Matura Ustna - Polski - Zbiór Zadań (Studiowac - PL)

CZ USTNA
EGZAMINU MATURALNEGO Z JZYKA POLSKIEGO

OD ROKU SZKOLNEGO 2014/2015
ZBIR PRZYKADOWYCH ZADA
Centralna Komisja Egzaminacyjna

Warszawa 2014
Opracowanie zada i dodatkowego materiau dla nauczycieli:

Adam Broek
dr Joanna Dobkowska
dr Katarzyna Kozowska
dr hab. Jakub Malik, prof. KUL
dr hab. Jolanta Noco, prof. UO
prof. dr hab. Sawomir J. urek
Wsppraca:
dr Anna Biernacka
Elbieta Bachowicz
Dorota Dbrowska
dr Beata Kapela-Bagiska
Zbigniew Kosiski
Bogdan Kozak
prof. dr hab. Jerzy Podracki
Anna Stachowicz
Recenzenci:
prof. dr hab. Halina Buczyska-Zgka
dr Adam Kalbarczyk
prof. dr hab. Anna Pilch
Redakcja:
dr Wioletta Kozak
dr Marcin Smolik
Materia opracowano w ramach projektu Pilota nowych egzaminw maturalnych,

Dziaanie 3.2. Rozwj systemu egzaminw zewntrznych,
Priorytet III Wysoka jako systemu owiaty,
Program Operacyjny Kapita Ludzki.
Spis treci
Wstp
Przebieg czci ustnej egzaminu maturalnego z jzyka polskiego
Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach

literackich ..
Cz 2. Zadania z zakresu ksztacenia jzykowego oparte na tekstach literackich,

popularnonaukowych i publicystycznych ...
91
Cz 3. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych
161
Cz 4. Dodatkowy materia dla nauczycieli ...
223
Komentarz do czci 1. ....

223
232
237
Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015
Wstp
Drogie Maturzystki, Drodzy Maturzyci,

zbir przykadowych zada na cz ustn egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku
szkolnego 2014/2015 skada si z trzech czci. Kada z nich obejmuje zadania innego typu:
cz 1. zadania literackie
cz 2. zadania jzykowe
cz 3. zadania ikoniczne.
We wprowadzeniu do kadej czci znajdziecie wskazwki na temat tego, jak analizowa
polecenia i tworzy wypowied ustn.
Kade zadanie, oprcz samego polecenia, zawiera rwnie:
wykaz wymaga oglnych i szczegowych z podstawy programowej
zestaw poj i terminw z zakresu wiedzy o jzyku i literaturze, ktrych znajomo bdzie
pomocna w rozwizaniu danego zadania
krtki komentarz zawierajcy wskazwki suce realizacji zadania
dwa konspekty przedstawiajce przykadowe (ale nie jedyne moliwe) realizacje zadania.
Realizacje tego samego zadania mog rni si midzy sob, np. stanowiskiem wobec
problemu podanego w poleceniu, doborem przykadw literackich i kulturowych czy struktur
wypowiedzi. Zrnicowany zapis konspektw podpowiada rne sposoby przygotowywania
si do wypowiedzi. Moecie spord zaproponowanych form wybra t, ktra jest najlepsza
dla kadego z Was (niektrzy najchtniej notuj w punktach, inni wol zapis cigy, schemat
lub map mentaln), moecie rwnie wypracowa wasn. Pisanie konspektw to szuka, ktr
rwnie warto doskonali.
Zadania zamieszczone w zbiorze to materia przykadowy. Zadanie, ktre wylosujecie podczas
egzaminu ustnego, bdzie miao podobn konstrukcj i posuy sprawdzeniu podobnych
umiejtnoci, na pewno jednak nie bdzie kopi adnego z zada w tej publikacji. Nie naley
zatem liczy na to, e pamiciowe opanowanie przykadowych realizacji pozwoli uzyska
dobry wynik podczas egzaminu. Analiza materiau zawartego w zbiorze niech posuy Wam
do wypracowania najlepszych strategii przygotowywania si do ustnej czci egzaminu
maturalnego: rozumienia polece i sprawnego konstruowania wypowiedzi, ktrych tre
i kompozycja uwarunkowane s wskazwkami zawartymi w poleceniu. Jeli opanujecie te dwie
umiejtnoci, pozostanie Wam jedynie gromadzenie wiedzy i dowiadcze czytelniczokulturowych. Robicie to zreszt ju od pocztku edukacji: czytajc lektury, poznajc filmy
i spektakle teatralne, chodzc na koncerty i suchajc nagra muzycznych, zwiedzajc muzea
i zabytki, a take ogldajc telewizj i surfujc po Internecie (blogi, fora internetowe oraz gry
komputerowe to take teksty kultury, ktre mona wykorzysta w realizacji zada).
Wstp
Do egzaminacyjnego sukcesu konieczne jest oczywicie cige poszerzanie wiedzy z zakresu

historii i teorii literatury czy nauki o jzyku. Niezbdna jest take bardzo dobra znajomo
lektur obowizkowych, oznaczonych w podstawie programowej gwiazdk (wicej na ten
temat znajdziecie w rozdziale dotyczcym zada literackich). Koniecznie zapoznajcie si
rwnie z informacjami o egzaminie przedstawionymi w Informatorze o egzaminie maturalnym
z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015 oraz z propozycjami zada zamieszczonych
w tej publikacji.
W przygotowaniu do egzaminu ustnego bardzo istotne s rwnie wiczenia praktyczne
zwizane z wypowiadaniem si na okrelone tematy. O tym, jak sta si dobrym mwc,
moecie przeczyta w licznych publikacjach powiconych retoryce. Moecie te analizowa
transmitowane w mediach wystpienia osb publicznych i na podstawie reakcji suchaczy oraz
komentarzy obserwatorw wyciga wnioski, ktre na pewno przydadz si podczas egzaminu.
Pamitajcie jednak, e podstaw wypowiedzi jest zawsze to, co chcemy przekaza bez
odpowiedniej treci kade wystpienie stanie si jedynie popisem aktorskim.
Stworzenie poprawnej wypowiedzi retorycznej na ustnym egzaminie maturalnym z jzyka
polskiego wymaga:
1. odczytania (interpretacji) doczonego do zadania tekstu kultury pod ktem problemu
wskazanego w poleceniu
2. odwoania si do innych tekstw kultury i problemw, ktre cz si z tematem
wypowiedzi
3. stosowania poj i terminw nazywajcych zjawiska teoretycznoliterackie i kulturowe
4. opracowania wypowiedzi pod wzgldem kompozycyjnym i jzykowo-stylistycznym
5. wygoszenia wypowiedzi zgodnie z zasadami kultury ywego sowa.
yczymy owocnych przygotowa do matury i trzymamy kciuki za doskonae wystpienia
podczas egzaminu ustnego.
Autorzy
Przebieg czci ustnej egzaminu maturalnego z jzyka polskiego

Egzamin maturalny z jzyka polskiego w czci ustnej sprawdza umiejtno tworzenia
wypowiedzi na okrelony temat, zgodnej z zasadami poprawnoci jzykowej, logiki i retoryki.
Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego moe by przeprowadzona
z wykorzystaniem zada w formie wydrukw lub na komputerze.
Po wejciu do sali egzaminacyjnej i czynnociach organizacyjnych maturzysta losuje
zadanie egzaminacyjne, a nastpnie przez okoo 15 minut przygotowuje si do wypowiedzi.
Podczas przygotowania zdajcy moe robi notatki na kartkach, ktre zapewnia szkoa.
Egzamin trwa ok. 15 minut i skada si z wypowiedzi monologowej oraz rozmowy
z zespoem przedmiotowym.
Wypowied monologowa:
trwa ok. 10 minut (zdajcy moe wygosi swoj wypowied w czasie krtszym ni 10
minut; czas zdawania egzaminu nie moe by jedynym i wicym kryterium
negatywnej oceny)
nie moe by przerywana przez zesp przedmiotowy (z wyjtkiem sytuacji, kiedy
upyn czas na ni przeznaczony).
Rozmowa z zespoem przedmiotowym:
trwa ok. 5 minut
moe jedynie dotyczy treci zwizanych z problemem okrelonym w zadaniu, tekstem
kultury doczonym do zadania oraz zagadnieniami, ktre zdajcy poruszy
w wypowiedzi.
W czasie trwania egzaminu zdajcy nie moe korzysta ze sownikw i innych pomocy.
Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich
Cz
1.
Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego

oparte na tekstach literackich
Pierwsza cz zbioru zawiera 18 przykadowych zada opartych na tekstach literackich.

Kade zadanie skada si z:
1. polecenia, ktre zawiera:
zdanie okrelajce temat wypowiedzi egzaminacyjnej
zdanie z czasownikiem operacyjnym, np. omw, rozwa, odpowiedz, informujce
rwnie, e w wypowiedzi naley odwoa si do zaczonego do zadania tekstu oraz
do innych testw kultury;
2. tekstu literackiego (epickiego, lirycznego albo dramatycznego) powizanego z tematem
wypowiedzi. Tekst zaczony do zadania to podstawa wypowiedzi monologowej.
W zadaniach egzaminacyjnych mog pojawi si rne teksty fragmenty lektur
obowizkowych, fragmenty tekstw spoza kanonu lektur, wiersze poetw znanych Ci z lekcji,
jak rwnie wiersze poetw, z ktrych twrczoci nie miae/miaa okazji si wczeniej
zapozna.
W przypadku zada, w ktrych przytoczony tekst jest fragmentem lektury obowizkowej
(oznaczonej w podstawie programowej gwiazdk), w wypowiedzi naley zwykle odwoa si
do caoci tego utworu oraz innego utworu. Dlatego te lektury obowizkowe trzeba zna
szczegowo i umie o nich dyskutowa. Co istotne obowizuje Ci znajomo tekstw nie
tylko z poziomu ponadgimnazjalnego, ale take tych, ktre czytalicie i omawialicie
w gimnazjum. S to:
Bogurodzica
wybrane fraszki, pieni, treny i psalm Jana Kochanowskiego (obowizkowe s treny: V,
VII i VIII)
Zemsta Aleksandra Fredry
Dziady cz. II, Dziadw cz. III oraz Pan Tadeusz Adama Mickiewicza
Lalka Bolesawa Prusa
jedna z trzech powieci historycznych Henryka Sienkiewicza (Quo vadis albo Krzyacy,
albo Potop)
Wesele Stanisawa Wyspiaskiego
Ferdydurke Witolda Gombrowicza
wybrane opowiadanie Brunona Schulza.
Poza lekturami obowizkowymi wykorzystane w zadaniach teksty literackie zawsze maj
charakter autonomiczny, tzn. s przytoczone w caoci lub we fragmencie moliwym do
odczytania bez znajomoci caego utworu.
Zwykle polecenie wskazuje, aby poza odwoaniem si do tekstu przytoczonego w zadaniu
odwoa si take do innych tekstw kultury. W przypadku niektrych, szczegowych
zagadnie do jednego tekstu, w przypadku innych do co najmniej dwch. To, do ilu tekstw
naley odwoa si w wypowiedzi, wyraa si w formie gramatycznej rzeczownika: odwoaj
si do tekstu (= jednego), odwoaj si do tekstw (= co najmniej dwch). W drugim
z przedstawionych wariantw polecenie nie precyzuje, jaka jest grna granica liczby
przywoanych tekstw. Pamitaj jednak, e czym jest ich wicej, tym bardziej rozdrobniona
i powierzchowna staje si Twoja wypowied, ktr musisz zmieci w okrelonym czasie. Na
kolejnych stronach zamieszczono przykadowe zadania wraz z opisem sprawdzanych

umiejtnoci i przykadowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotycz:
problemw etycznych (zadania: 1.1., 1.7., 1.10., 1.17.)
wartoci i wartociowania (zadania: 1.15., 1.18.)
estetyki (zadania: 1.6., 1.5., 1.9.)
problematyki spoeczno-kulturowej (zadania: 1.8., 1.11., 1.12., 1.16.)
zagadnie literaturoznawczych i interpretacyjnych (zadania: 1.2., 1.3., 1.13., 1.14.)
stylizacji jzykowej i jej funkcji (zadania: 1.6., 1.13., 1.14.)
funkcji w tekstach werbalnych rodkw niejzykowych (zadania: 1.10., 1.11.).
Zestaw tekstw zaproponowany w zbiorze zada nie wyczerpuje katalogu utworw

i tematw, jakie mog pojawi si w zadaniach egzaminacyjnych.
Zadanie 1.1.
Teksty literackie
Jakie recepty na szczliwe ycie mona znale w tekstach kultury? Odpowiedz,

odwoujc si do Pieni IX Jana Kochanowskiego oraz innych tekstw kultury.
Jan Kochanowski
PIE IX (KSIGI PIERWSZE)
Chcemy sobie by radzi1?
Rozka, panie, czeladzi,
Niechaj na st dobrego wina przynaszaj,
A przy tym w zote gli albo w lutni graj.
Kto tak mdry, e zgadnie,
Co na jutro przypadnie?
Sam Bg wie przysze rzeczy, a mieje si z nieba,
Kiedy si czowiek troszcze wicej, nili trzeba. []
Przno ma mie na pieczy
miertelny wieczne rzeczy;
Dosy na tym, kiedy wie, e go to nie minie,
Co z przejrzenia2 Paskiego od wieku mu pynie.
A nigdy nie zabdzi,
Kto tak umys narzdzi,
Jakoby umia szczcie i nieszczcie znosi,
Temu mnie wytrzyma, w owym si nie wznosi.
Chwal szczcie stateczne3:
Nie chce li te by wieczne,
Spuszcz4, com wzi, a w cnot wasn si ogarn
I uczciwej chudoby5 bez posagu pragn.
Nie umiem ja, gdy w agle
Uderz wiatry nagle,
Krzyem pada i witych przenajdowa6 dary,
Aby akomej wodzie tureckie towary
Bogactwa nie przyday
Wpadwszy gdzie midzy skay;
Tam ja bezpiecznym sercem7 i peen otuchy
W rwnej fucie8 popyn przez morskie rozruchy.
Jan Kochanowski, Pie IX, [w:] tene, Pieni,
oprac. L. Szczerbicka-lk, Wrocaw 2008.
sobie radzi cieszy si razem.
Z przejrzenia z postanowienia, z przewidzenia.
3 Stateczne niezmienne.
4 Spuszcz oddam.
5 Chudoba skromny dobytek.
6 Przenajdowa zjednywa.
7 Bezpiecznym sercem sercem wolnym od obaw.
8 Fusta rodzaj statku.
1 By
2
10
Zadanie 1.1.
Wymagania oglne i szczegowe
I. Odbir wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Ucze:
1.1) odczytuje sens caego tekstu []
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarwno jawne, jak i ukryte.
II. Analiza i interpretacja tekstw kultury. Ucze:
1.2) okrela problematyk utworu
2.5) porwnuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wsplne i rne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczce dla odczytania sensu utworu (np. sowa klucze,
wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.4) odczytuje treci alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) ze zrozumieniem posuguje si pojciami dotyczcymi wartoci pozytywnych i ich
przeciwiestw oraz okrela postawy z nimi zwizane (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartoci uniwersalne
4.3) dostrzega zrnicowanie postaw religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekcie
ksztatuje swoj tosamo (gimnazjum).
III. Tworzenie wypowiedzi. Ucze:
1.1) tworzy duszy tekst [] mwiony [] zgodnie z podstawowymi reguami jego organizacji,
przestrzegajc zasad spjnoci znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowied (wybiera [] odpowiedni ukad kompozycyjny, analizuje temat,
wybiera form kompozycyjn, sporzdza plan wypowiedzi, dobiera waciwe sownictwo)
1.3) tworzy samodzieln wypowied argumentacyjn wedug podstawowych zasad logiki i retoryki
(stawia tez lub hipotez, dobiera argumenty, porzdkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod
wzgldem uytecznoci w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykady ilustrujce wywd
mylowy, przeprowadza prawidowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygasza przygotowan przez siebie wypowied, dbajc o dwikow wyrazisto
przekazu (w tym take tempo mowy i donono gosu)
1.7) stosuje zasady etykiety jzykowej [...] (gimnazjum)
2.3) tworzc wypowiedzi, dy do precyzyjnego wysawiania si (gimnazjum)
2.11) operuje sownictwem z okrelonych krgw tematycznych [] koncentrujcym si przede
wszystkim wok tematw: [] spoeczestwo i kultura (gimnazjum).
Pojcia i terminy
epikureizm
stoicyzm
przeznaczenie
Komentarz do zadania
W swojej wypowiedzi ucze powinien omwi zagadnienie dotyczce koncepcji szczcia

przedstawionych w literaturze i/lub sztuce. Konieczne s ukierunkowane odwoania do
przytoczonej pieni charakterystyka pogldw filozoficznych przedstawionych w utworze
Kochanowskiego. Istotny jest trafny dobr co najmniej dwch tekstw kultury ilustrujcych
omawiane zagadnienie. Mog one przedstawia koncepcje szczliwego ycia analogiczne
do przedstawionej w Pieni IX lub inne.
Zadanie 1.1.
Przykadowa realizacja (1)
Okrelenie problematyki
Artyci czsto zastanawiaj si nad tym, jak powinien y czowiek, aby
dowiadczy szczcia. Szukajc rozwizania tego problemu, niejednokrotnie
inspiruj si rnymi teoriami filozoficznymi.
Rozwinicie
a) W Pieni IX Jana Kochanowskiego wida prb pogodzenia dwch postaw:
epikurejskiej i stoickiej (obie popularne w renesansie). Kada strofa zawiera swego
rodzaju rad z nich wynikajc:
nie troszczy si zbytnio o jutro, bo nie moemy przewidzie, co nam ono
przyniesie (Kto tak mdry, e zgadnie, Co na jutro przypadnie?)
nie zamartwia si tym, co nieuniknione (np. mier), bo nie moemy
zmieni tego, co konieczne, odwrci biegu rzeczy (Dosy na tym, kiedy
wie, e go to nie minie)
z jednakowym spokojem znosi to, co dobre i to, co ze w yciu, nie rozpacza
z powodu nieszcz i nie wpada w eufori z powodu szczcia, ktre wcale
nie musi by trwae (chwal szczcie stateczne:/ Nie chce li te by wieczne)
b) Leopold Staff w wierszu Przedpiew punktem wyjcia do rozwaa czyni
maksym staroytnego filozofa Terencjusza Czowiekiem jestem i nic, co ludzkie,
nie jest mi obce. Poeta pisze, e w yciu troska przeplata si z radoci, a pogoda
ducha pynie z pozytywnego pogodzenia w sobie rnych sprzecznych emocji.
Szczcie tkwi w akceptacji faktu, e ycie niesie i rado, i trosk.
c) We francuskim filmie Jean-Pierrea Jeuneta Amelia (2001), gwna bohaterka
swoj postaw pokazuje, e niesienie dobra innym moe przynie czowiekowi
szczcie. Amelia wyszukuje osoby niewidoczne, z pozoru przegrane i stara
si nie im pocieszenie.
Podsumowanie.
Jan Kochanowski oraz inni artyci zastanawiaj si, jak moe y szczliwie
czowiek, ktrego ycie poddane jest licznym ograniczeniom.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
11
12
Zadanie 1.1.
Kady czowiek chciaby by szczliwy, wic odpowiedzi na pytanie Jak by
szczliwym? szuka w rnych rdach, okrelajc w sposb jasny swoje
yciowe ideay, priorytety.
Postawienie tezy
y szczliwie, to y w zgodzie z wyszymi ideaami.
Argumentacja
Jan Kochanowski reprezentowa w swych pogldach ideay, ktre niosa
za sob jego epoka. Renesansowi humanici odwoywali si do filozofii antycznej.
Przyjmowali np., e warunkiem udanego ycia jest racjonalne podejcie do
nieszczcia i szczcia, wyciszenie emocji i wiara w moc rozsdnego wyjanienia
rnych wypadkw yciowych Dosy na tym, kiedy wie, e go to nie minie, /
Co z przejrzenia Paskiego od wieku mu pynie. Innym ideaem byo denie do
czerpania szczcia z chwili, z teraniejszoci Niechaj na st dobrego wina
przynaszaj, / A przy tym w zote gli albo w lutni graj. / Kto tak mdry, e
zgadnie, / Co na jutro przypadnie?. Ten idea w epoce Kochanowskiego czy
si z wiar w jednego Boga, z chci pozostawienia Mu wadzy nad swoim losem,
z postaw niemartwienia si o przyszo Sam Bg wie przysze rzeczy, a mieje
si z nieba, / Kiedy si czowiek troszcze wicej, nili trzeba.
W nowotestamentalnej Przypowieci o miosiernym Samarytaninie nieprzyjaciel
pomg obrabowanemu i porzuconemu na drodze ydowi. Nie kierowa si
uprzedzeniami narodami (ydzi nienawidzili Samarytan), ale ludzkim odruchem
serca.
W powieci eromskiego Ludzie bezdomni gwny bohater Tomasz Judym
powica swoje szczcie osobiste, by suy innym jako lekarz.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Gwny bohater Pieni o Rolandzie powica ycie, bronic ojczyzny, Odwoanie do

a przykadem powicenia dla Boga jest redniowieczny asceta (Legenda o w. wybranego
Aleksym).
tekstu kultury.
Podsumowanie
Ideay, jakimi w yciu kieruje si czowiek, mog wyda si odlegymi
i niedocigymi wzorcami. Denie do szczcia polega jednak na podjciu
zmagania si z yciem i stopniowym przyblianiu si do ideau. Sama jego blisko
moe da czowiekowi szczcie (porzdkuje ycie, nadaje mu sens, uspokaja).
Zadanie 1.2.
13
Teksty literackie
Jak w tekstach kultury moe by uwzniolona zwyczajno? Omw zagadnienie,

odwoujc si do przytoczonego fragmentu i do caoci Pana Tadeusza oraz do innego
tekstu kultury.
Adam Mickiewicz
PAN TADEUSZ
Na Litwie much dostatek. Jest pomidzy nimi
Gatunek much osobny, zwanych szlacheckimi;
Barw i ksztatem cakiem podobne do innych,
Ale pier maj szersz, brzuch wikszy od gminnych,
Latajc bardzo hucz i nieznonie brzcz,
A tak silne, e tkank przebij pajcz
Lub jeli ktra wpadnie, trzy dni bdzie bzyka,
Bo z pajkiem sam na sam moe si boryka.
Wszystko to Wojski zbada i jeszcze dowodzi,
e si z tych much szlacheckich pomniejszy lud rodzi,
e one tym s muchom, czym dla roju matki,
e z ich wybiciem zgin owadw ostatki.
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812
we dwunastu ksigach wierszem, oprac. S. Pigo, Wrocaw 1982.
14
Zadanie 1.2.
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczce dla odczytania sensu utworu (np. sowa
klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.4) odczytuje treci alegoryczne i symboliczne utworu.
1.3) tworzy samodzieln wypowied argumentacyjn wedug podstawowych zasad logiki
i retoryki (stawia tez lub hipotez, dobiera argumenty, porzdkuje je, hierarchizuje, dokonuje
selekcji pod wzgldem uytecznoci w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykady
ilustrujce wywd mylowy, przeprowadza prawidowe wnioskowanie)
wszystkim wok tematw: [] kultura (gimnazjum).
Pojcia i terminy
codzienno
uwzniolenie
uwicenie
Zadaniem ucznia jest przedstawienie sposobw uwzniolania spraw codziennych

w tekstach kultury. Moe rozpocz swoj wypowied na przykad od okrelenia sytuacji
codziennych opisywanych w rnych tekstach kultury lub od zdefiniowania sowa
uwzniolanie (nadawanie wysokiej rangi, uwicenie). W wypowiedzi konieczna jest
analiza i interpretacja doczonego do polecenia fragmentu Pana Tadeusza lektury
obowizkowej oraz odwoanie si do caoci epopei, a take innego, wybranego przez
siebie tekstu kultury.
Zadanie 1.2.
Okrelenie problemu
Codzienno w tekstach kultury pojawia si od zarania dziejw, ale szczeglnie
mocno zostao to zaakcentowane ju w okresie renesansu przedmiotem
zainteresowania artystw stay si wwczas zwyczajne sprawy i problemy, ktrym
przygldano si z uwag, by lepiej i mdrzej y. Tradycje formowane
w odrodzeniu uksztatoway obyczajowo szlacheck I Rzeczypospolitej. Adam
Mickiewicz nawizuje do tych tradycji, pokazujc nie tylko wielk histori
narodow, ale te histori szlacheck domow, powszedni.
Argumentacja
1. Wojski jest mistrzem polowania, w lecie z upodobaniem poluje nawet na
muchy i to one s wanie gwnym tematem przytoczonego fragmentu.
Nie s to muchy zwyczajne, lecz owady, ktre pier maj szersz, brzuch
wikszy od gminnych (epitety kojarzce si ze szlacht), a sia i odwaga
pozwala im wygrywa z polujcymi na nie pajkami.
S to zatem muchy wyjtkowe, wrcz nobilitowane do stanu swego rodzaju
owadziego szlachectwa przeciwstawionego muchom gminnym.
Wojski tworzy genealogi tych much (moe ona by odbierana
humorystycznie) na sposb mityczny: muchy szlacheckie s dla gminnych tym,
czym dla pszczelich rojw krlowe matki bez matek roje gin.
Mona w przytoczonych fragmencie widzie tylko niewinny art Mickiewicza,
ale mona te dostrzec potrzeb porzdkowania wiata w najdrobniejszych
szczegach, a zasadniczym stanem takiego uporzdkowania jest hierarchia
podkrelajca przywdcz z natury rol szlachty.
2. Mickiewicz uzyskuje to poprzez afirmacj codziennoci i zwyczajnoci.
Obecna w poemacie afirmacja zwyczajnoci jest wiadectwem denia autora
do uwzniolenia wizji wiata, do ktrego poprzez tworzenie arcydziea,
odbywa sentymentaln, duchow podr.
To wiat na wp baniowy, w ktrym zwyke elementy przyrody (np. kapusta,
konopie), zwyke przedmioty (np. rapier, porcelana), zwyke miejsca (np.
kopiec mrwek przy wityni dumania) czy zwyke czynnoci (np. zbieranie
grzybw, parzenie kawy) zostaj podniesione ponad stan zwykoci.
To poczenie realizmu z idealizacj ma tworzy obraz wiata na pozr
zwykego, ktry, gdy mu si dobrze przyjrze, na kadym kroku odkrywa przed
czytelnikiem oblicze niezwyke, niemal baniowe.
3. Szczeglny, paradoksalny rodzaj uwzniolenia codziennoci stosowa jeden
z twrcw i klasykw amerykaskiego pop-artu Andy Warhol, ktry do rangi
bohaterw swoich obrazw podnis zwyke, nierzadko, seryjnie robione
przedmioty.
Byy nimi najczciej elementy kojarzone z komercyjnym wymiarem
amerykaskiej rzeczywistoci np. popularna zupa czy gwiazdy pop-kultury.
Paradoksalny i prowokacyjny sposb nobilitacji takich przedmiotw polega na
tym, e podnoszc je do rangi tematw swoich dzie, artysta pokazywa, jak
zdegradowana w pewnych obszarach (take estetycznie) jest wspczesna
rzeczywisto.
Okrelenie problemu
Codzienno w tekstach literackich peni rne funkcje: nadaje wiatu
przedstawionemu charakteru baniowego, idealizuje go, jak w przypadku tekstu
Mickiewicza, lub jest wyrazem opinii, subiektywnym spojrzeniem na warto
wspczesnego wiata, tak jak w przypadku dzie A. Warhola.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
caego utworu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
15
16
Zadanie 1.2.
Wstp
Na czym polega uwzniolanie?
To podnoszenie rangi kogo lub czego do poziomu szczeglnego, czsto bliskiego
sferze sacrum. Uwzniolamy w yciu codziennym, nadajc szczeglne znaczenie
jakim na pozr zwykym przedmiotom (np. ze wzgldu na ich pamitkowy
charakter), uwzniolenie wystpuje take w tekstach kultury.
Rozwinicie
1. Zaczony fragment Pana Tadeusza zaczyna si od stwierdzenia zawierajcego
zaskakujcy rzeczownik: Na Litwie much dostatek. Dlaczego dostatek
(rzeczownik nacechowany pozytywnie), a nie po prostu duo? Przecie mowa
o pospolitych, dokuczliwych owadach. Tak, to prawda, ale mowa rwnie
o Litwie sprowadzonej w poemacie do baniowego Soplicowskiego wiata,
w ktrym o adnej pladze much nie moe by mowy, bo to wiat z powodw
sentymentalnych podniesiony do rangi wiata idealnego, kraju lat
dziecinnych.
Uwzniolenie obejmuje take same muchy. Oto bowiem Mickiewicz wyrnia
wrd nich gatunek szczeglny: muchy szlacheckie. Tak jak szlachta odznaczaj
si one szczeglnym wygldem (pier maj szersz i brzuch wikszy od
gminnych) oraz szczegln si i walecznoci, dziki czemu taka szlachecka
mucha z pajkiem sam na sam moe si boryka. Przeciwiestwem
szlacheckich s muchy gminne.
2. Codzienno w poemacie Mickiewicza peni funkcj specjaln. Pokazuje
bowiem jej ukryte cechy, czsto niedostrzegane w zwyczajnym ogldzie. To, co
zwyczajne i pospolite kryje w sobie niemal legendarn, mitologiczn
nadzwyczajno. Z uwzniolaniem rzeczywistoci mamy do czynienia ju od
pierwszych strof, w ktrych uwzniolony zostaje nadniemeski pejza
pierwotny raj lub arkadia, litewska puszcza, w szczeglnoci za jej miejsce
najbardziej tajemnicze matecznik, kraina czowiekowi niedostpna, w ktrej
rodz si, a po mierci skadaj swoje koci zwierzta. Uwzniolone jest nie
tylko polowanie, grzybobranie, ale te najzwyklejszy spacer mieszkacw
Soplicowskiego dworu przebiegajcy wedug okrelonego ceremoniau, od
ktrego odstpi nie wolno, bo to godzioby w tradycj.
3. Z uwzniolaniem zwyczajnoci mamy take do czynienia na przykad
w twrczoci Mirona Biaoszewskiego awangardowego poety codziennoci
i zwykych rzeczy. Wanie zwyke rzeczy staj si w jego wierszach
przedmiotem poetyckich eksperymentw. Przykadem moe by wiersz
Studium klucza, w ktrym bohaterem poetyckiego studium jest najzwyklejszy
przedmiot codziennego uytku (ma smak wody gwodziowej i zapach
elektrycznoci). Biaoszewski prowokuje w ten sposb czytelnika do
uwaniejszego i bardziej wnikliwego przygldania si elementom otaczajcej
go rzeczywistoci, bo to wanie one odgrywaj decydujc rol w jego yciu.
Podsumowanie
Wprowadzanie elementw codziennoci do kultury jest wyrazem afirmacji ycia,
sakralizuje jego wszystkie przejawy (Mickiewicz Pan Tadeusz), z drugiej strony
za jest celowym zabiegiem artystycznej prowokacji (twrczo Biaoszewskiego).
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
caego utworu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.3.
17
Teksty literackie
Jak opisy przyrody w tekstach kultury mog odzwierciedla przeycia wewntrzne

bohaterw? Odpowiedz, odwoujc si do podanego fragmentu ballady Johanna
Wolfganga Goethego oraz innych tekstw kultury.
Johann Wolfgang Goethe
KRL OLCH
Noc pada na las, las w mroku spa,
Kto noc lasem na koniu gna.
Ttnio echo wrd olch i brzz,
Gdy ojciec syna do domu wiz.
C tobie, synku, e w las patrzysz tak?
Tam, ojcze, krl olch, daje znak,
Ma paszcz, koron i biay tren.
To mga, mj synku, albo sen.
Pjd, chopcze, w las, w ten guchy las!
Wesoo bdzie pyn czas.
Przedziwne czary roztocz w krg,
Zotolit chustk dam ci do rk.
Czy syszysz, mj ojcze, ten gos w gstwie drzew?
To krl mnie wabi, to jego piew.
To wiatr, mj synku, to wiatru gos,
Szeleci olcha i szumi wrzos.
Gdy wejdziesz, chopcze, w ten guchy las,
Ujrzysz moje crki przy blasku gwiazd,
Moje crki nucc, plsajc na mchu,
A kada z mych crek pikniejsza od snu.
Czy widzisz, mj ojcze, tam tacz wrd drzew
Srebrne krlewny, czy syszysz ich piew?
O synku mj, to ksiyc tak lni,
To ksiyc taczy wrd czarnych pni.
Pjd do mnie, mj chopcze, w gboki las!
Ach strze si, bo woam ostatni ju raz!
Czy widzisz, mj ojcze, krl zblia si tu,
Ju w oczach ciemno i brak mi tchu.
Wic ojciec syna w ramionach swych skry
I konia ostrog popdza co si.
Nie wiedzia, e syn skona mu ju
W tym guchym lesie wrd olch i brzz.
Johann Wolfgang Goethe, Krl olch, prze. W. Szymborska, [w:] tene, Pieni, Warszawa 1956.
18
Zadanie 1.3.
1.3) rozpoznaje konwencj literack []
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania wiata przedstawionego i bohatera (np. narracja,
fabua, sytuacja liryczna, akcja)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne,
religijne)
3.3) porwnuje funkcjonowanie tych samych motyww w rnych utworach literackich
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartoci []
uniwersalne.
(stawia tez lub hipotez, dobiera argumenty, porzdkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji
pod wzgldem uytecznoci w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykady ilustrujce
wywd mylowy, przeprowadza prawidowe wnioskowanie)
2.1) operuje sownictwem z okrelonych krgw tematycznych (na tym etapie rozwijanym
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] kultura).
2.3) tworzc wypowiedzi, dy do precyzyjnego wysawiania si (gimnazjum).
Pojcia i terminy
przyroda
romantyzm
ballada
symbol
Wypowied ucznia powinna dotyczy sposobu opisywania w tekstach kultury relacji,

ktre zachodz midzy natur a czowiekiem. Ucze moe odwoa si do symboliki
opisw przyrody oraz romantycznego hasa przyroda jako stan duszy czy prby
oddawania nastroju przy pomocy krajobrazu. W wypowiedzi konieczna jest analiza
i interpretacja doczonego do polecenia utworu Goethego. Niezwykle wany jest trafny
dobr co najmniej dwch tekstw kultury ilustrujcych omawiane zagadnienie.
Zadanie 1.3.
Wstp
przyroda to istotny przedmiot zainteresowania m.in. romantykw
romantycy patrzyli na czowieka jako na cz natury, a jednoczenie jako na
kogo, kto t natur przekracza
wiele utworw romantycznych powiconych jest przyrodzie. Poprzez
wprowadzenie motyww zwizanych z natur ilustruje si odzwierciedlenie
stanw duszy artysty, jego przeycia i emocje.
Teza
Niektrzy twrcy twierdzili, e pokazanie relacji midzy natur a czowiekiem
pozwala na odkrycie gbi jego przey (haso: przyroda jak stan duszy).
Uzasadnienie
1. Budowanie nastroju w Krlu olch Johanna Wolfganga Goethego:
miejsce akcji ballady ciemny las (las w mroku spa)
czas akcji typowo romantyczna pora, tzn. noc w lesie, ktra sprzyja
pojawieniu si niesamowitych zjawisk i przey (Noc pada na las)
sceneria tajemniczoci i grozy wspgra z przedstawion sytuacj ojca
mkncego konno z umierajcym na rkach synem i przeywajcego
niepokj o jego los
obecno wiatru (szum drzew) wzmaga wewntrzny lk bohatera
dziecicego (Czy syszysz, mj ojcze, ten gos w gstwie drzew?)
Krl olch symbol gronej natury odsania wewntrzne przeycia obu
bohaterw, takie jak: strach, niepewno, niepokj (Czy widzisz, mj
ojcze, krl zblia si tu, Ju w oczach ciemno i brak mi tchu)
dziecko jest blisze naturze ni racjonalistycznie patrzcy dorosy, ktry
widzi mniej i mniej rozumie wszystko stara si wyjani racjonalnie (To
wiatr, mj synku, to wiatru gos, / Szeleci olcha i szumi wrzos)
nastrj grozy i tajemniczoci wspgra z przeyciami bohaterw (Czy
syszysz, mj ojcze, ten gos w gstwie drzew?).
Wniosek z tej czci wypowiedzi
Przyroda w balladzie postrzegana jest dwojako racjonalistycznie
i nieracjonalistycznie.
2. Sonety krymskie Adama Mickiewicza jako przedstawienie za pomoc
obrazw przyrody dziejw serca romantycznego poety:
cykl wierszy powstaych podczas podry poety na Krym wyraz
szczeglnego zainteresowania romantykw krajobrazem, ludmi i kultur
Wschodu (orientalizm)
rodzaj pamitnika, zapisu przey i dowiadcze duchowych podrnika
(np. bohater liryczny Stepw akermaskich), pielgrzyma (Widok gr ze
stepw Kozowa) ukazanego na tle egzotycznej przyrody
pene zrnicowanych metafor, porwna i innych rodkw wyrazu
artystycznego opisy przyrody peni funkcj nie tylko ta, ale przede
wszystkim pozwalaj na przekazanie uczu i myli bohatera lirycznego,
takich jak: nostalgia (np. Stepy akermaskie), fascynacja piknem
Wschodu, ciekawo poczona ze strachem przed gron, tajemnicz
natur (Droga nad przepaci w Czufut-Kale)
wprowadzone krajobrazy (gry, morze, bujna rolinno) zestawione
z czowiekiem pokazuj jego mao i krucho (Burza).
Zetknicie si romantycznego poety po raz pierwszy z egzotyczn przyrod Krymu
wywouje podziw, zdumienie, groz, a take ujawnia tsknot za utracon ojczyzn
oraz rozterki jego serca.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
19
20
3. Przyroda w balladach Adama Mickiewicza pomoc w zrozumieniu przey Odwoanie do

wybranego
czowieka:
bogactwo ycia emocjonalnego bohaterw (dogbne przeywanie strachu tekstu kultury.
i samotnoci Pani z Lilij, rozpacz zdradzonej bohaterki Rybki), ktrzy
uczestnicz wraz z przyrod w dramatycznych wydarzeniach (zbrodni,
zdradzie)
elementy wiata przyrody skadajce si na romantyczny pejza (noc,
dzikie, ustronne miejsca, woda), ktre ukrywaj tajemnice ludzi
natura podobnie jak czowiek, potrafi by grona i okrutna, wymierza kary
(zdarza si, e niewspmierne do popenionych zbrodni wszyscy
bohaterowie Lilij gin, kiedy ujawnia si magiczna moc kwiatw)
wprowadzone opisy krajobrazw stanowi prb wyraenia trudnych do
zwerbalizowania uczu czowieka i s rodzajem swoistego komentarza do
opowieci (wite, witezianka).
Wnioski
Tajemnicza przyroda w balladach Mickiewicza ilustruje stany wewntrzne
bohaterw, wsptworzy akcj utworw. Podobnie w malarstwie romantycznym
(Caspar Friedrich, Eugne Delacroix) czsto pojawia si pejza, ktry nie jest
do koca realistycznym odtworzeniem natury, ale ma sugerowa pewien nastrj,
wywoywa konkretne odczucia.
Zadanie 1.3.
Wstp
Przyroda i jej zwizek z przeyciami czowieka (przedmiot zainteresowania
artystw rnych epok, np. romantyzmu i modernizmu).
Teza
Opisy przyrody mog odzwierciedla przeycia bohaterw mie znaczenie
symboliczne.
1. Paralelizm obrazw przyrody i przey czowieka w balladzie Krl olch
Johanna Wolfganga Goethego:
realistyczni bohaterowie ballady (ojciec i syn) ukazani w romantycznej
scenerii wietrznej nocy (Noc pada na las, las w mroku spa) potgujcej
tajemniczo i strach
czas akcji sprzyjajcy pojawieniu si niesamowitych zjaw, takich jak krl
olch i jego crki, wabice do siebie chopca (symbole wiata ludowej
fantastyki)
przebieg akcji pdzcy na koniu ojciec trzymajcy na rkach chorego syna
(ojciec syna do domu wiz), ktry ostatecznie, przed osigniciem celu
podry, umiera (w tym guchym lesie wrd olch i brzz syn skona mu
ju)
zestawienie majaczenia syna z realizmem ojca
obrazy upersonifikowanej przyrody, wspgrajce z sytuacj galopujcego
na koniu ojca, ktry pragnie uratowa swojego chorego syna
panujcy w utworze nastrj grozy i tajemniczoci wyranie podpowiada, co
przeywaj bohaterowie (niepewno, strach).
Ballada Goethego za pomoc sugestywnych obrazw przyrody wyraa pene
tajemnic wntrze czowieka.
2. Symboliczne wyraanie przey w cyklu sonetw Krzak dzikiej ry
w Ciemnych Smreczynach Jana Kasprowicza:
grski krajobraz oparty na paraleli obrazw dzikiej ry oraz prchniejcej
limby (symbole ycia i mierci)
dramatyzm pejzau ilustracja walki toczcej si o ycie odzwierciedlona
za pomoc znaczcych, symbolicznych walorw (ps, czerwie ry sia,
prchno limby sabo)
panujca wok cisza wody (symbol przemijania) skania do stawiania
pyta egzystencjalnych o sens bytu
poeta nie nazywa wprost przey czowieka, stosuje w tym celu symbol.
Pejzae tatrzaskie mwi o tym, co niewyraalne, Jan Kasprowicz opisuje przy
ich pomocy tajemnice ludzkiej egzystencji i ewokuje subtelne stany duszy.
3. Chopi Wadysawa Stanisawa Reymonta przyroda lustrem czowieka:
kalendarz natury wyznaczajcy rytm ycia mieszkacw Lipiec

(symboliczne znaczenie tytuw poszczeglnych czci eposu)
Jagna jako symbol pikna i siy natury, ale te jej zagroe
zagadki ycia psychicznego Jagny opisane za pomoc symbolicznych

krajobrazw duszy (bohaterka w relacjach z mczyznami przypomina
bluszcz, ziemi czekajc na wiosenne soce)
jzyk i styl poetycki zastosowany w prozie nasycony symbolami.

Obrazy przyrody w literaturze modopolskiej maj znaczenie symboliczne,
przywouj wielo znacze.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
21
22
Zakoczenie
Artyci, posugujc si symbolicznymi obrazami przyrody, przekazywali
najgbsz prawd o yciu, naturze czowieka, jego miejscu w wiecie, mwili te
o zoonoci ludzkich przey.
Zadanie 1.4.
23
Teksty literackie
Czemu su ukazywane w kulturze obrazy idealnego wiata? Odpowiedz, odwoujc

si do fragmentu powieci Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki Ignacego Krasickiego
oraz innych tekstw kultury.
Osada, w ktrej zostawaem, miaa stu dwudziestu gospodarzw; kady z nich mia dom,
pole i ogrd, wszystko pod rwnym wymiarem. Najwicej dzieci rodzicom suyli, lubo
mieli innych obojej pci domownikw, ale w odziey i wygodzie adnej nie byo midzy
nimi rnicy. Nie zna byo najmniejszej podoci w czeladzi1; panowie nie patrzyli si na
nich surowym okiem, dopiero kar bolesnych albo obelywych podobiestwa nawet nie
postrzegem. Wzrost obywatelw by mierny, twarze wesoe, cera zdrowa [...].
Kraj ten zewszd by morzem oblany i caej wyspy powszechne nazwisko Nipu. Jzyk
narodu do atwy, ale nieobfity: eby im wytumaczy skutki i produkcje kunsztw naszych
zbytkowych, musiaem czyni opisy dokadne i dobiera podobiestw. Nie masz u Nipuanw
sw wyraajcych kamstwo, kradzie, zdrad, podchlebstwo. Terminw prawnych nie
znaj. Choroby nie maj szczeglnych nazwisk; ale te ani dworakw, ani jurystw 2, ani
doktorw nie masz. [...]
Dzie cay bawilimy si na tym miejscu w domu owego starca, od ktrego wziwszy
Xaoo czstk zboa osadzie swojej nalecego uda si ku domom. W drodze wzi pochop3
roztrzsa sposoby rozmaite rzdw naszych.
My nie znamy mwi tego, co wy nazywacie monarchi, arystokracj, demokracj,
oligarchi etc. W zgromadzeniu naszym nie masz adnej innej zwierzchnoci politycznej
prcz naturalnej rodzicw nad dziemi. Okolicznoci wychodzce nad zamiar szczeglnych
familii ugodnymi sposoby rad, nie przemoc przez starszych uspokojone i rozrzdzone
bywaj. Czowiek jednakowo z drugim czowiekiem rodzcy si nie moe, a przynajmniej
nie powinien by sobie przywaszcza zwierzchnoci nad nim; wszyscy s rwni. Skoro za
s zczeni w towarzystwo, natenczas to samo towarzystwo, pozwala dla dobra swojego
w niektrych okolicznociach niejakiej nad szczeglnymi albo zgromadzeniu, albo
niektrym z zgromadzenia zwierzchnoci.
Ignacy Krasicki, Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki,
[w:] tene, Dziea wybrane, oprac. Z. Goliski, t. 2, Warszawa 1989.
Czelad dawn. sucy w dworze szlacheckim.
Jurysta dawn. prawnik.
3
Wzi pochop przest. zacz, rozpocz.
1
2
24
Zadanie 1.4.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania wiata przedstawionego i bohatera (narracja,
fabua, sytuacja liryczna, akcja)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne,
religijne)
4.2) poddaje refleksji uniwersalne wartoci humanistyczne (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartoci []
i uniwersalne.
wszystkim wok tematw: [] spoeczestwo i kultura (gimnazjum)
Pojcia i terminy
idealizm
utopia
kultura szlachecka
sielanka
tradycja narodowa
spoeczestwo
Zadaniem ucznia jest okrelenie, w jakim celu ukazywane s w kulturze obrazy idealnego
wiata. Wypowied warto wic zacz od zdefiniowania pojcia wiata idealnego (topos
raju/edenu, arkadii, motyw pastwa idealnego lub antyutopii). W wypowiedzi konieczne
s odwoania do przytoczonego fragmentu powieci I. Krasickiego Mikoaja
Dowiadczyskiego przypadki. Niezwykle wany jest trafny dobr co najmniej dwch
tekstw kultury ilustrujcych omawiane zagadnienie.
Zadanie 1.4.
Wstp
Marzenia o idealnym wiecie s wpisane w ludzk natur i wynikaj z tsknoty
za utraconym rajem.
Topos raju (arkadii) funkcjonuje w kulturze od staroytnoci.
Idealny wiat jest doskonay (ludzie s szczliwi, yj w harmonii ze sob
i w zgodzie z natur).
Teza
Obrazy idealnego spoeczestwa kreowane s po to, by wskazywa ludziom wzory
do naladowania.
Uzasadnienie
1. Nipu jako wzr pastwa:
miejsce akcji wyspa Nipu (znaczce usytuowanie z dala od cywilizacji,
brak moliwoci powielania zych przykadw)
wszyscy Nipuanie dysponuj takim samym kawakiem ziemi, s
jednakowo majtni (kady z nich mia dom, pole i ogrd, wszystko pod
rwnym wymiarem)
mieszkacw nie rnicuje strj (w odziey i wygodzie nie byo midzy
nimi rnicy)
posuguj si prostym, nacechowanym etycznie dodatnio jzykiem (Nie
masz u Nipuanw sw wyraajcych kamstwo, kradzie, zdrad,
podchlebstwo), nie ami prawa, wic nie potrzebuj prawnikw
istnieje tylko wadza rodzicielska (W zgromadzeniu naszym nie masz
adnej innej zwierzchnoci politycznej prcz naturalnej rodzicw nad
dziemi)
relacje midzy gospodarzami a sub s oparte na wzajemnym szacunku,
poszanowaniu godnoci (Nie zna byo najmniejszej podoci w czeladzi;
panowie nie patrzyli na nich surowym okiem, dopiero kar bolesnych albo
obelywych podobiestwa nawet nie postrzegem)
Istnieje tam sprawiedliwy system prawny (Czowiek jednakowo z drugim
czowiekiem rodzcy si nie moe, a przynajmniej nie powinien by sobie
przywaszcza zwierzchnoci nad nim; wszyscy s rwni)
Nipuanie s szczliwi, nie choruj, dlatego nie potrzebuj lekarzy
rzdy w osadzie oparte s na naturalnym porzdku (np. starsi,
dowiadczeni, rozwani, w szczeglnych okolicznociach maj gos
decydujcy, rozstrzygajcy).
Ignacy Krasicki pokazuje, e nipuaski styl ycia moe sta si dla jemu
wspczesnych wzorem do naladowania.
2. Pie Panny XII z cyklu Pie witojaska o Sobtce Jana Kochanowskiego
jako pochwaa ycia na wsi:
ycie z dala od cywilizacji, w otoczeniu natury
szczcie wynikajce z uczciwoci i pobonoci
rado z posiadania ziemi i pracy na niej
brak rozgrywek dworskich sucych zrobieniu kariery
moliwo moralnego wychowania dzieci i przygotowania ich
do skromnego ycia
odpoczynek i rozrywka po uczciwej pracy.
Jan Kochanowski daje wczesnej szlachcie wzr do naladowania alternatywny
wobec ycia dworskiego.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
25
26
Odwoanie do
3. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza jako idealny kraj lat dziecinnych:
wybranego
ycie na wsi litewskiej w zgodzie z natur
tekstu kultury.
dbao o tradycje narodowe, szlacheckie i dobre obyczaje
chopi traktowani s wrcz po ojcowsku przez Sdziego, ktry zaprasza ich
do wsplnego ucztowania, a przez Tadeusza i Zosi zostaj obdarzeni
wolnoci.
Adam Mickiewicz pokazuje moliwoci zbudowania nowych spoecznych relacji
w obrbie starego systemu opartego na kulturze szlacheckiej.
Podsumowanie
Twrcy kultury kreowali w dzieach obrazy idealnego wiata, poniewa ludzie
zawsze potrzebuj wzorw do naladowania, z ktrych mogliby si dowiedzie, jak
trzeba y.
Zadanie 1.4.
Wstp
Idealne, doskonae pastwo mona nazwa utopi.
Teza
Obrazy idealnego wiata ukazywane w kulturze su krytyce negatywnych
zachowa spoecznych.
Uzasadnienie
A. Nipu jako przeciwiestwo wczesnej cywilizacji europejskiej:
wyspa jako przestrze odizolowana od negatywnego wpywu cywilizacji
na mieszkacw
bohater powieci Mikoaj Dowiadczyski styka si na Nipu
ze wiatem prawdziwych wartoci, takich jak, np. uczciwo,
sprawiedliwo
naturalno praw i zasad rzdzenia Nipuan przeciwstawiona sztucznoci
monarchii, arystokracji, demokracji, oligarchii etc.
oparcie relacji spoeczestwa Nipu na zasadach wolnoci, mioci,
braterstwa skontrastowane z potrzeb istnienia prawa i prawnikw
ugodowe sposoby pokonywania trudnoci i problemw.
Krasicki poprzez obraz ycia na wyspie Nipu uwypukla i pitnuje wady
wspczesnego mu spoeczestwa.
B. Wizja szklanych domw w Przedwioniu Stefana eromskiego jako
przeciwiestwo Polski po roku 1918:
pikno i nowoczesno domw ze szka z opowieci Seweryna Baryki
zapewniajca zdrowie czysto domw opisywanych przez ojca synowi,
a brud, obskurno przygranicznego miasteczka
naukowo-techniczne cuda (dokonane przez krewnego gwnego bohatera
powieci) a stagnacja infrastruktury II Rzeczpospolitej
opowie utrudzonego, chorego, umierajcego Seweryna Baryki jako
werbalizacja marze Polaka (wizja, projekcja snu o idealnej ojczynie,
rdle nowoczesnej cywilizacji).
eromski poprzez wizj szklanych domw diagnozuje mankamenty niepodlegej
Polski.
C. Pozorna utopia w filmie Juliusza Machulskiego Seksmisja:
obraz spoeczestwa pozornie doskonale zorganizowanego, ale
ograniczanego z zewntrz
kontrola ludzi jako podstawa systemu spoecznego
pokazywanie wiata nie do przyjcia dla odbiorcy (wiat wycznie kobiet,
ale jednak podstpnie zarzdzany przez mczyzn)
obraz systemw totalitarnych
tworzenie systemy spoecznego poprzez stae ograniczanie wolnoci
jednostki.
Machulski w dowcipny sposb polemizuje z wizj wiata idealnie
zorganizowanego.
Podsumowanie
Obrazy idealnego wiata w literaturze z jednej strony wyostrzaj krytyczne
spojrzenie na prawdziwy wiat i uzmysawiaj, jak bardzo rzeczywisto odbiega
od ideaw i marze (Krasicki, eromski), a z drugiej pozwalaj doceni
w otaczajcej nas rzeczywistoci wewntrzn wolno i dostrzec konsekwencje
zakamania (Machulski).
Odwoanie do
zaczonego
tekstu
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
27
28
Zadanie 1.5.
Teksty literackie
Czy dziea artystyczne powinny peni funkcj perswazyjn? Rozwa problem,

odwoujc si do przytoczonego wiersza Czesawa Miosza i do innych tekstw kultury.
Czesaw Miosz
DO POLITYKA
Kto ty jeste czowieku zbrodniarz czy bohater?
Ty, ktrego do czynu wychowaa noc.
Oto starca i dziecka w rku dzierysz los
I twarz twoja zakryta
Jak golem nad wiatem.
Czy obrcisz w popioy miasto czy ojczyzn?
Stj! Zadryj w sercu swoim! Nie umywaj rk!
Nie oddawaj wyroku niespenionym dziejom!
Twoja jest waga i twj jest miecz.
Ty, ponad ludzk trosk, gniewem i nadziej
Ocalasz albo gubisz
Pospolit rzecz.
Ty jeste dobry i w gronie rodziny
Piecie nieraz blask dziecinnych gw.
Ale jeeli przeklnie ciebie milion rodzin?
Biada! Co pozostanie z twoich dobrych dni?
Co pozostanie z twoich krzepkich mw?
Ciemno nadchodzi.
Gwarne miasta i pola, kopalnie, okrty
Na twojej doni ludzkiej, jake ludzkiej.
Patrz. Linia twego ycia tdy bdzie sza.
Trzykro bogosawiony
Po trzykro przeklty
Wadco dobra
Albo wadco za.
[Krakw, 1945]
Czesaw Miosz, Wiersze wszystkie, Warszawa 2011.
29
Zadanie 1.5.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarwno jawne, jak i ukryte
1.6) rozpoznaje wypowiedzi o charakterze [] perswazyjnym.
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczce dla odczytania sensu utworu [...]
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty
4.3) dostrzega zrnicowanie postaw spoecznych, obyczajowych, narodowych (gimnazjum).
Pojcia i terminy
funkcje wypowiedzi (dydaktyzm, etyzm)

publicystyka
sztuka
literatura
Polecenie wymaga, aby w realizacji odnie si do moliwych funkcji wypowiedzi, w tym

przede wszystkim funkcji dydaktycznej oraz jej znaczenia w dziele artystycznym.
Zadaniem ucznia jest przyjcie stanowiska wobec postawionego problemu. Musi w swojej
wypowiedzi dostrzec cechy specyficzne i niespecyficzne dla literatury, zauway, e
perswazyjno nie naley do charakterystycznych cech dziea artystycznego, jednak
w szczeglnych przypadkach moe by wykorzystywana.
30
Zadanie 1.5.
1. Okrelenie problematyki
Czy sztuka ma koncentrowa si jedynie na estetyce? Czy ma take wychowywa
odbiorc moralnie? Moe take dostarcza czowiekowi rozrywki? A moe godzi
w sobie wszystkie te cele?
2. Teza
Sztuka powinna peni przede wszystkim funkcj perswazyjn, a artyci
s szczeglnie zobowizani do zabierania gosu w wanych dla narodu oraz
aktualnych politycznie i spoecznie sprawach.
3. Argumentacja
1) Pie XIV Jana Kochanowskiego:
poeta z podejmuje aktualne tematy wzywa rzdzcych do
odpowiedzialnoci za pastwo
zwraca si bezporednio do rzdzcych (Wy, ktrzy Pospolit Rzecz
wadacie) liryka apelu
szereg wezwa skaniajcych do refleksji: aby wadcy wyzbyli si
egoizmu, aby byli sprawiedliwi i odpowiedzialni, nie kierowali si
wasnym dobrem, wszystkich traktowali rwno, niezalenie od
pochodzenia, pamitali, e nie s bezkarni, bo maj nad sob Boga.
2) Satyra Do krla Ignacego Krasickiego:
utwr ma charakter perswazyjny, podejmuje w kunsztownej formie
literackiej temat, jaki powinien by wadca. Krasicki tworzy swj tekst
w momencie nasilenia si opozycyjnych gosw przeciwko krlowi
Stanisawowi Augustowi Poniatowskiemu ze strony konserwatywnego
obozu sarmackiego
Krasicki w sposb zakamuflowany (zwraca si do krla) prbuje zwrci
uwag szlachty na jej uprzedzenia, ktre uniemoliwiaj wiatemu
krlowi realizowanie mdrych rzdw. Wszystkie zalety krla (jest mody,
mdry, przyjacielski, dobry, ceni nauk) w oczach szlachty s wadami
i zwracaj si przeciw niemu
poeta stosuje zabieg polegajcy na odwrceniu sytuacji i zastosowaniu
liryki roli nadawc jest szlachcic, ktry formuuje zarzuty wobec krla.
Jednoczenie dla mylcego odbiorcy te oskarenia brzmi absurdalnie
na tyle, e szybko identyfikuje je jako opaczne.
3) Do polityka Cz. Miosza:
wiersz powsta tu po zaprowadzeniu w Polsce totalitarnej wadzy
komunistycznej
funkcja perswazyjna: poeta zwraca si bezporednio do adresata swej
wypowiedzi, ktrym jest (anonimowy) polityk sprawujcy wysoki urzd
pastwowy, w cile okrelonych celach: aby mu uwiadomi, jak dua
odpowiedzialno za jednostki i ca spoeczno na nim ciy (starca
i dziecka w rku dzierysz los), jak potny wpyw ma na rzeczywisto
(Gwarne miasta i pola /Kopalnie, okrty/Na twojej doni ludzkiej) i jak
moc wydawania wyrokw (Twoja jest waga i twj jest miecz)
posta mwica wyjania, e od wyboru (dobra lub za) bdzie zalea
charakter jego wadzy, moe by trzykro bogosawiony lub po
trzykro przeklty
adresat liryczny musi mie wiadomo, e swoimi decyzjami ocala lub
gubi/ Pospolit rzecz
skania go do wnikliwego wgldu we wasn osob i wzicia
odpowiedzialnoci za wadz i przyjcia konsekwencji swoich decyzji
(Zadryj w sercu swoim/ Nie umywaj rk wany motyw biblijny)
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
negatywna ocena adresata, ktry ma predyspozycje do zego, do rzeczy,

ktrych si dokonuje niejawnie, pod oson ciemnoci (Ty, ktrego
do czynu/ Wychowaa noc), dziaa skrycie (I twarz twoja zakryta),
a czyny mog budzi powszechne przeraenie, std przyrwnanie
do Golema istoty niemej, bezmylnej i okrutnej (Jak golem nad
wiatem)
pytanie: Kto ty jeste, czowieku? mona potraktowa jako prb
skonienia do refleksji i danie szansy na wybr waciwej drogi
zwroty do adresata oraz pytania peni w wierszu przede wszystkim
funkcj perswazyjn.
4. Podsumowanie
Artysta powinien angaowa si poprzez sztuk w biece sprawy polityczne
i spoeczne, poniewa jest, jak inni ludzie, obywatelem swego pastwa i przynaley
do spoeczestwa. Dziea sztuki powinny wskazywa waciwe postawy moralne,
ksztatowa poczucie obowizku spoecznego, uczy odrniania dobra od za.
31
32
Zadanie 1.5.
1. Okrelenie problematyki
S pisarze, ktrzy koncentruj si jedynie na stronie estetycznej swoich dzie, a s
i tacy, ktrzy nadaj im walory wychowawcze chc poucza swoich odbiorcw,
wpywa na ich ycie. W tym celu stosuj w swych dzieach perswazj.
2. Teza
Artyci pisz w rnych celach.
3. Argumentacja
Stanisaw Przybyszewski w Confiteor oddziela sztuk od innych dziedzin ycia
i przyznaje artystom szczeglne miejsce w spoeczestwie. Twierdzi, e sztuka
nie suy nikomu i niczemu, i dziki temu realizuje swe wasne cele.
Propagowany jest model sztuki dla sztuki. Pogldy Przybyszewskiego mona
streci nastpujco: sztuka jest najwysz religi, funkcjonuje poza dobrem
i zem. Sztuka nie powinna nagina si do oczekiwa i wymaga spoecznych,
bo kiedy tak robi tworzy dziea niskich lotw.
Poeci dwudziestowieczni manifestowali odcicie si od suebnych funkcji
literatury. Chcieli przywrci sztuce autonomi i niezaleno od spraw
biecych. Haso sztuka dla sztuki najtrafniej wyraa postulat skupienia
si sztuki tylko na funkcji estetycznej i uwolnienie jej od pozostaych funkcji,
np. dydaktycznej. Przyjcie tego postulatu skutkowao rozwojem sztuki
i literatury w rnych kierunkach i wzbogaceniem zasobu rodkw
artystycznego wyrazu o takie, jak groteska, oniryzm, symbolizm, elementy
magiczne. Tak czyni np. Jan Lecho w utworze Herostrates, w ktrym wzywa
do odejcia od mylenia historycznego, od poezji tyrtejskiej, a zajcie si
wyobrani i budowaniem nowej rzeczywistoci.
W stron zaangaowania sztuki w aktualn dyskusj, w ycie spoeczne
wpisywao si kino. Tak byo na przykad w nurcie polskiego kina moralnego
niepokoju (Wajda, Zanussi, Kielowski). Kino miao by komentarzem do
rzeczywistoci historycznej i wpywa na postawy moralne widzw,
ksztatowa ich poczucie patriotyzmu oraz odpowiedzialnoci, demaskowa
nieuczciwo systemu (np. Czowiek z marmuru Andrzeja Wajdy).
Wiersz Czesawa Miosza ma charakter spoeczno-polityczny. Jego
konstrukcja sugeruje gotowo do podjcia dyskusji na temat znaczenia wadzy
i odpowiedzialnoci rzdzcych. Jest moralistyczn przestrog na temat
odpowiedzialnoci zwizanej z wadz (to jeden z Mioszowskich tematw;
w innym wierszu czytamy: Nie bd bezpieczny, poeta pamita). Funkcja
perswazyjna realizowana jest w formie pouczenia moralnego, przywoania
moliwoci polityka i jego odpowiedzialnoci.
4. Zakoczenie
Dziea sztuki mog spenia rne funkcje. Z tej rnorodnoci wynika
uniwersalizm sztuki. Jednak bez wzgldu na to, jaka funkcja w dziele dominuje,
zawsze musi ono spenia funkcj estetyczn. Bez tego nie jest dzieem sztuki.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Zadanie 1.6.
33
Teksty literackie
Co jest powinnoci artysty? Odpowiedz, odwoujc si do fragmentu manifestu

Stanisaw Przybyszewskiego Confiteor oraz innych tekstw kultury.
Stanisaw Przybyszewski
CONFITEOR1
Sztuka nie ma adnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem
absolutu duszy.
A poniewa jest absolutem, wic nie moe by ujt w adne karby, nie moe by na
usugach jakiejkolwiek idei, jest pani, prardem, z ktrego cae ycie si wyonio. []
Tak pojta sztuka staje si najwysz religi, a kapanem jej jest artysta. []
By on pierwszym prorokiem, ktry wszelk przyszo odsania, a tomaczy runy2
zapleniaej przeszoci, by magiem, co przenika najgbsze tajemnice, obejmowa tajne
zwizki wszechwiatw [], by wielkim mdrcem, ktry wiedzia najtajniejsze przyczyny
i tworzy nowe, nigdy nieprzeczuwane syntezy: artysta ten to ipse philosophus, daemon,
Deus et omnia3. []
Artysta stoi ponad yciem, ponad wiatem, jest Panem Panw, niekieznany adnym
prawem, nieograniczany adn si ludzk.
Jest on zarwno wity i czysty, czy odtwarza najwiksze zbrodnie, odkrywa
najwstrtniejsze brudy, gdy oczy w niebo wbija i wiato Boga przenika.
Bo nie zna on praw i ogranicze, jakie objawy duszy ludzkiej w to lub owo koryto
wpychaj, zna on tylko jedynie potg tych przejaww, rwnie siln w cnocie czy w zbrodni,
w rozpucie czy w skupieniu modlitwy. []
Artysta, ktry nagina si do wymaga poszczeglnego spoeczestwa, pochlebia mu,
podaje mu przeuty i lekki do strawienia obrok. []
Artysta, ktry pragnie poklasku, a skary si na mae uznanie tumu, stoi jeszcze
w przedsionku sztuki, nie czuje si jeszcze panem, ktry ask nie ebrze, tylko hojn rka je
na tum rzuca i nie pragnie podziki tej pragnie tylko plebejusz w duchu, tej pragn tylko
dorobkiewicze. Artysta, ktry si skary, e rozrzucajc skarby swego ducha, kala sw dusz
przez zetknicie si z tumem, przeszed wity prg, ale si myli. Czowiek nieuznajcy
adnych praw, stojcy ponad tumem, ponad wiatem, kala si nie moe.
Stanisaw Przybyszewski, Confiteor, [w:] Programy i dyskusje literackie okresu Modej Polski,
oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocaw 2000.
1
Confiteor ac. wyznaj, spowiadam si.

