PROGRAM ROZWOJU

SZKOLNICTWA
WYSZEGO
DO 2020 R.
Cz II

Misja spoeczna uniwersytetu

w XXI wieku
pod redakcj Andrzeja Szostka

Warszawa 2015

Zesp wykonawcw: prof. Ewa Chmielecka, prof. Janina Jwiak, prof. Irena Kotowska, prof. Andrzej
Kraniewski, prof. Bogusaw Smlski, ks. prof. Andrzej Szostek, prof. Tomasz Szkudlarek, prof. Lech liwonik,
mgr Maria Pacuska

Cytowanie: Szostek A., red. (2015). Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku. Program rozwoju szkolnictwa
wyszego do 2020 r. Cz II, FRP, KRASP, Warszawa.

Recenzent
Prof. dr hab. Tadeusz Szulc

Fundacja Rektorw Polskich

ul. Grnolska 14
00-432 Warszawa
Polska
e-mail: frpfund@mbox.pw.edu.pl
tel.:
+22 621 09 72
faks:
+22 621 09 73

Utwr w caoci ani we fragmentach nie moe by powielany, ani rozpowszechniany za pomoc urzdze
elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych, bez pisemnej zgody posiadaczy praw
autorskich.

Copyright by Fundacja Rektorw Polskich, Warszawa 2015

Copyright by Konferencja Rektorw Akademickich Szk Polskich, Warszawa 2015

ISBN 978-83-7583-618-9

Wydawnictwo SGGW, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa

tel. 22 593 55 20 (-22, -25 sprzeda), fax 22 593 55 21
e-mail: wydawnictwo@sggw.pl
www.wydawnictwosggw.pl

Druk i oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, www.grzeg.com.pl

Wydanie I, nakad: 600 egz.

Projekt zrealizowany przez Fundacj Rektorw Polskich

w ramach Programu rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.,
na podstawie decyzji Zgromadzenia Plenarnego
Konferencji Rektorw Akademickich Szk Polskich
z dnia 26 kwietnia 2013 r.,
sfinansowany przez uczelnie czonkowskie KRASP (KRePSZ)

Spis treci
Sowo wstpne ...................................................................................................................................................

Rozdzia 1.
Wprowadzenie .................................................................................................................................................

Rozdzia 2.
Dylematy, wyzwania, napicia ............................................................................................................... 11
2.1. Wartoci akademickie versus suebno spoeczna ............................................................ 11
2.2. Autonomia versus podlego zewntrznej kontroli ............................................................. 13
2.3. Kultura akademicka versus kultura korporacyjna .................................................................. 15
2.4. Rynek pracy versus formacja obywatelska ................................................................................ 17
2.5. Elitarno versus masowo ksztacenia .................................................................................... 20
Rozdzia 3.
Konkluzja: uniwersytet w subie spoeczestwu ...................................................................... 24

Ukad publikacji obejmujcych rezultaty czterech projektw zrealizowanych przez think

tank: Fundacja Rektorw Polskich Instytut Spoeczestwa Wiedzy dla Konferencji Rektorw Akademickich Szk Polskich, otwiera opracowanie powicone misji spoecznej uniwersytetu. Dokument zosta opracowany przez Zesp ekspertw. Z grona pracownikw,
staych wsppracownikw i czonkw organw Fundacji, zaproszone zostay cztery osoby,
w tym lider projektu, ks. prof. Andrzej Szostek. Ponadto, w Zespole realizujcym projekt
znalazo si piciu innych ekspertw.
Wyniki ich prac zawiera niniejszy raport, ktry ma charakter deklaracji ideowej, wydobywajcej i charakteryzujcej procesy narastania konfliktw rnych wartoci w szkolnictwie
wyszym.
Taka konfrontacja, odnoszona do konkretnych obszarw, wskazuje na dylematy, przed
jakimi staj, realizujc swoj misj spoeczn, uniwersytety i inne instytucje akademickie
w XXI wieku. Oznacza to potrzeb poszukiwania rwnowagi, ktrej poszczeglne punkty/
/granice mog by okrelane na rne sposoby przez zrnicowane i rnicujce si uczelnie
w zdywersyfikowanym wiecie instytucji akademickich.
Tekst opracowanego dokumentu przedkadamy naszej spoecznoci, interesariuszom
szk wyszych i opinii publicznej. Gdyby deklaracja ta zostaa przyjta przez Zgromadzenie
Plenarne KRASP (KRePSZ), mogaby sta si nowym znakiem symbolicznie podkrelajcym
wspczesne postrzeganie przez rodowisko akademickie wyzwa o charakterze ideowym,
przed ktrymi staj uczelnie.

Jerzy Wonicki
Przewodniczcy
Komitetu Sterujcego Programu

Rozdzia 1.

W
Gbokie przemiany, jakim podlegaj wspczesne spoeczestwa i gospodarki, rosnce
znaczenie wiedzy i jej kreatywnego wykorzystania prowadz do pytania, jakie maj by
dzi uniwersytety, by sprosta potrzebom wspczesnego wiata; wiata, w ktrym przede
wszystkim procesy globalizacji narzucaj skal i tempo zmian ekonomicznych, a take generuj stae poszukiwanie innowacyjnych rozwiza, czynic z nauki czynnik decydujcy
o rozwoju gospodarczym i spoecznym. Ale jest to take wiat, w ktrym zachodz gbokie
przemiany spoeczne, demograficzne i kulturowe, stanowice wielorakie wyzwanie dla uniwersytetw.
Rosnce znaczenie powiza nauki z gospodark i rynkiem pracy wzmacnia z jednej
strony rol transferu wiedzy do gospodarki i komercjalizacj wynikw bada, z drugiej za
przyczynia si do przedkadania walorw uytkowych wiedzy zdobywanej na uniwersytetach nad ksztatowaniem krytycznego mylenia i ciekawoci poznawczej, a zatem wiedzy
pozwalajcej na stawianie pytania dlaczego i poszukiwania na nie odpowiedzi. Jednak zarwno tempo zachodzcych zmian technologicznych, jak i zoono procesw spoecznych
i ekonomicznych sprawiaj, e sprostanie potrzebom wspczesnego wiata wymaga przede
wszystkim ksztatowania kreatywnoci. Budowa gospodarki i caego spoeczestwa opartego na wiedzy nie wystarcza, coraz czciej podkrela si znaczenie tworzenia spoeczestwa kreatywnego: rozumiejcego te zmiany, zdolnego do ich poytecznego wykorzystania,
a take do inicjowania nowych trendw rozwojowych. Waga nadawana kreatywnoci okrela nowe wyzwania dla wypeniania edukacyjnej roli uniwersytetw. Masowo ksztacenia
na poziomie wyszym jest jednym z czynnikw, ktry sprawia, i sprostanie tym wyzwaniom
jest trudniejsze ni wwczas, gdy dostp do edukacji wyszej by ograniczony. Ponadto konieczno staego uzupeniania wiedzy i rozwoju kompetencji rozszerza grono uczestnikw
procesw edukacyjnych, na co uniwersytety musz odpowiedzie ofert uczenia si przez
cae ycie, niezbdn dla budowania spoeczestwa kreatywnego.
Co wicej, uniwersytety staj dzi przed koniecznoci sprostania innym ni w przeszoci warunkom rozwoju nauki, ksztatowanym przez coraz wiksz konkurencj w staraniach
o rodki na badania, co pociga za sob wymg racjonalnego zarzdzania tymi badaniami,
a take przez postp technologiczno-informatyczny rzutujcy zarwno na sposb uprawiania nauki, jak i na upowszechnianie jej wynikw. Jak w tych warunkach pogodzi rozwj
bada generowanych przez pasj poznawcz naukowcw z badaniami odpowiadajcymi na
okrelone oczekiwania, podporzdkowane wzgldom utylitarnym?

