You are on page 1of 5

Filip Musia

Agenci komunistycznej bezpieki

W debacie publicznej powraca problem osobowych rde informacji (OZI), a mwic


cilej niejasnoci dotyczcych tego, kogo funkcjonariusze UB-SB mogli za OZI uzna.
Te wtpliwoci i obawy s efektem niewiedzy. Wynikaj z braku orientacji w
podstawowych kwestiach dotyczcych metod pracy operacyjnej, jakimi posugiwaa si
komunistyczna bezpieka oraz rodkw pracy operacyjnej wykorzystywanych do
realizacji prowadzonych dziaa.
Pojcie osobowych rde informacji jest terminem stosowanym przez
funkcjonariuszy SB. Jego wprowadzenie do jzyka operacyjnego wizao si z koniecznoci
jednoznacznego rozrnienia tzw. osobowych rodkw pracy operacyjnej (nazywanych
inaczej osobowymi rdami informacji) od rzeczowych rodkw pracy operacyjnej. Do tych
drugich zaliczano tzw. technik operacyjn (czyli podsuchy pokojowe, podsuchy
telefoniczne, podgld i dokumentacj fotograficzn czy tajne przeszukanie), kontrol
korespondencji oraz obserwacj zewntrzn, ale take wszelkie inne rda informacji, z
ktrych korzystano np. materiay archiwalne, rnego rodzaju dokumenty urzdowe, pisma
itp.
Informatorzy i rezydenci
Pocztkowo tu po wojnie bezpieka wyrniaa cztery kategorie OZI: informatora, agenta,
rezydenta i kontakt operacyjny. Dopiero po odwily i zmianie sytuacji politycznej w kraju,
w 1960 roku zredefiniowano zadania stojce przed bezpiek, zmieniono wwczas take
obowizujca w jzyku operacyjnym terminologi. Wyrniono wtedy trzy kategorie OZI:
tajnego wsppracownika, pomoc obywatelsk i kontakt subowy. W 1970 roku po raz
kolejny wprowadzono now instrukcj o pracy operacyjnej i cile okrelono jakie kategorie
osobowych rde informacji mog by pozyskiwane przez bezpiek do wsppracy. Wanie
terminologia z tego okresu obowizujca do 1989 roku jest najczciej przywoywana w
mediach. Jako rejestrowane w ewidencji operacyjnej i wiadomie wyraajce wol
wsppracy OZI utrzymano tajnego wsppracownika (TW). Wprowadzono natomiast nisze,
najczciej nie rejestrowane w ewidencji operacyjnej, kategorie OZI: kontakt subowy (KS) i
kontakt operacyjny (KO). Wprowadzono take nowe rdo konsultanta (KT).
Inne kategorie OZI rozrniano w pionie wywiadu UB-SB, odmiennie te nazywano
niektre osobowe rda w dokumentacji pionw techniczno-pomocniczych czyli
odpowiedzialnych za technik operacyjn, obserwacj zewntrzn oraz przegld
korespondencji.
Zgodnie z resortowymi definicjami tajni wsppracownicy to osoby celowo
pozyskane do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa i wykonujcy zadania w zakresie
zapobiegania, rozpoznawania i wykrywania wrogiej dziaalnoci. Z kolei jak tumaczono
kontakty subowe z pracownikami zakadw pracy, urzdw i innych instytucji, majce na
celu wspdziaanie na okrelonych odcinkach w zakresie ochrony porzdku i bezpieczestwa
publicznego, powinny by utrzymywane na odpowiednich szczeblach subowych. Kontakty te
winny polega na przeprowadzaniu rozmw dotyczcych zjawisk interesujcych Sub
Bezpieczestwa, wyjanianiu problemw zwizanych z ochron porzdku i bezpieczestwa
publicznego i wyczulaniu rozmwcw na przejawy szkodliwej dziaalnoci oraz przyjmowaniu
od nich interesujcych Sub Bezpieczestwa informacji ustnych lub pisemnych. Z informacji