Runy tu w znaczeniu: pismo tajemne, pie o treci mitycznej.
3
Ipse philosophus, daemon, Deus et omnia ac. Sam filozof, demon, Bg i wszystko.
2
34
Zadanie 1.6.
4.3) dostrzega zrnicowanie postaw spoecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych,
etycznych, kulturowych i w ich kontekcie ksztatuje swoj tosamo (gimnazjum).
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] kultura )
Pojcia i terminy
sztuka
artysta
sztuka dla sztuki
manifest
W swojej wypowiedzi ucze powinien omwi zagadnienie powinnoci artysty. Tak

wypowied warto zacz od zdefiniowania pojcia powinno (zadanie, obowizek, cel
dziaania, misja). W wypowiedzi konieczne s ukierunkowane odwoania do przytoczonego
fragmentu Confiteor. Niezwykle wany jest trafny dobr co najmniej dwch tekstw kultury
ilustrujcych omawiane zagadnienie. Mog one by zgodne lub nie z punktem widzenia
zaprezentowanym w tekcie S. Przybyszewskiego.
Zadanie 1.6.
Wstp
szczeglna rola artysty w kulturze jako kogo wyrniajcego si
Confiteor manifest artystyczny Stanisawa Przybyszewskiego
Teza
Powinnoci artysty jest tworzenie sztuki wolnej od zobowiza.
Argumentacja
1. Confiteor Stanisawa Przybyszewskiego
artysta jako przedstawiciel elity spoecznej i duchowy arystokrata oraz
kapan powinien suy prawdziwej sztuce, niemajcej nic wsplnego
z zaspokojeniem potrzeb mas
artysta to kto szczeglny (by wielkim mdrcem, ktry wiedzia
najtajniejsze przyczyny i tworzy nowe, nigdy nie przeczuwane syntezy),
wybrany (kapan religii zwanej sztuk)
obdarzony absolutn wolnoci powinien korzysta z cakowitej swobody
twrczej
nie powinno mu zalee na przypodobaniu si tumom, schlebianiu gustom
innych, poniewa z reguy prowadzi to do rezygnacji z wysokich walorw
artystycznych dzie i istoty sztuki, a sztuka jest celem sama w sobie.
Prawdziwy artysta powinien tworzy w duchu wolnoci.
2. Evviva larte Kazimierza Przerwy-Tetmajera
artysta to kto wybrany (natchniony) przez Boga, lepszy od zjadaczy
chleba (filistrw), jego powinnoci jest goszenie pochway sztuki
jego cel (tak samo jak innych twrcw) to dbao o niemierteln saw
(laury)
nawet cierpic gd, artysta powinien pozosta wierny ideaom i suy
sztuce najwyszej lub wrcz jedynej wartoci.
Artysta to kto szczeglny, jego znaczenie w kulturze wyznacza stopie jego
zaangaowania w sztuk.
3. Amadeusz w re. Miloa Formana
losem genialnego kompozytora powinno by tworzenie muzyki, a nie
borykanie si z codziennoci
artyci nie powinni by zaleni finansowo od niewraliwych na sztuk
ludzi
najwaniejszym i podstawowym obowizkiem twrcy powinno by
korzystanie z cakowitej swobody twrczej.
Artysta, by tworzy, musi by zupenie wolny od jakichkolwiek wpyww
zewntrznych.
Podsumowanie
W rnych tekstach kultury znajdziemy portrety artystw oddanych przede
wszystkim sztuce, ktrej tworzenie uwaali za swoj najwiksz powinno.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
35
36
Zadanie 1.6.
Wstp
Problem szczeglnych zada stawianych przez spoeczestwo artycie przewija si
przez ca kultur od staroytnoci do dzi.
Teza
Powinnoci artysty powinno by tworzenie sztuki zaangaowanej w sprawy
spoeczne.
Rozwinicie
1. Satyry Ignacego Krasickiego wyrazem troski owieceniowego twrcy
o nard i pastwo:
wybr gatunku (satyra jej elementy dydaktyczne)
pitnowanie wad i niewaciwych postaw szlachty (naduywania alkoholu
i skonnoci do bjek Pijastwo, kosmopolityzmu ona modna, zego
wychowania i upadku obyczajw wiat zepsuty)
pokazywanie wzorw postpowania Do krla, ktre mimo i wyszydzane
i krytykowane, majce wielu oponentw, otwieraj moliwo reformy
pastwa (take mentalnoci obywateli).
2. Mendel Gdaski Marii Konopnickiej apelem o tolerancj:
zaangaowanie pisarki w sprawy spoeczne (nowela literack odpowiedzi
na apel Elizy Orzeszkowej o publikacje przeciwstawiajce si
antysemityzmowi)
portret bohatera starego yda, byego powstaca 1863 roku, ktry by
zwizany z miastem i cieszy si szacunkiem ssiadw, przeciwstawiony
obrazowi prymitywnego tumu.
3. Confiteor Stanisawa Przybyszewskiego jako polemika z tradycj sztuki
zaangaowanej:
wpyw filozofii Fryderyka Nietzschego na pogldy Przybyszewskiego
koncepcja artysty jako nadczowieka nalecego do wyszych dziesiciu
tysicy i jednostki istniejcej poza dobrem i zem
artysta ma prawo do korzystania ze swobody twrczej, ktra nie jest
ograniczana adnymi obowizkami spoecznymi
twrca powinien dba o walory artystyczne dzie, a nie o przychylno
ludzi odbiorcw sztuki
artyci maj za zadanie tworzy sztuk niesuc celom
pozaartystycznym.
Podsumowanie
Prawdziwy artysta moe stawia przed sob rne cele: suenia wycznie sztuce
lub edukacji czy reedukacji spoeczestwa (wychowania) poprzez skanianie
swoimi dzieami odbiorcw do refleksji i zmiany postawy.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Zadanie 1.7.
37
Teksty literackie
Czy sztuka moe uczyni twrc niemiertelnym? Omw zagadnienie, odwoujc si do

przytoczonej pieni Jana Kochanowskiego i do wybranych tekstw kultury.
Jan Kochanowski
PIE XXIV (KSIGI WTRE)
Niezwykym i nie leda pirem opatrzony
Polec precz, poeta, ze dwojej zoony
Natury: ani ja ju przebywa na ziemi
Wicej bd; a witszy nad zazdro, ludnemi
Miasty wzgardz. On, w rwnym szczciu urodzony,
On ja, jako mi zowiesz, wielce ulubiony
Mj Myszkowski1, nie umr ani mi czarnymi
Styks niewesoa zamknie odnogami swymi.
Ju mi skra chropawa padnie2 na goleni,
Ju mi w ptaka biaego wierzch si gowy mieni;
Po palcach wszdy nowe pirka si puszczaj,
A z ramion seniste skrzyda wyrastaj.
Teraze, nad Ikara prdszy przewanego3,
Puste brzegi nawiedz Bosfora hucznego
I Syrty Cyrynejskie4, Muzom powicony
Ptak, i pola zabiege5 za zimne Tryjony6.
O mnie Moskwa i bd wiedzie Tatarowie,
I rznego mieszkacy wiata Anglikowie;
Mnie Niemiec i waleczny Hiszpan, mnie poznaj,
Ktrzy gboki strumie Tybrowy pijaj.
Niech przy prznym7 pogrzebie adne narzekanie,
aden lament nie bdzie ani uskaranie:
wiec i dzwonw zaniechaj, i mar drogo sanych,
I gosem aobliwym otarzw8 spiewanych!
Jan Kochanowski, Pieni,
oprac. L. Szczerbicka-lk, Wrocaw 2008.
Piotr Myszkowski biskup pocki, nastpnie krakowski, sekretarz krlewski, przyjaciel i mecenas Jana
Kochanowskiego.
2
Padnie pokrywa.
3
Przewany (staropolskie) odwany.
4
Syrty Cyrynejskie zatoki w Afryce Pnocnej.
5
Zabiegy odlegy.
6
Tryjony okrelenie ziem na pnocy.
7
Przny (staropolskie) zbyteczny.
8
otarz (staropolskie) psaterz, psalm.
1
38
Zadanie 1.7.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania wiata przedstawionego [...]
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] kultura)
Pojcia i terminy
exegi monumentum
non omnis moriar
sztuka
wieczno
niemiertelno
artyzm
Wypowied moe dotyczy oglnej kwestii niemiertelnoci artystw, ktrzy poprzez swoj
twrczo mog liczy na wieczn saw, bd sposobw, za pomoc ktrych sztuka moe
uczyni twrc niemiertelnym. Ucze powinien odwoa si do przytoczonej pieni i na
podstawie ustale analitycznych odnoszcych si do treci i formy utworu przedstawi
pogldy Kochanowskiego na omawiany temat. Przywoane przez ucznia teksty kultury (co
najmniej dwa) mog stanowi potwierdzenie sw czarnoleskiego poety lub mie wobec nich
charakter polemiczny.
Zadanie 1.7.
Wstp
Twrcy podejmuj temat nieprzemijajcej sawy. Jako jeden z pierwszych uczyni
to Horacy. W jednej z pieni (Exegi monumentum) stwierdza, e sw twrczoci
postawi sobie i swemu dzieu pomnik trwalszy ni ze spiu. Std jego wniosek:
Non omnis moriar Nie wszystek umr, bd y w swoim dziele.
Wywd
W swym utworze Kochanowski powtrzy gwne idee rzymskiego poprzednika.
Poeta w duchu horacjaskim wyraa pewno, e nie umrze cay, bo sztuka jest
wieczna, dzieo nie jest miertelne, tak jak miertelny jest czowiek. Nie chce,
aby po nim pakano, poniewa mier nie bdzie dla niego kocem ycia zacznie
y poprzez sw twrczo.
Tradycj pisania o wiecznym trwaniu w twrczoci podejmuje Juliusz Sowacki
w wierszu Testament mj. Poeta jest przekonany, e jego imi bdzie trwa przez
pokolenia z powodu doniosoci dzie, jakie po nim pozostan.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Utworem wspczesnym podejmujcym motyw niemiertelnej sawy jest wiersz Odwoanie do

Nagrobek Wisawy Szymborskiej. Poetka traktuje te kwesti w sposb artobliwy, wybranego
kierujc do czytelnika anonimowego przechodnia niepozbawiony dystansu tekstu kultury.
apel o zachowanie pamici o poecie.
Podsumowanie
Twrcw uniemiertelniaj ich dziea. To dziki nim nieustannie trwaj
w wiadomoci potomnych.
39
40
Zadanie 1.7.
Czowiek chciaby w jaki sposb przetrwa w pamici przyszych pokole. Ludzie
s wiadomi nieuchronnoci mierci, dlatego robi co, co sprawia, e jaka czstka
pozostanie po nich na ziemi. Artyci s wiadomi, e pozostawi po sobie co
wicej.
Teza
Literatura i sztuka zapewniaj twrcom niemiertelno.
Argumentacja
Na podstawie wiersza Jana Kochanowskiego:
pie Jana Kochanowskiego jest przykadem utworu autotematycznego,
w ktrym poeta utrwala swj wizerunek dla potomnych. Jest przekonany o swej
wielkoci i przyszej niemiertelnej sawie
gdy poeta pisze o sobie, to dokonuje zabiegw autokreacyjnych
ukazuje siebie jako ptaka w locie. Chce przez to obrazowo pokaza, e potrafi
si wznie ponad niskie uczucia zazdroci, ktre towarzysz ludziom, gdy
stykaj si z wybitnymi jednostkami (ani ja ju przebywa na ziemi / Wicej
bd; a witszy nad zazdro, ludnemi / Miasty wzgardz)
poeta pisze o sobie, poniewa jest wiadomy swej wielkoci.
Cyprian Norwid Fortepian Szopena muzyka bdzie przywoywaa pami
o artycie (obraz zlewajcej si w jedno rki i klawiatury)
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Wtki autobiograficzne w twrczoci poetw wspczesnych (Miron Biaoszewski, Odwoanie do

Stanisaw Baraczak, Czesaw Miosz).
wybranego
tekstu kultury.
Literatura dokumentu osobistego, jako element kreowania niemiertelnej sawy Odwoanie do
(np. dzienniki eromskiego, Nakowskiej, Gombrowicza).
wybranego
tekstu kultury.
Zakoczenie
Sztuka i jej oddziaywanie byy tematem utworw niezalenie od czasw,
w ktrych zostay stworzone. Utrwalanie wizerunku dla potomnych, wystawianie
poetyckiego pomnika, to wany element twrczoci wielu artystw.
Zadanie 1.8.
41
Teksty literackie
Krytyka wad Polakw jako temat tekstw kultury. Omw zagadnienie na podstawie
podanego fragmentu Wesela Stanisawa Wyspiaskiego, caego utworu oraz innego
tekstu kultury.
Stanisaw Wyspiaski
WESELE
JASIEK
Aha; prawda, ywy Bg,
przecie miaem trbi w rg;
kaz ta, za ta, cyli zgino,
cyli mi sie ka odwino
kajsim zaby zoty rg,
osta mi sie ino sznur.
Z izby gbnej, od chwili, wszed by, w tropy za Jakiem, koyszcy si somiany Chocho.
Scena 35.
CHOCHO
Jak ci spada czapka z pir.
JASIEK
Tom sie chylo po te copke,
to mi moe sie odwino.
CHOCHO
Miae, chopie, zoty rg,
miae, chopie, czapk z pir:
czapk ze ba wicher zmit.
JASIEK
Bez tom wieche z pawich pir.
CHOCHO
Osta ci sie ino sznur.
JASIEK
Najd ka gdzie przy figurze.
CHOCHO
Pod figur ktosik sta.
JASIEK
Strasy u rozstajnych drg
cy to pio, cy nie pio kur?
Stanisaw Wyspiaski, Wesele, oprac. J. Nowakowski, Wrocaw 1984.
42
Zadanie 1.8.
Pojcia i terminy
wady narodowe
dramat
symbolizm
relatywizm
etyka
Zdajcy powinien zauway, e wadami wyeksponowanymi w zaczonym fragmencie

Wesela s lekkomylno i prno (uosobione przez Jaka). W swojej wypowiedzi
powinien odwoa si rwnie do caego dramatu Wyspiaskiego i wskaza kilka
krytykowanych w nim narodowych wad: awanturnictwo, oportunizm, niezdolno do czynu,
pijastwo, irracjonalizm polityczny. Konieczne jest take podanie przykadu krytyki takich
wad w innym tekcie kultury literackim lub nieliterackim.
Zadanie 1.8.
43
Teza
Wedug niektrych tekstw kultury lekkomylno i prno s gwnymi
wadami Polakw.
Plan wypowiedzi
1. Wesele jako dramat o wadach narodowych Polakw zobrazowanych
w poszczeglnych postaciach dramatu (np. Poeta oderwanie
od rzeczywistoci, Nos pijastwo, Gospodarz irracjonalizm polityczny,
Dziennikarz oportunizm, Czepiec awanturnictwo).
2. Symboliczne znaczenie czapki z pawimi pirami (pawie pira jako symbol
prnej strojnoci, zbdnych ozdb; czapka to symbol sprawy narodowej,
krakuska jest czapk, w ktrej przedstawiany by Kociuszko).
3. Jasiek jako przykad braku powanego traktowania wiata zwizany
z modoci, ale i niedowiadczeniem.
4. Wybr Jaka na posaca to wybr zy: wane sprawy naley powierza
ludziom odpowiedzialnym.
5. Paradoksalno sytuacji: osob najbardziej zaangaowan czynnie w spraw
narodow jest prny Jasiek.
6. Jasiek symbol spoeczestwa, ktre nie szuka zotego rogu (pobudek do
odzyskania niepodlegoci) ale zadowala si pawimi pirami (pozorami
wolnoci).
7. Konstatacja Jaka: bez te wieche z pawich pir. Sytuacja krytyczna prowadzi
do refleksji.
Stefan eromski, Przedwionie wielo nierealnych koncepcji (Baryka,
Gajowiec, Lulek), ktre nie wchodz w dialog ze sob, ale wzajemnie si znosz.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu i caego
utworu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Kazik Staszewski, Jeszcze Polska wspczesne oskarenie politykw Odwoanie do

o kunktatorstwo i przedkadanie wasnych interesw nad interesy kraju.
wybranego
tekstu kultury.
Podsumowanie.
Literatura i kultura polska jako jeden ze swoich obowizkw przyja rozliczanie
si z wadami narodowymi. Przytoczone przykady pokazuj wady typowe, ktrych
katalog jest znacznie wikszy.
44
Zadanie 1.8.
Teza
Krytyka wad Polakw zawarta w tekstach kultury jest zawsze subiektywnym
opowiedzeniem si po stronie zespou jakich wartoci.
Rozwinicie
Wesele Stanisawa Wyspiaskiego:
pytanie o zasadno i moliwo wywoania powstania zbrojnego (czy Polacy
s do niego przygotowani i czy taka walka jest sama w sobie sensowna?)
czy wszystko w historii zaley od kalkulacji politycznych (wpyw czynnikw
metafizycznych: Chochoa, kogo, kto sta na rozstaju drg)?
krytyka odejcia od wartoci narodowych na rzecz estetyzmu (zamiana zotego
rogu na pawie pira)
jaki wpyw ma jednostka na dzieje narodu? brak odpowiedzialnego
przywdztwa, powierzanie wanych zada osobom lekkomylnym
Jasiek jako przedstawiciel lekkomylnego traktowania spraw istotnych.
Pijastwo Ignacego Krasickiego:
satyra przedstawiajca dwie postawy: moralizatorsk sprzeciwiajc si piciu
alkoholu i odwoujc si do tradycyjnej polskiej gocinnoci
prno zabiegw moralizatorskich wywouj skutek odwrotny (Gdzie
idziesz? Napij si wdki)
krytyka sarmackiej fanfaronady i zego obyczaju, ktry jest przyczyn upadku
Rzeczypospolitej
prba wskazania na nieskuteczno postaw skrajnych
satyra Krasickiego jako krytyka obu wad polskich: przemdrzaych recept na
kad sytuacj, nieznonego moralizatorstwa oraz pijastwa, jako cechy
prowadzcej do destrukcji.
Pan Tadeusz Adama Mickiewicza:
Krelc literacki portret szlachty, Mickiewicz pitnuje niektre jej wady, takie jak
ktliwo, brawura, brak rozsdku, pytko intelektualna. Krytyka ta prowadzona
jest jednak z przymrueniem oka autor z jednej strony przedstawia bezprawny
zajazd na Soplicw, z drugiej z sentymentem ukazuje barwno szlachty
zaciankowej, docenia jej odwag i zdolno do czynu.
Zakoczenie
Mwienie o wadach jest kwesti relatywn, gdy zawsze wie si z przyjciem
jakiego pogldu pozwalajcego te wady osdza. To, co dla jednych grup
spoecznych jest wad, dla innych moe si okaza czym neutralnym, albo wrcz
zalet (wyjtek stanowi tu pijastwo, ktre winno by ocenione jednoznacznie
negatywnie). Zadaniem odbiorcy dziea sztuki jest umiejtno obiektywizacji,
docierania do prawd odwiecznych, do niezmiennych wartoci.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu i caego
utworu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.9.
45
Teksty literackie
Czy sztuka powinna naladowa, czy te kreowa rzeczywisto? Rozwa zagadnienie,

odwoujc si do przytoczonej bajki Ignacego Krasickiego i do wybranych tekstw
kultury.
Ignacy Krasicki
MALARZE
Dwaj portretw malarze synli przed laty:
Piotr dobry, a ubogi, Jan zy, a bogaty.
Piotr malowa wybornie, a gd go uciska,
Jan mao i le robi, wicej jednak zyska.
Dlaczego los tak rny mieli ci malarze?
Piotr malowa podobnie, Jan pikniejsze twarze.
Ignacy Krasicki, Bajki, oprac. J. Sokolski, Wrocaw 1989.
46
Zadanie 1.9.
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartoci [] uniwersalne
Pojcia i terminy
naladownictwo
mimesis
sztuka mimetyczna
kreacjonizm
bajka
literatura dydaktyczna
Zadaniem ucznia jest okrelenie, ktra ze wskazanych powinnoci sztuki jest bardziej istotna,
albo zajcie stanowiska ambiwalentnego. W tym celu moe krtko omwi kad z funkcji,
a nastpnie odnie si do przytoczonej bajki Krasickiego oraz do co najmniej dwch tekstw
kultury ilustrujcych omawiane zagadnienie.
Zadanie 1.9.
Wstp
Przywilejem artysty jest swoboda twrczej ekspresji, zatem w ogle nie naley
mwi o tym, jakie s obowizki sztuki. Moe ona zarwno naladowa
rzeczywistoci, jak i j swobodnie kreowa.
Rozwinicie
Realizm bajki Malarze Ignacego Krasickiego:
ponadczasowa tematyka utworu artysta a oczekiwania odbiorcy
specyficzna sytuacja dwch malarzy obaj tworz portrety
trafne spostrzeenie dotyczce ludzkiej natury, zawarte w epigramatycznej
formie: ludzie s prni, dlatego lubi by upikszani
malarz o imieniu Jan w wynikajcy z pragmatyzmu yciowego sposb pojmuje
kreacyjn rol swojej sztuki dodaje urody portretowanym postaciom i dziki
temu radzi sobie bardzo dobrze finansowo (ma duo zamwie)
drugi malarz, Piotr, jest bardzo rzetelny w odtwarzaniu wizerunkw robi to
realistycznie i z tego powodu ponosi finansow klsk (ludzie nie chc oglda
swojego prawdziwego oblicza).
Prawda i kreacja w sztuce portretowej Witkacego:
Witkacy w regulaminie swojej Firmy Portretowej podzieli oferowane klientom
portrety na rne typy, poczwszy od najbardziej wylizanego upikszonego
(jak u malarza Jana z bajki Krasickiego) do zupenie nowatorskiego i w efekcie
trudnego do przewidzenia i czstokro nieatwego w odbiorze
w pierwszej formule, ktr mona okreli jako zblion do realizmu, artysta
malowa najczciej portrety kobiet (na ich yczenie), cho mieci si w niej
rwnie znany portret Jarosawa Iwaszkiewicza
w formule eksperymentalnej, niezwykle ekspresyjnej i nierzadko groteskowej
malowa Witkacy mczyzn (take na ich yczenie) i niemal zawsze
autoportrety, ujmujce jego skomplikowan osobowo.
Kreacja na wzr wiata rzeczywistego trylogia J.R.R. Tolkiena:
Tolkienowski wiat jest wiatem baniowym, charakterystycznym
dla fantastyki zamieszkuj go postaci niespotykane w codziennym yciu
caa struktura stworzona przez Tolkiena jest wzorowana na wiecie
rzeczywistym. wiat fantastyczny otrzymuje atrybuty wiata realnego: jzyk,
mitologi, topografi, system spoeczny i wiat wartoci
artysta, kreujc, jednoczenie naladuje ten element odnosi si zwaszcza do
elementw etycznych, ideowych, postaw i wartoci wpisanych w tekst. To, co
nierzeczywiste ma tumaczy to, co dostpne poznaniu powszechnemu.
Podsumowanie.
Sztuka kreuje wasn rzeczywisto. Zwyczajne naladownictwo (np. natury)
trudno nazwa sztuk, to co najwyej zwyke rzemioso. Jednak sztuka realistyczna
moe by najwyszej prby, jeli w dziele artysta przekaza jak czstk wasnej
wraliwoci.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
47
48
Zadanie 1.9.
Wstp
W staroytnoci narodzia si koncepcja sztuk mimetycznych naladujcych
rzeczywisto (Poetyka Arystotelesa). Podstawowym celem sztuki byo tworzenie
przedstawie, ktre naladuj i uzupeniaj przyrod o to, czego nie moe ona sama
wytworzy.
Rozwinicie
Ilustracja yciowej prawdy w bajce Malarze Ignacego Krasickiego:
utwr zawiera miniaturowe portrety artystw, ktrzy rnie podchodz
do swojej pracy, zupenie inaczej rozumiejc jej sens i stojce przed nimi
zadania
Jan dostarcza klientom upikszone wizerunki i zaspokaja w ten sposb ich
wewntrzne potrzeby, jednoczenie zapewniajc sobie wysokie dochody
Piotr dba przede wszystkim o prawdziwo portretw, a w konsekwencji ma
mao klientw i przymiera godem
wskazanie odautorskie jest jednoznaczne: prawda jest w yciu najwaniejsza.
Realizm (naladowanie rzeczywistoci) w Ojcu Goriot Honoriusza Balzaka:
opis motywacji postpowania ludzi, dostarcza informacji na temat stosunkw
rodzinnych, charakteryzuje postaci w aspekcie materialnym
sposb uchwycenia prawdy o rzeczywistoci (poprzez zastosowanie konwencji
realistycznej) wspomaga proces rozumienia ludzi i mechanizmw rzdzcych
wiatem.
Prawdziwo obrazu Trumna chopska Aleksandra Gierymskiego:
temat zaczerpnity z ycia wsi utrwalona na obrazie scena przedstawia
ubogich ludzi, ktrym umar kto bliski
odtworzenie przez malarza kadego szczegu utrwalanej sytuacji i wizerunku
ludzi
tragizm wobec mierci
autor obrazu jednoczenie i odtwarza scen rodzajow i kreuje poprzez ukad
postaci i rekwizyty (trumna) atmosfer odbioru dziea, nastrj.
Zakoczenie
Rol sztuki, jej powinnoci, a zarazem miar wielkoci dokona artystycznych jest
pokazywanie prawdy o ludziach i yciu, a w konsekwencji skonienie odbiorcy do
gbszego namysu o charakterze egzystencjalnym.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.10.
49
Teksty literackie
Czy szlachetne intencje mog usprawiedliwi nieetyczne postpowanie? Rozwa

problem, odwoujc si do podanego fragmentu Dziadw czci III Adama Mickiewicza,
caego utworu oraz innego tekstu kultury.
Adam Mickiewicz
DZIADY CZ. III
KONRAD
(piewa)
Pie ma bya ju w grobie, ju chodna,
Krew poczua spod ziemi wyglda
I jak upir powstaje krwi godna:
I krwi da, krwi da, krwi da.
Tak! zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choby mimo Boga!
(Chr powtarza)
I Pie mwi: ja pjd wieczorem,
Naprzd braci rodakw gry musz,
Komu tylko zapuszcz ky w dusz,
Ten jak ja musi zosta upiorem.
Tak? zemsta, zemsta, etc. etc.
Potem pjdziem, krew wroga wypijem,
Ciao jego rozrbiem toporem:
Rce, nogi gwodziami przybijem,
By nie powsta i nie by upiorem.
Z dusz jego do pieka i musim,
Wszyscy razem na duszy usidziem,
Pki z niej niemiertelno wydusim,
Pki ona czu bdzie, gry bdziem.
Tak! zemsta, zemsta, etc. etc.
Adam Mickiewicz, Dziea, wydanie rocznicowe, t. 3: Dramaty,
oprac. Z. Stefanowska, Warszawa 1995.
50
Zadanie 1.10.
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartoci narodowe
i uniwersalne
Pojcia i terminy
dramat romantyczny
etyka
tyrteizm
zemsta
Na podstawie zaczonego do polecenia fragmentu Dziadw czci III, caego dramatu oraz
dowolnie wybranego tekstu kultury (literackiego bd nieliterackiego) ucze powinien
rozway kwesti ewentualnej dopuszczalnoci za czynionego w imi dobra.
Zadanie 1.10.
Teza: Cel nie moe uwica rodkw.

Argumentacja.
1. Konrad ma szlachetne intencje chce wyzwolenia Polski spod wadzy caratu.
Jednak przyjta przez niego postawa prowadzi do powanych kopotw natury
moralnej i wiatopogldowej. Zo, ktre wyraa wprost w Pieni zemsty,
potguj si i urasta w Wielkiej Improwizacji do rangi blunierstwa. Zaoona
przeze droga do wyzwolenia jest drog donikd.
2. Dobra nie wolno czyni kosztem drugiego czowieka. W Dziadw czci III
propagowana jest postawa powicenia, czyli ofiarowania jakiego dobra dla
wikszego dobra. Przykadem takiego dziaania jest Ksidz Piotr w walce
o dusz Konrada ryzykuje wasnym yciem.
3. Dobr drog obiera take Pani Rollisonowa, posta pena rozpaczy i pokory,
ktra prosi bezdusznego Senatora o ask dla jej syna jednak nie zorzeczy
i nie przeklina.
4. Senator przykad osoby, ktra dla osignicia wasnego (z jego punktu
widzenia dobrego) celu, jakim jest spokj w imperium carskim, uywa
rodkw niegodziwych, skazujc na wygnanie i tuaczk nawet mae dzieci.
Ewangelia. W przypowieci Jezus mwi, e ze drzewo nie moe wydawa dobrych
owocw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Bolesaw Prus Omyka. Egzekucja wykonana na rzekomym zdrajcy, dziaanie Odwoanie do

podjte w imi dobra narodowego i z takimi hasami na ustach, w rezultacie okazuje wybranego
si tragicznym bdem (nazwanym ironicznie, by zminimalizowa win moraln, tekstu kultury.
omyk), opartym na celu podwjnym i kamstwu dla zyskania opinii bohatera.
Podsumowanie.
aden czyn czowieka nie moe narusza dobra ani wolnoci drugiego czowieka.
Nie istnieje taki cel, ktry uzasadniaby podjcie niegodnych rodkw. Jeeli cel
jest dobry sam w sobie, to jego osignicie implikuje stosowanie rodkw dobrych
i godziwych.
51
52
Zadanie 1.10.
Teza
S sytuacje yciowe, ktre pozwalaj na podjcie dziaa niezgodnych
z obowizujcym systemem moralnym.
Rozwinicie
1. Konrad, jako wieszcz, widzi wicej i wicej rozumie od przecitnego
czowieka.
2. Jego postpowanie jest postpowaniem na miar Prometeusza, ktry popeni
czyn niemoralny wykrad bogom ogie dla wikszego szczcia ludzkoci.
3. Konrad ma potne oko, ktre czyni go istot niemal bosk, dlatego to on
decyduje o kategoriach dobra i za.
4. W Pieni zemsty pojawiaj si sowa: Z Bogiem i choby mimo Boga, ktre
mwi o nieliczeniu si z jakimkolwiek wyszym autorytetem, do czego
uprawnia, w mniemaniu bohatera, status artysty walczcego za nard.
5. Konrad dopuszcza walk godziwymi i niegodziwymi sposobami dla ocalenia
narodu (By nie powsta i nie by upiorem).
Niccolo Machiavelli Ksi. Obraz wadcy dcego do celu wszelkimi rodkami,
majcego jako gwny priorytet dziaania pragmatyzm.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod dziaanie podstpne dla poytku ojczyzny, Odwoanie do
oszustwo jest usprawiedliwione dobrem wyszym (Mickiewicz daje w Konradzie wybranego
Wallenrodzie motto z Machiavellego).
tekstu kultury.
Legenda o Robin Hoodzie, Janosiku dziaanie ze (kradzie, odbieranie majtku Odwoanie do
bogatym, napady i rozboje) daj dobre efekty.
wybranego
tekstu kultury
Tadeusz Borowski Opowiadania owicimskie dziaania w celu ocalenia Odwoanie do
wasnego ycia usprawiedliwiaj nieetyczno (skrajn) rodkw (wsppraca wybranego
z personelem obozowym etc.)
tekstu kultury.
Zakoczenie
Nie kade postpowanie jest atwe w ocenie moralnej. Problemem jest znalezienie
waciwego punktu odniesienia dla podejmowanych uczynkw. Pytanie
podstawowe, jakie mona sobie postawi, to takie, czy istnienie mniejsze zo i czy
s takie czyny, ktre w kadej okolicznoci s bezwzgldnie ze. Etyka
(chrzecijaska, czy jakakolwiek inna) mwi, e nigdy nie wolno tolerowa nawet
najmniejszego za, nawet w imi dobra. Problem wydaje si nierozstrzygalny bez
przyjcia zaoe wstpnych (ideowych, wiatopogldowych).
Zadanie 1.11.
53
Teksty literackie
W jaki sposb w tekstach kultury przedstawiane bywa dziecistwo? Omw

zagadnienie, odwoujc si do podanego wiersza oraz innych tekstw kultury.
Leopold Staff
DZIECISTWO
Poezja starych studni, zepsutych zegarw,
Strychu i niemych skrzypiec pknitych bez grajka,
Zka ksiga, gdzie uscha niezapominajka
Drzemie byy dziecistwu memu lasem czarw...
Zbieraem zardzewiae, stare klucze... Bajka
Szeptaa mi, e klucz jest dziwnym darem darw,
e otworzy mi zamki skryte w tajny parw,
Gdzie wejd blady ksi z obrazu Van Dycka1.
Motyle-m potem zbiera, magicznej latarki
Cuda wywoywaem na ciennej tapecie
I gromadziem dugi czas pocztowe marki...
Bo byo to jak podr szalona po wiecie,
Pene przygd odjazdy w wszystkie wiata czcie...
Sen sodki, niedorzeczny, jak szczcie... jak szczcie...
[1905]
Leopold Staff, Dziecistwo, [w:] tene, Wybr poezji, wyb. T. Jastrun, Wrocaw 1970.
Antoon Van Dyck pnobarokowy malarz flamandzki; ksi z jego ptna to James Stuart (16121655),
szkocki arystokrata.
1
54
Zadanie 1.11.
1.2) okrela problematyk utworu;
3.3) porwnuje funkcjonowanie tych samych motyww w rnych utworach literackich.
i uniwersalne
Pojcia i terminy
dziecistwo
arkadia
idealizacja
magia
mit
Zdajcy powinien w ukierunkowany sposb zinterpretowa wiersz Staffa oraz dodatkowo,

na podstawie co najmniej dwch wybranych przez siebie tekstw kultury, zilustrowa
zagadnienie sposobu ukazania w nich dziecistwa. Mog to by teksty literackie lub
nieliterackie (np. dziea plastyczne, filmy, spektakle teatralne).
Zadanie 1.11.
Okrelenie problemu.
Dziecistwo kojarzy si z beztrosk i zabaw. Jest to okres, w ktrym ciekawo
popycha dziecko do poznawania wiata, a zdziwienie jest kluczowym
dowiadczeniem. Przechowujemy w pamici jego subiektywny obraz, czsto
wyidealizowany, ograniczony do szczliwych chwil.
Teza.
Okres dziecistwa postrzegany jest przez artystw jako czas magiczny i szczliwy.
Argumentacja.
Na podstawie wiersza Leopolda Staffa:
Odwoanie do
obraz dziecistwa, w ktrym wiele pozornie zwyczajnych przedmiotw miao zaczonego
znaczenie magiczne klucz otwiera zamki tajemnic, a znaczki pocztowe tekstu.
przenosiy do egzotycznych miejsc (byy dziecistwu memu lasem czarw)
w dziecistwie bajki i opowieci staway si drogowskazami w fantastycznej
wdrwce (Bo byo to jak podr szalona po wiecie)
w tym czasie nie istniay bariery i ograniczenia ([klucz] otworzy mi zamki
skryte w tajny parw, / Gdzie wejd blady ksi z obrazu Van Dycka)
poeta w odniesieniu do dziecistwa odnosi si do motywu snu jest ono jak
sodki i niedorzeczny sen, sugerujc tym samym, e by to czas cudowny, ale
w konfrontacji z yciem dorosym zupenie nieracjonalny.
W Epilogu do Pana Tadeusza Adam Mickiewicz wspomina o kraju lat dziecinnych Odwoanie do
jako miejscu piknym, jak kwitnca ka, znajomym i bezpiecznym, bliski, wybranego
zamieszkaym przez matk, braci, krewnych, dobrych i uczciwych ssiadw (nie tekstu kultury.
byo w nim obcych i wrogw). Dziecistwo w Panu Tadeuszu to mit, raj utracony,
przeszy i nie do odzyskania.
W wierszu Polay si zy... Adam Mickiewicz okrela swoje dziecistwo jako Odwoanie do
sielskie, anielskie.
wybranego
tekstu kultury.
Powie Weiser Dawidek Pawa Huelle przedstawia wakacje grupki dzieci podczas Odwoanie do
upalnego lata. Akcja dzieje si w Gdasku w 1957 roku. Byyby one zwyke, gdyby wybranego
nie obecno wrd nich tajemniczego dwunastoletniego chopca pochodzenia tekstu kultury.
ydowskiego tytuowego Dawidka dziecka obdarzonego niezwykymi
zdolnociami, tajemniczymi mocami: potrafi lewitowa, hipnotyzowa zwierzta
(dzika pantera). Chopiec izoluje si od otoczenia, ale jednoczenie potrafi to
otoczenie zniewoli swymi zdolnociami przywdczymi oraz charyzm.
Podsumowanie.
Dziecistwo to dla twrcw stan szczliwy, pozornie bezpowrotnie utracony, ale
obecny stale we wspomnieniach. Wyobrania okresu dziecistwa bya czym
niepowtarzalnym i pozwalaa na oderwanie si od rzeczywistoci.
55
56
Zadanie 1.11.
Wstp
Dziecistwo to okres, ktry ksztatuje czowieka. To czas, ktry w zasadniczy
sposb rzutuje na jego emocje i warunkuje sposb radzenia sobie z nimi
w dorosym yciu. Artyci czsto opisuj ten okres, jest on rdem, z ktrego
czerpi inspiracje.
Rozwinicie
Na podstawie wiersza Staffa
Odwoanie do
1. Dziecistwo moment empirycznego poznawania rzeczywistoci (cienie na zaczonego
cianie).
tekstu.
2. Ciekawo wiata (zbieranie znaczkw pocztowych, kolekcjonowanie motyli)
jako podstawa rozwoju modego czowieka.
3. Dziecistwo jako okres poszukiwania prawdy o wiecie (metafora klucza
otwierajcego wszystkie zamki).
4. Poeta opowiada o przeyciach swego dziecistwa jak o czasie, ktry
uksztatowa go jako wraliwego czowieka i poet.
5. Dziecistwo jako punkt odniesienia w czasie, ktry pozwala zdefiniowa
szczcie.
Bolesaw Prus Omyka wydarzenia czasu powstania styczniowego, opowiadane Odwoanie do
wybranego
z perspektywy dziecka dowiadczajcego bezwzgldnoci historii.
tekstu kultury.
Film Bernardo Bertolucciego Ukryte pragnienia podr w stron dziecistwa, Odwoanie do
w poszukiwaniu matki jako warunek zrozumienia rozpoczynajcej si dorosoci. wybranego
tekstu kultury.
Zakoczenie
Dziecistwo jest przez twrcw przedstawiane jako okres, ktry wpywa
w zasadniczy sposb na dalsze ycie. To od niego zaley, jakie wartoci bd miay
znaczenie w przyszoci. Jest czasem ksztatowania przyszoci, ale te
jednoczenie okresem, ktry pozwala zrozumie motywacje i genez sposobw
dziaania dorosych.
Zadanie 1.12.
57
Teksty literackie
Rne obrazy ojczyzny w kulturze. Omw zagadnienie, odwoujc si do wiersza Moja

piosnka II Cypriana Norwida oraz innych tekstw kultury.
Cyprian Norwid
MOJA PIOSNKA II
Do kraju tego, gdzie kruszyn chleba
Podnosz z ziemi przez uszanowanie
Dla d a r w Nieba....
Tskno mi, Panie...
Do kraju tego, gdzie win jest du
Popsowa gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim su...
Tskno mi, Panie...
Do kraju tego, gdzie pierwsze ukony
S jak odwieczne Chrystusa wyznanie:
B d p o c h w a l o n y !
Tskno mi, Panie...
Tskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Ktrej ju nie wiem, gdzie ley mieszkanie,
Rwnie niewinnej...
Tskno mi, Panie...
Do bez-tsknoty i do bez-mylenia,
Do tych, co maj t a k z a t a k n i e z a n i e
Bez wiato-cienia...
Tskno mi, Panie...
Tskno mi owdzie, gdzie kt o mnie stoi?
I tak by musi, cho si tak nie stanie
Przyjani mojj!...
Tskno mi, Panie...
[1854]
Cyprian Norwid, Wiersze wybrane, wyb. M. Inglot, Wrocaw 1991.
58
Zadanie 1.12.
3.3) porwnuje funkcjonowanie tych samych motyww w rnych utworach literackich.
i uniwersalne
Pojcia i terminy
idealizacja
nostalgia
tradycja
Zdajcy powinien w ukierunkowany sposb zinterpretowa wiersz Norwida oraz przedstawi

co najmniej dwa inne teksty kultury, w ktrych obecny jest obraz ojczyzny (nie musi to by
Polska). Mog to by teksty literackie bd nieliterackie (np. dzieo plastyczne, film, spektakl
teatralny). Przy wyborze tekstw trzeba pamita, e polecenie wymaga przedstawienia
rnych obrazw ojczyzny.
Zadanie 1.12.
Dla artystw ojczyzna zazwyczaj ma szczeglne znaczenie i jest tematem czsto
przez nich podejmowanym, niezalenie od czasw, w jakich tworzyli. Wszystkie
przedstawione w nastpnej czci utwory literackie powstay na wychodstwie,
co jest powodem specyficznego spojrzenia na kraj ojczysty.
Postawienie tezy.
Polska bywa przedstawiana w tekstach kultury sposb wyidealizowany.
Argumentacja.
Z wiersza Norwida:
utrzymanie wypowiedzi na temat ojczyzny w tonie modlitewnym
Polska to kraj utkany z marzenia, idea
obraz mieszkacw Polski jako tych, ktrzy z szacunkiem podchodz do Boga
i Jego darw (kruszyn chleba / Podnosz z ziemi przez uszanowanie)
szanuj przyrod i zwizane z ni obyczaje (gdzie win jest du/ Popsowa
gniazdo na gruszy bocianie, / Bo wszystkim su...)
yj zgodnie z chrzecijaskimi wartociami (tutaj pierwsze ukony/ S - jak
odwieczne Chrystusa wyznanie: / Bd pochwalony!, maj tak za tak nie
za nie).
Z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
idealizacja Soplicowa: niezmienno obyczajw; podporzdkowanie ycia
wartociom (patriotyzm, tradycja), wzorowy gospodarz (Sdzia, ktry troszczy
si o swj dobytek), gocinno; obraz zbiorowoci, ktra mimo wad jednoczy
si w sytuacji zagroenia
idealizacja historii: wojska Napoleona przybywaj na Litw wiosn,
symbolicznie, kiedy cay wiat budzi si do ycia (w rzeczywistoci
nadcigny jesieni); nadziej na wolno
baniowe, symboliczne zakoczenie poematu: wocianie dostaj wolno od
Tadeusza; taneczny korowd wrd piknej przyrody, poruszajcy si w rytm
dostojnego poloneza wyraa dum narodow i optymizm, jest zapowiedzi
dalszego podtrzymywania tradycji patriotycznych; zachd soca wrcy
dobr pogod
charakterystyczny zwrot wystpujcy w bajkach: I ja tam byem, mid i wino
piem....
Z wiersza W Szetejniach Czesawa Miosza:
podobnie jak w Panu Tadeuszu u Miosza idealizacji podlega Litwa; Szetejnie
to miejsce urodzenia poety, co zostaje wspomniane w wierszu i nazwane
pocztkiem, niczym w Ksidze Rodzaju
na wyidealizowany obraz skadaj si elementy sielankowe krajobraz
arkadyjski (pola, ecy, pagrki, rzeka, las, wie wity Brd, urodzajne sady
jabonie i grusze, bdce nawizaniem do Edenu); dostatek jedzenia: kwas
chlebowy i mid (niemal jak w Ziemi Obiecanej)
obecno matki, dajcej poczucie bezpieczestwa, pierwszej nauczycielki
(poznawanie liter)
dziecistwo to dla poety letni wit i gosy ptakw przywouj dobre emocje,
kojarz si z pocztkiem i duchowa odnow.
Podsumowanie.
Powysze przykady pokazuj, e idealizacja ojczyzny wynika najczciej
z emigracji, z oddalenia. Ta sytuacja wywouje tsknot za ojczyzn, gdzie spdzio
si dziecistwo, modo, lata nauki. Kraj przywoany z odlegej pamici nabiera
cech arkadii, staje si krain szczliw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
59
60
Zadanie 1.12.
Wprowadzenie
Pojcie ojczyzny wywouje rne obrazy. Jeli odniesiemy je do Polski, bywa ona
przedstawiana w tekstach kultury jako kraj, ktrego obraz wywouje wiele rnych
emocji (tsknota, mio, wspczucie, smutek, kompleksy).
Rozwinicie
Wiersz Norwida wyraa wiele stanw emocjonalnych. Powsta w wyniku
gbokich przey i przemyle zwizanych z oddaleniem od ojczyzny (emigracj),
nostalgi. Wiersz jest poetyck modlitw. Wyznanie Tskno mi, Panie,
powtrzone po kadej zwrotce, peni funkcj refrenu, wzmacniajcego nastrj
i odnoszcego poszczeglne elementy pejzaowe do Absolutu.
Skomplikowane i nieraz sprzeczne emocje buduj nastrj i wymow innego utworu
Grobu Agamemnona Juliusza Sowackiego. Utwr ma charakter konfesyjny,
czemu sprzyja sytuacja liryczna poeta zwiedza grb bohatera greckiego. Bl rodzi
si z konfrontacji tego, czym Polska jest (niewolnic) z tym, czym powinna by
(niezwycionym posgiem). Nacechowanie emocjonalne wiersza wiadczy
o wielkim przywizaniu Sowackiego do ojczyzny, bez wzgldu na to, jaka ona jest.
Nieco inny w wymowie jest wiersz Czesawa Miosza W mojej ojczynie.
Tu podmiot liryczny nie tylko przywouje idylliczne obrazy utraconej ojczyzny, ale
te wprowadza symbole zwizane z cierpieniem (jezioro cierni) i niepokojem
(to, co straszy mnie).
We wspczesnej filmografii np. w filmach Wojciecha Smarzowskiego,
Agnieszki Holland, Magorzaty Szumowskiej ojczyzna to ju nie kraj utopijnej
szczliwoci, ale teren bezwzgldnej nieraz walki, cierania si postaw ideowych,
brutalnoci i niejednokrotnie brudu.
Zakoczenie
Naley postawi pytanie: ktry obraz ojczyzny jest prawdziwy? Czy ten widziany
stsknionym okiem emigranta, wygnaca, czy raczej widziany przez kogo, kto
yje tutaj w Polsce, majc czasem wraenie zaciankowoci. Polska moe by
widziana na wiele sposobw nie tylko jako ojczyzna, ktrej naley si wszystko,
obszar znaczeniowo wycznie pozytywny, ale te jako problem, z ktrym naley
si zmierzy, jako swoisty kompleks polski.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.13.
61
Teksty literackie
W jaki sposb w tekstach kultury s przedstawiane miejsca szczliwe? Omw

zagadnienie, odwoujc si do zaczonego fragmentu Epilogu do Pana Tadeusza
Adama Mickiewicza, caego utworu oraz do innego tekstu kultury.
Adam Mickiewicz
[EPILOG] FRAGMENT
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
wity i czysty jak pierwsze kochanie,
Nie zaburzony bdw przypomnieniem,
Nie podkopany nadziei zudzeniem
Ani zmieniony wypadkw strumieniem.
Gdziem rzadko paka, a nigdy nie zgrzyta,
Te kraje rad bym mylami powita:
Kraje dziecistwa, gdzie czowiek po wiecie
Bieg jak po ce, a zna tylko kwiecie
Mie i pikne, jadowite rzuci,
Ku poytecznym oka nie odwrci.
Ten kraj szczliwy, ubogi i ciasny,
Jak wiat jest boy, tak on by nasz wasny!
Jake tam wszystko do nas naleao!
Jak pomnim wszystko, co nas otaczao:
Od lipy, ktra koron wspania
Caej wsi dzieciom uyczaa cienia,
A do kadego strumienia, kamienia,
Jak kady ktek ziemi by znajomy
A po granic, po ssiadw domy!
we dwunastu ksigach wierszem, oprac. S. Pigo, Wrocaw 1982.
62
Zadanie 1.13.
i uniwersalne
Pojcia i terminy
Eden
raj
arkadia
poezja romantyczna
sielsko
idylla
Zadaniem ucznia jest prezentacja sposobw przedstawiania w tekstach kultury miejsc

szczliwych. W wypowiedzi wskazane jest wyjanienie kluczowego dla polecenia pojcia
oraz nawizanie do tradycji kulturowej zwizanej z tym zagadnieniem (motywy arkadyjskie,
utopia). Ucze powinien dokona ukierunkowanej poleceniem analizy zaczonego
fragmentu Pana Tadeusza lektury obowizkowej oraz odwoa si do caoci epopei,
a take innego, wybranego tekstu kultury.
Zadanie 1.13.
63
Wstp
Topos ziemskiego raju, topos arkadyjski wielokrotnie by (i nadal jest)
wykorzystywany w literaturze i sztuce.
Rozwinicie
1. Biblia jako pierwszy tekst kultury, ktry unaocznia miejsce szczliwe, miejsce Odwoanie do
doskonaej koegzystencji stworzenia ze Stwrc.
wybranego
tekstu kultury
2. Wspomnieniowy charakter obrazu kraju lat dziecinnych we fragmencie
Epilogu.
3. Epilog to dodatek do Pana Tadeusza. Mickiewicz wyjania w nim w poetyckiej
formie, dlaczego napisa poemat zupenie oderwany od spraw biecych
zwaszcza rozrachunkw popowstaniowych.
4. Poeta wraca do kraju lat dziecinnych na Litw tak, jak zapamita, gdy
przeywa tam dziecistwo we wspomnieniach i w wyobrani.
Sielsko, idylliczno miejsc szczliwych w Panu Tadeuszu:
w Soplicowie ycie toczy si w zgodzie z porzdkiem natury, jest niemale
przewidywalne
tu kultywowane s najlepsze tradycje szlacheckie i obyczaje (kady zna swoje
miejsce)
ukazywane s przestrzenie przynalene do sfery wyobrani
pikno otaczajcej przyrody przypomina baniowe obrazy.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
caego utworu.
Odwoanie do
Miejsca szczliwe w filmie U Pana Boga za piecem Jacka Bromskiego:
wybranego
miejsce akcji to fikcyjna miejscowo usytuowana we wschodniej Polsce
sensacyjna akcja jest pretekstem do pokazania obyczajowego ta mieszkacy tekstu kultury.
miasteczka yj swoimi sprawami, z dala od gwnego nurtu cywilizacji,
nigdzie i nigdy si nie spiesz
jak przed wiekami rytm ycia wyznacza im przyroda i cykl biologiczny, a nad
porzdkiem czuwa proboszcz miejscowej parafii, ktry jest wyroczni
w kadej sprawie
wyraz tsknoty do ycia zgodnego z natur, prostego i sielskiego.
Podsumowanie
Obecno motyww arkadyjskich w sztuce wynika z dwch powodw. Pierwszym
jest wpisane w natur czowieka denie do pikna, ktre kojarzy si z miejscami,
gdzie si przeywao szczliwe chwile, drugim tsknota za rajem utraconym.
64
Zadanie 1.13.
Wstp
Teksty kultury mog przedstawia miejsca szczliwe, ktre (ju) nie istniej. Jest
to zwizane z motywami a) utopii i b) raju utraconego.
a) Literatura i kultura jako przestrze tworzenia miejsc szczliwych w wyobrani
artystw (utopie).
b) Przedstawiona w tekstach tsknota za miejscami szczliwymi, ktre zostay
utracone.
Rozwinicie
1. Utopie (Tomasz More i Ignacy Krasicki):
Miejsca, ktre s wyrazem tsknoty za doskonaym, idealnym wiatem. S swego
rodzaju ucieczk od zawsze niedoskonaej rzeczywistoci, wyrazem marze
o idealnym pastwie i idealnym systemie spoecznym. Utopia moe by take
wyrazem denia autora do pocieszenia przez literatur.
2. Melancholijny powrt do mitycznego dziecistwa w Epilogu i caoci
poematu:
epilog jest gorzki w wymowie, bo jego napisanie byo spowodowane
niemonoci powrotu do rodzinnych stron. Ich literackie zobrazowanie to
jedyna wtedy ewentualno powrotu poety (we wspomnieniach
i w wyobrani) do miejsc, ktre zapamita jako te, gdzie si czu szczliwy
w istocie jest to powrt do miejsca nierealnego, wyidealizowanego poprzez
wspomnienia poeta ma najwyraniej tego wiadomo, skoro pisze o kraju
nie zaburzonym bdw przypomnieniem
Soplicowo to symbol miejsca szczliwego, ale w takim samym stopniu jest
ono obrazem retrospektywnym, jak i zapisem pragnie poety rzeczywistoci
idealnej
obraz tradycji, zwyczajw, relacji midzy zrnicowanymi bohaterami
przypomina romantyczny mit przeszoci, ktra bezpowrotnie odchodzi, a wic
domaga si ocalenia.
3. Odpywajcy ogrd Idy Fink:
czas akcji to okres drugiej wojny wiatowej, ale jeszcze przed zbrodniami
Holokaustu. Bohaterowie przeczuwaj ju jednak nadchodzc zagad
i podejmuj dziaania, ktre maj pomc w ocaleniu
akcja opowiadania zostaa umieszczona w ogrodzie, w ktrym nie ma podziau
potu wyznaczajcego granic midzy przestrzeni nalec do ssiadw
(ydw i Polakw), take oba domy s bliniacze (symboliczne znaczenie
opisu przestrzeni) to wyobraenie miejsca szczliwego, ktre trzeba bdzie
opuci
obraz ostatnich szczliwych chwil w ogrodzie przypominajcym Eden
(zudzenie odpywajcego ogrodu znaczcy tytu opowiadania) ale ju
utraconym. wiadomo tej nieuchronnie nadchodzcej straty nieustannie
towarzyszy narratorce, dziki czemu tworzy si niezwyky nastrj
opowiadania.
Zakoczenie
Teksty literackie i inne teksty kultury pozwalaj twrcom na to, co niemoliwe
w rzeczywistoci: budowanie wizji miejsc szczliwych raju na ziemi lub ocalanie
ich w pamici nie tylko wasnej, ale i odbiorcw.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu i caego
utworu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.14.
65
Teksty literackie
Jak rol w yciu czowieka moe peni poezja? Omw zagadnienie, odwoujc si
do podanego wiersza i innych tekstw kultury.
Janusz Stanisaw Pasierb
POETA JEST TWOIM BRATEM
Poeta jest twoim nieznonym bratem
ktry kiedy biegniesz mwi
zatrzymaj si
obejrzyj si
obejrzyj siebie
zobacz kwitncy biao oleander
powchaj li orzecha
dotknij jakie chodne uszy ma jamnik
spojrzyj wiatu w oczy
dokonaj koniecznych dowiadcze
nie wystarczy o nich przeczyta
kiedy stoisz w miejscu
poeta kae ci biegn
gdy milczysz kae ci krzycze
z radoci czy blu
nazywa co jest w tobie
przywraca niezbdne zudzenia
bierze ci za rk
jak anio witego Piotra
i wyprowadza z wizienia
czujesz jak dry mu rka
kiedy ci szepcze do ucha
jeste wolny nie bj si id
Janusz Stanisaw Pasierb, Poeta jest twoim bratem, [w:] tene, Poezje wybrane, Warszawa 1998.
66
Zadanie 1.14.
II Analiza i interpretacja tekstw kultury. Ucze:
1.1) prezentuje wasne przeycia wynikajce z kontaktu z dzieem sztuki
2.1) wskazuje zastosowane w utworze rodki wyrazu artystycznego i okrela ich funkcje (poznane
wczeniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki
poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i okrela ich
funkcje
przestrzegajc zasady spjnoci znaczeniowej i logicznej
2.3) tworzc wypowiedzi dy do precyzyjnego wysawiania si (gimnazjum)
wszystkim wok tematw: [] spoeczestwo i kultura; region i Polska (gimnazjum).
Pojcia i terminy
poezja
poeta
dowiadczenie
rzeczywisto
Zdajcy powinien zinterpretowa wiersz S. Pasierba, pokazujc, e rozumie, na czym polega

