Powstanie listopadowe (z Wikipedii)

Powstanie listopadowe
wojna polsko-rosyjska

Marcin Zaleski, Cykl Listopadowy, Wzicie

Arsenau, 1830[1]

Czas

29 listopada 1830 21
padziernika 1831

Terytorium Krlestwo Polskie (1830

1831), ziemie zabrane
Wynik

zwycistwo Imperium
Rosyjskiego
Strony konfliktu

Krlestwo
Polskie

Imperium
Rosyjskie
Dowdcy

Wodzowie naczelni
powstania
listopadowego

Mikoaj I
Iwan Dybicz
Siy

ok. 150 tys.

onierzy[2]

200 tys. onierzy

Straty

40 tys. zabitych i
rannych[3]

~23 tys. zabitych i

rannych

Multimedia w Wikimedia Commons

Powstanie listopadowe
Stoczek - Dobre - Kauszyn (I) - Nowa Wie Wawer (I) - Nowogrd - Biaoka - Olszynka
Grochowska - Puawy - Kurw - Wawer (II) Dbe Wielkie - Kauszyn (II) - Liw - Domanice Iganie - Poryck - Wronw - Kazimierz Dolny Boremel - Kiejdany - Sokow Podlaski -

Mariampol - Kuflew - Misk Mazowiecki (I) Firlej - Lubartw - Poga - Jdrzejw - Daszw
- Tykocin - Nur - Ostroka - Rajgrd - Grajewo
- Kock (I) - Budziska - ysobyki - Ponary Kauszyn (III) - Misk Mazowiecki (II) - Ia Gniewoszw - Wilno (II) - Midzyrzec Podlaski
- Warszawa - Kock (II) - Ksite

Herb Krlestwa Polskiego z 1831

Powstanie listopadowe, wojna polsko-rosyjska 1830-1831[4] polskie powstanie narodowe
przeciw Rosji, ktre wybucho w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku, a zakoczyo si 21
padziernika 1831 roku[5]. Zasigiem swoim objo Krlestwo Polskie i cz ziem zabranych
(Litw, mud i Woy).
W rocznic wybuchu powstania obchodzony jest Dzie Podchorego. Po upadku powstania
listopadowego cesarz Mikoaj I Romanow wypowiedzia sowa: Nie wiem, czy bdzie jeszcze
kiedy jaka Polska, ale tego jestem pewien, e nie bdzie ju Polakw[6].
wczesny Papie Grzegorz XVI potpi wybuch powstania jako zbuntowanie si przeciwko
legalnej wadzy cara[7].

Spis treci

1 Geneza powstania
2 Wybuch
3 Wojna polsko-rosyjska
4 Wojna partyzancka
5 Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
6 Reakcje pastw ociennych
o 6.1 Reakcja Prus
o 6.2 Reakcja Austrii
7 Polityka zagraniczna powstania
8 Upadek powstania
9 Skutki
10 Dowdztwo powstania
o 10.1 Naczelni wodzowie
o 10.2 Szefowie sztabu gwnego
o 10.3 Kwatermistrzowie generalni
o 10.4 Generaowie dyurni

10.5 Dowdcy jazdy

10.6 Dowdcy piechoty
11 Bitwy powstania listopadowego
12 Zobacz te
13 Uwagi
14 Przypisy
15 Bibliografia
16 Linki zewntrzne
o
o

Geneza powstania
Osobne artykuy: Rewolucja lipcowa we Francji i Rewolucja belgijska.
Gwn przyczyn wybuchu powstania listopadowego byo nieprzestrzeganie przez cesarzy
Imperium Rosyjskiego postanowie konstytucji z 1815 roku. Aleksander I w 1819 roku znis
wolno prasy i wprowadzi cenzur prewencyjn. W roku 1821 zawieszono wolno
zgromadze i zakazano dziaalnoci masonerii. W padzierniku 1824 roku skazano Waleriana
ukasiskiego, przywdc Wolnomularstwa Narodowego. W roku 1823 Rosjanie rozbili sie
tajnych stowarzysze w prowincjach zabranych. Nikoaj Nowosilcow rozpocz
przeladowanie czonkw towarzystw filomatw i filaretw. W 1825 roku car zlikwidowa
jawno obrad sejmowych.
Jednoczenie wzmogy si przeladowania polskich organizacji niepodlegociowych. W
1827 roku nastpiy aresztowania czonkw Towarzystwa Patriotycznego. Sd sejmowy,
wydajc agodne wyroki na podejrzanych i oczyszczajc ich z zarzutu zdrady stanu, porednio
potwierdzi, e wystpowali oni w dobrej wierze przywrcenia przestrzegania zapisw
konstytucji 1815 roku. Polska opinia publiczna stracia te wtedy ostatecznie zudzenia co do
prawdziwych zamierze cara Mikoaja I[potrzebne rdo].
Dotychczas udzono si, e Rosja wypeni zobowizanie zawarte w akcie kocowym
kongresu wiedeskiego, gdzie car zobowizywa si do przeprowadzenia tzw. rozszerzenia
wewntrznego (chodzio o przyczenie do Krlestwa prowincji zabranych w granicach
przedrozbiorowych z 1772 roku).
W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchy zwyciskie rewolucje we Francji i w Belgii, ktre
doprowadziy do podwaenia systemu witego Przymierza.
17 padziernika car rozkaza przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i
rosyjskiego.
21 padziernika ks. Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzyma polecenie przygotowania
finansw Kongreswki na wypadek wojny[a].
24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizowa krla Niderlandw i ogosi
faktyczn niepodlego Belgii.
28 listopada dotara do Krlestwa Polskiego wie o upadku prorosyjskiego rzdu Wielkiej
Brytanii ks. Artura Wellingtona. Jednoczenie ju 23 listopada czonkowie sprzysienia
Podchorych byli ostrzeeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach.
Wydawa by si mogo, e nadszed ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania.

