1

Charyzmat prorocki w pierwszych wiekach Kocioa

Rola prorokw w Kociele staroytnym ma swoje korzenie w ich misji w czasach

Starego Testamentu dopenionej przez prorocki wymiar nauczania samego Jezusa Chrystusa i
Apostow opisany w Nowym Testamencie. W pierwszych wsplnotach chrzecijaskich
epoki apostolskiej prorok ukazany jest przede wszystkim jako ten, ktry pod natchnieniem
Ducha witego przekazuje okrelone sowo pouczenia. Potwierdza to fragment z Dziejw
Apostolskich 21,8-11 w ktrym ukasz Ewangelista opisuje misj w. Pawa Apostoa:
Wyszedszy nazajutrz, dotarlimy do Cezarei. Weszlimy do domu Filipa ewangelisty, ktry
by jednym z Siedmiu, i zamieszkalimy u niego. Mia on cztery crki, dziewice, ktre miay
dar prorokowania (
Judei pewien prorok (

). Kiedy tam przez duszy czas mieszkalimy, przyszed z

), imieniem Agabos. Przyby do nas, wzi pas Pawa, zwiza

sobie nogi i rce i powiedzai:. To mwi Duch wity. Tak ydzi zwi w Jeruzalem ma,
do ktrego naley ten pas, i wydadz go w rce pogan.1 Bliej nieznany prorok Agabos
przepowiada pod natchnieniem Ducha witego przysze aresztowanie Pawa w Jerozolimie
przez ydw i wydanie go pod sd rzymski. Ta zapowied ma wyranie dwa aspekty:
indywidualny dla samego Pawa i wsplnotowy dla braci chrzecijan.2 Prorok peni wic w
Kociele czasw apostolskich bardzo wan rol, mianowicie otrzymywa ask sowa, po to,
aby wsplnot lub poszczeglne jej jednostki pouczy o jakim wanym aspekcie doktryny
chrzecijaskiej, zachci do okrelonego postpowania czy przepowiedzie przyszo. Nie
mona wic jego roli ogranicza tylko, jak to si czsto potocznie dzisiaj rozumie, do
przepowiadania przyszoci. Ten aspekt oczywicie by obecny w misji proroka, ale nie by
jedynym ani najwaniejszym. Charyzmat proroctwa pozwala przenika rne sytuacje,
rozumie je i ludzie serca. Prorok utwierdza wic w wierze, ukierunkowywa ycie jednostek
lub wsplnot bardziej na Boga, pomaga rozeznawa wol Bo a take interpretowa obecne
wydarzenia ycia w wietle Sowa Boego lub pod bezporednim natchnieniem Ducha
witego. Jeli by uznany za prawdziwego proroka, jego sowa traktowano jako wyraz woli
Boej.3
1

Cytaty w/g Biblii Tysiclecia wydanie pite, Pallotinum, Poznan 2008.

Por. O. Bauernfeind, Kommentar und Studien zur Apostelgeschichte, Tbingen 1980, s. 178-185; R. Dillon.
Acts of Apostles, w: R. Brown J. Fitzmyer R. Murphy (edd.), The New Jerome Biblical Commentary,
Engelwwod Cliffs 1992, s. 759.
3
Por. G. Schneider, Die Apostelgeschichte, Teil 2, Freiburg-Basel-Wien 1982, s. 3003-305.
2

2
Dosy szybko jednak pojawia si w Kociele staroytnym potrzeba znalezienia
kryteriw, ktre pozwoliyby odrni proroka prawdziwego od faszywego. Prorok by
poddawany swego rodzaju egzaminowi ze strony wsplnoty. Pawe Aposto w 1 Licie do
Tesaloniczan 5,19-21 podaje bardzo wan regu postpowania wobec prorokw, ktra
zachowuje swoj aktualno w Kociele a do dzisiejszego dnia: Nie gacie Ducha! Nie
lekcewacie proroctw! Wszystko badajcie! Trzymajcie si tego, co dobre, a unikajcie
wszystkiego, co ze. Z jednej wic strony czonkowie wsplnot, a zwaszcza ich przeoeni
musz pamita, aby nie gasi Ducha, czyli nie blokowa dziaania Ducha witego, ktry
dziaa w Kociele cigle w nowy sposb i nie lekceway proroctw, z drugiej jednak poleca,
aby wszystko bada i nie da si zwie.4 W chrzecijastwie staroytnym podkrelano
bardzo wyranie, e Koci zbudowany jest nie tylko na fundamencie apostow, ale te
prorokw,5 co oznaczao ogromne dowartociowanie posugi prorockiej jakiej nie bdzie ona
ju nigdy miaa w przeszoci. Bdem bdzie wic wykluczanie nowych form dziaania
Ducha witego tylko dlatego, e s one nowe, dotychczas nieznane i budz kontrowersje, ale
takim samym bdem bdzie rwnie zbyt pochopne uznawanie niektrych ludzi i nauk przez
nich wygaszanych jako przejaw dziaania Ducha. Wiemy doskonale jak z jednej strony
czsto cienka jest granica pomidzy owym nie gaszeniem Ducha a zwyk naiwnoci i
brakiem roztropnoci, z drugiej natomiast pomidzy rzekom roztropnoci podszyt tak
naprawd lkiem i brakiem rozeznania a wanie gaszeniem Ducha. Czasem potrzeba
duszego czasu na peniejsze rozeznanie darw jakich Bg udziela wsplnocie Kocioa.
Sam Chrystus przestrzegajc przed faszywymi prorokami podaje jako podstawowe kryterium
rozrniajce owoce ycia i nauczania samych prorokw. I to kryterium, jak zobaczymy
dalej, jest od pocztku stosowane w Kociele. Jan Aposto z kolei podaje nam w 1 Licie 4,13 jako kryterium rozrniania duchw wiar w czowieczestwo Chrystusa przeciw doketom,
ktrzy negujc prawdziwo wcielenia gosili, e Chrystus mia pozorne ciao: Umiowani,
nie wierzcie kademu duchowi, lecz rozeznawajcie duchy, czy s od Boga, gdy wielu
faszywych prorokw pojawio si na wiecie. Po tym poznacie ducha Boego; kady duch,
ktry wyznaje, e Jezus Chrystus przyszed w ciele, jest od Boga, a kady duch, ktry nie
wyznaje Jezusa, nie jest z Boga .
W 1 Licie do Koryntian 12,28 Pawe przedstawia rne funkcje w Kociele
nastpujco: I tak ustanowi Bg w Kociele naprzd apostow (
4

), po wtre

Por. R. F. Collins, Studies on the First and Second Letter to the Thesalonians, Leuven 1984, s. 58-63, tene,
The First Letter to the Thessalonians, w: R. Brown J. Fitzmyer R. Murphy (edd.), The New Jerome Biblical
Commentary, s. 810.
5
Por. M. Bednarek, 1-2 List do Tesaloniczan, Czstochowa 2007, s. 411-415.