opisana w nim nieznono poezji. Powinien te rozwin zagadnienie roli poezji w yciu
czowieka na przykadzie co najmniej dwch tekstw kultury przez siebie wybranych.
Zadanie 1.14.
Poezja jest wanym elementem w dowiadczaniu wiata. Moe ona istotnie
wpywa na ludzk egzystencj, pomaga w docieraniu tego, co wane, ale trudne
do wyraenia w jzyku niepoetyckim. Ma wpyw na rozwj wyobrani,
samowiadomoci i autorefleksji.
Argumentacja
A. Wiersz Janusza Pasierba:
sytuacja duchowego i mentalnego pokrewiestwa stwarza moliwo zatarcia
podziaw midzy poet a czytelnikiem (poeta jest twoim [] bratem jest
to zabieg perswazyjny, ktry ma na celu zjednanie sobie odbiorcy)
poeta pisze, e jest nieznonym, bo nieustannie si wtrcajcym, bratem
czytelnika, dziki takiej deklaracji wypowiedzianej wprost moe
pozwoli sobie na wicej
kieruje do odbiorcy sygnay majce go prowadzi do peni ycia, std
wskazwki: zobacz, powchaj, dotknij, spojrzyj
skania odbiorc do refleksji (zatrzymaj si), eby nic nie uroni z pikna
wiata, innym znw razem, gdy przychodzi marazm, kae mu biec lub
krzycze
pomaga w werbalizacji wasnych uczu (nazywa co jest w tobie), wyzwala
z niewoli mentalnej, to znaczy ze stereotypw mylenia, czyni wolnym
(wyprowadza z wizienia)
poezja skania czowieka do poszukiwania sensu ycia w codziennoci,
otaczajcych nas drobiazgach (w zrnicowanej ciepocie psa, uroku kwitncej
roliny, zapachu orzechowego licia)
zachca do dowiadczania ycia (dokonaj koniecznych dowiadcze/ nie
wystarczy o nich przeczyta) idzie w parze z trosk o marzenia (przywraca
niezbdne zudzenia). A jednoczenie poeta dba, by odbiorca stawia czoa
wyzwaniom (spojrzyj wiatu w oczy). Wymaga to jednak odwagi
i bezkompromisowoci w poszukiwaniu prawdy (jeste wolny nie bj si
id).
B. Juliusz Sowacki Testament mj:
Wiara w zbawcz moc poezji dla kadego, a nawet dla caych narodw nasilia
si w epoce romantyzmu. Sowacki w wierszu Testament mj pisa, e poezja to
sia fatalna, ktra zjadaczy chleba przerobi w aniow. Ma pozytywn moc
oddziaywania.
C. Liryk Ktry skrzywdzie... Czesawa Miosza mwi o wielkiej roli poety
w przypominaniu o niesprawiedliwociach. Poezja sieje niepokj w sercach
oprawcw, nagonia krzywdy i pokazuje prawd przyszym pokoleniom. Dziki
niej oprawcy nigdy nie bd czuli si bezpiecznie, nie zaznaj spokoju sumienia.
D. W filmie z lat 90. XX wieku pt.: Stowarzyszenie Umarych Poetw pojawia
si posta nauczyciela, ktry w sposb niekonwencjonalny zachca uczniw do
poznania poezji. Pragnie im pokaza, e nie jest ona martwym sowem, ale zbiorem
pewnych myli, ktre uczniowie powinni wczy w swoje ycie.
Podsumowanie
W kadej epoce poeci stawiali przed sob zadanie ksztatowania ludzkich sumie.
Wiara, e tak si dzieje naprawd, wzmacniaa poczucie sensu ich twrczoci.
Najbardziej zaleao im na tym, aby czytelnik uczyni ich poezj integraln
czci swojego ycia i swojego dziaania. Aby pozna prawdy, ktre pozwol mu
odkry rado i sens ycia. Poezja moe przynie czowiekowi duchow odnow
i moralne ocalenie (pozostajc gosem sumienia), pomaga mu zachowa
indywidualno i skania do niezalenego mylenia.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
67
68
Zadanie 1.14.
Niektrzy poeci prbuj przekona swoich czytelnikw do tego, e ycie w wiecie
poezji czyni ich kim wyjtkowym i wspaniaym. Zachcaj ich w ten sposb do
egzystencji w wyimaginowanym wiecie. Przyjcie takiej postawy moe prowadzi
czytelnika do izolacji i oderwania od rzeczywistoci.
Postawienie tezy
Poezja moe znieksztaca racjonalny osd rzeczywistoci i skania czowieka do
czynw szalonych.
Rozwinicie
Z wiersza Janusza Pasierba:
W bezkrytycznym podejciu do poezji kryje si niebezpieczestwo utraty
kontroli nad biegiem ycia. Poezja kae si skupia na szczegach, nieustannie
bada i testowa rzeczywisto (powchaj li orzecha/ dotknij jakie chodne
uszy ma jamnik).
Poezja skadnia do skupiania si na stanach emocjonalnych, na ekspresji uczu,
co przecie nie jest dobrym rozwizaniem na co dzie (kae ci krzycze
z radoci czy blu).
Poezja skania do nadmiernej refleksyjnoci, a to w yciu codziennym hamuje
podejmowanie dziaa (obejrzyj si/ obejrzyj siebie).
Z Dziadw czci IV Adama Mickiewicza:
Gustaw to bohater niedostosowany do ycia. Jest wraliwy i odstrcza go proza
ycia. Spala si w ogniu swej egzaltacji. Pozostaje pod wpywem zbjeckich
ksiek i znajduje w nich (a zwaszcza w poezji) inspiracj dla swej mioci. Jego
wizja idealnej kochanki zrodzia si z ksiek, ze zmylonego przez poetw nieba,
z ich natchnienia. To zgubio Gustawa popad w obd, ktry by skrajn postaci
wyobcowania.
Z Nie-Boskiej Komedii Zygmunta Krasiskiego:
Poezja gubi gwnego bohatera hrabiego Henryka. yje on pod jej wpywem, jest
skoncentrowany na iluzjach i swojej osobie. Przez poezj porzuca rodzin,
sprzeniewierza si prawdziwym, wartociom. Poetyckie wizje zwodz Henryka
i niszcz mu ycie (dziewica to idea romantycznej mioci; orze to pokusa
sawy, indywidualizmu, ambicji; Eden symbolizuje powrt do stanu idealnego).
Zakoczenie
Poezja moe mie zgubny wpyw na czowieka. Dzieje si tak, gdy jej odbiorcy
w yciu codziennym przestaj kierowa si racjonalnym osdem rzeczywistoci,
a w swych dziaaniach nie kieruj si obiektywnym dobrem.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.15.
69
Teksty literackie
Jak w tekstach kultury ukazywane s wartoci utracone? Omw zagadnienie

na podstawie fraszki Na zdrowie Jana Kochanowskiego i wybranych tekstw kultury.
Jan Kochanowski
NA ZDROWIE
lachetne zdrowie,
Nikt si nie dowie,
Jako smakujesz,
A si zepsujesz.
Tam czowiek prawie
Widzi na jawie
I sam to powie,
e nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droszego;
Bo dobre mienie,
Pery, kamienie,
Take wiek mody
I dar urody,
Mieca wysokie,
Wadze szerokie
Dobre s, ale
Gdy zdrowie w cale.
Gdzie nie masz siy,
I wiat niemiy.
Klinocie drogi,
Mj dom ubogi
Oddany tobie
Ulubuj sobie!
Jan Kochanowski, Na zdrowie, [w:] tene, Dziea polskie,
oprac. J. Krzyanowski, t. 2, Warszawa 1976.
70
Zadanie 1.15.
funkcje
4.1) dostrzega zwizek jzyka z wartociami, rozumie, e jzyk podlega wartociowaniu [], jest
rdem poznania wartoci [] (takich jak: dobro, prawda, pikno; wiara, nadzieja, mio;
wolno, rwno, braterstwo; Bg, honor, ojczyzna; solidarno, niepodlego, tolerancja)
przeciwiestw oraz okrela postawy z nimi zwizane, np. patriotyzm nacjonalizm []
(gimnazjum)
i uniwersalne
2.3) tworzc wypowiedzi dy do precyzyjnego wysawiania si (gimnazjum)
Pojcia i terminy
wartoci
zdrowie
przemijanie
fraszka
71
Zadanie wymaga rozpatrzenia problemu wartoci podejmowanego w kulturze. Zdajcy

powinien dobra takie przykady literackie, aby zilustrowa rne wartoci, np. zdrowie,
ojczyzna, mio, wolno, ktre zostay utracone. Naley omwi problem, odnoszc si do
zaczonej fraszki J. Kochanowskiego oraz wybranych tekstw kultury.
72
Zadanie 1.15.
Wiele wartoci czowiek uznaje za naturalne i mu nalene. Dopiero ich utrata
pokazuje, e nie s one przypisane mu raz na zawsze. Wiele tekstw kultury
podejmuje temat wartoci utraconych, uwiadamiajc odbiorcy, e to, co mamy,
jest czsto kruche i przemijajce.
Postawienie tezy.
Dopiero strata wartoci powoduje, e czowiek rzeczywicie zaczyna uwiadamia
sobie ich znaczenie.
Argumentacja.
Na podstawie fraszki Kochanowskiego:
jedn z podstawowych wartoci jest zdrowie paradoksalnie, najbardziej
docenia si je po stracie (Nikt si nie dowie, / Jako smakujesz, / A si
zepsujesz)
zdrowie jest podstaw szczliwego ycia tego, aby cieszy si innymi
dobrami, takimi jak uroda, modo, bogactwo i wadza
poeta zwraca uwag, e inne wartoci s wane, ale relatywne: dobre mienie,/
Pery, kamienie, / Take wiek mody / I dar urody, / Mieca wysokie, Wadze
szerokie przestaj wiele znaczy, gdy czowiek choruje bo wtedy wiat
niemiy
zdrowie to drogi klejnot, nie do kupienia, ale, paradoksalnie, mogcy si
znale nawet tam, gdzie nie ma dostatku poeta zaprasza je w swoje progi
(Mj dom ubogi / [] / Ulubuj sobie!)
zawarta we fraszce pochwaa zdrowia, nazywanego lachetnym, zwraca
uwag na to, jak zmienia si ycie czowieka, gdy zdrowie staje si wartoci
utracon.
Inn wartoci utracon, ktrej twrcy powicaj swoje dziea, jest ojczyzna.
W Panu Tadeuszu w Inwokacji Adam Mickiewicz zwraca si do utraconych
rodzinnych stron: Litwo, Ojczyzno moja!. Porwnuje j do najcenniejszej rzeczy
do zdrowia, ktremu przypisuje podobne znaczenie jak Kochanowski. Take tutaj
warto zyskuje na znaczeniu, gdy staje si wartoci utracon (Ile ci trzeba
ceni, ten tylko si dowie,/ Kto ci straci). To utrata i zwizana z ni tsknota
powoduje, e poeta widzi pikno ojczystych stron w caej ozdobie i chce j
utrwali.
Epilog w Panu Tadeuszu to typowy przykadem idealizacji tego, co si stracio.
Opisuje w niej Polsk jako niemale raj na ziemi, miejsce, gdzie wszystko jest
wspaniae.
Bardzo wan wartoci, ktr czowiek moe straci, jest wolno. Ludzie
w niewoli jednocz si we wsplnej walce o odzyskanie wolnoci. Wida to
w reportaach Szkice spod Monte Cassino Melchiora Wakowicza czy w ksice
Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera.
Rwnie bajka Ignacego Krasickiego Ptaszki w klatce uwiadamia, e jeli kto
wczeniej zazna wolnoci i wie, czym ona jest, a potem j straci, to ju zawsze
bdzie do niej tskni i zawsze bdzie le si czu w niewoli.
Podsumowanie.
Trzy wartoci, ktre zostay omwione: zdrowie, ojczyzna i wolno, nale
do wartoci niematerialnych. Czowiek czsto nie uwiadamia sobie, jakie skarby
zostay mu dane. Dopiero gdy je tracimy, zyskuj na znaczeniu i pragniemy
je odzyska, ale nie zawsze jest to moliwe.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.15.
ycie czowieka to nieustajcy cykl przemijania, nic w nim nie jest trwae.
Postawienie tezy
Wszystko przemija, zatem warto ceni to, co mamy. Trzeba pogodzi si
z bezpowrotnoci utraty niektrych wartoci.
Rozwinicie
Na podstawie fraszki Jana Kochanowskiego:
zdrowie jest dla czowieka wartoci podstawow
jest cenniejsze od bogactw (pere i kamieni)
poeta, obawiajc si, e zdrowie moe opuci jego dom, prosi je,
aby upodobao go sobie
utrata zdrowia oznacza zwykle kopoty i wie si z utrat radoci ycia
warto zdrowia jako czego, czego na co dzie nie dostrzegamy,
jest uwiadamiana zwykle po jego stracie.
Dowiadczenie bezpowrotnej straty opisuje biblijna historia wygnania czowieka
z Raju. Ogrd Eden by krain szczliwoci, wartoci, ktr czowiek utraci. Raj
by miejscem doskonaym, gdzie czowiekowi niczego nie brakowao, nie musia
pracowa, nie byo chorb i cierpienia ani mierci. Jednak ludzie nie doceniali tego
stanu szczliwoci i zamali zakaz (zerwali owoc z drzewa poznania dobra i za).
Zostali pozbawieni moliwoci dotychczasowego ycia, skazani na bl, cierpienie
i troski. Po stracie raju ycie okazao si udrk.
Przemijanie i utracona modo jest przedmiotem wierszy Marii PawlikowskiejJasnorzewskiej. Na przykad liryk Ja to subiektywny zapis uczu kobiety w obliczu
bezpowrotnie utraconego dziecistwa i modoci. Poetka dziwi si, e umaro
dziecko, ktrym przecie kiedy bya, a nikt za nim nie pacze, nawet jego matka.
Odchodzio powoli, pamitki po nim zalegaj teraz poddasze i zostay po nim
jedynie fotografie.
Zakoczenie
Podane przykady koncentruj si wok wartoci, ktre ulegaj nieubaganym
prawom przemijania. Jedynym ratunkiem jest w tej sytuacji pogodzenie si z losem,
co moe zmniejszy smutek czy bl przeywany po stracie.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
73
74
Zadanie 1.16.
Teksty literackie
Jakie modele patriotyzmu mona odnale w kulturze polskiej? Odpowiedz

na podstawie wiersza Wincentego Pola oraz innych tekstw kultury.
Wincenty Pol
SYGNA
W krwawym polu srebrne ptasz,
Poszli w boje chopcy nasze
Hu ha, hu ha!
Krew gra, duch gra,
Niechaj Polska zna,
Jakich synw ma!
Obok Ora znak Pogoni1,
Poszli nasi w bj bez broni
Hu ha, hu ha!
Krew gra, duch gra,
Matko Polsko yj,
Jezus, Maria bij!
Naszym braciom dopomagaj,
Nieprzyjaci naszych smagaj
Hu ha, hu ha!
Krew gra, duch gra,
Niechaj Polska zna,
Jakich synw ma!
[pie z powstania styczniowego, 1863]
Wincenty Pol, Sygna, [w:] tene, Wybr poezji, wyb. M. Janion, Wrocaw 1963.
Pogo herb Wielkiego Ksistwa Litewskiego, w czasie unii polsko-litewskiej (13861795) wczony do
herbu Rzeczpospolitej Obojga Narodw.
1
75
Zadanie 1.16.
funkcje
2.2) dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne okrelonej epoki
(gimnazjum)
i uniwersalne
Pojcia i terminy
patriotyzm
pie bojowa
tyrteizm
76
Zdajcy powinien zinterpretowa pie Wincentego Pola, zauwaajc, e propaguje ona

model patriotyzmu polegajcego na podejmowaniu walki zbrojnej z wrogami ojczyzny
(naley poruszy kontekst powstania styczniowego lub szerzej kontekst polskich powsta
narodowowyzwoleczych). Zagadnienie rnych modeli patriotyzmu naley ponadto
rozwin poprzez odwoania do co najmniej dwch innych tekstw kultury (literackich bd
nieliterackich).
Zadanie 1.16.
Wprowadzenie
Na przestrzeni dziejw postawy patriotyczne ksztatoway si w Polsce pod
wpywem zmieniajcych si warunkw. Kiedy Polska tracia wolno
i niepodlego, twrcy stawiali sobie za cel zachcanie do czynu zbrojnego,
nawoywanie do walki.
Postawienie tezy
W polskiej mentalnoci gboko zakorzeni si model patriotyzmu zwizany
z czynem i walk (nie tylko zbrojn).
Argumentacja
Na podstawie wiersza Wincentego Pola
Wiersz jest przykadem pieni onierskiej: mwi o walkach prowadzonych
przez Polakw z zaborcami i wzywa do czynu narodowo-wyzwoleczego.
Pol nazywa Polsk Matk (podkrelajc jej wag pisowni wielk liter),
a powstacw jej synami.
Patriotyczn determinacj walczcych poeta przedstawia zwizym
stwierdzeniem poszli w bj bez broni.
W drugiej zwrotce poeta przywouje obraz Rzeczpospolitej Obojga Narodw
Polski i Litwy (obok Ora znak Pogoni), mogcy pobudza pragnienie
przywrcenia Polski nie tylko wolnej, lecz take potnej.
Na podstawie Pieni o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego
Pokazanie strat poniesionych przez ojczyzn w wyniku najazdu Tatarw. Pie ta
rwnoczenie nawouje do przyjcia postawy aktywnej i obrony ojczyzny przed
najedc.
Na podstawie pieni Mury Jacka Kaczmarskiego
Pie ta, dziki bojowemu nastrojowi oraz sugestywnej i obrazowej symbolice
(mury, kajdany, kraty, acuchy, bat) staa si hymnem opozycji
antykomunistycznej. Mobilizowaa do walki z systemem komunistycznym. Cho
w rzeczywistoci jej wymowa jest inna mwi o samotnoci piewaka wobec
tumu. Jej pierwowzorem jest utwr kataloskiego pieniarza Lluisa Llacha.
Podsumowanie
Widoczne w tekstach kultury oblicze polskiego patriotyzmu charakteryzuje si
duchem bojowym. Twrcy starali si mobilizowa Polakw do dziaa na rzecz
wolnoci.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
77
78
Zadanie 1.16.
Wstp
Twrcy sigali po tematyk patriotyczn szczeglnie w chwilach trudnych dla
swojej ojczyzny, podtrzymujc mio do niej. W czasach niewoli gwnie
zachcali do otwartej walki z wrogiem, ale inspirowali rwnie inne formy walki,
a take biernego oporu.
Rozwinicie
Z wiersza Wincentego Pola
Wiersz Pola naley do patriotycznego nurtu poezji okolicznociowej. Czsto
byy one reakcj na konkretne wydarzenia. Peniy none funkcje
publicystyczne. Przekazywano je ustnie, dorabiano melodie. Tworzono kanon
patriotyczny, ktry wsptworzy legend powsta.
Mobilizujce jest take, pojawiajce si w refrenie, dumne i stanowcze:
Niechaj Polska zna, / Jakich synw ma!
Konrad Wallenrod chce pokona wroga, prowadzc walk ukryt.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Form biernego oporu na terenach zaboru rosyjskiego po powstaniu styczniowym Odwoanie do

byo noszenie przez kobiety czarnych, aobnych sukien, a take czarnej biuterii. wybranego
tekstu kultury.
Czynem patriotycznym jest take praca dla dobra spoeczestwa, co odzwierciedla Odwoanie do
literatura pozytywizmu to dla dobra kraju chce gospodarowa nowoczenie wybranego
Witold Korczyski z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
tekstu kultury.
Zakoczenie
Alternatywne wobec otwartej walki formy sprzeciwu wobec wroga, np. walka
podstpna, bierny opr w postaci pewnych postaw konsolidujcych nard, byy nie
mniej skuteczne w podtrzymywaniu i ksztatowaniu postaw patriotycznych, a przy
tym nie naraay narodu na tragedi utraty ycia przez patriotyczn modzie.
Zadanie 1.17.
79
Teksty literackie
Jakie postawy ludzie mog przyjmowa wobec wojny? Odpowiedz, odwoujc si

do fragmentu Pamitnika z powstania warszawskiego Mirona Biaoszewskiego oraz do
innych tekstw kultury.
Miron Biaoszewski
PAMITNIK Z POWSTANIA WARSZAWSKIEGO
Co robio si w schronie?
Gadao. Leao. Czasem szedem przez korytarz do piwnicy rodkowej, tej u wylotu ze
socem z gry, i tam siedziaem, pisaem. Duo byo modlitw, w ktrych brao si udzia.
Byem wtedy na jaki sposb jeszcze wierzcy. [] Czekao si na gazetki. Przychodziy
kilka razy dziennie. Byo duo drukarni. Akowskich, Alowska, Palowska. []
Co do zaj jeszcze. Zaczlimy chodzi na spacery. Ze Swenem. Spacer polega na tym,
e bralimy si pod rce i chodzilimy przez wszystkie piwnice naszych blokw po kolei.
[] Spacery trway dugo, bo w kadej piwnicy byo duo ludzi. W korytarzach
i korytarzykach te. A jeszcze byy po drodze mae piwniczki. Bez drzwi. Takie otwarte
przegrdki. W jednej z nich mielimy nowych znajomych. Mode maestwo. Chodzio si
do nich na ploty i suchanie wierszcza. []
W piwnicach bloku A poznalimy jednego inyniera. Potem, kiedy Swen ju prowadzi
modlitwy przy naszym otarzu, napisalimy, we dwch do spki, aktualn litani.
Miron Biaoszewski, Pamitnik z powstania warszawskiego,
[w:] tene, Utwory zebrane, t. 3, Warszawa 1988.
80
Zadanie 1.17.
2.1) wskazuje zastosowane w utworze rodki wyrazu artystycznego i okrela ich funkcje []
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania wiata przedstawionego i bohatera (narracja, fabua,
sytuacja liryczna, akcja)
3.1) przedstawia propozycj odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia j (gimnazjum)
i uniwersalne
przeciwiestw oraz okrela postawy z nimi zwizane [], a take rozpoznaje ich obecno
w yciu oraz literaturze i innych sztukach (gimnazjum)
4.2) poddaje refleksji uniwersalne wartoci humanistyczne (gimnazjum)
i uniwersalne
etycznych, kulturowych i w ich kontekcie ksztatuje swoj tosamo (gimnazjum)
4.3) dostrzega w wiecie konflikty wartoci (np. rwnoci i wolnoci, sprawiedliwoci i miosierdzia)
oraz rozumie rda tych konfliktw.
Pojcia i terminy
wojna
heroizm
antyheroizm
naturalizm
cierpienie
81
Zdajcy powinien zinterpretowa fragment tekstu Biaoszewskiego, dostrzegajc w nim

specyficzno spojrzenia na wojn z perspektywy cywila niezaangaowanego w walk
zbrojn (przeniesienie ycia do podziemia, tsknota za normalnoci, ucieczka
w metafizyk). Ponadto zagadnienie rnych postaw wobec wojny naley rozwin poprzez
odwoania do co najmniej dwch innych tekstw kultury (literackich bd nieliterackich).
82
Zadanie 1.17.
Teza
Wojna dotyczy nie tylko walczcych, ale take cywilw. Ludzie mog wobec niej
przyjmowa postawy aktywne lub pasywne.
Uzasadnienie
Obraz wojny oczami cywila w Pamitniku z powstania warszawskiego Mirona
Biaoszewskiego:
bohater nie jest aktywnym uczestnikiem walk powstaczych, jego ycie zostaje
przeniesione do piwnicy i paradoksalnie uwzniolone (duo modlitw,
autorstwo litanii)
pozory normalnego ycia (spacer, ploty)
rzeczywisto wojenna ukazana w konwencji wspomnienia pamitnika
bohater jeden z wielu cywilnych mieszkacw Warszawy.
Opowiadania Tadeusza Borowskiego wojna pozbawiona heroizmu:
postawa przystosowania si do rzeczywistoci prba przetrwania w sytuacji
ekstremalnej (konieczno czy oportunizm?)
obz koncentracyjny ukazany z perspektywy winia Auschwitz i innych
obozw hitlerowskich codzienno winia
brak buntu, akceptacja mechanizmu obozowej walki o byt i obowizujcej
hierarchii wartoci, apatia moralna.
Aleksander Kamiski Kamienie na szaniec:
postawa aktywnej walki z wrogiem mimo wiadomoci braku szans jej
powodzenia
walka w imi romantycznego ideau ludzi, ktrzy s kamieniami rzucanymi
przez Boga na szaniec (cytat z wiersza Juliusza Sowackiego Testament mj)
powicenie ycia dla wyszych wartoci: wolnoci, przyjani.
Podsumowanie.
Jest wiele rnych postaw, jakie mona przyjmowa w czasie wojny, zagroenia
ycia. Trudno o ich jednoznaczn ocen, gdy trzeba bra pod uwag wiele
kontekstw, w jakie s uwikani bohaterowie. W ekstremalnych warunkach
najwaniejsze moe okaza si zarwno ocalenie ycia biologicznego, jak i jego
powicenie dla ideaw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Zadanie 1.17.
Wstp
Wojna to szczeglny czas, w ktrym cierpienie, mier i poczucie zagroenia staj
si codziennym dowiadczeniem, a zniszczeniu ulegaj nie tylko dobra materialne,
ale take systemy wartoci i skaona zem psychika czowieka. Z drugiej strony
wojna to czas hartowania si charakterw, wzmacniania wizi, sprawdzania si
w najtrudniejszych warunkach.
Analiza tekstw kultury dotykajcych tematu wojny czsto ujawnia ogln ocen
tego zjawiska, bdc wyrazem pogldw autora jego postawy wobec wojny.
Teza
Utwory dotyczce wojny czsto wyraaj take odautorsk ocen tego granicznego
dla czowieka dowiadczenia, uwidoczniaj postaw autora wobec wojny.
Rozwinicie
Wojna przedstawiona w Pamitniku z powstania warszawskiego Mirona
Biaoszewskiego jako zaprzeczenie heroicznego czynu:
ycie, ktre schodzi do piwnicy wojna jako zejcie do piekie
atmosfera strachu i niepewnoci
zwrot ku metafizyce
nasilenie przey wewntrznych (duo pisaem)
pozorowanie ycia na powierzchni (ploty, spacery)
przedstawieni w pamitniku ludzie chroni swoje ycie przed nalotami
bombowymi, rytm ich dni wyznaczaj bombardowania
rzeczywisto tych ludzi jest pozbawiona heroizmu, szukaj schronienia.
Wniosek: Z Pamitnika mona odczyta postaw autora wobec wojny, ktra
upadla ludzi, czyni ich bezradnymi i sprowadza ycie do metaforycznego pieka.
Film Jana Komasy Miasto 44:
sceny z ycia ludzi modych w Warszawie czasu powstania
okruciestwo rzeczywistoci wojennej (scena bombardowania, szcztkw
ludzkich)
bohaterowie mimo woli, cho z wyboru paradoksalno sytuacji powstacw.
Wniosek: Film Komasy dobitnie pokazuje, e wojna jest zawsze zem, a powstanie
to nie tylko bohaterscy onierze i morowe panny, ale przede wszystkim
cierpienie, mier i zniszczenie (nie tylko zewntrzne, ale i psychiczne).
Aleksander Kamiski Kamienie na szaniec:
wojna jako przygoda moment dochodzenia do wiadomoci, e przygoda
wojenna moe kosztowa ycie
wojna jako prba przyjani wykorzystanie toposu mioci i wiernoci za grb
wojna jako sprawdzian ideay harcerskie jako motywacja dziaania bohaterw
wojna jako moment ksztatowania si dojrzaoci spoecznej i krystalizacji
wewntrznej wiata wartoci czowieka, moment dorolenia.
Wniosek: Dla Aleksandra Kamiskiego onierza Armii Krajowej i ideologa
Szarych Szeregw wojna bya czasem okrutnym, ale jednoczenie ksztatujcym
charaktery i hartujcym czowieka. Postawa tego autora, wyraona m.in.
w Kamieniach na szaniec, nie jest tak jednoznacznie negatywna, jak w przypadku
Biaoszewskiego i Komasy.
Zakoczenie
Twrcy kultury czsto pokazuj wojn przez pryzmat wasnych dowiadcze
yciowych i (lub) dokonanych analiz i refleksji. Mimo e w przypadku wikszoci
tekstw postawa autorw wobec wojny nie jest wyraona wprost, mona j
odczyta pomidzy wierszami: na przykad na podstawie pogldw i postaw
pozytywnych i negatywnych bohaterw czy sposobu przedstawiania wojennych
realiw, operowania szczegem.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
83
84
Zadanie 1.18.
Teksty literackie
Jak wydarzenia zwizane z utrat niepodlegoci mog wpywa na postawy

poszczeglnych ludzi? Omw zagadnienie na podstawie wiersza Czarna sukienka
Konstantego Gaszyskiego oraz innych tekstw kultury.
Konstanty Gaszyski
CZARNA SUKIENKA
Schowaj, matko, suknie moje,
Pery, wiece z r,
Jasne szaty, wietne stroje,
Nie dla mnie to ju.
Gdy kochanek w sprawie bratniej

Mciw niosc bro,
Przy rozstaniu raz ostatni
Moj cisn do.
Kiedy jam kwiaty, stroje lubia,

Gdy nam nadziei wytryska zdrj;
Lecz gdy do grobu Polska zstpia
Jeden mi tylko pozosta strj:
Czarna sukienka.
Wtenczas, cho smutna, lubiam stroje,

Lecz gdy si krwawy zakoczy bj,
A on gdzie poszed w strony nieswoje,
Jeden mi tylko przystoi strj:
Czarna sukienka.
Narodowe nucc piewki,

Widzc szczcia wit,
Kiedym szya chorgiewki
Dla uaskich dzid.
Gdy li Iga, Wawru1 kwiaty

Da nam zerwa los,
Braam pery, drogie szaty
I trefiam2 wos;
Wtenczas mnie krya szata godowa,

Lecz gdy wrd boju zgin brat mj,
Kul przeszyty na polach Grochowa,
Czarna sukienka.
Lecz gdy nas zdrady wrogom sprzeday,

Gdy zaleg Polsk najedcw rj,
Gdy w ptach jczy nard nasz cay,
Czarna sukienka.
[Pary, 1832]
Konstanty Gaszyski, Czarna sukienka,

[w:] Wybr pieni narodowych, zebr. J. Chociszewski, Pozna 1882.
1
2
Iganie i Wawer miejsca stoczonych w 1831 roku zwyciskich bitew wojsk polskich z Rosjanami.
Trefi (daw.) ukada wosy w loki.
85
Zadanie 1.18.
funkcje
2.2) dostrzega w czytanych utworach cechy charakterystyczne okrelonej epoki
(gimnazjum)
i uniwersalne
Pojcia i terminy
powstanie listopadowe
powicenie
pami
historia
aoba narodowa
86
Zdajcy powinien zinterpretowa wiersz Gaszyskiego, podkrelajc, e pokazuje on

charakterystyczny element XIX-wiecznej rzeczywistoci popowstaniowej: identyfikowanie
si przez Polki ze spraw narodowowyzwolecz poprzez manifestowanie aoby po upadku
powstania listopadowego. Ponadto zagadnienie indywidualnych postaw ludzi wobec utraty
niepodlegoci przez ich ojczyzn (nie musi to dotyczy Polski) naley rozwin poprzez
odwoania do co najmniej dwch innych tekstw kultury (literackich bd nieliterackich).
Zadanie 1.18.
Powstania narodowe to jeden z najwaniejszych motyww wystpujcych
w literaturze XIX wieku zarwno w romantyzmie, jak i pozytywizmie. Polska
bya w tym okresie pod zaborami, wic kwestia walki o niepodlego staa si
najwaniejsza.
Postawienie tezy
aoba narodowa wyraajca rozpacz bya reakcj wielu Polakw na stumienie
powsta narodowowyzwoleczych w XIX w.
Argumentacja
Z wiersza Gaszyskiego:
Bohaterk wiersza jest moda kobieta, ktrej reakcj na utrat niepodlegoci
jest przywdzianie czarnej sukienki i rezygnacja z jakichkolwiek ozdb:
Schowaj, matko, suknie moje, / Pery, wiece z r, / Jasne szaty, wietne
stroje. Decyzja o noszeniu aoby wynika z traktowania ojczyzny jak bliskiej
osoby, ktra umara.
Kobieta wspomina te czas, gdy tego wszystkiego uywaa to okres, gdy
w narodzie pojawia si nadzieja na wolno (szczcia wit). Piknym
ubiorem, klejnotami i wymyln fryzur witowaa zwyciskie bitwy pod
Iganiami i pod Wawrem. Teraz, gdy nadzieja zgasa, stwierdza: Nie dla mnie
to ju.
Przywoujc czas nadziei, nadmienia te o szyciu chorgiewek dla uaskich
dzid przy piewie narodowych piosenek. To by jej wkad w pomoc
powstacom.
W wierszu przeplataj si tragedie dotyczce jej bezporednio (mier brata,
zaginicie narzeczonego wzitego do niewoli), z tragedi narodow
stumienie powstania i pozostanie Polski w niewoli. Jej reakcje s podobne
aoba (Czarna sukienka motyw regularnie koczcy co drug zwrotk), co
pokazuje, jak wag przywizuje do spraw narodu. Oba wymiary tragedii s
niejako zrwnowaone, a wic kobieta losy ojczyzny traktuje na rwni ze swoj
osobist histori.
Po powstaniu listopadowym (18301831) i styczniowym (18631864)
powstao zarwno w kraju, jak i na emigracji wiele tekstw literackich
odnoszcych si do rzeczywistoci popowstaniowej. Zarwno w pierwszym,
jak i w drugim wypadku reakcje wobec cierpienia narodowego (egzekucji,
zesa na Syberi, konfiskat majtkw) byy zblione nasta czas narodowej
aoby. wiadectwem tego jest wanie wiersz Konstantego Gaszyskiego.
Tematyka powstaczych klsk oraz aoby popowstaniowej jest obecna
w twrczoci Elizy Orzeszkowej. W noweli Gloria victis jedna z bohaterek to
moda kobieta Anielka, ktra w walkach powstania styczniowego stracia
brata i ukochanego. Jej rozpacz najpeniej wyraa scena, gdy przychodzi na
mogi powstacz w miejscu, gdzie toczya si walka, na lenej polanie. Dugo
ley na grobie i opowiada o swym cierpieniu. Gdy odchodzi, kadzie na grobie
krzyyk. Nigdy ju wicej tam nie wraca.
Podobn postaci bya bohaterka powieci Orzeszkowej Nad Niemnem
Andrzejowa Korczyska. Kobieta po mierci ma, polegego w powstaniu
styczniowym, na znak aoby nie zdejmowaa czarnej sukni. Robia wszystko
dla uczczenia pamici swego ma, ktrego bardzo kochaa.
Wielcy artyci tworzcy po powstaniach narodowych, a szczeglnie
po styczniowym, dawali wyraz swemu przeywaniu okresu popowstaniowych
klsk i rozczarowa w rny sposb. Jan Matejko na obrazie Polonia rok
1863 ukazuje alegoryczno-symboliczn interpretacj klski. W centralnym
miejscu obrazu znajduje si kobieta w czarnej, aobnej sukni zakuwana
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
87
88
w kajdany. Suknia jest podarta na ramieniu, co moe oznacza, e kobieta wiele

wycierpiaa. Na obrazie stoj oficerowie carscy, porzdnie ubrani to zapewne
oprawcy. Po prawej stronie wida zrnicowan grup ludzi pod nadzorem.
By moe oczekuj zesania na Sybir. Wida, e cierpi i s przygnbieni.
W swym dziele Matejko pragn zawrze syntez losu narodowego Polakw,
ktrzy utracili ojczyzn i mimo zbrojnego buntu nie zdoali
przywrci upragnionej wolnoci (zakucie w kajdany). Kobieta w sukni
aobnej alegoria Polski jest jednoczenie malarskim wyobraeniem losu
wielu kobiet.
Podsumowanie
Spoeczestwo polskie w okresie zaborw bardzo mocno identyfikowao si
ze zrywami narodowymi. Po klskach najczstsz reakcj byo uczestnictwo
w aobie narodowej i oddawanie czci polegym.
Zadanie 1.18.
Wstp
Powstania narodowowyzwolecze miay miejsce w Polsce przez cay wiek XIX.
Szczeglnie tragiczne byy dwa z nich: listopadowe (18301831) i styczniowe
(18631864). Wiele gestw i czynw Polakw niebiorcych udziau w walce
wiadczyo o ich solidaryzowaniu si z walczcymi rodakami.
Rozwinicie
Konstanty Gaszyski w utworze Czarna sukienka przedstawia
charakterystyczn reakcj spoeczestwa na tragedi powstania
listopadowego.
Gwn bohaterk wiersza jest kobieta, ktra stracia w powstaniu brata
i ukochanego. Dlatego zaoya strj aobny. Jednak rwnie wanym
powodem noszenia przez ni aoby w postaci tytuowej czarnej sukienki jest
niewola Polski zagrabionej przez zaborcw, przeduajca si z powodu
upadku powstania styczniowego.
W wierszu Gaszyskiego powstacy nie s rozliczani z klski wida za to
gbok solidarno z nimi. Osoba mwica w wierszu orientuje si
w przebiegu zryww narodowowyzwoleczych: opakuje mier brata
w bitwie pod Grochowem, ale cieszy si zwyciskimi walkami powstacw
pod Iganiami i Wawrem, co wyraa uroczystym wygldem: Gdy li Iga,
Wawru kwiaty / Da nam zerwa los, / Braam pery, drogie szaty / I trefiam
wos.
Bohaterka przeywa utrat ojczyzny jak mier kogo bliskiego (do grobu
Polska zstpia). aoba po mierci brata zbiega si w jej yciu z aob po
mierci ojczyzny. Obie manifestuje w ten sam sposb: wkadajc
czarn sukienk. Tragedia osobista i narodowa staj si tu tosame.
Kobieta angauje si w sprawy narodowe i robi, co moe, aby swym dziaaniem
wspomc bliskich i ojczyzn. Gdy powstacy zwyciaj w pojedynczych
bitwach, cieszy si wraz z nimi i odzyskuje nadziej na zwycistwo (Gdy
nadziei wytryska zdrj i nasta szczcia wit, kobieta zakadaa szat
godow).
Zaangaowanie kobiety w sprawy narodowe wida te w konkretnych
dziaaniach na rzecz powstacw: szya chorgiewki/ Dla uaskich dzid.
Znamienne jest take przedkadanie spraw Polski nad prywatne ycie
uczuciowe, co pokazuje akceptacja rozstania z ukochanym wyruszajcym
w bj o wolno, nazwanym tu bratni spraw. Bohaterka wiersza nie
uznawaa tego za powd do aoby: wtenczas, cho smutna, lubia stroje.
Dopiero zaginicie mczyzny w niewoli staje si powodem przywdziania
aoby.
W Dziadw czci III Adama Mickiewicza w scenie wiziennej toczy si
rozmowa o aresztowaniach i represjach na Polakach ze strony Nowosilcowa.
Konrad piewa pie zemsty, aby da wyraz swoim emocjom oraz solidaryzowa
si z tymi, ktrzy po powstaniu cierpi.
Jednym z lirykw, w ktrym poeta opisa gesty solidaryzujcych si
z walczcymi w powstaniu jest wiersz mier pukownika Adama Mickiewicza.
Gdy w chatce lenika umieraa Emilia Plater, walczca w czasie powstania
listopadowego w mskim przebraniu, lud wspcierpia wraz z ni. Tumy
wieniakw zbiegy si z wiosek przed chatk, opakiway j i pytay o jej zdrowie.
Nastpnie ludzie klknli przed progiem domu lenika i wraz z kapanem modlili
si za bohaterk powstania listopadowego.
Zakoczenie
Omwione wyej przykady pokazuj, jak wana spraw w yciu wielu ludzi jest
wolno ojczyzny. Utrata tej wolnoci staje si osobist tragedi, porwnywaln ze
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
89
90
strat kogo bliskiego. Niezgoda manifestuje si w rny sposb: przez ubir

(aobny), solidaryzowanie si z represjonowanymi, odwane dziaania pozornie
nieistotne, ale wyraajce sprzeciw przeciw okupantowi, podtrzymywanie ducha
narodowego, czczenie bohaterw polegych w walce narodowociowej pamici po
nich.
Cz 2. Zadania z zakresu ksztacenia jzykowego
Cz
2.
91
Zadania z zakresu ksztacenia jzykowego oparte na tekstach

literackich, popularnonaukowych i publicystycznych
Druga cz zbioru zawiera 17 przykadowych zada z zakresu ksztacenia jzykowego.

zdanie z czasownikiem operacyjnym: omw, uzasadnij, wyjanij, wska, rozwa,
zanalizuj, informujce rwnie, do jakich kontekstw naley si odwoa
w wypowiedzi;
2. tekstu literackiego (poetyckiego, fragmentu prozy lub dramatu) albo tekstu o jzyku (np.
artykuu prasowego, wywiadu prasowego, fragmentu tekstu naukowego lub
popularnonaukowego) powizanego z tematem wypowiedzi.
W swojej wypowiedzi retorycznej musisz si odwoa do tekstu doczonego do polecenia oraz
do innych tekstw kultury (jednego lub kilku w zalenoci od polecenia). Inne teksty
kultury to, midzy innymi, film, reklama, kabaret, tekst internetowy, instrukcja, SMS,
zapowied wydawnicza, zwiastun filmowy itp.
Wikszo zada umieszczonych w zbiorze wymaga odniesienia si do wasnych dowiadcze
komunikacyjnych, czyli do przywoania wnioskw z przeprowadzonych przez siebie
obserwacji zjawisk jzykowych i procesw komunikacyjnych w rnych, szkolnych
i pozaszkolnych, aktach komunikacji spoecznej.
W realizacji zada jzykowych sprawdzane s nastpujce umiejtnoci:
odbir oraz interpretacja rnego typu tekstw kultury
rozpoznawanie i nazywanie form i rodkw jzykowych uytych w tekcie
dostrzeganie funkcji form i rodkw jzykowych w tekcie
analiza zmian w jzyku i w aktach komunikacji werbalnej (jzykowej) i niewerbalnej
(niejzykowej) wspczenie i w przeszoci
stosowanie poj i terminw nazywajcych zjawiska jzykowe i komunikacyjne.
Na kolejnych stronach zamieszczono przykadowe zadania wraz z opisem sprawdzanych
umiejtnoci i przykadowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotycz:
wyjtkowoci mowy ludzkiej na tle innych systemw komunikacji (zadanie 2.5.)
dokonujcych si wspczenie przemian jzyka i komunikacji i ich przyczyn (zadania:
2.3., 2.6., 2.9., 2.12., 2.13.)
zmian systemu jzykowego na przestrzeni wiekw (zadanie 2.17.)
odmian wspczesnego jzyka polskiego (zadania: 2.7., 2.8., 2.14.)
funkcji tekstu (zadania: 2.1., 2.4., 2.16.)
stylizacji jzykowej i jej funkcji (zadania: 2.11., 2.15.)
etyki mowy (zadanie 2.10.)
funkcji w tekstach werbalnych rodkw niejzykowych (zadanie 2.2.).

92
Zadanie 2.1.
Teksty jzykowe
Jakimi rodkami jzykowymi mona wyraa uczucia? Omw zagadnienie, odwoujc

si do wiersza Juliana Tuwima, do innego tekstu kultury oraz do wasnych
dowiadcze.
Julian Tuwim
TAK I NIE
Ju mi jest wszystko jedno,
Czy powiesz nie, czy tak
Jeno mi Ciebie bardzo brak!
Jeno mi Ciebie strasznie brak!
al gnbi dusz m biedn.
Ach przyznam Ci si musz!
e wol nie ni tak!...
Ale mi Ciebie bardzo brak,
Ale mi Ciebie strasznie brak!!
al gnbi biedn m dusz.
A w serce coraz gbiej
Wpija si rdzawy hak
I tak mi Ciebie bardzo brak!!
I tak mi Ciebie strasznie brak!!!
al biedn dusz m gnbi.
Na podstawie: Julian Tuwim, Wiersze zebrane, t. 1, Warszawa 1975, s. 205.
93
Zadanie 2.1.
1. 4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim rodki
jzykowe i ich funkcje w tekcie
3.4) rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu [...].
4.2) omawia na podstawie poznanych dzie literackich podstawowe, ponadczasowe zagadnienia
egzystencjalne, np. mio (gimnazjum)
przekazu (w tym take tempo mowy i donono gosu).
Pojcia i terminy
funkcja ekspresywna
rodki jzykowe (leksykalne, fonetyczne, fleksyjne, skadniowe)
W wypowiedzi naley zwrci uwag na rodki jzykowe zastosowane przez Tuwima w celu
wyraenia emocji i uczu podmiotu mwicego: charakterystyczne sowa, wyraenia
i zwroty (sownictwo i frazeologia), konstrukcj wypowiedze (skadnia), formy wyrazw
(fleksja), nagromadzenie elementw goskowych (fonetyka). Ucze moe take mwi
o funkcji ekspresywnej znakw interpunkcyjnych.
94
Zadanie 2.1.
Przykadowa realizacja. Kliknij w zdjcie, aby obejrze nagranie.
rdo: cke.edu.pl/index.php/egzamin-maturalny-left/dla-lo-od-2015-roku/23-egzaminmaturalny/347-materialy
Opis realizacji
Uczennica rozpoczyna wypowied od postawienia pytania: Co stanowi o tym, e dzieo literackie
wzbudza pozytywny odbir? Udzielajc na nie odpowiedzi, wskazuje trzy elementy wpywajce na
pozytywny odbir tekstu: tre, form i emocje. Uznaje, e sztuka bez emocji nie byaby sztuk.
Kompozycja wypowiedzi jest zgodna z intencj zawart w poleceniu.
W pierwszej czci rozwinicia uczennica dokonuje analizy utworu Juliana Tuwima, wskazujc
rodki jzykowe wyraajce uczucia i emocje podmiotu mwicego (tytu, anafory, epifory,
metafory, inwersje i wykrzyknienia) oraz omawia ich funkcje w tekcie.
Jako inny tekst kultury uczennica przywouje wiersz Mirona Biaoszewskiego Ach gdyby nawet piec
zabrali. Moja niewyczerpana oda do radoci, w ktrym analizuje rodki jzykowe wskazujce na
emocje osoby mwicej.
W ostatniej czci nastpuje odwoanie do wasnych dowiadcze komunikacyjnych. Uczennica
wybiera ironi jako przykad rodka jzykowego wyraajcego uczucia i omawia jej funkcje
w komunikacji midzyludzkiej.
W podsumowaniu uczennica formuuje wniosek wskazujcy na to, e literatura nie tylko
odzwierciedla rzeczywisto i otaczajcy nas wiat, ale wyraa take za pomoc rnych rodkw
jzykowych towarzyszce nam emocje.
W wypowiedzi pojawia si szereg uoglnie, ktre wskazuj na rol emocji w yciu czowieka oraz
w literaturze, ktra to ycie przedstawia.
Zadanie 2.1.
Wstp
Uczucie to, najoglniej, okrelony stan psychiczny, rodzaj emocji. Uczucia
ludzkie s rne, np. patriotyczne, macierzyskie; mona odczuwa
niezadowolenie, krzywd, upokorzenie. Jednak najczciej uczucie to dla
czowieka tyle, co mio, czuo, tkliwo, namitno, przyja itd.
Rozwinicie
O uczuciach mwimy i piszemy bardzo czsto, zwaszcza w tym drugim
rozumieniu, co znajduje odzwierciedlenie w mniej lub bardziej staych
zwrotach, np. poniemy do kogo uczuciem, darzymy kogo uczuciem,
wyznajemy komu uczucia itp.
W codziennych sytuacjach uczucia mona wyraa bardzo rnymi rodkami
jzykowymi (werbalnymi i niewerbalnymi, np. za pomoc odpowiedniej
interpunkcji). Do rodkw fonetycznych zaliczamy zmiany tonacji (celowe
podwyszenie lub obnienie tonu), natenia gosu (np. krzyczymy na kogo),
zmiany szybkoci mwienia (np. w zoci albo mwimy szybko, albo
specjalnie zwalniamy). Najwicej moliwoci dostarcza w tym zakresie
leksyka: zdrobnienia (na og wyraaj one emocje pozytywne, np. creczka,
mamusia), zgrubienia (na og oddaj emocje negatywne, np. grubas, kocisko).
Uczucia wyraamy za pomoc wyspecjalizowanych czasownikw,
przymiotnikw, imiesoww, przyswkw, np. lubi, kocha, aosny,
nienawistny. Temu celowi su rwnie okrelone przedrostki (np. super-,
hiper-, naj-), niektre z nich wystpuj zreszt samodzielnie (np. super!). Jeli
chodzi o skadni, to rozmaite uczucia dobrze wyraaj zdania wykrzyknikowe,
zdania niepene lub przerwane czy rwnowaniki zdania.
W wierszu Tuwima mwi si o mioci do kobiety w sposb do przewrotny.
W poszczeglnych zwrotkach waga tego uczucia jest dla podmiotu mwicego
rna (porwnajmy odpowiednie sformuowania w strofie 1. jest mi wszystko
jedno, w strofie 2. wol nie ni tak i w strofie 3. uczucie alu czy rozpaczy:
rdzawy hak w sercu). A jednoczenie w caym wierszu powtarza si fraza:
bardzo/strasznie mi Ciebie brak. Epitet bardzo zmieniony na potoczne
strasznie sugeruje jednoczenie desperacj podmiotu mwicego. Potgowanie
alu czy rozpaczy oraz miosnych cierpie podkrelaj rwnie znaki
wykrzyknienia: pojedyncze, podwjne i potrjne, take poczone
z wielokropkiem w zwrotce 2. Podobn funkcj peni rwnie hiperbola:
A w serce coraz gbiej / Wpija si rdzawy hak.
Stany emocjonalne s wyraane jzykowo rwnie w innych tekstach
literackich, np. Treny Jana Kochanowskiego, w ktrych al i rozpacz
przedstawione zostay za pomoc rnorodnych rodkw: np. apostrofy
Wielkie mi uczynia pustki w domu moim / Moja droga Orszulo, tym
zniknieniem swoim, antytezy Peno nas, a jakoby nikogo nie byo, wylicze
nie masz zabawki, nie masz rozsmia si nikomu.
Wnioski
Uczucia mona wyraa bardzo rnymi rodkami jzykowymi i pozajzykowych
(np. mowa ciaa, gesty). Kady z nas ma wasne dowiadczenia komunikacyjne
zwizane z wyraeniem uczu, uzalenione m.in. od rodowiska, sytuacji
komunikacyjnej, rodka przekazu, aktualnego nastroju.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
95
96
Zadanie 2.2.
Teksty jzykowe
Oce trafno tezy poniszego tekstu, zgodnie z ktr milczenie jest take sposobem
komunikowania. W uzasadnieniu odwoaj si do podanego tekstu, wybranego tekstu
kultury i wasnych dowiadcze.
Upominanie si Cypriana Kamila Norwida o opuszczon cz mowy we wszystkich
gramatykach wszystkich jzykw opierao si na przekonaniu, e milczenie jest rwnie
wane jak pozostae skadniki mowy. W istocie milczenie jest alternatyw dla mwienia.
Izydora Dmbska wyrnia milczenie jako wyraz i rodek ekspresji, jako rodek
taktyczny dziaania oraz jako objaw postawy duchowej czowieka a wszystkie te typy
milczenia mieszcz si w milczeniu znaczcym. W tym planie milczenie bdzie zawsze
komunikowaniem czego i moe by zastpione przez mwienie.
Przyjmujc za podstaw to, e milczenie towarzyszy mwieniu, jest jego drug stron
i jest rwnie jego tem, przyjrzyjmy si teraz takim sytuacjom spoecznej komunikacji,
w ktrych rwnoczenie wystpuje mwienie i niemwienie (co, co niezbyt zrcznie, ale
adekwatnie mona by okreli jako mowomilczenie). Przy tym nie chodzi tu o zwyke
przemilczenia, czyli niemwienie, niewspominanie o czym, zbywanie czego milczeniem,
ale o takie przemilczanie, ktre jest wiadomym zatajaniem czego, przy rwnoczesnym
mwieniu o tym samym przedmiocie, jednak mwieniu niepenym, fragmentarycznym,
selektywnym, bardzo czsto intencjonalnym.
Spotka go mona niemal we wszystkich, bardzo rnorodnych sytuacjach, poczynajc
od kameralnych kontaktw prywatnych, a koczc na sferze wielkiej polityki
i midzynarodowej dyplomacji.
W naszej obyczajowoci istnieje powszechnie akceptowana zasada, e o zmarych nie
mwi si le, nawet przeciwnie mwi si czsto bardzo dobrze, cho nie zawsze zasuenie.
Sdowe zeznania wiadkw, ujawniajcych liczne drobne lub marginalne fakty sprawy,
a przemilczajcych zasadnicze.
Dowcip polityczny rozpowszechniony zwaszcza w warunkach silnego reimu
ustrojowego, nieakceptowanej wadzy, zaborw, okupacji jest werbaln reakcj
pokrywajc niewypowiadane: bunt, protest, dezaprobat, milczc bezradno, rozpacz.
Na podstawie: Kwiryna Handke, Socjologia jzyka, Warszawa 2008, s. 1516, 2528.
97
Zadanie 2.2.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje [...] jawne
3.2) zna pojcia znaku i systemu znakw; []; rozrnia znaki werbalne i niewerbalne, ma
wiadomo ich rnych funkcji i sposobw interpretacji.
Pojcia i terminy
milczenie znaczce
komunikacja spoeczna
rodek komunikacji
rodek ekspresji
Mona zaj rne stanowiska wobec tezy tekstu: zgodzi si z ni lub mie inne zdanie.
Uzasadnienie powinno dotyczy sformuowanej przez ucznia oceny trafnoci sdu
wyraonego przez autork tekstu.
98
Zadanie 2.2.
Okrelenie problemu
Z milczeniem spotykamy si czsto w komunikowaniu si ludzi midzy sob. Brak
tekstu to pozornie brak komunikatu, jednak wiemy, e czasem milczenie
komunikuje bardzo wiele.
Postawienie tezy
Tez autorki tekstu, e milczenie moe by rodkiem komunikacji, uznaj za trafn.
Argumentacja
Milczenie moe przekazywa bardzo wiele informacji. Ju Cyprian Kamil
Norwid upomina si o ten sposb komunikacji i uznanie go za jeden ze
skadnikw mowy.
Izydora Dmbska uwaa milczenie za wyraz i rodek ekspresji czowieka.
Czasem milczenie moe oznacza pewn postaw wobec ycia i wynika
z okrelonej taktyki osoby milczcej. Wedug autorki w takich sytuacjach
milczenie moe zastpi mow.
Zdaniem Kwiryny Handke milczenie to to, druga strona mwienia. Wystpuj
te sytuacje, gdy rwnoczenie mwi si i milczy, takie zjawisko nazywa
autorka mowomilczeniem. To starannie przemylanie milczenie albo
przemilczanie pewnych informacji. Autorka pisze te o sytuacjach, gdy nie
mwi si le o osobach zmarych i wtedy naley milcze na ich temat, milcz
take oskareni, ktrzy nie chc przyzna si do swoich czynw. Milczeniem
mona wyrazi swj bunt, protest lub ukry bezradno.
Milczenie moe by objawem postawy duchowej czowieka. Ludzie
refleksyjni, filozofowie, mnisi nie wypowiadaj si czsto i do kadego.
Milczeniem wyraaj postaw kontemplacyjn i swj stosunek do wiata.
Niekiedy moemy niekorzystnie oceni dan osob, nie znajc motywacji jej
milczenia. Mylimy wtedy, e kto okazuje nam lekcewaenie.
W Wielkiej Improwizacji w Dziadw czci III Adama Mickiewicza gwny
bohater, Konrad, rozmawia z Bogiem i stawia mu liczne zarzuty. Gdy Bg nie
odpowiada Konradowi, wtedy on mwi: Milczysz, jam ci teraz zbada.
Milczenie Boga w dramacie mona interpretowa jako reakcj na pych
Konrada. Milczc, Bg pokazuje Konradowi, e nie dostpi zaszczytu
rozmowy z Nim, gdy zgrzeszy pych. Milczenie Boga jest bardzo wymowne
i zastpuje wszelkie sowa. Konrad odbiera milczenie Boga jako prowokacj
i posuwa si do blunierstw wobec Niego, a potem pada zemdlony. Jednak
modlitwy ocal dusz Konrada.
Podsumowanie
Milczenie jest wanym sposobem komunikacji w naszych przegadanych czasach.
Gdy dwiki i komunikaty towarzysz nam wszdzie, milczenie nabiera nowego
wanego znaczenia. Od wiedzy i umiejtnoci osb, ktre go stosuj, zaley, jak
jest wykorzystywane.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
99
Zadanie 2.2. Przykadowa realizacja (2)

