BKatarzyna MuletB

Analiza psychokrytyczna poezji

Stanisawa Baraczaka
ABSTRACT. Mulet Katarzyna, Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka [Psychocritical analysis of Stanisaw Baraczaks poetry]. Przestrzenie Teorii 16. Pozna 2011, Adam
Mickiewicz University Press, pp. 157-177. ISBN 978-83-232-2337-5. ISSN 1644-6763.
The article is an attempt at a new reading of Stanisaw Baraczaks poetry by using Charles Maurons psychocritical method. Four volumes of poems are subjected to analysis, in which the writers obsessive metaphors are extracted, allowing the unveiling of his personal myth. It turns out
that the romantic hero complex is underlying this myth, that defines the poets way of expression
of traumatic experiences from his life. Then, the way of recording of such experiences as enslavement by the totalitarian system, alienation in exile, or Parkinsons disease, is interpreted according
to Hanna Segals psychoanalytic theory. Baraczaks writing is gaining then the title of reparation,
it becomes a way to recover lost objects from the past by the writer: freedom, stabilization, health,
but also the past time, places, events and people.

Stanisaw Baraczak dowiadczy w swoim yciu traumy zniewolenia, wyobcowania i choroby. Tradycyjna perspektywa krytycznoliteracka
nie jest jednak w stanie okreli wpywu tych przey na twrczo poety.
Dlatego warto na nowo odczyta jego teksty literackie, korzystajc przy
tym z metody psychokrytycznej Charlesa Maurona, ktra w centrum
swojej analizy umieszcza posta pisarza1. Dzieo literackie zyskuje wwczas warto rwnorzdn, staje si gwnym obiektem badawczym, ktry odzwierciedla struktur psychiczn swojego autora. Osobowo Baraczaka, podobnie jak osobowo kadego czowieka, jest jednak form
dynamiczn, wic obserwacja jej rozwoju powinna by prowadzona
w czasie. Realizacj tego zaoenia jest niniejsza analiza, ktra stanowi
prb uchwycenia przemian persewerujcych tematw w utworach poety
oraz odniesienia ich do wymiany obiektw wewntrznych2 na poziomie
jego niewiadomoci.
Pierwsze istotne przesunicie zachodzi we wczesnej twrczoci Baraczaka, to przejcie od poezji sprzed Marca 1968 roku do wierszy napi________________________

1 Ch. Mauron, Wprowadzenie do psychokrytyki, prze. W. Boska, [w:] Wspczesna

teoria bada literackich za granic. Antologia, t. 2, oprac. H. Markiewicz, Krakw 1976,
s. 367. Por. te: tene, Metoda psychokrytyczna, prze. W. Karpiski, [w:] Antologia wspczesnej krytyki literackiej we Francji, oprac. W. Karpiski, Warszawa 1974.
2 Obiekty wewntrzne to psychiczne wyobraenia utraconych przedmiotw, ktre pojawiaj si w sytuacji depresji lub traumy po stracie kogo lub czego. Por. H. Segal, Marzenie senne, wyobrania i sztuka, prze. P. Dybel, Krakw 2003.