3
prorokw (
czynienia cudw (
wspieraj pomoc (
jzykami (

), po trzecie nauczycieli (

), a nastpnie tych, co maj moc

), potem tych, ktrzy uzdrawiaj (

), ktrzy rzdz (

), ktrzy

), ktrzy przemawiaj rozmaitymi

).6 Bardzo wyranie Pawe podkrela, e ten podzia jest z

ustanowienia Boego a nie wymysem ludzi opierajc si tutaj na kryterium chronologicznym

ustanawiania poszczeglnych funkcji w Kociele.7 Ciekawe, e umieszcza prorokw na
drugim miejscu zaraz po apostoach a przed nauczycielami i innymi charyzmatami. Cho nie
chodzio tutaj Pawowi o ukazanie ju ustalonej hierarchii kocielnej, bo ta si dopiero
tworzya, to jednak wyranie doceni on charyzmat posugi prorockiej.8
W Dziejach Apostolskich 13,1 autor zdaje si czy funkcj prorocka z nauczycielem:
W Antiochii w tamtejszym Kociele, byli prorokami (
(

) i nauczycielami

): Barnaba i Szymon zwany Niger, Lucjusz Cyrenejczyk i Manaen, ktry

wychowywa si razem tetrarch Herodem, i Szawe. Trudno jednoznacznie stwierdzi czy

autor wymienia tutaj razem wszystkie te osoby z ktrych jedni byli prorokami a inni
nauczycielami czy te mona rozumie ten fragment jako potwierdzenie, e te same osoby
mogy peni w Antiochii zarwno funkcj proroka jak te nauczyciela. W kadym razie dla
nas wana jest kolejno w jakiej Bg ustanowi w Kociele funkcje: na pierwszym miejscu
apostow, na drugim prorokw a na trzecim nauczycieli.9 Zdaje si bowiem, e Pawe
wskazuje, i ta gradacja stanowi te podstaw do okrelenia wanoci tych funkcji we
wsplnocie, czyli najwaniejsi s apostoowie potem prorocy a na kocu nauczyciele, cho
nie brakuje egzegetw, ktrzy uwaaj, e identyfikuje on prorokw z nauczycielami.10

Didache

Por. A. Siemieniewski, Charyzmaty Ducha witego w Kociele, w: M Rosik S. Rosik (red.), Duch i
Oblubienica. Wrocaw 1999; tene, Daru duchowe w dawnych wiekach Kocioa, Wrocaw 2005; Z.
Radziwioek, Dary Ducha witego w yciu chrzecijanina. Studium biblijne na podstawie Corpus Paulinum,
Legnica 2006.
7
C. Wolff, Der erste Briefe des Paulus an die Korinther. Kapitel 8-16, Berlin 1982, s. 157nn; J. MurphyOConnor, The First Letter to the Corinthians, w: R. Brown J. Fitzmyer R. Murphy (edd.), The New Jerome
Biblical Commentary, s. 787.
8
Por. R. Y. K. Fung, The Nature of the Ministry according to Paul, Evangelical Quarterly 54 (1982) s. 129-146;
tene,Ministry, Community and Spiritual Gifts, Evangelical Quarterly 56 (1984) s. 2-10; M. Rosik 1 List do
Koryntian, Czestochowa 2009, s. 420-423.
9
Por. B. Papa, Profeti e dottori ad Antiochia di Syria, Nicolaus 2 (1974) s. 231-255.
10
Por. G. Schneider, Die Apostelgeschichte, Teil 2, Freiburg-Basel-Wien 1982, s. 3003-305

4
Taki sam podzia na apostow, prorokw i nauczycieli odnajdujemy w jednym z
najstarszych pism poapostolskich, a mianowicie w rozdziaach 11-13 Didache.11 Tekst ten
zawiera rwnie bardzo wiele praktycznych wskazwek pomagajcych odrni proroka
prawdziwego od faszywego. W Didache 11,1-2 autor podaje sposb w jaki naley go
traktowa:
Jeli kto przyszed i naucza was wszystkiego tego, co zostao wyej powiedziane,
przyjmijcie go. Jeli jednak w nauczajcy zmieni co i zacznie wykada inn
nauk, po to, eby burzy, nie suchajcie go, jeli natomiast czyni to bdzie po to,
eby pomnaa sprawiedliwo i poznanie Pana, przyjmijcie go jak Pana
naszego.12

Kryterium przyjcia i suchania jakiego wdrownego nauczyciela jest wierno jego

nauczania tradycji apostolskiej. Prawowiernym nauczycielem jest wic ten, kto wiernie
przekazuje nauczanie apostolskie, jeli za wykada inn nauk, nie naley go sucha. Druga
zasada jest bardziej subtelna, moe si bowiem zdarzy, e prorok wprowadzi do swojego
nauczania nowe rozumienie jakich prawd, ktrego nie ma w nauce apostolskiej, wtedy
naley patrze na motyw dla ktrego to czyni. Jeli po to, aby powikszy chwa i poznanie
Boga, to naley go przyj jak samego Pana i sucha, jeli za wprowadza nowinki dla
szukania swojej wasnej chway lub po to, aby niszczy jedno Kocioa, nie mona go
sucha. W dalszej czci Didache autor pisa o apostoach i prorokach:
W sprawie za apostow i prorokw (

zgodnie z poleceniem Ewangelii postpujcie w taki oto sposb: Kadego apostoa,

ktry do was przychodzi, przyjmijcie jak samego Pana. Nie zostanie on u was
jednak duej ni jeden dzie, a gdyby zasza potrzeba, jeszcze i drugi. Jeli
zostanie trzy dni, jest to faszywy prorok. Gdy w aposto bdzie odchodzi dajcie
mu tylko chleba na drog: jeli zada pienidzy, jest to faszywy prorok.13

Termin aposto wystpujcy w tym tekcie uyty jest w sensie szerokim i nie oznacza tylko
jednego z grona Dwunastu Apostow, ale raczej naley go rozumie etymologiczne jako
apostolos, czyli posany a wic wdrowny ewangelizator. Autor podaje reguy traktowania
11

Uczeni proponuj rne daty i miejsca powstania tego tekstu a take rnych autorw. Najbardziej
prawdopodobnym miejscem powstania Didache, ktre ma szerszy tytu Nauka Dwunastu Apostow jest Syria
Zachodnia, natomiast czas powstania to druga poowa I wieku, cho niektre fragmenty mog pochodzi nawet z
lat 50 I wieku. Autor dzie pozostaje nieznany a by nim zapewne jaki chrzecijanin pochodzenia ydowskiego.
Zob. syntez bada nad Didache A. Tuilier, Introduction w: W. Rordorf A. Tuilier (edd.), La Doctrine des
Douze Aptre (Didach), SCh 248bis, Paris 1998, s. 11-128.
12
Tumaczenie polskie tekstu Didache cytuj zawsze za wydaniem w: Pierwsi wiadkowie, BOK 10, Krakw
1998, t. A. widerkwna, s. 33-44, tutaj s. 38. Tekst grecki za W. Rordorf A. Tuilier (edd.), La Doctrine des
Douze Aptre (Didach), SCh 248bis, Paris 1998.
13
Didache 11,3-6; BOK 10, s. 38.

5
takich wdrownych apostow i prorokw uywajc, co ciekawe, zamiennie tych terminw.14
Apostoa naley wic przyj jak samego Pana a nastpnie patrze na jego zachowanie. Jeli
zostanie jeden dzie gosi Ewangeli lub dwa w razie koniecznoci, naley go przyj, ale
gdyby chcia pozosta trzeci dzie, bdzie to oznak, e jest faszywym prorokiem. Podobnie
kolejne kryterium: jeli odchodzc nie zadowoli si chlebem, ale bdzie da dla siebie
pienidzy, oznacza to, e jest faszywym prorokiem. Autor Didache czyni tutaj aluzj do
sytuacji, gdy do wsplnoty przychodzi kto tylko po to, aby wykorzysta jej gocinno,
wtedy nie naleao go przyjmowa ani sucha. Widzimy wic, e do rozrniania stosowano
proste praktyczne wskazwki. W dalszej czci autor podaje jako kryterium prawdziwoci
proroka jego ycie zgodne z tym, co gosi:
Nie wystawiajcie na prb adnego proroka (
natchnieniem Ducha (

), ktry mwi pod

), bo kady grzech moe by

odpuszczony, lecz ten grzech odpuszczony nie bdzie. Nie kady, kto mwi pod
natchnieniem Ducha, jest prorokiem (
). Jest nim tylko wtedy, gdy yje na sposb Pana (
). Tak wic po sposobie ycia mona pozna proroka prawdziwego i
faszywego (

).