10

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

Pytania o rol uniwersytetu we wspczesnym wiecie, zarwno w wymiarze kreowania

zmian, jak i w odniesieniu do reagowania na nowe oczekiwania wobec tej instytucji, stawiane s w caym wiecie. Jak maj one wypenia sw misj spoeczn, odpowiadajc na
nowe wyzwania otaczajcego wiata, a jednoczenie kontynuowa wielowiekow tradycj
kultywowania samej wiedzy, bezinteresownego poszukiwania prawdy? Tych pyta nie mona pomin w Polsce tym bardziej e w naszym kraju dokonay si na przeomie wiekw
gbokie przemiany, ktre potrzebuj mdrej, wielowtkowej refleksji i kontynuacji. Uczelnie polskie przeszy wiele gruntownych reform: prawnych, organizacyjnych, finansowych
i innych; zapewne czekaj nas kolejne przemiany. Wane jest, by na te przemiany miay
istotny wpyw same uczelnie, by zabrzmia i zosta usyszany gos rektorw, szczeglnie
odpowiedzialnych za aktualn kondycj oraz przyszo uczelni. Rektorzy wprawdzie si
zmieniaj, ale uniwersytety musz kierowa si dugofalow strategi, sigajc w odleg
przyszo.
Niniejsza Deklaracja ma zachci do refleksji nad tym, ku czemu zmierza powinny polskie uniwersytety w XXI wieku. Przedstawione w niej bd najwaniejsze wyzwania, jakie
dzi przed polskimi uczelniami stoj, ujte w formie piciu kolejnych, zwizanych ze sob dylematw: Wartoci akademickie versus suebno spoeczna; Autonomia versus podlego
zewntrznej kontroli; Kultura akademicka versus kultura korporacyjna; Przygotowanie do
rynku pracy versus przygotowanie do ycia w demokratycznym spoeczestwie; Elitarno
versus masowo ksztacenia. Zasugerowane s zasadnicze kierunki podjcia tych wyzwa,
ale nie gotowe sposoby sprostania im, sposoby te bowiem mog by rne w rnych uczelniach i w rnych okolicznociach. Uwaga bdzie skoncentrowana gwnie na wyzwaniach,
ktre wi si z misj spoeczn uniwersytetu. Oczywicie nie mona jej oderwa od sfery
bada naukowych ani od dydaktyki akademickiej, jednak te dwa zasadnicze zadania uniwersytetu przywoane bd jedynie w kontekcie misji spoecznej, jak ma peni wspczesny
uniwersytet.

Rozdzia 2.

2.1. Wartoci akademickie versus suebno spoeczna

Przed szkoami wyszymi stawia si dwa podstawowe zadania: prowadzenie bada i ksztacenie. Ostatecznym umocowaniem tych zada s wartoci etosu akademickiego. Uczelnie
jednak musz mie na uwadze take to, e s instytucjami poytku publicznego. Zatem kada uczelnia to z jednej strony wsplnota akademicka, dla ktrej gwnym wyznacznikiem
dziaa jest etos akademicki, z drugiej za strony to instytucja, dla ktrej wyznacznikami
dziaania s: misja, strategia oraz administracyjne procedury kierowania i zarzdzania. Ta
dwoista charakterystyka stawia przed uczelniami wiele dylematw, ktre wymagaj refleksji
i poszukiwania kompromisu.
Etos akademicki jest podstaw tosamoci i spoiwem wsplnoty akademickiej realizujcej poznawcze i edukacyjne cele. Internalizacja tego etosu oraz wola stosowania si do jego
wskaza jest warunkiem koniecznym istnienia tej wsplnoty, a zatem i samej uczelni. Tak rozumiany etos przez wieki by skutecznym regulatorem zachowa spoecznoci akademickiej
i podstaw tradycyjnej misji uniwersytetu. Jego wartoci byy kultywowane i przekazywane
w procesie ksztacenia. Jego erozja susznie uznawana jest za jedno z najwaniejszych zagroe dla tosamoci rodowiska akademickiego. Instytucja akademicka, ktra z wasnej woli
lub pod presj zewntrzn usunie ze swej misji i dziaalnoci wartoci konstytutywne dla
tego etosu, przestaje by instytucj ycia akademickiego w tradycyjnym rozumieniu.
Etos akademicki to wewntrzna aksjologia badaczy i nauczycieli akademickich, na ktr
skadaj si przekonania, normy, postawy i zinstytucjonalizowane praktyki suce realizacji wartoci poznawczych, przede wszystkim poszukiwania prawdy. Powinnoci wsplnoty
akademickiej jest denie do prawdy poprzez metodycznie zdobywan wiedz, denie do
niej w badaniach kierowanych bezinteresown pasj poznawcz, wytrwae i odwane goszenie jej w nauczaniu, przenoszenie w sfer publiczn poprzez praktyczne wdraanie rezultatw bada, ale take przez dyskurs, jaki rodowiska akademickie tocz na temat wanych
problemw swych czasw.
W sferze ksztacenia przed uczelniami stawia si trzy zadania: przekaz wiedzy, wyposaanie w umiejtnoci i ksztatowanie postaw suchaczy. Wiedza, odpowiadajca na pytanie dlaczego?, buduje racjonaln wizj wiata, pozwala na wyjanienie obecnych zdarze
i na trafne przewidywanie przyszych stanw. Umiejtnoci odpowiadajce na pytania co?,

12

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

jak? maj wymiar praktyczny: dostarczaj narzdzi identyfikowania oraz rozwizywania

problemw i pozwalaj na stosowanie wiedzy w praktyce, buduj zaplecze technologiczne
dla rozwoju cywilizacji. Postawy odpowiadajce na pytania o cele, jakie stawia przed sob
czowiek, su mdroci. W ksztatowaniu postaw koncentruj si funkcje wychowawcze
uczelni: powinny one budzi w suchaczach ducha odpowiedzialnej wolnoci; sprawia,
aby chcieli swobodnie, mdrze i odpowiedzialnie stanowi o sobie i spoeczestwie. Zatem
absolwenci szkoy wyszej powinni by wyposaeni w wiedz pomocn im w rozumieniu
wiata oraz w umiejtnoci pozwalajce im na skuteczne i praktyczne dziaania, take na
dobre uczestnictwo na rynku pracy. Proporcje wiedzy i umiejtnoci w nauczaniu decyduj
o charakterze oferowanego przez uczelni ksztacenia; moe by ono bardziej teoretycznie
lub bardziej praktycznie zorientowane.
Ksztatowanie postaw w umasowionym szkolnictwie wyszym ma na celu stworzenie
grupy spoecznej, ktra wyposaona jest nie tylko w intelektualne i instrumentalne sprawnoci, ale take potrafi bra pod uwag wartoci: uywa wiedzy i umiejtnoci ku poytkowi raczej ni szkodzie, zarwno wasnej, jak i spoecznej. Absolwenci uczelni powinni by
przygotowani do mylenia nie tylko w kategoriach interesw indywidualnych i grupowych,
ale i w kategoriach dobra publicznego, by motywowani do penienia roli przywdczej
w spoeczestwie: gotowoci do rozpoznawania wyzwa wspczesnoci, prowadzenia debaty obywatelskiej, troski o kultur wysok. Predestynuje ich do tego perspektywa ogldu
wiata wynikajca z posiadanej wiedzy, ktra powinna by uzupeniona o perspektyw aksjologiczn szersz ni pragmatyczna. Stanowi wic maj oni elit spoeczn nie w tym
sensie, e przynale do nielicznej i ekskluzywnej grupy, ale w tym, e potrafi wznie si
ponad dorane poytki i s zdolni do twrczego ksztatowania swego mylenia i dziaania
adekwatnego do penionych rnych rl spoecznych.
Uczelnie kierujce si etosem akademickim wypeniaj swe historyczne, badawcze i kulturotwrcze funkcje. Dlatego musz mie zagwarantowan swobod wykonywania tych
zada, aby tworzy odpowiedzialn i spjn wsplnot zdoln do ich realizacji. Jednake
zarazem uczelnie musz by wraliwe na potrzeby spoeczestwa i zapewnia mu wgld
w sposoby wykonywania ich zada. Na uczelniach ci obowizki wzgldem spoeczestw,
ktrych nieodczn cz stanowi i od ktrych uzyskuj biece i dugofalowe korzyci.
Stosownie do tego uczelnie musz odgrywa wiodc rol w rozpoznawaniu spoecznych
i ekonomicznych potrzeb oraz by pomocnymi w moliwie szybkim ich zaspokajaniu. Ta
troska o otoczenie spoeczne ma te wymiar globalny: uczelnie akademickie wypeniaj
uniwersalne, ponadnarodowe funkcje, zwizane zwaszcza z tworzeniem nauki wiatowej,
ciy rwnie na nich zobowizanie do pracy na rzecz pomylnoci caej ludzkoci, zobowizanie do rozpoznawania i rozwizywania problemw wspczesnego wiata.
Spoeczestwo boryka si z rnymi problemami wymagajcymi wysoko zaawansowanych, rzetelnych i specjalistycznych analiz. Nauka jest gwnym motorem postpu cywilizacyjnego, ludzie nauki potrafi, dziki swej wiedzy i przenikliwoci, szybciej i trafniej
przewidywa zagroenia i szanse rozwoju. Spoeczestwo ma zatem prawo oczekiwa, e
uczeni, opacani ze rodkw publicznych, podejmowa bd problemy spoecznie wane,
a nie tylko takie, ktre zaspokajaj ich poznawcz pasj. Ma prawo oczekiwa, e uczelnie
dopeni dotacj pastwow rodkami pochodzcymi z innych rde: z instytucji otoczenia