Wybuch

Ppor. Piotr Wysocki 29 listopada 1830 r., litografia na podstawie rysunku Jana Nepomucena
yliskiego

Wojciech Kossak, Starcie belwederczykw z kirasjerami rosyjskimi na mocie w azienkach

29 listopada 1830

Chorgiew Za wolno nasz i wasz 1831

Warszawska Stra Bezpieczestwa

Powstanie listopadowe 5 zotych 1831

W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorych Piechoty zawizao si sprzysienie pod
dowdztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk
Krlestwa Polskiego i dowdcy si rosyjskich stacjonujcych w zachodnich guberniach Rosji,
wielkiemu ksiciu Konstantemu, ktry by bratem cesarza Rosji i krla Polski Mikoaja I. By
on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa, a take
za publiczne ponianie polskich oficerw.
Sygnaem do wybuchu powstania mia by poar browaru na Solcu i kamienicy przy ul.
Dzikiej. Powstanie wybucho wieczorem ok. godz. 18:00 29 listopada 1830 [b], gdy
podporucznik Piotr Wysocki wszed do Szkoy Podchorych Piechoty w azienkach,
przerwa zajcia z taktyki wygosi mow: Polacy! Wybia godzina zemsty. Dzi umrze
lub zwyciy potrzeba! Idmy, a piersi wasze niech bd Termopilami dla wrogw[8]
wyprowadzajc podchorych na miejsce zbirki pod pomnik krla Jana III Sobieskiego.
Grupa 24 spiskowcw, zoona gwnie z modych inteligentw (m.in. Ludwik Nabielak,
Seweryn Goszczyski, Leonard Rettel) wraz z czci podchorych, opanowaa Belweder
rezydencj wielkiego ksicia. Jednake Konstanty zdoa si przed napastnikami ukry.
Podobno zbieg z paacu przebrany w kobiece ubrania. Powstacy tylko dziki pomocy
15 tys. posplstwa i plebsu warszawskiego zdobyli wwczas Arsena. Z rk powstacw
zgino szeciu przeciwnych powstaniu generaw: Stanisaw Trbicki, Maurycy Hauke,
Stanisaw Potocki, Ignacy Blumer, Tomasz Siemitkowski, Jzef Nowicki zastrzelony
wskutek pomyki i pukownik Filip Meciszewski.
Osobny artyku: Pomnik oficerw-lojalistw polegych w Noc Listopadow.
Nastpnego dnia, wraz z uzbrojon ludnoci cywiln, opanowali stolic. W ten sposb spisek
wojskowy przeksztaci si w powstanie. Wielki ksi Konstanty z czci wiernych mu
generaw i wojsk wycofa si z Warszawy do karczmy na Wierzbnie, nie podejmujc dziaa
przeciwko powstacom (w 1831 r. zmar na choler, wedug innej wersji zosta
otruty[potrzebne rdo]).
30 listopada Rada Administracyjna powoaa Stra Bezpieczestwa, dowodzon przez Piotra
ubieskiego, ktrej zadaniem byo rozbrojenie zrewoltowanej ludnoci cywilnej Warszawy.
Bro odbierano powstacom, zakazano te uywania rewolucyjnych kokard granatowo-biaoczerwonych, wprowadzajc w ich miejsce biae.
Po nieudanych prbach rozbrojenia powstacw przez Rad Administracyjn (kierowan
przez ksicia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) bdc cywiln wadz
Krlestwa, nastpia eskalacja ruchu powstaczego. 1 grudnia powstao Towarzystwo
Patriotyczne, kierowane przez Maurycego Mochnackiego, ktre domagao si podjcia
natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonujcym w Krlestwie.
Ulegajc tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowaa do swojego skadu politykw
Towarzystwa, co z kolei wywoao sprzeciw ywiow konserwatywnych. W celu
spacyfikowania nastrojw 3 grudnia 1830 rozwizano Rad Administracyjn i wyoniony
zosta Rzd Tymczasowy, ktrego prezesem zosta ksi Adam Jerzy Czartoryski. Wodzem
Naczelnym rzd mianowa gen. Jzefa Chopickiego. Ten 5 grudnia ogosi si dyktatorem
powstania usiujc jednoczenie doprowadzi do rokowa z carem. W tym celu zaproponowa
mediacj Prus w sporze z Rosj. Wysany przez Chopickiego do Mikoaja I pukownik
Tadeusz Wyleyski ujawni mu dyslokacj wojsk polskich[9].

Powrt wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830, obraz Marcina Zaleskiego

Ksi Drucki-Lubecki uda si do Petersburga, by tam na czele polskiej delegacji rozpocz
rokowania z carem. Powoujc si na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miaa
si domaga od Mikoaja I respektowania postanowie konstytucji z 1815 roku, rozcignicia
jej postanowie na Litw, Woy i Podole, zwoania Sejmu z udziaem posw z ziem
zabranych, natychmiastowego opuszczenia terytorium Krlestwa Polskiego przez wojska
rosyjskie.
13 grudnia car wprowadzi stan wojenny w prowincjach zabranych[10] i wyda ukaz o
przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowdztwem feldmarszaka
Iwana Dybicza, ktry mia stumi powstanie[11]. 17 grudnia Mikoaj I wyda manifest do
Polakw, w ktrym nakazywa przywrcenie Rady Administracyjnej w jej skadzie
pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Pocka.