157

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

sanych ju po tym wydarzeniu. Odzwierciedleniem tej rewolty sowa

poetyckiego3, jak nazywa j Dariusz Pawelec, s dwa tomy poetyckie:
artystowska Korekta twarzy, ukoczona w 1967 roku, oraz legendarny
zbir utworw zaangaowanych politycznie Jednym tchem, wydany
w 1970 roku. Druga wana zmiana dotyczy dojrzaej poezji Baraczaka,
obejmuje ona odchodzenie od opisywania dowiadcze Pokolenia 1968 na
rzecz przey emigracyjnych oraz osobistych pisarza. Przesunicie to
uwidacznia si zwaszcza w dwch tomach utworw: w Atlantydzie i innych wierszach z lat 19811985 oraz w Chirurgicznej precyzji, czyli Elegiach i piosenkach z lat 19951997. Wyodrbnienie metafor obsesyjnych
w czterech wymienionych ksikach poetyckich Baraczaka stanie si
pocztkiem drogi do odsonicia jego mitu osobistego, odkrywanego zarwno w planie treci, wrd elementw wiata przedstawionego, jak
i w planie formy, od strony stylistyczno-konstrukcyjnej dziea4. Sformuowany w ten sposb obraz mitu osobistego poety bdzie interpretowany
w odejciu od popdowej koncepcji Sigmunda Freuda na rzecz teorii
Hanny Segal, ktra okrelia proces twrczy jako reparacj, czyli prb
odzyskania przez pisarza utraconych obiektw z przeszoci5.
Debiutancka Korekta twarzy to chyba najbardziej mroczny i przepeniony agresj tom poetycki Baraczaka. Zapocztkowuje w jego twrczoci utosamianie dwch poj: ciaa i tekstu6 oraz wyznacza szerokie pole
odwoa do metafor zbudowanych wok czowieka w sensie fizjologicznym i metafizycznym. Wrd najczciej pojawiajcych si w nim motyww znajduje si obraz tytuowej twarzy, ktry Roland Barthes na podstawie metonimii okrela jako absolut ciaa7. Mona rwnie zauway
obsesyjne zainteresowanie poety pojciami doni oraz rk8. W wyniku
superpozycji utworw, w ktrych wystpuj te motywy, ujawniaj si
nastpujce zwizki: do, ktra zamyka rce zamknite w dybach
________________________

3 D. Pawelec, Rewolta sowa poetyckiego Baraczak, Krynicki, [w:] Pozna w Marcu

Marzec w Poznaniu, red. S. Wysouch, J. Borowiec, Pozna 2010.
4 Poczenie tych dwch planw jest istotne, poniewa Simon O. Lesser zauwaa, e
nasze pragnienia zaspokaja gwnie cho oczywicie nie wycznie temat, a nasze systemy obronne forma. Zob. S.O. Lesser, Funkcje formy, prze. G. Cendrowska, [w:] Psychoanaliza i literatura, red. P. Dybel, M. Gowiski, Gdask 2001, s. 133.
5 Por. H. Segal, Marzenie senne
6 Zob. D. Pawelec, Rewolta sowa poetyckiego, s. 80.
7 Roland Barthes sformuowa to okrelenie w eseju Twarz Grety Garbo, wyraajc
w ten sposb uprzedmiotowienie twarzy. Por. R. Barthes, Twarz Grety Garbo, [w:] tene,
Mit i znak, Warszawa 1970, s. 64-66.
8 Motywy doni i rk wielokrotnie powtarzaj si w Korekcie twarzy, midzy innymi
w utworach: Wzi za dobr monet (s. 15), Wieki rednie (s. 20), Korzy z namacalnoci
(s. 23), Zbudzony w jeszcze gbszy sen (s. 34), Z ciebie (s. 37), Drugi (s. 38), Pismo (s. 45).
S. Baraczak, Wiersze zebrane, Krakw 2007.

Katarzyna Mulet

158

do, ktra chroni do ugniatajca grud lub palce kruszce prchno.

Zarysowuje si w ten sposb dwubiegunowa relacja pomidzy czowiekiem a jego tworzywem, ktr mona interpretowa jako relacj pomidzy modym poet a jego tekstem9. Kontynuacj tych metaliterackich
skojarze jest posta wybraca10, odkrywajca poetyck autofantazj
Baraczaka oraz stanowica prefiguracj jego artystycznej kreacji. Autor
Korekty twarzy nie poprzestaje jednak na jednym odwoaniu do etosu
wieszcza, w innym utworze pojawia si bowiem profetyczna zapowied
jego misji:
Kiedy zamkn si wok ciaa tego kraju
I ono moe mnie uchwyci jak rkoje11.