Wstp
Refleksja Cypriana Kamila Norwida, ktry uwaa milczenie za penoprawn
cz mowy, zmusza nas do zastanowienia si, czy milczenie, czyli brak tekstu,
moe by rodkiem komunikacji.
Rozwinicie
Autorka artykuu uwaa, e milczenie jest alternatyw dla mwienia, jest
wic tak samo wane, jak sowa. Milczenie moe by rodkiem ekspresji
jest wtedy pauz, ktra podkrela stanowisko nadawcy, dodaje powagi
problemowi, wymaga czasu do namysu. Moe by te objawem pewnej
postawy duchowej lub wyraa np. zakopotanie czy dezaprobat. Milczenie
moe by take wyrazem buntu. W tekcie artykuu jest mowa rwnie
o mowomilczeniu, czyli mwieniu niepenym, selektywnym, wiadomym
przemilczaniu pewnych faktw, np. w polityce lub dyplomacji. W naszej
kulturze istnieje tradycja milczenia o zych uczynkach zmarych, mwimy
o nich tylko dobrze. Milczenie moe by potraktowane jako akt bezradnoci,
gdy adne sowo niczego nie zmieni.
Cyprian Kamil Norwid w wierszu Co ty Atenom zrobi, Sokratesie opisuje
losy wybitnych jednostek, ktre za ycia byy niedocenione i umieray czsto
w zapomnieniu, a dopiero potomni docenili ich wielko. Wiersz powsta po
mierci Adama Mickiewicza. Autor tworzy strof Co ty uczyni ludziom,
Mickiewiczu?, jednak pozostaych dwch wersw nie wypenia sowami.
Zestawienie Mickiewicza z Sokratesem, Napoleonem, Kolumbem czy
Dantem potwierdza wielko dorobku poety i szacunek Norwida zoony
Mickiewiczowi. Norwid ceni Mickiewicza, chce jednak, eby czytelnik sam
odda hod zmaremu poecie. Wystpuj dwie linijki kropek, ktre czytelnik
moe wypeni wasn treci, moe te milczc, podda si refleksji nad
twrczoci Mickiewicza.
Przykadem przemilczenia, o ktrej jest mowa w artykule, s teksty
wspczesnej reklamy. Skupiaj si one tylko na prezentacji zalet
sprzedawanego produktu, ktry jest przedstawiany jako dobry, poyteczny,
skuteczny, tani.
W niektrych sytuacjach prywatnych take milczymy. Czowiek zakochany
milczy, gdy nie jest pewien reakcji drugiej osoby na swoje wyznanie lub jest
zbyt wzruszony, eby wypowiedzie, co czuje do bliskiej osoby. Milczenie
jest sposobem komunikacji tego, czego nie mona odda sowami. Mamy
wtedy do czynienia z komunikacj pozawerbaln, waniejsze od sw okazuj
si gesty i spojrzenia, a nawet zaczerwieniona ze wzruszenia twarz.
Z wasnych dowiadcze wiem, e milczeniem sygnalizujemy swj nastrj,
okazujemy, e nie zgadzamy si z kim. Milczymy take, gdy nie chcemy da
si sprowokowa.
Zakoczenie
Milczenie moe by sposobem komunikowania si i w wielu sytuacjach zastpuje
sowa. Czasem to, co niewypowiedziane, jest najwaniejsze. Dlatego naley
uzna, e teza wyraona w tekcie jest trafna.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
tekstw kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
100
Zadanie 2.3.
Teksty jzykowe
Jakie przemiany w kulturze wpywaj na wspczesny jzyk polski? Omw

zagadnienie, odwoujc si do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do
wasnych dowiadcze komunikacyjnych.
Kady jzyk etniczny yje i rozwija si razem z narodem, a dzieje spoecznoci narodowej
to take dzieje jzyka. Zatem zwizki midzy jzykiem a dan wsplnot, zwaszcza jej
kultur, s zawsze mocne i dwustronne. Z jednej strony jzyk stanowi fundament kadej
kultury i jej podstawowe dobro, jest gwnym kodem ekspresji kadej kultury, z drugiej za
kada kultura przez swoje tendencje, proponowany system wartoci, aktualne mody mocno
wpywa na jzyk.
Uniwersalnym prawem jest prawo zmian jzykowych. Dzieje si tak, gdy jzyk jest
nierozerwalnie zwizany z yciem kadej wsplnoty i natychmiast odzwierciedla wszystkie
zmiany obyczajowe, ekonomiczne, kulturowe, zwaszcza polityczne, zachodzce w danych
spoecznociach. Takie przyspieszenie zmian polszczyzny obserwujemy w ostatnim
dwudziestopicioleciu. Wedug opinii wielu badaczy jestemy obecnie wiadkami
najwikszych zmian polszczyzny w caej jej historii. Nie byo w dziejach jzyka polskiego
drugiego takiego okresu, aby w tak niedugim czasie jeli chodzi o histori jzyka 1520
lat to niewielki odcinek jzyk zmieni si tak gwatownie. Zmiany te zauwaa zwaszcza
rednie i starsze pokolenie Polakw, ci wszyscy, ktrzy wzrastali w Polsce Ludowej.
Pokolenie najmodsze, coraz czciej nazywane e-generacj, wychowane jest ju w nowej
polszczynie.
Na podstawie: Kazimierz Og, Zmiany we wspczesnym jzyku polskim i ich kulturowe uwarunkowania,
[w:] Jzyka a Kultura, tom 20, Tom jubileuszowy, Wrocaw 2008, s. 5960.
101
Zadanie 2.3.
3.3) [...] dostrzega i omawia wspczesne zmiany modelu komunikacji jzykowej [...].
Pojcia i terminy
jzyk narodowy
zmiany jzykowe
nowa polszczyzna
wspczesna kultura
e-generacja
Zadanie wymaga zauwaenia, e przemiany we wspczesnej kulturze w znaczcy sposb

wpywaj na polszczyzn. Ucze moe skoncentrowa si na wybranych kontekstach
kulturowych, ktre jego zdaniem maj najwikszy wpyw na zmiany w jzyku
i w komunikacji.
102
Zadanie 2.3.
Wstp
Wedug autora tekstu jzyk ma prawo do zmian, gdy jest zwizany z yciem
narodu i reaguje na wszystkie zmiany obyczajowe, ekonomiczne, kulturowe oraz
polityczne, ktre zachodz w danej spoecznoci. W cigu ostatnich lat jzyk
zmieni si do gwatownie ze wzgldu na zmiany kulturowe (globalizacj,
amerykanizacj), techniczne (rozwj elektroniki i telekomunikacji), spoecznopolityczne (wpyw mediw).
Rozwinicie
Na szczeglne omwienie zasuguj zmiany jzykowe uksztatowane przez
reklam. Jzyk reklamy wykorzystuje przede wszystkim slogany krtkie
wyraenia, zwroty czce znane z nieznanym i aktywizujce odbiorc,
posuguje si te hasem, apelem, sentencj w celu zachwalenia towaru,
przekonania odbiorcy do jego zakupu. Bardzo czsto jest to jzyk posugujcy
si rzeczownikami, przymiotnikami, przyswkami (zwrotami potocznymi)
w funkcji wartociujcej, wpywajcej na emocje, np.: Red Bull doda ci
skrzyde!!!, Bounty smak raju, Chipsy przyszy, Wykorzystuje si take
poczenia wyrazw o tym samym brzmieniu i formie homonimy, np. czy
bez czy (reklama kleju). Polszczyzna ksztatowana przez jzyk reklam
przenika do jzyka komunikacji codziennej.
Kolejn zmian wynikajc z rozwoju multimediw jest tendencja do skracania
wypowiedzi np. w SMS-ach czy e-mailach. Uywa si w nich skrtw np.
z jzyka angielskiego (btw by the way czy bardziej popularne OK). Dla
uytkownikw komunikatorw wane jest wzmacnianie wyrazistoci jzyka,
przez stosowanie w tworzonych tekstach wielu ekspresywizmw, np. cool,
mega czy te emotikonw wyraajcych uczucia i emocje nadawcy.
Przyczyn wprowadzania do jzyka polskiego anglicyzmw, czyli wyrazw,
zwrotw, form wyrazw, konstrukcji zdaniowych lub zwizkw
frazeologicznych zapoyczonych z jzyka angielskiego, jest rozwj
cywilizacyjny. Angielskie nazwy, takie jak np. komputer, skaner, reset
funkcjonuj w jzyku polskim od wielu lat (ze wzgldu na brak ich polskich
odpowiednikw). Podobnie jest z nazwami coraz nowszych zdobyczy techniki,
takimi jak np. ipad, notebook, iphone przyjy si one w naszym jzyku nawet
bez zmiany pisowni.
ycie i jzyk wspczesnego spoeczestwa silnie determinuje telewizja.
Pojawiy si rnego typu programy, wrd nich sitcomy, np. wiat wedug
Kiepskich, czy seriale paradokumentalne, np. Szpital, odzwierciedlajce ycie
zwykych ludzi, a tym samym wprowadzajce do jzyka oglnego wyraenia
potoczne.
Zakoczenie
Jzyk yje i zmienia si pod wpywem szybko zmieniajcej si rzeczywistoci,
ktra otacza jego uytkownikw. Czsto jednak te zmiany we wspczesnym
jzyku polskim zwizane s z tzw. mod jzykow. Modne staj si cytaty,
zapoyczenia, konstrukcje gramatyczne, nawet sposoby wymawiania pewnych
wyrazw czy zwrotw, pochodzce z jakiego obcego jzyka, cieszcego si
prestiem.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstw
kultury.
Zadanie 2.3.
103
Okrelenie problemu
Jzyk zmieni si na przestrzeni wiekw. Wiele sw wyszo ju z uycia, to samo
stao si z pewnymi formami przypadkw czy te strukturami skadniowymi.
Wspczesny uytkownik jzyka posuguje si zupenie innymi wyrazami lub ich
innym znaczeniem ni dawniej.
Postawienie tezy
Przemiany jzyka zwizane s z przemianami rzeczywistoci spoecznej i kultury.
Argumentacja
Autor tekstu stawia tez, e jzyk zmienia si na przestrzeni dziejw, a zmiany
w jzyku powodowane s przez zmiany w zewntrznej rzeczywistoci. Autor
omawia relacje midzy jzykiem a kultur, dowodzi, e z jednej strony jzyk
stanowi fundament kadej kultury i jej podstawowe dobro, ale z drugiej kultura
mocno wpywa na jzyk.
Jedn z przyczyn zmian w jzyku ostatnich lat jest rewolucja elektroniczna,
ktra wprowadzia do sownictwa leksyk specjalistyczn (np. twardy dysk)
i spowodowaa jej przechodzenie do wypowiedzi potocznych (np. zresetowa
mzg). Pojawiy si nowe formy komunikacji (SMS, poczta internetowa)
wymagajce midzy innymi skrtowoci wypowiedzi i powodujce liczne
bdy (w zakresie interpunkcji i pisowni polskich liter).
Drug przyczyn zmieniania si wspczesnej polszczyzny jest
globalizacja/amerykanizacja otaczajcej rzeczywistoci, a wic moda na luz,
co w jzyku objawia si licznymi zapoyczeniami i cytatami gwnie z jzyka
angielskiego (np. w jzyku oglnym anglojzyczne nazwy przedsibiorstw,
shop zamiast sklep), nowymi formuami grzecznociowymi (np. w slangu
modzieowym powitania hi, hello i poegnania bye, see you).
Wan rol w przemianach polszczyzny odegray rozwj marketingu i reklama.
Konsumpcjonizm sta si nowym stylem ycia. Dla wspczesnego odbiorcy
jzyka reklamy wane stay si nazwy obiektw konsumpcji i ich cech.
Reklama, aby manipulowa odbiorc, wykorzystuje skrzydlate sowa: cytaty
np. z literatury (Ojciec pra?!), filmw (Ciemno, widz ciemno), piosenek
(All you need is love), tytuy ksiek czy filmw (Zezowate szczcie); slogany
i hasa (Chopaki z Katowic Michaki z Wawelu), imiona czy nazwiska postaci
fikcyjnych (Wielki Brat). Reklama stosuje te strategi wyolbrzymiania
(formua naj-), ale zestaw przymiotnikw wykorzystywanych w tekstach
reklamowych jest do ubogi, np. najlepszy, najsmaczniejszy, najczystszy,
najtrwalszy itp.
Podsumowanie
Przemiany jzyka s konsekwencj przemian, ktre zachodz w rzeczywistoci
spoecznej i w kulturze. Najwaniejszymi ich przyczynami s, moim zdaniem:
rozwj technologiczny, demokratyzacja i globalizacja. Powoduj one zmiany
zachowa jzykowych uytkownikw jzyka i wpywaj na kondycj czowieka
i caego spoeczestwa.
Odwoanie do
doczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstw
kultury.
104
Zadanie 2.4.
Teksty jzykowe
Oce trafno pogldu, zgodnie z ktrym czowiek pocztku XXI wieku jest analfabet
emocjonalnym i nie potrafi mwi o uczuciach. W uzasadnieniu odwoaj si do
podanego fragmentu, do innego tekstu kultury i do wasnych dowiadcze
komunikacyjnych.
Tematyka miosna jako co dotykajcego tego, co szczeglnie intymne, zwizanego ze
szczciem (gdy mio jest odwzajemniana) lub bolesnego (gdy pozostaje uczuciem
jednokierunkowym) moe podlega restrykcjom komunikacyjnym. Niemwienie
o mioci, niewyznawanie jej w yciu prywatnym moe by przejawem dziaania tabu.
I moe tu obowizywa tyle ograniczenie komunikowania mioci w wymiarze spoecznym,
publicznym, warunkowane zwyczajami obowizujcymi w danym spoeczestwie w danym
czasie, ile indywidualne predyspozycje psychiczne, blokujce jednostk w wyraaniu uczu.
Psychologowie zauwaaj niech do ujawniania emocji. Czowiek przeomu wiekw to
analfabeta uczuciowy.
Ale te mio budzi potrzeb, by j wyrazi, by o niej mwi. Jeli tak, to powinna
zajmowa poczesne miejsce wrd tematw rozmw. Waciwym jej kontekstem byby
zatem jzyk potoczny ten, ktry wystpuje w sferze kontekstw indywidualnych,
pierwszy jzyk czowieka, jzyk bliskoci. Polscy badacze jzyka potocznego jednak
dotychczas nie dostrzegli tematyki miosnej w tekstach powstajcych w warunkach
komunikacji bezporedniej. Okazuje si, e uczucia, emocje, oceny uczuciowe i emocjonalne
zajmuj w bardzo maym stopniu uwag rozmwcw.
Na podstawie: Magorzata Kita, Szeptem albo wcale. O wyznawaniu mioci, Katowice 2007, s. 5657.
105
Zadanie 2.4.
1.2) [...] odczytuje zawarte w tekstach informacje [...] jawne
1.5) wyrnia argumenty, kluczowe pojcia i twierdzenia w tekcie argumentacyjnym [...]
3.4) rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu ([...] ekspresywn [...]).
Pojcia i terminy
sytuacja komunikacyjna
jzyk potoczny
funkcja ekspresywna
Mona zaj rne stanowiska wobec tezy tekstu: zgodzi si z ni lub mie inne zdanie.
Uzasadnienie powinno dotyczy sformuowanej przez ucznia oceny trafnoci sdu
wyraonego przez autork tekstu.
W realizacji naleaoby przywoa tekst kultury, w ktrym wyraane s uczucia i mwi si
o emocjach, oraz scharakteryzowa rodki jzykowe suce wspczenie ludziom do
mwienia o uczuciach.
106
Zadanie 2.4.
Wprowadzenie
Czowiek, yjc w spoeczestwie, buduje relacje z innymi ludmi, w tym relacje
emocjonalne (s one wyrazem potrzeby bliskoci z drugim czowiekiem). Waga
emocji w dowiadczaniu siebie, drugiego czowieka i wiata jest bardzo wana.
W mwieniu o tym, co si czuje, realizuje si ekspresywna funkcja wypowiedzi.
Rozwinicie
1. Magorzata Kita Szeptem
Autorka tekstu rozwaa zagadnienie analfabetyzmu emocjonalnego,
czyli nieumiejtnoci werbalizowania uczu, oraz wymienia tego
przyczyny (kulturowe, psychologiczne i jzykowe).
Magorzata Kita koncentruje si przede wszystkim na nieumiejtnoci
mwienia o mioci.
Zgadzam si z autork artykuu. Uwaam te, e analfabetyzm
emocjonalny, czyli nieumiejtno mwienia o uczuciach, dotyczy nie
tylko mioci, ale take wyraania innych uczu, emocji, np. zoci, radoci.
Niedoskonao w wyraaniu emocji przejawia si w tym, e rodzice
odmawiaj dzieciom prawa do wyraania zoci, zamiast nauczy je t zo
spokojnie przey i opowiedzie o niej.
2. Wojciech Kuczok Gnj
Bohater-narrator nie ma nawet imienia nazywany jest synem starego K. To
emocjonalny analfabeta, gdy jedynym silnym doznaniem dowiadczonym
w domu rodzinnym by strach przed ojcem - starym K., niedojrzaym emocjonalnie,
niezdolnym do komunikowania uczu, werbalnego wyraania emocji. Stary K.
systematycznie wyadowuje zo na synu, nie traktuje go jak czowieka, a jak
dziecko rasy ludzkiej. O uczuciach nie potrafi mwi caa rodzina K. Ju
pradziadek modego K. nie mwi, e kocha swoje crki, nie nazywa ich
pieszczotliwie. O uczuciach do nich myla w pracy, a pracowa jako kotowy
w trzech zakadach pracy, i palenie w kotach dedykowa w mylach crkom.
Uwaa, e to wystarczajcy dowd mioci ojcowskiej, nie rozmawia wic nigdy
z crkami o ich potrzebach, nie artykuowa tego, co czuje, nie pyta o wraenia,
nastroje. Syn starego K. opowiada histori rodziny, starajc si zrozumie, dlaczego
by bity przez ojca. Mody K. nigdy nie wiedzia, co ojciec czuje. Stary K. wszelkie
rozmowy z synem ogranicza do zadawania pyta o to, czy mody K. bdzie
jeszcze. Nie czeka jednak na odpowied.
Zakoczenie
Wspczeni ludzie rzadko mwi o uczuciach. Wedug mnie najistotniejsze tego
powody to niech i nieumiejtno mwienia o emocjach. Sdz, e jeli nie
umiemy mwi o uczuciach i nie chcemy si tego uczy, nigdy nie bdziemy
w stanie sami poczu si szczliwi, nie zdoamy te zapewni emocjonalnej
stabilnoci naszym bliskim. Widoczne jest to w omwionym przykadzie powieci.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.4.
107
Wstp
Emocje peni wan rol w yciu czowieka. Naley zda sobie spraw
z rnorodnoci emocji i z tego, e trzeba o nich mwi, gdy jest to bardzo istotne
w rozumieniu siebie i innych ludzi.
Teza
Spostrzeenie Magorzaty Kity, e wspczesny czowiek jest emocjonalnym
analfabet, jest trafne. Czowiek XXI wieku, cho nieustannie gada, wypowiada
mnstwo sw, nie potrafi w tym mwieniu odda swych emocji, nie wie, jak je
zwerbalizowa.
Argumenty
Magorzata Kita twierdzi, e wspczesny czowiek ma problemy z mwieniem
o emocjach zwizanych z przeywaniem mioci i nazywa to analfabetyzmem
emocjonalnym. Przyczyny niemwienia o uczuciach wynikaj z tego, e
ludzie nie umiej nazywa tego, co czuj, wstydz si mwi o intymnych
uczuciach lub nie mwi o nich, poniewa jest to le widziane przez otoczenie.
Magorzata Kita pojcie analfabetyzmu emocjonalnego stosuje wycznie do
niemwienia o mioci. Mona jednak, moim zdaniem, odnie je do
nieumiejtnoci wyraania innych emocji, np. ludzie nie mwi o zoci,
radoci czy smutku.
Niemwienie o uczuciach i emocjach zaobserwowa mona u modych ludzi,
ktrzy na co dzie funkcjonuj w grupie rwieniczej. Jzyk suy im czsto
nie do komunikowania tego, co czuj, ale do budowania relacji midzy
czonkami grupy. W takich grupach gada si, aby sprawia wraenie, e si
w ogle jest. Mwienie przybiera form paplaniny o niczym. Unika si
rozmawiania o tym, co ludzi naprawd niepokoi, co czuj. Jeli mwi si
uczuciach, to uywa si jzyka potocznego, rzadko wyszukanej formy. Wie
si to z panujc wrd modych ludzi mod na bylejako mwienia, ktra
przejawia si w ubogim zasobie rodkw jzykowych.
Ubstwo rodkw jzykowych wyraajcych uczucia widoczne jest
w niektrych tekstach piosenek hiphopowych. Ich autorzy posuguj si
powtrzeniami, cytatami, wykorzystuj potocznie uywane stae zwizki
frazeologiczne. Teksty piosenek hiphopowych s przepenione wulgaryzmami.
Raperzy czsto zamiast mwi o tym, co czuj, wyraaj agresj, wzajemnie
obraaj si, poniaj przeciwnika. Jeli nawet poruszaj temat mioci, to
wyraaj uczucia w sposb prymitywny, np. o adnej dziewczynie mwi
laska.
Wnioski
Analfabetyzm emocjonalny w analizowanych przykadach wie si z jednej strony
z niechci do mwienia o uczuciach, z drugiej strony z nieumiejtnoci mwienia
o nich. Moe take by spowodowany tym, e ludzie w okrelonych sytuacjach
staraj si ukry to, co naprawd czuj, poniewa chc by akceptowani i ujawniaj
uczucia podane spoecznie. Boj si te odrzucenia. W sytuacji intymnej czsto
wyraaj to, co czuj za pomoc gestw, spojrzenia, mowy ciaa, a nie sw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
108
Zadanie 2.5.
Teksty jzykowe
Na czym polega wyjtkowo mowy ludzkiej? Omw zagadnienie, odwoujc si do

przytoczonego fragmentu, wybranego tekstu kultury i wasnych dowiadcze
komunikacyjnych.
Ptaszki wierkaj, krowy rycz, pszczoy tacz, wieloryby piewaj i nawet niektre
roliny porozumiewaj si pomidzy sob jzykiem chemicznym. A czowiek? Czowiek
mwi. Owa ludzka mowa jest jednak w przekonaniu wielu uczonych czym niezwykym,
jakociowo zupenie odmiennym od wszelkich innych form komunikacji powszechnych
w wiecie ywych istot. Cho w niewielu kwestiach dotyczcych ludzkiego jzyka (bd
jzykw) panuje wrd badaczy zgoda, niektre z tych rnic s oczywiste i znamienne.
Podczas gdy inne gatunki posuguj si ograniczon i niezmienn z pokolenia na pokolenie
liczb sygnaw o ustalonej modalnoci (dwiki, gesty, zapachy), ludzki jzyk nie tylko
wykazuje niebywae bogactwo i rnorodno, lecz take moe by zakodowany dwikowo
w mowie, wzrokowo w pimie, w sposb wizualno-przestrzenny w jzyku migowym bd
dotykowo w alfabecie Braillea dla niewidomych.
W odrnieniu od jzykw innych gatunkw nasz system artykulacji charakteryzuje
si, midzy innymi, arbitralnoci i kreacyjnoci. Jzyki ludzkie posuguj si symbolami
niemajcymi (z wyjtkiem nielicznych wyrazw onomatopeicznych) adnego naturalnego
zwizku z opisywanym przedmiotem czy czynnoci, za kreacyjno oznacza, e
posugujc si skoczon liczb regu jestemy w stanie tworzy i rozumie nieskoczon
liczb nowych, oryginalnych wypowiedzi w opanowanym przez nas jzyku. Wszyscy
badacze zajmujcy si refleksj nad fenomenem jzyka s te zgodni, e jest on
fundamentalnym atrybutem czowieczestwa, darem, ktry sprawia, e ycie nasze toczy si
jak gdyby w dwu odmiennych wiatach: w obszarze naturalnej, fizycznej rzeczywistoci
i w wirtualnym wiecie wykreowanym przez sowa.
Wybitny niemiecki chemik Wilhelm Ostwald, ktry dziaa take na rzecz stworzenia
jzyka midzynarodowego, uwaa, e jzyk jest [po prostu] rodkiem transportu tak jak
pocig przewozi towary z Lipska do Drezna, tak jzyk przenosi myli z jednego mzgu do
innego. To efektowne porwnanie nie wyczerpuje, niestety, caej zoonoci funkcji jzyka.
Zdaniem najsynniejszego yjcego lingwisty Noama Chomskyego, komunikacyjne zadanie
jzyka ma jedynie drugorzdne, mniej istotne znaczenie jest on przede wszystkim
instrumentem sucym myleniu. Ma wic przede wszystkim charakter osobisty, za jego
spoeczna funkcja jest wtrna.
Na podstawie: Krzysztof Szymborski, Zagadka, Polityka 2012, nr 11.
Niezbdnik Inteligenta. O jzyku w mowie i pimie, s. 89.
109
Zadanie 2.5.
1.5) wyrnia argumenty, kluczowe pojcia i twierdzenia w tekcie argumentacyjnym []
3.2) [] uzasadnia, e jzyk jest systemem znakw [].
Pojcia i terminy
mowa
komunikowanie si
jzyk
system znakw
Zadanie wymaga porwnania komunikacji za pomoc jzyka z innymi sposobami

komunikowania si.
110
Zadanie 2.5.
1. Wprowadzenie
a) Wyjanienie znaczenia sowa wyjtkowy.
b) Tytu artykuu podkrela zoono mowy jako przedmiotu bada,
a jednoczenie wyjtkowo jzyka jako sposobu porozumiewania si ludzi.
Mowa ludzka jest zjawiskiem niepowtarzalnym w naturze; jest
wielofunkcyjnym narzdziem sucym i jednostce, i zbiorowoci. aden
inny sposb komunikowania si nie jest tak doskonay jak jzyk.
2. Rozwinicie zagadnienia
a) Odwoanie do tekstu Krzysztofa Szymborskiego:
mow ludzk cechuje:
zakodowanie (dwikowe w mowie, wzrokowe w pimie, dotykowe
w alfabecie Braillea dla niewidomych, wizualno-przestrzenne
w jzyku migowym)
arbitralno (w jzyku wystpuj znaki umowne symbole niemajce
naturalnego zwizku z opisywanym przedmiotem czy czynnoci)
kreacyjno (tworzenie i rozumienie nieskoczonej liczby
komunikatw jzykowych)
rola mowy:
przenosi informacje midzy ludmi (spoeczna)
umoliwia mylenie (zindywidualizowana).
b) Film Walka o ogie:
przedstawienie tematu filmu: moment przeistoczenia si zwierzcia
w istot rozumn
film, ukazujc ludzi przed momentem narodzin mowy, podkrela jej
warto; ukazanie spoecznoci istot, ktre nie mwi, pozwala widzowi
dostrzec, jak prymitywna jest spoeczno i jednostka bez daru mowy
konkluzja: nieobecno mowy w filmie podkrela jej wyjtkowo i rol
w komunikowaniu si.
c) Odwoanie do wasnego dowiadczenia
mowa poszerza moliwoci wyraania ekspresji, np. odpowiednio
zmieniajc natenie gosu (do krzyku lub szeptu) moemy przekazywa
okrelone emocje, tworzy nastrj
mowa umoliwia ludziom budowanie wsplnoty (np. wymian pogldw,
upowszechnianie idei)
jzyk pozwala na utrwalanie dorobku kultury i przekazywanie go
nastpnym pokoleniom
w jzyku powstaje literatura jzyk jako tworzywo arcydzie literackich.
3. Podsumowanie
Pomimo mnogoci form ycia (przedstawia je autor artykuu na pocztku
wypowiedzi) tylko czowiek posuguje si mow. Charakter mowy ludzkiej jest
unikatowy. Jest ona, by moe, najwaniejszym czynnikiem decydujcym
o rozwoju kultury, cywilizacji i czowieka.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Zadanie 2.5.
111
1. O jakiej zagadce mwi tekst Krzysztofa Szymborskiego?

Krzysztof Szymborski podejmuje problem wyjtkowoci mowy ludzkiej. Jego
zdaniem fenomen mowy polega midzy innymi na tym, e jej pochodzenie i rola,
a take przyczyny wyjtkowoci nie zostay w sposb jednoznaczny wyjanione.
2. Co wiadczy o wyjtkowoci mowy wedug Krzysztofa Szymborskiego?
Omwienie najwaniejszych cytatw:
mowa jest [] czym niezwykym, jakociowo zupenie odmiennym od
wszelkich innych form komunikacji powszechnych w wiecie ywych istot
(podkrelenie niezwykoci, wyjtkowoci mowy)
jest on [jzyk] fundamentalnym atrybutem czowieczestwa (rola mowy
tylko czowiek posuguje si mow)
jest instrumentem sucym myleniu (nasze myli formuujemy
w jzyku)
jzyk przenosi myli z jednego mzgu do drugiego (jzyk pozwala
na komunikacj midzy ludmi)
jzyk [] wykazuje niebywae bogactwo i rnorodno (wyjtkowo
mowy polega na tym, e moe by kodowana i e umoliwia tworzenie
cigle nowych, niepowtarzalnych struktur)
jzyk moe by zakodowany dwikowo w mowie, wzrokowo w pimie,
w sposb wizualno-przestrzenny w jzyku migowym bd dotykowo
w alfabecie Braille'a dla niewidomych (wyrnik mowy spord innych
znakw).
3. Jaki tekst kultury potwierdza pogldy wyraone przez Krzysztofa
Szymborskiego?
Autorzy dzie literackich, wykorzystujc niezwyko i bogactwo jzyka, mog
przedstawia rnorodne tematy i problemy oraz wyraa emocje. Jak mona
mwi o cierpieniu, pokaza Jan Kochanowski w Trenach. Poszczeglne
utwory cyklu przedstawiaj rne etapy cierpienia: od uwiadomienia sobie
poniesionej straty, przez bunt, a do pogodzenia si z losem. Kochanowski
siga po rnorodne jzykowe rodki wyrazu: porwnania, metafory,
apostrofy. Kreuje obraz cierpicego ojca, a jednoczenie filozofa
przeywajcego kryzys wiatopogldowy.
4. Jakie osobiste dowiadczenia potwierdzaj pogldy wyraone w tekcie
Zagadka?
mowa umoliwia czowiekowi artykuowanie swoich potrzeb, pogldw,
emocji,
sposb mwienia wyraa jednostk (indywidualizacja jzyka),
jzyk pozwala na tworzenie wsplnoty (np. gwary modzieowe czy inne
rodzaje jzykw rodowiskowych),
za pomoc jzyka o tym samym mona mwi na rne sposoby (inaczej
ni w przypadku sygnalizacji wietlnej, gdzie stop zawsze wyraane jest
za pomoc koloru czerwonego).
5. Jaki wniosek wynika z przeprowadzonych rozwaa?
Mowa umoliwia czowiekowi rozwj, przyczynia si te do powikszenia
dorobku kulturowego i cywilizacyjnego. Zatem czowiek powinien szanowa
jzyk i doskonali go. Warto na zakoczenie przytoczy sowa Juliusza
Sowackiego: Chodzi mi o to, aby jzyk gitki / powiedzia wszystko, co pomyli
gowa.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
112
Zadanie 2.6.
Teksty jzykowe
Czy kultura wspczesna rzeczywicie jest kultur zmierzchu pisma? Uzasadnij swoje
zdanie, odwoujc si do podanego fragmentu, do innego tekstu kultury oraz
do wasnych dowiadcze komunikacyjnych.
Jest troch tak, jak przewidywa Marshall McLuhan: po rzdzcej wiatem erze druku,
ktra uwzniolia umys racjonalny, nadesza era mediw elektronicznych, ktre sprzyjaj
powrotowi pierwotnej spontanicznoci. Wspczeni kontynuatorzy myli McLuhana
zwracaj uwag na pogbianie tej tendencji przez nowe media: ich interakcyjny charakter
powoduje, e wraca do ycia kultura oralna1.
Warto zada sobie choby takie pytanie: czy esemes albo wpis na internetowym forum
dyskusyjnym nale do tej samej dziedziny co informacja w gazecie albo fragment ksiki?
Ot wszystko wskazuje na to, e nie, bo w przypadku esemesw i postw internetowych
mamy do czynienia nie tylko z lapidarnoci, ale te z charakterystycznym dla jzyka
mwionego zastosowaniem kodu ograniczonego, gdzie zawsze uzupenieniem wypowiedzi
jest jej sytuacyjny kontekst.
Taki przekaz wygrywajcy z pimiennoci (w tym take literack) przejawia si dzi
w telewizji, kinie, no i rzecz jasna, na estradzie. Nieustannie gada si w telewizji, w dodatku
gada si w sposb waciwy rozmowom potocznym: w sitcomach, reality shows
i w wikszoci telenowel mwi si za pomoc rwnowanikw zda, bez jakiejkolwiek
dbaoci o form wypowiedzi. Kiedy wydawao si, e gadajce gowy w telewizji to
przeytek i forma wybitnie nieatrakcyjna, bo pozbawiona ywej akcji. Teraz jednak
najwiksz popularnoci cieszy si gatunek talk-show, czyli program z definicji gadany.
Rozmowa ma by widowiskiem. Nie liczy si jakakolwiek gbia i merytoryczna donioso,
ale dynamika. Co wicej, uywana tam mowa nie musi, a nawet nie powinna mie wiele
wsplnego z literack polszczyzn, bo ma trafi do publiki, ktra z literatur ma do czynienia
raczej rzadko.
Na podstawie: Mirosaw Pczak, Mwi si, Polityka 2011, nr 37, s. 80.
1
Kultura oralna kultura oparta na przekazie ustnym.
113
Zadanie 2.6.
I. Odbir wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji.
3.3) [] dostrzega i omawia wspczesne zmiany modelu komunikacji jzykowej [].
Pojcia i terminy
jzyk pisany
jzyk mwiony
jzyk literacki
kultura oralna
Zadanie wymaga zrozumienia i okrelenia rnicy midzy kultur pisma i kultur oraln oraz
oceny wspczesnej kultury, zwaszcza popularnej.
Mona zaj rne stanowiska wobec problemu, np.: uzna, e wspczesnej kulturze nie
grozi zmierzch pisma (realizacja 1.) lub zgodzi si z tez, e jest to kultura zmierzchu pisma
(realizacja 2.).
114
Zadanie 2.6.
Wprowadzenie
Pismo i druk to jedne z najwaniejszych wynalazkw ludzkoci. Dziki nim
moliwe jest utrwalenie dorobku kultury i cywilizacji oraz przekazanie go
nastpnym pokoleniom.
Teza
W artykule jest mowa o tym, e kultura wspczesna nabiera charakteru kultury
oralnej (a wic opartej na przekazie mwionym; cechy charakterystyczne tej
kultury to: interakcyjno, spontaniczno, sytuacyjno, skrtowo). Zgadzam
si z tym pogldem. Jednak mimo to uwaam, e wspczesnej kulturze nie grozi
zmierzch pisma.
Uzasadnienie
Wspczesna kultura popularna ma w duej mierze charakter mwiony.
wiadczy o tym np. popularno gadanych programw telewizyjnych, tzw.
talk show (rozmowa jako widowisko, wykorzystanie w rozmowach jzyka
potocznego).
Na zmian kulturow istotny wpyw maj nowe media. W komunikacji
elektronicznej (SMS-y, czaty, portale spoecznociowe) dostrzec mona now
jako form jzykowych nie jest to ani odmiana pisana, ani odmiana
mwiona (jest to jzyk zapisany, pozornie pisany, o wyranych cechach
mwienia, takich jak lapidarno i sytuacyjno powizanie jzyka
z sytuacj, w jakiej jest uywany, skrtowo, brak dbaoci o poprawno
jzykow).
Twrcy kultury tzw. wysokiej wykorzystuj jzyk mwiony jako narzdzie
suce wyraeniu idei, wartoci wyszego rzdu, jako sposb podjcia
dialogu ze wspczesnym wiatem (nie tylko po to, by tworzy telenowele
zabawiajce tzw. szerok publiczno). Przykadem tekstu kultury moe by
tu film Pulp fiction mwiono zostaa w nim wyolbrzymiona, bohaterowie
mwi jzykiem ulicy, prymitywnym, czsto wulgarnym; ich sposb
mwienia oddaje postrzeganie wiata przez bohaterw i stosunek do innych
ludzi, charakteryzuje ich, pozwala widzowi zrozumie, dlaczego postpuj
w sposb budzcy etyczny sprzeciw, co jest dla nich wartoci i co ma
znaczenie w ich yciu. Mwiono wspgra z estetyk caego filmu.
Kulturze wspczesnej nie grozi zmierzch pisma, gdy cigle powstaj utwory
tradycyjne, wykorzystujce jzyk literacki (np. powieci Myliwskiego,
Tokarczuk).
W powieci Olgi Tokarczuk Prawiek i inne czasy autorka mitologizuje wie,
czynic j centrum wiata, sacrum. Suy temu midzy innymi stylizacja
biblijna, dziki ktrej jzyk ksiki staje si uroczysty. Jednoczenie
w utworze dostrzegalna jest liryzacja (poetyzacja) jzyka Tokarczuk
wykorzystuje typowe dla jzyka poetyckiego rodki: wyszukane metafory,
porwnania, epitety.
Wnioski
Kulturze wspczesnej nie grozi zmierzch pisma, cho oralno zajmuje w niej
coraz wicej przestrzeni. Przyczyny takiego stanu rzeczy: kultura staa si towarem,
bardziej liczy si dotarcie do jak najwikszej liczby odbiorcw ni jako przekazu.
Pimienno o cechach jzyka literackiego staje si w dzisiejszym wiecie enklaw
dla niewielkiej grupy ludzi. Moe zmieni t sytuacj odpowiednia edukacja
zmierzajca do uksztatowania wyszych oczekiwa wobec tekstw kultury.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie si
do wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.6.
115
Wstp
Mowa jest pierwotna wobec pisma. Umiejtno pisania i czytania upowszechni
dopiero XX wiek. Czy czowiek wspczesny czciej sucha i mwi ni czyta
i pisze? Wydaje mi si, e mode pokolenie przede wszystkim pisze i czyta:
SMS-y, posty.
Teza
Czy w tej sytuacji mona mwi o zmierzchu kultury pisma? Moim zdaniem tak.
Argumentacja
Czym si rni mwienie od pisania?
Mwienie spontaniczne (teksty tworzone s ad hoc), sytuacyjne (otoczenie
dopowiada sensy), skrtowe (rozumiemy si bez sw, bo pomagaj:
gestykulacja, mimika, wsplna wiedza).
Pisanie przeciwiestwo mwienia. Umiejtno bardziej zoona, wymaga
szczeglnych kompetencji jzykowych. Jednak zaznaczy trzeba,
e mwienie te nie zawsze jest atwe, szczeglnie na tematy niedotyczce
prozaicznych spraw codziennego ycia.
Zgodnie z wymow doczonego fragmentu, problem nie tkwi jedynie
w kanale przekazu (audialny wizualny), ale w jakoci jzyka, ktrym ludzie
si posuguj. Wspczenie dominuje, przede wszystkim w nowych mediach,
mowa ulicy, a nie tzw. mowa salonu. Mow wspczesn charakteryzuje
powierzchowno, lapidarno, skrtowo nie mona ni zgbia istoty
wanych problemw, o ktrych si rozmawia, np. w programach
telewizyjnych, liczy si samo gadanie, a nie jego cel i sens.
Wspczesna komunikacja za pomoc elektronicznych rodkw przekazu,
cho pisana, nabiera cech jzyka mwionego (przykad: SMS-y skrtowo,
wyraana na przykad za pomoc akronimw, czsto maa dbao
o poprawno, emocjonalno wyraana za pomoc emotikonw).
To, e kultura wspczesna staje si kultur zmierzchu pisma, wida take
w piosence, np. hiphopowej. Przykadem s piosenki zespou Paktofonika,
w ktrych wykorzystywane s: sownictwo potoczne, proste, krtkie zdania,
czsto pojawiaj si wulgaryzmy, niewyszukane rymy; dominuje estetyka
jarmarczna.
Wnioski
Oralno przeciwstawia si zatem literackoci. W przeciwstawieniu tym
uwidacznia si odmienna jako ludzkiego ycia. Oralno kojarzy si
z popiechem, brakiem dbaoci o form (w tym form jzykowe), za literacko
z namysem, rozwag, kultur wysz. We wspczesnym wiecie wraca do ycia
kultura oralna.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
116
Zadanie 2.7.
Teksty jzykowe
Jzyk modziey urozmaicony, bogaty czy monotonny, ubogi? Uzasadnij swoj opini,
odwoujc si do podanego fragmentu, innego tekstu kultury oraz wasnych
dowiadcze jzykowych.
Anna Fluder, Jacek Antczak: Niebawem ukae si sidma Rzecz o jzyku.
Jan Miodek: Taki by tytu pierwszego zbioru. Sidma ksika bdzie miaa tytu
norwidowski: Sowo jest w czowieku.
A.F., J.A.: Powiedziabym: wow, mamy newsa!, ale podobno za o skonny jest Pan
zamordowa? Woli pan O, Jezu...
J.M.: ... albo O, matko czy O, rany. Zdaj sobie spraw, e dzisiaj modzi ludzie musz
w rnych sytuacjach yciowych posuy si ekspresywizmami i to s najczciej
anglicyzmy. Oni powiedz, e byo full ludzi albo ale boss, ale men i dzikuj sobie za
help. My, zamiast przepraszam, mwilimy pardon. Gdy grajc w ping-ponga, zdobyo
si punkt, bo pika otara si o kant stou, mwio si albo trzysylabowe prze pra szam
albo w skrcie pardon. Jeli ten obyczaj przetrwa, to gow daj, e dzi mwi si sorry.
A.F., J.A.: Moja crka mwi sorki.
J.M.: Oczywicie. Poniewa to sorry doczekao si wielu swojskich derywatw. Jest
sorka, sorki, a nawet sorewicz.
A.F., J.A.: Ale co z tym wow?
J.M.: Rozumiem, e te przerywniki s modziey potrzebne i prdzej czy pniej musiao
z angielskiego przyj i wow. Jest przecie krtsze od o matko, co ty powiesz. Kademu
jednak doradzam, eby tego nie byo za duo. Jeli tylko w ten sposb wyraamy rado czy
zdziwienie, to staje si monotonne.
A.F., J.A.: Wow jest niepotrzebne?
J.M.: Nie ma sw niepotrzebnych jzykowi. W tym sensie jestem i za. Cae zo zaczyna
si w momencie, gdy kto, uczepiwszy si takiego modnego sowa, rezygnuje z caego
wachlarza konstrukcji wariantywnych.
A.F., J.A.: Czy modzi ludzie s dzi ubosi jzykowo?
J.M.: Jeszcze trzydzieci lat temu mwiem, e nie zabraniam nikomu mwi, e co jest
fajne, bo sam te takiego sowa uywam. Tylko po pierwsze, trzeba wiedzie kiedy, a po
drugie, mogliby zobaczy, e ta koleanka jeszcze moe by: mia, sympatyczna, zdolna,
koleeska, a nie zaatwia to jednym fajna. Pod tym wzgldem dzisiejsze
dwudziestolatki s bogatsze, bo u nich fajnie przegrywa z super, ekstra, mega
i z wypasem. A s jeszcze, mega wypas, megawypasik, juice, odlot, odjazd. Tych
sw jest dzisiaj wicej. Tylko, na miy Bg, niech oni to przeplataj. Niech nie uczepiaj si
tego, e wszystko jest super. A moe jest ekstra.
Na podstawie: Jan Miodek, Jestem za ekstraodlotem,

http://media.wp.pl
117
Zadanie 2.7.
3.3) [...] dostrzega i omawia wspczesne zmiany modelu komunikacji jzykowej [...]
3.4) rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu [...]
3.3) dostrzega zrnicowanie sownictwa rozpoznaje sownictwo oglnonarodowe i sownictwo
o ograniczonym zasigu [] (gimnazjum).
Pojcia i terminy
jzyk rodowiskowy
odmiany jzyka
Zdajcy musi wskaza opini o jzyku modziey (wyraon w poleceniu zadania), z ktr
zgadza si, i uzasadni dlaczego. W uzasadnieniu naley scharakteryzowa jzyk modziey.
118
Zadanie 2.7.
Wstp
W opinii prof. Miodka modzi ludzie czsto trac wiadomo tego, kiedy mona
uywa modnego sownictwa, zbyt czsto dla okrelenia radoci czy zachwytu
uywa wycznie sowa wytrychu wow, co wiadczy o monotonii i ubstwie jzyka
modego czowieka. Badacz uwaa jednak, e charakterystyczne dla jzyka
modzieowego wow, super, ekstra, cool, jazzy czy odjazd, odlot, uywane
w znaczeniu innym ni w jzyku oglnym, s potrzebne w jzyku urozmaicaj
go, ubogacaj. Nie potpia wic uycia tego typu sw; wiadczy o tym chociaby
tytu artykuu: Jestem za ekstraodlotem.
Teza
Uwaam, e jzyk modych ludzi bywa monotonny i ubogi, cho w rzeczywistoci
taki nie jest.
Argumentacja
Ograniczanie si do nazywania np. zjawisk rzeczywistoci, uczu, przey
jednym i tym samym sowem jest monotonne i wiadczy o ubogim
sownictwie. Przykadem ubstwa jzyka modziey s komentarze
pojawiajce si w modzieowych serwisach spoecznociowych. Czste s
wypowiedzi wiadczce prymitywizmie osb dokonujcych wpisw: pene
wulgaryzmw, personalnych inwektyw.
Nie zawsze jednak tak jest. Przykadem rnorodnoci jzyka modziey jest
inwencja jzykow, ktra przejawia si np. w wykorzystywaniu
sowotwrczych moliwoci jzyka polskiego, dodawaniu do angielskich
wyrazw polskich formantw: sorewicz, plaing.
Rnorodno jzyka modziey pokazuje Dorota Masowska w swej powieci
Paw krlowej. Tematem tego utworu jest ycie medialno-artystycznej
warszawki. Bohaterowie tej powieci usiuj zrobi karier w stolicy.
Gowna bohaterka mwi slangiem utrzymanym w rytmie hiphopowej recytacji,
bdcym mieszanin: piosenek, reklam, jzyka telewizji, sloganw
politycznych, slangu modzieowego oraz jzyka literackiego. Tak
mieszank jzykow prowadzona jest take narracja. Autorka stylizuje swj
tekst na jzyk potoczny, czy mow zalen i niezalen, stosuje niepoprawne
konstrukcje skadniowe. Ten jzyk oddaje dobrze stan umysw bohaterw,
ktrzy nie maj jakby wasnego jzyka. Bez zastanowienia cytuj reklamy,
czasem mwi jzykiem oficjalnym, przy tym rnych odmian jzyka uywaj
w jednej wypowiedzi.
Zakoczenie
Wielu ludzi uwaa, e jzyk modziey jest monotonny i ubogi, dlatego
e naduywa ona pewnych sw, modnych wyrazw lub stosuje wycznie zwroty
obcego pochodzenia czy wulgaryzmy. Modzi maj czsto trudnoci np.
z napisaniem duszego tekstu, nazywaniem tego, co czuj. Trzeba jednak spojrze
na ten jzyk tak, jak proponuje profesor Miodek. Cenne jest to, e modzi ludzie,
co podkrela profesor, maj bardzo due umiejtnoci tworzenia neologizmw,
nadawania wyrazom nowych znacze. To wiadczy o bogactwie ich jzyka.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.7.
119
Wprowadzenie
Gwne cechy jzyka wspczesnej modziey wedug Jana Miodka:
liczne zapoyczenia z angielskiego (full, boss, help, cool)
tworzenie derywatw od zapoycze angielskich (sorki, sorka, sorewicz,
podensi, pliski, afterek, biforek)
wyrazy nacechowane emocjonalnie (ekspresywizmy)
naduywanie tych samych sw, np. fajnie, wow, super.
Zdaniem Miodka naduywanie pewnych sw sprawia, e jzyk modziey staje si
monotonny.
Teza
Wedug mnie, jzyk, ktrym posuguje si modzie, nie zawsze jest monotonny
i ubogi, a jego cechy zale od sytuacji komunikacyjnej.
Argumentacja
O bogactwie i rnorodnoci jzyka modziey wiadcz:
humor widoczny gwnie w wymowie takich sw jak dziks, dampreza,
spox, spoxon; zapisywaniu z angielska pozdroofki, nadawaniu angielskich
kocwek rzeczownikom, np. plaing, spacering
bogactwo synonimw, np.: ekstra, mega, super, wypas, megawypas
akronimy (np. LOL, OMG).
Natomiast o ubstwie jzyka wiadcz obecne w jzyku modych:
niechlujstwo jzykowe
wulgaryzacja jzyka
w jzyku pisanym: prosta skadnia, czste kopoty z ortografi i interpunkcj,
nieuywanie znakw diakrytycznych, bdy jzykowe
naduywanie wyrazw modnych (uleganie modzie jzykowej).
rda zmian w jzyku modziey: nowe media elektroniczne, jzyk telewizji
i tabloidw, take jzyk niektrych politykw.
Oceny jzyka modych ludzi s zrnicowane. Jest on jednak coraz czciej
wykorzystywany, np. w reklamie, ktrej twrcy doceniaj wieo pomysw
jzykowych modziey.
Przykadem jest telewizyjna reklama #frendsie #somersby. Narrator uywa
typowego dla modziey sownictwa (anglicyzmw). Opowiada o dziaaniu
pewnego lorda, ktry zorganizowa event (nie spotkanie), napisa posta (nie
zaproszenie), co byo protestem przeciwko modzie wieszania selfie na wallach.
Wnioski
Nie mona jednoznacznie stwierdzi, e jzyk modziey jest monotonny i ubogi.
Profesor Miodek podkrela, e modzi uytkownicy jzyka wykazuj si
zdolnociami sowotwrczymi, potrafi szybko tworzy neologizmy, nadawa
wyrazom nowe znaczenie. Czasem jednak, co widoczne jest w przywoanych
w argumentacji przykadach, niektrzy z nich popadaj w schematyzm i uywaj
wci tych samych sw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
120
Zadanie 2.8.
Teksty jzykowe
Czy pragnienie bliskoci z drugim czowiekiem jest rzeczywicie obce elektronicznym

formom komunikacji? Uzasadnij swoje zdanie, odwoujc si do podanego fragmentu
innego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych.
Wiesaw Myliwski
OSTATNIE ROZDANIE
Prawdziwy list musi mie adresata. Prawdziwy list pisany jest zawsze do kogo, choby
ten, kto pisze, do siebie pisa. No, i prawdziwy list musi by pisany rcznie. Sowo pisane
rcznie jest bowiem innym sowem ni na maszynie czy komputerze. Tak jakby krwi wasnej
piecz.
Jaka to rnica, kto powie, a duo szybciej na maszynie, tym bardziej na komputerze,
a o ile wygodniej. Ot istotna to rnica. W licie pisanym rcznie czytamy nie tylko to,
o czym kto nam donosi. Czytamy rwnie to, co kryje si w ksztacie sw czy nawet
poszczeglnych liter, w ich pochyoci, rozwlekoci, gstoci.
Czytamy, czy te litery dray w trakcie ich pisania, czy si poddaway lub stawiay opr,
czy wypyway na papier pospieszne, podniecone lub rozgoryczone, czy w mozole
dopyway do rki. To nam nieraz wicej mwi ni to, o czym list donosi. Pozwala niekiedy
si domyla, co list prbowa zatai lub czego nie byoby zdolne przekaza adne sowo.
Prawda listu kryje si i w papierze, na ktrym zosta napisany, i w kopercie, w ktrej zosta
wysany. List pisany rcznie potrafi zdradzi nawet to, do czego kto zmusza sowa, eby
kamay. Czasem zastanawiam si, czy list nie wzi si z pragnienia dotknicia kogo, gdy
byo to fizycznie niemoliwe. Ale, by moe, to ju przebrzmiae pragnienia, dlatego list
umiera.
Na podstawie: Wiesaw Myliwski, Ostatnie rozdanie, Krakw 2013, s. 5758.
121
Zadanie 2.8.
3.3) [] dostrzega i omawia wspczesne zmiany modelu komunikacji jzykowej [].
Pojcia i terminy
komunikacja tradycyjna
komunikacja elektroniczna
formy komunikacji
Zadanie wymaga uzasadnienia odpowiedzi, a wic sformuowania tezy i potwierdzenia jej

za pomoc odpowiednio dobranych argumentw. Na pytanie postawione w poleceniu mona
odpowiedzie twierdzco, ale mona te z ukryt w nim sugesti (rzeczywicie)
polemizowa. W argumentacji warto opisa wspczesne i tradycyjne formy komunikacji,
ze zwrceniem uwagi na relacje nadawca odbiorca.
122
Zadanie 2.8.
1. Wprowadzenie
Wspczesny czowiek pokona bariery komunikacyjne zwizane z koniecznoci
mozolnego i dugotrwaego pokonywania duych odlegoci (np. transport
lotniczy). Rozwj techniki umoliwi porozumiewanie si na odlego (telegraf,
telefon), a wspczesna technologia informacyjna (przede wszystkim Internet)
sprawia, e wiat sta si globaln wiosk. Z powyszego wynikaj zmiany we
wspczesnej komunikacji: listy tradycyjne zastpione zostay przez elektroniczne
sposoby komunikowania si. Rozwj cywilizacyjny przyspieszy i poszerzy
moliwoci komunikowania si ludzi ze sob.
2. Teza
Wedug mnie pragnienie autentycznej bliskoci z drugim czowiekiem jest obce
elektronicznym formom komunikacji.
3. Argumentacja
Wiesaw Myliwski Ostatnie rozdanie:
listy pisane rcznie zawieraj wicej informacji ni pisane na maszynie:
mona rozpozna gsto informacji; rozwleko liter moe nie ze
sob okrelone informacje, np. brak popiechu przy pisaniu albo wiek
nadawcy)
atwo dostrzec emocje nadawcy towarzyszce mu przy pisaniu
mona domyla si nieodkrytych tajemnic; list pozwala czyta midzy
wierszami (Pozwala niekiedy si domyla, co list prbowa zatai), list
pisany rcznie jest prawdziwszy (potrafi zdradzi nawet to, do czego kto
zmusza sowa, eby kamay)
prawda listu kryje si m.in. w papierze i w kopercie, np. oryginalny papier
listowy czy oryginalna koperta mog wiadczy o szacunku do adresata
zdaniem Myliwskiego kiedy pisanie listu wynikao z potrzeby bliskoci;
obecnie to pragnienie zamiera, dlatego ludzie nie pisz listw rcznie
telefonia komrkowa wspczeni ludzie powszechnie korzystaj
z telefonw komrkowych, piszc SMS-y. Komunikacja z uyciem telefonw
komrkowych ma zalety i wady.
zalety: szybko kontaktu; moliwo porozumiewania si z niemal
kadego miejsca, z niemal kad osob; kontakt jest ywy, spontaniczny
wady: powierzchowno, zdawkowo; atwo kontaktu za pomoc SMSw prowadzi czasami do unikania kontaktu bezporedniego (brak spotka
z ludmi), a wic trudno w tym przypadku mwi o prawdziwej bliskoci
Internet sprawia, e wiat sta si globaln wiosk, za jego pomoc mona
przesya m.in. komunikaty pisane e-maile, ktre zastpuj tradycyjne listy
zalety komunikacji w Internecie: duy zasig; moliwo przesyania
obrazw i filmw; dostp do wielu rnych spoecznoci
wady komunikacji w Internecie: niedbao o sposb wypowiadania si,
zastpowanie wiata realnego wiatem wirtualnym; moliwo wysyania
tego samego tekstu do wielu adresatw pozbawia autentycznej bliskoci.
Film Sala samobjcw
film pokazuje, co si dzieje, gdy Internet zastpuje prawdziwe relacje
midzyludzkie. Dominik, bohater filmu, nastolatek z bogatego domu, pragnie
bliskoci, ale nie znajduje jej w yciu, szuka wic w Internecie. Wirtualny wiat
zastpuje mu prawdziwe ycie, ale ta blisko jest pozorna, nieautentyczna,
a wizi sabe
w wirtualnym wiecie sali samobjcw spotyka dziewczyn, ktra okazuje
mu zrozumienie i akceptacj, a wic to, czego brakowao mu na co dzie.
Jednak wirtualna rzeczywisto staje si dla bohatera puapk, z ktrej uwolni
go moe tylko mier. Dominik nie potrafi nawiza porozumienia z rodzicami,
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
cho ostatnie sceny filmu pokazuj, e bardzo tego pragnie (gdy Dominik
umiera, rozpaczliwie woa rodzicw)
wirtualne kontakty chopaka okazuj si bardzo nietrwae i nieautentyczne po
mierci Dominika jego matka obserwuje, jak kolejni przyjaciele syna, na
wie o jego samobjstwie, wylogowuj si i znikaj z sieci.
4. Podsumowanie
Rozwj cywilizacyjny przyspieszy i bardzo poszerzy moliwoci komunikowania
si midzy ludmi, ale rwnoczenie sprawi, e komunikowanie si jest
schematyczne, a ludzie czuj si ze sob mniej zwizani. Szybko komunikowania
si we wspczesnym wiecie sprawia, e czsto pozbawione jest ono refleksji.
Kontakty staj si powierzchowne, cho czste, a uczestnikom aktu komunikacji
zaley bardziej na szybkim kontakcie, ni na prawdziwej bliskoci.
123
124
Zadanie 2.8.
1. Okrelenie problemu
Wspczenie rozwj techniki umoliwia ludziom bardzo szybkie porozumiewanie
si na odlego. Pokonane zostay dawne bariery komunikacyjne wynikajce
z duych odlegoci dzielcych ludzi. Rozwj technologii informacyjnych
doprowadzi do wielu zmian w sposobach komunikowania si.
Wiesaw Myliwski Ostatnie rozdanie:
pisanie listw to sposb utrzymywania wizi midzyludzkich
pisanie listw wymaga czasu, refleksji nad tym, co i jak chce si napisa
zdaniem Myliwskiego listy pisane rcznie zawieraj wicej informacji ni te
pisane na maszynie. Dzieje si tak, poniewa list pisany rcznie:
lepiej wyraa postaw piszcego wobec ycia
ukazuje stan emocjonalny nadawcy
przekazuje dodatkowe informacje (np. papier ozdobny moe wiadczy
o szacunku wobec odbiorcy czy chci zrobienia mu przyjemnoci)
peniej wyraa intencje nadawcy.
2. Teza
Pragnienie kontaktu z drugim czowiekiem to dzi pragnienie przebrzmiae,
jednak mona odnale dowody rwnie na to, e wykorzystanie nowoczesnych
rodkw komunikowania si pozwala odnale prawdziw blisko.
3. Argumentacja
Komunikowanie si midzy ludmi obecnie (dowiadczenia komunikacyjne):
nowoczesne formy komunikacji to: SMS i e-mail
zalety wspczesnych sposobw komunikowania si na odlego: globalny
zasig; szybko; moliwo wykorzystania rnych mediw (telefon,
komputer); dostp do wielu ludzi
wady: powierzchowno, niestaranno jzykowa, anonimowo, brutalizacja
jzyka. W takiej komunikacji najczciej nie ma miejsca na budowanie
prawdziwej bliskoci.
Film Samotno w sieci:
bohaterowie filmu odczuwaj autentyczn potrzeb bliskoci i odnajduj j
w wiecie wirtualnym
film pokazuje, e e-maile mog kry w sobie tyle samo emocji, co tradycyjne
listy
Ewa i Jakub tskni za prawdziwymi emocjami i odnajduj je w przestrzeni
internetowej dziki komunikacji elektronicznej.
4. Podsumowanie
Wspczesne formy komunikowania si za pomoc elektronicznych rodkw
(telefony, Internet) sprawiaj, e komunikacja jest znacznie czstsza
i powszechniejsza, ale rwnoczenie bardziej powierzchowna. Jednak wydaje mi
si, e ilo emocji woonych w list elektroniczny zaley nie od specyfiki
komunikacji elektronicznej, tylko od konkretnych uczestnikw tej formy
komunikacji i ich potrzeb realizowanych za porednictwem Internetu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.9.
125
Teksty jzykowe
Czy w XXI wieku zapoyczenia nadal wzmacniaj kompleks zapnienia

intelektualnego Polakw? Uzasadnij swoje stanowisko, odwoujc si do podanego
tekstu, innego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych.
Wspczesne teksty publicystyczne czy popularnonaukowe (prace naukowe
i terminologi zupenie tu pomijam) roj si wprost od zapoycze, zwaszcza przejtych
bezporednio z angielskiego i francuskiego. Elitarni inteligenci z par synonimw takich jak:
fundamentalny podstawowy, profesjonalny zawodowy, industrialny przemysowy,
mentalny umysowy, repertuar inwentarz, rezerwuar (np. rodkw) zasb, partycypacja
udzia, translacja przekad itp. znacznie czciej ni inni wybieraj wyraz obcy, czasem
wrcz wyszukany (jak translacja).
Pod wpywem swych angielskich i francuskich odpowiednikw [wyrazy] rdzennie
polskie, a czciej jeszcze zapoyczone bezporednio lub porednio z aciny, nabieraj
nowego znaczenia. Zmniejsza to komunikatywno, prowadzi nieraz do nieporozumie albo
po prostu tylko zaskakuje odbiorc i niepotrzebnie zatrzymuje jego uwag na samej
powierzchni tekstu. Kilka przykadw: nie mam co do tego ewidencji empirycznej mwi
pewien docent1, majc na myli brak dowodw faktycznych, inny za przestrzega przed
skorumpowaniem jakiej zasady (czyli przed jej wypaczeniem) i postuluje ograniczenie jej
pewnymi kwalifikacjami (chyba: zastrzeeniami). Elita naszego kraju, a wic rodowisko,
ktrego obowizkiem spoecznym jest podtrzymanie tradycji kulturalnej, tak atwo nieraz
rezygnuje z nawizywania do tej wanie tradycji. Przecie na wyrobienie sownictwa
ujmujcego w polskie formy wyrazowe pojcia niezbdne do formuowania refleksji
o czowieku, narodzie, wiecie zoya si praca caych pokole mylcych Polakw. Jeeli
kto nie zadaje sobie trudu wydobycia z pamici tych wyrazw, a siga po obce, ktre
nasuwaj si usunie, podpowiadane przez obcojzyczne lektury, to tym samym wzmacnia
nasz mniej czy bardziej uzasadniony kompleks zapnienia intelektualnego, czste u nas
przekonanie o wtrnoci naszej myli.
Na podstawie: Halina Kurkowska, Jzyk ludzi mylcych,
[w:] teje, Polszczyzna ludzi mylcych, wyb. i oprac. H. Jadacka, A. Markowski,
Warszawa 1991, s. 201-203 [pierwodruk w: Polityka 1978, nr 20, s. 8].
Docent stanowisko samodzielnego pracownika naukowego w szkoach wyszych przyznawane osobom ze
stopniem doktora lub doktora habilitowanego.
1
126
Zadanie 2.9.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje, [] jawne
3.1) analizuje i definiuje znaczenia sw
3.3) dostrzega zrnicowanie sownictwa rozpoznaje sownictwo oglnonarodowe i sownictwo
o ograniczonym zasigu ([...] terminy naukowe [...]), rozpoznaje wyrazy rodzime i zapoyczone
(obce) rozumie ich funkcj w tekcie (gimnazjum).
Pojcia i terminy
zapoyczenie, wyraz rodzimy

synonim
komunikatywno wypowiedzi
kontekst kulturowy
Polecenie umoliwia uczniowi dwa sposoby skonstruowania wypowiedzi: nie zgodzi si