Kady prorok, ktry pod natchnieniem Ducha kae zastawi st, nie bdzie jad z
niego, inaczej jest faszywym prorokiem. Kady prorok, ktry naucza prawdy, jeli
nie postpuje tak, jak uczy, jest to faszywy prorok. Kady jednak prorok
wyprbowany, wiarygodny, ktry chcc wyrazi tajemnic Kocioa w wiecie
postpuje [w sposb niezwyky], lecz nie uczy innych, eby czynili to, co on czyni,
nie bdzie przez was sdzony. Jego spraw sam Bg osdzi. W podobny bowiem
sposb postpowali dawni prorocy. Kto za wam powie pod natchnieniem Ducha:
daj mi pienidzy albo czegokolwiek innego, nie suchajcie go. Jeliby jednak prosi
was w sprawie kogo drugiego, kto znajduje si w potrzebie, niech nikt go nie
sdzi!15

Fragment ten zawiera wiele bardzo ciekawych elementw. Autor przywouje podstawowe
kryterium rozeznawania proroka po sposobie jego ycia: jeli wykorzystujc gocinno
wsplnoty prorok kae zastawi sobie st z jedzeniem albo chce pienidzy, z pewnoci jest
faszywym prorokiem, natomiast jeli postpuje tak jak naucza albo prosi o co dla innych, to
jest prawdziwym prorokiem. Widzimy wic, e troska o innych lub egoistyczna koncentracja
na sobie i swoich potrzebach jest jednym z kryteriw odrniajcych. Dalej, autor Didache
14

Por. G. Schille, Das Recht der Propheten und Apostel, gemeinderechtliche Beobachtungen zu Didache Kapitel
11-13, Berlin 1966, s. 84-103.
15
Didache 11,7-12; BOK 10, s. 38-39.

6
podkrela, i nie kady kto mwi pod natchnieniem Ducha moe by zaliczony do grona
prorokw, ale tylko ten, kto yje zgodnie z nauk Chrystusa. Po trzecie wreszcie, autor
przestrzega przed lekcewaeniem proroka uznanego za prawdziwego, wyprbowanego i
wiarygodnego. Kto takiego proroka wystawia na prb lub powtpiewa w jego misj,
popenia grzech przeciw Duchowi witemu, ktry nigdy nie bdzie odpuszczony. Nastpnie
zachca oglnie do przyjmowania wszystkich: Przyjmujcie kadego, kto przychodzi w imi
Pana. Pniej wyprbujecie go i poznacie.16 Mamy tutaj praktyczn aplikacj zasady w.
Pawa, aby z jednej strony nie gasi Ducha przyjmujc kadego, kto przychodzi w imi Pana,
a z drugiej strony kadego wyprbowa i pozna. Jeli jest przejazdem, naley mu pomc i
powinien pozosta nie duej ni 2 lub 3 dni (12,2). Jeli chce osi i ma jaki zawd, niech
pracuje na wasne utrzymanie (12,3), natomiast jeli nie ma zawodu, naley rozsdnie zadba
o niego, ale tak, aby sam nie y bezczynnie i na koszt wsplnoty (12,4). Gdyby za nie chcia
w ogle pracowa, oznaczaoby to, e kupczy Chrystusem i trzeba si strzec przed nim (12,5).
Prawdziwy prorok bdzie zawsze stara si pracowa na swoje utrzymanie, za faszywy
bdzie erowa na dobroci wsplnoty unikajc jakiejkolwiek pracy i wszelkiego wysiku.
Prorokowi uznanemu za prawdziwego, ktry postanowi osi we wsplnocie nale si
pierwociny rnych zbiorw na utrzymanie:
Kady prawdziwy prorok (

), ktry chciaby u was osi,

wart jest swojej strawy. Podobnie i prawdziwy nauczyciel (

take jest wart jak robotnik swojej strawy. Tak wic wemiesz pierwociny z
caego soku z prasy winnej i z wszelkiego ziarna z klepiska, jak rwnie z byda i z
owiec, a dasz je prorokom (
arcykapanami (

). Oni bowiem s waszymi

). Jeli za nie macie proroka, dajcie ubogim.

Jeli pieczesz chleb, we z niego pierwociny i daj wedug przykazania. Podobnie

kiedy otwierasz dzban wina albo oliwy, we z niego pierwociny i daj prorokom. Z
twoich pienidzy, z ubrania i z wszystkiego, co posiadasz, we pierwociny, jakie
by sam uzna za stosowne i daj wedug przykazania.17

Ostatni fragment zdaje si przeczy poprzedniej zasadzie, aby prorok sam pracowa na swoje
utrzymanie, gdy w przeciwnym razie zostanie uznany za proroka faszywego. Myl jednak,
e nie ma midzy nimi sprzecznoci. Podjcie pracy na wasne utrzymanie jest jednym z
kryteriw prawdziwoci proroka, a jeli si domaga, aby wsplnota go utrzymywaa, to znak,
e jest faszywym prorokiem. Zachta za do dzielenia si z nim pierwocinami zbiorw,

16
17

Didache 12,1; BOK 10, s. 39.

Didache 13,1-7; BOK 10, s. 39.

7
chleba, ubra czy pienidzy jest form pomocy dla niego, ktra nie wyklucza jego wasnej
pracy i jest inicjatyw czonkw wsplnoty a nie jego samego.18
W innym miejscu tego dziea autor wspomina o biskupach i diakonach, ktrzy peni
we wsplnocie posug prorokw i nauczycieli: Wybierzcie zatem sobie biskupw i
diakonw godnych Pana, ludzi cichych, spokojnych, bezinteresownych, wiarygodnych i
wyprbowanych. Oni bowiem peni u was take posug prorokw i nauczycieli (
). Nie gardcie nimi, gdy naley im si wrd was to samo
powaanie, co prorokom i nauczycielom (

).19 Tekst

pochodzi z okresu ycia Kocioa, gdy biskupw i diakonw wybieraa wsplnota

wierzcych. Jak wida w tym okresie posugi charyzmatyczne proroka i nauczyciela
wspistniay razem z posugami instytucjonalnymi biskupa i diakona.20 Nawet wicej,
wyglda na to, e biskupi i diakoni penili rwnie posugi charyzmatyczne prorokw i
nauczycieli w tamtej wsplnocie Kocioa.
Didache opisuje nam struktur pierwotnych wsplnot chrzecijaskich w ktrych
wystpoway rne funkcje i posugi, zgodnie z myl w. Pawa Rne s dary, ale Duch
jest jeden. Rne s posugi, ale Pan jest jeden. Rne s dziaania, ale jeden jest Bg, ktry
sprawia wszystko we wszystkich (1 Kor 12,4-6). Istniay wic obok siebie posugi
charyzmatyczne jak prorok i nauczyciel i instytucjonalne jak biskup i diakon wybierani przez
wsplnot, ktrzy sprawowali rwnie posug prorokw i nauczycieli. Mamy tutaj wic
bardzo wan informacj, o ile bowiem posug proroka i nauczyciela mogy peni zarwno,
powiedzielibymy dzisiejszym jzykiem, osoby wieckie jak te czonkowie hierarchii
kocielnej, czyli biskupi i diakoni, o tyle instytucjonaln posug biskupa i diakona mogli
peni tylko oni, a prorocy i nauczyciele nie. Gdy prorok przemawia z natchnienia Ducha
witego czonkowie wsplnoty nie powinni poddawa go prbie ani krytykowa, ale
osdza go na podstawie jego bezinteresownoci oraz spjnoci pomidzy yciem i
nauczaniem. Prorokom naley pozwoli skada dzikczynienia po posikach jak dugo
zechc (10,7).21
Pasterz Hermasa