wiadomie dokonana przez Baraczaka transpozycja postaci poety-wybraca rodem z Dziadw Adama Mickiewicza do debiutanckiego zbioru wierszy to zarazem uosobienie jego kompleksu bohatera romantycznego12. Syndrom ten stoi u podoa symbolicznej walki, jaka toczy si
w utworach zamieszczonych w Korekcie twarzy13. Nagromadzenie obrazw krwi, tortur, acuchw i krat to przejaw wszechobecnej agresji wywoanej brakiem poetyckiego spenienia twrcy14 oraz jego dramatycz________________________

9 W chwili ukoczenia Korekty twarzy Stanisaw Baraczak by 21-letnim studentem

polonistyki. Zob. T. Nyczek, Powiedz tylko sowo. Szkice literackie wok Pokolenia 68,
Londyn 1985, s. 92.
10 Motyw ten pojawia si ju w pierwszym utworze zamieszczonym w Korekcie twarzy
pod tytuem Wzruszenia. Zob. S. Baraczak, Wiersze zebrane, s. 9.
11 Tame, Tutejszy, s. 24-25. Dariusz Pawelec zauwaa, e jest to parafraza idealnie
odwzorowujca sens zronicia si Mickiewiczowskiego Konrada z narodem i jednoczenie narodu z Konradem:

Teraz dusz jam w moj ojczyzn wcielony;

Ciaem poknem jej dusz,
Ja i ojczyzna to jedno.

Cyt. za: D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty, Katowice

1992, s. 126.
12 Klasyczna psychoanaliza mwi waciwie o kompleksie Mesjasza polegajcym na
tym, e czowiek uwaa si za wybraca, ktrego celem jest ocalenie, wyzwolenie bd
wybawienie pewnej grupy ludzi, a nawet caej zbiorowoci, od jakiego kataklizmu. Wydaje
si jednak, e kompleks ten u Baraczaka nie przybiera a tak skrajnej postaci, ma za
to wiele wsplnego z dc do doskonaoci struktur superego oraz z fascynacj poety
okrelon konwencj literack, dlatego w niniejszej pracy bdzie on funkcjonowa pod
pojciem kompleksu bohatera romantycznego jako formy waciwszej indywidualnej strukturze psychicznej poety.
13 Charakterystyczne s ju same nazwy trzech cykli wierszy wchodzcych w skad
Korekty twarzy: Osaczy w locie, Sonety amane oraz Walki.
14 Brak artystycznego spenienia poety zosta wyraony w Korekcie twarzy poprzez
motyw pustki. Zob. S. Baraczak, Pusty, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 16. Por. D. Pawelec,
Rewolta sowa poetyckiego, s. 85.