z myl autorki lub uzna, e niektre pogldy wyraone w artykule s aktualne. Istotne
w poleceniu jest sowo nadal okrelajce czasowe granice problemu, o ktrym pisze
autorka tekstu, oraz zwrcenie uwagi na dat publikacji tego tekstu (1978 rok).
Zadanie 2.9.
127
1. Okrelenie problemu
Tekst Kurkowskiej powsta w 1978 roku, w czasach socjalizmu, gdy Europ
Zachodni i Wschodni oddzielaa elazna kurtyna. Oznaczaa ona zamknicie
granic nie tylko dla podrujcych, ale take znacznie ograniczya przepyw myli
i informacji. Twrcy i naukowcy polscy mogli odczuwa swoisty kompleks
zapnienia intelektualnego, gdy mieli utrudniony dostp do wiatowej nauki.
2. Postawienie tezy
W XXI wieku zapoyczenia nie wzmacniaj kompleksu zapnienia
intelektualnego Polakw, s jedynie odbiciem czasw, w jakich yjemy.
3. Argumentacja
Podane w artykule przykady naduywania zapoycze s dowodem pewnej
maniery jzykowej charakterystycznej dla wczesnej inteligencji (Kurkowska
podaje przykad docenta). Autorka krytykuje t manier. Uwaa, e
Zmniejsza to komunikatywno, prowadzi nieraz do nieporozumie albo po
prostu tylko zaskakuje odbiorc i niepotrzebnie zatrzymuje jego uwag na
samej powierzchni tekstu.
Zdaniem Kurkowskiej polska myl nie jest wtrna wobec myli wiata zza
elaznej kurtyny, a polskie wyrazy nie s gorsze od zapoycze.
Inteligencja ma obowizek podtrzymania tradycji kulturowej, a jej czci jest
jzyk.
Zapoyczenia w erze globalizacji nie s objawem kompleksw Polakw:
wynikaj z mody jzykowej na uywanie obcych sw, szczeglnie przez
modzie
s efektem amerykanizacji kultury wiatowej i globalizacji
s skadnikiem wsplnego ludziom na caym wiecie kodu
(tzw. internacjonalizy), uatwiaj komunikowanie si.
Moda na zapoyczenia nie omija dziennikarzy, zwaszcza sportowych. Uywanie
zapoycze jest tu swoist konwencj. W artykuach prasowych o tematyce
sportowej mona np. przeczyta nie e bramkarz obroni strza z rogu, ale e
golkeeper obroni strza z cornera. Dziennikarze sportowi uywaj zapoycze,
aby podkreli w ten sposb swj profesjonalizm i obycie w wiecie sportu. Jest to
sytuacja analogiczna do opisanej przez Kurkowsk.
4. Podsumowanie.
Moda na uywanie obcych sw nie jest nowa, np. w czasach baroku podnosia
status towarzyski osb uywajcych zapoycze i wiadczya o ich erudycji.
W czasach zaborw stosowanie obcych sw zamiast wasnych byo naganne
i wiadczyo o braku patriotyzmu. Dzi zapoyczenia stay si integraln czci
jzyka polskiego i trudno wyobrazi sobie opisanie wiata bez zapoycze.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
128
Zadanie 2.9.
Wstp
Autorka tekstu przedstawia pewien problem Polakw, ktry jest ponadczasowy.
Halina Kurkowska twierdzi, e uywanie zapoycze zamiast rodzimych
odpowiednikw moe wiadczy o poczuciu zapnienia intelektualnego
i kompleksie poznawczym Polakw. Niektrzy przedstawiciele nauki uywaj
obcych odpowiednikw polskich sw, poniewa sdz, i cudzoziemcy trafniej ni
Polacy nazywaj pewne zjawiska. Autorka uwaa, e zastpowanie polskich sw
obcojzycznymi zmniejsza komunikatywno przekazu. Taki sposb przekazu
sprawia, e zatrzymujemy si tylko na powierzchni tekstu, nie zastanawiajc si
nad jego sensem.
Rozwinicie
Tekst Haliny Kurkowskiej powsta przed 40 laty, w zupenie innych warunkach
politycznych i spoecznych. Dzi zapoycze nie uywaj tylko inteligenci,
problem ten dotyczy caego spoeczestwa.
W latach siedemdziesitych, w czasach socjalizmu dostp do obcych tekstw
kultury by mocno ograniczony i kontrolowany przez polityczn cenzur.
Obecnie nie ma ju cenzury i elaznej kurtyny. Mona zapoycza dowolne
wyrazy, cho, podobnie jak przed 40 laty, nie zawsze jest to uzasadnione.
Zamienia si rodzime wyrazy na ich obce odpowiedniki, bo taka jest moda.
Czasem uywamy obcych sw, bo uywaj ich inni, naladujemy celebrytw
i dziennikarzy. Zamiecamy jzyk ojczysty tylko dlatego, eby przypodoba
si innym ludziom, lepiej funkcjonowa w grupie spoecznej. Kto mwicy
inaczej wydaje si obcy. Dlatego mona w pewnym sensie zgodzi si
z autork, ktra uwaa, e pomijanie polskich wyrazw jest objawem braku
szacunku dla dorobku pokole naszych przodkw ksztatujcych nasz jzyk
i walczcych o jego przetrwanie. Na pewno nie chodzi dzisiaj o kompleks
zapnienia intelektualnego.
Naduywanie obcych odpowiednikw polskich sw jest czste w reklamie.
Na przykad w reklamie telewizyjnej syszymy, e jaka firma opracowaa
now formu proszkw do prania. Wystarczyoby powiedzie, e zmieniono
lub ulepszono skad proszku i teraz jest wydajniejszy. Jednak obce sowo
formua jest obecnie modne. Modne jest rwnie dedykowanie produktu
okrelonej grupie potencjalnych klientw. Tymczasem reklamowany produkt
przeznaczony jest dla kogo.
Podsumowanie
Uywanie zapoycze jest uzasadnione, gdy nie istniej polskie synonimy
zakorzenione w tradycji jzykowej. Niestosowanie tej zasady moe by odczytane
wanie jako objaw kompleksu zapnienia intelektualnego Polakw.
Najczciej jednak wynika z mody jzykowej w rnych epokach, take
i wspczenie.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.10.
129
Teksty jzykowe
Jak rol w komunikacji midzy ludmi odgrywa etyka sowa? Omw zagadnienie,
odwoujc si do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury i wasnych
dowiadcze komunikacyjnych.
Etyka sowa jest jednym z warunkw tego, co nazywa si powodzeniem, fortunnoci
aktu mowy. Zasadza si ona na naturalnym oczekiwaniu odbiorcy tekstu, e ten, kto mwi
(pisze) jest prawdomwny, nie oszukuje. Jeeli nadawca nie spenia tego oczekiwania, to
zasada wsppracy partnerw kontaktu jzykowego zostaje naruszona lub zamana, a
wypowied naley traktowa jako nieudan, niefortunn. Etyka sowa obejmuje take zasady
kontaktu uprzejmego goszce: Rozmawiaj z partnerem albo mw do niego tak, by czu si
dobrze, niezalenie od tego, jaka jest tre rozmowy czy komunikatu oraz: Formuuj tekst
tak, by odbiorca mia moliwo wyboru postawy i zachowania.
Tak wic etyka kontaktu jzykowego zakada okrelon postaw nadawcy tekstu wobec
jego odbiorcy oraz (co nie mniej istotne) waciwy stosunek odbiorcy tekstu do jego
nadawcy. Podstaw etyki sowa jest podmiotowe, a nie instrumentalne traktowanie si
partnerw dialogu, to znaczy wzajemne szanowanie si, uwzgldnianie swoich pogldw,
przyzwyczaje itd. Ponadto etyka sowa zakada szczero intencji nadawcy tekstu i brak
podejrzliwoci tego, kto tekst odbiera.
Naruszania etyki sowa naley si dopatrywa m.in. na poziomie niezachowywania
podstawowych regu poprawnoci jzykowej i stylistycznej w wypowiedziach publicznych,
w niedocigniciach formy komunikatw jzykowych. Trzeba bowiem zaoy, e ten, kto
podejmuje si wypowiedzi publicznej w jakimkolwiek zakresie, powinien poczuwa si
do obowizku, by pracowa nad jakoci swoich wypowiedzi, a jeli s to teksty pisane,
poddawa je korektom z poczuciem odpowiedzialnoci nie tylko za to co, ale rwnie i jak
mwi i pisze.
Nieco inaczej, jeli chodzi o przestrzeganie zasad etyki sowa, naley traktowa teksty
artystyczne. Obowizuj w nich bowiem swoiste reguy kreowania wiata przedstawionego,
a sowa mog by uyte w funkcji stylizacyjnej lub metajzykowej. Przytoczone tu zasady
etyki sowa s wic w tekstach artystycznych zawieszone lub czciowo uniewanione,
cho i w tym wypadku naley oczekiwa na przykad nienaruszania zasady wraliwoci na
sowo (choby przez nieumieszczanie opisw drastycznych jzykowo, wulgarnych).
Andrzej Markowski, Etyka sowa, Warszawa 2008, s. 8586.
130
Zadanie 2.10.
1.5) wyrnia argumenty, kluczowe pojcia i twierdzenia w tekcie argumentacyjnym []
3.3) zna pojcie aktu komunikacji jzykowej [].
1.6) przestrzega zasad etyki mowy w rnych sytuacjach komunikacyjnych [] (ma wiadomo
niebezpieczestwa oszustwa i manipulacji powodowanych anonimowoci uczestnikw
komunikacji w sieci, atwego obraania innych, omieszania i zawstydzania innych [], zna
skutki kamstwa, manipulacji, ironii (gimnazjum).
Pojcia i terminy
zasady etyki sowa

fortunno aktu mowy
nadawca i odbiorca
Zadanie wymaga rozwaenia zagadnienia etyki sowa. Zdajcy powinien przywoa

argumenty nie tylko dotyczce samej warstwy jzykowej procesu komunikacji
midzyludzkiej, ale take powiza sposb formuowania komunikatu jzykowego
z przyjmowanymi postawami rozmwcw wobec siebie oraz odnie si do komunikacji
niewerbalnej.
Zadanie 2.10.
131
Wprowadzenie
Wyjanienie pojcia etyka: etyka to zesp zasad obowizujcych w danej
spoecznoci moemy mwi np. o etyce dziennikarskiej, nauczycielskiej,
prawniczej. Etyka to rwnie nauka zajmujca si takimi zagadnieniami jak dobro,
zo, prawda, kamstwo, odpowiedzialno krtko mwic, etyka to nauka
o moralnoci.
Teza
Przestrzeganie zasad etyki sowa jest niezbdnym warunkiem udanej komunikacji.
Rozwinicie
A. Markowski Etyka sowa:
etyka sowa odnosi si nie tylko do warstwy jzykowej, ale take
przyjmowanych postaw
akt komunikacji jest cile powizany z etyk mowy, prawdomwnoci
w relacjach midzyludzkich
nadawca i odbiorca s rwnorzdnymi partnerami w akcie komunikacji
szacunek nadawcy do odbiorcy powinien by podstawowym elementem
waciwej komunikacji
szczero intencji jest podstawowym warunkiem aktu mowy
dbao o poprawno jzykow i stylistyczn w wypowiedziach publicznych
jest przejawem odpowiedzialnoci za sowo
naruszanie zasad etyki sowa jest dopuszczalnym zjawiskiem jedynie
w tekstach artystycznych.
B. Wspczesna komunikacja midzyludzka:
amanie zasad etyki jzykowej we wspczesnym dziennikarstwie
tabloidowym czy w serwisach plotkarskich, tj. tworzenie tzw. faktw
medialnych, podawanie niesprawdzonych czy wrcz nieprawdziwych
informacji w celu wywoania sensacji, zwikszenia sprzeday
brak szacunku rozmwcw we wspczesnych mediach, np. w programach
publicystycznych przerywanie wypowiedzi, podnoszenie gosu, obraanie
adwersarza, odwoywanie si nie do merytorycznych argumentw zwizanych
z tematem rozmowy, ale do cech rozmwcy, wywoywanie negatywnych
emocji. Podobnie czsto dzieje si na forach internetowych wida tam wiele
negatywnych komentarzy, czasem pojawiaj si wulgaryzmy zamiast wymiany
pogldw.
C. W. Smarzowski Drogwka
film W. Smarzowskiego jest przykadem tekstu kultury, w ktrym amanie
zasad etyki sowa pozwalaj na kreowanie wiata przedstawionego
reprezentatywnego dla rodowiska bohaterw, uwiarygodniaj opowiadan
histori, urealniaj j
brutalny i dosadny jzyk bohaterw policjantw koresponduje z ich
postawami i zainteresowaniami; postawy i jzyk bohaterw tworz negatywny
obraz bohaterw.
Podsumowanie.
Etyka sowa postrzegana jest czasem jako cze kultury jzyka. Wydaje mi si
jednak, e nie naley zawa jej wycznie do przestrzegania zasad poprawnoci
jzykowej. Etyka sowa jest cile zwizana z postaw nadawcy i odbiorcy jako
uczestnikw aktu komunikacji jzykowej. Wie si z wzajemnym szacunkiem
i szczeroci intencji. Mimo negatywnych przykadw naruszania zasad etyki
sowa, podanych przeze mnie wczeniej, warto zwrci uwag take na to, e we
wspczesnym wiecie propaguje si zasady etyki sowa poprzez chociaby
organizowanie konkursu Mistrz Mowy Polskiej, w ktrym wyrniane s osoby
posugujce si pikn polszczyzn i szanujce swych rozmwcw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
132
Zadanie 2.10.
Wstp
Etyka sowa decyduje o powodzeniu (fortunnoci) aktu komunikacji
midzyludzkiej. Wedug autora artykuu gwne zasady etyki sowa to:
prawdomwno, uprzejmo, stosowno i poszanowanie odbiorcy, take
poprawno jzykowa i stylistyczna.
Rozwinicie
Andrzej Markowski w swoim tekcie argumentuje, e szczero intencji i zaufanie
rozmwcw warunkuj powodzenie prowadzonej konwersacji. Ten, kto pragnie
wypowiada si publicznie, powinien bra odpowiedzialno za swoje sowa
i sposb ich wyraania. Autor uwaa, e jedynie jzyk artystyczny dopuszcza
pewne odstpstwa od etyki sowa, jeeli jest to zamierzone dziaanie twrcy.
Przykadem artystycznego amania etyki sowa jest jzyk bohaterw w filmie
Jeste Bogiem w reyserii Leszka Dawida. Akcja rozgrywa si w odzi w latach
90-tych i trwa do roku 2004. Film ukazuje histori trjki przyjaci ogarnitych
pasj muzyki hip-hopowej, ktrzy zaoyli legendarny zesp Paktofonika.
Gwni bohaterowie to Magik oraz jego dwaj przyjaciele: Rahim i Fokus. S to
mczyni w wieku dwudziestu kilku lat, zdesperowani, niemogcy znale
swojego miejsca na wiecie. Ich twrczo to wyraz buntu caego pokolenia lat
90-tych. Jzyk utworw piewanych przez zesp peen jest wulgaryzmw
i ekspresjonizmw wyraajcych niezgod autorw na otaczajcy ich wiat.
Zastosowane sownictwo nadaje fabule filmu nowego znaczenia, pozwala na
realistyczne przedstawienie wiata gwnych bohaterw, ktrzy wychowywali si
wrd szarych blokowisk, w niepenych rodzinach, gdzie dominowaa przemoc,
brak opieki nad dziemi oraz uywki. Zatem naruszenie zasad etyki sowa to
wiadomy zamiar, ktry suy kreowaniu postaci bohaterw i rodowiska
spoecznego.
Zasady etyki sowa bardzo czsto nie s przestrzegane w Internecie. Na przykad
popularne jest komentowanie jakiego wydarzenia, czyjej wypowiedzi,
wyraanie swojej opinii na temat tego, co aktualnie si dzieje kada gazeta
internetowa umoliwia zamieszczanie tego typu wypowiedzi na swoim forum.
Jednak zamiast merytorycznej wymiany myli, poszanowania odmiennego zdania
innych osb wypowiadajcych si na ten sam temat, bardzo czsto dialog
przemienia si w ktni pen obraliwych sw, wulgaryzmw i wyzwisk. Do
tego dochodz liczne bdy ortograficzne i jzykowe. Trudno w takiej sytuacji
uzna komunikacj za fortunn.
Podsumowanie
Przestrzeganie zasad kultury sowa wiadczy o kulturze osobistej czowieka. Nie
tylko decyduje o jakoci komunikacji jzykowej, ale take wpywa na wzajemne
relacje i kontakty midzy ludmi. Powinnimy komunikowa si z innymi w taki
sposb, w jaki chcielibymy, eby inni komunikowali si z nami. wiat byby
lepszy, gdybymy zawsze przestrzegali tych zasad.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Zadanie 2.11.
133
Teksty jzykowe
Dlaczego literaturze nie wystarcza jzyk literacki? Wyjanij, odwoujc si do

podanego fragmentu i innych tekstw literackich.
Najpierw ona mi powiedziaa, e ma dwie wiadomoci: dobr i z. Przechylajc si przez
bar. To ktr chc najpierw. Ja mwi, e dobr. To ona mi powiedziaa, e w miecie jest
podobno wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon. Ja mwi, e skd wie, a ona,
e syszaa. To mwi, e wtedy z. To ona wyja szmink i mi powiedziaa, e Magda
mwi, e koniec midzy mn a ni. To ona mrugna na Barmana, e jakby co, ma przyj.
I tak dowiedziaem si, e ona mnie rzucia. To znaczy Magda. Chocia byo nam dobrze,
przeylimy razem niemao miych chwil, duo miych sw pado, z mojej strony jak
rwnie z niej. Z pewnoci. Barman mwi, ebym kad na niej lask. Chocia to nie jest
tak proste. Jak dowiedziaem si, e tak ju jest, chocia raczej, e ju nie ma. To nie byo
tak, eby ona mi to powiedziaa w szczere oczy, tylko stao si akurat na tyle inaczej, e ona
mi to powiedziaa poprzez wanie Arlet. Uwaam, e to byo jej czyste chamstwo,
prostactwo. I nie bd tego ukrywa, chocia to bya moja dziewczyna, o ktrej mog
powiedzie, e duo zaszo midzy nami rnych rzeczy zarwno dobrych i zych. To
przecie nie musiaa mwi tego przez koleank w ten sposb, e ja si dowiaduj ostatni.
Wszyscy wiedz od samego pocztku, gdy ona powiedziaa to rwnie innym. Mwia, e
ja to jestem raczej bardziej wybuchowy i e musieli mnie przygotowa do tego faktu.
Na podstawie: Dorota Masowska, Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon,
Warszawa 2003, s. 5.
134
Zadanie 2.11.
1.1) odczytuje sens caego tekstu [...]
1.4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nich rodki
3.5) wskazuje w tekstach i analizuje przykady odmian [...] rodowiskowych [...]
3.6) rozpoznaje w czytanych tekstach [...] stylizacj, rozrnia jej rodzaje ([...] kolokwializacj)
i okrela funkcje.
Pojcia i terminy
stylizacja
jzyk literacki
rodowiskowe odmiany jzyka
jzyk potoczny
W realizacji ucze moe przywoa literatur regionaln, podania, legendy.
Zadanie 2.11.
135
Wstp
Jzyk literacki, cho zaspokaja potrzeby komunikacyjne caego narodu, nie oddaje
w peni zrnicowania spoecznego. Dlatego te autorzy tekstw literackich sigaj
po zabieg stylizacji jzykowej.
Teza
Twrcy literatury wprowadzaj do utworw literackich jzyk potoczny lub
odmiany rodowiskowe, aby scharakteryzowa grup spoeczn lub bohatera.
Argumenty
Dorota Masowska Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon:
Masowska nadaje jzykowi bohatera cechy indywidualne. Duo w nim
potocyzmw, np. ka lask, powtrze; wystpuje chaotyczna skadnia,
typowe dla jzyka potocznego naduywanie zaimka wskazujcego to na
pocztku zdania. Potok sw, krtkie zdania wiadcz o natoku myli, pewnym
wzburzeniu. Wynika to nie tylko z sytuacji, o ktrej opowiada (dowiaduje si,
e dziewczyna go nie kocha), ale take z ubstwa jzykowego. Jest ono
waciwe ludziom z jego rodowiska, modym yjcym w blokowiskach
polskich miast. Jzyk, ktrym mwi bohater Masowskiej, amie zasady
poprawnociowe jzyka polskiego. Jest jednak wartociowy artystycznie, gdy
na podstawie obserwacji tego jzyka czytelnik uzyskuje peniejszy obraz
bohatera, czowieka niewyksztaconego, mylcego i mwicego chaotycznie,
nastawionego na ekspresywne wyraanie wasnych przey.
Stanisaw Wyspiaski Wesele:
zastosowanie stylizacji gwarowej; przedstawiciele spoecznoci chopw, np.
Czepiec, Klimina, Jasiek, Kuba, mwi jzykiem naladujcym gwar,
uywaj te wulgaryzmw (Czepiec: nie polezie orze w gwna). Jzyk
rodowiska chopw jest przeciwstawiony jzykowi, ktrym mwi gocie
z miasta inteligencja, take po to, by pokaza niemono porozumienia si
tych warstw spoeczestwa polskiego.
Julian Tuwim w wierszu Wiosna. Dytyramb:
Poeta, by odda witalizm, dynamiczno i dionizyjsko tumu, mas,
mieszkacw miasta, uywa jzyka potocznego, czasem wulgarnego.
Tuwim, wbrew tytuowi, opisuje rwcy si do ycia, peen energii yciowej
tum. Taki obraz osiga dziki zastosowaniu np. potocyzmw: psiekrwie,
bachory, gnj miasta; posuguje si take zdrobnieniami rodkami
jzykowymi typowymi dla jzyka potocznego mwionego: Na piwko, na
kanapk mikk!
Wnioski
Literaturze nie wystarcza jzyk literacki, gdy artyci nie mogliby odda zoonoci
ycia, rnorodnoci typw ludzkich i grup spoecznych. Masowska, Wyspiaski
i Tuwim, stosujc rne odmiany jzyka, dbaj o autentyczno obrazu postaci
i grup spoecznych.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstw
literackich.
136
Zadanie 2.11.
Wprowadzenie
Stosowanie jzyka nieliterackiego w tekstach literackich nie jest zjawiskiem
nowym. Zwizane jest ono z tym, e posugiwanie si przez pisarzy i poetw
wycznie jzykiem literackim nie umoliwia oddania caego zrnicowania
spoecznego czy penego scharakteryzowania wybranego rodowiska, np.
modzieowego. Dlatego te w wielu utworach literackich pojawia si stylizacja.
Rozwinicie
a. Powie Doroty Masowskiej Wojna polsko-ruska pod flag biao-czerwon
zostaa wydana na pocztku XXI wieku.
Przytoczony fragment to opowie, narracja o porzuceniu przez dziewczyn
i sposobie, w jaki bohater zosta o tym poinformowany.
Autorka wykorzystuje jzyk rodowiskowy, aby scharakteryzowa bohatera.
Obraz bohatera we fragmencie:
blokers, reprezentant duej grupy modych ludzi w Polsce
prymitywizm jzyka, sposobu mylenia i postrzegania wiata (ujawnia si m.in.
w uywaniu w wyrae i zwrotw potocznych)
silnej potrzebie ekspresji swego ja (zwroty: ja mwi)
chaotycznie opisujcy wiat (jego wypowied to nieuporzdkowany potok
sw To przecie nie musiaa mwi tego przez koleank w ten sposb, e ja
si dowiaduj ostatni, zdania nie wynikaj jedno z drugiego).
Jzyk, ktrym mwi bohater powieci, a take jzyk, w ktrym prowadzona jest
narracja, oddaje obraz wiata widzianego przez modego bohatera. Jest to take
jzyk buntu wobec rzeczywistoci, ktra nie ma nic do zaoferowania modym.
b. Pewnego rodzaju przejawem buntu wobec rzeczywistoci by te jzyk Ballad
i romansw Adama Mickiewicza:
do wyraenia romantycznego buntu, niezgody na skostniay wiat klasykw
Mickiewicz posuy si jzykiem ludowym (np. obecne w Romantycznoci:
duby smalone, gmin)
elitarny jzyk literacki nie wystarcza do oddania nowej tematyki utworw:
nie mona byo mwi jzykiem klasycznym o witeziankach, duchach,
wiejskich legendach
c. Przykadem zastosowania jzyka nieliterackiego w dziele literackim s Chopi
Wadysawa Reymonta:
zastosowana zostaa stylizacja gwarowa w dialogach postaci, a take
w narracji takim jzykiem posuguje si jeden z narratorw powieci
wiejski gadua opowiadajcy o yciu mieszkacw Lipiec
bohaterowie Reymonta s pokazani jako spoeczno z wasnymi zwyczajami
i obyczajami, a take poprzez jzyk, ktry pozwala na pene ich
scharakteryzowanie.
Podsumowanie
Pisanie literatury w jzyku nieliterackim wzbogaca j o nowe formy wyrazu
artystycznego. Autorzy wprowadzaj jzyk nieliteracki do utworw, aby
scharakteryzowa bohaterw lub spoeczno, ale take aby wyrazi swj bunt
wobec zastanych kanonw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstw
literackich.
Zadanie 2.12.
137
Teksty jzykowe
Dlaczego we wspczesnej kulturze tak silna jest tendencja do skracania komunikatw?

Omw zagadnienie na podstawie podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz
Ostatnio nie mam czasu nawet czyta wiadomoci w internecie wyzna pewien mj
znajomy. Czytam tylko heady. Heady, czyli headliney: nagwki wiadomoci. Trzeba je
tylko klikn, eby przeczyta cay artyku.
S one troch jak zwiastun filmowy, ktry ma zachci do kupienia biletu na film; kliknicie
take przecie przekada si na pienidze. A eby si przeoyo, heady musz pobudza
ciekawo, wzburza, intrygowa, kusi innymi sowy: musz by retoryczne.
Arystoteles1, Kwintylian2 i Cyceron3 byliby zapewne peni podziwu dla twrcw owych
headw, bo eby zmieci retoryczn maszyneri na przestrzeni zaledwie kilkunastu
kilkudziesiciu znakw, hasa, sloganu, jednego zdania lub jego rwnowanika, trzeba by
mistrzem dyscypliny.
Ale bywa rnie. Najprostsz form skrcenia wiadomoci jest obcicie jej w poowie. I tak
obserwujemy ostatnio mod na niekoczenie zda, a waciwie koczenie ich
wielokropkiem. Na przykad: Miaa ju do krytyki. Zwolnia stylistk. Postanowia
wyprbowa Co takiego? Nagwek dziaa na wyobrani. Moe jaki rodek
upikszajcy? Moe po prostu lustro? Albo: Co si dziao, gdy Pitt i McCounaghey odkryli,
e s ssiadami? Jeden drugiemu rzuci C mg rzuci? Wyzwisko?
Wizytwk z adresem sprawdzonego hydraulika? Szczerze mwic, nie warto klika.
Odpowiedzi s o wiele bardziej banalne od tych, ktre podrzuci nam wyobrania.
Na podstawie: M. Rusinek, Szok,

Gazeta Wyborcza. Magazyn Krakowski, 30 maja 2014, s 7.
Grecki filozof, logik, y w latach 384 p.n.e. 322 p.n.e.
Marcus Fabius Quintilianus, rzymski retor, y w latach 35 n.e. 96 n.e.
3
Marcus Tullius Cicero, mwca rzymski, y w latach 106 p.n.e. 43 p.n.e.
1
2
138
Zadanie 2.12.
3.3) [...] dostrzega i omawia wspczesne zmiany modelu komunikacji jzykowej [...].
Pojcia i terminy
komunikacja jzykowa
funkcje tekstu
perswazja jzykowa
Tekstami kultury przydatnymi do realizacji zadania mog by np. zwiastuny filmowe,

zapowiedzi wydawnicze, teksty reklam, instrukcje, CV, SMS-y oraz niektre komunikaty
internetowe.
Zadanie 2.12.
139
Wstp
Wspczesny czowiek yje wrd wci rozrastajcego si zbioru informacji. Chce
szybko dotrze do intersujcych go newsw. Jest te zainteresowany szybk
wymian tych informacji, a to umoliwiaj mu nowoczesne technologie: Internet
i telefonia komrkowa. Wspczesne komunikaty s coraz bardziej zwize.
Rozwinicie
W przywoanym tekcie jest mowa o duej liczbie komunikatw prasowych
w Internecie, braku czasu na ich czytanie, a take o ich perswazyjnoci.
Zdaniem Rusinka autorzy takich informacji wykazuj si inwencj
w uatrakcyjnianiu ich, by potencjalny czytelnik wybra wanie t, a nie
konkurencyjn wiadomo. Skracaj wic zdania w tytuach albo kocz
wielokropkiem, czynic je bardziej intrygujcymi. Przekazuj w krtkiej
formie komunikat, a take zachcaj do przeczytania caego tekstu.
Tendencja do skracania komunikatw widoczna jest w reklamie, ktrej jzyk
jest sugestywny, sloganowy, oparty czsto na grach jzykowych
i skojarzeniach o funkcji perswazyjnej. Rodzajem reklamy, w ktrej widoczna
jest tendencja do skracania komunikatw, s trailery filmowe, czyli zwiastuny
premier kinowych. To krtkie filmy zmontowane z fragmentw filmu
fabularnego, bdce jego zapowiedzi. Trailery i teasery jako odmiany
komunikatw reklamowych maj zaciekawi widzw i zachci ich do
przyjcia do kina. Tak dzieje si wanie w przypadku oficjalnego zwiastuna 1.
sezonu serialu fantasy Gra o tron wedug prozy George'a R. R. Martina.
W trwajcej okoo minuty zapowiedzi zostay zebrane sceny, w postaci kilku
sekwencji, prezentujce bohaterw siedmiu rodzin szlacheckich walczcych
o panowanie nad ziemiami krainy Westeros.
Skracanie komunikatw widoczne jest take w komunikacji internetowej.
Komunikowanie si za pomoc sieci internetowej (komunikatory, chat, IRC, email itp.) ma charakter dwustronny. Wymiana informacji przebiega szybko,
dynamicznie, co wymusza skracanie kadej informacji. Stosuje si w tym celu
rnego rodzaju akronimy, np.: 3maj si (trzymaj si), 4U for you (dla ciebie)
czy zapis SMS-owy MSZ moim skromnym zdaniem. Zarwno w e-mailach,
jak i w SMS-ach mwi si szybko, w krtkiej formie, jak najmniejszym
wysikiem, gdy np. SMS-y czsto powstaj w drodze do domu, szkoy lub s
tworzone pod awk w klasie. Rnego rodzaju akronimy, emotikony, skrty
i skrtowce to modne rodki wyrazu w jzyku modziey.
Zakoczenie
Skracanie komunikatw w kulturze wspczesnej jest spowodowane tym, e ich
nadawcy chc szybko i w atrakcyjnej formie dotrze do odbiorcy. Wany jest te
czas, ktry staje si cenny take dla odbiorcw, dlatego te czytamy heady,
ogldamy zwiastuny, a potem decydujemy o tym, ktry nagwek rozwin
i ktry film obejrze.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
140
Zadanie 2.12.
Wstp
W tekcie Rusinka poruszony jest problem jzyka komunikatw prasowych
w Internecie, w ktrych dominuje tendencja do skracania. Takie zabiegi maj
sprawi, aby artyku prasowy opublikowany w Internecie sta si atrakcyjny
i czytelnik go przeczyta. Autor wyodrbnia dwie funkcje skracania komunikatw:
perswazyjn i usprawniajc komunikacj.
Teza
Tendencja do skracania komunikatw wie si z deniem do ekonomicznoci
rodkw wyrazu i szybkiego komunikowania si.
Argumenty
a. Skrty i skrtowce w jzyku jako wyraz tendencji do ekonomicznoci rodkw
wyrazu.
Uytkownicy jzyka mwi i pisz: ZUS, PKP, MEN. Objawem denia
do ekonomicznoci s te skrty. Skraca si sowa i wyraenia w jzyku
codziennym: nara, spoko, dozo, nadajc im czasami angielskie brzmienie:
dziks. Tendencja ta widoczna jest zwaszcza w jzyku modziey, ale z niego
przenosi si rwnie do jzyka osb dorosych i do nieoficjalnych sytuacji
komunikacyjnych.
b. Skracanie komunikatw jako wyraz denia do szybkiego komunikowania si.
Powodem skracania komunikatw we wspczesnej kulturze jest wci
rozszerzajcy si zbir informacji i ch przekazania jak najwicej informacji
w jak najkrtszej formie, czyli jak najszybciej (co czsto jest wymuszone przez
komunikator). Jeli chc przekaza co szybko, to mwi (pisz) krtko.
c. Skracanie jako wyraz funkcji perswazyjnej.
Krtkie komunikaty czsto peni take funkcj perswazyjn nakaniaj
odbiorc np. do pjcia do kina na zapowiadany film czy do kupienia nowej
ksiki. Gdyby te komunikaty nie byy skracane, czytelnik nie chciaby ich
czyta, znudziby si.
d. Zabiegi skracania komunikatw s wykorzystywane np. w publikowanych
w prasie zapowiedziach wydawniczych, penicych funkcj recenzji ksiki.
Gwnym celem zapowiedzi jest prezentacja nowo wydanej ksiki.
Zapowied z natury jest krtka, musi wic by byskotliwa, chwytliwa,
o zmaksymalizowanej formie perswazyjnej. Czsto w zapowiedzi
wydawniczej pojawiaj si te minirecenzje autorytetw.
Wnioski
Wspczeni ludzie yj szybko. Tempo ycia wymusza rwnie szybko
komunikowania si, a sprzyjaj jej elektroniczne rodki przekazu. Kultura XXI
wieku charakteryzuje si bogactwem informacji. W ich natoku atwo si pogubi,
dlatego atrakcyjna, krtka forma ma stanowi zacht dla odbiorcy. Nadawcy
komunikatw chc skutecznie oddziaywa na odbiorcw, zachca ich do czytania
tych, nie innych artykuw, musz wic swoje teksty przedstawia w atrakcyjnej
krtkiej formie.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.13.
141
Teksty jzykowe
Dlaczego tak wane jest przestrzeganie zasad poprawnoci jzykowej? Rozwa

problem, odwoujc si do podanego fragmentu, wybranego tekstu kultury oraz
Jerzy Bralczyk, Wodzimierz Gruszczyski, Katarzyna Kosiska
WIEM, CO MWI, CZYLI O DOBREJ KOMUNIKACJI
U niektrych ludzi dominuje przekonanie, e w komunikowaniu si jedynie wany jest
cel, na przykad porozumienie, przekonanie lub pokonanie rozmwcy; e chodzi tylko o to,
by by skutecznym niezalenie od tego, czy mwi si poprawnie, czy nie. Ale wanie
ludzie o takim stosunku do jzyka nie zawsze s skuteczni czsto nie s rozumiani.
Kiedy mwimy poprawnie, formy, ktrych uylimy, nie przykuwaj uwagi rozmwcw.
Jzyk wtedy jest przezroczysty. Dobrze wida przez niego tre. Natomiast pojawiajce
si w wypowiedziach bdy odcigaj uwag odbiorcy od treci. Zwracaj uwag (nie zawsze
yczliw) na form, a nawet na samego nadawc. Stosowanie waciwych form jest
najbezpieczniejsze, najbardziej naturalne. Wszystko przecie, co mona wyrazi w jzyku,
mona wyrazi poprawnie
Nikt z nas nie jest doskonay. Take jzykowo. Niemal kady z nas co jaki czas odkrywa,
e uy (uywa) niepoprawnej formy jzykowej. Na og wwczas zastpuje j form
poprawn, by nie wyrnia si negatywnie na tle otoczenia.
Zdajemy sobie spraw z tego, e to, w jaki sposb formuujemy swoje wypowiedzi,
wiadczy o nas samych. Mwimy wic poprawnie, bo dbamy o swj wizerunek wiemy, e
wwczas dobrze si prezentujemy, uchodzimy za ludzi kulturalnych, nie dajemy nikomu
powodw do krytykowania nas za to, e popeniamy bdy. Dbajc o jzyk, dbamy zarazem
o rozmwc uywamy przecie form, ktre nie ra, ktre nie zwracaj uwagi sw
niestarannoci czy niechlujnoci, i nie naruszamy jego wyobraenia o jzyku.
Na podstawie: J. Bralczyk, W. Gruszczyski, K. Kosiska,
Wiem, co mwi, czyli o dobrej komunikacji, BydgoszczWarszawa 2011, s. 7576.
142
Zadanie 2.13.
3.7) rozrnia pojcie bdu jzykowego [...], poprawnoci [...] wypowiedzi.
4.1) [...] rozumie, e jzyk podlega wartociowaniu [...].
Pojcia i terminy
poprawno jzykowa
norma jzykowa
bd jzykowy
Zadanie wymaga skonstruowania wypowiedzi, w ktrej ucze musi uzasadni tez podan
w poleceniu. Mona wykorzysta argumentacj z doczonego tekstu, np. e poprawno
jzykowa gwarantuje uytkownikom jzyka porozumienie si (realizacja 1.) lub e
przestrzeganie normy jzykowej ksztatuje wizerunek uytkownika jzyka (realizacja 2.).
Zadanie 2.13.
143
1. Problem
Poprawno jzykowa polega na zachowaniu w tekcie mwionym i pisanym
normy jzykowej, unikaniu bdw jzykowych. W zakresie mowy i pisma
poprawno jzykowa obejmuje: wymow, odmian wyrazw, skadni,
sownictwo, frazeologi, ortografi i interpunkcj.
2. Teza
Przestrzeganie poprawnoci jzykowej w komunikacji midzyludzkiej gwarantuje
uytkownikom jzyka porozumienie si.
3. Argumentacja
Co to znaczy porozumie si? Warunkiem porozumienia jest skuteczno.
Skuteczna komunikacja zachodzi wtedy, gdy odbiorca rozumie komunikat tak,
jak zamierza go przekaza nadawca. W skutecznej komunikacji informacja
nadawcy oddaje jego intencj, a interpretacja odbiorcy zbiega si z zamiarami
nadawcy.
Wedug autorw tekstu Wiem, co mwi przestrzeganie zasad poprawnoci
jzykowej jest jednym z warunkw zapewniajcych zrozumienie wypowiedzi
przez odbiorcw. Nadawanie niepoprawnych jzykowo komunikatw moe
powodowa ich niezrozumienie. Popenione w komunikacie bdy odwracaj
uwag odbiorcy od treci, a tym samym jzyk, ktrym posugiwa si nadawca,
przestaje by przezroczysty. To powoduje, e komunikacja jest nieskuteczna.
W tekstach upowszechnianych przez media np. w piosenkach hiphopowych
zdarzaj si bdy fleksyjne, skadniowe, frazeologiczne, ale rwnie
ortograficzne, czsto take naruszany jest akcent wyrazowy trudno rozsdzi,
czy uzna te naruszenia zasad poprawnoci jzykowej za celowe, zwizane
z funkcj poetyck, bo przecie artysta ma prawo traktowa jzyk jako
tworzywo, czy uzna jzyk tych tekstw wycznie jako nieuzasadnione
naruszenie normy. Piosenki, niestety, upowszechniaj niepoprawne formy
i prowadz do rozlunienia norm poprawnociowych, wikszej niedbaoci
w mwieniu.
Przestrzeganie zasad poprawnoci jzykowej w dzisiejszych czasach nie jest
powszechne, wielu ludzi, kiedy zwrci im si uwag na uycie form
niepoprawnych, pyta: Ale jakie to ma znaczenie? Odstpstwa od poprawnoci
jzykowej coraz czciej zdarzaj si w wypowiedziach publicznych
politykw, dziennikarzy, artystw. Przykadem naruszenia zasad poprawnoci
jzykowej jest jzyk komentatorw sportowych, ktrzy, relacjonujc na ywo
jakie wydarzenie, pod wpywem emocji, dynamicznej akcji popeniaj wiele
bdw.
4. Podsumowanie
Niektre
sposoby
formuowania
wypowiedzi
powoduj
trudnoci
w porozumiewaniu si. Jednym z nich jest nieprzestrzeganie zasad poprawnoci
jzykowej. Uwaam, e mwienie bez bdw to jeden z najwaniejszych
warunkw skutecznoci komunikacyjnej.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
144
Zadanie 2.13.
Problem
Poprawno jzykowa oznacza posugiwanie si jzykiem zgodnie z jego norm.
Wyrnia si norm wzorcow, ktra stawia wysokie wymagania poprawnociowe
jzykowi pisanemu, oraz norm potoczn, ktra jest mniej rygorystyczna od
wzorcowej i stosuje si przede wszystkim do mwionego jzyka potocznego.
Teza
Poprawno jzyka wiadczy o jego uytkowniku.
Argumentacja
To, w jaki sposb wysawia si czowiek, jest jego wizytwk zasb sw,
przestrzeganie zasad poprawnociowych: poprawne budowanie zda, waciwa
odmiana wyrazw, unikanie zbdnych anglicyzmw, niestosowanie
wulgaryzmw, buduje nasz pozytywny obraz u odbiorcy i wiadczy o wysokiej
kulturze osobistej. Podzielam opini jzykoznawcw zaprezentowan
w zamieszczonym wyej fragmencie, e przestrzeganie zasad poprawnoci
jzykowej zjednuje nam przychylno odbiorcw.
Przykadem literackim, ktry potwierdza, e niepoprawno jzyka wiadczy
o nadawcy, charakteryzuje go, obnaa schematyzm i pytko mylenia oraz
skupienie na fizycznoci, moe by jzyk bohaterw Wojny polsko-ruskiej pod
flag biao-czerwon Doroty Masowskiej. To przedstawiciele modego
pokolenia blokersw, ktrzy cay swj czas wolny spdzaj przed blokiem lub
na klatce schodowej wraz ze swoimi koleankami i kolegami. Taki jest gwny
bohater Silny, dla ktrego najwaniejszymi wartociami s: pienidze,
dziewczyny i wadza nad innymi chopakami na osiedlu. Silny mwi jzykiem
modziey z blokowiska.
Stosunek do przestrzegania zasad poprawnoci jzykowej w dzisiejszych
czasach jest niejednoznaczny. Z jednej strony wielu wpywowych ludzi
(szczeglnie ze rodowisk politycznych) podkrela, e waniejsza od
poprawnoci jzykowej jest skuteczno, dlatego nie przywizuj oni uwagi do
tego, jak mwi popeniaj bdy jzykowe. Jednak osoba publiczna, ktra
wypowiada si w sposb niepoprawny, nie wzbudza zaufania odbiorcw, gdy
jej jzyk wiadczy o braku kultury osobistej lub te o lekcewaeniu odbiorcy.
Z drugiej strony mona zaobserwowa bardzo due zainteresowanie
poprawnoci jzykow dowodem s liczne pytania skierowane do poradni
jzykowych, propagowanie rnorodnych wydawnictw poprawnociowych,
programw telewizyjnych zwizanych z zagadnieniami jzykowymi. Swoje
blogi prowadz specjalici od jzyka, organizuje si rwnie akcje
oglnopolskie, takie jak dyktando sprawdzajce umiejtnoci ortograficzne
Polakw.
Podsumowanie
W przestrzeni spoecznej powinien pojawi si wikszy nacisk na przestrzeganie
zasad poprawnoci jzykowej przez politykw, artystw, reprezentantw mediw,
poniewa poprawno jzyka wiadczy o czowieku, buduje jego pozytywny odbir
spoeczny.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Zadanie 2.14.
145
Teksty jzykowe
Po co nam tyle jzykw polskich? Wyjanij, odwoujc si do podanego fragmentu,

wybranego tekstu kultury oraz wasnych dowiadcze komunikacyjnych.
W obrbie polskiego jzyka narodowego naley wydzieli dwa systemy: polszczyzn
ogln (dawniej zwan literack) i polszczyzn gwarow (gwary ludowe). Jest to podzia
dokonany ze wzgldu na zasig uycia kadego z tych jzykw i typ jego uytkownikw.
Gwary ludowe istniej zasadniczo tylko jako jzyk mwiony. Polszczyzna oglna wystpuje
za w dwu gwnych typach wypowiedzi jako jzyk mwiony i jako jzyk pisany. Jzyk
mwiony, pierwotna forma mowy ludzkiej, jest bardziej spontaniczny, mniej
sformalizowany ni jzyk pisany. Rnice midzy nimi s szczeglnie widoczne w skadni
wypowiedzi, ale wystpuj take w zakresie sownictwa i (rzadko) we fleksji. Z podziaem
na polszczyzn mwion i pisan krzyuje si inny: na wariant (jzyk) oficjalny
i nieoficjalny. Kady z tych dwch wariantw wystpuje w kilku odmianach. Teksty odmian
oficjalnych powstaj w sytuacjach oficjalnych, ktrych wyznacznikiem jest to, e nadawca
i odbiorca tekstu traktuj siebie wzajemnie jako przedstawicieli okrelonych grup
spoecznych, rodowiskowych itp., nie za jako indywidualne, prywatne osoby. Szczeglne
miejsce wrd odmian wariantu nieoficjalnego zajmuje polszczyzna potoczna. Jest to
pierwszy jzyk Polakw niemwicych gwarami ludowymi, uywany na co dzie we
wszelkich sytuacjach nieoficjalnych. Charakteryzuje si spontanicznoci, plastycznoci,
a przede wszystkim wystpowaniem caej warstwy sownictwa i frazeologii nacechowanych
ekspresywnie. Inne odmiany mwione wariantu nieoficjalnego jzyka maj ograniczony
zakres uywania i nie obejmuj caego systemu jzykowego. Ich odrbno w stosunku do
polszczyzny oficjalnej czy potocznej zasadza si na rnicach sownikowych
i frazeologicznych. Najbardziej typowy dla dzisiejszej polszczyzny jest rozwj gwar
rodowiskowych. S one tworzone jako mowa grup poczuwajcych si do odrbnoci
kulturowo-spoecznej. Peni w nich funkcj utosamiajc (czonkw grupy)
i wyodrbniajc (grup z reszty spoeczestwa).
Pisane odmiany jzyka oficjalnego bywaj nazywane stylami funkcjonalnymi. Maj one
ograniczony krg twrcw (nadawcw), a czsto take ograniczony zasig odbiorcw. Te
dwie cechy s najwyrazistsze w tekstach naukowych. May krg nadawcw, ale szeroki
zasig oddziaywania, maj teksty urzdowo-kancelaryjne.
Wymienione dotd typy, warianty i odmiany jzyka tworz t jego cz, ktr mona
nazwa polszczyzn uytkow. W opozycji do niej pozostaj teksty literatury piknej (teksty
artystyczne), charakteryzujce si tym, e wykorzystuje si w nich wszelkie dostpne rodki
jzykowe i stylistyczne.
Na podstawie: Andrzej Markowski, Kultura jzyka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne,
Warszawa 2005, s. 104114.
146
Zadanie 2.14.
3.5) [] analizuje przykady odmian terytorialnych, rodowiskowych [] polszczyzny
1.1) rozumie pojcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, urzdowy, artystyczny [] (gimnazjum).
Pojcia i terminy
jzyk narodowy
odmiany jzyka polskiego
W realizacji naley zwrci uwag na zrnicowanie polszczyzny odmiany jzyka

polskiego i ich przydatno w rnych sytuacjach komunikacyjnych.
Zadanie 2.14.
147
Okrelenie problemu
Jzyki narodowe powstay dziki naturalnemu, historycznemu rozwojowi rnych
spoeczestw i narodw. Su one czonkom spoecznoci przede wszystkim do
porozumiewania si midzy sob i do poznawania wiata. Jzyk naturalny
(narodowy) jest zrnicowany, wystpuje w rnych typach, odmianach,
wariantach, stylach. To zrnicowanie polskiego jzyka narodowego przedstawia
autor w cytowanym tekcie, wymieniajc: jzyk pisany i mwiony, gwary ludowe
i rodowiskowe, jzyk oficjalny i nieoficjalny, jzyk potoczny, styl funkcjonalny.
Wybr okrelonego jzyka zaley od sytuacji komunikacyjnej.
Postawienie tezy
Zrnicowanie polszczyzny zaley od sytuacji komunikacyjnej i suy
usprawnieniu komunikacji.
Argumentacja
Kady z nas styka si na co dzie z wieloma jzykami polskimi. Inaczej
mwimy w szkole na lekcji (na og polszczyzn literack), inaczej
z przyjacimi na przerwie (tutaj moliwa jest gwara modzieowa), inaczej
z rodzicami. Inne teksty jzykowe znajdujemy w dobrej prasie, inne za
w Internecie, inaczej piszemy SMS-y, inaczej wypracowania szkolne.
Polszczyzna daje nam wiele moliwoci wyboru okrelonych rodkw
jzykowych, nalecych do rnych odmian, wariantw czy stylw,
powizanych z rnymi sytuacjami komunikacyjnymi: oficjalnymi
i nieoficjalnymi.
Autorzy utworw literackich mog wykorzystywa rodki jzykowe
charakterystyczne dla wszystkich waciwie odmian, wariantw, stylw
jzyka; mog siga do jzyka innych epok historycznych, do jzykw
regionalnych i gwar ludowych czy rodowiskowych. Przykadem stylizacji jest
dialektyzacja zastosowana w Weselu Stanisawa Wyspiaskiego. Gwar
posuguj si: Marysia, Panna Moda i Czepiec (Panna Moda: A kaz tyz ta
Polska, a kaz ta? Czepiec: We pan sobie on z prosta: / duza sccia, mae
kosta), ale Poeta jako przedstawiciel inteligencji mwi polszczyzn literack
(Po caym wiecie / moesz szuka Polski, panno moda, / i nigdzie jej nie
najdziecie). Takie zrnicowanie jzyka bohaterw suy charakterystyce
dwch odmiennych rodowisk: wiejskiego i inteligenckiego. Rne jzyki
polskie podkrelaj jednoczenie brak rzeczywistego porozumienia midzy
chopami i inteligencj (o czym mowa jest w caym dramacie).
Podsumowanie
Okrelenia jzyk polski (jeden, narodowy, jzyk jako system) i jzyki polskie
nie s sprzeczne. Posugujemy si wieloma jzykami polskimi z koniecznoci,
poniewa mamy do dyspozycji rne rodki przekazu (mowa, pismo, Internet,
telefony komrkowe, mass media) oraz znajdujemy si w rnych sytuacjach
komunikacyjnych (oficjalnych, nieoficjalnych).
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
148
Zadanie 2.14.
Wstp
Fragment tekstu A. Markowskiego przedstawia rne podziay jzyka polskiego.
Najwaniejszy podzia systemowy na polszczyzn ogln i gwarow, za
w polszczynie oglnej na jzyk mwiony i pisany. Autor charakteryzuje te w ich
obrbie jzyk oficjalny i nieoficjalny, ktrego odmian jest polszczyzna potoczna,
oraz gwary rodowiskowe wyodrbniajce dan grup ze spoeczestwa.
Wszystkie te odmiany okrela wsplnym mianem polszczyzny uytkowej, ktr
odrnia od jzyka literatury piknej posugujcej si stylem artystycznym.
Rozwinicie
Odpowied na pytanie zawarte w temacie wynika z zaprezentowanych
w tekcie funkcji poszczeglnych odmian polszczyzny. Oglna odmiana jzyka
polskiego jest uniwersalnym narzdziem porozumiewania si, jzykiem
pastwowym oraz jzykiem pimiennictwa. Wystpujcy w tej odmianie jzyk
potoczny (najczciej w odmianie mwionej) suy przekazywaniu doranych
informacji. Wypowiedzi s formuowane szybko, bez dbaoci o poprawno.
Czsto s one nieprecyzyjne, cz si bowiem z kontekstem, w jakim zostaj
wypowiedziane. W tekstach mwionych pojawiaj si te sowa wyraajce
emocje, czsto wulgaryzmy, a take wyrazy modne. Dobrym tego przykadem
jest wspczesny jzyk modziey, ktry charakteryzuje si potocznoci,
ekspresywnoci, ale te peen jest wyrae zwizanych z aktualn mod
jzykow.
Kolejnym typem jzyka s gwary/dialekty, odzwierciedlaj one zrnicowanie
terytorialne jzyka w zakresie sownictwa, wymowy czy innych waciwoci
gramatycznych. Literatura chtnie wykorzystuje gwary jako jeden ze sposobw
przedstawiania wiata kreowanego w tekcie w celu jego uprawdopodobnienia.
Bohaterowie chopscy nie posuguj si jzykiem oglnopolskim, lecz mwi
do siebie jzykiem stylizowanym na gwar. Zabieg stylizacji (dialektyzacji)
wykorzysta W.S. Reymont w Chopach. Mieszkacy Lipiec rozmawiaj ze
sob, uywajc sownictwa gwarowego np. kaj, zabyem, pd, dusycka. Ich
wypowiedzi zbudowane s ze zda prostych, zawierajcych sownictwo
zwizane gwnie z ich prac na roli i w gospodarstwie.
Zakoczenie
Rozmaito odmian, a w ich obrbie take stylw jzyka polskiego, pozwala ich
uytkownikom wyraa swoje myli w sposb charakterystyczny dla danej grupy
spoecznej, a take dostosowa sposb mwienia do sytuacji komunikacyjnej i do
celu, intencji wypowiedzi.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.15.
149
Teksty jzykowe
Jak za pomoc rodkw jzykowych mona odda groz wojny? Omw zagadnienie,
odwoujc si do podanego tekstu i innych tekstw kultury.
Lecimy. Boso. Ogrodow. Barykada. Przeciskamy si. Do Solnej. Pali si po drodze.
Huczy. Lec belki. Szum. Spadaj w ogie. Z dudnieniem. Lecimy Soln. Do Elektoralnej.
Barykada. Przeciskamy si. I dalej. Elektoraln. Do placu Bankowego (tam, gdzie dzi
Dzieryskiego, tylko mniejszy i trjktny). Pali si po prawej stronie. Cay dom jeden
pomie. Lecimy. Gdzie za Orl pali si cay dom po lewej stronie. Waciwie dopala si.
Stropw ju prawie nie ma. Ani cian. Tylko wielkie ognisko na jakie trzy pitra. Znw
szumi belki, odrywaj si. Gorco. To chyba Urzd Miar i Wag. Noc. Tu ciszej. A moe
w ogle atak zacz przycicha? Jestemy nie jedni w biegu. Cay potok na Starwk. Wic
za ludmi wlatujemy w lewo. W dziedzice na tyy Resursy, czyli Rotundy, dawnego
Ministerium Finansw i paacu Leszczyskich. Luniej, mniej ciasno. Od placu Bankowego
pojedyncze huki. I znw gzymsy. Tylko mniej szare. A te. To znaczy w tym wicie
(ledwie wicie) takie, jakby pod niedzi1. To tu moe te gobie. Si zryway. Albo te tylko
te gzymsy. Na innej zasadzie. Bo z anielicami Corazziego2. W girlandach. Tympanony3.
Wylot na Leszno. Tu nagle na pewno wita. Zatrzymuj nas przy barykadzie, a si zbierze
wicej. S jacy nawet ydzi z ich kobietami. Jedna z tych ydwek trzymaa worek pod
pach. Barykada jest w poprzek Leszna, u dzisiejszego wylotu na Tras W-Z. Tylko po
prawej stronie bya Rymarska, jako wylot placu Bankowego. A w lewo Przejazd z
widokiem, takim jak dzi, na paac Mostowskich. ydom sprawdzaj jakie papierki.
Oddzielaj ich. Do dalszego sprawdzenia. Nas puszczaj. Ca grup. Wlatujemy midzy
barykady Leszna. W Przejazd. Tam kawaek. I skrt w prawo. Przez barykad. Duga.
Pohukiwania. Na lekkim skrcie Dugiej po lewej paac Pod Czterema Wiatrami. Pali si
calutki. Ju si koczy. Wyje ogie w oficynach, we froncie. Szumi, spadaj belki.
Na podstawie: Miron Biaoszewski, Pamitnik z powstania warszawskiego,
Warszawa 1971, s. 3132.
nied rdza, nalot na metalowej powierzchni dachu.
Corazzi Antonio Corazzi, woski architekt dziaajcy w Polsce w latach 18191847, przedstawiciel
klasycyzmu.
3
Tympanon ozdobny element architektoniczny na froncie budynku, najczciej w ksztacie trjkta.
1
2
150
Zadanie 2.15.
3.1) rozumie pojcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, [] artystyczny [] (gimnazjum)
1.4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim rodki
3.6) rozpoznaje w czytanych tekstach oraz wypowiedziach mwionych stylizacj, rozrnia jej
rodzaje ([] kolokwializacj) i okrela funkcje.
Pojcia i terminy
rodki jzykowe
kolokwializmy
stylizacja
funkcja ekspresywna
Polecenie doczone do zadania umoliwia rne formy skonstruowania wypowiedzi.