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

13

gospodarczego i spoecznego formuujcego konkretne, praktycznie zorientowane zamwienia na badania naukowe i ekspertyzy suce innowacjom. Ta sama kontrowersja dotyczy
ksztacenia: suchacze i pracodawcy daj od szk umiejtnoci zorientowanych bezporednio na wymagania rynku pracy, z moliwie niewielk dawk wiedzy teoretycznej podporzdkowanej zadaniom praktycznym. Dodatkowym argumentem za ksztaceniem praktycznym jest to, e predyspozycje intelektualne studentw masowych czsto nie pozwalaj
na pokonanie wyrafinowa poznawczych waciwych ksztaceniu akademickiemu. Pojawia
si zatem konflikt pomidzy bezinteresown pasj badawcz a badaniem nakierowanym na
cele praktycznie uyteczne obydwa bezwzgldnie konieczne w pracy uczelni. Pojawia si
konflikt pomidzy wyrafinowaniem intelektualnym i kulturotwrcz rol uczelni a potrzebami, jakie zgaszaj pod jej adresem zewntrzni interesariusze.
Jak pogodzi te dwa podejcia? Nie mona przecie zapomina o cechujcym ca uniwersyteck tradycj postulacie realizowania bezinteresownej pasji badawczej, ktrej celem jest
poznanie prawdy dla niej samej, nie mona jednak rwnie ignorowa postulatu kierowania
si zapotrzebowaniami spoecznymi przy wyborze zarwno tematyki bada naukowych, jak
i stylu nauczania. Jak reagowa na obserwowane dzi wypieranie ideau czystej nauki przez
cilejsze powizanie bada i ksztacenia akademickiego z praktycznymi potrzebami spoecznymi, by nie zatraci podstawowej i gboko humanistycznej perspektywy badawczej,
ktra w dalszej perspektywie okazuje si take owocna w wymiarze praktycznym?
Te pytania powinny by przedmiotem debaty akademickiej w skali globalnej, krajowej i na terenie kadej uczelni. Uczelnia musi wiadomie znale waciw dla siebie drog
uzyskania kompromisu pomidzy obu tymi wanymi, ale trudnymi do pogodzenia opcjami.
Musi take umie wasn odpowied uzasadni i sformuowa w swej wizji, misji i strategii
rozwoju.

2.2. Autonomia versus podlego zewntrznej kontroli

Tytuowy dylemat stanowi bezporedni konsekwencj poprzedniego. Akademicka wolno
bada naukowych oraz instytucjonalna autonomia uniwersytetu od pocztku jego istnienia uwaane byy za fundamentalne i niezbywalne wartoci. Wolno akademicka ma gwarantowa swobod wyboru drg poszukiwania prawdy naukowej, wyraania naukowych
pogldw, goszenia nowych, take kontrowersyjnych, idei i nieskrpowanych naukowych
polemik, jak rwnie swobod upowszechniania wiedzy oraz wynikw bada naukowych.
Profesorowie i inni pracownicy naukowo-dydaktyczni musz mie prawo do inicjatywy badawczej, sami decydowa, ktre problemy wyznacz tematyk ich naukowej pracy. Wolno
akademicka obejmuje take, rzecz oczywista, stosowane przez nich metody badawcze. Musz one odpowiada standardom bada naukowych, w ich ramach jednak pozostaje sporo miejsca na kreatywno. Najcenniejsze s przecie takie badania, ktre cechuje oryginalno podejcia, nienaruszajca wspomnianych standardw; takie badania okrelane s
jako odkrywcze i susznie przypisuje si im szczeglnie wysok rang poznawcz. Oczywiste jest te, e nie mog podlega zewntrznej kontroli wyniki bada, a poza wyjtkowymi

14

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

okolicznociami (np. bezpieczestwo pastwa) uczeni powinni mie take prawo do publikowania tych wynikw.
Autonomia uniwersytetu to swoboda w wyznaczaniu zada i celw w zakresie bada
naukowych, edukacji, suby publicznej oraz w definiowaniu dugookresowej strategii i doborze metod oraz rodkw do realizacji zamierze. Chodzi tu nie tylko o rodki finansowe
ale take o procedury zarzdzania uczelni, o sposb tworzenia treci i form edukacyjnych,
o modele rozwoju potencjau kadry akademickiej. Autonomia uniwersytetw obejmuje sfer
kariery naukowej gdy tylko uczeni potrafi kompetentnie rozpozna, ktry z modych
adeptw nauki godzien jest, by go obdarzy odpowiednim stopniem lub tytuem naukowym
i wasnej polityki kadrowej uczelni. Do kompetencji odpowiednich wadz uniwersytetu naley wreszcie caa sfera dydaktyki akademickiej: programw studiw, rnorodnoci metod
nauczania, wymogw stawianych studentom itp. Respektowanie tej wielorakiej autonomii
jest podstawowym warunkiem umoliwiajcym rzetelno naukowych bada oraz wysoki
poziom dydaktyki akademickiej. Czcigodnym symbolem tej autonomii s regalia, ktrymi
zdobi si rektorzy uniwersytetw w czasie doniosych uroczystoci.
Jednake autonomia to nie zupena niezaleno. Uniwersytet jest instytucj, ktra powinna suy spoeczestwu, ono za musi peni wobec niego zarwno funkcj inspiracyjn,
jak i kontroln. Przy zachowaniu prawa do wyboru metod wypeniania swojej spoecznej misji, uniwersytet musi pozostawa w nieustannym partnerskim dialogu ze spoeczestwem
nie uciekajc od realizacji rnych spoecznych celw, a take odpowiadajc na oczekiwania gospodarki czy te rynku pracy. Szczeglnie wtedy, gdy autonomiczne uniwersytety
realizuj swoje cele i zadania korzystajc ze rodkw publicznych, w parze z autonomi
powinna i odpowiedzialno.
Fundamentem odpowiedzialnej autonomii powinna by umowa spoeczna, na podstawie
ktrej pastwo jako dysponent rodkw publicznych udziela beneficjentowi-uczelni daleko
posunitej samodzielnoci w dysponowaniu tymi rodkami, pod warunkiem wyznaczenia
jasnych i mierzalnych celw dziaania, a take transparentnoci tych dziaa. Odpowiedzialna autonomia oznacza zatem rwnie otwarto uczelni na publiczn kontrol i ocen
stosowanych przez ni procedur, przyjtych standardw jakoci bada i edukacji oraz stosowanych kryteriw kariery akademickiej. Wie si to z bodaj nieuchronnym procesem
parametryzacji osiganych przez uniwersytet i jego pracownikw wynikw naukowych,
jakoci i efektywnoci ksztacenia, skutecznoci w pozyskiwaniu funduszy itp. Proces jest
nieuchronny, ale wyzwala te niepodane zjawiska. Po stronie instytucji sprawujcych zewntrzn kontrol pojawia si skonno do nadmiernego regulowania dziaa uniwersytetu (co w istocie ogranicza jego autonomi), do ograniczania swobody w rozporzdzaniu
bdcymi w dyspozycji uniwersytetu rodkami, do zwikszania szczegowoci kryteriw
oceny jego aktywnoci oraz jakoci i to zarwno w odniesieniu do instytucji, jak i do poszczeglnych osb a take do ujednolicania tych kryteriw w sposb niwelujcy rnorodno instytucji, obszarw nauki, modeli ksztacenia. Po stronie za uniwersytetu i jego
pracownikw pojawia si pokusa dziaa pod system: minimalizujcych wysiek, pozornie
maksymalizujcych korzyci, niewnoszcych jednak faktycznie nic do treci edukacyjnych
czy do nauki. Przykadami takich dziaa s nadmierne mnoenie kierunkw i specjalnoci,
a take sztuczne mnoenie liczby publikacji oraz wzajemnych cytowa.