Zobacz w Wikirdach tekst

Manifest obu izb sejmowych Krlestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego
(20 grudnia 1830)
Jednake sytuacja w Krlestwie ulega dalszej radykalizacji. 20 grudnia Sejm wyda manifest,
w ktrym ogosi powstanie narodowe przeciw Rosji, przedstawiajc opinii midzynarodowej
przyczyny jego wybuchu. Zarczona wolno osobista zgwacona, zapeniono wizienia,
wojenne sdy postanowione na osoby cywilne, rozcignito sromotne kary na obywateli,
ktrych ca win byo, e ducha i charakter narodowy ratowa od zepsucia i zguby
zamierzali[potrzebne rdo]. O ile Rosja zaatakuje Krlestwo wrg nasz nad jedn tylko pustyni
wicej panowanie swoje roztoczy[potrzebne rdo]. 21 grudnia dyktator Jzef Chopicki rozwiza
Rzd Tymczasowy i w jego miejsce powoa Rad Najwysz Narodow. 29 grudnia dyktator
powoa Komisj Rozpoznawcz, do rozpatrzenia spraw osb podejrzanych o szpiegostwo[12].

Detronizacja cara Mikoaja I 25 stycznia 1831

Zobacz w Wikirdach tekst

Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabakaskiego (13 stycznia 1831)
Zobacz w Wikirdach tekst
Uchwaa Sejmu o bezkrlewiu i niepodlegoci Polski oraz o powoaniu Rzdu
Narodowego
17 stycznia, wobec fiaska rokowa z Mikoajem I, ktry zada bezwarunkowej kapitulacji
powstacw gen. Chopicki zoy dymisj. Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane
przez Joachima Lelewela zdobyo wwczas decydujcy gos w sejmie, ktry 25 stycznia 1831
r. na wniosek posa Romana Sotyka podj uchwa o detronizacji Mikoaja I, co byo
rwnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodlegoci Krlestwa. Pose Jan
Ledchowski wybieg wtedy na rodek sejmu i zawoa Wyrzeknijmy wic wszyscy: nie ma
Mikoaja!. Adam Czartoryski podpisujc ten dokument mia powiedzie: Zgubilicie
Polsk.[potrzebne rdo] W odpowiedzi bowiem granice Krlestwa Polskiego przekroczya 115
tys. armia rosyjska z 336 dziaami pod wodz feldmarszaka Iwana Dybicza, ktry uzyska od
cara nieograniczon wadz nad omioma wojewdztwami Krlestwa Polskiego. 29 stycznia
1831 sejm powoa w miejsce rozwizanej Rady Najwyszej Narodowej Rzd Narodowy. W
jego skadzie znaleli si: ksi Adam Jerzy Czartoryski, Wincenty Niemojowski, Stanisaw
Barzykowski, Teofil Morawski i Joachim Lelewel.
Zobacz w Wikirdach tekst
Odezwa do wojska (26 lutego 1831)
W celu wzmocnienia si powstaczych Jan Olrych Szaniecki opracowa projekt powoania
pospolitego ruszenia, ktry przez rozwizanie kwestii chopskiej mia przycign do
powstania masy chopskie. Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne
zosta jednak odrzucony przez wikszo sejmow. W kilka dni pniej, to jest 21 czerwca
1831 r. pospolite ruszenie zostao jednak powoane decyzj gen. Skrzyneckiego, jednak nie
poparte obietnicami poprawy bytu chopw nie wzbudzio w nich zainteresowania[13].

Wojna polsko-rosyjska
5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczya w granice Krlestwa. 7 lutego doszo do
pierwszych star zbrojnych: jeden z plutonw 1 puku uanw rozpdzi w Siedlcach stra

przedni nieprzyjaciela. W tym samym dniu 3 puk uanw wypar z Wgrowa dwa puki
rosyjskie[14].

Generaowie Chopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich, obraz Januarego

Suchodolskiego
Po pocztkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem,
doszo do rosyjskiej prby szturmu na Warszaw. Jednak nierozstrzygnita bitwa o Olszynk
Grochowsk 25 lutego 1831 roku, podczas ktrej ciko ranny zosta Chopicki,
uniemoliwia te plany i przyniosa stronie polskiej sukces taktyczny.
Po bitwie dyktatur obj genera Jan Skrzynecki, ktry obawia si podj kontrofensywy.
Zgodzi si na to dopiero pod koniec marca. miay plan opracowany przez generaa Ignacego
Prdzyskiego przynis sukcesy w bitwach pod Wawrem (II), Dbem Wielkim i Iganiami.
Potem Skrzynecki przerwa jednak kontrofensyw. Dopiero w maju zgodzi si na nowy plan
Prdzyskiego przewidujcy rozbicie rosyjskich pukw gwardyjskich operujcych w rejonie
omy i Ostroki. W wyniku zwlekania wodza przewag uzyskay wojska rosyjskie. Wojska
Mikoaja I osabia wybucha w kwietniu epidemia cholery i gorczka tyfoidalna. W
Petersburgu rozpuszczano wwczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakw[15]. Rosjanie
wygrali 26 maja bitw pod Ostrok, co zaamao morale polskich onierzy. Skrzynecki tym
razem znw zwleka z atakiem na dziesitkowane przez choler wojska rosyjskie. Dopiero 11
sierpnia zoony zosta z urzdu.
Wprowadzenie do Warszawy jecw i sztandarw zdobytych pod Wawrem i Dbem Wielkim,
obraz Marcina Zaleskiego
15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjo prb dokonania zamachu stanu. Tum
warszawski zamordowa wizionych na Zamku Krlewskim zdrajcw. Chaos opanowa
wwczas genera Jan Krukowiecki, ktry stan na czele rzdu z niemal dyktatorsk wadz.
Tymczasem wojska rosyjskie, dowodzone po mierci Dybicza przez feldm. Iwana
Paskiewicza 6 wrzenia, po okreniu Warszawy od strony wschodniej, dalekim marszem
przez mosty pod Wocawkiem zaatakoway miasto od zachodu. Po utracie Woli, gdzie
podczas rosyjskiego szturmu zgin gen. Jzef Sowiski, dowdztwo powstania, nie widzc
moliwoci dalszej obrony stolicy, poddao j. Kilka tygodni pniej nastpi rozpad sejmu,
Rzdu Narodowego i wojska, ktrego znaczna cz przekroczya granice Prus i Galicji.
W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyraa potrzeb jak najszybszego
stumienia polskiego buntu. Naley ich zdusi, powolno nasza jest mczca. Dla nas bunt
Polski to sprawa domowa, prastara, dziedziczna rozterka. W sierpniu 1831 roku napisa