Zdajcy moe pokaza rne sposoby wykorzystanie rodkw jzykowych (od ich
nagromadzenia po redukcj) lub dobra przykady uzasadniajce postawion przez siebie
tez.
Zadanie 2.15.
151
Wprowadzenie
Twrcy literatury prbowali odda groz wojny rnymi rodkami wyrazu
artystycznego. Pamitnik z powstania warszawskiego doskonale oddaje atmosfer
wojenn. To nie tylko groza, ale te chaos, strach i niepewno.
Rozwinicie
Pamitnik jest gatunkiem osobistym, autor wypowiada si jako Miron
Biaoszewski, jednak w zamieszczonym fragmencie narracja wystpuje
w liczbie mnogiej i w czasie teraniejszym dzieje si tu i teraz (przeciskamy
si). Due wraenie wywouje dynamiczny obraz biegncych boso ludzi. Autor
podaje konkretne nazwy ulic, placw, gmachw mijanych w biegu. Taki zabieg
hiperbolizuje przestrze miejska ogarnit wojn oraz wzmacnia odczucie
grocego bohaterom niebezpieczestwa. Liczne powtrzenia tworz
wraenie, e wszdzie si pali (sowo pali zostao powtrzone 4 razy).
Wraenie chaosu towarzyszcego ucieczce zostao oddane powtarzajcymi si
czasownikami (lecimy powtrzone 3 razy). W ten sposb zostaje oddany stan
grocego ludziom niebezpieczestwa. Emocje, strach, niepokj bohaterw
wyraane s krtkimi zdaniami i rwnowanikami zda. Czsto wystpuj
kolokwializmy, gdy bohaterowie posuguj si jzykiem mwionym (ognisko
na jakie trzy pitra) oraz zdrobnienia (pali si calutki).
W wierszu Alarm Antoniego Sonimskiego liryczna tre przeplatana jest
komunikatami radiowymi ostrzegajcymi przed bombardowaniem (Ogaszam
alarm dla miasta Warszawy). Taki zabieg ma za zadanie odda groz
bombardowania miasta, aby zrozumieli j ludzie, ktrzy tego nie przeyli.
Zanim zaczn spada bomby, wybucha pociski i pon domy, ludzie sysz
komunikat radiowy nadawany przez goniki na ulicach. Powinni si ukry,
zdy dobiec do schronu. Sam komunikat jest wic zapowiedzi
niebezpieczestwa, mierci. Groz wojny oddaj take wplecione w tre
utworu komunikaty zaszyfrowane (koma trzy). Wojenny strach podkrela
wystpowanie wyrazw dwikonaladowczych (huk) zwikszajcych
wraenie chaosu wywoanego bombardowaniem. Atmosfer nalotu i grozy
oddaj dobrze powtrzenia (Uwaga! Uwaga! Przeszed!).
Tadeusz Borowski w opowiadaniu Poegnanie z Mari przedstawia chodno
i beznamitnie aresztowanie dziewczyny i jej dalsze losy. W relacji uywa
sw, ktre tylko opisuj zachowania ludzi, brakuje wyrazw okrelajcych
uczucia i emocje. Unika w ten sposb oceny sytuacji. Taki sposb obrazowania
sprawia, e czytelnik tworzy sobie wasny obraz grozy wojennej. Brak emocji
w opisie dowodzi zaniku uczu ludzkich. Taki opis dziaa mocniej ni wiele
sw. Borowski pokaza, e redukcja rodkw jzykowych dobrze oddaje groz
wojny.
Podsumowanie.
Wojna to zo, destrukcja, mier i groza. Wspczeni twrcy prbuj znale
adekwatne rodki jzykowe do przekazania prawdy o wojnie.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
tekstu kultury.
152
Zadanie 2.15.
1. Sformuowanie tezy
II wojna wiatowa wywoaa zmian w sposobach przedstawiania wojny i jej
okruciestwa. Zamiast heroizacji i patosu (Iliada) konieczne stao si uycie innych
rodkw. Wojna przestaa by problemem onierzy, staa si wsplnym
przeyciem caego spoeczestwa.
2. Argumentacja
W podanym fragmencie strach jest wsplnym dowiadczeniem uciekajcych
cywilnych mieszkacw stolicy. Autor uy wielu rodkw jzykowych, aby
odzwierciedli groz wojny:
czas teraniejszy zwiksza wraenie grozy (wszystko dzieje si teraz)
skontrastowane sownictwo noc i ogie (ciemno - wiato) pogbiaj groz
krtkie, czsto jednowyrazowe rwnowaniki zda dynamizuj akcj (Tam
kawaek. I skrt w prawo)
proste, eliptyczne wypowiedzenia odzwierciedlaj strach ludzi, potguj
wraenie chaosu (W dziedzice na tyy Resursy)
powtrzenia (np. pali si) potguj obraz poncego miasta
czasowniki w aspekcie niedokonanym sprawiaj, e groza nasila si, trwa, nie
ma koca (wyje, szumi, lec).
Krzysztof Kamil Baczyski w wierszu Historia pokazuje, e niezalenie od czasw
wojna i bl rozstania z bliskimi oraz lk przed mierci s zawsze takie same:
zostaj wprowadzone nazwy dawnych broni i elementw umundurowania
onierzy. Arkebuzy dymice po wystrzale, kity u czaka (nakrycie gowy) su
przedstawieniu niepokojw towarzyszcych rozstaniu z najbliszymi i lku
o ich ycie
groz rozstania i nieuchronno mierci potguje tryb rozkazujcy: Pacz
matko, kochanko przebacz
uycie zgrubie, np. piach ich pokrywa zwiksza ekspresj finau wiersza.
Opis wojny w Lalce Bolesawa Prusa (Wiosna Ludw, w ktrej bra udzia Ignacy
Rzecki wraz ze swoim przyjacielem Augustem Katzem). Te epizody opisywane s
w Pamitniku starego subiekta:
bezporednie zwroty do zmarego towarzysza pamitasz Katz? urealniaj groz
przey wojennych, pokazuj trwao obrazw wojny w psychice bohatera
krtkie zdania, konkretne sownictwo wojskowe
wystpowanie wyrazw dwikonaladowczych (huk)
podkrelenie bezradnoci, osamotnienia w sytuacji, gdy dym ogarnia bohatera
i niczego nie wida.
3. Podsumowanie
Tworzywem literatury jest jzyk i aby odda groz wywoan wojn, autorzy
poszukuj odpowiednich rodkw jzykowych. Dawne wojny byy toczone tylko
przez onierzy, w naszych czasach wojna krzywdzi przede wszystkim ludno
cywiln, ktra nie jest do niej przygotowana. Dlatego sposoby pokazywania
rzeczywistoci wojennej okazay si w XX wieku niewystarczajce i naleao
znale nowe rodki.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Zadanie 2.16.
153
Teksty jzykowe
Sowo jako narzdzie manipulacji. Omw zagadnienie, odwoujc si do podanego

tekstu, do wybranego tekstu kultury i do wasnych dowiadcze komunikacyjnych.
Micha Gowiski
CZY TOTALITARYZACJA JZYKA?
Kiedy poddaje si analizie jzyk zwizany z yciem politycznym, trzeba si zastanowi
take nad tym, jakie sowa lub wyraenia z niego znikaj, mimo e ich obecnoci mona
byoby si spodziewa, choby z tej racji, e do niedawna jeszcze funkcjonoway
i zajmoway wan pozycj.
Przykadem charakterystycznym i wymownym s losy rzeczownika tolerancja. Dla nas
wane s dwa jego znaczenia. Inny sownik jzyka polskiego tak je charakteryzuje:
1. Uszanowanie czyich pogldw lub zachowa, zwaszcza innych ni nasze wasne.
2. Pobaanie dla nagannych zachowa lub zjawisk albo dla osb, ktre zachowuj si
nagannie.
Nietrudno dostrzec, e znaczenia s kontrastowe w stosunku do siebie pod wzgldem
wartociowania. Znaczenie pierwsze ma zabarwienie zdecydowanie pozytywne, drugie
wyranie negatywne. W sposb wysoce charakterystyczny funkcjonuj one w jzyku
politycznym. W nowomowie okresu Polski Ludowej tolerancja w znaczeniu pierwszym
bya kategori zdecydowanie odrzucan, traktowano j jako przejaw ideologicznego
oportunizmu i politycznego niezdecydowania lub nawet saboci (nie bdzie tolerancji
dla... sowa te pojawiay si w niezliczonych przemwieniach PRL-owskich dygnitarzy).
Jako zjawisko pozytywne bya ujmowana w tych ksikach i studiach, ktre stanowiy wyraz
swobodnego mylenia, by wymieni rozprawy Janusza Tazbira o staropolskiej tolerancji
religijnej, traktowanej nie tylko jako wielka tradycja, ale te porednio wzorzec dla
wspczesnych. Podkrelanie wartoci tolerancji jako poszanowania dla pogldw, ktrych
si nie podziela, stao si przejawem mylenia antytotalitarnego.
Na podstawie: Micha Gowiski, Czy totalitaryzacja jzyka?,
[w:] tego, Nowomowa i cigi dalsze. Szkice dawne i nowe, Krakw 2009, s. 233235.
154
Zadanie 2.16.
3.1) analizuje i definiuje znaczenia sw
3.8) odrnia sownictwo neutralne od [] wartociujcego [].
4.1) dostrzega zwizek jzyka z wartociami, rozumie, e jzyk [] jest narzdziem wartociowania,
a take rdem poznania wartoci [].
Pojcia i terminy
manipulacja jzykowa
wieloznaczno
wartociowanie w jzyku
jzyk polityki
Zadanie wymaga zrozumienia, czym jest manipulacja jzykowa oraz wskazania rodkw
jzykowych (w tym leksykalnych) charakterystycznych dla tego zjawiska.
Zadanie 2.16.
155
Wstp
Jzyk stanowi doskonae narzdzie oddziaywania na innych. W tej funkcji jest
wykorzystywany w dziaalnoci politycznej i w reklamie. W obu tych sferach
jzykowych wanym elementem jest manipulacja, ktra wykorzystuje sowo do
osigania zaoonych celw.
Rozwinicie
Sytuacj komunikacyjn, ktrej celem jest wywarcie wpywu na odbiorcw,
mona nazwa manipulujc wtedy, gdy ogranicza wolny wybr odbiorcy.
Pojcie manipulacji czsto jest odbierane jako pojcie destrukcyjne,
negatywne.
Micha Gowiski poddaje analizie jzyk polityki, ktry wykorzystuje sowa
do osigania celw propagandowych. Autor wyjania sposb uycia sowa jako
narzdzia manipulacji na przykadzie analizy znaczeniowej wyrazu tolerancja,
ktre moe by odbierane zarwno w znaczeniu pozytywnym, jak
i negatywnym.
Jednym z przykadw wykorzystania sw do manipulowania ludmi jest jzyk
wadzy uniemoliwiajcy obywatelom samodzielne mylenie, nazwany przez
G. Orwella w powieci Rok 1984 nowomow. Dla nowomowy nie byo wane
znaczenie poszczeglnych sw, najistotniejsze znaczenie mia czynnik
wartociujcy przekazywane informacje. Sowa nie opisyway rzeczywistoci,
lecz j tworzyy w taki sposb, jaki odpowiada grupie trzymajcej wadz, np.:
mylozbrodnia popenienie zbrodni poprzez mylenie wbrew ideologii
rzdzcych, dobromyl mylenie zgodne z polityk pastwa Oceanii. Jzyk
Wielkiego Brata by schematyczny, wykorzystywa stereotypy i slogany, by
narzuca spoeczestwu pogldy i wartoci uznawane przez wadz. Sprzeciw
wobec systemu i jego ideologii by zabroniony.
Wspczenie jestemy naraeni na natok informacji docierajcych do nas
z rnych rde: prasy, radia lub telewizji, i zmuszeni do dokonywania wielu
wyborw, dlatego czsto musimy podejmowa decyzje na podstawie
uproszczonych przesanek. To powoduje, e mass media manipuluj odbiorc,
faszujc rzeczywisto za pomoc odpowiednio dobranych sw, by uzyska
podany efekt. W celu zwikszenia siy oddziaywania stosuje si rne rodki
jzykowe, np. pary wyrazw przeciwstawnych: wrg przyjaciel, mdro
gupota, zdrowy chory, czysty brudny, kreujce dychotomiczny, czarnobiay obraz wiata, sowa podniose i patetyczne (ojczyzna, idea, ludzko)
wzbudzajce w czytelniku pozytywne emocje, wyrazy ironiczne i potoczne
(obibok, plugawy) wywoujce emocje negatywne, formy pierwszej osoby
liczby mnogiej, wprowadzane do tekstu w celu wywoania wraenia
tosamoci nadawcy i odbiorcy.
Zakoczenie
Manipulacja polegajca na stosowaniu w wypowiedziach pewnych sw lub ich
znacze opiera si na wierze w sprawcz moc sowa. Skutki manipulacji sowami
i znaczeniami w jzyku polityki i reklamy s negatywne tylko dla jednostek, ktre
s niewiadome mechanizmw manipulacji jzykowej.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
156
Zadanie 2.16.
Okrelenie problemu
Manipulacja to sposb jzykowego dziaania, ktrego celem jest wpywanie na
postaw, zachowania, pogldy adresata tak, aby ten nie rozpozna stosowanych
wobec niego przez nadawc zabiegw. Manipulacja jzykowa polega wobec tego
m.in. na schlebianiu odbiorcy, identyfikowaniu si z nim, przemycaniu pewnych
informacji, tendencyjnym opisywaniu zdarze, odwoywaniu si do okrelonych
wartoci po to, by wywoa np. podane przez nadawc zachowania u odbiorcy.
Teza
Wieloznaczno sw umoliwia ich wykorzystanie w celach manipulacyjnych.
Argumentacja
Autor tekstu podaje jako przykad dwa kontrastowe pod wzgldem
wartociowania znaczenia sowa tolerancja. W czasach PRL-u, w nowomowie
politycznej uywane byo w znaczeniu pobaania dla innych ni obowizujce
pogldw. Tolerancj uznawano w tamtych czasach za przejaw ideologicznego
oportunizmu i politycznego niezdecydowania czy te saboci, std negatywne
jej wartociowanie.
Jzyk sta si narzdziem ksztatowania wiadomoci zwierzt w powieci
G. Orwella Folwark zwierzcy. Przewrt dokonany przez zwierzta i przejcie
wadzy po wypdzeniu czowieka, poza wieloma dziaaniami praktycznymi,
wywoa pewne konsekwencje jzykowe. Zmieniono nazw, eby
zasygnalizowa zwycistwo demokracji, ogoszono zasady Animalizmu
zapisane w siedmiu punktach na drzwiach stodoy. Niestety, za pomoc
jzykowej manipulacji i sprytowi wi rzdzcych zwierztami prawa te
dostosowane zostay do potrzeb wadzy. Do poszczeglnych przykaza
dopisywano podstpnie noc sowa w taki sposb, aby symulowa
postpowanie zgodne z prawem, a jednoczenie dziki zmianie znaczenia
uzyskiwa wiksze przywileje dla siebie, np. Wszystkie zwierzta s rwne, ale
niektre s rwniejsze.
Wspczenie najczciej wykorzystuje si manipulacyjne waciwoci jzyka
w reklamach prasowych, radiowych i telewizyjnych. Ich celem jest nakonienie
odbiorcy do zakupu okrelonego towaru i przekonanie go, e jest to towar
najlepszy, jedyny w swoim rodzaju. Reklama wykorzystuje rodki jzykowe
atwe w odbiorze, np. czasowniki w trybie rozkazujcym, albo nadaje si
wypowiedzi form rady lub te proby, czsto stosuje si sowa wartociujce
typu: najlepszy, wspaniay, najtrwalszy itp.
Podsumowanie
Sowa, ktrych uywamy, oddziauj na czowieka, poruszaj nim, potrafi zmieni
jego postaw, zmusi do okrelonego zachowania. W XXI wieku stosowanie
manipulacji jest zjawiskiem powszechnym, sucym zwielokrotnieniu zysku
pyncego ze sprzeday rnego rodzaju dbr, towarw czy idei. Dlatego jzyk
polityki czy te jzyk marketingu, jak nazywany jest jzyk reklamy, posuguje
si umiejtnie manipulacj jzykow.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
wasnych
dowiadcze.
Zadanie 2.17.
157
Teksty jzykowe
Jak zmienia si polszczyzna na przestrzeni wiekw? Wska i zanalizuj nietypowe dla

Twojego pokolenia formy jzykowe w podanym fragmencie Pana Tadeusza Adama
Mickiewicza oraz w wybranych tekstach literatury dawnej.
I zdao mi si zrazu, em ju serce zmieni,
I rad byem z wymysu, i jam si oeni,
Z pierwsz, ktrm napotka, dziewczyn ubog!
lem zrobi jake byem ukarany srogo!
Nie kochaem jej, biedna matka Tadeusza,
Najprzywizasza do mnie, najpoczciwsza dusza
Ale ja dawn mio i zo w sercu dusi,
Byem jak szalony, darmom siebie musi
Zaj si gospodarstwem albo interesem,
Wszystko na prno! Zemsty optany biesem,
Zy, opryskliwy, znale nie mogem pociechy
W niczym na wiecie i tak z grzechw w nowe grzechy
Zaczem pi.
we dwunastu ksigach wierszem, oprac. S. Pigo, Wrocaw 1953, s. 291.
158
Zadanie 2.17.
1.4) wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje zastosowane w nim rodki
jzykowe [].
II. Analiza i interpretacja tekstw kultury
2.3) analizujc teksty dawne, dostrzega rnice jzykowe (fonetyczne, leksykalne) wynikajce ze
zmian historycznych.
Pojcia i terminy
ewolucja jzyka
formy jzykowe przestarzae i archaiczne
Analiza rodkw jzykowych musi prowadzi do dostrzeenia rnic midzy formami

dawnymi i dzisiejszymi. Ucze moe zauway, e nietypowe dla jego pokolenia rodki
jzykowe mog by wykorzystywane w literaturze do stylizacji.
Zadanie 2.17.
159
Wstp
Jzyk polski zmienia si na przestrzeni wiekw od redniowiecza do czasw
wspczesnych, podobnie jak inne jzyki naturalne. Mona wskaza rne
przyczyny zmian jzykowych. Zmieniaj si ludzie, ich otoczenie cywilizacyjne,
gospodarka, technika, ssiedzi itp.
Rozwinicie
W tekstach literatury dawnej mona znale liczne przestarzae i archaiczne
(w ocenie czytelnika wspczesnego) formy jzykowe. Najwicej archaizmw
znajdziemy w najstarszym zachowanym wierszu polskim, w Bogurodzicy
(tekst prawdopodobnie powsta w XIII w.). Por. pocztek tego hymnu
religijnego: Bogurodzica, dziewica, Bogiem sawiena, Maryja / Twego Syna
Gospodzina, matko zwolena, Maryja / zyszczy nam, spuci nam. Sowa dzi
niezrozumiae to: zyszczy (pozyskaj), spuci (zelij), sawiena (wsawiona);
dawne formy fleksyjne to: Bogurodzica, dziewica, Maryja (woacz deklinacji
eskiej rwny mianownikowi, dzisiaj: Bogurodzico, dziewico, Maryjo),
archaiczne formy rozkanika zakoczone na -i, -y (zyszczy, spuci); ponadto
wystpuje tu archaizm skadniowy: Bogiem sawiena (dzi wyraenie
przyimkowe: przez Boga wsawiona)
Stare formy jzykowe wystpuj w renesansowych tekstach Jana
Kochanowskiego. Na przykad jedna z pieni ma tytu Serce rocie, patrzc na
te czasy!. Pojawia si w nim archaiczna forma czasownikowa rocie
dzisiaj: ronie. Z kolei pocztek Trenu VII brzmi: Nieszczsne ochdstwo,
aosne ubiory / Mojej namilszej cory! Ochdstwo to wspczenie
porzdek, ubir, a forma cory ma dzi posta cry.
W podanym fragmencie Pana Tadeusza najbardziej widoczne s stare formy
z kocwkami osobowymi czasownika: em (< e zmieniem), jam (< ja
oeniem si), ktrm (< ktr napotkaem), darmom (< musiem sobie darmo).
Doczono je tutaj do: spjnika (e), zaimka osobowego (ja), zaimka
wzgldnego (ktra), przyswka (darmo). Wspczenie takimi formami
jzykowymi posugujemy si rzadko, por. np. Wiem, e si pomyli < Wiem,
e si pomylie. Inne formy nietypowe w podanym fragmencie to: zdao mi
si wydawao mi si (inna posta czasownika), zrazu od razu, wymys
pomys, srogo dzi raczej: surowo, okrutnie.
Podsumowanie.
Powiedzenie: Jzyk yje to nie tylko metafora, jest ono w peni uzasadnione.
Jzyk peni funkcj gwnie komunikatywn, a komunikacja midzyludzka musi
si zmienia wraz z otaczajc czowieka rzeczywistoci gospodarcz, spoeczn,
polityczn, wraz z kultur. We wspczesnych czasach motorem zmian jzykowych
stay si nowe rodki przekazu: telegraf, radio, telewizja, telefonia komrkowa,
Internet.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
160
Zadanie 2.17.
Wstp
Zmiany w polszczynie na przestrzeni wiekw obejmoway nie tylko leksyk, lecz
rwnie gramatyk. Przyrost ilociowy sownictwa jest procesem naturalnym
i zrozumiaym, atwo dostrzegalnym. Rozwj gospodarki i techniki, kultury
i sztuki, czy w ogle sfery duchowej, przyjcie chrzecijastwa, powstawanie miast
itp. wszystko to wymagao nowych nazw.
Wywd
W doczonym fragmencie Pana Tadeusza wystpuje sporo nietypowych form
jzykowych z ruchom kocwk osobow czasownika: em, jam, lem.
Wspczenie ich si raczej nie uywa. Cho nadal doczamy do spjnikw
ruchome kocwki 2. osoby lp. i lm. czasownika, to zdania typu: Myl, em
si pomyli, cho poprawne, wydaj si przestarzae. Inne nietypowe formy
jzykowe: musi (inna posta czasownika zmusiem), najprzywizasza (dzi
stopniowanie opisowe najbardziej przywizana), zemsty optany biesem (dzi
raczej: diabe, szatan optany przez diaba).
Od wspczesnej polszczyzny rni si te jzyk tekstw z XVIII wieku. Jedna
z najbardziej znanych kold zaczyna si tak: Bg si rodzi, moc truchleje
archaiczny czasownik truchle to wspczenie sabn/drtwie
z przeraenia. Formy stare wystpuj te w naszym hymnie narodowym.
W drugiej zwrotce pojawiaj si dawne postaci czasownika: przejdziem,
bdziem (dzisiaj przejdziemy, bdziemy).
Pisarze od dawna wykorzystuj w swoich dzieach przestarzae i archaiczne
rodki jzykowe, by upodobni jzyk tekstu do dawnej polszczyzny.
Sienkiewicz w powieci Krzyacy wykorzysta w tej funkcji rwnie formy
dialektalne, poniewa gwary duej przechowuj dawne rodki, nieobecne ju
w jzyku oglnym. Bohaterowie Sienkiewicza nie mwi prawdziwym
jzykiem pitnastowiecznym, byby on dla czytelnikw (utwr powsta cztery
wieki pniej) niezrozumiay. Sienkiewicz wprowadza archaizmy leksykalne:
kasztelan, zrkowiny, krana, fleksyjne: Jam to uczyni. Archaizacji suy
rwnie szyk przestawny.
Zakoczenie
Polszczyzna na przestrzeni wiekw zmieniaa si, czego dowodem s przytoczone
przez mnie utwory dawne. Warto siga po utwory powstajce w minionych
epokach, aby pozna te zmiany. Kady jzyk si zmienia. Skutki jego rozwoju s
w sumie pozytywne, poniewa staje si on coraz doskonalszym narzdziem
komunikowania si i poznania.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Odwoanie do
tekstu kultury.
Cz
3.
161
Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego

oparte na tekstach ikonicznych
Trzecia cz zbioru zawiera 15 przykadowych zada opartych na tekstach ikonicznych.

zdanie z czasownikiem operacyjnym, np. omw, rozwa, informujce rwnie, e
w wypowiedzi naley odwoa si do zaczonego do zadania tekstu oraz do tekstw literackich;
2. tekstu ikonicznego powizanego z tematem wypowiedzi. Teksty ikoniczne to teksty kultury,
ktrych podstawowym tworzywem jest obraz. Zaliczamy do nich dziea malarskie, reklamy,
plakaty, rzeby i instalacje, komiksy itp.
Do odczytania tekstu ikonicznego pod ktem wskazanego w poleceniu problemu nie jest konieczna
wiedza z historii lub teorii sztuki. Moe ona wprawdzie by pomocna na przykad w opisie obrazu czy
rzeby, ale nie ma decydujcego wpywu na trafno interpretacji. W zadaniu egzaminacyjnym Twoim
celem jest omwienie przekazu, jaki niesie tekst ikoniczny, zauwaenie wpisanych w ten tekst wartoci,
okrelenie postawy autora wobec rzeczywistoci ukazanej w tekcie, odniesienie tekstu ikonicznego do
tekstw literackich.
Na kolejnych stronach zamieszczono przykadowe zadania wraz z opisem sprawdzanych umiejtnoci
i przykadowymi realizacjami. Tematy wypowiedzi retorycznych dotycz:
filozofii (zadania: 3.1., 3.5., 3.12., 3.14.)
wartoci i wartociowania (zadanie 3.3.)
zjawisk spoecznych (zadanie 3.7.)
problematyki spoeczno-kulturowej (zadania: 3.4., 3.6., 3.13., 3.15.)
zagadnie literaturoznawczych i interpretacyjnych (zadania: 3.2., 3.8., 3.9., 3.10., 3.11.).

162
Zadanie 3.1.
Teksty ikoniczne
Nietrwao istnienia jako temat tekstw kultury. Omw zagadnienie, odwoujc si do

zaczonego plakatu oraz wybranych utworw literackich.
Wiesaw Wakuski, Vanitas [plakat], 1996.
163
Zadanie 3.1.
2.1) uwzgldnia w analizie specyfik tekstw kultury przynalenych do nastpujcych rodzajw
sztuki: [] sztuki plastyczne (gimnazjum)
4.2) omawia na podstawie poznanych dzie literackich [] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia
egzystencjalne, np. mier [] (gimnazjum)
III Tworzenie wypowiedzi. Ucze:
1.1) tworzy spjne wypowiedzi ustne [] opis dzie sztuki [] (gimnazjum)
wywd mylowy, przeprowadza prawidowe wnioskowanie
Pojcia i terminy
przemijanie
vanitas
egzystencja
mier
pami
portret trumienny
Zdajcy powinien omwi plakat Wiesawa Wakuskiego, zwracajc uwag na

wyeksponowany na nim motyw przemijania oraz wspistnienia ycia i mierci. Ponadto
zagadnienie nietrwaoci istnienia naley omwi na podstawie przykadw zaczerpnitych
z co najmniej dwch tekstw literackich.
164
Zadanie 3.1.
Okrelenie problemu
Nietrwao istnienia jest przedmiotem zainteresowania literatury i sztuki rnych
epok. Jest to jeden z fundamentalnych tematw wypowiedzi artystycznych.
Postawienie tezy
Artystw fascynuje zjawisko upywu czasu, przemijania, odchodzenia
w wieczno.
Argumentacja
Przedstawienie za pomoc symbolu.
Symboliczne zobrazowanie nietrwaoci istnienia mona dostrzec na plakacie
Wiesawa Wakuskiego pochodzcym z wystawy Vanitas. Portret trumienny
na tle sarmackich obyczajw pogrzebowych. Przedstawiona jest na nim posta
kobieca, ubrana w sposb wyszukany (czerwona suknia, koronkowe ozdoby,
biuteria piercie, kolczyki i naszyjnik z pere), ktra trzyma w rku,
niczym lustro lub zason obraz przedstawiajcy pikn twarz kobiety
skontrastowan z czaszk. Pikno, modo, witalno, (wizerunek ywej
kobiety) zderzone zostaj z atrybutami mierci i przemijania (czaszka w tle
obrazu i na piercieniu kobiety). Dodatkowo rama obrazu stanowi wyrane
nawizanie do barokowych portretw trumiennych. Artysta zwraca uwag, e
mier wpisana jest w ycie ludzkie, czowiek yje z perspektyw mieci w tle,
wartoci materialne przemijaj. To nawizanie do trwaej obecnoci
w kulturze motyww wanitatywnych.
Tytu wystawy i plakatu przywodzi na myl sowa z biblijnej Ksigi Koheleta:
Marno nad marnociami i wszystko marno, ktre symbolizuj
nietrwao, miertelno wiata, w jakim yje czowiek. Sowo marno (od
czasownika mrze umiera) ma zwraca uwag na t cech wiata, nad
ktr nie moe zapanowa czowiek.
Symboliczne przedstawienie mierci mona odnale w Chopach Reymonta.
Gospodarz, Maciej Boryna, gdy umiera, przypomina sobie cae ycie,
wychodzi z izby na pole i w symbolicznym gecie bogosawionym
pkolistym rzutem rozsiewa ziarno, jakby siebie samego, wraca w ten
sposb do matki ziemi.
Przedstawienie za pomoc alegorii.
W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze mierci tytuowa bohaterka
przedstawiona jest alegorycznie jako rozkadajce si ciao kobiety chuda,
blada, te lice. mier rozmawia z Mistrzem Polikarpem, opowiada mu
o swoim pochodzeniu, roztacza przed nim wizj koca ycia, zwraca uwag
na rwno wszystkich wobec niej (motyw danse macabre).
Podsumowanie
Symbol i alegoria jako rodki wyrazu obrazujce trudny do wyraenia
w literaturze i sztuce problem nietrwaoci istnienia (mier budzi niepokj,
jest tajemnic).
Rna wymowa dzie artystycznych przedstawiajcych przemijanie
podkrelaj warto ludzkiego ycia albo podwaaj sens ludzkich zabiegw
o przeduenie egzystencji.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.1.
Wprowadzenie
Artyci podejmuj wane zagadnienia dotyczce egzystencji czowieka.
Nietrwao ludzkiego ycia, przemijanie jest jednym z dominujcych tematw
w literaturze i sztuce.
Postawienie tezy
Nietrwao istnienia nie przeczy wartoci ludzkiego ycia.
Argumentacja
Na podstawie plakatu Vanitas Wiesawa Wakuskiego:
artysta przedstawia posta modej kobiety. Razem z tym przedstawieniem
wspistniej atrybuty zwizanie z nietrwaoci istnienia: ksztat ramy
obrazu nawizuje do popularnych w XVII i XVIII wieku sarmackich
portretw trumiennych, to dla postaci kobiety stanowi ludzka czaszka,
piercie na rku kobiety ma rwnie ksztat czaszki
artysta posuy si kontrastem i zestawi ze sob obraz czowieka yjcego
i obraz tego, co z czowieka zostaje po mierci. Nawiza tym samym do
sztuki baroku, lubujcego si w takich rozwizaniach. Pikno kobiety suy
uwydatnieniu zastosowanego na plakacie kontrastu i pokazuje, e ycie
szybko przemija. Takie oksymoroniczne rozwizanie znajdujemy choby
w sonecie Jana Andrzeja Morsztyna Do trupa
Kontrapunktem dla pesymistycznej wymowy plakatu paradoksalnie moe
by jednak nawizanie do sarmackiego portretu trumiennego, ktry podczas
pogrzebu przymocowywany by do trumny zmarego, pniej za wieszany
w kociele. Portret ten podkrela warto i sens ycia, ktre si zakoczyo
zmary poprzez swe uczynki pozosta w pamici ywych.
Na podstawie innych tekstw kultury:
W Trenach Jana Kochanowskiego mier dziecka staje si dla autora
pretekstem do stworzenia poetyckiego pomnika na cze zmarej crki. Senna
wizja ycia pomiertnego Urszulki, korzystajcej z rajskich rozkoszy stanowi
potwierdzenie wartoci ycia dziewczynki.
165
W wierszu O mierci bez przesady Wisawy Szymborskiej ycie wygrywa ze

mierci. Poetka podkrela warto kadego ycia (ludzi, zwierzt, rolin),
ktre jej zdaniem, cho przez chwil jest niemiertelne. Ironiczny portret
upersonifikowanej mierci ukazuje j jako osob nieznajc si na wielu
sprawach, omyln, niezdarn, ponoszc klski.
Wnioski
W przywoanych tekstach literackich warto ludzkiego ycia jest podkrelana
w rny sposb np. przez uwzniolenie lub deprecjacj mierci. Mimo
przemijania czowiek nie wszystek umiera. Wartociowe ycie chroni jednostk
przed wewntrznym unicestwieniem.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
166
Zadanie 3.2.
Teksty ikoniczne
W jaki sposb w tekstach kultury moe by odzwierciedlona rzeczywisto otaczajca

twrc? Omw zagadnienie na podstawie rysunku Krzysztofa Kamila Baczyskiego
oraz wybranych utworw literackich.
Krzysztof Kamil Baczyski, Pokolenie, 1940, Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie.
167
Zadanie 3.2.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania wiata przedstawionego i bohatera []
egzystencjalne [] (gimnazjum)
i uniwersalne.
Pojcia i terminy
pokolenie
rzeczywisto
subiektywizm
realizm
symbolizm
Zdajcy powinien zinterpretowa rysunek Baczyskiego, zwracajc uwag na ukazan na

nim dwoisto wiata, w ktrym przyszo y pokoleniu poety. Zagadnienie rnych
sposobw odzwierciedlania rzeczywistoci w tekstach kultury naley ponadto rozwin
poprzez odwoania do co najmniej dwch utworw literackich. Za trafne zostan uznane
przykady, w ktrych twrcy przedstawili rzeczywisto poznan w bezporednim
dowiadczeniu.
168
Zadanie 3.2.
Wprowadzenie
Artysta jest dzieckiem swojej epoki, przez co w jego utworach czasem odbija si
obraz otaczajcego go wiata.
Teza
II wojna wiatowa bya dla wielu twrcw przeyciem tak dramatycznym, e
musiao ono zostawi trway lad w ich twrczoci.
Argumentacja
a. Rysunek Krzysztofa Kamila Baczyskiego ilustracj sytuacji caego
pokolenia Kolumbw:
dwoista rola modych ludzi cywilw i onierzy: lustro pokazuje modych
ludzi w hemach, idcych do walki
gniewne spojrzenia i postawa postaci
obraz smutku na twarzy, ale i agresji (przytaczajca wiadomo swojego
pooenia)
strj podkrelajcy doroso.
b. Obraz wojny w twrczoci poetyckiej Krzysztofa Kamila Baczyskiego na
przykadzie wiersza Pokolenie:
podmiot liryczny reprezentantem pokolenia wypowied w imieniu
zbiorowoci
wojna przyczyn przedwczesnego dojrzewania do odpowiedzialnoci za
ojczyzn i do walki zbrojnej
apokaliptyczny obraz rzeczywistoci (czas apokalipsy spenionej)
tragizm i rozpacz pokolenia modych zmuszonych do zabijania innych ludzi.
c. Sceny z warszawskiego getta w Zdy przed Panem Bogiem Hanny Krall:
autorka, jako dziecko ocalona z holocaustu, przeprowadzia wywiad
z Markiem Edelmanem
przywoywanie konkretnych faktw i danych dotyczcych warunkw ycia
w getcie
opis cigego zagroenia ycia
obrazy godu i zachowania bohaterw
wykorzystanie form wywiadu i reportau dla oddania prawdy o otaczajcej
rzeczywistoci.
Podsumowanie
Rysunek i wiersze Baczyskiego, a take ksika Hanny Krall odzwierciedlaj
wiernie dramat ludzi w wiecie, w ktrym nie ma miejsca na mio, natomiast
konieczna jest gotowo w kadej chwili na mier lub do zoenia ofiary
z wasnego ycia.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.2.
169
Wstp
Twrcy czasem utrwalaj w swoich dzieach otaczajc ich rzeczywisto. Czyni
to w rny sposb m.in. poprzez posuenie si okrelon symbolik, realistyczne
odtworzenie czy przeksztacenie do postaci groteski.
Rozwinicie
a) Symbolika rysunku Krzysztofa Kamila Baczyskiego:
rola lustra pokazujcego odbicie modych mczyzn jako onierzy
w hemach na gowie
zdradzajce emocje postawa oraz wzrok
wojenna rzeczywisto dotyczca wielu modych ludzi (grupa utrwalona na
rysunku).
b) Realizm obrazw Opowiada Tadeusza Borowskiego:
sceny selekcji winiw
dramatyczne zachowania godnych i przeraonych ludzi
obojtno na krzywd i cierpienie innych (zachowania instynktowne)
szczegowo wprowadzonych opisw ludzi i sytuacji.
c) Groteskowo rzeczywistoci przedstawionej w Ferdydurke Witolda
Gombrowicza:
szkoa dyrektora Pirkowskiego w krzywym zwierciadle (ograniczeni
nauczyciele, przestarzae metody nauczania, nieciekawe wiadomoci)
nowoczesna rodzina Modziakw zdemaskowana przez Jzia Kowalskiego
(odsonicie jej liberalizmu tylko jako teorii)
wykolawiony obraz ycia w dworku ziemiaskim Hurleckich.
Podsumowanie
Twrcy rnych tekstw kultury stosuj rne metody odzwierciedlania
otaczajcej ich rzeczywistoci, aby za pomoc odpowiednio dobranych konwencji
artystycznych jak najpeniej wyrazi o niej subiektywn prawd.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
170
Zadanie 3.3.
Teksty ikoniczne
Czy teksty kultury mog zachca czowieka do czynienia dobra? Omw zagadnienie,
odwoujc si do przedstawionego obrazu oraz wybranych utworw literackich.
Jos Tapir y Bar*, Miosierny Samarytanin, ok. 1900.
* Jos Tapir y Bar wym. /hose tapiro i baro/
171
Zadanie 3.3.
egzystencjalne, np. mio, wiara religijna [] (gimnazjum)
4.3) dostrzega zrnicowanie postaw spoecznych, obyczajowych, narodowych (gimnazjum).
1.1.) tworzy spjne wypowiedzi ustne [] opis dziel sztuki [] (gimnazjum)
1.1.) tworzy duszy tekst [] mwiony [] zgodnie z podstawowymi reguami jego organizacji,
wszystkim wok tematw: [] rozwj moralny czowieka (gimnazjum).
Pojcia i terminy
miosierdzie
mio
czowiek
Przyjte stanowisko moe by twierdzce lub negujce. W pierwszym wypadku naley

okreli wartoci, ktre urzeczywistnia obraz Miosierny Samarytanin oraz uzasadni,
odwoujc si do obrazu i wybranych tekstw literackich, e obok estetycznej peni one
take funkcj perswazyjn (propaguj czynienie dobra). W drugim wypadku trzeba wykaza,
e nadrzdna zadaniem tekstw kultury nie jest propagowanie wartoci wychowawczych.
172
Zadanie 3.3.
Wstp
Po co ludzie tworz dziea sztuki? Czy tylko po to, eby je podziwia?
Sztuka odgrywa wan rol w kwestii propagowania pewnych postaw
spoecznych ksztatuje wiat wartoci.
Teza
Tekst kultury moe zachca czowieka do czynienia dobra.
Argumentacja
rdem obrazu jest Biblia. Ewangelie zachcaj do czynienia dobra, np.
wanie przypowie o dobrym Samarytaninie. Cierpicy czowiek zosta
napadnity przez zbjcw, ktrzy zostawili go na wp umarego.
Poszkodowanego mijaj, nie udzielajc mu pomocy, zarwno kapan, jak
i lewita. Samarytanin, ktry pochodzi z narodu wrogo nastawionego do
narodowoci poszkodowanego, zawozi rannego do gospody, gdzie si nim
dalej zajmuje, a nawet zostawia pienidze na opiek nad nim.
Na pierwszym planie obrazu wida wyranie owietlone postacie dwch
mczyzn jeden (lecy) wyglda na chorego, drugi (klczcy przy nim)
niesie mu pomoc.
Posta mczyzny cierpicego wyraa bezsilno: ma opuszczon gow
i przymknite oczy.
Mczyzna udzielajcy pomocy to czowiek starszy, ma siwe wosy i brod,
nosi porzdne ubranie, wyglda dostojnie i szlachetnie. Jego postawa budzi
zaufanie: troskliwie obejmuje gow lecego i ociera jego czoo chustk, chce
mu uly w cierpieniu. Twarz nioscego pomoc jest skupiona, emanuje z niej
dobro i yczliwo.
W oddali wida zarysy miasta oraz oddalajcych si obojtnie ludzi.
Wyobraenie to, inspirowane ewangeliczn przypowieci, moe dla odbiorcy
stanowi wzorzec zachowania si w sytuacji, w ktrej spotka on czowieka
potrzebujcego pomocy.
Jeszcze innym utworem zachcajcym czytelnika do czynienia dobra jest
Duma Alberta Camusa. Pokazane s w niej rne postawy ludzkie wobec
zagroenia ycia. Czowiek nawet w takiej sytuacji moe okazywa drugiemu
bezinteresown mio najpeniej stajc si wtedy czowiekiem.
Podsumowanie
Artystyczne teksty kultury peni przede wszystkim funkcj estetyczn, ale niektre
z nich mog te dodatkowo propagowa pozytywne wartoci wychowawcze np.
zachca czowieka do czynienia dobra poprzez pokazywanie mu odpowiednich
wzorcw postpowania w sytuacjach trudnych.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.3.
173
Teza
Sztuka nie jest w stanie tak naprawd wpyn na postaw etyczn czowieka. Jej
misj nie jest bowiem wychowywanie i ksztatowanie moralne odbiorcy, lecz
przede wszystkim oddziaywanie estetyczne.
Argumentacja
Czy ogldanie obrazu Miosierny Samarytanin jest w stanie kogokolwiek
zmieni i uzdolni do bezinteresownej mioci? To mrzonka. Postawa
starszego mczyzny, pochylonego nad zakrwawionym czowiekiem, moe
wprawdzie odbiorc nawet wzruszy, lecz szybko dojdzie on do wniosku, e
to tylko dzieo sztuki, ktrym mona si zachwyci i nic wicej.
W Lalce Bolesawa Prusa pokazana jest dziaalno dobroczynna na rzecz
blinich Stanisawa Wokulskiego. Uwaa on, e samo dawanie pienidzy nie
wystarczy, poniewa nie rozwizuje w sposb dalekowzroczny problemu
ndzy. Naley zatem zapewni ludziom prac i za ni odpowiednio paci. Jego
dobre uczynki s zgodnie z goszonymi przekonaniami wspiera ludzi
potrzebujcych pomocy: rodzin Wysockiego, kamieniarza Wgieka oraz
Mariann (pierwotnie dziewczyn lekkich obyczajw). Wszystkim zapewnia
godne warunki pracy. Czy jednak opis tej sytuacji kogokolwiek zmieni? Czy
czowiek jest w stanie naladowa te postawy? To wtpliwe, gdy wszystko to
jest tylko konstrukcj fabularn.
W powieci Mistrz i Magorzata Michaia Buhakowa tytuowa bohaterka jako
krlowa balu u Szatana moe wypowiedzie jedno yczenie. Magorzata prosi
o uwolnienie Fridy (zabjczyni wasnego dziecka) od udrki wiecznego
przypominania sobie wasnej zbrodni. Okazuje jej w ten sposb miosierdzie,
bo na owym przypominaniu polega najbardziej dotkliwa kara dzieciobjczyni.
Czy jednak opis ten spowoduje, e i inni zaczn czyni podobnie i litowa si
nad zabjcami? Wydaje si, e nie.
W wierszu O mioci wroga Leopold Staff nawizuje do sw Chrystusa, ktry
nawouje do trudnej i wymagajcej wielu powiece mioci: Miujcie
waszych nieprzyjaci i mdlcie si za tych, ktrzy was przeladuj. Staff
ukazuje wprawdzie, e mio do wroga, ktry poniy i wyrzdzi krzywd
prowadzi czowieka do wewntrznej doskonaoci (uczy wyrozumiaoci,
pokory, wybaczenia) i zblia do Boga, ale czy ten wiersz jest w stanie na
kogokolwiek tak wpyn, by uzdolni go do takiej wanie mioci? Wtpliwe.
Podsumowanie
Sztuka nie jest w stanie wpyn na czowieka moralnie, bo zreszt nie w tym celu
powstaje ona przede wszystkim ma by domen pikna.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
174
Zadanie 3.4.
Teksty ikoniczne
Jakie rozumienie patriotyzmu przedstawiaj teksty kultury rnych epok? Omw

zagadnienie, odwoujc si do obrazu Wojciecha Kossaka oraz wybranych tekstw literackich.
Wojciech Kossak, Olszynka Grochowska, 1928, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
175
Zadanie 3.4.
i uniwersalne
4.3) dostrzega zrnicowanie postaw [], narodowych (gimnazjum).
wybiera form kompozycyjn, sporzdza plan wypowiedzi, dobiera waciwe sownictwo
(gimnazjum)
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] Polska, polityka).
Pojcia i terminy
ojczyzna
nard
patriotyzm
walka
Zadaniem ucznia jest omwienie koncepcji patriotyzmu zawartych w tekstach kultury

rnych epok. Tak wypowied warto zacz od zdefiniowania pojcia patriotyzm, ktry
moe by rozumiany rnie w zalenoci od okolicznoci historycznych. W wypowiedzi
zdajcy powinien omwi scen przedstawion na obrazie Kossaka. Niezwykle wany jest
trafny dobr co najmniej dwch tekstw literackich ilustrujcych omawiane zagadnienie.
176
Zadanie 3.4.
Wstp
Patriotyzm to w powszechnym rozumieniu umiowanie ojczyzny. Moe by on
rnie wyraany, a zaley to od okolicznoci stwarzanych przez uwarunkowania
historyczne. Rne koncepcje patriotyzmu mona znale w tekstach kultury.
Rozwinicie
Wojciech Kossak Olszynka Grochowska: to historyczne powstanie
listopadowe 18301831; wydarzenie bitwa pod Olszynk Grochowsk
w 1831 r. (najwiksza bitwa powstania); Kossak pokazuje w realistyczny
sposb bohaterstwo powstacw odpierajcych znacznie liczniejsze wojska
rosyjskie; artysta uwieczni batalistyczn scen, eby zoy hod bohaterom
z batalionu Czwartakw, ktrzy stali si wzorem patriotyzmu w czasach
wymagajcych walki zbrojnej; obraz powsta w okresie dwudziestolecia
midzywojennego, niedugo po wojnie polsko-sowieckiej.
Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem: 1) romantyczne rozumienie patriotyzmu
pami o powstacach styczniowych, kult mogiy powstaczej;
2) pozytywistyczne rozumienie patriotyzmu kult pracy, ktra suy budowie
nowoczesnego, polskiego spoeczestwa.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Kazik Staszewski Polska: patriotyzm kontestujcy dotyczcy codziennych, Odwoanie do

wspczesnych spraw; przedstawia Polsk jako kraj brzydki, nieprzyjazny, ale wybranego
tekstu kultury.
swj (Mieszkam w Polsce, mieszkam tu).
Zakoczenie
Twrcy rnych epok przedstawiaj w swoich utworach rne modele patriotyzmu.
Ich rodzaj uzaleniony jest od sytuacji zewntrznej i wewntrznej, w jakiej znajduje
si kraj.
Zadanie 3.4.
177
Wstp
Ojczyzna jako nadrzdna warto dla jednostek i caego narodu.
Uzewntrznianie tej relacji w postaci rnie rozumianego patriotyzmu.
Teza
Wspczesny patriotyzm ma rne oblicza wywodzce si z minionych epok.
Argumenty
Niekwestionowany jest patriotyzm czasw wojny, ktry uzewntrznia si
w przyjciu postawy walki zbrojnej. Widoczny jest on w wielu tekstach
kultury. Jeden z nich to obraz Olszynka Grochowska Wojciecha Kossaka.
Artysta ukaza na ptnie scen batalistyczn z najwikszej bitwy powstania
listopadowego stoczonej na przedpolach Warszawy w 1831 r. Kossak
w sposb realistyczny przedstawi bohaterstwo onierzy z batalionu
Czwartakw, ktrzy mimo ogromnych strat dzielnie stawiali czoa
liczniejszym wojskom rosyjskim. Obraz powsta w 1928 r., czyli stosunkowo
niedugo po wojnie polsko-sowieckiej. Ten rodzaj patriotyzmu, mimo i
yjemy w czasach pokoju, znajduje coraz wicej zwolennikw, ktrzy np.
kultywuj go, inscenizujc historyczne bitwy w grupach rekonstrukcyjnych.
Patriotyzm pracy. Ten model patriotyzmu wywodzi si z ideaw
pozytywistycznych (kult pracy, ktra jest wartoci zarwno dla jednostki, jak
i dla caego spoeczestwa). Obraz takiej pracy widzimy w powieci Ziemia
obiecana Wadysawa Stanisawa Reymonta. Powstaa ona wprawdzie po
okresie pozytywizmu, ale jej fabua doskonale si w idee pozytywistyczne
wpisuje: trzej modzi ludzie (Polak, Niemiec, yd) postanawiaj wsplnie
zaoy fabryk w rozkwitajcej przemysowo odzi. Ich upr moe by
drogowskazem, a perypetie przestrog dla wspczesnych biznesmenw.
Rne s ich motywacje, ale gwnym elementem spajajcym jest zbudowanie
mocniejszego spoeczestwa. Borowiecki kieruje si dodatkowo ideami dobra
narodowego w rozumieniu pozytywistycznym.
Patriotyzm na pokaz. Pisa o nim ju Jan Kasprowicz w wierszu Rzadko na
moich wargach, w ktrym ten pseudopatriotyzm, manifestujcy si
w wycznie gonych hasach, przeciwstawiony zostaje patriotyzmowi
prawdziwemu, przeywanemu w gbi duszy i realizowanemu w konkretnych
czynach.
Podsumowanie
Warto kultywowa patriotyzm bez wzgldu na jego odmian. Kady rodzaj
patriotyzmu jest poyteczny, bo wzmacnia wizi midzyludzkie i buduje narodow
kultur.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
178
Zadanie 3.5.
Teksty ikoniczne
Czy sztuka jest w stanie oswoi czowieka ze mierci? Rozwa problem, odwoujc si
do ilustracji do Trenw Jana Kochanowskiego oraz wybranych utworw literackich.
Zofia Stryjeska, ilustracje do Trenw Jana Kochanowskiego, Lww 1930.
179
Zadanie 3.5.
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczce dla odczytania sensu utworu
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartoci [] uniwersalne.
(gimnazjum)
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] kultura, Polska).
Pojcia i terminy
mier
Thanatos
pocieszenie
tren
Zadanie wymaga sformuowania przez ucznia opinii dotyczcej tego, czy oswojenie
czowieka ze mierci jest moliwe poprzez oddziaywanie sztuki. Zdajcy powinien
przedstawi swoje stanowisko (twierdzce, przeczce lub dyskursywne) i uzasadni je.
W tym celu naley dokona analizy rodkw obrazowania (jzykowych i pozajzykowych)
wykorzystanych w Trenach Jana Kochanowskiego i w ilustracjach Zofii Stryjeskiej.
Ponadto problem naley omwi na podstawie przykadw zaczerpnitych z co najmniej
dwch tekstw literackich.
180
Zadanie 3.5.
Wstp
mier jest rzeczywistoci, ktrej nie sposb unikn. Dotyczy wszystkiego
i wszystkich. Jest jednym ze rde lkw egzystencjalnych czowieka. Kady boi
si mierci, gdy oznacza ona niewiadom. Jest momentem przejcia w wiat,
ktrego nie znamy.
Teza
Twrcy tekstw kultury staraj si pokaza mier jako cz ycia, nad ktr
czowiek moe zapanowa.
Rozwinicie
Ilustracje Zofii Stryjeskiej do Trenw Jana Kochanowskiego
pozbawienie obrazu mierci jej zwyczajowych przedstawie (kociotrup,
kobieta z kos)
Urszula, mimo i umara (grb), jest postaci pikn, szczliw
przedstawienie Urszuli pord ptakw to wpisanie jej mierci w kontekst
rajskiego ogrodu, a take wskazywanie na nieuniknion przemijalno ycia
ptaki odlatuj (nawizanie do Trenu X)
tczowy uk, po ktrym zdaje si kroczy Urszula, jest znakiem przymierza
z Bogiem, a wic odchodzenia w stron wiecznoci w Bogu
druga ilustracja przedstawia posta pic w eczku (nawizanie do Trenu
VII) nawizanie do motywu Thanatos mierci jako snu
z symbolicznego eczka (grobu?) wyrasta drzewo, ktre jest nawizaniem
do drzewa ycia. Drzewo jest zwieczone lir mier crki daa autorowi
cyklu wyjtkowe natchnienie twrcze; mona je take uzna za symbol
wczenie zakoczonego ycia Urszuli moda oliwka z Trenu V, z ktrej
opadaj licie
motyle otaczajce pic Urszul w klasycznej ikonografii oznaczaj ulatujc
ku niebu dusz.
Bolesaw Lemian Urszula Kochanowska
utwr to bezporednie nawizanie do Trenw Jana Kochanowskiego
Urszula tskni do domu w Czarnolesie
gwnym przedmiotem jej tsknoty s rodzice
odwrcenie sytuacji to nie rodzice zostali opuszczeni przez zmare dziecko,
ale dziecko pozbawione rodzicw
tej tsknoty nie jest w stanie wypeni nawet obecno samego Boga
ycie jest po obu stronach mierci
mimo e wiersz mwi o mierci, jego nastrj jest pogodny. Osob mwic
w utworze jest Urszula, a wic nie umara ona cakowicie to motyw czcy
wiersz Lemiana z ilustracjami Stryjeskiej.
Bolesaw Prus Kamizelka
obraz maeskiego szczcia w rodku lata ze mierci w tle
zaklinanie mierci przez wzajemne okamywanie si
prba powstrzymania mierci poprzez skracanie paska kamizelki i gr
wmwie o poprawie zdrowia
sztuka umierania przedstawiona jako sztuka oszukiwania a przez to oswajania
mierci
Kamizelka jako nowela o nieuchronnoci mierci przerywajcego nawet
szczliwe ycie maeskie.
Zakoczenie
Artyci rnych epok prbowali zrozumie mier. Starali si pokaza ukaza jej
paradoksaln yciodajno. Dono do poszukiwania pocieszenia w obrazach ycia
wiecznego.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.5.
181
Stanowisko
mier jest czym przeraajcym, ale nieuniknionym. Podlega jej kade
stworzenie. Jest prawem nieodwracalnym, wydarzeniem, ktre czeka kadego.
Potrzeba mwienia o nim w sposb podwaajcy jej powag jest jedn z metod na
pozbycie si strachu przed mierci.
Teza
mier pokazana w sposb humorystyczny traci swoj groz.
Uzasadnienie
Ilustracje Zofii Stryjeskiej
Ilustracje Zofii Stryjeskiej do Trenw Jana Kochanowskiego nie wygldaj na
obrazy, ktrych tematem jest mier. Mogyby raczej by ilustracjami do bajek,
mitw czy legend. Z przekazu historycznoliterackiego wiemy, e crka Jana
Kochanowskiego bohaterka jego cyklu trenw rzeczywicie zmara. wiadczy
te o tym zaznaczony na obu ilustracjach jej grb. Natomiast inne motywy
wskazuj raczej na lekko, na stan wyzwolenia, w jakim si znalaza. S to latajce
wok niej ptaki, motyle, uk tczowy, po ktrym zdaje si kroczy. Wszystkie te
elementy symbolizuj z jednej strony przemijanie, ale z drugiej cz si z yciem.
Zbigniew Morsztyn Do trupa
Zbigniew Morsztyn kontrastuje w swoim wierszu posta czowieka zakochanego
i czowieka zmarego. Zwykle czytamy ten utwr w porzdku, ktry narzuca tekst,
sugerujcym, e mio upodabnia czowieka do osoby nieyjcej. Natomiast
barokowa poetyka oksymoronu pozwala take odwrci t zaleno i wskaza, e
to nieboszczyk, trup jest podobny do osoby zakochanej. To groteskowe
przesunicie znacze, ma wskaza na zwyczajno mierci, pozwoli przey j
bez lku.
Miron Biaoszewski mier
Biaoszewski pokazuje mier podobnie, jak ma to miejsce w jasekach. Jest ona
tylko mieszn figur z otwart jap. Takie wizje mierci, czerpane z jarmarcznej
literatury redniowiecza, pozwalaj omieszy posta mierci i sprowadzi j
jedynie do groteskowej figury, niegronego elementu spektaklu, jakim jest ycie
ludzkie.
Podsumowanie
Groteskowo w ukazywaniu mierci pozwala na jej oswojenie, pozbawia j grozy.
Nie jest ona ju momentem kary, ale czym, co wcale nie musi przeraa. To stara
retoryczna metoda wymiewania przeciwnika, z ktrym i tak nie mona wygra.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
182
Zadanie 3.6.
Teksty ikoniczne
Jakie wizje miasta mona odnale w sztuce i literaturze? Omw zagadnienie,

odwoujc si do obrazu Pary widziany z okna Marca Chagalla oraz wybranych
utworw literackich.
Marc Chagall*, Pary widziany z okna, 1913, Guggenheim Museum w Nowym Jorku.
* Marc Chagall wym. /mark szagal/
183
Zadanie 3.6.
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania wiata przedstawionego []
i uniwersalne.
Pojcia i terminy
miasto
cywilizacja
nadrealizm
Zdajcy powinien w ukierunkowany sposb omwi obraz Marca Chagalla zinterpretowa

przedstawion na nim wizj miasta. Ponadto powinien odwoa si do rnych wizji miasta
przedstawianych w literaturze. Moe odwoa si do tekstw literackich, w ktrych miasto
jest przestrzeni przyjazn czowiekowi i peni funkcj locus amoenus (miejsca
przyjemnego), lub/i takich, gdzie miasto ma si niszczc, jest przeraajce peni funkcj
locus horridus (miejsca strasznego).
184
Zadanie 3.6.
Okrelenie problemu
Niektre miasta europejskie w epoce nowoytnej stay si nie tylko miejscem pracy
i zamieszkiwania ludnoci, lecz take wanymi centrami rozwoju kultury i sztuki.
Postawienie tezy
W wielu tekstach kultury miasto zostao przedstawione jako miejsce pikne.
Argumentacja
Na obrazie Chagalla pokazany jest pejza miejski Pary widziany przez okno
kamienicy. W jego centrum znajduje si Wiea Eiffela wczesny symbol
nowoczesnoci, otoczona kamienicami. Miasto jest kolorowe, rozwietlone
jasnymi unami. Jego mieszkacy zatracaj w nim poczucie realnoci: kolejka
porusza si niezgodnie z zasadami grawitacji, take spacerowicze unosz si
w powietrzu. W pejza miejski harmonijnie wkomponowuje si te przyroda
(kwiaty w wazonie i kot z ludzk twarz na parapecie). Barwy s utrzymane
w tonacji ciepej, okno ma tczowe ramy. Przedstawiona na pierwszym planie
posta ma dwie twarze (a na jej rce umieszczony zosta niczym stygmat
symbol mioci mae serduszko). Chagall pokaza pikny, nowoczesny
i jednoczenie surrealistyczny obraz Parya.
Pary, jako miasto pikne i nowoczesne, pokazany jest take w Lalce
Bolesawa Prusa. Wizerunek ten przedstawiony jest jako owoc pracy
czowieka skaa ludzkiego wyrobu.
Bardzo podobne, nastawione na estetyk widzenie miasta mona odnale

w niektrych opowiadaniach Brunona Schulz z tomu Sklepy cynamonowe.
Miasto to posiada swj genius loci, jest dla Schulza tworem o charakterze
legendowym.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Podobn kreacj miasta odnale mona w wierszu Jecha do Lwowa Adama Odwoanie do
Zagajewskiego, ktry rwnie stosuje mitologizacj miasta, jako przestrzeni, wybranego
tekstu
do ktrej si wraca.
literackiego.
Podsumowanie
Dziea malarskie i literackie uwieczniaj przestrze miejsk. Jest ona w nich
przedmiotem artystycznej kreacji, podobnie jak i inne elementy wiata
przedstawionego.
Zadanie 3.6.
185
Wstp
Wpyw miasta na ksztatowanie si tosamoci artystycznej twrcw.
Artyci czsto poddaj t przestrze krytyce.
Rozwinicie
Miasto to przestrze, ktra moe wpywa na czowieka destruktywnie.
Na obrazie Chagalla pokazany jest Pary. Wszystko jest tu nieuporzdkowane
i chaotyczne. Nad caoci gruje koszmarnie brzydka konstrukcja Wiey
Eiffela. Ludzie w tym miecie zatracaj poczucie sensu wasnego ycia,
trwajc poza kontekstem si przyrody, s rozdwojeni (posta na obrazie ma
dwie twarze), unosz si w powietrzu. Nawet kot to jaki dziwolg jest
zielony i ma jakby ludzk twarz. Chagall pokaza, jak miasto moe
destruktywnie oddziaywa na czowieka.
Miasto jako miejsce martyrologii i dowiadczanego cierpienia pokazane jest
w Dziadach cz. III Adama Mickiewicza. Tu przeladowana jest przez carat
patriotyczna polska modzie, tu take jest wiziona i zesana na Syberi.
Miasto jest w literaturze ukazane rwnie jako miejsce, gdzie moe dokona
si destrukcja
moralna
(fasz miejskiego ycia,
materializm,
uprzedmiotowienie relacji midzyludzkich). Wszystko to dostrzec mona np.
w powieci Ojciec Goriot Honoriusza Balzaca.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Miasto jako ucielenienie brzydoty (ciemne zauki i zapuszczone kamienice) Odwoanie do

i miejsce zbrodni ukazane zostao np. w powieci Zbrodnia i kara Fiodora wybranego
tekstu
Dostojewskiego.
literackiego.
Podsumowanie
Miasto staje si w sztuce nowoczesnej obiektem krytyki. Jest molochem,
przestrzeni opresyjn, generujc dla egzystencji nieprzyjazny kontekst.
186
Zadanie 3.7.
Teksty ikoniczne
Czy praca moe by interesujcym motywem tekstu kultury? Rozwa problem

na podstawie obrazu Jean-Franois Milleta Zbierajce kosy i wybranych utworw
literackich.
Jean-Franois Millet*, Zbierajce kosy, 1857, Muse d'Orsay w Paryu.
*Jean-Franois Millet wym. / fransua mile/
187
Zadanie 3.7.
i uniwersalne.
(gimnazjum)
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] spoeczestwo).
Pojcia i terminy
praca
motyw
realizm
pozytywizm
Zadaniem ucznia jest zajcie stanowiska wobec problemu: czy zwyka praca moe by
interesujcym motywem tekstu kultury. Ucze moe odpowiedzie na postawione pytanie
twierdzco, negujco lub dyskursywnie. Powinien jednoczenie okreli przyczyny
zainteresowania twrcw motywem pracy oraz rne sposoby jej potraktowania; jako trudu
i niebezpieczestwa lub jako rda satysfakcji. W wypowiedzi konieczne jest dokonanie
analizy i interpretacji obrazu Jean-Franois Milleta, wane znaczenie ma rwnie trafny
dobr, co najmniej dwch, tekstw literackich ilustrujcych omawiane zagadnienie.
188
Zadanie 3.7.
1. Obraz Jean-Franois Milleta Zbierajce kosy przedstawia prace na polu.