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

15

Problem rozsdnego pogodzenia autonomii uczelni z kontrol zewntrzn nie dotyczy wic samych uniwersytetw, ale sytuuje si w relacji uniwersytet pastwo. Teoretycznie kwestia napi pomidzy autonomi uniwersytetu a koniecznoci poddania si
sprawowanej przez pastwo zewntrznej kontroli jest rozpoznana i znane s rozwizania,
jakie dla zmniejszenia tego napicia powinny by zastosowane. W praktyce jednak jest to
trudne wyzwanie dla caego systemu edukacji wyszej, dlatego powinno by rozwizywane na poziomie systemu, a nie pojedynczych instytucji. Wane, by w tej sprawie brzmia
dostatecznie gono i skutecznie gos samych uczelni, a szczegln rol do odegrania ma
tu samorzd akademicki. Instytucjami, ktre zdaj si najlepiej przygotowane do penienia
tej roli wydaj si KRASP i KRZaSP. Od ich aktywnoci w tym zakresie w znacznym stopniu
zaley, czy i jak skutecznie uda si zapewni poszczeglnym uniwersytetom niezbdn,
cho podleg zewntrznej kontroli, autonomi.

2.3. Kultura akademicka versus kultura korporacyjna

Poddanie si zewntrznej kontroli, transparentno dziaa, gwarantowanie dobrej jakoci edukacji i bada wydaj si naturalnymi warunkami wstpnymi, ktre musz by przez
uniwersytety spenione, aby utrzyma systemowo zapewnione wolnoci akademickie i instytucjonaln autonomi.
Te podstawowe warunki powinny stanowi fundament relacji uniwersytet pastwo.
Naley jednake pamita, e w ostatnich dekadach w ksztatowaniu tej relacji, jak rwnie w funkcjonowaniu samych uniwersytetw, coraz waniejsz rol odgrywa trzeci aktor, jakim jest rynek. Zmieniy si oczekiwania zarwno spoeczestwa, jak i gospodarki
wobec szkolnictwa wyszego. Ma to swoje rdo w zwikszonej roli uczelni i edukacji
w rozwoju cywilizacyjnym, we wzrastajcym zapotrzebowaniu gospodarki na wyniki bada naukowych i zaawansowan wiedz oraz w masowoci wyszej edukacji. Wanym
elementem zmiany otoczenia, w ktrym funkcjonuj uczelnie, jest globalizacja. Te zjawiska
uruchamiaj nowe, wczeniej nieznane procesy, do ktrych nale coraz intensywniejsza
konkurencja zarwno o rodki na badania i edukacj, jak i o coraz bardziej mobilnych studentw i pracownikw, a take komercjalizacja wynikw bada i edukacji. Uczelnie konkuruj nie tylko pomidzy sob, ale take z pozauniwersyteckim sektorem bada naukowych
i szkolnictwa wyszego, rozwijajcym si w ramach odrbnych instytutw badawczych
i przemysu.
Rynek, a raczej rynki, z ktrymi zmierzy si musi uniwersytet, obejmuj wszystkie
sfery jego dziaania. Uniwersytet musi konkurowa zarwno na rynku usug edukacyjnych
zabiegajc o suchaczy rnych kategorii (studentw, doktorantw, uczestnikw studiw
podyplomowych oraz rnych form uczenia si przez cae ycie), jak i na rynku bada naukowych ubiegajc si o rodki na projekty badawcze, a take komercjalizujc wyniki bada. Niezwykle wanym skadnikiem w procesie urynkowienia uniwersytetu jest te rynek pracy: miejsce zatrudnienia absolwentw uniwersytetu, ale i rdo klientw uczelni
z perspektywy life-long learning. Ta obecno rynkw w funkcjonowaniu wspczesnego

16

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

uniwersytetu zmusza go do respektowania obowizujcych na nich regu gry konkurencyjnej, co nie moe pozosta bez wpywu na kultur zwaszcza organizacyjn uczelni.
W nowych warunkach w uniwersytetach zmienia si model zarzdzania, w ktrym ekonomiczna efektywno ma kluczowe znaczenie. Model ten ma przede wszystkim zapewni wiksz aktywno uniwersytetu poprzez takie dziaania, jak dywersyfikacja rde
finansowania, umiejtne definiowanie celw i strategii ich realizacji oraz elastyczna reakcja na zmiany spoecznego i gospodarczego otoczenia. Uniwersytet musi umie identyfikowa oczekiwania wiata zewntrznego oraz inicjowa lub wsptworzy z partnerami
zewntrznymi platformy wsppracy. Jedn z moliwych odpowiedzi na rynkowe wyzwania, z ktrymi zmierzy si musi wspczesny uniwersytet, jest taki model zarzdzania,
w ktrym zarwno planowanie dziaalnoci naukowej oraz edukacyjnej, jak i ich realizacja
podlegaj cisej wewntrznej organizacji i kontroli.
Trzeba te pamita, e znaczna cz bada jest i bdzie realizowana ze rodkw
publicznych i e efekty takich bada powinny by rwnie publicznie dostpne, powinny
by traktowane jako dobro wsplne. Z tego za wynika, e polityka ochrony wasnoci
intelektualnej i komercjalizacji wynikw bada moe wchodzi w konflikt z edukacyjnymi zadaniami uniwersytetu i z jego suebnoci wobec demokratycznego spoeczestwa,
w ktrym inwestorami w kapita wiedzy s wszyscy. Konflikt ten powinien by brany pod
uwag w zarzdzaniu wiedz w uczelni. Zadaniu okrelania uczelnianej polityki ochrony
wasnoci wiedzy powinna wic towarzyszy spita z ni na zasadzie wzajemnej kontroli
i wzajemnego limitowania polityka jej upowszechniania jako dobra wsplnego i jako
warunku znaczcego ksztacenia akademickiego.
Korporacyjny model zarzdzania uczelni nie moe jednak zdominowa etosu uczelni.
Proste przeniesienie mechanizmw waciwych dla wiata biznesu do tak specyficznej
instytucji, jak jest uniwersytet utworzonej na fundamencie wolnoci akademickiej, ktrego pracownicy wykonuj zawd publicznego zaufania uznawany przez wielu za powoanie prowadzi moe do osabienia lub wrcz zaniku kultury akademickiej. Konieczno
odpowiadania na oczekiwania rynku grozi zaweniem pola wyboru kierunkw ksztacenia, preferowaniem najbardziej sprzedawalnej oferty edukacyjnej kosztem tych bada
oraz kierunkw ksztacenia, ktre odnosz si do gbiej pojtej kultury spoecznej i jej
dalekosinej dynamiki rozwoju. Uniwersytet, jak o tym bya wyej mowa, nie moe sta
si fabryk produkujc wyniki bada oczekiwane przez wiat biznesu zainteresowany
szybkim i efektywnym rozwizaniem biecych problemw, nie moe te traktowa studentw jak klientw zamawiajcych okrelon ofert edukacyjn. Kultur akademick
buduje zarwno pasja badawcza oraz wolno w poszukiwaniu prawdy, jak i tworzenie
swoistej wsplnoty akademickiej ze szczeglnym uwzgldnieniem relacji mistrz ucze,
szeroko zainteresowa i postawa dialogu, uczestnictwo w yciu i rozwoju wasnego uniwersytetu, a take poczucie odpowiedzialnoci za przyszo caego spoeczestwa.
W duchu tej odpowiedzialnoci uniwersytety powinny szerzy sw akademick kultur w caym spoeczestwie. Uniwersytety maj prawo, a nawet obowizek zabiera gos
w doniosych kwestiach spoecznych. Przenika je duch demokracji, ktry kae im midzy
innymi respektowa pluralizm ycia spoecznego i przeciwstawia si wszelkim formom
dyskryminacji. Przenika bodaj gbiej jeszcze duch racjonalnoci, w imi ktrej uczelnie

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

17

powinny przeciwstawia si przejawom nadmiernej emocjonalnoci, a zwaszcza agresji.