18

B. Papa, Profeti e dottori ad Antiochia di Syria, Nicolaus 2 (1974) s. 231-255.

Didache 15,1-2; BOK 10, s. 40.
20
Moe nas dziwi tutaj brak prezbiterw, ale w Listach Ignacego z Antiochii, ktre powstay na pocztku II
wieku struktura hierarchiczna jest ju wyranie trjstopniowa: biskupi, prezbiterzy i diakoni.
21
Niektrzy interpretuj to zdanie jako dowd na to, e prorocy celebrowali Eucharysti, ale z caoci kontekstu
r. 10 wynika raczej, e chodzi raczej o modlitw dzikczynn.
19

8
Pasterz Hermasa, to dzieo o charakterze apokaliptycznym, powstae ok. 140 roku w
Rzymie. Gwnym jego tematem jest kwestia tzw. paenitentia secunda. W I i II wieku
istniao przekonanie we wsplnotach chrzecijaskich, i jedyn form odpuszczenia
grzechw jest chrzest wity. Poniewa jednak by to okres przeladowa i niektrzy
chrzecijanie z lku o wasne ycie zapierali si wiary przed urzdnikami cesarstwa
rzymskiego rnego szczebla popeniajc grzech apostazji. Std te bardzo szybko pojawio
si pytanie czy grzech apostazji popeniony po chrzcie moe zosta odpuszczony. Zwolennicy
bardziej rygorystycznej formy chrzecijastwa gosili, i nikt nie moe otrzyma
odpuszczenia grzechu apostazji popenionego po chrzcie, natomiast Hermas na podstawie
objawienia otrzymanego bezporednio od Boga gosi, e takie odpuszczenie jest moliwe, ale
tylko jeden raz i pod pewnymi warunkami jak uwiadomienie sobie popenionego za, al za
grzechy, postanowienie poprawy i wypenienie pokuty. Nietrudno si dmyli, e to
nauczanie stao si fundamentem warunkw sakramentu pokuty, ktre zostay okrelone
pniej w Kociele. Tekst skada si z 5 Wizji, 12 Przykaza i 10 Przypowieci.22
Pasterz, podobnie jak Didache czy posug proroka i nauczyciela nie wspominajc
w ogle apostow. W 11 Przykazaniu Hermas podaje kryteria pozwalajce odrni proroka
prawdziwego od faszywego. Tekst jest, co prawda, dosy dugi, ale warto go przytoczy w
caoci:
Ukaza mi ludzi siedzcych na awie i innego czowieka siedzcego na krzele. Po
czym mnie zapyta: "Czy widzisz tych ludzi siedzcych na awie?" "Widz, Panie," odpowiedziaem. "Ci dwaj, rzecze, s wierni, a ten siedzcy na krzele jest
faszywym prorokiem (

). Zamca on umys sug Boych, lecz jedynie

tych, co wtpi, a nie tych, co s wierni. Tacy bowiem wtpicy id do niego jak do
wieszczka i pytaj go, co si im zdarzy. A w faszywy prorok (

),

cho nie ma w sobie nic z mocy Ducha Boego, odpowiada zgodnie z ich pytaniami i
zgodnie z ich niegodziwymi podliwociami napeniajc ich dusze tym, czego sobie
ycz. Sam jest prny (

) i daje prne odpowiedzi prnym. O cokolwiek go

zapytaj, odpowiada wedug prnoci tego, co go pyta. A mwi take niekiedy

sowa prawdziwe, gdy szatan (

) napenia go swoim wasnym duchem w

nadziei, e uda mu si zapa kogo ze sprawiedliwych. Ot ci, co s mocni w

wierze i przyodziani w prawd, nie wi si z takimi duchami, ale trzymaj si od
nich z dala. Ci za, co wtpi i czsto zmieniaj zdanie, pytaj o wyroczni tak, jak
22

Tumaczenie polskie tekstu Pasterza cytuj zawsze za wydaniem w: Pierwsi wiadkowie, BOK 10, Krakw
1998, t. A. widerkwna, s. 211-299. Tekst grecki Tekst grecki za J. B. Lightfoot J. R. Harmer (edd.), The
Apostolic Fathers. Greet text and English Translation of Their Writings, Grand Rapids 1992, s. 334-526.

9
poganie, obciajc si jeszcze wikszym grzechem bawochwalstwa. Ten, kto w
jakiej sprawie zasiga rady faszywego proroka (
(

), prnym prawdy (

), jest bawochwalc
) i gupim (

). Kady

bowiem duch dany od Boga nie czeka na pytania, lecz majc moc Bo mwi sam z
siebie wszystko, gdy przychodzi z wysoka z mocy Ducha Boego. Natomiast duch,
ktrego trzeba pyta i ktry mwic dostosowuje si do pragnie ludzkich, jest
duchem z ziemi rodem (

) i mao wacym (

), pozbawionym mocy, a

nie pytany w ogle nie mwi".

Jak zatem, Panie, rzekem, moe czowiek pozna, kto z nich jest prorokiem,
a kto prorokiem faszywym? "Posuchaj, odpar, o obu rodzajach prorokw i wedug
tego, co ci powiem, bdziesz mg sam osdzi prawdziwego (
faszywego proroka (

) i

). Na podstawie jego ycia poznasz czowieka,

ktry ma ducha Boego. Po pierwsze ten, co ma ducha pochodzcego z wysoka, jest

agodny, spokojny, pokorny, stronicy od wszelkiego wystpku czy prnej
podliwoci tego wiata. Czyni si sam niszym od wszystkich ludzi i nikomu nie
odpowiada na adne pytanie ani nie rozmawia na osobnoci. I nie jest tak, e kiedy
czowiek ma ochot mwi, wtedy mwi Duch wity, lecz mwi On tylko wtedy,
gdy Bg chce, aby mwi. Jeli zatem czowiek posiadajcy Ducha Boego przyjdzie
na zgromadzenie mw sprawiedliwych, ktrzy maj wiar w Ducha Boego, i jeli
to zgromadzenie mw sprawiedliwych zwrci si z prob do Boga, wwczas
napeni owego czowieka czuwajcy nad nim Anio ducha proroczego, a czowiek w
napeniony Duchem witym przemwi do tumu tak, jak chce tego Bg. W ten
sposb zatem ujawni si Duch Boski. Taka jest moc Pana nad Duchem Boskim.
Posuchaj teraz, rzecze, o duchu z ziemi rodem, prnym, pozbawionym
mocy, a do tego gupim. Po pierwsze czowiek ten, uwaajc, e posiada Ducha, sam
si wywysza, chce mie pierwsze miejsce i jest od razu zuchway, bezczelny,
gadatliwy. yje w rnych zbytkach i wielu innych zudach, a za swoje proroctwa
bierze zapat. Nie prorokuje, jeli jej nie dostanie. Czy Duch Boy moe
przyjmowa zapat za proroctwo? Jest rzecz niemoliw, aby tak postpowa
prorok Boga! Duch takich prorokw jest rodem z ziemi. Po drugie, [prorok faszywy]
w ogle nie zblia si do zgromadzenia mw sprawiedliwych, lecz ich unika.
Wie si z wtpicymi i prnymi, a po ktach im prorokuje, oszukuje ich mwic
im same rzeczy prne zgodne z ich pragnieniami. Kiedy za przyjdzie na
zgromadzenie pene mw sprawiedliwych majcych Ducha Boego, a oni zaczn
si modli, czowiek ten staje si pusty i duch z ziemi rodem, zdjty strachem, ucieka
od niego. Czowiek w stoi wwczas niemy i zaamany, nie mogc sowa wydoby.
Jeli bowiem ustawisz w piwnicy ciasno [naczynia] z winem czy oliw i postawisz