ustnych sporzdza si notatki subowe. Natomiast kontakty operacyjne z obywatelami


nawizuje si w celu organizowania dopywu wstpnych informacji interesujcych Sub
Bezpieczestwa w tych wszystkich wypadkach, gdy nie zachodzi potrzeba angaowania
tajnych wsppracownikw. Kontakty operacyjne mog by rwnie wykorzystywane do
sprawdzania wstpnych informacji otrzymywanych z innych rde. W instrukcji dodawano
take: dla zbadania niektrych problemw wyaniajcych si w toku pracy operacyjnej,
ktrych poznanie (zbadanie) wymaga wiedzy fachowej, specjalnego przygotowania
naukowego, mona angaowa w charakterze konsultantw osoby posiadajce odpowiednie
kwalifikacje naukowe lub zawodowe.
W resortowych wytycznych precyzyjnie okrelono, jakie warunki musiay zosta
spenione, by jaka osoba moga zosta uznana za dan kategori OZI. Warunki te rniy si
zalenie od tego czy tyczyy tajnych wsppracownikw i dysponentw lokali kontaktowych,
kontaktw operacyjnych i kontaktw subowych czy konsultantw.
Tajni wsppracownicy
W przypadku tajnych wsppracownikw mielimy do czynienia z wysoce sformalizowanymi
procedurami i szerok dokumentacj faktu typowania kandydatw, werbunku i efektw
wsppracy. Miay one zapewnia przede wszystkim osignicie konkretnej korzyci ze
wsppracy z danym rdem, ale rwnie zabezpiecza przed wpisywaniem do rejestrw
ewidencyjnych martwych dusz.
Proces pozyskania tych OZI by wieloetapowy i wymaga akceptacji ze strony
przeoonego kolejnych dziaa podejmowanych przez funkcjonariusza dokonujcego
werbunku. Przed pozyskaniem funkcjonariusz prowadzcy dan spraw typowa kandydata
na werbunek i po uzyskaniu zgody przeoonego przeprowadza jego tzw. opracowanie.
Oznaczao to, e przystpowa do szeroko zakrojonej inwigilacji, ktrej celem miao by
uzyskanie jak najbardziej szczegowej wiedzy o kandydacie na TW i w konsekwencji
stworzenie jego portretu psychologicznego. Byo to niezbdne dla podjcia decyzji o tym,
jak taktyk wobec danej osoby naley podj, w chwili nawizania z ni kontaktu.
Zaczynano jednak od kontroli w ewidencji operacyjnej, by upewni si, czy kandydat na TW
nie znajduje si bd nie znajdowa si w przeszoci w zainteresowaniu SB. Suy to miao
dwom celom z jednej strony w przypadku gdy osoba ta bya ju kiedy rozpracowywana,
uzyskaniu dostpu do materiaw archiwalnych na jej temat. Z drugiej strony, upewnieniu si,
czy nie znajduje si ju w zainteresowaniu innego pionu resortu.
Po zakoczeniu opracowania kandydata, czyli w chwili, gdy funkcjonariusz uzna, e
dysponuje wystarczajc wiedz, by przeprowadzi skuteczny werbunek, zwraca si do
przeoonego o zgod na podjcie prby pozyskania. W sporzdzanym wniosku przedstawia
sylwetk kandydata i rysowa jego przydatno dla prowadzonej sprawy operacyjnej, a take
analizowa jego stosunek do SB i okrela metod pozyskania do wsppracy. Wyrniano
cztery moliwoci werbunku w oparciu o: materiay obciajce (groce sankcjami
sdowymi lub administracyjnymi), materiay kompromitujce (najczciej natury moralnej),
tzw. uczucia patriotyczne (pobudki ideowe) oraz najbardziej rozpowszechnione w latach 70.
i 80. zainteresowanie materialne.
Funkcjonariusz okrela zarazem taktyk przeprowadzenia werbunku, a wic
precyzowa czy pozyskanie nastpi w konsekwencji jednego spotkania, czy te ze wzgldu na
spodziewany opr kandydata naley je rozoy w czasie i zdecydowa si na form
pozyskania stopniowego zatem w czasie kilku lub kilkunastu spotka, na ktrych bd
przeamywane kolejne bariery psychiczne werbowanego. W niektrych sytuacjach
decydowano si na przeprowadzanie tzw. pozyskania pozornie dla innego celu. Jeli np.
osobowe rdo miao by wykorzystywane do uzyskiwania informacji o rodowisku