Przenika nade wszystko gboko humanistyczny duch respektu dla prawdy i usilnego denia do jej poznania, co skania je do wspierania atmosfery dialogu spoecznego prowadzonego z poszanowaniem godnoci wszystkich jego uczestnikw.
Zadaniem rodowiska jest wypracowanie waciwych relacji pomidzy tymi dwiema
kulturami tak, aby afirmujc tradycyjne akademickie wartoci uniwersytet mg stawi
czoa wyzwaniom wspczesnoci zarwno w sferze zarzdzania uczelni, jak i polityce
badawczej oraz edukacyjnej i w ten sposb odpowiedzialnie wypenia swoje zobowizania wobec spoeczestwa.

2.4. Rynek pracy versus formacja obywatelska

Dylemat ten sytuuje si na przedueniu poprzednio omwionych wyzwa. Jak wczeniej
wspomniano, zobowizania dydaktyczne uniwersytetu to: przekazanie wiedzy, formowanie umiejtnoci i ksztatowanie kompetencji spoecznych. Te trzy elementy skadaj si na
przygotowanie modych ludzi do pracy w gospodarce opartej na wiedzy, do wspdziaania
z innymi ludmi na wielu polach, w tym do penienia rl obywatelskich w spoeczestwie
rozwinitej demokracji oraz do ksztatowania osobowego rozwoju: wasnego i innych.
Lata ostatnie to czas szczeglnego nacisku instytucji zewntrznych w stosunku do uniwersytetu na rozwijanie umiejtnoci praktycznych, w szczeglnoci tych, ktre su dobrej
adaptacji, dostosowaniu si absolwentw do rynku pracy. Niefortunnie, w retoryce administracji oraz relacjach mediw masowych, te sprawnoci praktyczne przeciwstawiano przekazowi wiedzy teoretycznej, czystym sprawnociom intelektualnym i innym cechom tzw.
klasycznego ksztacenia akademickiego. W Ustawie Prawo o szkolnictwie wyszym z 2011 r.
zapisano, e kady program ksztacenia powinien mie okrelony profil: praktyczny lub
oglnoakademicki. Intencje ustawodawcy stojce za sprofilowaniem mona odczyta tak:
mamy programy bdce odpowiedzi na wyeksplikowane potrzeby rynku pracy, rozwijajce umiejtnoci praktyczne zwizane z wykonywaniem zawodu, ktre s przeciwstawione
programom rozwijajcym przede wszystkim wspomniane sprawnoci intelektualne i zaznajamiajcym ze zdobyczami czystej, teoretycznej wiedzy. To bardzo mylce rozrnienie
i kopotliwy problem dla uczelni, ktre w wikszoci oferuj programy czce w sobie obie
opcje, dobrze rozumiejc, e umiejtnoci wtedy pozwalaj na trafne i twrcze rozpoznawanie moliwoci praktycznego uytkowania wiata, gdy wyrastaj z podoa rzetelnej wiedzy,
pozwalajcej rozumie teoretyczne zasady jego dziaania.
Wspczesne rozumienie tego, co si kryje za praktycznym profilem ksztacenia lub,
innymi sowy, za ksztatowaniem kompetencji sucych uzyskaniu i utrzymaniu pozycji
na rynku pracy odbiega od wsko zawodowego nauczania nakierowanego na konkretne
zawody lub stanowiska pracy. Refleksyjna i krytyczna adaptacja do rynku pracy polega nie
tylko na dostosowaniu si do istniejcych na nim zasobw i miejsc pracy, ale take na twrczym jego rozwijaniu i zmienianiu. Tego oczekujemy od absolwentw szk wyszych, bez
wzgldu na to, do jakiej zmiany na ile innowacyjnej i w jakim zakresie bd zdolni. Takiej

18

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

kreatywnej postawie wzgldem zada zwizanych z wykonywan prac i zawodem suy

rozwijanie tranzytywnych umiejtnoci i kompetencji spoecznych, tylko one bowiem pozwalaj z sukcesem odnale si w wielu rolach i miejscach na zmiennym, dynamicznym
i wymagajcym rynku. Te umiejtnoci to przede wszystkim: zdolno identyfikacji i rozwizywania problemw, krytycyzm w ocenie zjawisk i zdarze, racjonalno oraz kreatywno
mylenia, zdolno do wsppracy i dobra komunikacja, umiejtno zastosowania nabytej
wiedzy w praktyce. Przygotowanie do wejcia na rynek pracy, ktre miaoby polega na podporzdkowaniu programw ksztacenia doranym potrzebom tego rynku oraz standardom
przyjtym w poszczeglnych zawodach nie jest waciw drog. W uczelni akademickiej
take ksztaci si majc na uwadze potrzeby praktyczne, cho jest to inny model ksztacenia, ni w przypadku uczelni stricte zawodowych, ksztaccych dla lokalnego rynku pracy
formuujcego jasno swe zapotrzebowania. Rnorodno programw, metod i instytucji
ksztacenia pomaga w zaoferowaniu rnorodnych rodzajw edukacji przydatnej na rynku
pracy, nakierowanej na praktyczne aspekty przyswajanej wiedzy i umiejtnoci, kierujcej
si operacyjnymi celami i instrumentalnymi wartociami.
Uzasadniony natomiast jest zarzut kierowany w stron uczelni, i zaniedbuj zamierzonego i systematycznego ksztacenia obywateli wiadomych swych zobowiza i zdolnych do podjcia zada przywdczych w swym otoczeniu spoecznym, e nie inspiruj
rozwoju osobowego swych suchaczy. Te zobowizania wynikaj nie tylko z tradycyjnej
roli uniwersytetu ksztaccego elity spoeczne. Zapisy z Polskiej Ramy Kwalifikacji, ktre
w kolumnie kompetencje spoeczne rozwijane s na podstawie kategorii tosamo,
wsppraca i odpowiedzialno, zobowizuj uczelnie do przygotowania absolwenta
do tworzenia i rozwijania wzorw waciwego postpowania w rodowisku pracy i ycia
spoecznego, krytycznej oceny siebie oraz zespow i organizacji, w ktrych uczestniczy;
podejmowania inicjatyw; przewodzenia grupie i ponoszenia odpowiedzialnoci za ni.
A take do podejmowania wyzwa w sferze zawodowej i publicznej z uwzgldnieniem ich
etycznego wymiaru, odpowiedzialnoci za ich skutki oraz ksztatowania wzorw waciwego postpowania.
Wypenienie tych celw jest znacznie trudniejszym zadaniem, ni prosty przekaz wiedzy lub wyrabianie stosownych umiejtnoci; wkracza w sfer ksztatowania postaw, a wic
trwaych dyspozycji do dziaa kierowanych wartociami. Wiedza i umiejtnoci staj si
tu instrumentem realizacji wartoci, ktre przyjmuj ich uytkownicy. Potrzeba ksztatowania postaw absolwentw szk wyszych to m.in. odpowied na wyzwania naszych czasw: globalizacj, a take na zagroenia dla spoeczestw obywatelskich i kultury wysokiej
wynikajce z prymatu racji ekonomicznych i praktycznych nad innymi. Postawy, o ktrych
wyrobienie chodzi, wymagaj uczestnictwa, zaangaowania w sprawy wiata i spoecznoci,
ktrych jestemy czonkami, odpowiedzialnoci i refleksji. Sowem: wymagaj obywatelskiego czuwania nad ustanawianiem i realizacj dobra wsplnego, dobra publicznego.
Sposoby ksztatowania postaw mona zebra w trzy wielkie grupy: rozwaanie o wartociach, czyli edukacja humanistyczna, naladownictwo oraz zachta do podanych spoecznie
dziaa. Wszystkie trzy sprzyjaj refleksji aksjologicznej i spoecznej, rozwijaniu systemw
wartoci, a zatem i postaw wrd suchaczy i powinny by w tym celu wykorzystane przez
uczelnie. Edukacja humanistyczna uczy wraliwoci na wartoci autoteliczne, wskazuje na