przesiknity szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji, we wrzeniu po upadku Warszawy

Rocznica Borodina[16].

Wojna partyzancka

Kurpiki ostrockie ppk. Jzefa Zaliwskiego

Na pocztku 1831 gen. Ignacy Prdzyski opracowa dla sztabu generalnego plan koordynacji
polskich dziaa partyzanckich. Zakada on sformowanie duej liczby maych oddziaw
lenych, rekrutowanych ze stray bezpieczestwa, gwardii ruchomej i pukw wojewdzkich.
Cae Krlestwo Polskie zostao podzielone na siedem stref dziaa, do ktrych skierowano
poszczeglne ugrupowania powstacze.
W swoim zaoeniu mae, niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziay partyzanckie, miay
operowa na tyach Rosjan, przerywajc ich komunikacj, nkajc izolowane mniejsze
oddziay nieprzyjaciela. W razie zagroenia miay podlega rozproszeniu i ponownie zbieray
si w wyznaczonym miejscu.
W czasie kampanii 1831 8-tysiczne oddziay partyzanckie zwizay w wojewdztwie
augustowskim i pockim du liczb wojsk rosyjskich prawego skrzyda. Mobilizowane po
lewej stronie Wisy byy natychmiast przerzucane na tyy armii rosyjskiej.
W Augustowskim operowa oddzia Michaa Godlewskiego w sile ok. 1 tys. ludzi. Tam te
dziaa najliczniejszy oddzia majorw Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys.
onierzy, rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem. W Puszczy Kurpiowskiej dziaali
partyzanci ppk Jzefa Zaliwskiego. Oddzia Zaliwskiego liczy ponad stu strzelcw i jego
dziaalno polegaa na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportw z ywnoci i
furaem. Klska pod Ostrok spowodowaa osabnicie walk partyzanckich na Kurpiach[17].
Obok nich istniay wydzielone oddziay strzelcw celnych podpukownika Michaa Kuszlla,
majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisawa Krzesimowskiego, ktre skaday si wycznie
ze strzelcw wyborowych[18]. W razie potrzeby czyy si one z armi regularn, stanowic
wsparcie piechoty liniowej.

Zobacz w Wikirdach tekst

List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)
Wadze wojskowe rosyjskie z ca bezwzgldnoci zwalczay partyzantk litewsk.
Oficerw, wzitych z broni w rku rozstrzeliwano, szlacht oddawano pod sdy wojenne i
skazywano na konfiskat majtkw i zesanie. Chopw karano chost, zsyano do
batalionw syberyjskich, wsie sprzyjajce powstacom palono. Przy poparciu rzdu
starowierzy napadali na dwory i rabowali je. Wadzom pomagaa take ludno ydowska[19].

Porwnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku

Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych

Osobny artyku: Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych.
Po wybuchu powstania w Krlestwie wadze rosyjskie wprowadziy 1 grudnia 1830 stan
wojenny w guberni wileskiej, grodzieskiej, miskiej i w obwodzie biaostockim.
Aresztowano potencjalnych przywdcw powstania na tych terenach, skonfiskowano bro
pozostajc w rkach prywatnych, uwiziono i zesano na Syberi podejrzanych o
przygotowywanie wystpie zbrojnych. W Wilnie powoano tzw. Komitet Gwny, starajcy
si utrzymywa kontakty z wadzami powstaczymi w Warszawie i tworzcymi si tajnymi
komitetami powiatowymi. W lutym 1831 na mudzi miao miejsce wrzenie chopstwa,
zwizane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego. W marcu powstanie rozprzestrzenio si
na poszczeglne powiaty litewskie. Powstanie na Litwie zwizao w kluczowym momencie
wojny 30 tys. onierzy rosyjskich, przywracajc tym samym rwnowag strategiczn si w
Krlestwie. W maju na Grodzieszczyzn wkroczy korpus gen. Dezyderego Chapowskiego.
W czerwcu gen. Antoni Giegud podj nieudan prb zdobycia Wilna.
Wobec niepowodzenia opanowania gwnych centrw komunikacyjnych i zdobycia portu w
Podze, gdzie mia by wyadowany transport broni, zakupionej w Wielkiej Brytanii,
oddziay wojska polskiego podzieliy si w lipcu na trzy operujce oddzielnie korpusy.
Zepchnite przez wojska rosyjskie korpusy gen. Chapowskiego (dowodzony przez Gieguda)
i gen. Franciszka Rohlanda zmuszone zostay do przekroczenia granicy z Krlestwem Prus.
Jedynie korpus gen. Henryka Dembiskiego przedar si do Krlestwa. Poszczeglne
oddziay partyzanckie utrzymay si w puszczach litewskich do listopada 1831[20].