10
pord nich garnek pusty, a potem chcesz znowu wyj wszystko z piwnicy, to w
garnek, ktry postawie pusty, pustym take odnajdziesz. Podobnie i ci prorocy,
ktrzy s puci od rodka, kiedy zawdruj miedzy duchy sprawiedliwych, oka si
midzy nimi takimi samymi, jacy przyszli. Oto tak [wyglda] ycie jednego i
drugiego rodzaju prorokw. Przekonaj si wic na podstawie uczynkw i ycia,
jakim czowiekiem jest ten, kto gosi, e Duch w nim mieszka.
A ty wierz Duchowi, ktry przychodzi od Boga i ma moc [wielk], nie ufaj
za wcale duchowi z ziemi rodem i prnemu, gdy w nim nie ma mocy: przychodzi
on od szatana. Posuchaj te przypowieci, ktr ci zaraz opowiem: We kamie i
rzu go w niebo, sprbuj, czy moesz nieba dosign. Albo we pompk wodn i
strzel wod w kierunku nieba. Sprbuj, czy zdoasz przestrzeli na wylot. Jake,
Panie powiadam, mogoby si sta co podobnego? Obie rzeczy, o ktrych mwisz
s niemoliwe. S one, rzecze, tak samo niemoliwe, jak bezsilne i sabe s duchy
rodem z ziemi. Rozwa teraz si przychodzc z wysoka: Grad jest bardzo maym
ziarnkiem, a kiedy uderzy w gow czowieka, jak wieli bl mu sprawia! Albo znw
we kropl wody, ktra spada z dachu na ziemi i obi kamie. Widzisz zatem, e
nawet najmniejsze rzeczy spadajce z wysoka na ziemi maj moc wielk. Podobnie
te potny jest Duch Boy, ktry przychodzi z wysoka. Temu wic duchowi ufaj, a
trzymaj si z dala od tamtego.23

Zobaczmy teraz poszczeglne elementy tego fragmentu. Faszywy prorok (

jest w stanie dokona zamieszania tylko w umysach ludzi maej wiary lub wtpicych, ktrzy
sami udaj si do niego, aby pyta o przyszo. Wtedy faszywy prorok odpowiada im
zgodnie z ich oczekiwaniami i pragnieniami, oszukujc ich mwi im to, co chcieliby usysze.
Duch prny, ktry przemawia przez niego sprawia, i wypowiada niekiedy sowa
prawdziwe, aby zwie sprawiedliwych. Pierwsza wic i zasadnicza rnica pomidzy
prawdziwym prorokiem przepowiadajcym z Ducha Boego a faszywym prorokiem
opanowanym przez ducha ziemskiego jest taka, e ten pierwszy nie czeka na pytania od ludzi,
lecz sam z siebie mwi to, co Bg mu nakazuje mwi, natomiast faszywy prorok gwnie
odpowiada na zapytania i proby dostosowujc si do ludzkich pragnie. Drugie kryterium
pozwalajce odrni prorokw od siebie to styl ich ycia. Prawdziwy prorok bdcy pod
wpywem Ducha Boego jest agodny, spokojny, pokorny, stroni od wystpkw i
podliwoci tego wiata, unia si przed innymi, nikomu nie odpowiada na pytania ani nie
rozmawia na osobnoci. Nie prorokuje kiedy ma na to ochot, ale wtedy, gdy Bg chce, aby
mwi. Faszywy za prorok wywysza si, chce mie pierwsze miejsce, jest od razu
23

Hermas, Pasterz 43,1-21; BOK 10, s. 241-244.

11
zuchway, bezczelny i gadatliwy, yje w rnych zbytkach i zudach, za swoje proroctwa
bierze zapat i nie prorokuje jeli nie dostanie jej wczeniej. Dalej, prorok faszywy nie
zblia si do zgromadze prawdziwie wierzcych, lecz ich unika. Wie si natomiast z
wtpicymi w wierze i prnymi, a w ukryciu im prorokujc oszukuje ich mwic im same
prne rzeczy zgodne z ich oczekiwaniami. Gdy przyjdzie na zgromadzenie prawdziwie
wierzcych, staje si pusty, a duch ziemski zdjty strachem ucieka od niego, wtedy staje si
niemy i zaamany. Tak wic uczynki i ycie czowieka pozwalaj rozezna pod wpywem
jakiego jest on ducha. Autor zachca dalej, co oczywiste, aby wierzy i ufa Duchowi
Boemu a ucieka od ducha z ziemi rodem. Hermas podaje nam wic kryteria odrnienia
proroka prawdziwego od faszywego i s to: postawa i ycie czowieka, nauka, ktr gosi
oraz sposb prorokowania jawny czy ukryty.
w. Justyn Mczennik
Kolejnym autorem chrzecijaskim jest w. Justyn urodzony ok. 100 r. we Flavia
Neapolis, dzisiejsze Sychem w Palestynie. Dugo szuka prawdziwej filozofii odwiedzajc
stoikw, perypatetykw i platonikw a wreszcie poprzez spotkanie z tajemniczym starcem
odkrywa chrzecijastwo jako jedyn prawdziw filozofi nawraca si i staje si wyznawc
nowej religii. Napisa wiele rnych tekstw z ktrych do naszych czasw zachoway si jako
autentyczne tylko trzy: 1 i 2 Apologia oraz Dialog z ydem Tryfonem.24 Wanie w tym
ostatnim tekcie zawar swoje nauczanie na temat proroctwa.
W Dial. 35,4-5 wspomina o faszywych prorokach wrd rnych sekt gnostyckich
takich jak marcjonici, walentynianie, bazylidianie czy saturnilianie:
ktrzy, cho przychodz w imi Jezusa, to jednak nauczaj wypowiada i czyni
rzeczy bezbone i bluniercze. My za nazywamy ich od imienia tego, od ktrego
pocztek wzio kade nauczanie i poznanie. Kady z nich na swj sposb naucza
blunierstw przeciw Stwrcy wszystkiego i Chrystusowi, ktrego przyjcie On
przepowiedzia a take przeciw Bogu Abrahama, Izaaka i Jakuba.25

Dla Justyna kryterium oceny tego typu nauczycieli jest doktrynalne 26: nauczaj rzeczy
sprzecznych z Pismem witym o istnieniu dwch bogw, dobrego i zego (np. marcjonici),
24

Zob. L. Misiarczyk, Justyn Mczennik. Wstp, w: Pierwsi apologeci greccy, BOK 24, Krakw 2004, s. 161206.
25
Justyn, Dialog z ydem Tryfonem 35,4; t. L. Misiarczyk, w: tene (ed.), 1 i 2 Apologia. Dialog z ydem
Tryfonem, Warszawa 2012, s. 197. Tekst grecki M. Marcovich (ed.), Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone,
Berlin-New York 1997, s. 128.
26
Por. A. Boullec, La notion dhresie dans la litterature grecque. I. De Justin a Irenus, Paris 1985, s. 36-91.