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

19

trudnoci w formuowaniu argumentacji rozstrzygajcej w konfliktach wartoci, co pociga

za sob wymg tolerancji i uznanie wolnoci w podejmowaniu decyzji, poczonej jednak
z niezbywaln odpowiedzialnoci za ni. W tym sensie taka formacja moe by przeciwstawiona edukacji praktycznej, ktra stawia na czele wartoci instrumentalne, realizacyjne
i operuje argumentacjami optymalizujcymi decyzje w kierunku jednego najefektywniejszego rozwizania. W edukacji humanistycznej poszczeglne problemy mog by rozwizane
w rny sposb, co wspiera czowieka w refleksji nad dokonywanymi wyborami. Istotne jest
rozbudzenie wiadomoci, e kady z nas ponosi odpowiedzialno za ksztat ycia spoecznego a na wyksztaconych warstwach spoecznych spoczywa odpowiedzialno szczeglna, wynikajca z moliwoci rozpoznania uwarunkowa rozwoju spoecznego szerszych ni
partykularne i grupowe interesy. Wysze wyksztacenie powinno uzdalnia do mylenia
wedle wartoci i do pojmowania oraz podejmowania w tym duchu spoecznego przywdztwa. Czy tak zorientowane zajcia s powszechnie oferowane przez polskie uczelnie? Niestety, nie. Humanistycznie zorientowane kursy byy powszechnie rugowane z programw
ksztacenia na kierunkach niehumanistycznych, a i same studia humanistyczne sprowadzane bywaj do poziomu czysto erudycyjnego.
Treci i sensem naladownictwa s zarwno wzorce osobowe wynikajce z relacji mistrz
ucze, jak i dobry przykad, ktry moe dawa kierujca si etosem wsplnota akademicka. Przez stulecia akademia uznawana bya za rodzaj republiki doskonaej, z ktrej jej
obywatele wynosili dobre wzorce wspdziaania do jej otoczenia spoecznego. Dzi obserwujemy niepokojc zmian, sprawiajc, e uczelni postrzega si jako instytucj kierujc
si wartociami raczej wniesionymi z zewntrz ni z wasnej tosamoci i specyfiki. Powoduje to znaczce szkody dla edukacji obywatelskiej suchaczy, ktrzy stopniowo z czonkw
wsplnoty akademickiej przeobraaj si w klientw instytucji edukacyjnej. Edukacja humanistyczna, mdre naladownictwo, inspirowane zaangaowanie, tworzenie warunkw
dla ekspresji twrczej to istotne elementy formacji akademickiej, ktre musz by obecne
w caym procesie edukacyjnym i wychowawczym, jeli nie chcemy, by mury uczelni opuszczali klienci, ktrych danie sprawnej obsugi zaspokoilimy, a na koniec wrczylimy potwierdzenie przeprowadzonej transakcji dyplom; jeli chcemy przeciwnie ksztaci
formacj pokoleniow, zdoln do przejcia w niedalekiej przyszoci odpowiedzialnoci za
pastwo, wyposaon w wiedz i umiejtnoci zawodowe, ale take w zbiorow pami, poczucie tosamoci, wspln wiadomo oczekujcych zada. Jednake ow faktyczn obecno moe zapewni nie anonimowa w istocie uczelnia, ale uczeni-pedagodzy, ktrzy stanowi o jej istnieniu i ksztacie. Zapewni nie werbaln deklaracj, ale zawiadczaniem sob.
W ten tylko sposb mona studenta powiadomi i przekona, e etos akademicki, wartoci
akademickie nie kocz si z zamkniciem drzwi sali wykadowej ani nawet drzwi uczelni.
Dbao o sw pozycj materialn czy suba nauce? Dwa, trzy etaty czy rzeczywista opieka
nad studentami? Medialna popularno czy duchowa wolno? Wpywy i koneksje czy suenie prawdzie? Od odpowiedzi na te pytania nie moe dzisiaj czu si zwolniony aden profesor, aden nauczyciel akademicki. To swoisty rachunek sumienia, ktry musi sobie zrobi
kady pracownik uniwersytetu, ale o ktrym musz pamita take jego wadze, poniewa
sporo jest sygnaw wiadczcych o tym, e ten wymiar obowizkw spoczywajcych na
kadrze nauczycielskiej jest przez wielu zapomniany lub lekcewaony.

20

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

Wreszcie tak zwane wymuszone zaangaowanie to prba zachcenia suchaczy do dziaa spoecznie uytecznych, bezinteresownych, ktre doranie przynosz suchaczowi korzyci (i na tym polega ich wymuszenie), ale ktre s podejmowane w nadziei, e dziaania te zostan zrozumiane i zaakceptowane przez suchaczy jako rzecz suszna i przejd
w trway nawyk zaangaowania, czyli w postaw. To tu rozwija si powinna samorzdno
i kultura studencka, powinien kwitn wolontariat nawet jeli doranie suchacze dostaj
dodatkowe punkty ECTS za to zaangaowanie.
Trzeba tu wspomnie o zadaniu uczelni okrelanym niekiedy mianem trzeciej misji,
ktra wymaga poczenia historycznego dorobku uniwersytetu ze wspodpowiedzialnoci za jego otoczenie spoeczne, za jego wszechstronny, peny rozwj. Tak student wpisuje si
w wiat kultury. Spenienie planw i marze poszczeglnych ludzi, jak i caych zbiorowoci
jest zawise od powstania przestrzeni wsplnoty, wanie przez kultur tworzonej. Powinno
by naszym obowizkiem zapewnienie warunkw rzeczywistego uczestnictwa studentw
w kulturze nie tylko odbioru jej wytworw, ale te wypeniania ycia wasn twrczoci.
Ksztacimy wszak osob, a jej oryginalno i sia manifestuje si poprzez jej twrcz ekspresj. Kultura uczelni nie istnieje bez kultury studentw. Modzi ludzie s szczeglnie zdolni
i chtni do poszukiwania tego, co nowe, jeszcze nienazwane i uczelnie powinny te aspiracje
wspiera. Buduje si t drog ich wasny wewntrzny wiat, buduje si kultur caej spoecznoci akademickiej, ktr ju jako absolwenci wnios do nowego rodowiska pracy,
do spoecznoci lokalnej. Stan si sprawcami promieniowania kultury uniwersyteckiej. Czy
wic nie naley tak zrewidowa programw studiw, by kluby dyskusyjne i sportowe, chr
i teatr akademicki, duszpasterstwo akademickie, zorganizowana dziaalno charytatywna
byy czym wicej ni niewiele znaczcym marginesem studiw? Czy nie naleaoby przemyle form dziaalnoci samorzdu studenckiego tak, by przedmiotami zainteresowania
jego czonkw byy nie tylko wpyw na wybr swojego prorektora i prodziekana, walka
o korzystne warunki dziaalnoci k naukowych oraz wpyw na podzia stypendiw? Uniwersytet musi pamita o przygotowaniu studenta do pracy zawodowej, ale musi mie take
na uwadze jego formacj obywatelsk, do dzi zaniedban.