Lordre regne Varsovie (porzdek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831

autorstwa Jean Ignace Isidore Grarda

Reakcje pastw ociennych

Reakcja Prus
Krlestwo Prus byo zdecydowanie wrogie powstaniu w Krlestwie Kongresowym. Ju w
grudniu 1830 zmobilizowano prusk armi obserwacyjn pod dowdztwem feldmarszaka
Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generaem Carlem von Clausewitzem,
ktrej zadaniem byo rozcignicie kordonu wojskowego pomidzy Prusami i Kongreswk.
Zmobilizowano landwehr wielkopolsk, ktr przerzucono na zachd poza zabr pruski do
Wittenbergi. Sekwestrem objto gotwk Banku Polskiego, zdeponowan w bankach
pruskich. Wydano zakaz wysyania do Krlestwa amunicji, broni, ywnoci, lekarstw i
rodkw opatrunkowych. Wedug ustale Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem
Austriackim i innymi pastwami niemieckimi zatrzymay bd skonfiskoway 50 tysicy
karabinw, 3 tysice par pistoletw, 4 tysice szabel, 40 tysicy luf karabinowych, 22 tysice
zamkw, 51 tysicy funtw prochu, 355 tysicy funtw saletry zakupione we Francji i
Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania.
Oddziay polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej byy natychmiast rozbrajane i
internowane. Wadze pruskie odesay od razu do Rosji oddzia kozakw, ktry na pocztku
powstania schroni si w ich granicach.

Reakcja Austrii
Postpowanie Austrii byo bardziej ambiwalentne. Wadze austriackie wyday zakaz wywozu
broni i amunicji do Krlestwa, konfiskujc 20 tysicy karabinw i 8 tysicy szabel
zamwionych w Wiedniu. We Lwowie dziaaa rosyjska agencja wywiadowcza, z Wiednia
przesyano do Petersburga przejte listy i wiadomoci, uatwiano sprowadzanie z Galicji
materiaw do budowy mostw dla wojsk rosyjskich.

Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstacom stare karabiny, nie do koca
przestrzegali take przepisw dotyczcych internowania oddziaw polskich wchodzcych w
ich granice. Z Galicji cay czas napywaa dla powstacw bro, amunicja i lekarstwa.
Gubernator Galicji ksi August Longin von Lobkowitz utrzymywa cay czas kontakt we
Lwowie z przedstawicielem powstaczym Izydorem Pietruskim, uatwiajc mu wysyanie
materiaw i ludzi do Kongreswki, dajc take nadziej mediacji austriackiej[21].

Polityka zagraniczna powstania

Od samego pocztku wadze powstacze prboway uzyska uznanie midzynarodowe dla
swojego wystpienia. W deniach tych powoyway si na postanowienia kongresu
wiedeskiego, ktrego ustalenia wobec Polski byy ich zdaniem przez Rosj zamane. Polscy
wysannicy w Londynie i Paryu bezskutecznie prbowali uzyska uznanie powstacw
przez Wielk Brytani i Francj za stron walczc. Rzdy pastw zachodnich ulegy presji
rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznay powstanie listopadowe za wewntrzn
spraw Imperium Rosyjskiego.
Pewne znaczenie wypadki w Krlestwie Polskim wywary na obrady konferencji londyskiej,
zajmujcej si spraw Belgii. Zajta tumieniem powstania Rosja, przestaa sprzeciwia si
przyznaniu niepodlegoci tego pastwa. Mocarstwa zachodnie natomiast zaday jedynie
zachowania neutralnoci przez Prusy i Austri i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu
stumieniu powstania. Neutralno ta bya i tak amana przez Prusy, ktre formalnie neutralne,
udzielay schronienia rosyjskim maruderom, zaopatrujc armi rosyjsk w bro i fura.
Posuny si nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku, po ktrym korpus
Paskiewicza przedar si do Warszawy od zachodu.
Austriacy natomiast internowali przebijajcy si z Woynia korpus gen. Jzefa Dwernickiego.

Finis Poloniae, 1831, obraz Dietricha Montena, przedstawiajcy przekroczenie granicy z

Prusami przez rozbite oddziay powstacze
Powstanie zostao potpione przez papiea Grzegorza XVI encyklik Cum primum z 9
czerwca 1832.

Upadek powstania

Do upadku powstania i przegrania wojny w duym stopniu przyczynili si niewierzcy w

moliwo zwycistwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara
arystokratyczni przywdcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski, Bonawentura Niemojowski
oraz nieudolni dowdcy: generaowie Jzef Chopicki, Jan Skrzynecki, Jan Krukowiecki,
Henryk Dembiski i Maciej Rybiski. Powsta nawet na ten temat wierszyk[potrzebne rdo]:
Chop nas zdradzi,
skrzynka przyskrzynia,
kruk oko wydzioba,
ryba zatopia.
Nie mona te zapomina o przewadze militarnej Rosji, nie dajcej adnych nadziei na
prowadzenie wojny w duszym okresie [potrzebne rdo].
Do upadku przyczyniy si take brak wikszego wsparcia ze strony ludnoci chopskiej,
wobec negatywnego stanowiska szlacheckich, konserwatywnych wadz powstaczych do
uwaszczenia i likwidacji paszczyzny na wsi.
Nie doczekali si te powstacy pomocy z zewntrz, a przeciwnie, rzdy wikszoci[ktrych?]
pastw europejskich, napitnoway powstacw jako wichrzycieli i zdrajcw.