12
neguj tajemnic wcielenia Syna Boego oraz naturaln dobro wiata materialnego
stworzonego, co jest sprzeczne choby z Ksig Rodzaju, gdzie mowa jest, i wszystko, co
Bg stworzy byo dobre.
Dalej, Justyn dopatruje si wyranie dziaania demonicznego w faszywych
prorokach:
A zatem wiedz Tryfonie, mwiem dalej, e to wszystko, co sfaszowa ten, ktry
nazywany jest diabem (

) a potem wprowadzi w obieg pord Grekw

(tak jak to dziaa przez magw egipskich a w czasach Eliasza przez faszywych
), to wszystko pogbio tylko moj znajomo Pism i

prorokw (
utwierdzio moj wiar.27

Wedug naszego apologety, diabe podrobi tajemnice Boe i uwodzi ludzie przez magw
egipskich i faszywych prorokw w czasach proroka Eliasza a w jego czasach czyni to przez
mitologi greck. Std Justyn by zaciekym krytykiem zarwno mitologii jak te politeizmu
greckiego. Przestrzega chrzecijan te przed tym, e diabe dziaa pod pozorami dobra i
zewntrznie czsto bardzo trudno jest uchwyci to uwodzenie.28
W trzecim natomiast tekcie potwierdza istnienie w Kociele II wieku charyzmatu
prorockiego:
Wrd nas bowiem do dzisiaj maj miejsce istniej charyzmaty prorocze
) z czego rwnie wy sami moecie poj, e to, co niegdy

byo zarezerwowane tylko dla waszego narodu, teraz przeszo na nas. I tak jak
wsrd waszych witych prorokw byli faszywi prorocy, tak sami i u nas znajduj
si obecnie liczni faszywi prorocy (

) i faszywi nauczyciele

) przed ktrymi przestrzega nas ju wczeniej nasz Pan, abymy

w aden sposb nie zostali zaskoczeni wiedzc, e On przewidzia wszystko to, co

miao si z nami dzia po Jego zmartwychwstaniu i wniebowstpieniu. Powiedzia
bowiem, e [] pojawi si wielu faszywych prorokw (
mesjasze (

) i faszywi

) w imi Jego i uwiod wielu. I tak jest. Wielu bowiem

znalazo si takich, ktrzy gosili nauki bezbone, bluniercze i niegodziwe

powoujc si na Jego imi; ale nauczali i nadal nauczaj a do teraz tego, co w ich
umysy wcisn im duch nieczysty, diabe (
).29
27

Justyn, Dialog z ydem Tryfonem 69,1; t. L. Misiarczyk, w: tene (ed.), 1 i 2 Apologia. Dialog z ydem
Tryfonem, s. 238. Tekst grecki M. Marcovich (ed.), Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone, s. 189.
28
Por. H. Chadwick, Justin Martyrs Defence of Christianity, BJRL 47 (1965) s. 275-297.
29
Justyn, Dialog z ydem Tryfonem 82,1-3; t. L. Misiarczyk, w: tene (ed.), 1 i 2 Apologia. Dialog z ydem
Tryfonem, s. 253. Tekst grecki M. Marcovich (ed.), Iustini Martyris Dialogus cum Tryphone, s. 212.

13
Mamy tutaj kilka elementw zasugujcych na uwag. Po pierwsze, Justyn postrzega
chrzecijaski charyzmat prorocki jako kontynuacj charyzmatu prorokw Starego
Testamentu. Po drugie, podobnie jak w czasach starotestamentalnych istnieli prorocy
prawdziwi i faszywi, tak samo rwnie teraz oni istniej. I tak jak wczeniej faszywi prorocy
podszywali si pod nauczanie Boga, tak teraz wystpuj oni pod imieniem Chrystusa. Tak
naprawd jednak faszywi prorocy s zawsze inspirowani przez diaba.
Widzimy wic, e Justyn w prezentacji charyzmatu prorockiego w Kociele swojej
epoki koncentruje si bardziej na kryterium doktrynalnym. Jest to zrozumiae jeli
pamitamy, e by to okres w ktrym gnostycy rozpowszechniali swoje bdy. Prawdziwy
prorok, to ten, kto nie wypacza nauczania Chrystusa i Apostow, czyli pozostaje wierni
tradycji apostolskiej, faszywy za wprowadza swoje wasne nauki. Prorocy faszywi
pozostaj pod wpywem diaba, ktry ju wczeniej uwodzi Grekw mitami a Egipcjan
nauczaniem magw.
Montanici
Montanizm jako sekta religijna bierze swoj nazw od Montana (Montanusa), ktry w
latach 155-160 zacz rozpowszechnia swoj nauk na terenie Azji Mniejszej (dzisiejsza
Turcja), gwnie w jej centralnej czci, czyli Frygii. Uwaa si nie mniej nie wicej jak
tylko za wcielenie obiecanego przez Chrystusa Ducha witego Pocieszyciela zgodnie ze
sowami: A Ja bd prosi Ojca i da wam innego Wspomoyciela, aby pozosta z wami na
zawsze, Ducha Prawdy, ktrego wiat nie jest w stanie przyj, poniewa ani Go nie widzi,
ani nie zna. Wy Go znacie, bo przebywa wrd was i bdzie w was. 30 Nie wiemy na jakiej
podstawie tak twierdzi, ale wiele wskazuje na to, i w tym okresie przygas troch pierwotny
zapa i gorliwo chrzecijan w porwnaniu z czasami apostolskimi. Nie zachoway si adne
teksty ani Montana ani jego dwch najwierniejszych uczennic, Pryscylli i Maksymilli, ale
informacj o ruchu czerpiemy z pism Ojcw Kocioa, ktrzy z nimi polemizowali jak
Tertulian,31 Cyprian, Euzebiusz z Cezarei32 czy Epifaniusz. Euzebiusz w swojej Historii
Kocielnej przytacza wiadectwo nieznanego autora z II wieku: Istnieje podobno jaka osada
w Myzji, na pograniczu Frygii, zwana Ardabau. Tam mia si znajdowa wrd neofitw
niejaki Montanus, ktry da si opanowa niepohamowanemu pragnieniu zajcia stanowiska

30

J 14-16-17.
Por. Tertulian, O duszy 9,4.
32
Wiele o montanistach pisa Euzebiusz Cezarei, Historia Kocielna V,16,7-8; t. ks. A. Lisiecki, POK 3,
Pozna 1924, s.225-234.
31

