezwzgldnych metod. Ostatni nawrt do nich zaobserwowano bezporednio po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej. Wysoki urzdnik, o ktrym mowa, by
szczeglnie dziarski i jedynym na to lekarstwem byo wysanie go w podr
do kopalni cyny i plantacji kauczuku na Malajach. Metod t najskuteczniej
wyprbowano w styczniu i za pomoc samolotu odrzutowego, aby zmian
klimatu uczyni tym bardziej gwatown.
Po wyldowaniu o 5.52 po poudniu (czasu malajskiego) owego urzdnika poproszono od razu, popiesznie, na koktajl, a wprost z niego na
nastpny koktajl (w domu oddalonym o pitnacie mil od hotelu, w ktrym
odbywa si poprzedni), stamtd za na obiad (jedenacie mil w przeciwnym
kierunku). W ku by okoo 2.30 nad ranem, a ju o 7 rano nastpnego
dnia na pokadzie samolotu. Nastpnie, po wyldowaniu w Ipoh i spnionym niadaniu, pokazano mu dwie plantacje kauczuku, kopalni cyny,
plantacj palm dostarczajcych oleju i fabryk konserw ananasowych. Po
lunchu, wydanym przez Rotary Club, oglda szko, klinik i dom zebra.
Potem odbyy si dwa przyjcia oraz chiski dwudziestodaniowy bankiet, na
ktrym wznoszono wiele toastw wdk pit szklankami.
Zasadnicza dyskusja rozpocza si nazajutrz i trwaa przez trzy dni,
a zebrania przeplatane byy uroczystymi przyjciami i conocnymi bankietami
w stylu sumatrzaskim lub hinduskim. Ju koo pitego dnia po poudniu,
kiedy dostojny go mg si porusza tylko z pomoc sekretarza podtrzymujcego go z jednej strony i prywatnego asystenta z drugiej, wida byo
wyranie, e zabieg okaza si zbyt niebezpieczny. Szstego dnia go umiera, umacniajc w ten sposb oglne wraenie, e musia by przemczony
lub chory. Takich i tym podobnych metod nie pochwala si dzi, a zreszt
okazay si rzeczywicie niepotrzebne. Ludzie ucz si wycofywa w por.
Ale powany problem pozostaje. Co mamy robi sami, kiedy zbliamy
si do wieku, ktry okrelilimy dla innych jako wiek emerytalny? Od razu
stanie si jasne, e nasz wasny przypadek rni si cakowicie od wszelkich
innych przypadkw, ktre rozpatrywalimy dotychczas. Nie mamy pretensji,
eby czu si wybitnymi pod jakimkolwiek wzgldem, lecz po prostu tak si
skada, e nie widzimy dla siebie adnego odpowiedniego nastpcy. Zgadzamy si wic naprawd niechtnie odoy nasz emerytur na kilka lat,
wycznie ze wzgldu na interes publiczny. A kiedy jaki starszy urzdnik
zblia si do nas, przedstawiajc nam szczegowe plany dotyczce konferencji w Teheranie lub Hobart, po prostu odkadamy je na bok, owiadczajc, e
wszelkie konferencje to strata czasu. Poza tym cigniemy agodnie mam
ju swoje plany. Przez najblisze dwa miesice bd owi ososie i wrc do

biura pod koniec padziernika. A wtedy prosz przygotowa mi formularze do

wypenienia. Na razie do widzenia!
Dowiedzielimy si, jak naley doprowadza do emerytury naszych
poprzednikw. Jeli idzie o nas samych, nasi nastpcy musz wymyli jak
wasn metod.

K
KO
ON
NIIE
EC
C

LI