Skutki
Zobacz te kategorie: Polscy zesacy w Imperium Rosyjskim (powstanie
listopadowe), Skazani na kar mierci za udzia w powstaniu listopadowym.

Polski Prometeusz, obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego

Porwanie dzieci polskich przez onierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie

polityczne: w lipcu 1831 powoano Komisj Rzdu Tymczasowego pod prezesur

gen. Franciszka Ksawerego Dbrowskiego, ktra na terenach zajtych przez wojska
rosyjskie przeprowadzia likwidacj administracji powstaczej[22]. Jesieni 1831 roku
Rosjanie powoali Rzd Tymczasowy Krlestwa Polskiego pod prezesur Fiodora
Engela, ktrego zadaniem bya pacyfikacja i militaryzacja Krlestwa, administracja
zostaa podporzdkowana naczelnikom wojennym; naczelnie komenderujcy czynn
armi genera-gubernator Krlestwa Polskiego feldmarszaek Iwan Paskiewicz[23] 22
listopada 1831 wyda z rozkazu cesarza Mikoaja I postanowienie uniewaniajce na
zawsze wszystkie uchway i rozporzdzenia Rzdu Rewolucyjnego[23]; w 1832
roku nastpio znaczne ograniczenie autonomii Krlestwa Polskiego: zastpienie
konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, zniesienie
polskiego sejmu i samorzdw, postpujca rusyfikacja administracji, namiestnikiem
krlestwa zosta Iwan Paskiewicz.
prawne: brak respektowania dotyczcych Polski postanowie kongresu wiedeskiego
by uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Krlestwa Polskiego.
kulturalne: likwidacja polskiego szkolnictwa wyszego, obnienie jakoci szkolnictwa
redniego, spadek liczby szk elementarnych, wprowadzenie jzyka rosyjskiego jako
dodatkowego do szk rednich.
gospodarcze: naoono wysok kontrybucj, zbudowano na koszt Polski Cytadel z
silnym garnizonem rosyjskim, wprowadzono barier celn na granicy polskorosyjskiej, po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i
wag.
demograficzne: interwencyjna armia rosyjska przywloka ze sob epidemi cholery,
dziesitkujc ludno Krlestwa, w wyniku powstania okoo 11 tysicy osb opucio
kraj (zobacz: Wielka Emigracja), w nastpnych latach spor liczb mczyzn z
Krlestwa wcielono do armii rosyjskiej.
W ramach represji do specjalnych batalionw tzw. kantonistw Armii Imperium
Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24].

Zobacz w Wikirdach tekst

Manifest Mikoaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakoczenia wojny
przeciwko Polsce (18 padziernika 1831)

Dowdztwo powstania
Naczelni wodzowie

gen. dyw. Jzef Chopicki 5 grudnia 1830 17 stycznia 1831

gen. dyw. Micha Gedeon Radziwi 20 stycznia 26 lutego 1831
gen. dyw. Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego 12 sierpnia 1831
gen. dyw. Henryk Dembiski[c] 12 sierpnia 17 sierpnia 1831
gen. bryg. Ignacy Prdzyski 16 sierpnia 19 sierpnia 1831
gen. dyw. Kazimierz Maachowski[c]20 sierpnia 10 wrzenia 1831
gen. dyw. Jan Nepomucen Umiski 23 wrzenia 24 wrzenia 1831
gen. dyw. Maciej Rybiski 24 wrzenia 9 padziernika 1831[d]

rda[25]

Szefowie sztabu gwnego

gen. bryg. Jzef Mroziski

gen. bryg. Wojciech Chrzanowski
gen. bryg. Ignacy Prdzyski[c]
gen. dyw. Tomasz ubieski
gen. bryg. Jakub Lewiski

Kwatermistrzowie generalni

gen. art. Maurycy Hauke zamordowany za odmow przyczenia si do powstania[26]

gen. dyw. Jan Chrzciciel de Grandville Malletski
gen. bryg. Ignacy Prdzyski
pk Marcin Klemensowski[c]
gen. bryg. Ignacy Prdzyski
gen. bryg. Klemens Koaczkowski
gen. dyw. Ignacy Prdzyski
pk Marcin Klemensowski

Generaowie dyurni

gen. dyw. Jzef Rautenstrauch

gen. bryg. Franciszek Morawski

Dowdcy jazdy

gen. jazdy Aleksander Roniecki

gen. dyw. Jan Weyssenhoff

Dowdcy piechoty

gen. piechoty Stanisaw Potocki zamordowany za odmow uczestnictwa w powstaniu

rda[27]

Bitwy powstania listopadowego

Bitwa pod Stoczkiem 1831, mal. Jan Rosen

Olszynka Grochowska 1831, mal. Wojciech Kossak

Bitwa pod Ostrok 1831, mal. Juliusz Kossak

Satyryczny rysunek pt. Porzdek zapanowa w Warszawie

Pooenie oddziaw polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831

Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszaw)

bitwa pod Stoczkiem 14 lutego 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa pod Dobrem 17 lutego 1831, zwycistwo wojsk polskich
I bitwa pod Kauszynem 17 lutego 1831 nierozstrzygnita
I bitwa pod Wawrem 19 lutego 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Biaok 24 lutego 25 lutego 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa o Olszynk Grochowsk 25 lutego 1831, bitwa nierozstrzygnita, taktyczne

zwycistwo wojsk polskich

Ofensywa Dwernickiego

bitwa pod Now Wsi 19 lutego 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa pod Puawami 2 marca 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Kurowem 3 marca 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Poryckiem 11 kwietnia 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Boremlem 18 kwietnia 19 kwietnia 1831, zwycistwo wojsk polskich