14
naczelnego i tak otworzy do siebie przystp Przeciwnikowi. Demon go opta, tak e popad
nagle w rodzaj zachwycenia i ekstazy, pocz szale, gada, wydawa dziwne dwiki i
prorokowa zgoa przeciwko zwyczajowi kocielnemu, opartemu na tradycji i od dawna
ustalonej kolejnoci.33 Potem wspomniany autor dodaje, i cz ludzi daa si zwie, lecz
niewielu Frygijczykw dao si otumani. Wspomina rwnie o roli owych dwch kobiet w
ruchu montanistycznym: Co wicej, wzbudzi (tj. demon) jeszcze dwie niewiasty i przepeni
je duchem faszywym, i wydaway z siebie dwiki niedorzeczne, niewczesne i dziwne []
Caemu za Kocioowi katolickiemu, ktry istnieje pod niebem duch ten bluni, bo duch
kamliwego prorokowania nie uzyska tam czci ani dostpu.34 Jak wynika z cytowanych
fragmentw postaw i nauczanie Montana postrzegano rwnie jako inspirowan przed
diaba, na co wskazywaa jego pycha i przesadna ambicja.
Montanizm prezentowa si jako ruch nowego proroctwa popularny w poowie II
wieku.35 Gwnymi elementami, ktre go charakteryzoway bya glosolalia, poszukiwanie
ekstazy i propagowanie entuzjazmu duchowego. Zarwno Montan jak te obydwie
wspomniane kobiety uwaali si za gos Chrystusa i Ducha witego domagajc si
bezwarunkowej wiary i posuszestwa sobie. Negowali przy tym wszelk hierarchi
kocieln. Proroctwa jakie wygaszali rzekomo pod natchnieniem Ducha witego
koncentroway si treciowo na bliskim kocu wiata, ktry Maksymilla przewidywaa zaraz
po swojej mierci i paruzji Chrystusa. Przygotowaniem si na ten koniec mia by wanie
powrt do pierwotnej, apostolskiej gorliwoci. Wszyscy wic, ktrzy doczyli do tej sekty
automatycznie stawali si ludmi duchowymi (pneumatikoi), czyli napenionymi duchem,
natomiast tych, ktrzy pozostawali wierni Kocioowi powszechnemu i katolikami nazywa
ludmi ziemskimi (psychikoi), yjcymi po ziemsku. Czonkowie wic ruchu powinni byli
zerwa jakiekolwiek zwizki ze wiatem i okazywa pogard wobec tego, co materialne,
podj surowe posty, prowadzi ycie w ascezie do tego stopnia, e zakazane byo wrcz
zawieranie zwizkw maeskich. Naleao te praktykowa jamun skadan dla Montana
i owych dwch kobiety, ktre przyjmoway zapat za swoje prorokowanie, zachcano
rwnie do szukania mierci mczeskiej i zakazywano ucieczki przed przeladowaniami.
Montan odrzuca aspekty instytucjonalne ycia Kocioa, pomniejsza rol biskupw,
prezbiterw i diakonw twierdzc, i jedynym prawdziwym Kocioem jest zaoony przez
niego tzw. Koci duchowy. W oparciu o zapowied z Ksigi Apokalipsy 21,1.10 na temat
33

Euzebiusz Cezarei, Historia Kocielna V,16-19; POK 3, s. 225-226.

Euzebiusz Cezarei, Historia Kocielna V,16, 9; POK 3, s. 226.
35
Por. syntez na temat montanizmu J. Somka, Nowe proroctwo. Historia i doktryna montanizmu, Katowice
2007.
34

15
nowego Jeruzalem, zapowiada, e niedugo zstpi ono na ziemi wanie we Frygii, gdzie
powinni zgromadzi si wszyscy wierni, aby spotka tam Chrystusa. Aby uwiarygodni te
swoje przepowiednie spisywali cae zbiory wyroczni, proroctw i wizji twierdzc, i pochodz
one z natchnienia Ducha witego. Inspirujc si dawnymi tradycjami prorockimi i
apokaliptycznymi montanizm by ruchem odnowy ycia chrzecijaskiego, ktry poprzez
odwoanie si do autorytetu Ducha witego chcia przywrci klimat ycia pierwotnego
Kocioa z mocnym dziaaniem wanie Ducha witego, modlitwy w jzykach i ekstazie,
oczekiwaniem koca wiata i praktykowanie etyki rygorystycznej. Wydaje si, e ruch ten by
bardziej schizmatycki, tzn. zrywa z instytucj Kocioa ni heretycki w sensie goszenia
pogldw bdnych doktrynalnie. Autor, ktrego cytuje Euzebiusz wspomina take, e
elementach charakteryzujcych proroka faszywego, ktremu towarzyszy bezwstyd i
zuchwalstwo, popada w faszyw ekstaz, rozpoczyna od dobrowolnej utraty wiadomoci a
potem przechodzi w niedobrowolny obd duszy.36
Montanizm rozprzestrzeni si gwnie na terenie Azji Mniejszej a w pniejszym
okresie rwnie na Wschodzie i Zachodzie wczesnego chrzecijastwa i przetrwa a do VI
wieku. Mamy wiadectwo ich dziaalnoci w Licie 75 Firmiliana, biskupa Cezarei
Kapadockiej do Cypriana, biskupa Kartaginy z roku 256. Cho pisany on by
najprawdopodobniej po grecku, to do naszych czasw zachowa si wrd Listw Cypriana
tylko w tumaczeniu aciskim dokonanym przez kogo ze rodowiska kartagiskiego.
Dotyczy on, co prawda, kwestii chrztu udzielanego przez heretykw, ale w r. 10 wspomina o
pewnej prorokini, ktra chrzcia i sprawowaa Eucharysti. Po opisie przeladowania jakie
dotkno chrzecijan w Kapadocji i Poncie Firmilian pisa:
Nagle ukazaa si tu pewna kobieta, ktra w ekstazie ogaszaa si za prorokini
(quae in extasin constituta propheten se praeferret) i tak postpowaa, jakby bya
pena Ducha witego. Tak j unosia moc gwnych demonw (Ita autem
principalium daemoniorum impetu ferebatur), e przez dugi czas niepokoia i
oszukiwaa wiernych. Czynia rzeczy zdumiewajce i nadzwyczajne i zapowiadaa,
e poruszy ziemi. Nie jakoby demony (daemoni) mia te moc, by mg poruszy
ziemi i wstrzsn przyrod, lecz e zy duch (nequam spiritus) przewidujc i
zdajc sobie spraw z tego, e nastanie trzsienie ziemi, udaje, e to on czyni,
poniewa wie, e si to stanie. Tymi kamstwami i przechwakami tak podbi umysy
poszczeglnych, e byli mu posuszni i szli za nim, gdziekolwiek kaza im i i ich
prowadzi. Sprawia te, e owa kobieta w cik zim chodzia boso po

36

Euzebiusz Cezarei, Historia Kocielna V,17,2; POK 3, s. 229.