Pozornie widok jest spokojny, wrcz sielankowy: pogodne niebo, uwijajcy si
niwiarze, zaadowany wz, olbrzymie stogi wszystko to kojarzy si
z dostatkiem i obfitoci darw natury. Wraenie to wzmacnia kolorystyka
obrazu w odcieniach ci, zalany socem krajobraz i postacie pracujcych,
janiejce w oddali chaty. Uwany obserwator zauway jednak istotne
szczegy: trzy postacie na pierwszym planie to ubogie kobiety, ktre nie
uczestnicz w niwach, ale zbieraj pozostae na polu kosy jedyny plon. S
ndznie ubrane, ogorzae od soca i zgite nisko, aby nie pomin adnego
kosa, ktry pozwoli im przetrwa zim. Wieniaczki na pierwszym planie to
motyw, ktry rozbijajc idylliczn wymow obrazu, intryguje i zmusza do
refleksji nad cikim losem najbiedniejszych.
2. Praca na polu jest tematem utworu Szymona Szymonowica ecy. Tekst zosta
wydany w zbiorze Sielanki, ale niewiele ma wsplnego z tytuowym gatunkiem.
Obraz wsi przedstawiony przez poet jest realistyczny: to trud ecw
i okruciestwo pilnujcego pracownikw Starosty, cika praca trwajca od
witu do zmierzchu.
3. Praca, ktra niesie ze sob zarwno trud i niebezpieczestwo, jak i satysfakcj
wraz z szans na lepsze ycie zostaa przedstawiona w utworze Bolesawa Prusa
Powracajca fala. Opowiadanie opisuje wydarzenia zwizane z rozwojem
przemysu wkienniczego na polskich ziemiach. Dla pracownikw fabryki
Adlera cika i wyczerpuj praca jest jedyn szans na godne ycie. Jeden
z utalentowanych robotnikw, Kazimierz Gosawski, powica talent i siy, aby
pomnaa majtek waciciela, a w przyszoci speni marzenie o wasnym
warsztacie. Dla waciciela pracownicy to jedynie tania sia robocza, ktrej
zdrowie i ycie jest drugorzdne wobec moliwych do osignicia zyskw.
Podsumowanie
Obrazy pracy s interesujce, bo kieruj uwag odbiorcy na istotne kwestie
spoeczne. Problem pracy jest nieustannie aktualny, dlatego zajmuje odbiorc bez
wzgldu na to, czy zosta ukazany w utworze jemu wspczesnym, czy te
powstaym wiele wiekw temu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.7.
189
Pytanie
Dla kogo praca moe by interesujcym motywem tekstu kultury?
Teza
Praca jest interesujcym motywem szczeglnie dla twrcw epoki pozytywizmu.
Odwoanie do
Rozwinicie
powie Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem: kult pracy w rodzie wybranych
tekstw
Bohatyrowiczw
literackich.
powie Bolesawa Prusa Lalka: praca jako warto nobilitujca czowieka
(Ochocki, Henryk Szlangbaum)
powie Emila Zoli Germinal: praca jako paradoks: warto podana,
a jednoczenie zjawisko niszczce robotnikw
obraz Jeana-Franois Milleta jest przykadem malarstwa realistycznego, Odwoanie do
w ktrym pojawiay si nieobecne wczeniej w sztuce motywy, np. ludzi zaczonego
pracujcych. To kierunek zgodny z postulatami polskich pozytywistw, tekstu.
przedstawiajcymi prac jako warto. Warto wynikajca z pracy jest
podstawowym elementem filozofii organicystycznej i to poprzez prac naley
zmienia spoeczestwo.
Podsumowanie
W literaturze pozytywistycznej praca jest prezentowana jako warto, ktre nadaje
sens ludzkiemu yciu i buduje nowoczesne spoeczestwo.
190
Zadanie 3.8.
Teksty ikoniczne
Czemu su przedstawienia przyrody w tekstach kultury? Omw zagadnienie,

odwoujc si do obrazu Bociany Jzefa Chemoskiego oraz wybranych utworw
literackich.
Jzef Chemoski, Bociany, 1900, Muzeum Narodowe w Warszawie.
191
Zadanie 3.8.
Pojcia i terminy
przyroda
natura
rytm ycia
harmonia, realizm
symbol
metafizyka
Zdajcy powinien omwi obraz Chemoskiego, podkrelajc, e malarz w realistyczny

sposb ukaza na nim wielorakie zwizki czowieka z przyrod realizujce si podczas pracy
w polu i odpoczynku. Ponadto zagadnienie rnych znacze przypisywanych przyrodzie
naley rozwin poprzez odwoania do co najmniej dwch utworw literackich.
192
Zadanie 3.8.
Wstp
integralno czowieka i natury
przekonanie artystw o wanoci kontaktu czowieka z przyrod
Teza
Przyroda bywa ukazywana przez artystw jako naturalne rodowisko czowieka.
W takim ujciu zjawiska przyrodnicze, w szczeglnoci cykliczno rytmu ycia,
maj decydujcy wpyw na jego ycie.
Argumentacja
a) Rodzajowa scena z ycia polskich chopw na obrazie Jzefa
Chemoskiego:
codzienno mieszkacw polskiej wsi wiosenna orka (przerwa na
zjedzenie posiku)
realizm przedstawienia prawdziwo postaci umieszczonych w centrum
obrazu (siedzcy na trawie chop o spracowanych rkach, zmczonej
twarzy i brudnych, czarnych od ziemi nogach zadziera do gry gow
i patrzy na krce nad polem bociany; stojcy obok chopiec take
obserwuje z ciekawoci ptaki)
bociany na niebie jako charakterystyczny element polskiego pejzau ptak,
ktry cieszy si na wsi polskiej wielkim szacunkiem
inne szczegy wiejskiego pejzau to odpoczywajca zaprzona do rada
para chudych wow na zaoranej ziemi (prawa strona obrazu); rzd krytych
strzech chaup w oddali oraz samotne drzewo z bocianim gniazdem.
b) ycie w zgodzie z natur w modopolskiej powieci Chopi Wadysawa
Stanisawa Reymonta:
zaleno prac i obowizkw ludzi oraz odpoczynku od pr roku
powtarzalno rytmu narodzin i mierci w otaczajcej ludzi przyrodzie
silny zwizek bohaterw z ziemi (ywicielk, ale i kryterium
wartociowania czowieka)
naturalna religijno mieszkacw Lipiec (przyroda znakiem obecnoci
Boga na ziemi) cykl naturalny uzgodniony z cyklem roku liturgicznego.
c) Harmonia midzy czowiekiem a natur w powieci Nad Niemnem Elizy
Orzeszkowej:
wpyw opisw przyrody na wymow utworu (bogactwo ycia natury
towarzyszcej czowiekowi i obficie go obdarowujcej; oddalenie od
naturalnych praw przyczyn nieszcz bohaterw, np. Teofila Ryca czy
Emilii Korczyskiej)
wystpowanie zjawisk przyrodniczych jako komentarz do zachowa
bohaterw (np. burza na Niemnie, skwar w czasie niw)
szczeglna rola Niemna rzeki rodzimej.
Podsumowanie
Reprezentujcy rne okresy w dziejach kultury artyci podkrelali w swoich
dzieach, e czowiek yjcy blisko natury rytm swojego ycia podporzdkowuje
jej prawom.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.8.
193
Wstp
Przyroda nie jest tylko tem dla rozgrywajcych si wydarze. Niesie ona ze sob
bogactwo samoistnych znacze.
Rozwinicie
1. Mistyczny zwizek czowieka z przyrod na obrazie Jzefa Chemoskiego:
wpatrzenie mczyzny i chopca w niebo, w bociany, ktre wg mdroci
ludowej przynosz spokj, szczcie, oczyszczaj wiat ze za i s
symbolem ycia
realistyczne ujcie sceny rodzajowej z ycia polskiej wsi pretekstem do
uzmysowienia przez ogldajcego cikiej doli chopa (znaki
spracowane rce, ubrudzone ziemi stopy, opalone socem twarze),
tsknicego, a moe marzcego o lekkoci i wolnoci bocianw
naturalizm przedstawienia dwch postaci, ich prostota, nie pozbawia ich
wymiaru metafizycznego zapatrzenie w przestrze
wymowne zastosowanie w przedstawieniu tzw. zimnych barw (bkitu
i zieleni)
znaczenie realistycznie ukazanej pary wow, ktra zatrzymaa si na
zaoranej ziemi, aby odpocz od cikiej pracy i nabra si, tak jak
czowiek.
2. Metafizyczna nastrojowo rozbudowanych obrazw przyrody w Gloria
victis Elizy Orzeszkowej:
przyznanie roli baniowego narratora przyrodzie w utworze jako
wiadomy, przemylany zabieg pisarki (wiatr toczy dialog
z upersonifikowanym lasem, pniej t funkcj przejmuje stary i potny
db, poniewa ju tylko przyroda pamita o wydarzeniach powstania 1863
roku)
ochrona pamitek po powstacach, pilnowanie tajemnic ludzi polegych
w walkach oraz rozgaszanie heroicznych czynw powstacw przez
przyrod
penienie przez opisy ywej natury funkcji spajajcej kolejne epizody (rola
kompozycyjna).
3. Metaforyczny i symboliczny wymiar natury w liryku Adama Mickiewicza
Nad wod wielk i czyst:
obraz przyrody jako punkt wyjcia do rozwaa na temat poetyckiego ja
utosamienie si poety z wod jeziora, ktra jako wielka i czysta potrafi
odbija niewyraalne
symboliczne powtrzenia (nieustanny ruch), wyraajce pogodzenie si
poety z przemijaniem oraz akceptacj ycia
krtkotrway charakter burzy, ktra zakca gwatownie panujcy spokj
w przyrodzie i wntrzu czowieka.
Podsumowanie
Dziki obrazom przyrody twrcy kultury wyraaj i przybliaj zoone treci
dotyczce ludzi. Szukaj w niej ekwiwalentw przey i stranikw pamici.
Odwoanie
do zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
194
Zadanie 3.9.
Teksty ikoniczne
Rne przedstawienia ludobjstwa w tekstach kultury XX wieku. Omw zagadnienie

na podstawie obrazu Jerzego Krawczyka oraz wybranych tekstw literackich.
Jerzy Krawczyk, Przesyka bez wartoci, 1964, Muzeum Sztuki w odzi.
195
Zadanie 3.9.
egzystencjalne [] mier, cierpienie, lk [] (gimnazjum)
i uniwersalne.
1.1. tworzy spjne wypowiedzi ustne [] opis dzie sztuki [] (gimnazjum)
1.1. tworzy duszy tekst [] mwiony [] zgodnie z podstawowymi reguami jego organizacji,
(gimnazjum)
Pojcia i terminy
obraz zbrodni ukazany w literaturze

pami
literatura o Zagadzie
wojna
Zdajcy powinien omwi obraz Jerzego Krawczyka, zwracajc uwag na masowe

uprzedmiotowienie pokazanych na nim anonimowych postaci (podkrela to tytu dziea).
Ponadto zagadnienie rnych przedstawie ludobjstwa naley rozwin na podstawie co
najmniej dwch utworw literackich powstaych w XX wieku.
196
Zadanie 3.9.
Wstp
Termin ludobjstwa pojawi si w wieku XX. Szczeglnym i bezprecedensowym
rodzajem ludobjstwa bya jednak zagada ydw (1939-1945), ktra dokonana
zostaa w sposb masowy.
Rozwinicie
Na obrazie Jerzego Krawczyka przedstawieni s ydzi. Autor symbolicznie
zamyka ich w paczce. Czyni w ten sposb aluzj do sposobu transportowania
ydw z gett do obozw zagady. Ludzie ci byli przewoeni kolej
w bydlcych wagonach. Dla oprawcw nie mieli oni adnej wartoci. Zostao
im odebrane ich czowieczestwo i mieli by wszyscy zlikwidowani. Wszyscy
mczyni na obrazie maj brody i pejsy, maj te nakrycia gowy. S to wic
ydzi religijni, ktrzy zamyleni, jakby zastygli biernie podaj ku swemu
przeznaczeniu, ktrym jest zagada. Z analizy obrazu mona take
wnioskowa, kto zamkn ich w tej paczce wida litery napisane gotykiem
oraz piecztk z godem III Rzeszy. Sprawcami tej tragedii byli niemieccy
nazici. Autor obrazu posuy si technik realistyczn (cho samo dzieo jest
symbolem), niektre postacie wygldaj jak wycite ze starej fotografii, kolory
s ciemne, przytumione. Wszystko to wywouje nastrj smutku i powagi.
O ludobjstwie, ktrym bya Zagada, opowiadaj w literaturze wiadkowie
tych faktw, np. Tadeusz Borowski w opowiadaniach owicimskich. Autor
by winiem obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Zagada przedstawiona
jest w nich jako hekatomba, co podkrela sposb opisu.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Przygnbiajce opisy ludobjstwa odnale mona w prozie ydowskich

autorek piszcych po polsku, np. Idy Fink, ktra oddaje groz Holokaustu
poprzez przedstawienie przey dwch modych dziewczyn uciekajcych ze
Lwowa (Podr).
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Ciekawe s najnowsze realizacje tej tematyki w literaturze. Wskaza tu mona

np. powie Noc ywych ydw Igora Ostachowicza lub ydwek nie
obsugujemy Mariusza Sieniewicza. W obu wypadkach pokazana jest
wspczesno i wpyw na ni Zagady. Obydwaj autorzy sigaj po
konwencj groteski i elementy z porzdku kultury popularnej. Zagada jest
zjawiskiem kulturowym, ktre nadal oddziauje na wspczesnych.
Podsumowanie
Ludobjstwo jest katastroficznym dowiadczeniem cywilizacyjnym, ktrego
artyci bdcy jego wiadkami nie mogli nie utrwali w swoich dzieach.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.9.
197
Wstp
Nigdy do czasw drugiej wojny wiatowej w historii cywilizacji nie byo
ludobjstwa dokonanego w sposb tak masowy. To dopiero hitlerowcy
wybudowali w Polsce fabryki mierci (m.in. Treblinka, Auschwitz, Beec,
Sobibr) i wymordowali w nich sze milionw Polakw, ydw oraz innych
obywateli okupowanych pastw z caej Europy. Wiele tekstw kultury dotyka tego
zagadnienia, cho rozmiar dokonanej zbrodni by tak ogromny, e nie wszyscy
twrcy potrafili opisa j wprost.
Rozwinicie
1. Ofiarami Zagady byli midzy innymi ydzi, na obrazie Krawczyka s
przedstawieni jako ludzie zamknici w paczce owinitej sznurem, przypominaj
rzeczy nieme i zastyge posgi. Ich usytuowanie moe kojarzy si ze scen
oczekiwania na mier (ydzi siedz nieruchomo jak w bydlcych wagonach
lub barakach getta). Obraz jest smutny, kolory uyte przez artyst ciemne
i przygnbiajce oddaj nastrj tamtego czasu: tragiczno i brak nadziei.
2. W literaturze polskiej o Zagadzie mwi jej ofiary. To opisy z czasu, gdy bya
rzeczywistoci aktualn. Rwnie pniej pisao o tym wielu twrcw, dajc
w ten sposb wiadectwo o widzianych efektach zbrodni, czy wysuchujc
relacji o niej. Przykadem takiego wiadectwa s Medaliony. W tomie
opowiada Zofii Nakowskiej padaj wane sowa: ludzie ludziom zgotowali
ten los. Jest to gos pisarki, ktra jako czonek Komisji ds. Badania Zbrodni
Hitlerowskich bya obecna przy zbieraniu relacji z Auschwitz. W beznamitny
sposb, bez odautorskiego komentarza, wprowadza nas w wiat peen za, jakby
w piekieln otcha. Krtkie, reportaowe teksty maj pokaza bezmiar
ludobjstwa, ktremu poddani zostali wszyscy uznani za nieprzyjaci.
Ludobjstwo rozumiane jest tutaj nie tylko jako unicestwienie fizyczne, ale te
odebranie ludzkiej godnoci, ludzkich cech.
3. Take liryka staa si form upamitnienia Zagady. Wzruszajce s pisane na
ten temat wiersze polskich wiadkw zbrodni ludobjstwa: Tadeusza
Rewicza (Warkoczyk, Ocalony, Lament) czy Zbigniewa Herberta (U wrt
doliny). Pokazane s tam ich najgbsze przeycia wewntrzne, reakcje na to, co
dziao si z ludmi podczas wojny. Obiektem opisu mog by przedmioty, ktre
pozostay po ofiarach splot wosw, kanarek, przedmioty codziennego uytku
staj si one punktem wyjcia do gbokiej refleksji intelektualnej. Niektre
z wierszy mwi o dokonanych zbrodniach wprost: ocalaem / prowadzony na
rze, w innych dramatyczny przekaz kryje si w gbokich znaczeniach
metafor: Okaleczony nie widziaem / ani nieba ani ry.
Podsumowanie
Ludobjstwo jest dla czowieka dowiadczeniem ekstremalnym. Std czsto tych,
ktrzy przeyli hekatomb II wojny wiatowej, nazywa si pokoleniem poraonym
wojn. To poraenie wida w twrczoci, ktra albo nie potrafi wyrazi ogromu
zbrodni, nie moe jej jakociowo okreli, albo przeradza si w lament nad tymi,
ktrzy odeszli. Historia ludobjstwa nie koczy si jednak na II wojnie wiatowej
i trwa do dzisiaj, czego przykadem bya choby wojna na Bakanach czy
odbywajce si na naszych oczach mczestwo chrzecijan w Nigerii, Iraku i Syrii.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranych
tekstw
literackich.
198
Zadanie 3.10.
Teksty ikoniczne
W jaki sposb w tekstach kultury moe by przedstawiane pikno zwykych rzeczy?

Omw zagadnienie, odnoszc si do obrazu Mleczarka Johannesa Vermeera oraz
wybranych utworw literackich.
Johannes Vermeer*, Mleczarka, 1657-1658, Rijksmuseum w Amsterdamie.
* Johannes Vermeer wym. /johanes fermijer/
199
Zadanie 3.10.
Pojcia i terminy
ponadczasowo
uniwersalno
utrwalanie codziennoci
Zdajcy powinien omwi obraz Vermeera, podkrelajc, e malarz wyeksponowa na nim

codzienn czynno (przygotowywanie posiku), przez co podkreli jej znaczenie w yciu
czowieka oraz uwieczni w malarskim arcydziele pikno zwykych rzeczy: gestw,
skupienia, ciszy, przedmiotw codziennego uytku. Zagadnienie utrwalania w tekstach
kultury pospolitoci naley rozwin poprzez odwoania do co najmniej dwch wybranych
tekstw literackich.
200
Zadanie 3.10.
Wstp
Codzienno, cho postulowana jako temat dzie sztuki ju w staroytnoci, nie
przenikna wwczas do wiadomoci artystw. Przedstawiano raczej ycie warstw
wyszych, natomiast zwyczajno kojarzona z pospolitoci rzadko przedostawaa
si do literatury i sztuki. Przedstawianiem rzeczy zwykych: codziennych
czynnoci, przedmiotw otaczajcych czowieka, scen z ycia i pracy
zainteresowano si w XIX wieku, w czasach realizmu.
Rozwinicie
Mona wskaza rne przyczyny i sposoby eksponowania pikna zwykych
przedmiotw i czynnoci w dzieach sztuki i w utworach literackich:
1. Mleczarka Vermeera:
bohaterk obrazu jest prosta kobieta. Jej ubir skada si z tego kaftana,
czerwonej spdnicy, granatowego fartucha oraz biaego czepca
kobieta przygotowuje posiek przelewa mleko z glinianego dzbanka do
szerokiego naczynia, tematem obrazu jest wic zwyka, codzienna
czynno, ale odnoszca si do rzeczy wiecznych, powtarzanych
nieustannie, bdcych istot ycia
mleczarka znajduje si w ubogo wyposaonym pomieszczeniu, przy
nieduym stole przykrytym zielonkawym obrusem. Malarz wyeksponowa
na nim chleb (codzienny pokarm)
utrwalajc codzienno, artysta afirmuje pikno codziennych,
niepozornych czynnoci, przez co podkrela ich znaczenie dla czowieka
(nalewanie mleka oznacza tu ywienie, karmienie)
Vermeer pokazuje trwanie w wiecznoci takich chwil, jak skupienie, cisza,
gest rki, czynno powtarzana od zawsze.
2. Chopi Wadysawa Reymonta:
przedstawienie zwyczajnych zaj chopskich prac: orka, zasiew,
zbieranie plonw, dogldanie inwentarza i rozrywek: spotkania
w karczmie, zabawy
Reymont pokazuje, e codzienno jest elementem nieodzownym
rzeczywistoci, e prowadzi ona od wita do wita, przez co czas staje
si przestrzeni sakraln.
3. Cykl Jeycjada Magorzaty Musierowicz:
wprowadzenie czytelnika w wiat codziennych problemw rodziny
Borejkw, ale podobnie jak u Vermeera powtarzanych cyklicznie
i przeradzajcych si w wieczno
nieheroiczno codziennoci jako temat literatury
moliwo utosamienia si z egzystencj przecitnej poznaskiej rodziny
literatura jako zwierciado ogldamy w nim siebie samych.
Wnioski
Codzienno jako istotna cz ycia kadego czowieka, ktra musi odnale
swoje miejsce take w sztuce.
Inspiracje artystyczne codziennoci naturalnym przejawem poszukiwa jej
sensu i wartoci w perspektywie biecych problemw czowieka oraz
przemijajcego ycia.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.10.
201
Wstp
Codzienno jako zjawiska charakterystycznego dla literatury i sztuki epoki
pozytywizmu realizm, jak i dla epok wczeniejszych staroytnoci (Horacy)
i renesansu (Jan Kochanowski).
Teza
Artyci, utrwalajc codzienno, nobilituj ycie zwykych ludzi.
Argumenty
1. Nobilitacja zwykej kobiety mleczarki na obrazie Jana Vermeera:
obraz przedstawia prost kobiet, przelewajc mleko z dzbana do
szerokiego glinianego garnka. Posta mleczarki jest wyeksponowana
dziki wiatu. Kobieta powtarzan zapewne codziennie czynno
wykonuje z duym skupieniem, w jej gecie mona dostrzec delikatno,
ostrono, opanowanie
na stole, przy ktrym stoi mleczarka, znajduj si koszyk, chleb, buki,
dzbanki. Zostay one owietlone, przez co uzyskay rang szczegw
istotnie przyczyniajcych si do ekspozycji tematu
uchwycenie codziennoci przez holenderskiego malarza jest inspiracj do
refleksji na temat wartoci, pikna i niezwykoci zwykego ludzkiego
ycia
w jednym ze swoich wierszy (Vermeer) Wisawa Szymborska,
w nawizaniu do tego obrazu stwierdza, e takie malarstwo, ktre potrafi
utrwali na wieczno codzienne czynnoci nadaje wiatu sens.
2. Nobilitacja codziennego ycia trdowatego Lebbroso w Wiey Gustawa
Herlinga Grudziskiego:
gwny bohater opowiadania odseparowany od wiata w wiey,
trdowaty Lebbroso ycie spdza na wykonywaniu codziennych,
prozaicznych czynnoci (wyplata koszyki, pielgnuje kwiaty) i modlitwie
sakralizacja postaci dziki odniesieniu do sytuacji biblijnego Hioba oraz
cierpie Chrystusa (krzy zawieszony w celi Lebbroso)
codzienno Lebbroso, w ktrej odnajdujemy znaki wiecznoci sama dy
do zapisania si w wiecznoci.
3. Nobilitacja ycia wiejskiej gromady w Chopach Reymonta:
codzienne czynnoci, zwizane z upraw ziemi i dogldaniem inwentarza,
wtopione w rytm zmieniajcych si pr roku oraz rok liturgiczny, wpisuj
si w odwieczny ad istnienia, jego sakralny porzdek
codzienno Lipiec jest istotn tkank ycia spoecznego wsi. Przeywanie
tej codziennoci w zgodzie ze swoim statusem spoecznym jest zadaniem,
ktre zostao powierzone kademu czowiekowi
istot dziea Reymonta jest utrwalanie tej codziennoci, przenoszenie jej
w wieczno.
Wnioski
Utrwalanie codziennoci w sztuce pozwala dostrzec warto i sens kadego
ludzkiego istnienia.
Codzienno moe by niewyczerpanym rdem inspiracji artystycznych ze
wzgldu na jej blisko najbardziej powszechnym dowiadczeniom ludzkim.
Odwoanie si
do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
202
Zadanie 3.11.
Teksty ikoniczne
Czemu moe suy deformacja rzeczywistoci dokonywana w tekstach kultury? Omw

zagadnienie, odnoszc si do zaczonego obrazu Bronisawa Wojciecha Linkego oraz
wybranych utworw literackich.
Bronisaw Wojciech Linke, Autobus, 19591961, Muzeum Narodowe w Warszawie.
203
Zadanie 3.11.
i uniwersalne.
Pojcia i terminy
deformacja
groteska
nadrealizm
perswazja
Zdajcy powinien omwi obraz Linkego, zwracajc uwag na groteskow deformacj

przedstawionej na nim rzeczywistoci (spoeczestwa) suc podkreleniu jej wybranych
cech i poprzez to wydobyciu ukrytej prawdy. Ponadto zagadnienie deformacji
rzeczywistoci przez artystw naley poszerzy poprzez odwoania do co najmniej dwch
tekstw literackich.
204
Zadanie 3.11.
Wstp
Sztuka powinna wypowiada si tak, aby ksztatowa coraz lepszego moralnie
czowieka. Std bardzo wan kwesti s stawiane jej zadania dydaktyczne. Sztuka
ma zmienia wiat, stawia mu trudne nieraz pytania, diagnozowa rzeczywisto.
Teza
Deformacja rzeczywistoci moe suy ukazaniu jej mankamentw, przez co peni
zadania dydaktyczne.
Uzasadnienie
1. Obraz Bronisawa Wojciecha Linkego Autobus:
nierzeczywisto otwartej przestrzeni autobusu
symboliczne zdjcie ciany i dachu dostanie si do wntrza pdzcej
rzeczywistoci, prba przedstawienia spoeczestwa jako spojonego
jednym celem konglomeratu
ywe barwy autobusu (symbolu systemu, spoeczestwa, ram kultury)
zestawione z bladoci (trupi bladoci) pojedynczych twarzy
interpretacja zbioru pasaerw: s to postaci yjce (kolorowe ubrania)
i ich demony, upiory, koszmary z przeszoci (postaci efemeryczne)
std wniosek, e czowiek jest sum swoich historii, zostaje
niejednokrotnie wpisany w kontekst, ktry nie jest jego wyborem
(rzeczywisto autobusu).
2. Miron Biaoszewski Ja str latarnik nadaj z mrwkowca:
dowiadczenie biograficzne Biaoszewskiego przeprowadzka do
wieowca
poczucie wyobcowania ze spoecznoci blokowej
apel do czytelnika o stworzenie relacji nie zbiorowych, ale personalnych,
(ale nie omimy) mimo nieuniknionego upywu ycia (Mimy)
artysta jako osoba, ktra dostrzega nienormalno ycia w wiecie,
w ktrym wszystko dzieje si w rzeczywistoci jakby na scenie wobec
innych ludzi (inne wiersze dotyczce mieszkania w bloku)
Biaoszewski sprzeciwiajcy si niemal siowemu umieszczeniu go
w sytuacji podobnej do pasaerw na obrazie Linkego
deformacja obrazu mrwkowca suy wyolbrzymieniu tych jego cech,
ktre dehumanizuj mieszkacw, upodobniajc i ich do owadw.
3. Marcin wietlicki McDonald's:
uprzedmiotowienie jednostki
kultura masowa oddziaujca na ycie czowieka poprzez wpisanie go
w kontekst nieestetycznej codziennoci (Czasami bywam hamburgerem)
podobna do obrazu Linkego wiwisekcja ycia ukazanie elementw
konstruujcych ycie (przekrj)
deformacja w celu zmetaforyzowanego pokazania zranie, jakie odnosi
wspczesny poeta, czowiek wpisany w popkultur.
Podsumowanie
Wspczesna cywilizacja czsto uprzedmiotawia czowieka. Sztuka ma si temu
sprzeciwia, bdc gosem w obronie indywidualnoci i niezalenoci jednostki.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.11.
205
Wstp
Deformacja to jeden ze rodkw artystycznego wyrazu sucy do podkrelenia
ukrytych cech tego, co widzialne.
Teza
Wyolbrzymienie pewnych cech, zmiana naturalnych proporcji, pozwala na
odkrycie prawdy o analizowanych elementach rzeczywistoci.
Uzasadnienie
1. Bronisaw Wojciech Linke Autobus:
odsonicie przestrzeni autobusu pozwala na wgld w obrb zamknitych
spoecznoci
metafora autobusu (przewocy ludzi, przemieszczajcy si w czasie
i przestrzeni) ma wyrazi sta zmienno ludzkiego losu
podr jak jest ycie przeywamy w towarzystwie innych ludzi
tego towarzystwa sobie nie wybieramy
towarzysz nam take duchy przodkw w sensie negatywnym
i pozytywnym (postaci trupioblade na obrazie).
2. Witold Gombrowicz Ferdydurke:
deformacja stosunkw spoecznych w domu Modziakw krytyka
pozornego liberalizmu obyczajowego
brak konwenansw staje si nowym konwenansem
niestosowno w zachowaniu, gdy osoby dojrzae przekraczaj normy
spoeczne, prowadzi do sytuacji groteskowych
komizm sielanki za wszelk cen wida rwnie w przypadku majtku
Hurleckich
ycie ziemiaskie poddane zabiegom deformacji (sytuacja z parobkiem)
pokazuje inn (groteskow) moliwo realizacji motywu dworku
szlacheckiego centrum polszczyzny (Soplicowo, Nawo).
3. Bolesaw Lemian Garbus:
deformacja rozumiana jako kalectwo jest punktem wyjcia sytuacji
lirycznej
garb powszechnie jest uwaany za metafor kalectwa i ciaru, u Lemiana
za jest on atrybutem majcym warto dodatni
bohater liryczny wiersza wielbd zawdzicza swoj egzystencj
paradoksalnie wanie garbowi
garb przeywa swojego nosiciela, gdy, jak si okazuje, to co nas
niszczy, jest nam zawad, przeywa nasz egzystencj, dodatkowo karmic
nasze ycie, zapewniajc tej egzystencji sens
to motyw umocowany w kulturze, ktra kazaa w trudach siga
doskonaoci
ostatecznie ten, ktry garb nosi, nazwany zostaje leniem jest
niedoceniony nawet po mierci.
Podsumowanie
Wprowadzenie groteskowej deformacji rzeczywistoci, odwrcenie porzdku
(czsto take logicznego), pozwala zobaczy drug stron rzeczy. wiat rzdzi
si pozorami i dopiero jego otwarcie, pokazanie jego wntrza, doprowadzenie
pewnych sytuacji do absurdalnej skrajnoci, ujawnia prawd o yciu i nas samych.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
206
Zadanie 3.12.
Teksty ikoniczne
Czy czowiek moe w peni pozna samego siebie? Rozwa problem na podstawie
obrazu Ren Magrittea Reprodukcja zakazana i wybranych utworw literackich.
Ren Magritte*, Reprodukcja zakazana, 1937, Museum Boijmans w Rotterdamie.
* Ren Magritte wym. /rene magrit/
207
Zadanie 3.12.
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw: rozwj psychiczny, moralny czowieka
[] (gimnazjum).
Pojcia i terminy
portret
motyw lustra
odbicie
reprodukcja
poznanie
Polecenie wymaga zajcia stanowiska wobec problemu granic samopoznania w postaci

tezy twierdzcej, przeczcej lub ambiwalentnej i sformuowania wypowiedzi
argumentacyjnej. Zdajcy powinien w sposb ukierunkowany, w zalenoci od przyjtego
stanowiska, zinterpretowa obraz Magrittea oraz poszerzy omwienia zagadnienia poprzez
odwoania do co najmniej dwch utworw literackich.
208
Zadanie 3.12.
Wstp
Od czasw staroytnych jednym z istotnych tematw podejmowanych w sztuce
bya prba rozpoznania kondycji czowieka, a w szczeglnoci siebie samego. Nie
przez przypadek w Delfach, nad siedzib Pytii widnia napis: Poznaj samego
siebie. To denie w czowieku pozostao po dzi dzie.
Teza
Czowiek nie jest w stanie do koca pozna samego siebie odkrywa swoje
moliwoci i ograniczenia tylko w sytuacjach, w ktrych stawia go ycie.
Argumentacja
Obraz Magritte'a to surrealistyczne odbicie lustrzane wizja z pogranicza jawy
i snu, burzca porzdek rzeczywistoci. Mczyzna przedstawiony na obrazie
przeglda si w lustrze, ale tak jak obserwator patrzcy na obraz moe
zobaczy tylko ty swojej postaci, nie widzi twarzy, ktra zwykle najpeniej
wyraa uczucia i nastrj, na ktrej zapisuj si dowiadczenia yciowe. Co
czowiek z obrazu wie na swj temat, jeli nie moe spojrze sobie w oczy?
Introspekcja natomiast pokazuje nasz drug stron, czsto t, ktrej inni nie
widz, ktr celowo kryjemy przed wzrokiem ludzi.
Czowiek dokonuje wielu ogldw siebie samego. Takie opisanie ycia, jego
podsumowanie czsto towarzyszy tworzeniu literatury wyznania.
Najdobitniejszym przykadem w literaturze wiatowej szczerej spowiedzi,
ktra ma prowadzi do rozpoznania wasnej kondycji ludzkiej s Wyznania w.
Augustyna. Pokazuje on nam, e nikt nie jest w stanie do koca przenikn
swoich saboci. Dlatego jest w nas niepokj, ktry nas paraliuje, odbiera nam
jasno mylenia i spokj. Niespokojne jest serce nasze, dopki nie spocznie
w Panu, pisze w. Augustyn wskazujc, e jedynym lustrem, w ktrym
moemy si widzie ze wszystkich stron jest Bg.
Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono, pisze Wisawa Szymborska
w Minucie ciszy po Ludwice Wawrzyskiej. Wiersz powicony nauczycielce,
ktra za cen swojego ycia bez wahania wyniosa z poncego domu czwrk
dzieci, staje si pretekstem do refleksji na temat tajemnicy czowieka. Czy
potrafilibymy dla innych, moe nawet nieznanych sobie osb, zrezygnowa
ze swojego ycia, ze wszystkich planw i marze? Poetka stawia to pytanie
sobie i czytelnikowi. Nikt mnie dotychczas nie wzywa na pomoc mwi
z przekonaniem, e dopiero wtedy, kiedy los nas sprawdza, poznajemy prawd
o sobie i swoim nieznanym sercu. Nie znamy granic swojego powicenia.
Nasze odbicia s jedynie obrazami przeszoci, pokazujc nas, jak na obrazie
Magrittea, z tyu. Znaczcy jest take tytu obrazu. Wskazuje on na
niepowtarzalno i wyjtkowo kadego ycia ludzkiego.
Podsumowanie
Czowiek bezporednio poznaje si w yciu. Mona to porwna do pogoni za
wasnym odbiciem, nieustannym sprawdzaniem wasnej wartoci.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.12.
209
Wstp
Kady czowiek w wymiarze duchowym jest inny, co jednak nie wyklucza
moliwoci poznania samego siebie, bowiem kady moe wiadomie wybiera
budujce go wartoci, ktrym bdzie wierny w cigu caego ycia.
Teza
Czowiek moe do koca pozna samego siebie, jeli tylko opiera si na jasno
sprecyzowanej i niezmiennej hierarchii wartoci.
Rozwinicie
1. Lustro na obrazie Magrittea nie pokazuje nam twarzy stojcego przed nim
czowieka. Aby pozna siebie i by siebie pewnym, czowiek nie musi budowa
obrazu swojej osoby na podstawie tego, jak jest widziany przez innych. Obraz
ten budowany jest wewntrz z elementw, na ktre skadaj si: przekonania,
ideay i poczucie wasnej wartoci niezalene od otoczenia. Mczyzna przed
lustrem jest wyprostowany i bez obaw patrzy w tafl, ktra nie pokazuje jego
twarzy.
2. Postaci, ktra ani na chwil nie zwtpia w siebie i najwaniejsze dla siebie
wartoci jest biblijny Hiob. Wystawiany na prb przez szatana, pozbawiony
majtku i rodziny, a wreszcie dotknity trdem, ani na chwil nie traci wiary
i ufnoci w sprawiedliwo Boga. Historia koczy si zwycistwem Hioba,
ktry odzyskuje wszystko w dwjnasb.
3. Postaci, ktra nie oglda si na innych jest Lord Jim z powieci Josepha
Conrada. Wychowany przez ojca w przekonaniu, e naley kierowa si takimi
wartociami, jak wierno sobie, stao przekona, honor i prawo,
przezwycia chwile saboci i nie tylko yje zgodnie ze swoimi ideaami, ale
te powica dla nich ycie.
Podsumowanie
Obraz Magritte'a moe sugerowa, e nie musimy czowieka postrzega tylko przez
pryzmat jego odmiennoci fizycznej. Twarz czowieka jest bowiem jego
duchowo, wiatopogld, idee, ktrym jest wierny.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu kultury.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
210
Zadanie 3.13.
Teksty ikoniczne
Jak rol w yciu czowieka odgrywaj ksiki? Omw zagadnienie, odwoujc si do

zamieszczonego obrazu oraz wybranych tekstw literackich.
Quint Buchholz*, Ksikowa latarnia, 1992, Galeria Rothweiler w Karlsruhe.
* Quint Buchholz wym. /kwint bucholc/
211
Zadanie 3.13.
wszystkim wok tematw: rozwj psychiczny, moralny czowieka, kultura.
Pojcia i terminy
biblioteka
ksiga
mdro
rda kultury
Zdajcy powinien omwi obraz Buchholza, odczytujc symboliczne znaczenie

przedstawionych na nim elementw: latarni zbudowanej z lampy ustawionej na wiey
z ksiek, stou, bezkresnej przestrzeni i szybujcego ptaka. Zagadnienie roli ksiek w yciu
czowieka naley poszerzy poprzez odwoania do co najmniej dwch utworw literackich.
212
Zadanie 3.13.
Wstp
Ksika ma zasadniczy wpyw na ksztatowanie kultury, dziki ktrej ycie
czowieka ma peniejszy wymiar, jest bardziej ludzkie.
Teza
Ksika jest wiatem czowieka.
Rozwinicie
1. Obraz Quinta Buchholza, Latarnia z ksiek
bezporednia metafora znak latarni, ktrej podstawa zbudowana jest
z ksiek
szczyt latarni to zapalona lampa, ktra owietla pust przestrze
drugi plan obrazu to leccy ptak symboliczne ukazanie wysyania wiedzy
w wiat
cao oparta jest na stole podstawowym sprzcie domowym (tworzcym
dom)
sprzenie dwch znakw ikonicznych stou i ksiek.
2. Nowela Henryka Sienkiewicza Latarnik
posta Skawiskiego jako symbol Polaka na emigracji
ksztatowanie polskoci poprzez lektur Pana Tadeusza
poemat Mickiewicza jako emigracyjny ekwiwalent ojczyzny
wpyw ksiki na decyzje yciowe bohatera.
3. Wiersz Czesawa Miosza O ksice
historia zapisana w tekstach kultury
wielcy twrcy literatury (Norwid, Hafiz, Conrad) jako przykady
rozwietlania ycia czowieka
ksika, jako warto przenoszca tradycj
ksika jako rzeczywisto ponad ograniczeniami (czasowymi,
przestrzennymi, rozgraniczeniami wiatopogldowymi i kulturowymi).
Podsumowanie
Ksiki to zbir dowiadcze estetycznych, etycznych, egzystencjalnych,
naukowych. Pozwalaj one na bardziej wiadome i mdre przeywanie
rzeczywistoci. wiato emanujce z ksig to symbolicznie wyraona zapisana
w nich mdro.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.13.
213
Teza
Ksiki pomagaj y.
Argumenty
1. Obraz Quinta Buchholza Latarnia z ksiek:
ksiki uoone na stole jako obraz tego, co tworzy dom miejsce
bezpiecznego azylu
lampa wieczy wie z ksiek ksiki jako podstawa wiata,
owiecenia, mdroci
ksiki, st i lampa trzy elementy symboliczne, ktre wyruszaj
z czowiekiem w podr ycia.
2. Lektury bohaterw tekstw literackich, jako wane elementy organizujce
ich ycie wewntrzne:
Kordian czytajcy Hamleta i Krla Leara
Skawiski czytajcy Pana Tadeusza
Gustaw czytajcy Now Heloiz
Wokulski czytajcy Mickiewicza i opisy podry.
3. Kultura europejska jako kultura ksigi:
Biblia jako podstawa cywilizacji rdziemnomorskiej
Ksiga jako przedmiot szczeglnej czci w krajach cywilizowanych
funkcje terapeutyczne lektury
koncepcja wiata jako biblioteki (Eco, Borges).
Podsumowanie
Ksika jest fundamentem cywilizacji. Zawarta w niej mdro przekazuje
podstawy kulturowe. Dziki cywilizacji ksiki ludzko udoskonala si, nie
zapominajc o swoich korzeniach.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranych
tekstw
literackich.
Odwoanie do
wybranych
tekstw
kultury.
214
Zadanie 3.14.
Teksty ikoniczne
Czym moe by dla czowieka samotno? Odpowiedz na pytanie, odwoujc si do

rzeby oraz wybranych utworw literackich.
Konstanty Laszczka, Opuszczony, 1896, Muzeum Stanisawa Wyspiaskiego

w Kamienicy Szoayskich w Krakowie.
215
Zadanie 3.14.
egzystencjalne, np. mier, cierpienie, poczucie wsplnoty, solidarno, sprawiedliwo []
(gimnazjum)
i uniwersalne.
Pojcia i terminy
samotno
kontemplacja
psychologia postaci
Zadanie wymaga sformuowania przez ucznia odpowiedzi na pytanie zawarte w poleceniu:

czym moe by dla czowieka samotno. Moliwe jest wskazanie w wypowiedzi rnych
aspektw tego stanu dotyczcych przyczyn lub skutkw samotnoci (samotno jako szansa,
samotno jako konsekwencja indywidualizmu, samotno jako rdo cierpienia etc.) lub
tylko jednego aspektu. Zagadnienie naley rozwin poprzez odwoanie do co najmniej
dwch trafnie dobranych utworw literackich.
216
Zadanie 3.14.
Wstp
Samotno stan nietypowy dla czowieka yjcego zwykle we wsplnocie moe
traktowana jako droga ascezy. Jest wtedy dowiadczeniem wzbogacajcym
czowieka.
Teza
Samotno jest wiadomie i dobrowolnie wybranym stanem, powiceniem dla
wyszych celw.
Rozwinicie
Konstanty Laszczka Opuszczony:
rzeba przedstawia harmonijnie zbudowana posta modzieca siedzcego
w charakterystycznej pozie
uoenie postaci moe symbolizowa wewntrzn jedno, przylgnicie do
siebie samego
nago modzieca ukazuje otwarto jego postawy: nie przybiera on adnych
kostiumw, nie ma przed nami nic do ukrycia
jego mina nie ukazuje cierpienia, raczej wewntrzny spokj
skrzyowane na piersiach rce s znakiem zgody na przeznaczony mu stan
modzieniec zdaje si mie kontakt z absolutem, czego znakiem s zamknite
oczy posta jest pogrona we nie, ktry symbolizuje odejcie w krain
absolutu.
Bolesaw Prus Lalka:
w powieci Prusa postaci samotn z wyboru jest Ignacy Rzecki
stary subiekt oddaje swoje ycie w imi wartoci wyszych najpierw walczy
w Wionie Ludw, pniej niestrudzenie pracuje dla Stanisawa Wokulskiego
sensem jego ycia jest ycie dla innych
mimo wyranej sympatii do pani Stawskiej nie pozwala sobie na afekty wanie
w imi wyszego dobra, ktre nakazuje mu pozosta samotnym.
Stefan eromski Ludzie bezdomni:
Tomasz Judym wie, e tylko w samotnoci jest w stanie suy dobru
spoecznemu
odrzuca mio Joanny Podborskiej w imi naprawy wiata
nie chce, aby cokolwiek stao mu si bliskie, zanim z ycia ludzi nie zniknie
bezdomno, gd, ndza i cierpienie.
Podsumowanie
Samotno w utworach literackich przedstawiana jest jako stan, ktry prowadzi do
doskonaoci, jest jej nieodzownym warunkiem. Czowiek przez samotno
udoskonala samego siebie, moe powici si realizacji wyszych celw.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.14.
217
Wstp
Samotno to cierpienie dotykajce dusz. Jedn z najwikszych mk, jakich
dowiadcza czowiek, jest wanie opuszczenie. T tragiczn wymow samotnoci
syszymy w ustach umierajcego na krzyu Jezusa: Boe mj, Boe mj, czemu
mnie opuci. Jestemy samotni w obliczu mierci, czsto take w obliczu ycia.
Teza
Niekiedy czowiek zostaje skazany na samotno, ktra jest dla niego rdem
cierpienia.
Rozwinicie
Konstanty Laszczka Opuszczony:
samotno przedstawionego modzieca ukazanego w bezruchu jako powd
przygnbienia, rezygnacji z aktywnoci
wskazuj na t rezygnacj skrzyowane ramiona, gowa spoczywajca na
kolanach, wyraz odprenia na twarzy
samotno pozostawia czowieka sam na sam ze sob
opuszczenie jest jednoczenie bogosawiestwem (daje ulg od wiata)
i przeklestwem (pozostawia czowieka w izolacji, jedyn istot dotykajc go
jest on sam).
Juliusz Sowacki Hymn (Smutno mi, Boe):
podmiot mwicy w wierszu to poeta-emigrant skazany na samotno
nie odnajduje pocieszenia w podry i w dowiadczeniach kontaktu z innymi
kulturami, tskni za ojczyzn
poczucie osamotnienia wzmocnione przez obraz leccych bocianw
kojarzcych si ze stronami rodzinnymi
samotno, ktra jest nieprzezwyciona, towarzyszy a do mierci.
Albert Camus Duma:
rozka Bernarda Rieux z on spowodowana penieniem obowizkw lekarza
samotno przeywana w oddaleniu od najbliszej osoby przeywana jest
podwjnie
mier ony doktora Rieux przypiecztowuje samotno na zawsze.
Podsumowanie
Samotno to dowiadczenie graniczne. Jest jednym z najbardziej dotkliwych
przey czowieka. Nie daje poczucia katharsis, ale rozpacz, ktr przeywa si
w pojedynk.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
218
Zadanie 3.15.
Teksty ikoniczne
Czy powinnoci tekstw kultury jest wychowywanie spoeczestwa? Rozwa

zagadnienie, odwoujc si do rysunku Juliana Bohdanowicza oraz wybranych tekstw
literackich.
Julian Bohdanowicz, Reklama w krzywym zwierciadle, Gazeta Wyborcza 1992, nr z 45 lipca.
219
Zadanie 3.15.
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarwno jawne, jak i ukryte
1.2) okrela problematyk utworu;
4.3) dostrzega zrnicowanie postaw [] spoecznych, obyczajowych, kulturowych (gimnazjum).
(gimnazjum)
i koncentrujcym si przede wszystkim wok tematw [] spoeczestwo i kultura).
Pojcia i terminy
manipulacja
wiat jako teatr
wolno
zniewolenie
Polecenie wymaga zajcia stanowiska wobec problemu dydaktycznej funkcji tekstw kultury
(poprzez postawienie tezy twierdzcej, przeczcej lub relatywizujcej) i sformuowania
wypowiedzi argumentacyjnej. Zdajcy powinien w niej omwi satyryczny rysunek
Bohdanowicza, wskazujc na jego demaskatorski charakter, oraz poszerzy zagadnienie na
podstawie odwoa do co najmniej dwch utworw literackich.
220
Zadanie 3.15.
Teza
Czowiek yje w iluzji wolnoci. W rzeczywistoci jest nieustannie sterowany przez
czynniki zewntrzne. Artyci si temu sprzeciwiaj i demaskuj te mechanizmy
w swoich dzieach. Takie utwory peni funkcj wychowawcz.
Argumentacja
1. Rysunek Juliana Bohdanowicza:
odwoanie do wspczesnej sytuacji kulturowej dyktat reklamy
niebezpieczestwo, jakie stwarza spoeczestwo konsumpcyjne
czowiek marionetka wspczesnego konsumpcjonizmu, ktrego orem
jest reklama
niewidzialna rka rynku jako alibi do manipulacji spoeczestwami.
2. Bolesaw Prus Lalka scena z marionetkami:
marionetki w sklepie Wokulskiego jako metafora ycia spoecznego
Rzecki konfrontujcy rzeczywisto z jej mechanizmami
realizacja toposu czowiek Boe igrzysko
zaleno jednostki od mechanizmw spoecznych.
3. George Orwell Rok 1984:
obraz spoeczestwa kierowanego przez si zewntrzn
brak wolnoci osobistej przy zachowaniu jej pozorw
staa kontrola Wielkiego Brata
pozory szczcia w yciu podporzdkowanym zewntrznym mechanizmom.
Podsumowanie
Czowiek jest istot spoeczn, dlatego jest poddany dziaaniu czynnikw
socjalnych. To moe prowadzi do wiadomego manipulowania jego wolnoci
wyboru przy pozostawieniu pozorw teje wolnoci. Reklama jest
najdelikatniejszym przykadem zniewalania umysw. Zjawisko siga gbiej,
tworzc mainstream oportunistycznego spoeczestwa, ktre za cen spokoju
i wygody rezygnuje z podstawowej wartoci, jak jest wolno. Twrcy tekstw
kultury burz ten komfort, w rny (satyryczny i powany) sposb przypominajc
o odpowiedzialnoci za wasne wybory.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Zadanie 3.15.
221
Teza
Literatura ma za zadanie przekazywa wiedz o wiecie i wychowywa
spoeczestwo.
1. Rysunek Juliana Bohdanowicza:
uwiadomienie zagroenia, jakie niesie ze sob nadmierne zaufanie reklamie
czowiek jako marionetka w rkach siy wyszej
czowiek jest podatny na ksztatowanie jego wizji wiata
dydaktyczna funkcja rysunku ostrzeenie przed konsumpcjonizmem
i prymatem mie nad by propagowanym przez tzw. rynek
ostrzeenie przed wygod ycia sterowanego zwolnieniem
z odpowiedzialnoci.
2. Dydaktyczna funkcja Bajek Ignacego Krasickiego:
krytyka wad i przywar ludzkich poprzez atwo rozpoznawalne alegorie
moralizatorska funkcja bajek pouczenie moralne wynikajce
z humorystycznego rozpoznania rzeczywistoci
przykad w bajce narracyjnej Kruk i lis:
lis ma ochot na ser trzymany w dziobie przez kruka
chwali wygld i pikny gos kruka
kruk ulegajc podstpowi lisa otwiera dzib chcc zapiewa
kruk wypuszcza ser, dajc si przechytrzy lisowi
mora jako istotna, pouczajca cz bajki, ktra bez morau byaby zwyk
anegdot (w Kruku i lisie dotyczy tego, e ch zdobycia pochwa bywa
zgubna).
3. Bolesaw Prus Antek:
historia uzdolnionego dziecka wiejskiego
obraz zacofania wsi i niezrozumienia wyjtkowego talentu Antka
przykad ilustrujcy konieczno dawania moliwoci ksztacenia si
dzieciom ze wsi
pouczenie o braku moliwoci awansu cywilizacyjnego przez brak warunkw
materialnych, spoecznych i kulturowych
apel autora w zakoczeniu noweli o pomoc dzieciom takim jak Antek.
Podsumowanie
Literatura musi ksztatowa wiadomo ludzi. Moe to czyni rnymi rodkami
i wykorzystujc do tego rne rodki artystyczne. Cel natomiast jest uniwersalny:
podniesienie poziomu ycia ludzkoci nie tylko materialnego, ale przede
wszystkim kulturowego.
Odwoanie do
zaczonego
tekstu.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
Odwoanie do
wybranego
tekstu
literackiego.
222
Cz 4. Materia dla nauczycieli
Cz
4.
223
Dodatkowy materia dla nauczycieli
Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

O zadaniach literackich na ustnym egzaminie maturalnym z jzyka polskiego od roku 2015
Egzamin maturalny z jzyka polskiego w czci ustnej sprawdza umiejtno tworzenia
wypowiedzi na okrelony temat, zgodnej z zasadami poprawnoci jzykowej, logiki i retoryki.
Inspiracj do wypowiedzi jest tekst kultury nalecy do jednego z trzech typw: literacki albo
popularnonaukowy z zakresu wiedzy o jzyku, albo ikoniczny. Powinien on by punktem
wyjcia do rozwinicia przez zdajcego wtkw zasygnalizowanych w poleceniu.
Podstawowym zaoeniem tak pomylanej matury jest zasada tekstocentryzmu, przyjta jako
paradygmat nauczania jzyka polskiego w szkole.
Paszczyzny wsplne nauki o jzyku i literatury znaleziono w tekstologii i genologii,
bowiem pojcia tekstu (czyli wielozdaniowej wypowiedzi mwionej bd pisanej) oraz
gatunku mowy s dobrym narzdziem integracji. Uwzgldniono w podstawie
programowej problem tekstu werbalnego i tekstw kultury, tekstw medialnych
i hipertekstw (nie tylko internetowych) oraz rnego typu dziaania na tekstach. Wiele
miejsca powicono w podstawie nie tylko analizie i interpretacji tekstw literackich
i innych tekstw kultury, lecz take sztuce tworzenia tekstw wasnych przez uczniw
z podkreleniem potrzeby systematycznej i wiadomej pracy nad doskonaleniem
umiejtnoci odbioru i konstruowania zrnicowanych gatunkowo wypowiedzi1.
Kada z czci zbioru obejmuje przykady zada dotyczcych rnych obszarw treci
ksztacenia: literackiego, jzykowego i kulturowego. Z podziaem tym zwizane jest
zrnicowanie tekstw doczonych do zada oraz perspektyw spojrzenia na tekst, np. na tekst
literacki jak na tekst jzykowy, ale oczywicie bez zatracenia jego literackoci.
W czci pierwszej zbioru omwione zostan zadania do tekstw literackich.
Polecenia do wszystkich zada sformuowane s wedug tej samej zasady: w jednej z czci
polecenia (zwykle jest to cz pierwsza) podane jest zagadnienie, do ktrego naley odnie
si w wypowiedzi monologowej okrela ono temat tej wypowiedzi. W czci drugiej znajduje
si wskazwka dotyczca oczekiwanej formy wypowiedzi retorycznej, wyraona poprzez
czasownik operacyjny. Ostatnia cz polecenia okrela zakres realizacji zadania, czyli tekstw
(kontekstw), do ktrych naley odwoa si w wypowiedzi monologowej. Integraln czci
zadania jest tekst literacki, ktry stanowi podstaw i punkt wyjcia wypowiedzi monologowej.
Ucze powinien przeanalizowa go dokadnie, poniewa jest w nim zawarta podpowied
dotyczca sposobu rozwinicia zagadnienia wskazanego w poleceniu.
J. Bartmiski, Nauka o jzyku w podstawie programowej, [w:] Podstawa programowa z komentarzami. Jzyk
polski w szkole podstawowej gimnazjum i liceum, Warszawa 2009, s. 6162.
1
224
Zadaniem ucznia na egzaminie ustnym jest wygoszenie wypowiedzi monologowej

ukierunkowanej sformuowanym w poleceniu problemem i odnoszcej si do zamieszczonego
w zestawie tekstu oraz innych, wybranych tekstw kultury, a nastpnie udzia w zwizanej z t
wypowiedzi rozmowie z zespoem przedmiotowym. Wykonanie wskazanych zada wymaga
umiejtnoci z zakresu edukacji polonistycznej, ktre opisane zostay w podstawie
programowej ksztacenia oglnego przede wszystkim w obszarze I. Odbir wypowiedzi
wykorzystanie zawartych w nich informacji oraz w obszarze II. Analiza i interpretacja tekstw
kultury. Obie czci egzaminu ustnego sprawdzaj ponadto umiejtnoci z obszaru
III. Tworzenie wypowiedzi.
Zasada doboru tekstw do zada literackich

Teksty literackie przytoczone w zadaniach na egzamin ustny zostay dobrane wedug kilku
zasad.
Zasada 1.
Wykorzystanie w czci zada lektur obowizkowych, czyli utworw opatrzonych
w podstawie programowej ksztacenia oglnego gwiazdk na trzecim2 i czwartym etapie
ksztacenia3 (co oznacza, e nie wolno ich pomin w polonistycznym procesie dydaktycznym).
W praktyce egzaminacyjnej oznacza to, e zdajcy w sytuacji, gdy wylosuje zadanie, w ktrym
zosta przytoczony fragment jednej z lektur obowizkowych, bdzie musia wykaza si
znajomoci caego utworu. Przykadowo w zadaniu 1.8: Krytyka wad Polakw jako temat
tekstw kultury. Omw zagadnienie na podstawie podanego fragmentu Wesela Stanisawa
Wyspiaskiego, caego utworu [podkrel. aut.] oraz innego tekstu kultury zdajcy powinien
przywoa jeszcze inne sytuacje dramatyczne z Wesela, w ktrych pojawiaj si elementy
krytyki przedstawicieli nie tylko polskich chopw, lecz take inteligencji i duchowiestwa,
a nastpnie zilustrowa omawiane zagadnienie przykadami z innych tekstw kultury
(niekoniecznie literackich). Bez autentycznej znajomoci tekstu literackiego maturzysta nie
bdzie w stanie dobrze rozwiza tego rodzaju zadania.
Przykady zada wymagajcych odwoania do caoci lektury obowizkowej:
zadanie 1.10. Czy szlachetne intencje mog usprawiedliwi nieetyczne postpowanie?
Rozwa problem, odwoujc si do podanego fragmentu Dziadw czci III Adama
Mickiewicza, caego utworu oraz innego tekstu kultury
zadanie 1.2. Jak w tekstach kultury moe by uwzniolona zwyczajno? Omw
zagadnienie, odwoujc si do przytoczonego fragmentu i do caoci Pana Tadeusza oraz
do innego tekstu kultury
Wybrane fraszki oraz Treny V, VII, VIII Jana Kochanowskiego; wybrane bajki Ignacego Krasickiego; Zemsta
Aleksandra Fredry; Dziady cz. II Adama Mickiewicza oraz wybrana powie historyczna Quo vadis lub Krzyacy
lub Potop Henryka Sienkiewicza.
3
Bogurodzica, wybrane pieni, treny inne ni w gimnazjum i psalm Jana Kochanowskiego; Dziadw cz III
i Pan Tadeusz Adama Mickiewicza; Lalka Bolesawa Prusa; Wesele Stanisawa Wyspiaskiego; wybrane
opowiadanie Brunona Schulza i wybrane fragmenty Ferdydurke Witolda Gombrowicza.
2
225
zadanie 1.13. W jaki sposb w tekstach kultury s przedstawiane miejsca szczliwe?