Ofensywa Prdzyskiego (na szosie brzeskiej)

II bitwa pod Wawrem 31 marca 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa pod Dbem Wielkim 31 marca 1831, zwycistwo wojsk polskich
II bitwa pod Kauszynem 2 kwietnia 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Domanicami 10 kwietnia 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Iganiami 10 kwietnia 1831, zwycistwo wojsk polskich

Ofensywa Sierawskiego

bitwa pod Wronowem 17 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Kazimierzem Dolnym 18 kwietnia 1831, przegrana przez wojska polskie

Bitwy ugrupowa partyzanckich

bitwa pod Nowogrodem 23 lutego 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa pod Kiejdanami 29 kwietnia 1831 roku, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Pog 10 maja 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Daszowem 14 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Mariampolem 22 kwietnia 1831, przegrana wojsk polskich

Wyprawa Chrzanowskiego

bitwa pod Firlejem 9 maja 1831, zwycistwo wojsk polskich

Bitwa pod Lubartowem 10 maja 1831, bitwa nierozstrzygnita

Wyprawa na gwardie cesarskie

bitwa pod Jdrzejowem 13 maja 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa pod Tykocinem 21 maja 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Nurem 22 maja 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Ostrok 26 maja 1831, przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rajgrodem 29 maja 1831, zwycistwo wojsk polskich

Wyprawa Jankowskiego

bitwa pod Budziskami 19 czerwca 1831, zwycistwo wojsk polskich

bitwa pod ysobykami 19 czerwca 1831, zwycistwo wojsk polskich

Inne
bitwa pod Sokoowem Podlaskim 21 kwietnia 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Kuflewem 25 kwietnia 1831, bitwa nierozstrzygnita
I bitwa pod Miskiem Mazowieckim 26 kwietnia 1831, bitwa nierozstrzygnita
bitwa pod Uchaniami 11-12 czerwca 1831
I bitwa pod Wilnem 19 czerwca 1831, przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Szawlami 8 lipca 1831, przegrana przez wojska polskie
III bitwa pod Kauszynem 10 lipca 1831 wygrana
II bitwa pod Miskiem Mazowieckim 14 lipca 1831, bitwa nierozstrzygnita
bitwa pod I 9 sierpnia 1831, zwycistwo wojsk polskich
bitwa pod Gniewoszowem 9 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
II bitwa pod Wilnem 17 sierpnia 1831, przegrana przez wojska polskie
bitwa pod Rogonic 29 sierpnia 1831, zwycistwo wojsk polskich
szturm Warszawy 6-7 wrzenia 1831, zajcie miasta przez Rosjan (m.in. obrona
reduty Ordona i reduty Wolskiej)

Zobacz te
Zobacz w Wikirdach tekst
Powstanie listopadowe
Zobacz w Wikicytatach kolekcj cytatw Powstanie listopadowe

Wodzowie naczelni powstania listopadowego

Generaowie polscy powstania listopadowego
Powstacy listopadowi
Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
Jzefa Rostkowska
Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831
Sprzysienie Wysockiego
Czwartacy
dukat powstaczy
Dzie Podchorego
Emilia Plater
Polska pod zaborami
Rzd Narodowy
Uchwaa Sejmu o detronizacji Mikoaja I
Polska Odznaka Zaszczytna za Zasugi Wojenne
Medal za Wzicie Szturmem Warszawy w 1831 roku
Gwiazda Wytrwaoci
Kalendarium historii Polski
Pieni powstania listopadowego

Uwagi
1.

 Nigdy nie udowodniono, e Mikoaj I zamierza wwczas interweniowa w Europie

zachodniej. Co wicej konstytucja Krlestwa Polskiego zabraniaa uywania armii polskiej
poza jego granicami. Bardziej prawdopodobne jest, e ju wwczas liczy si z wybuchem
powstania w Polsce. Nie mona nawet wykluczy, e powstanie to zostao sprowokowane
przez Rosj, ktra moga wykorzysta dogodn sytuacj midzynarodow do zniszczenia
autonomii Krlestwa.
Powstanie wybucho w najmniej sprzyjajcych okolicznociach, gdy Rosjanie ogosili i
rozpoczli ju przeprowadzanie mobilizacji alarmowej.
Penicy obowizki.
4. Od 25 wrzenia sprawowa te najwysz wadz cywiln.