opozycyjnym, w ktrym dziaao, ale nie chciao rozmawia z funkcjonariuszem na ten temat,
jednoczenie jednak podejmowao si rozmw np. na temat sytuacji w zakadzie pracy
przekonywano tak osob, e wsppraca bdzie dotyczya informacji z zakadu pracy.
Dopiero w czasie wsppracy pokonywano kolejne opory psychiczne i ukierunkowywano
rdo w podan przez SB stron.
wiadomo wsppracy
Po uzyskaniu zgody na dokonanie werbunku funkcjonariusz wraz ze swym przeoonym
konstruowa plan rozmowy (rozmw), w trakcie ktrej mia doprowadzi do przeomu
psychicznego i uzyskania zgody na wspprac z SB. Wbrew tezom goszonym przez
niektrych publicystw zobowizanie to niekoniecznie musiao przyjmowa form pisemn
czsto poprzestawano na zobowizaniu ustnym. Taka forma bya np. dominujca po 1970
roku w przypadku werbowanych osb duchownych. Co wicej, zobowizanie nie musiao
przybiera formy deklaracji wprost o wsppracy z SB. Przeciwnie nierzadko mogo by
wiadomie wyraon zgod na udzielanie pomocy lub informacji SB czy wiadom zgod na
systematyczny zachowywany w tajemnicy kontakt z SB poczony najczciej z przyjciem
pseudonimu. Naley te podkreli, e w przypadkach gdy nie uzyskiwano zobowizania na
pimie, lecz deklaracja bya skadania jedynie ustnie bya ona czsto dokumentowana
poprzez nagranie na tamie magnetycznej (za porednictwem podsuchu zainstalowanego w
miejscu spotkania lub na ukrytym przez funkcjonariusza SB minifonie). Dopiero po
uzyskaniu zgody na wspprac funkcjonariusz sporzdza wniosek o zatwierdzenie
dokonanego pozyskania i dopiero wwczas dana osoba traktowana bya przez SB jako tajny
wsppracownik. Trzeba jednak podkreli, e zgoda na wspprac nie musiaa oznacza, e
dana osoba faktycznie ze zobowizania si wywizaa. Zdarzao si, e ju na drugim
spotkaniu formalnie zwerbowani TW odmawiali dalszych kontaktw z SB. Zatem wyraenie
zgody na wspprac to dopiero etap werbunku formalnego, za podjcie wsppracy i
przekazywanie SB informacji, to moment w ktrym moemy mwi o werbunku faktycznym.
Zarysowane tu dziaania i procedury s spojrzeniem na wspprac oczami bezpieki.
Ich wiadomo posiada tylko funkcjonariusz SB. We wspczesnej dyskusji szczeglnie
zaskakujce jest powtarzajce si twierdzenie, e kto nie mg by OZI, poniewa nie
wiedzia, e jako osobowe rdo zosta zarejestrowany. Bezpieka zobowizana do
utrzymywania w konspiracji metod swej pracy nie miaa w zwyczaju informowa OZI o
wewntrznych procedurach zwizanych z ewidencj i dokumentacj pracy osobowych rde.
Tajni wsppracownicy mieli wiadomo tego, e systematycznie (nawet jeli
czstotliwo tych spotka bya maa), w sposb tajny kontaktuj si z funkcjonariuszem SB.
Mieli wiadomo, e przekazuj bezpiece informacje (na pimie lub ustnie), realizuj
wyznaczane im zadania, dostarczaj poza informacjami take rnego rodzaju materiay (np.
teksty wystpie, druki drugiego obiegu, fotografie osb pozostajcych w zainteresowaniu
resortu itp.) oraz o czym nie mona zapomina, bardzo czsto pobieraj gratyfikacj za
wiadczone przez siebie usugi. Zupenie inn kwesti, ktr warto zasygnalizowa, jest
fakt wypierania ze wiadomoci przez cz TW faktu wsppracy. Psychiczne
samooszukiwanie si co do swej prawdziwej roli nie wiadczy jednak o braku wiadomoci
podjcia zobowizania i systematycznego kontaktu z funkcjonariuszami SB.
Kontakty operacyjne
Od kontaktw operacyjnych i subowych wymagano jedynie doranego udzielania pomocy
lub wykorzystywano ich w jakiej sprawie systematycznie. Nie opracowywano ich w tak
wnikliwy sposb, jak TW, nie wymagano od nich zobowizania do wsppracy na pimie,