Omw zagadnienie, odwoujc si do zaczonego fragmentu Epilogu do Pana Tadeusza
Adama Mickiewicza, caego utworu oraz do innego tekstu kultury.
Zasada 2.
Zrnicowanie utworw literackich pod wzgldem rodzajowym, gatunkowym
i historycznym wrd tekstw wykorzystanych w zadaniach, zarwno w caoci, jak i we
fragmentach, mog pojawi si utwory epickie, liryczne lub dramatyczne, zarwno
staropolskie, dziewitnastowieczne, dwudziestowieczne, jak i te najbardziej wspczesne.
W zwizku z powysz zasad w zadaniach zamieszczonych w zbiorze znalazy si midzy
innymi nastpujce teksty:
1. dziea z epoki staropolskiej. W zbiorze umieszczono trzy przykadowe zadania z utworami
Jana Kochanowskiego, aby podkreli wag jego twrczoci dla polonistycznej edukacji
modziey (z tego wzgldu w podstawie programowej teksty literackie Kochanowskiego
znajduj si w zestawie lektur obowizkowych dwukrotnie: na etapie gimnazjalnym
i ponadgimnazjalnym) oraz jego reprezentatywno dla literatury tej epoki. Pieni i fraszki
Kochanowskiego wykorzystano w zadaniach:
1.1. Jakie recepty na szczliwe ycie mona znale w tekstach kultury? Odpowiedz,
odwoujc si do Pieni IX Jana Kochanowskiego oraz innych tekstw kultury
1.15. Jak w tekstach kultury ukazywane s wartoci utracone? Omw zagadnienie na
podstawie fraszki Na zdrowie Jana Kochanowskiego i wybranych tekstw kultury
1.7. Czy sztuka moe uczyni twrc niemiertelnym? Omw zagadnienie, odwoujc
si do przytoczonej pieni Jana Kochanowskiego i do wybranych tekstw kultury.
W zbiorze zamieszczono rwnie dwa zadania oparte na utworach Ignacego Krasickiego:
powieci Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki (zadanie 1.4.) i bajce Malarze (zadanie
1.9.).
Warto podkreli, e omwienie doczonego do polecenia utworu staropolskiego lub
utworu z epoki owiecenia jest tylko jednym z elementw wypowiedzi. Polecenie do
zadania wymaga bowiem odwoania do innych tekstw kultury, a wyboru tych tekstw
dokonuje zdajcy mog by to wic teksty literackie i dziea plastyczne z innych epok,
a take filmy, spektakle, reklamy czy na przykad gry komputerowe.
2. literatura romantyczna, stanowica wan grup utworw omawianych w szkole
ponadgimnazjalnej wrd tekstw obowizkowych znaczc cz stanowi powstae
w pierwszej poowie XIX wieku. Istotne umiejtnoci rozwijane na IV etapie ksztacenia to
rozumienie konwencji (definiowanej za podstaw programow jako stae pojawianie si
danego literackiego rozwizania w obrbie pewnego historycznie okrelonego zbioru
utworw [II 1.3]), w jakiej utrzymane s teksty z tego (i innych) okresw
historycznoliterackich oraz umieszczenie ich w szerszym kontekcie kulturowo-literackim.
W zbiorze opublikowane zostay zadania odnoszce si do dzie stale obecnych w szkole,
takich jak Pan Tadeusz i Dziadw cz III Adama Mickiewicza (zadania 1.2., 1.10. i 1.13.),
226
Moja piosnka II Cypriana Norwida (zadanie 1.12.) czy Krl olch Johanna Wolfganga
Goethego (zadanie 1.3.). W przykadowych zadaniach przywoane s take utwory autorw
mniej znanych, np. w zadaniu 1.18. jest to Czarna sukienka Konstantego Gaszyskiego,
w zadaniu 1.16. Sygna Wincentego Pola.
3. teksty literackie powstae w XX w. W zadaniu 1.11. zosta wykorzystany liryk
Dziecistwo Leopolda Staffa, w zadaniu 1.5. Do polityka Czesawa Miosza, a w zadaniu
1.14. Poeta jest twoim bratem ks. Janusza Stanisawa Pasierba. Do zadania 1.17. doczono
fragment Pamitnika z powstania warszawskiego Mirona Biaoszewskiego. Na podstawie
tych utworw zdajcy powinien podj zagadnienia, ktre nie s zwizane stricte
z twrczoci danego autora, lecz stanowi kwestie uniwersalne, takie jak znaczenie
dziecistwa (Staff), funkcja publicystyczna literatury i sztuki w ogle (Miosz), rola poezji
w yciu czowieka (Pasierb). Naley podkreli, i w realizacji zadania nie chodzi
o szczegow analiz i interpretacj danego utworu, lecz o takie jego ukierunkowane
poleceniem odczytanie, oparte na sfunkcjonalizowanych odniesieniach do treci i formy
tekstu, ktre czynioby z niego kanw do zbudowania dziesiciominutowej wypowiedzi
ustnej.
Co istotne, zestaw tekstw zaproponowany w zbiorze zada nie wyczerpuje katalogu utworw,
jakie mog pojawi si w zadaniach egzaminacyjnych. Wykorzystane w zadaniach teksty
literackie niebdce lekturami obowizkowymi zawsze maj jednak charakter autonomiczny:
s przytoczone w caoci lub we fragmencie moliwym do odczytania bez znajomoci caego
utworu (ale zgodnie z sensem caoci). Warto zwraca uwag uczniw na przypisy do tekstw
stanowice cenn wskazwk interpretacyjn, pomagajc w przyporzdkowaniu dziea do
okrelonej epoki.
Analiza polece w zadaniach literackich tematyka i forma wypowiedzi
Na podstawie przykadowych zada mona stwierdzi, e podejmowane problemy maj
charakter uniwersalny i dotycz zagadnie z rnych obszarw wiedzy, np.: z etyki Czy
szlachetne intencje mog usprawiedliwi nieetyczne postpowanie? (zadanie 1.10.), Jakie
postawy ludzie mog przyjmowa wobec wojny? (zadanie 1.17.), Jakie recepty na szczliwe
ycie mona znale w tekstach kultury? (zadanie 1.1.), Jak wydarzenia zwizane z utrat
niepodlegoci mog wpywa na postawy poszczeglnych ludzi? (zadanie 1.18.); aksjologii
Jak w tekstach kultury ukazywane s wartoci utracone? (zadanie 1.15.), Czy sztuka moe
uczyni twrc niemiertelnym? (zadanie 1.7.); estetyki Co jest powinnoci artysty?
(zadanie 1.6.), Czy dziea artystyczne powinny peni funkcj perswazyjn? (zadanie 1.5.),
Czy sztuka powinna naladowa, czy te kreowa rzeczywisto? (zadanie 1.9.).
Zadania mog te odnosi si do problematyki spoeczno-kulturowej, zazwyczaj mocno
zakorzenionej w warstwie tematycznej utworw omawianych w szkole, np.: W jaki sposb
w tekstach kultury przedstawiane bywa dziecistwo? (zadanie 1.11.), Czemu su
ukazywane w kulturze obrazy idealnego wiata? (zadanie 1.4.), Rne obrazy ojczyzny
227
w kulturze (zadanie 1.12.), Jakie modele patriotyzmu mona odnale w kulturze polskiej?
(zadanie 1.16.), Krytyka wad Polakw jako temat tekstw kultury (zadanie 1.8.).
W zbiorze obecne s rwnie zagadnienia, ktre na poziomie tematu wprost odnosz si do
problematyki literaturoznawczej i kulturoznawczej, np.: Jak opisy przyrody w tekstach
kultury mog odzwierciedla przeycia wewntrzne bohaterw? (zadanie 1.3.), Jak
w tekstach kultury moe by uwzniolona zwyczajno? (zadanie 1.2.), Jak rol w yciu
czowieka moe peni poezja? (zadanie 1.14.), W jaki sposb w tekstach kultury s
przedstawiane miejsca szczliwe? (zadanie 1.13.).
W kadym przypadku wypowied ucznia powinna opiera si na wiedzy polonistycznej
(literaturoznawczej lub jzykoznawczej), a poprawno rzeczowa i terminologiczna podlega
bdzie ocenie.
Organizacja retoryczna wypowiedzi maturalnej oceniana jest podczas egzaminu. Wypowied
ta powinna by zrealizowana w formie, na ktr wskazuje uyty w poleceniu czasownik
operacyjny. W opublikowanych w zbiorze zadaniach literackich s to czasowniki: omw
[zagadnienie] (zadania: 1.2., 1.7., 1.8., 1.11., 1.12., 1.13., 1.14., 1.15., 1.18.), rozwa [problem]
(zadania: 1.5., 1.9., 1.10.) oraz odpowiedz (zadania: 1.1., 1.3., 1.4., 1.6., 1.16., 1.17.).
Odejcie od zasady trjdzielnej organizacji wypowiedzi nie jest bdem, jeli jako cao jest
ona funkcjonalnie zorganizowana. Nie jest take konieczne zachowywanie staej (np.
chronologicznej) kolejnoci odwoywania si do rnych tekstw kultury. Odniesienia do
podanego fragmentu utworu mog przeplata si z nawizaniem do innych tekstw kultury.
Porzdek wypowiedzi przyjty przez ucznia powinien by podporzdkowany treci wywodu,
logiczny i klarowny.
Sposoby pracy na lekcji umoliwiajce przygotowanie uczniw do wykonania zada literackich
Przygotowanie uczniw do opracowania i wygoszenia wypowiedzi retorycznej podczas
egzaminu ustnego z jzyka polskiego obliguje nauczycieli do tego, by w toku nauki stwarzali
jak najwicej okazji dydaktycznych do artykuowania przez swoich wychowankw tekstw
wielozdaniowych. Powinni te w wikszym stopniu ni do tej pory uwraliwia maturzystw
na kultur prowadzenia rozmowy (mow ciaa, uwane suchanie swojego rozmwcy). Nie
chodzi tu jednak o to, by ucze na lekcji jzyka polskiego pod tablic przez dziesi minut
mwi na zadany temat, lecz o to, by wiczy si w tworzeniu czstkowych elementw
wypowiedzi, takich jak: jedno- lub dwuzdaniowe postawienie tezy, wskazanie dwch lub trzech
argumentw popierajcych dane stanowisko, a take ustne podsumowanie wasnej lub cudzej
wypowiedzi w formie wyprowadzonych z niej wnioskw.
Dlatego w zakresie stosowanej na lekcjach jzyka polskiego metodyki nauczania warto odej
od metod podawczych, zwaszcza wykadu zabierajcego uczniom i nauczycielowi czas, ktry
mona przeznaczy na wiczenie konkretnych umiejtnoci. Zamiast wykada, lepiej
wskazywa uczniom rda wiedzy, w ktrych mog odnale potrzebne im do zrozumienia
228
danego zagadnienia literaturoznawczego informacje. Dobrze by byo, i ze wzgldu na now

formu egzaminu ustnego, i z uwagi na zmian w sposobie rozumienia interpretacji utworu
poetyckiego na egzaminie pisemnym (temat drugi), jak najczciej stawia ucznia wzgldem
tekstu kultury w sytuacji problemowej wymagajcej od niego samodzielnego rozwizania danej
kwestii i przyjcia postawy badawczej.
Na co jednak naley szczeglnie zwrci uwag w toku lekcji jzyka polskiego, by dobrze
przygotowa uczniw do rozwizywania zada literackich?
Po pierwsze, trzeba pamita o koniecznoci czytania niezaporedniczonego, a wic
o rzeczywistej lekturze utworw literackich, a nie ich opracowa, ktrych tak wiele na rynku
wydawniczym i w Internecie. W obecnie przyjtej formule egzaminacyjnej od razu bdzie
bowiem wida, czy zdajcy naprawd ma za sob dowiadczenie bezporedniego spotkania
z danym tekstem (zdecydowana wikszo stawianych problemw wychodzi poza tradycyjny
schemat polonistycznego odczytania tekstu od lat obowizujcego na lekcjach jzyka
polskiego). Dlatego w szkole lepiej czyta z uczniami mniej, ale realnie jeli to konieczne,
take gono, podczas lekcji (dotyczy to zwaszcza tekstw staropolskich i romantycznych,
trudnych w odbierze ze wzgldu na jzyk i symbolik przekazu).
Po drugie, podczas omawiania duszych utworw literackich naley zwraca uwag na
powtarzajce si w dzieach motywy kulturowe, ktre pozwalaj na gromadzenie
odpowiedniego materiau rzeczowego do wypowiedzi, tak jak ma to miejsce w prezentowanym
zbiorze zada, np.: oblicza spoeczestwa (Krytyka wad Polakw jako temat tekstw kultury
zadanie 1.8.), sposoby uzewntrzniania mioci do ojczyzny (Jakie modele patriotyzmu
mona odnale w kulturze polskiej? zadanie 1.16.), etapy ludzkiego ycia (W jaki sposb
w tekstach kultury przedstawiane bywa dziecistwo? zadanie 1.11.). Warto take budowa
wsplnie z uczniami bazy sw-kluczy pochodzcych z rnych tekstw kultury i w ten sposb
porwnywa rne sposoby zastosowania przez twrcw tych samych motyww kulturowych
w poszczeglnych realizacjach artystycznych (nie tylko literackich, lecz take plastycznych,
multimedialnych i innych).
Po trzecie, warto prowadzi takie zajcia, ktre dayby asumpt do nieustannego wypowiadania
si uczniw w formie argumentacyjnej. Dosy naturaln kanw stwarza tu dyskusja lub debata
na takie tematy, jak na przykad zaprezentowane w zadaniach 1.10. Czy szlachetne intencje
mog usprawiedliwi nieetyczne postpowanie? i 1.17. Jakie postawy ludzie mog
przyjmowa wobec wojny?. Jedn z metod pracy na takich lekcjach, zazwyczaj dobrze
odbieran przez uczniw, jest sd literacki. Daje on okazj do tego, by przyszli maturzyci
oceniali bohaterw konkretnych dzie w kontekcie ich czynw, dokonujc w ten sposb
wszechstronnego wgldu w postpowanie postaci. Ta strategia dydaktyczna stanowi te zwrot
ku odczytaniu z tekstw ich etycznych i aksjologicznych aspektw (wychodzi naprzeciw
zarwno wspczesnym tendencjom w metodologii bada literackich, jak i sposobom
rozwizywania zada, ktre mog by obecne na egzaminie). Wszelkie metody oparte na
dyskusji ksztatuj te umiejtno samodzielnego (czsto niekonwencjonalnego) mylenia,
a take werbalizowania wasnego stanowiska w duszej ni jednoczy dwuzdaniowej formule
229
wypowiedzi. Przy tej okazji ucze zdobywa umiejtno wiadomego gromadzenia

argumentw, ich ilustrowania, wnioskowania. Wyrabia w sobie take wraliwo na problemy
moralne, postaw empatii, a take poczucie odpowiedzialnoci za swoje opinie.
Bardzo wane jest przy tym, by stawiane przed uczniami problemy byy autentyczne, ciekawe,
bliskie ich egzystencji, skaniajce do rnorakich przemyle. Nie warto wic dyskutowa na
temat tego, czy Wokulski by bardziej romantykiem czy pozytywist, lub te czy Pan Tadeusz
to utwr bardziej epicki czy liryczny. Te kwestie mog rzecz jasna by frapujce, lecz jedynie
dla wskiego grona adresatw. Uaktualniona problematyka omawianych tekstw (czsto
czasowo oddalonych od wspczesnoci), poprzez egzystencjalne zblienie do codziennej
rzeczywistoci ucznia, pozwala wyj poza historycznoliteracki schemat omawiania dzie
literackich, a take poza konwencj dydaktyczn, wedug ktrej czytane w szkole utwory
literackie su jedynie egzemplifikacji zaoe danej epoki.
Po czwarte, w podstawie programowej bardzo szczegowo podane s kategorie
literaturoznawcze, ktrymi ucze powinien operowa na lekcjach jzyka polskiego i na
egzaminie. Nie jest ich duo, a to wanie one w wielu zadaniach stanowi trzon problemowy
w poleceniu, a pniej rozumienie ich jest konieczne w poprowadzeniu uczniowskiej
wypowiedzi. Dlatego naley w kontekcie omawiania rnych utworw literackich zwraca
uwag na takie kategorie, jak m.in.: rodki artystyczne i stylistyczne szczeglnie w ich
aspekcie funkcjonalnym (gimnazjum II 2.4, szkoa ponadgimnazjalna II 2.1), elementy
konstrukcyjne utworu (gimnazjum II 2.5), problematyka (II 1.2), bohater i wiat przedstawiony
(II 2. 4), kontekst (II 3.2), motyw (II 3.3) warto, wartociowanie i konflikt wartoci (II 4.1
4.3). Koncentrowanie si na tych wanie elementach literaturoznawczych widoczne jest
szczeglnie w zadaniach: 1.3. (Jak opisy przyrody w tekstach kultury mog odzwierciedla
przeycia wewntrzne bohaterw? kreacja bohatera), 1.4. (Czemu su ukazywane
w kulturze obrazy idealnego wiata? wiat przedstawiony ), 1.2. (Jak w tekstach kultury
moe by uwzniolona zwyczajno? wiat przedstawiony), 1.18. (Jak wydarzenia
zwizane z utrat niepodlegoci mog wpywa na postawy poszczeglnych ludzi? wiat
przedstawiony i bohater), 1.9. (Czy sztuka powinna naladowa, czy te kreowa
rzeczywisto? wiat przedstawiony), 1.15. (Jak w tekstach kultury ukazywane s wartoci
utracone? warto, wartociowanie i konflikt wartoci). Warto ukierunkowa codzienne
dziaania uczniw na rozpoznawanie w utworach tych kategorii, wiczy ich funkcjonalne
uycie w wypowiedzi, porwnywa sposoby ich obecnoci w utworach literackich rnych
epok kulturowych.
Wykonanie niektrych zada wymaga wyodrbnienia wanych elementw tematycznych
w utworze literackim i okrelenia ich znaczenia dla kreacji artystycznej, a take odniesienia do
innych tekstw kultury (nie tylko stricte literackich), np.: Co jest powinnoci artysty?
(zadanie 1.6.), Jakie recepty na szczliwe ycie mona znale w tekstach kultury? (zadanie
1.1.), Jak rol w yciu czowieka moe peni poezja? (zadanie 1.14.), Rne obrazy
ojczyzny w kulturze (zadanie 1.12.), W jaki sposb w tekstach kultury s przedstawiane
miejsca szczliwe? (zadanie 1.13.). W tym kontekcie wane wydaje si ksztatowanie
u uczniw osobistej relacji do kultury. Suy temu na przykad wiczenie polegajce na
230
zadawaniu pyta do wskazanych przez nauczyciela fragmentw tekstu (mog by to zarwno

pytania oglne, ktrych stawianie uczy syntetycznego rozpoznawania zapisanej w dziele
problematyki, ale take szczegowe, dziki ktrym ucze zaczyna w tekcie dostrzega rzeczy
nowe, ktre pocztkowo mog by dla niego niezrozumiae). Jest to nic innego jak
wprowadzanie ucznia w rol badacza, dziki czemu bdzie on w sposb naturalny zobligowany
do nieustannego mylenia (stawiania hipotez, zbierania argumentw, wnioskowania),
a w efekcie do konstruowania wypowiedzi o charakterze argumentacyjnym. Dziaania takie
wymagaj odwoywania si do materiaw rdowych, a wic wasnych dowiadcze
czytelniczych, znanych mu innych tekstw kultury (filmw, spektakli teatralnych).
Najbardziej odpowiednia z punktu widzenia przygotowania do obu czci egzaminu byaby
koncepcja nauczania kontekstowego (mwienie o literaturze w kontekcie tekstw ikonicznych
i mwienie o tekstach literackich w kontekcie szeroko rozumianej kultury). Jest to szczeglnie
wane przy interpretacji tzw. tekstw kanonicznych (ogwiazdkowanych) owietlenie ich
przez rnorodne i pod wzgldem formy, i pod wzgldem sposobu ujcia problemw teksty
kultury (przede wszystkim wspczesne), dc zawsze przy tym do syntezy, caociowego
oglnokulturowego spojrzenia na rozmaite problemy.
Po szste, wak czstk stanowi w zbiorze te zadania, ktrych realizacji mona nauczy si
jedynie w procesie generowania i rozwizywania problemw. wietn metod dydaktyczn do
wykorzystania w tym zakresie moe by np. burza mzgw czy metoda projektw
z zastosowaniem, jako punktu wyjcia, pyta zawartych w przykadowych zadaniach z tego
zbioru, np.: Czy dziea artystyczne powinny peni funkcj perswazyjn? (zadanie 1.5.), Czy
sztuka moe uczyni twrc niemiertelnym? (zadanie 1.7.). Std na lekcjach jzyka polskiego
powinno si czciej stosowa form pracy w grupach i referowanie wynikw tych dziaa na
forum klasy przez wybranych uczniw (ale zawsze innych). W wypadku zastosowania w tym
celu metody projektu trzeba pamita, e dodatkowym walorem jest jej dugoterminowy
charakter uczniowie maj wicej czasu na gromadzenie materiaw, okrelenie problemu
badawczego, refleksj na temat formy prezentacji. Mona tu take zastosowa metaplan
i drzewko decyzyjne metody dobrze ju zadomowione w repertuarze metodycznym
nauczycieli polonistw.
Po sidme, dobrze byoby, aby uczniowie mieli okazj jak najczciej mwi o wasnych
fascynacjach kulturowych (take tych z porzdku kultury popularnej). Polonista powinien
ksztatowa w ten sposb postaw otwartoci. yjemy bowiem wrd tekstw kultury tych
architektonicznych (budynkw uytecznoci publicznej, takich jak np. kocioy, ratusze,
obiekty sportowe czy zabytkowe, jak i prywatnej wille, dworki i kamienice), przyrodniczych
(ogrodw, parkw), informacyjnych (reklam, znakw) czy paraartystycznych (murali, graffiti,
instalacji). Postaw otwartoci ksztatuj te wizyty w muzeach, na koncertach, w teatrach,
w kinach (i te grupowe, i indywidualne). To wszdzie tam ucze staje si wiadomym odbiorc
kultury, a przy okazji, w sposb naturalny, absorbuje materia rzeczowy do wykorzystania na
ustnym egzaminie maturalnym z jzyka polskiego.
231
Nowa formua matury z jzyka polskiego jest zarwno dla ucznia, jak i nauczyciela
wyzwaniem. To, czy obie strony odnios na egzaminie sukces, w duej mierze zaley od tego,
czy nauczycielom uda si odej od schematw nauczania, a uczniom, czy zobacz w dobrach
kultury autentyczn warto, o ktrej warto i trzeba mwi.
Przykadowa literatura pomocnicza
1. Bernacki M., Pawlus M., Sownik gatunkw literackich, Bielsko-Biaa 2000.
2. Czytanie tekstw kultury. Metodologia, badania, metodyka, red. B. Myrdzik i I. Morawska,
Lublin 2007.
3. Dydaktyka literatury i jzyka polskiego stan bada i perspektywy badawcze, red.
A. Adamczuk-Stplewska, S. J. urek, Lublin 2012.
4. Eco U., Rorty R., Culler J., Brooke-Rose Ch., Interpretacja i nadinterpretacja, tum. T.
Biero, red. S. Collini, Krakw 2008.
5. Edukacja polonistyczna wobec trudnej wspczesnoci, red. A. Janus-Sitarz, Krakw 2010.
6. Fiske J., Zrozumie kultur popularn, tum. K. Sawicka, Krakw 2010.
7. Janus-Sitarz A., Przyjemno i odpowiedzialno w lekturze. O praktykach czytania
literatury w szkole. Konstatacje. Oceny. Propozycje, Krakw 2009.
8. Jestem, wic czytam. Midzy pragmatyzmem a wolnoci, red. G. Tomaszewska, B. KapelaBagiska, Z. Pomirska, Gdask 2012.
9. Kozioek, K., Czytanie z innym. Etyka. Lektura. Dydaktyka, Katowice 2006.
10. Kultura popularna tosamo edukacja, red. D. Hejwosz i W. Doroszewski, Krakw
2010.
11. Nowe odsony klasyki w szkole. Literatura XIX wieku, red. E. Jaskowa i K. Jdrych,
Katowice 2013.
12. Nowoczesno w polonistycznej edukacji, red. A. Pilch i M. Trysiska, Krakw 2013.
13. Polonistyka dzi ksztacenie dla jutra, red. K. Biedrzycki, W. Bobiski, A. Janus-Sitarz,
R. Przybylska i in., Krakw 2014.
14. Szkolna lektura bliej teraniejszoci, red. A. Janus-Sitarz, Krakw 2011.
15. Teorie literatury XX wieku, red. A. Burzyska i M. P. Markowski, t. 1: Podrcznik,
t. 2: Antologia, Krakw 2006.
232
Zadania z zakresu ksztacenia jzykowego

popularnonaukowych i publicystycznych
oparte
na
tekstach
literackich,
O zadaniach jzykowych na ustnym egzaminie maturalnym z jzyka polskiego od roku 2015

Wrd typw zada maturalnych, ktre pojawi si podczas egzaminu od 2015 roku, pewn
grup stanowi bd zadania odwoujce si do wiadomoci jzykowej. Wymagania z tego
zakresu edukacji polonistycznej opisane zostay w podstawie programowej w obszarze
I. Odbir wypowiedzi wykorzystanie zawartych w nich informacji oraz w obszarze III.
Tworzenie wypowiedzi.
Podczas egzaminu ustnego wiadomo jzykowa sprawdzana bdzie funkcjonalnie, a nie jako
wiedza odtwrcza typu encyklopedycznego, w powizaniu z umiejtnoci odbioru rnego
typu tekstw kultury (obszar I). Od zdajcego egzamin ustny w nowej formule oczekiwa si
bdzie umiejtnoci rozpoznawania form i rodkw jzykowych uytych w tekcie, okrelania
ich funkcji tekstowych oraz dostrzegania funkcjonalnych rnic midzy nimi, analizy zmian
dokonujcych si w jzyku i w aktach komunikacji werbalnej oraz mwienia o jzyku
i komunikacji jzykowej z wykorzystaniem poj i terminw lingwistycznych wymienionych
w podstawie programowej.
Podobnie jak w przypadku zada literackich i ikonicznych, tak i zadania jzykowe wymaga
bd wygoszenia wypowiedzi monologowej na temat wskazany w poleceniu z odniesieniem
do zamieszczonego w zadaniu tekstu oraz innych, wybranych przez zdajcego tekstw kultury
lub, co rni te zadania od pozostaych, innego tekstu kultury i wasnych dowiadcze
komunikacyjnych zdajcego. W zadaniach jzykowych tekst kultury rozumiany jest nie tylko
jako jednostkowy tekst (majcy swj tytu i autora), ale take jako pewien typ/gatunek tekstu
(np. instrukcja, zapowied wydawnicza, sms, zwiastun filmowy itp. jako przykady gatunkw
tekstu, w ktrych ujawnia si tendencja do skrtu zob. zadanie 2.12.). Zdajcy nie musi zatem
odwoywa si do konkretnego tekstu, moe omawia pewne cechy waciwe dla przywoanego
typu tekstw. Z kolei wasne dowiadczenia komunikacyjne to wnioski z obserwacji zjawisk
jzykowych i przebiegu procesw komunikacyjnych w rnego typu aktach komunikacji
spoecznej dokonujcych si w sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych. Od zdajcego oczekuje
si zatem refleksyjnej postawy wobec jzyka jako narzdzia komunikacji.
Zadania jzykowe zbudowane s podobnie jak pozostae typy zada maturalnych skadaj si
z dwuczonowego polecenia zawierajcego: (1) wypowiedzenie okrelajce temat wypowiedzi
egzaminacyjnej (w formie pytania lub oznajmienia) oraz (2) wypowiedzenie z czasownikiem
operacyjnym wskazujcym na oczekiwana form wypowiedzi retorycznej i precyzujce zakres
realizacji polecenia, tzn. informujce, do jakich kontekstw zdajcy powinien si odwoa.
Trzeci element zadania stanowi doczony do polecenia tekst, powizany z tematem
wypowiedzi.
233
Zasada doboru tekstw do zada jzykowych

W prezentowanym zbiorze znajduj si zadania, dla ktrych punktem wyjcia do analizy
zjawisk jzykowych i komunikacyjnych s zarwno teksty literackie (prozatorskie i liryczne),
jak i teksty popularnonaukowe o jzyku. Teksty te dobrane zostay wedug kilku zasad.
Teksty literackie stanowi maj przede wszystkim przedmiot sfunkcjonalizowanej analizy
uytych w nich rodkw jzykowych moe to by analiza ukierunkowana na okrelon
funkcj (w zadaniu 2.1. w wierszu Juliana Tuwima naley wskaza rodki jzykowe, za pomoc
ktrych w tym tekcie wyraone zostay uczucia, a w zadaniu 2.15. omwi rodki jzykowe
suce oddaniu grozy wojny we fragmencie Pamitnika z powstania warszawskiego Mirona
Biaoszewskiego). Przedmiotem analizy moe te by zastosowana w utworze literackim
stylizacja, co wymaga rozpoznania rodzaju stylizacji, wskazania rodkw jzykowych
sucych tej stylizacji oraz okrelenia jej funkcji w omawianym fragmencie (zadanie 2.11. do
Wojny polsko-ruskiej pod flag biao-czerwon Doroty Masowskiej). Zadania tego typu
wymagaj nie tylko analizy na poziomie jzyka, ale take interpretacji tekstu literackiego
(sposb jzykowego uksztatowania tekstu implikuje okrelone sensy naddane analiza jzyka
bez dotarcia do tych sensw jest dysfunkcyjna), tym samym integruj ksztacenie jzykowe
i literackie.
Niektre z zada jzykowych, do ktrych doczony zosta tekst literacki, stanowi inspiracj
do mwienia o zjawiskach i procesach jzykowo-komunikacyjnych. Dotycz one m.in.
rozpoznania w tekstach literackich z epok wczeniejszych ni wiek XX archaicznych form
jzykowych obrazujcych zmiany dokonujce si w systemie jzykowym na przestrzeni
wiekw (zadanie 2.17. do fragmentu Pana Tadeusza Adama Mickiewicza). Mog te wymaga
ustosunkowania si do wygoszonej w tekcie przez narratora lub bohatera opinii o pewnych
zjawiskach w komunikacji spoecznej (zadanie 2.8. dotyczce zmian w kontaktach
midzyludzkich, bdcych efektem rozpowszechnienia si elektronicznych form komunikacji
w odniesieniu do fragmentu powieci Wiesawa Myliwskiego Ostatnie rozdanie).
W wikszoci zada jzykowych tekstem, ktry ma inspirowa zdajcego do skonstruowania
wypowiedzi na zadany temat, jest tekst popularnonaukowy o jzyku/komunikacji jzykowej.
W tej grupie mona wyrni trzy typy tekstw: (1) fragmenty ksiek/artykuw
podejmujcych problemy natury jzykowej lub komunikacyjnej, ktrych autorami s
jzykoznawcy (take badacze z innych dziedzin nauki), ale ktrych czytelnikami ze wzgldu
na przystpny jzyk, jakim zostay te teksty napisane, moe by szerokie grono odbiorcw,
a nie wycznie profesjonalici (zadania: 2.2., 2.3., 2.4., 2.9., 2.10., 2.14., 2.16.); (2) wywiady
prasowe z jzykoznawcami (zadanie 2.7. i 2.13.) oraz (3) popularnonaukowe artykuy prasowe
napisane przez dziennikarzy lub naukowcw (zadania: 2.5., 2.6., 2.12.). Kade z zada tego
typu wymaga odniesienia si do problemu/zagadnienia stanowicego przedmiot rozwaa
w doczonym tekcie o jzyku przed zdajcym moe by postawione zadanie dokonania
oceny (z uzasadnieniem) trafnoci pogldu wyraonego przez autora tekstu (zadania 2.2. i 2.4.),
sformuowanie i uzasadnienie wasnego zdania w sprawie bdcej przedmiotem tekstu
(zadania: 2.6., 2.7., 2.9.), rozwizania problemu sformuowanego w tekcie (zadania 2.13.
234
i 2.14.) lub szerszego omwienia zagadnienia, o ktrym jest mowa w tekcie (zadania 2.3., 2.5.,
2.10., 2.12., 2.16.).
Analiza polece w zadaniach jzykowych tematyka i forma wypowiedzi
Zadania jzykowe wymagaj od zdajcego odwoania si do zjawisk i kategorii jzykowokomunikacyjnych, ktre wymienione zostay w podstawie programowej tematyk ustnej
wypowiedzi maturalnej okrela pierwsza cz polecenia. Silny akcent pooono na
wspczesn polszczyzn i dynamicznie dokonujce si zmiany w aktualnej sytuacji jzykowokomunikacyjnej oraz na dostrzeganie w jzyku zjawiska kulturowego i funkcjonalnego
tworzywa rnego typu tekstw, a take na umiejtno rozpoznawania w tekcie rnego
rodzaju rodkw jzykowych i okrelania ich funkcji. Wrd szczegowych zagadnie, do
ktrych odnosz si prezentowane w zbiorze zadania, znalazy si: wyjtkowo mowy ludzkiej
na tle innych systemw komunikacji (zadanie 2.5.), wspczesne konteksty kulturowe przemian
jzyka i komunikacji (zadanie 2.3.), tendencje obserwowane w polszczynie XXI wieku,
wpywajce na jej przeobraenia (wtrna oralno zadanie 2.6., zapoyczenia zadanie 2.9.,
skracanie komunikatw zadanie 2.12., osabienie wraliwoci na poprawno jzykow
zadanie 2.13.), zmiany systemu jzyka na przestrzeni wiekw (zadanie 2.17.), odmiany
wspczesnego jzyka polskiego (przyczyny zrnicowania polszczyzny zadanie 2.14., jzyk
modziey zadanie 2.7., jzyk w Internecie zadanie 2.8.), funkcje tekstu (ekspresywna
zadanie 2.1. i 2.4., perswazyjna zadanie 2.16.), stylizacja jzykowa i jej funkcje
(rodowiskowa zadanie 2.11., kolokwializacja zadanie 2.15.) oraz etyka mowa (zadanie
2.10.). Jedno zadanie porusza problem funkcji w tekstach rodkw niejzykowych (milczenia
zadanie 2.2.).
Sposoby pracy na lekcji umoliwiajce przygotowanie uczniw do wykonania zada jzykowych
W edukacji polonistycznej jzyk naley traktowa nie tylko jako przedmiot poznania, ale take
jako narzdzie poznawania wiata i porozumiewania si oraz tworzywo tekstw kultury. Std
te ksztacenie jzykowe na lekcjach jzyka polskiego powinno z jednej strony odsoni
uczniom zjawiska i procesy jzykowe, z ktrymi stykaj si oni bezporednio lub porednio na
co dzie, w rnych sytuacjach komunikacyjnych, oraz dostarcza narzdzi umoliwiajcych
ich poznanie i ocen, z drugiej prowokowa do refleksji nad wpywem jzyka na tosamo
czowieka, kultur oraz komunikacj midzyludzk. Aby osign tak sformuowane cele,
konieczne jest rozwijanie i pogbianie wiadomoci jzykowej uczniw, zarwno w aspekcie
poznawczym, jak i sprawnociowym (instrumentalnym), oraz ksztacenie wraliwoci
jzykowej, zdolnoci obserwacji aktw komunikacji werbalnej, ich analitycznego
i krytycznego ogldu. Dla ucznia szkoy ponadgimnazjalnej jzyk w rnego typu tekstach
(w tym literackich) nie moe by przezroczysty, niewidoczny, nieistotny.
Przygotowanie ucznia do wygoszenia wypowiedzi maturalnej na tematy jzykowe naley
widzie dwuaspektowo. Po pierwsze, konieczne jest budowanie tzw. zaplecza merytorycznego
aby mwi o czym, trzeba dysponowa pewnym zasobem wiedzy, zna pojcia i sowa
opisujce rzeczywisto jzykowo-komunikacyjn. To, co nieodkryte, nie moe by
235
przedmiotem rozwaa; jzyk i akt komunikacji jzykowej musz znale swoje miejsce
w horyzoncie poznawczym ucznia szkoy ponadgimnazjalnej. W wyniku dziaa
podejmowanych przez nauczyciela ucze powinien funkcjonalnie posugiwa si elementami
wiedzy o strukturze jzyka, semantyce i pragmatyce jzykowej. Po drugie, konieczne staje si
wiczenie kompetencji retorycznych niezbdnych by konstruowa dusze wypowiedzi
o jzyku i rozmawia na tematy jzykowe. Nie oznacza to koniecznoci wprowadzenia do
procesu edukacyjnego licznych lekcji powiconych wycznie problemom jzykowym, cho
taka potrzeba moe zaistnie w przypadku zoonych zagadnie, z ktrymi uczniowie do tej
pory si nie zetknli. Nowoczesne ksztacenie jzykowe powinno opiera si na trzech
zasadach: funkcjonalnoci, tekstocentryzmu i integracji.
Funkcjonalna koncepcja uczenia o jzyku zakada poznawanie jzyka w uyciu, a nie jako
abstrakcyjnej struktury, systemu znakw poza aktem komunikacji i poza funkcjami, ktre
realizuje w systemie gramatycznym i w tekcie. Z funkcjonalnoci czy si tekstocentryzm
przedmiotem poznania nie powinny by jednostki i struktury jzykowe oderwane od
kontekstu komunikacyjnego, ale cae teksty, w ktrych rodki jzykowe peni okrelone
funkcje. To z kolei oznacza, e wrd tekstw wykorzystywanych w procesie edukacji
jzykowej powinny si znale najrniejsze teksty kultury operujce tworzywem jzykowym,
w tym take teksty literackie. W ten sposb rozwijanie wiadomoci jzykowej moe
przebiega w integracji z ksztaceniem kulturowo-literackim.
W szkole ponadgimnazjalnej nabywanie wiedzy o jzyku, do ktrej ucze bdzie mg odwoa
si podczas ustnego egzaminu maturalnego, moe odbywa si na wiele sposobw. Szczeglnie
efektywne dydaktycznie wydaj si by takie formy uczenia, ktre jednoczenie umoliwiaj
rozwijanie kompetencji retorycznych, gdy wymagaj od ucznia mwienia o jzyku
i komunikacji werbalnej. To m.in. sfunkcjonalizowana obserwacja, opis i analiza warstwy
jzykowej w rnego typu tekstach kultury, z wykorzystaniem stosownego aparatu
pojciowego i specjalistycznej terminologii. Zadaniem nauczyciela jest tworzenie sytuacji
analitycznych oraz inicjowanie rozmowy z uczniami o jzyku w tekcie o uytych rodkach
jzykowych i o ich funkcjach, take o znaczeniach, ktre wnosz do tekstu. Naley wybiera
teksty wyrazicie nacechowane jzykowo np. zamiast podawczego opisywania odmian
wspczesnej polszczyzny przyglda si jzykowi w konkretnych tekstach, okrela jego
specyfik, porwnywa ze sob. W ten sposb pojawia si bd okazje do przywoania
kategorii gramatycznych poznanych na niszych etapach edukacji, operowania nimi,
uczynienia z nich narzdzi opisu i analizy, a nie odtwarzania biernej wiedzy (do
zapomnienia). Przedmiotem sfunkcjonalizowanej analizy mog by take teksty literackie,
w ktrych uksztatowanie jzykowe stanowi jedn z dominant kreujcych sens naddany
tekstowi (jak w przypadku zada: 2.1., 2.11. i 2.15.).
W szkole ponadgimnazjalnej rdem wiedzy o jzyku powinny sta si nie tylko podrczniki
szkolne, ale take teksty popularnonaukowe poruszajce tematy jzykowe. Warto ledzi na
bieco rnego rodzaju pras (take internetow), w ktrej czsto pojawiaj si interesujce
artykuy czy te wywiady dotyczce aktualnych zjawisk i procesw zachodzcych
w polszczynie. Ciekawych tekstw tego typu mog szuka sami uczniowie i prezentowa je
236
na forum klasy. Mona czyta wybrany tekst na lekcji w klasie, a nastpnie podj dyskusj
z tezami tekstu (na wzr np. zadania 2.4. czy 2.6.).
Przygotowujc uczniw do wykonania zada jzykowych na ustnym egzaminie maturalnym,
warto siga po mae projekty badawcze. Polegaj one na samodzielnym zebraniu przez
uczniw materiau jzykowego obrazujcego pewne zjawisko, opracowaniu go
i przedstawieniu wynikw w formie prezentacji. Uczniowie mog pracowa indywidualnie lub
w zespoach.
Zaproponowane sposoby organizacji procesu ksztacenia jzykowego na etapie szkoy
ponadgimnazjalnej maj t zalet, e stawiaj ucznia w roli aktywnego podmiotu poznajcego
i mwicego, a nie biernego i milczcego odbiorcy wiedzy o jzyku przekazanej mu przez
nauczyciela. Poza tym umoliwiaj jednoczenie przygotowanie merytoryczne oraz rozwijanie
i doskonalenie kompetencji retorycznych.
1. Bartmiski J. (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2 Wspczesny jzyk polski,
Wrocaw 1993.
2. Dubisz S. (red.), Nauka o jzyku dla polonistw. Wybr zagadnie, Warszawa 1994.
3. Kowalik J., Nauka o jzyku polskim dla licealistw, Warszawa 1992.
4. Kowalikowa J., ydek-Bednarczuk U., Wspczesna polszczyzna, Krakw 1996.
5. Malinowska E., Noco J., ydek-Bednarczuk U. (red.), Style wspczesnej polszczyzny.
Przewodnik po stylistyce polskiej, Krakw 2013.
6. Markowski A. (red.), Praktyczny sownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla modziey,
Warszawa 1996.
7. Mikoajczuk A., Puzynina J. (red.), Wiedza o jzyku w zreformowanej szkole, Warszawa
2004.
8. Nagajowa M., Sztuka dobrego pisania i mwienia. Poradnik jzykowy dla modziey,
Warszawa 2003.
9. Zgkowie Halina i Tadeusz, Mwi, wic jestem, Krakw 2001.
237
Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych4

O zadaniach ikonicznych na ustnym egzaminie maturalnym z jzyka polskiego od roku 2015
Pytaniem, ktre naley sobie postawi na samym pocztku, jest: czym jest znak (tu znak
ikoniczny). Przyjmujc za podstawow regu zasad semiotyczn w interpretacji tekstu,
mwimy o tym, e kade odczytanie jest ponownym zakodowaniem tekstu, kademu
odczytaniu towarzyszy mog inne emocje i inne dowiadczenia, ale rzeczywisto
niezmiennie pozostaje znakowa. I to znakowa w tym najbardziej klasycznym rozumieniu
znaku, tzn. tego czego, co stoi zamiast czego (signum est aliquid quod stat pro aliquo). Od tej
wielowymiarowoci naley zacz nauk czytania rzeczywistoci. Bo temu wanie maj
suy zadania, ktrych przedmiotem jest tekst ikoniczny.
Idmy w tych pytaniach dalej: czym jest ikoniczno? Ucze zazwyczaj dobrze kojarzy j jako
graficzne przedstawienie jakich mniej lub bardziej zoonych treci. Czasy s takie, e bardziej
kojarzy si j z ikon (ikonk) na ekranie komputera ni ze witym obrazem malowanym
w tradycji wschodniej, ale... to bardzo dobrze. Kliknicie w ikon na ekranie otwiera bowiem
jak aplikacj, program, umoliwia jakie dziaanie podobnie odczytanie i zrozumienie
tekstu ikonicznego moe uruchomi w uczniu nie tylko pokady jego wiedzy, ale take
intuicyjnych skojarze, asocjacji, prowadzi do generowania niejednokrotnie bardzo miaych
zwizkw kontekstowych. Pomoe mu dziaa nie tylko na polu wiedzy, ale take emocji,
intuicji, a nawet nieuwiadomionych odruchw lekturowych. Ikoniczno jest zatem rozumiana
jako obrazowo, przestrzenno, materializacja idei, myli i wyobrae.
Znak ikoniczny to znak, ktry zastpuje desygnat na podstawie podobiestwa, ale take na
zasadzie symbolicznego ewokowania znacze. Nie jest on znakiem konwencjonalnym, bo nie
jest oparty na jakiejkolwiek umowie spoecznej. Istota jego tkwi w tym, e przedstawia co
z pewn naocznoci, na zasadzie podobiestwa do przedmiotw transcendentnych pod
wzgldem wygldu lub struktury5. To bardzo wana cecha tekstw ikonicznych, gdy s one
najbardziej otwarte na interpretacj, ktrej podstaw jest gra skojarze, zasada asocjacji.
Mamy do czynienia z pewnym stanem, ktry mona uj w twierdzenie, e nasz wiat skada
si albo z indeksw, czyli znakw konwencjonalnych, albo symboli, w ktrych znaki
przestaj symbolizowa zjawiska jednostkowe i staj si wieloznaczne, dotyczce kategorii
egzystencji i transcendencji, albo z ikonw, czyli obrazw6.
Maturzysta ma si wykaza znajomoci kulturowych konwencji, w ktre wpisujc owe znaki,
uzyska ich unikalne, jednostkowe znaczenie. Jako kontekst kulturowy wprowadzone zostaj
teksty literackie, bowiem cay czas w pamici twrcw egzaminu tkwi fakt, e jest to egzamin
Zachcamy do zapoznania si z materiaem dotyczcym zada ikonicznych opracowanym przez prof. A. Pilch.
Publikacja jest dostpna na stronie internetowej CKE (www.cke.edu.pl) w zakadce powiconej egzaminowi
maturalnemu od 2015 roku.
5
Antoni B. Stpie, Wstp do filozofii, wyd. 5, Lublin 2007, s. 167.
6
Zob. Charles Sanders Peirce, Wybr pism semiotycznych, H. Buczyska-Garewicz, A. J. Nowak (red.),
Biblioteka Myli Semiotycznej, J. Pelc (red.), t. 38., rozdz. III, Klasyfikacje znakw, Warszawa 1997,
s. 130190.
4
238
z jzyka polskiego, a nie z historii sztuki. Zdajcy oczywicie powinien dostrzec znaczce
elementy kompozycji i dokona ich interpretacji oraz uwzgldni specyfik dziedziny
wypowiedzi artystycznej, ale to nie jest clou tego egzaminu.
Std generalny postulat odejcia od analizy formalnej dziea sztuki, niekoniecznoci (nawet
zbdnoci) posugiwania si fachow terminologi wiedzy o sztuce oprcz takich poj, ktre
nale do wyposaenia wyksztacenia oglnego (jak np. kolor, kontrast, perspektywa,
kompozycja). Tekst ikoniczny ma otworzy pole dla skojarze, ktre wypeniajc si
treciami stworz interpretacj dziea. Zadania egzaminacyjne nie bd wymaga analizy
formalnej dziea sztuki, znajomoci biografii artystw lub wszystkich intertekstualnych
nawiza. Najwaniejsza jest bowiem otwarto na znak, budzca kontekstowe skojarzenia.
W realizacjach prezentowanych zada zostay podane przykady takiego dziaania.
Przystpujcy do egzaminu najpierw dokonuje ogldu dziea sztuki, wskazuje na
najwaniejsze, jego zdaniem, elementy, a nastpnie dostrzega konteksty i asocjacje, w jakie to
dzieo wchodzi z innymi tekstami. Zdajcy egzamin ma dostrzec cechy stylu, umie ulokowa
dzieo w czasie, dokona prostego opisu i wskaza kluczowe motywy rzecz jasna wszystko
funkcjonalnie.
Anna lsarz proponuje, aby za gwne elementy przekazu wizualnego uzna: ksztat, lini,
kolor, wiato, przestrze, kompozycj, ruch oraz materia7. Czy to poprawny zestaw? Z ca
pewnoci tak, cho w komplecie wydaje si zbyt obszerny i mocno wkraczajcy w obszar
formalnej analizy dziea sztuki, ktra powtarzam nie jest przedmiotem zainteresowania
nauczyciela jzyka polskiego. Zalecany jest rozsdek, bowiem moe pojawi si sytuacja, gdy
egzaminowany nie bdzie umia czego nazwa precyzyjnym terminem, ale bdzie umia o tym
opowiedzie, dokona eksplikacji problemu. Czy mu na to nie pozwoli? Ale jak najbardziej!
Nie rzecz w tym bowiem, czy potrafi on odrni akwafort od akwatinty i bez zajknicia
mwi o impastach i laserunkach, ale raczej czy potrafi uruchomi swoj wraliwo, czy jest
na tyle zakorzeniony w kulturze, e potrafi systematyzowa i strukturyzowa fakty. W kocu
czy potrafi przeprowadzi bardzo prost, cho de facto fundamentaln operacj mylow
ujt w schemat, gdzie przechodzi si od denotacji przez konotacj po wnioskowanie8. Krtko
mwic, chodzi o to, czy potrafi przej od znacze dosownych, jakie maj elementy obrazu,
poprzez skojarzenia osadzone w kontekcie kultury (take wasne dowiadczenia kulturowe),
a do wnioskw, w ktrych tekst ikoniczny pokazuje si w zobiektywizowanym, naukowym
dyskursie historycznokulturowym. Dochodzimy tu do semiotycznego nastawienia
lekturowego, zgodnego z twierdzeniem Umberto Eco, e znaki ikoniczne bdziemy
rozpoznawali nie poprzez ich podobiestwo do desygnatw, ale dziki kontekstowi,
znajomoci konwencji, odczytaniu kodu, w jakich zostay zapisane9.
I o ten kontekst wanie nam chodzi. O to, eby przystpujcy do egzaminu wykaza si
umiejtnoci wpisania tekstu ikonicznego w kontekst, eby potrafi uruchomi jego
dodatkowe znaczenia, eby tekst ikoniczny sta si katalizatorem jego sprawnoci kojarzenia
Zob. Anna lsarz, Plakat i reklama na lekcjach jzyka polskiego w liceum i technikum, www.ore.edu.pl, s. 7.
Propozycja Anny lsarz z przywoywanego opracowania.
9
Zob. Umberto Eco, Pejza semiotyczny, prze. A. Weinsberg, Warszawa 1972, s. 163167.
7
8
239
i werbalizowania skojarze. Budzi si moe wtpliwo, czy nie dajemy tu zbyt szerokiego
pola do tworzenia wypowiedzi niezwykle luno zwizanych z tekstem ikonicznym, opartych
na absolutnie wolnych asocjacjach, na technice bliskiej strumieniu wiadomoci, na
fantazjowaniu wreszcie. Zdecydowanie nie, bowiem cel wypowiedzi jest jasno sformuowany
przez Informator o egzaminie maturalnym, prowadzc do konkluzji, e warto ma oczytanie
i orientacja w kulturze oraz zabezpiecza nas przed tym konkretne wymaganie stawiane autorowi
wypowiedzi. Zdajcy musi odpowiedzie na pytanie lub rozwin zagadnienie wskazane
w poleceniu oraz sformuowa tez interpretacyjn, aby stworzy wypowied argumentacyjn.
To ukierunkowuje mylenie wanie na poszukiwanie waciwego kontekstu, na
odkodowanie tekstu ikonicznego poprzez sprzenie go z innymi tekstami kultury (tu
z tekstami literackimi). Nie jest zatem tekst ikoniczny ani powodem do snucia bajkowych
opowieci, ani wykorzystany jedynie jako ilustracja pojedynczego tekstu kultury.
Zasada doboru tekstw do zada ikonicznych
Teksty ikoniczne doczone do zada w prezentowanym zbiorze s bardzo zrnicowane: od
klasyki polskich i wiatowych arcydzie malarstwa (zadania: 3.3., 3.4., 3.6., 3.7., 3.8., 3.10.,
3.12.), poprzez malarstwo wspczesne (zadania: 3.9., 3.11., 3.13.), grafik (zadanie 3.2.),
ilustracj (zadanie 3.5.), rysunek satyryczny (zadanie 3.15.), plakat (zadanie 3.1.) i rzeb
(zadanie 3.14.). Dobr tekstw podporzdkowany zosta ich treci motywom i problemom
zawartym w tekcie ikonicznym, ktre umoliwiaj siganie do kontekstw literackich (w tym
take lektur obowizkowych).
Zestaw tekstw ikonicznych, dla ktrych nie istnieje aden kanon ujty w podstawie
programowej, jest dowolny, wybrany pod ktem zawartego w poleceniu zagadnienia, co moe
oznacza, e cz maturzystw zobaczy dane dzieo sztuki wizualnej podczas egzaminu
maturalnego po raz pierwszy w yciu. Tak miae postawienie na kreatywno, samodzielno,
umiejtno wiadomego wykorzystania zarwno wiedzy tej szkolnej, jak i rezultatw
wasnego pozaszkolnego intelektualnego rozwoju modego czowieka przystpujcego do
egzaminu dojrzaoci, jest z jednej strony nobilitacj i podniesieniem rangi tego egzaminu,
z drugiej dowartociowaniem ucznia i szkoy. Trzeba rwnie by wiadomym, e taka
formua egzaminu maturalnego stwarza potrzeb wprowadzenia zmian i korekt w sposobie
uczenia jzyka polskiego w szkole ponadgimnazjalnej, zwaszcza jeli chodzi o kwesti
umiejtnoci analizy i interpretacji tekstw literatury i sztuki. Wprowadzenie do systemu
ksztacenia polonistycznego trwaych narzdzi, ktrymi ucze bdzie si posugiwa w sztuce
czytania tekstw kultury (nie tylko werbalnych, ale take ikonicznych), jest spraw kluczow.
Analiza polece w zadaniach ikonicznych tematyka i forma wypowiedzi
W zadaniach ikonicznych, podobnie jak w zadaniach literackich i jzykowych, zdajcy
powinien w pierwszej kolejnoci dokona interpretacji zaczonego tekstu, ukierunkowanej
problemem zawartym w poleceniu (wykaza si zrozumieniem tekstu, umiejtnoci
odczytania jego gwnej myli), a nastpnie dobra teksty literackie dotykajce podobnych
kwestii.
240
W przypadku tekstw ikonicznych od zdajcego wymaga si umiejtnoci odczytania treci

przesania tekstu kultury (np. jego symboliki) oraz kompetencji jzykowych, ktre pozwol
mu na swobodn rozmow dotyczc zagadnie filozoficznych, moralnych, spoecznych,
kulturowych, cywilizacyjnych itd. wskazanych w poleceniu do zadania. Problemy, ktre mona
znale w poleceniach do zada ikonicznych zamieszczonych w zbiorze, dotycz zagadnie
z zakresu filozofii (Czy czowiek moe w peni pozna samego siebie?), eschatologii
(nietrwao istnienia), zjawisk spoecznych (Czy praca moe by interesujcym motywem
tekstu kultury?), aksjologii (wartoci w yciu czowieka), rozwaa nad kategori dobra
(w odwoaniu do obrazu Miosierny Samarytanin), literackich inspiracji (Jakie wizje miasta
mona odnale w sztuce i literaturze?), czy artystycznej kreacji wiata (Czemu moe suy
deformacja rzeczywistoci dokonywana w tekstach kultury?).
W procesie interpretacji tekstw ikonicznych analiza formalna, odniesienie do kontekstu
historycznego czy gatunkowego mog by oczywicie przydatne (podobnie jak w interpretacji
utworu literackiego), ale nie s niezbdne do uzyskania wysokiej liczby punktw za wypowied
egzaminacyjn.
Konstrukcja polecenia w zadaniu ikonicznym jest analogiczna jak w przypadku zada
literackich i jzykowych obejmuje ono zdanie zwierajce problem zagadnienie, ktre ma
zosta omwione przez ucznia w wypowiedzi, oraz zdanie z czasownikiem operacyjnym,
informujce take o zakresie tekstw, do ktrych naley si odwoa.
Sposoby pracy na lekcji umoliwiajce przygotowanie uczniw do wykonania zada ikonicznych
Mamy tu do czynienia ze swoist szko patrzenia na dzieo sztuki. Czsto oniemiela nas brak
umiejtnoci fachowego wypowiedzenia si oraz ograniczenia zwizane z naszym jzykiem.
Nie sposb opowiedzie tego, co namalowano, narysowano, wyrzebiono, skonstruowano.
Wydaje si nam, e jest to nieprzekadalne na inny system, na inn terminologi. Boimy si
redukcjonizmu, sprowadzania sztuki do funkcji ilustracyjnych, ograniczamy swoj wolno
interpretacyjn. Dlaczego nie mamy takich problemw z tekstami literackimi, gdy potrafimy
wypowiada sdy niejednokrotnie arbitralne, ktrych obalenie oznacza by mogo dewastacj
caego systemu naszej wiedzy? Dlatego, e czujemy si pewnie na polu literaturoznawczym,
umiemy operowa narzdziami interpretacyjnymi, znamy szkoy metodologiczne, posiadamy
wiedz o kontekstach. To daje nam pewno naszych krokw, utwierdza nas w pewnoci
sdw. Sztuka natomiast wydaje nam si czsto oceanem niezmierzonych tajemnic. Czego
zatem mamy uczy? Patrzenia na obrazy, na teksty ikoniczne i odbierania ich emocjonalnie
oraz zestawiania tych emocji z tym, co znane. W filmie Ja Fasola: nadciga totalny kataklizm
kreowana przez Rowana Atkinsona posta pracownika muzeum na pytanie, czym si zajmuje,
odpowiada (budzc zachwyt suchaczy): po prostu, patrz na obrazy. I wanie do tego mamy
przygotowa naszych uczniw: do wiadomego patrzenia na teksty ikoniczne.
241
Przykadem propozycji czytania tekstu ikonicznego niech bdzie prba patrzenia na obraz
Quinta Buchholza Latarnia z ksiek (zadanie 3.13.). Zadanie nie jest skomplikowane i mona
przedstawi je w punktach.
1. Wyodrbnienie poszczeglnych znakw ikonicznych:
ksiki uoone w stos
lampa
st
kubek
leccy ptak.
Kady z tych elementw otwiera pole znaczeniowe.
Ksiki bd kojarzyy si z wiedz, mdroci,
cywilizacj, kultur etc. Wszystkie te skojarzenia s
uprawomocnione. Lampa kojarzona bdzie ze wiatem,
z owieceniem, z mdroci. St bdzie zestawiany
z domem, z jedzeniem, z miejscem centralnym w yciu
czowieka, z metaforycznymi znaczeniami stou jako axis
mundi. Kubek to ciepo domu, co osobistego,
pokrzepienie. Leccy ptak to wolno, ulotno,
przemijanie, lekko. To tylko propozycje, ktre kady
przystpujcy do egzaminu maturalnego powinien umie przytoczy. Moemy si zyma na
brak gbi takiego czytania, ale pamitajmy, e tekst ikoniczny ma by dla interpretatora
punktem wyjcia, a nie celem samym w sobie. Widzimy zatem obraz jako zesp znakw, ktre
trzeba uoy w jak sensown cao. I wanie to ukadanie jest dla nas interpretacj tekstu
ikonicznego.
2. Spostrzeenia dotyczce powiza midzy znakami
Czytajcy obraz Buchholza powinien take zauway charakterystyczny ukad poszczeglnych
elementw. Podstaw wszystkiego jest st, na ktrym pooony jest stos ksiek, zwieczony
zapalon
lamp.
Dlaczego
wanie
tak?
Odpowiedzi
moe
by
kilka
i znowu wszystkie s poprawne. St-dom jest podstaw cywilizacji-stosu ksiek, ktre nios
wiato (lampa). Troch inaczej: dom, napeniony mdroci jest wiatem dla wiata. Jeszcze
inaczej: mdro zamknita w ksigach jest wiatem dla wiata. Jeszcze inaczej: mdro
zamknita w ksigach jest wiatem dla wiata. St, na ktrym stoi kubek, jeszcze bardziej
wzmacnia codzienno, swojsko sytuacji. Jest znakiem domowego ciepa wchodzcego
w zwizki z innymi elementami: ciepym wiatem, ciepem mdroci ksig i ciepem napoju
w kubku. Obok tego jednak jest znaczcy obraz ptaka, ktry moe by odczytywany jako znak
ulotnoci mdroci, wiedzy. Ale te moe by znakiem przenoszenia wiata w dalekie strony
wiata ptak odlatuje w nieokrelon przestrze. Powinno to prowadzi do sformuowania
hipotezy interpretacyjnej
242
3. Znaczenie ta obrazu
Tem obrazu jest otwarta przestrze morska. St wyania si z wody. Dlatego moe by uznany
jako najwaniejszy element rodzcego si ycia, ktrego zwieczeniem jest lampa. Ocean
rozwietlany przez lamp moe by oceanem niewiedzy, ktry naley rozwietli.
4. Modelujce znaczenie tytuu
Buchholz nada swemu obrazowi tytu bardzo ujednoznaczniajcy interpretacj: Latarnia
z ksiek (oryg. Der Bcherleuchtturm ). Wyranie wida, e autorowi chodzi o latarni morsk
(niem. Leuchtturm, ang. lighthouse), czyli budowl, ktrej funkcj jest wskazywanie
bezpiecznej drogi do domu. I takie skojarzenie zmienia nasz optyk to ju nie tylko funkcja
rozwietlania mroku, ale wskazywanie bezpiecznej drogi, miejsca schronienia (st). To
kierunek nie od, ale do.
Dobrym pomysem, wskazujcym na wielociekowo interpretacji tekstu ikonicznego,
bdzie prba nadania tytuu dzieu, zanim waciwy tytu zostanie uczniom przedstawiony.
Taki schemat mona odnosi do sztuki tzw. przedstawiajcej. Inaczej bdzie z abstrakcj, gdzie
naley raczej zinterpretowa napicia, jakie powstaj midzy dzieem a odbiorc, na tym, co
nas w tekcie ikonicznym niepokoi, i skupi si na tytule, ktry czsto jest po prostu ciek
interpretacyjn tekstu. Naley uruchomi osobisty, emocjonalno-impresyjny kontakt z dzieem.
Sama interpretacja tekstu ikonicznego jednak nie wystarczy, bowiem celem egzaminu jest
uruchomienie mechanizmu skojarze zdajcego. W tym momencie, gdy dokona wstpnej
analizy, opisu dziea sztuki, powinien wskaza, jakie teksty literackie mog si czy z tym
dzieem, stworzy mu kontekst interpretacyjny, albo wpisa si w jego rozumienie. Wybr tych
tekstw okrela po pierwsze problem, jaki zosta wskazany w poleceniu do zadania teksty
literackie musz dotyczy tego wanie tematu, za kierunek interpretacji bdzie wynika z tego,
co zostao odczytane z tekstu ikonicznego. W przypadku obrazu Buchholza jest tych
moliwoci kilka i to wybr cieki interpretacyjnej bdzie warunkowa dobr tekstw
literackich, wchodzcych z obrazem w dialog.
Co nam daje praca z tekstem ikonicznym? Przede wszystkim uruchamia wyobrani
i wraliwo, czyli najcenniejsze cechy czytelnika, ale take mobilizuje do uwanej, czsto
ponownej, lektury tekstw literackich. Pozwala na doskonalenie warsztatu analitycznego
i interpretatorskiego. W kocu inspiruje do rozmowy, do wymiany pomysw otwiera ucznia
i nauczyciela na to, co kryje si za znakiem ikonicznym
Tekstw ikonicznych nie naley si obawia. Stwarzaj one bowiem dla nauczyciela jzyka
polskiego wiele moliwoci wprowadzenia ucznia w wiat emocjonalnego zwizku ze sztuk.
Mog by traktowane w sposb prosty, na zasadzie prostego przekadu intersemiotycznego
w ukadzie dzieo wobec dziea, ale mog take rozpoczyna acuch nawiza, skojarze,
intertekstw, ktry waciwie nie ma koca. Rzeczywisto znakowa jest bowiem
rzeczywistoci niezgbion.
243

1. Roland Barthes, wiato obrazu. Uwagi o fotografii, prze. J. Trznadel, Warszawa 2008.
2. Umberto Eco, Pejza semiotyczny, prze. A. Weinsberg, Warszawa 1972.
3. Henryk Markiewicz, Obrazowo a ikoniczno literatury, [w:] Literatura a malarstwo.
Panorama myli polskiej XX wieku, red. G. Krlikiewicz, O. Plaszczewska, I. Puchalska,
Krakw 2009.
4. Maria Poprzcka, Galeria. Sztuka patrzenia, Warszawa 2003.
5. Antoni B. Stpie, Wstp do filozofii, wyd. 5, Lublin 2007.
6. Anna lsarz, Plakat i reklama na lekcjach jzyka polskiego w liceum i technikum,
www.ore.edu.pl.
7. Seweryna Wysouch, Znak ikoniczny jako symbol (na przykadzie wspczesnego plakatu),
[w:] Posugiwanie si znakami, red. S. kiewski, M. Hopfinger, Warszawa 1991.
8. Sownik terminw literackich, pod red. J. Sawiskiego, wyd. 3, Wrocaw 1998.

Matura Ustna - Polski - Zbiór Zadań (Studiowac - PL)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matura Ustna - Polski - Zbiór Zadań (Studiowac - PL)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CZ USTNA

EGZAMINU MATURALNEGO Z JZYKA POLSKIEGO

ZBIR PRZYKADOWYCH ZADA

Centralna Komisja Egzaminacyjna

Opracowanie zada i dodatkowego materiau dla nauczycieli:

Materia opracowano w ramach projektu Pilota nowych egzaminw maturalnych,

Przebieg czci ustnej egzaminu maturalnego z jzyka polskiego

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach

Cz 2. Zadania z zakresu ksztacenia jzykowego oparte na tekstach literackich,

Cz 3. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach ikonicznych

Cz 4. Dodatkowy materia dla nauczycieli ...

Komentarz do czci 1. ....

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Drogie Maturzystki, Drodzy Maturzyci,

Do egzaminacyjnego sukcesu konieczne jest oczywicie cige poszerzanie wiedzy z zakresu

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Przebieg czci ustnej egzaminu maturalnego z jzyka polskiego

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego

Pierwsza cz zbioru zawiera 18 przykadowych zada opartych na tekstach literackich.

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

kolejnych stronach zamieszczono przykadowe zadania wraz z opisem sprawdzanych

Zestaw tekstw zaproponowany w zbiorze zada nie wyczerpuje katalogu utworw

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Jakie recepty na szczliwe ycie mona znale w tekstach kultury? Odpowiedz,

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

W swojej wypowiedzi ucze powinien omwi zagadnienie dotyczce koncepcji szczcia

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Przykadowa realizacja (1)

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Przykadowa realizacja (2)

Gwny bohater Pieni o Rolandzie powica ycie, bronic ojczyzny, Odwoanie do

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Jak w tekstach kultury moe by uwzniolona zwyczajno? Omw zagadnienie,

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Zadaniem ucznia jest przedstawienie sposobw uwzniolania spraw codziennych

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Przykadowa realizacja (1)

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Przykadowa realizacja (2)

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Jak opisy przyrody w tekstach kultury mog odzwierciedla przeycia wewntrzne

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Wypowied ucznia powinna dotyczy sposobu opisywania w tekstach kultury relacji,

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Przykadowa realizacja (1)

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

3. Przyroda w balladach Adama Mickiewicza pomoc w zrozumieniu przey Odwoanie do

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Przykadowa realizacja (2)

kalendarz natury wyznaczajcy rytm ycia mieszkacw Lipiec

Jagna jako symbol pikna i siy natury, ale te jej zagroe

zagadki ycia psychicznego Jagny opisane za pomoc symbolicznych

jzyk i styl poetycki zastosowany w prozie nasycony symbolami.

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Czemu su ukazywane w kulturze obrazy idealnego wiata? Odpowiedz, odwoujc

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Przykadowa realizacja (1)

Cz ustna egzaminu maturalnego z jzyka polskiego od roku szkolnego 2014/2015

Cz 1. Zadania z zakresu ksztacenia kulturowo-literackiego oparte na tekstach literackich

Przykadowa realizacja (2)