Przypisy
1.
Okoska A., Marcin Zaleski: malarz Warszawy, Warszawa 1990, s. 4851, 77. ISBN 8303-03152-X.
Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Wadysaw Zajewski, Trzy powstania narodowe,
Warszawa 1992, s. 273.
Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Wadysaw Zajewski, Trzy powstania narodowe,
Warszawa 1992, s. 274.
Wacaw Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, passim.
Tego dnia poddaa si twierdza w Zamociu ostatni punkt oporu powstacw.
Sawomir Wgrzynowicz, Patrioci i zdrajcy. Spoeczestwo Krlestwa Polskiego wobec
mikoajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856, Krakw 2014, s. 34.
180 lat temu Watykan potpi powstanie listopadowe (pol.). Wirtualna Polska. [dostp
2015-02-12].
Za: Pamitnik Piotra Wysockiego. Warszawa: Redakcja Wydawnictw WAT, 2006, s. 3536. ISBN 8389399342.
Wacaw Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 89.
Wacaw Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 137.
Ju 7 grudnia Mikoaj I wyda rozkaz wkroczenia w granice Krlestwa Polskiego
korpusu gen. Grigorija Rosena.
Franciszka Ramotowska, Wadze centralne Powstania Listopadowego 1830/1831 r., w:
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, przewodnik po zasobie t. II Epoka porozbiorowa,
Warszawa 1998, s. 347.
Wadysaw Lewandowski 1959 , s. 162,.
E. Callier, Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831, Drukarnia
Dziennika Poznaskiego, Pozna 1887, s. 1-2.
Wacaw Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 274. Ludwik
Bazylow, Polacy w Petersburgu, 1984, s. 187.
Jan Kucharzewski, Od biaego do czerwonego caratu, t. I, Warszawa 1998, s. 153.
Janusz Szczepaski, Spoeczestwo Mazowsza Pnocnego wobec Powstania
Listopadowego, "Rocznik Mazowiecki", T. 15, 2003, s. 50-51.
Formacje podobne do jegrw, zoone z myliwych obytych z odprzodow broni
gwintowan, umoliwiajc prowadzenie precyzyjnego ognia powyej 100 m. W wczesnym

wojsku stosowano odprzodow bro gadkolufow np. karabin wz. 1777 i jego rosyjskie
wersje np. wz. 1809, w celu szybszego adowania zob. adunek.
Wacaw Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 231.
Jacek Feduszka, Powstanie Listopadowe na Litwie i mudzi, w: Teka Kom. Hist. OL
PAN, 2004, 1, s. 110160; Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Wadysaw Zajewski, Trzy
powstania narodowe, Warszawa 1992, s. 224-229; Wacaw Tokarz, Wojna polsko-rosyjska
1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 226-232.
Wacaw Tokarz, Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831, Warszawa 1993, s. 105-107.
Franciszka Ramotowska, Rzd Tymczasowy Krlestwa Polskiego (Engla), w: Archiwum
Gwne Akt Dawnych w Warszawie, przewodnik po zasobie, t. II, Epoka porozbiorowa,
Warszawa 1998, s. 153.
Franciszka Ramotowska, Rzd Tymczasowy Krlestwa Polskiego (Engla), w: Archiwum
Gwne Akt Dawnych w Warszawie, przewodnik po zasobie, t. II, Epoka porozbiorowa,
Warszawa 1998, s. 152-153.
Solidarno 1830, Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym, Warszawa 2005 , s.
159-161.
Ireneusz Ihnatowicz, Andrzej Biernat Vademecum do bada nad histori XIX i XX
wieku, Warszawa 2003, s. 483.
Encyklopedia PWN Hauke Maurycy.
27. Marek Tarczyski, Generalicja powstania listopadowego, Wyd. MON, 1988.

Bibliografia

Diariusz sejmu z r.1830-1831. Krakw: M. Rostworowski, 1907.

Wybr rde do powstania listopadowego, oprac. J. Dutkiewicz, Wrocaw 1957
Powstanie listopadowe 1830-1831. Dzieje wewntrzne. Militaria. Europa wobec
powstania, pod red. W. Zajewskiego, Warszawa 1980
Edmund Callier: Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831..., 1887
Tomasz Chludziski: Szlakami powstania listopadowego, Warszawa 1985
Tadeusz Edward Domaski: Epoka Powstania Listopadowego, Lublin 2000
Z. Goba: Rozwj wadz Krlestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego,
Wrocaw 1971
Romuald Kaczmarek: Skoro ju to naleao si bi. Powstanie Listopadowe,
Najwyszy Czas!, 1996, nr 49, s. 21
Stefan Kieniewicz, Andrzej Zahorski, Wadysaw Zajewski: Trzy powstania
narodowe: kociuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994
Henryk Kocj, Niemcy a Powstanie Listopadowe, Warszawa 1970
Jerzy ojek: Szanse powstania listopadowego: rozwaania historyczne, Warszawa
1986;
Tomasz ubieski: Bi si czy nie bi? O polskich powstaniach, wyd. 3, Krakw 1989
Franciszka Ramotowska: Wadze Centralne Powstania Listopadowego 1830/1831 r.,
[w:] Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2,
Epoka porozbiorowa, pod red. F. Ramotowskiej, Warszawa 1998, s. 337366;
W. Rostocki: Rola wodzw naczelnych w powstaniu listopadowym. Studium
historyczno-prawne, Wrocaw 1955
Marek Tarczyski: Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980
Feliks Wrotnowski: Powstanie na Woyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831, Pary
1837-1838

Xiga Pamitkowa w 50-letni rocznic powstania roku 1830; zawierajca spis

imienny dowdzcw i sztabs-oficerw tudzie oficerw, podoficerw i onierzy Armii
Polskiej w tym roku krzyem wojskowym Virtuti Militarii ozdobionych, 1881
Aleksander Zaborowski: Wojna na Litwie w roku 1831
Janina Znamirowska: Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930
Henryk aliski: Stracone szanse: Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym.
Warszawa: Wydawnictwo MON, 1982. ISBN 83-11-06829-1.
Wadysaw Lewandowski: Uczestnicy powstania listopadowego opowiadaj.
Warszawa: PZWSZ, 1959.

Linki zewntrzne

Noc Listopadowa, wiersz Bazylego Bukolika

Powstanie Listopadowe Wojna niewykorzystanych moliwoci Inne Oblicza
Historii
Powstanie listopadowe Serwis Konflikty Zbrojne