16
zlodowaciaym niegu bez adnej dla siebie szkody i jakiegokolwiek zranienia w
czasie tych wdrwek. Mwi te (demon), e spieszy do Judei i do Jerozolimy i
udawa, e stamtd przyby. Omami te jednego prostego prezbitera Rustyka oraz
pewnego diakona do tego stopnia, e udali si z ow kobiet, co wnet potem si
ujawnio. Nagle bowiem stan przed nimi pewien egzorcysta (unus de exorcistis),
m wyprbowany, trzymajcy si zawsze karnoci religijnej. Ten zachcony przez
wielu obecnych braci, ktrzy te byli mocni i chwalebnie trzymali si wiary, wystpi
przeciw owemu zemu duchowi (contra illum spiritum nequam), aby go pokona. On
to przewidujc, ju przedtem subtelnym faszem zapowiedzia, e nadejdzie jaki
nieprzyjaciel i niewierny kusiciel. Jednake w egzorcysta natchniony ask Bo
mocno si opar i wykaza, e to by najbardziej niegodziwy duch (naquissimum
spiritum), ktrego przedtem za witego miano. A i owa kobieta, ktra poprzednio z
powodu kuglarstw i oszustw demona wiele czynia dla omamienia wiernych. Midzy
innymi, czym wielu oszukaa byo i to, e czsto odwaaa si udawa, e przez
jakie nie do pogardzenia wezwanie powica chleb i czyni Eucharysti i skada
ofiar Panu, bez uycia zwykej formuy liturgicznej. Chrzcia rwnie wielu
przywaszczajc sobie waciwe sowa zapyta, aby si zdawao, e nie odstpuje od
przepisu kocielnego.37

Firmilian opisuje tutaj zapewne tak wdrown prorokini montanistw, ktra twierdzia, i
wypowiada proroctwa pod natchnieniem Ducha witego, lecz w jego opinii bya po prostu
optana przez zego ducha. Uwodzia zarwno chrzecijan wieckich jak te nieroztropnych
duchownych. Nie tylko wygaszaa proroctwa, ale imitowaa bogosawiestwo chleba oraz
uzurpowaa sobie prawo do celebracji chrztu i Eucharystii. Powtarza si wic tutaj element
demonicznej imitacji tajemnic wiary o ktrym pisa wczeniej w. Justyn.
Montanizm na pewno uczyni przysowiow niedwiedzi przysug charyzmatowi
proroctwa w pierwotnym Kociele omieszajc go oraz wzbudzajc wiksz ostrono i
podejrzenia wobec niego ze strony hierarchii kocielnej. O ile bowiem jeszcze w czasach
Justyna ten charyzmat postrzegano jako wany element ycia Kocioa, o tyle wraz z
montanizmem nasila si podejrzenie o jego heterodoksyjne konotacje. Nie tylko jednak z
powodu montanizmu, lecz rwnie ze wzgldw na zmiany w strukturach wsplnot
chrzecijaskich wraz z kocem II wieku rol prorokw we wsplnotach przejmuj, jeli
mona tak powiedzie, przeoeni instytucjonalni, czyli biskupi, prezbiterzy i diakoni a
spontaniczno charyzmatyczna zostaje wchonita przez coraz wiksze wzmocnienie struktur

37

Firmilian z Cezarei, List 75,10; t. polskie W. Szodrski, w: w. Cyprian, Listy, PSP I, Warszawa 1969, s.
287-288 (ze zmianami).

17
instytucjonalnych poszczeglnych Kociow. Nie ustao jednak dziaanie Ducha witego w
Kociele, lecz Jego dary w tym rwnie funkcja profetyczna ujawniaa si dalej poprzez
posug mczennikw i witych. To wanie wici, a od III wieku to najczciej wici
mnisi, anachoreci prowadzcy bardzo ascetyczny tryb ycia stan si tymi, ktrych Bg
obdarzy charyzmatem proroctwa rozumianym zarwno jako przepowiadanie przeszoci jako
te jako radykalne wezwanie do nawrcenia czy pitnowanie naduy w sferze spoecznej i
moralnej. Tak funkcj bd oni peni w Bizancjum a take w bliszych nam czasach jako
tzw. starcy choby w prawosawiu rosyjskim. W kadym razie, jak wskazuj na to rda
historyczne opisujce pocztki Kocioa, charyzmat proroctwa w takiej swojej pierwotnej
formie w jakiej by znany w czasw apostolskich i wczesnochrzecijaskich, zanika w
Kociele na przeomie II i III wieku i odywa dopiero w XX wieku. W staroytnoci duej
przetrwa on tylko w ruchach schizmatyckich i heretyckich takich jak montanizm czy
mesalianizm budzi zawsze podejrzenie i sprzeciw ze strony Kocioa Katolickiego. To w
duej mierze tumaczy podejrzliwo wobec charyzmatu proroctwa oraz odrzucanie go
rwnie przez dzisiejszych duchownych i wieckich katolikw, ktrych postawy wykraczaj
czsto poza konieczne rozeznawanie duchw i raczej blisze s blisze gaszeniu Ducha.

***
W czasach apostolskich charyzmat proroctwa postrzegano jako szczeglny dar Boy,
ktry pozwala przenika rne sytuacje, rozumie je i ludzkie serca. Prorok utwierdza wic
w wierze, ukierunkowywa ycie jednostek lub wsplnot bardziej na Boga, pomaga
rozeznawa wol Bo a take interpretowa obecne wydarzenia ycia w wietle Sowa
Boego lub pod bezporednim natchnieniem Sam Chrystus przestrzegajc przed faszywymi
prorokami podaje jako podstawowe kryterium rozrniajce owoce ycia i nauczania samych
prorokw. W Listach w. Pawa i Dziejach Apostolskich mamy przekazan pewn hierarchi
posugi w Kociele staroytnym: apostoowie potem prorocy a na kocu nauczyciele. Didache
opisuje nam struktur pierwotnych wsplnot chrzecijaskich w ktrych wystpoway rne
funkcje i posugi, obok biskupw i diakonw wybieranych przez wsplnot byli rwnie
prorocy i nauczyciele. Gdy prorok przemawia z natchnienia Ducha witego czonkowie
wsplnoty nie powinni poddawa go prbie ani krytykowa, ale osdza go na podstawie jego
bezinteresownoci oraz spjnoci pomidzy yciem i nauczaniem. Z kolei Hermas podaje
nam kryteria odrnienia proroka prawdziwego od faszywego i s to: postawa i ycie
czowieka, nauka, ktr gosi oraz sposb prorokowania jawny czy ukryty. Wedug Justyna

18
prawdziwy prorok nie wypacza nigdy nauczania Chrystusa i Apostow, czyli pozostaje
wierni tradycji apostolskiej, faszywy za wprowadza swoje wasne nauki. Prorocy faszywi
pozostaj pod wpywem diaba, ktry ju wczeniej uwodzi Grekw mitami a Egipcjan
nauczaniem magw. Wreszcie montanizm wzmocni podejrzliwo hierarchii kocielnej do
charyzmatu proroctwa i przyczyni si do jego zniknicia w III wieku a do odrodzenia si tej
posugi w XX wieku.

Il carisma di profezia nel cristianesimo antico

Il carisma di profezia gi nel tempi apostolici non fu limitato alla predizione del futuro
ma era considerato un dono di Dio che permetteva comprendere meglio e alla luce divina gli
avvenimenti attuali della vita, rafforzare la fede e discernere la volont di Dio. Lo stesso Ges
Cristo diede i criteri per discernere il profeta vero dla falso: la sua vita e il suo insegnamento.
Lo stesso ripeter il Pastore di Erma aggiungendo anche un criterio ulteriore, ci il modo
nascosto o aperto del profetizzare. Giustino Martire ne aggiunger il criterio dottrinale, cio la
fedelta allinsegnamento di Ges e degli Apostoli. Didach vede i profeti come i ministri
della Chiesa antica subito dopo apostoli e prima degli insegnanti e li attribuisce un ruolo
importante nella struttura della communit. Stabilisce anche che se un profeta parla ispirato da
Dio nessuno pu criticarlo, ma sar giudicato in base al suo servizio disinteressato, della sua
vita e dottrina. Infine, il fenomeno montanista con forte abuso della profezia gett il grande
sospetto da parte della gerarchia cattolica sul carisma di profezia che ha posto un freno al suo
ulteriore sviluppo. E cos il sudetto carisma scompare nella Chiesa antica probabilmente nel
III secolo per ricomparire po nel XX secolo.

ks. Leszek Misiarczyk