cho czsto egzekwowano pisemne zobowizanie do zachowania w tajemnicy faktu kontaktu


z SB. Warto te podkreli, e kontakt SB z niektrymi kontaktami subowymi mia
charakter oficjalny a wic nie tajny (zwaszcza np. w zakadach pracy czy innych obiektach
standardowo zabezpieczanych operacyjnie przez SB). Z kolei konsultanci dodatkowo
podpisywali czasem dwustronn umow, w ktrej zobowizywali si do realizacji
konkretnego zlecenia.
Osoby uznane przez SB za kontakty subowe i operacyjne miay wiadomo, i
kontaktuj si z funkcjonariuszem SB, najczciej miay te wiadomo, e charakter tego
kontaktu jest tajny. Przyjcie formuy ustnego uzyskiwania informacji w tych przypadkach
miao za zadanie wzbudzenie u danej osoby przekonania, e rozmowa jest niezobowizujca.
Dlatego w przypadku tej grupy OZI, szczeglnie trudno jest wnioskowa o skali wiadomoci
realizowanych przez ni dziaa. Nie ulega jednak wtpliwoci, e osoby te byy wiadome,
e uczestnicz w spotkaniach czy to odosobnionych czy wzgldnie systematycznych z
funkcjonariuszami aparatu represji i udzielaj im informacji (charakteryzuj ludzi, opisuj
panujce w danej instytucji nastroje, obawy, przekazuj dokumenty itp.). Natomiast mogy
nie wiedzie, jaki jest konkretny cel tych spotka. Funkcjonariusz mg bowiem ukrywa
swoje zainteresowania w szerokim wachlarzu pyta.
Z kolei konsultanci byli w peni wiadomi, e prowadz dziaania na rzecz SB.
Przyjmowali konkretne zlecenia (np. opracowania jakiej analizy), za ktre zwracano im
poniesione koszty i najczciej wynagradzano. Czsto take uzyskiwano od nich informacje
czyli wykorzystywano nie tylko ich wiedz specjalistyczn, ale traktowano jak inne OZI.
Wiarygodno dokumentw
Celem dziaania bezpieki byo skuteczne zwalczanie przeciwnika przy czym definicja
wroga bya zawsze dostosowywana do aktualnych potrzeb partii komunistycznej.
Efektywno podejmowanych dziaa operacyjnych realizowanych czsto przez rnych
funkcjonariuszy albo nawet rne piony SB zaleaa w znacznym stopniu od cisoci w
definiowaniu rzeczywistoci operacyjnej. Czyli mwic wprost od uzyskiwania
sprawdzonych i wiarygodnych informacji. Gwnym narzdziem ich pozyskiwania byy
zrnicowane kategorie osobowych rde informacji. OZI byy zatem narzdziem, sucym
bezpiece do realizacji zlecanych przez parti komunistyczn zada.
Powracajcy argument, e funkcjonariusze resortu mieli, jak czsto si sugeruje, w
sposb masowy faszowa dokumentacj zwizan z OZI poprzez wprowadzanie do sieci
agenturalnej tzw. martwych dusz czyli uznawaniu za osobowe rda osb, ktre faktycznie
nie wsppracoway z resortem uzna naley za przejaw braku wiedzy o dziaaniach resortu.
Dziaania bezpieki czyli tzw. praca operacyjna stanowiy kompleks aktywnoci, a
werbunek suy wykonaniu jakiego zadania. Bez wzgldu na to, co mwi dzisiaj byli
funkcjonariusze resortu, gwnym ich zadaniem i z tego byli rozliczani przez
zwierzchnikw nie byo statystyczne mnoenie pozyskanych wsppracownikw, ale
rozpracowanie jakiej osoby, rodowiska czy instytucji. Tajny wsppracownik nie by wic
celem prowadzonej aktywnoci, ale narzdziem do realizacji celu. W skutecznoci i
wiarygodnoci narzdzia zainteresowany by sam funkcjonariusz. Tylko wyrwanie jakiego
dziaania funkcjonariuszy SB z szerszego kontekstu pozwala na podtrzymanie faszywej tezy
o preparowaniu akt. Rzetelna wiedza o pracy operacyjnej, analiza zrnicowanych
jakociowo i merytorycznie akt przechowywanych w IPN uwiadamia, e prby oszukania
systemu przez funkcjonariuszy SB zostayby szybko odkryte przez biurokratyczn machin i
ukarane przez przeoonych. Byo to o tyle proste, e wiedza uzyskiwana od OZI bya na
bieco weryfikowana z t pochodzc z innych rde innych OZI lub rzeczowych
rodkw pracy operacyjnej. Co wicej, jednym z celw tworzenia kartotek, w ktrych