2.5. Elitarno versus masowo ksztacenia

Po 1989 r. Polacy zainwestowali w kapita ludzki i masowo zapenili wysze uczelnie. Umasowienie ksztacenia na poziomie wyszym pojawio si zarwno na skutek polityki edukacyjnej rzdu wiadomego, e poziom wyksztacenia populacji aktywnej zawodowo rzutuje
na ekonomiczny i rozwojowy sukces kraju jak i przekonania kandydatw na studia o tym,
e zdobycie dyplomu uczelni niejako automatycznie zapewni im sukces w zdobyciu pracy
i otworzy drzwi do kariery. Umasowienie ksztacenia powoduje jednak, e na uczelnie dostaj si take ci, ktrzy nie s w stanie sprosta ich wymogom, a uczelnie, ktrym z powodu
mechanizmu ich finansowania, a take w kontekcie obecnego niu demograficznego, zaley na duej liczbie studentw, ulegaj czsto pokusie obnienia poziomu ksztacenia. Poziom ten obniany jest take przez wieloetatowo pracownikw naukowo-dydaktycznych,

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

21

ktrym jedna pensja nie wystarcza na pokrycie yciowych potrzeb. W miejsce ambitnych
i twrczych bada naukowych oraz wysikw doskonalenia form ksztacenia pojawia si
u wielu z nich masowa, rutynowa dydaktyka. Zrozumiae, e w tej sytuacji niezwykle trudno
o tak wany dla uniwersyteckiego etosu osobisty, inspirujcy kontakt pomidzy mistrzem
a uczniem. Ta sytuacja w polskich uczelniach wymaga pilnych i energicznych krokw zaradczych.
Nie chodzi o likwidacj wielu uczelni, ale o ich rozsdne zrnicowanie. Ksztacenie masowe na poziomie ponadmaturalnym jest niezbdnym elementem tworzenia spoeczestwa
i gospodarki wiedzy oraz podnoszenia spjnoci spoecznej. Aspiracje spoeczne do podnoszenia poziomu lub rozszerzania zakresu wyksztacenia to jeden z najwaniejszych czynnikw rozwoju cywilizacyjnego. Ale umasowienie ksztacenia wyszego i coraz silniejsze
zwizki uczelni z potrzebami spoecznymi skutkowa powinny zrnicowaniem oferty edukacyjnej szk wyszych oraz wikszym ni dotychczas zrnicowaniem samych uczelni. Potrzebne s zarwno elitarne uniwersytety badawcze tworzce wasny wkad w rozwj nauki
wiatowej i ksztacce kadry dla jej rozwoju, jak i lokalne szkoy zawodowe odpowiadajce
na potrzeby lokalnego otoczenia. Potrzebne s take uniwersytety rwnowace w sobie
obydwa te bieguny, odpowiadajce na zapotrzebowanie niemieszczce si w obu tych skrajnych wyzwaniach. Wanym zadaniem kadej uczelni jest trafne okrelenie wasnej tosamoci, dobre opisanie profilw ksztacenia i ugruntowana na tym uczciwa oferta zgaszana
spoeczestwu. Trzeba odej od szkodliwego stereotypu uznawania uczelni nie-elitarnych
za marne, zbdne. Kluczowe znaczenie ma dbao o jako ksztacenia, harmonizujc ze
specyfik uczelni. Jako rozumiana jako doskonao, utosamiana z nauczaniem bazujcym
na prowadzonych w uczelni badaniach i znamionujca si wysokimi wymaganiami merytorycznymi, dotyczcymi zwaszcza wiedzy i umiejtnoci kognitywnych, odnosi si przede
wszystkim do uniwersytetw elitarnych. Jako jako zdolno uniwersytetu do zaspokajania
wanych potrzeb otoczenia odnosi si gwnie do uczelni nieelitarnych. Wrd nich wan
rol odgrywaj wysze szkoy zawodowe, rne od klasycznych uczelni akademickich, by
moe wymagajce specyficznej cieki awansu naukowego. Trzeba mie take na uwadze
odnoszc si do wszystkich uczelni jako jako wyznacznik wiarygodnoci uczelni, respektowania ustalonych norm postpowania; t jako weryfikuj stosowne komisje zewntrzne.
Dbao o jako ksztacenia odpowiednio dostosowan do specyfiki uczelni oraz rzetelna
wiarygodno to wane znamiona wartoci uczelni, zarwno elitarnych, jak i pozostaych.
Jako ksztacenia wie si te z aktualnym i coraz bardziej istotnym czynnikiem zmian,
jakim s konsekwencje rewolucji w zakresie technologii przetwarzania informacji. Przeniesienie si wikszoci naszej dziaalnoci zawodowej i kontaktw do sieci uzalenio nas od
warunkw funkcjonowania i dostpnoci sieci, a take zmienio charakter wielu podstawowych XX-wiecznych poj. Postp w tej dziedzinie otwiera nowe moliwoci, ale stanowi
rwnie powane wyzwanie dla tradycyjnego sposobu ksztacenia uniwersyteckiego. Nauczanie na odlego stwarza szanse dotarcia do licznego grona mniej uprzywilejowanych
grup spoecznych i trzeba przyzna, e uniwersytety w znacznej mierze podjy to wyzwanie, otwierajc si na szerokie grono suchaczy rnego wieku, wywodzcych si z rnych
grup spoecznych. Rewolucja IT otworzya szeroko drzwi dla masowego ksztacenia poprzez
Internet oraz dostp do wiatowych zasobw literatury, otwartych kursw i wykadw,

22

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

najwyszej jakoci zintegrowanych programw edukacyjnych, dostpnych online tworzc

zupenie nowe moliwoci w realizacji procesu dydaktycznego na naszych uczelniach. Wdroenie technik informatycznych staje si czym powszechnym w pracy ze studentami, jest ono
przy tym niezbdne do ksztatowania umiejtnoci koniecznych dla twrczego funkcjonowania absolwentw w spoeczestwie wiedzy.
Trosk szczegln trzeba obj uczelnie, a na nich poszczeglne wydziay i instytuty naukowe, ktre maj uzasadnion ambicj, by si zalicza do grona orodkw studiw elitarnych. Te bowiem uczelnie i orodki wpywaj na cay wiat akademicki, stanowi te silny
motor postpu kulturowego i cywilizacyjnego caego spoeczestwa. Notorycznie powtarzany, ale niestety wci aktualny jest apel o ich silniejsze materialne wsparcie ze rodkw
publicznych; dzi bez powaniejszych nakadw finansowych nie sposb prowadzi ambitnych i poytecznych bada naukowych ani utrzyma w obszarze nauki najzdolniejszych jej
adeptw.
Co zatem naley zrobi, aby w Polsce naleycie ksztaci osoby wybitne, osoby utalentowane, a zarazem takie, ktre maj pasj badawcz, chc si uczy i s zarazem wyczulone na
przejawy patologicznych lub naruszajcych normy zachowa w yciu publicznym? Szans na
zachowanie cigoci tradycji uniwersyteckiej w ksztaceniu elit w dobie masowego ksztacenia mog by midzy innymi:
a) tworzenie elitarnych programw, dostpnych dla osb pragncych uzyska wysokie kwalifikacje z konkretnej dziedziny naukowej;
b) eliminacja przez uczelnie aspirujce do statusu elitarnych sabych kierunkw studiw,
sabych zespow badawczych i uczonych oraz zastpowanie ich silnymi, o znaczcym
potencjale i pozycji midzynarodowej;
c) powrt do idei maych grup akademickich, wsplnot naukowych, ktrych podstawowym
zadaniem byoby prowadzenie wsplnych bada naukowych przez mistrzw i ich uczniw;
d) podniesienie poziomu studiw doktoranckich.
Polskie uniwersytety przeywaj kryzys roli twrcw elit. Elitarnoci nie da si zadekretowa, ale mona j z czasem weryfikowa. Pamita trzeba i o tym, e jest ona nieodcznie
zwizana z selekcj studiujcych. Na uczelniach lub w innych akademickich centrach majcych uzasadnione ambicje elitarne selekcja musi by surowa, a jej wymogi jasno okrelone.
Tradycyjna koncepcja elitarnego uniwersytetu zakadaa partnerstwo midzy profesorami
i studentami w dochodzeniu do prawdy, w ktrej profesor nie powinien narzuca uczniom
gotowych rozwiza ani w jakikolwiek sposb ogranicza drg poszukiwa naukowych.
Partnerstwo to nie ogranicza si do okresu studiw. Uczelniom powinno zalee na utrzymywaniu ywych kontaktw z wybitnymi jej absolwentami. Nie chodzi jedynie o indywidualne
kontakty profesorw z ich byymi studentami, potrzebne jest wypracowanie odpowiednich
struktur i mechanizmw uatwiajcych uczelniom i ich absolwentom kontynuacj wzajemnej wizi i wsppracy. Pewne kroki w tej dziedzinie poszczeglne uczelnie podjy, chodzi
jednak o to, by tym kontaktom nada wysz rang.
Trudnoci w znalezieniu pracy wrd modych i wyksztaconych absolwentw po czci wynikaj z faktu niedostosowania posiadanego przez nich wyksztacenia do zmieniajcej si poday miejsc pracy. Zapotrzebowanie gospodarki wymaga bowiem czstego