159

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

nym deniem do niego. Cierpienia fizyczne i duchowe przeladujce

bohatera tych wierszy najczciej cz si z metafor ostrza15, ktra pojawia si take pod postaci noa16 oraz topora17. Motywy te mona identyfikowa z pojciem sowa jako wartoci ambiwalentnej, z jednej strony
ograniczajcej czowieka i niebezpiecznej dla niego, a z drugiej umoliwiajcej mu osignicie wolnoci poprzez dotarcie do gboko ukrytej
prawdy. Baraczak obrazuje w ten sposb wielowymiarowo prawdziwego wiata, ale przede wszystkim potguje panujce w nim zjawiska
przemocy i destrukcji reprezentujce jego wasne negatywne uczucia.
Nieustanne powracanie do tematyki niszczonego ciaa staje si wwczas
symbolicznym przedstawieniem wyzwalania si ze struktur zawaszczajcego jzyka18. Ocalenie przed drczcymi poet lkiem i cierpieniem
zwizanymi z wasn twrczoci przynosi dopiero kunsztowna forma
jego wierszy. Umoliwia ona reparacj wiata wewntrznego autora
Korekty twarzy, polegajc na osigniciu rwnowagi pomidzy zymi
i agresywnymi obiektami a dobrymi i harmonijnymi, reprezentowanymi
kolejno przez warstw semantyczn oraz konstrukcyjn jego utworw.
Proces odtwarzania utraconych przedmiotw jest kontynuowany
w kolejnych tomach poetyckich Baraczaka. Wrd nich na szczegln
uwag zasuguje zbir wierszy Jednym tchem, poniewa stanowi najwikszy przeom w analizowanej tu twrczoci. Wydarzenia Marca 1968
roku pozwoliy zrealizowa jego autorowi zapowiadan ju w Korekcie
twarzy misj walki w susznej dla narodu sprawie. Wobec nowej poezji
oznaczao to odejcie od poszukiwania pikna w jzyku na rzecz denia
do prawdy19 jako podstawowej wartoci odebranej zniewolonemu przez
system komunistyczny spoeczestwu polskiemu. Nastpia rwnie aktualizacja postaci romantycznego poety-wieszcza, utosamianego ze struktur osobowoci samego Baraczaka. Bohater ten w drugim tomie jego
wierszy ujawnia bowiem swoje heroiczne pragnienie: jednym tchem zamkn wszystko i zamkn si we wszystkim20. Zdanie to przynosi siln
identyfikacj znacze czynu oraz sowa, ktra wskazuje na pewne ideay,
denia i marzenia poety oraz odrnia jego postaw od reakcji typowej
jednostki uwikanej w podobne wydarzenia historyczne. Ustanowienie
synonimicznoci powyszych poj stanowi rwnie przeniesienie tych
________________________

S. Baraczak, Wieki rednie (s. 20), Ryba (s. 43), Pismo (s. 45), [w:] tene, Wiersze
zebrane.
16 Tame, Ryba, s. 43.
17 Tame, Zwycistwo, s. 44.
18 Pawelec zwraca uwag na motyw zniewolenia czowieka przez jzyk w poezji Baraczaka podczas interpretacji utworu W celi tej, gdzie denie celem. Zob. D. Pawelec,
Czytajc Baraczaka, Katowice 1995, s. 24.
19 Zob. S. Baraczak, Etyka i poetyka, Krakw 2009, s. 282.
20 Tene, Jednym tchem, [w:] S. Baraczak, Wiersze zebrane, s. 51.
15

Katarzyna Mulet

160

de z rzeczywistego pola bitwy na paszczyzn kartki, gdzie dochodzi

do czciowej realizacji nieosigalnych dotd celw poprzez utrwalanie
pamici i manifestowanie znaczenia prawdy w poezji. Obietnica bohaterskiego czynu, zgodnie z teori aktw mowy Johna Austina, jest wwczas
czynem samym w sobie21, a w pewnym stopniu staje si take kompensacj traumy pozbawionego wolnoci czowieka.
Efektem przepracowywania tamtych trudnych dowiadcze w twrczoci Baraczaka jest rwnie ogromna agresja tomu Jednym tchem.
Jej moc wypywa przede wszystkim z zawaszczajcej funkcji, ktr ma
w niej ciao jako medium znaczce i udzielajce znaczenia22. Obsesyjne
zainteresowanie poety torturowaniem czowieka oraz przenoszenie opisw ludzkiego cierpienia w obrb pola semantycznego jzyka i tekstu
powoduje, e jego wiersze wykraczaj poza tradycj martyrologiczn
obecn w polskiej literaturze23. Modlitwa krwi24 w kontekcie takiego
ujmowania przemocy staje si modlitw za ofiar, a jej przesaniem jest
refrenicznie powtarzane sowo nie. Kategoryczna formua nastpujcego po nim wezwania miej je we krwi stanowi wzmocnienie tego gestu
sprzeciwu wobec okruciestwa komunistycznych represji. Znaczenie (od)mowy zostaje wreszcie zrwnane z wymiarem rzeczy ostatecznych25 i jako
takie staje si elementem realizowanego w poetyckich fantazjach Baraczaka planu wyzwolenia ludzkoci spod wadzy systemu totalitarnego.
Przytaczajca agresja wierszy zgromadzonych w tomie Jednym
tchem to rwnie efekt kumulacji rozmaitych rodkw przemocy powizanych w sie skojarze z trzema metaforami obsesyjnymi poety: metafor oddechu26 oraz metaforami ognia27 i ostrza28. Pierwsza z nich czy si
z motywem knebla29, ktry stanowi symboliczne przedstawienie utraty
wolnoci, jak daje powietrze30. Obrazy ognia s nastpstwem tego wyda________________________