ewidencjonowano te kategorie OZI, ktre podlegay rejestracji, byo umoliwienie ich


wszechstronnego wykorzystania. Oznaczao to, e na podstawie informacji o osobowym
rdle zwierzchnicy funkcjonariusza, ktry je prowadzi, mogli wyznacza mu szczegowe
zadania, wykorzystywa do dziaa nie tylko w rodowisku, w ktrym zosta zwerbowany, ale
take na potrzeby innych przedsiwzi. Take funkcjonariusze SB z innych struktur i pionw
czy nawet innych miejscowoci mogli zwraca si z wnioskiem o wytypowanie i
wykorzystanie rda do zdobycia konkretnych informacji. Regularnie prowadzono te
wewntrzne kontrole pracy rde, a take ich szkolenia.
Podsumowujc mona stwierdzi, e poszczeglne kategorie osobowych rde
informacji byy cile zdefiniowane. Co jednak waniejsze, sposb ich wykorzystania oraz
procedury dokumentowania ich dziaalnoci pozwalaj na jednoznaczn ich identyfikacj. Za
OZI nie mogy by, i nie byy, przez funkcjonariuszy UB-SB uznawane osoby niewiadome
kontaktw z bezpiek. Podobnie za osobowe rda nie byli uznawani ci dziaacze opozycji,
ktrzy byli tylko rozpracowywani. Odmienn kwesti, o ktrej naley pamita, jest fakt, e
znaczca ilo OZI, zanim podja wspprac bya obiektem rozpracowania, a zdarzaj si
przypadki osb, ktre najpierw zobowizay si do wsppracy, a pniej j zerway i w
konsekwencji poddawane zostaway intensywnej inwigilacji. Za osobowe rda informacji
nie uznawano take osb, z ktrymi bezpieka prowadzia jedynie tzw. dialog operacyjny.

Pierwodruk: Gazeta Polska, 22 XI 2006; przedruk: Agentura w akcji, red. F. Musia, J. Szarek, Z
archiww bezpieki nieznane karty PRL, t. 4, Krakw 2007

You might also like