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

23

i szybkiego zmieniania kwalifikacji. Tak dynamik na rynku pracy zapewnia nie monofachowo wyksztacenia, ale posiadanie szerokiego zakresu umiejtnoci i zdolnoci do permanentnego uczenia si przez cae ycie (tzw. life-long learning LLL). Co wicej, szybki rozwj technologiczny i spoeczny, zmienno i wymagania rynku pracy, a take umasowienie
ksztacenia wyszego sprawiaj, e to wanie uczelnie staj si najwaniejszymi orodkami
LLL. Stopniowo najliczniejsz grup kandydatw na suchaczy staj si osoby posiadajce
ju dyplom ukoczenia szkoy wyszej. Uczelnie powinny im zaproponowa programy i formy ksztacenia dostosowane do ich potrzeb, pomocne w realizacji ich strategii yciowych. To
daleko wicej ni tzw. ksztacenie ustawiczne. Proponowana przez uczelnie oferta LLL powinna by rnorodna, elastyczna, moliwie zindywidualizowana. Sposb jej realizacji powinien obejmowa rozpoznanie potrzeb interesariuszy, doradztwo, wreszcie samo ksztacenie.
Opracowana przez European University Association (EUA) Karta uniwersytetw uczcych
przez cae ycie podkrela, e uniwersytety te powinny integrowa w ramach LLL edukacj
formaln i nieformaln, programy prowadzce do uzyskania dyplomw z innymi formami
ksztacenia, potrzeby samych uczelni i potrzeby otoczenia.

Rozdzia 3.

Zmieniaj si warunki, w jakich przyszo dziaa uniwersytetom. Uniwersytety nie s dzi

postrzegane jako instytucje, ktrym z natury naley si szacunek i zaufanie, majce dominujc, jeli nie monopolistyczn pozycj w tworzeniu wiedzy i ksztaceniu przyszych pokole, w tym elit spoecznych. Spoeczestwo ma wobec nich konkretne oczekiwania i uczelnie
musz tym oczekiwaniom sprosta.
Jaka jest wic spoeczna misja uniwersytetu? Wyczerpuje si ona wci w trzech tradycyjnych paszczyznach aktywnoci akademickiej: w prowadzeniu bada naukowych, w ksztaceniu oraz w upowszechnieniu wiedzy i kultury. O tym, jak cenne s owoce tych dziaa dla
spoeczestwa, bya mowa wyej. Jednoczenie okazao si, e naley sprosta nieatwym
wyzwaniom, trudnym do rozwizania dylematom i napiciom zwizanym w znacznym stopniu ze zmianami zachodzcymi w otoczeniu spoeczno-gospodarczym polskich i nie tylko
polskich uczelni. Deklaracja niniejsza wskazuje na zasadnicze kierunki rozwiza tych dylematw. Oto one:
I. Respektowanie zapotrzebowania spoecznego zgaszanego pod adresem uniwersytetw takie jednak, by wpisay si one w niezbywaln dla uniwersytetw i spoecznie
donios perspektyw badawcz motywowan deniem do bezinteresownego poznania prawdy.
II. Zachowanie i umacnianie waciwej uniwersytetom autonomii z gotowoci poddania spoecznej kontroli przejrzystych regu dotyczcych programw bada naukowych, dydaktyki, awansu naukowego i zarzdzania uniwersytetem.
III. Kultywowanie etosu akademickiego sprzyjajcego rozwojowi nauki i edukacji uniwersyteckiej stosujcego jednak we wasnym systemie zarzdzania reguy i mechanizmy
dziaania waciwe dla wszelkich instytucji publicznych.
IV. Takie ksztacenie studentw, ktre pozwoli im elastycznie i kreatywnie wej na rynek
pracy.

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku

25

V. Dbao o jako ksztacenia uwzgldniajc trzy jego wymiary: przekaz wiedzy, wyposaanie w umiejtnoci i ksztatowanie postaw, przejrzyst i harmonizujc z misj
uniwersytetu.
VI. Integralne, humanistyczne formowanie studentw, by mogli aktywnie i odpowiedzialnie uczestniczy w yciu publicznym.
VII. Jasne i wiarygodne zdefiniowanie misji poszczeglnych uniwersytetw, uwzgldniajce ich rnorodno.
VIII. Troska o rozwj elitarnych uniwersytetw i kierunkw studiw, podejmujcych najwaniejsze naukowe wyzwania i ksztaccych ludzi nauki uczestniczcych w jej rozwoju w wymiarze wiatowym.
IX. Organizowanie i rozwijanie edukacji szerokich warstw spoecznych z wykorzystaniem
osigni naukowo-technicznych, zwaszcza Internetu (tzw. life-long learning).
X. Aktywna, dynamiczna obecno uniwersytetw w yciu publicznym, inspirujca kierunki rozwiza problemw nkajcych spoeczestwo, wspierajca ducha racjonalnego dialogu spoecznego.
Te dylematy i sugestie zapewne take inne, mniej tu omwione nie daj si potraktowa jednakowo we wszystkich uczelniach; wiele zaley bowiem od przyjtej misji i strategii
rozwoju oraz od zmieniajcych si lokalnych uwarunkowa. Uczelnie si rni i powinny
si rni w coraz wikszym stopniu, rnie te powinny reagowa na wspomniane wyzwania. Rozwizanie jakiego problemu znakomite dla jednej z nich moe okaza si niefortunne i szkodliwe dla innej. Wyzwania te jednak kada uczelnia musi podj, znale wasne,
jasno sformuowane drogi odpowiadania na nie i poda je do publicznej wiadomoci. Tylko
wwczas uniwersytet uzyska wiarygodno niezbdn do tego, aby zdoby uznanie i akceptacj swojej dziaalnoci. Tylko wwczas bdzie on w stanie dobrze zgodnie ze swoj misj
suy spoeczestwu.
Tak oto dbao o jako uniwersytetw wpisuje si gboko w dbao o jako caego
spoeczestwa.

26

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.

Bibliografia
Barnett R., University knowledge in the age of supercomplexity, Higher Education vol. 40, No. 4, p. 409422.
Chmielecka E., Etos akademicki a kultura instytucjonalna uczelni, (w:) Chmielecka E., Jedlicki J., Rycard A. (red.),
Ideay nauki i konflikty wartoci, Warszawa 2005, s. 195206.
Chmielecka E., Przemiany modelu uniwersytetu we wspczesnej Europie, (w:) Osiski J. (red.), Wspczesna
cywilizacja Zachodu. Atuty i saboci, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2010.
Chmielecka E., Kraniewski A., Marciniak Z., Krajowe Ramy Kwalifikacji w szkolnictwie wyszym, (w:) Raport
o stanie edukacji 2012, Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2013.
Clark B.R., The higher education system. Academic Organization in Cross-National Perspective, Univ. of California Press, 1983.
Communication from the European Commission: The role of universities in the Europe of Knowledge, Brussels, 05.03.2003.
Etzkovitz H., Leydesdorff L., Universities and the global knowledge economy. A triple helix of university-industry-government relations, London 1997.
Gonzales J., Wagenaar R. (ed.), Tuning educational Structures in Europe II: Universities Contribution to the
Bologna Process, Univ. of Deusto, Univ. of Groningen 2005.
Jwiak J., Spoeczna rola szkolnictwa wyszego i jego misja publiczna w perspektywie dekady 20102020,
(w:) Polskie szkolnictwo wysze. Stan, uwarunkowania, perspektywy, Wyd. UW, Warszawa 2009, s. 45
78.
Kraniewski A., Proces Boloski. To ju 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemw Edukacji, Warszawa 2009.
Standardy i wskazwki dotyczce zapewnienia jakoci ksztacenia w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wyszego, Warszawa 2005.
Sztompka P., Matuszek K. (red.), Idea Uniwersytetu. Reaktywacja, Wyd. UJ, Krakw 2014. Wolff K.D. (ed.),
Autonomy and External Control. The University in Search of the Golden Mean, Mnchen 1997.
Twardowski K., O dostojestwie uniwersytetu, Pozna 1933.
Wonicki J. (red.), Misja i suebno uniwersytetu w XXI wieku, Fundacja Rektorw Polskich, Warszawa
2013.