21
22

Por. D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty, s. 127.

Zob. M. Merleau-Ponty, Humanizm i terror, prze. J. Migasiski, Warszawa 2005,

s. 53.
23 Leonard Neuger twierdzi, e psychotyczna lkowo wyrnia wiersze Baraczaka od polskiej tradycji baroku i romantyzmu. Por. L. Neuger, Uciekajce imi, [w:] Obchodz urodziny z daleka: szkice o Stanisawie Baraczaku, red. J. Dembiska-Pawelec,
D. Pawelec, Katowice 2007, s. 12.
24 S. Baraczak, Nie, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 59.
25 Por. D. Pawelec, Czytajc Baraczaka, s. 26-27.
26 S. Baraczak, Jednym tchem, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 51.
27 Tame, Jednym tchem (s. 51), Wziem sobie do serca (s. 52-53), Papier i popi,
dwa sprzeczne zeznania (s. 58), U koca wojny dwudziestodwuletniej (s. 81-82), Ci, ktrzy
jedz grzanki, bd je suchary (s. 83-84).
28 Tame, Jednym tchem (s. 51), Wziem sobie do serca (s. 52-53), Kwiat city (s. 54),
renica, ktrej byem (s. 56), Midzy rud a rdz (s. 80), O wp do pitej rano (s. 101).
29 Tame, Jednym tchem (s. 51), Strza strci mnie na ziemi (s. 100).
30 Tame, Jednym tchem, s. 51.

161

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

rzenia, w twrczoci Baraczaka peni one podwjn funkcj. Pojawiajce si w wierszu Wziem sobie do serca empiryczne oznaki poaru staj
si czci obowizku przekazywania wiadectwa o katastrofie31, jaki
bierze na siebie poeta: musiaem wzi na siebie blask, swd, ar
i huk32. Natomiast koczce ten sam utwr sowa: musiaem wzi na
siebie otwarcie tych drzwi to metaforyczne przezwycianie sytuacji
zniewolenia poprzez denie do prawdy, ktre nawizuje ju do drugiego
sposobu odczytywania motywu ognia. Wiersz Jednym tchem przynosi
bowiem zapis marzenia o podobnej treci symbolicznej, jego bohater chce
dokona heroicznego czynu wyzwolenia ludzkoci od kataklizmu totalitarnego:
[] jednym tchem
zamkn wszystko i zamkn si we wszystkim, jednym
wiotkim wirem pomienia zestruganym z puc
osmali ciany wizie i wcign ich poar
za kostne kraty klatki piersiowej i w wie
tchawicy, []33

Metaforyczne ujcie przez Baraczaka wasnej osoby jako poykacza

ognia34, pragncego osmali ciany wizie, to kolejny przejaw jego
kompleksu bohatera romantycznego, ale zarazem efekt przemian zachodzcych w osobowoci poety. Autor zbioru Jednym tchem to czowiek,
ktry zdaje ju sobie spraw z niewystarczalnoci rodkw, jakimi dysponuje w swojej samotnej walce ze wiatem, ale mimo to nie rezygnuje ze
swych odwanych de. Symbolicznym narzdziem kolejnych rewolucyjnych zryww przeprowadzanych przez niego na obszarze tekstu jest
ostrze. Baraczak ju w Korekcie twarzy uczyni je metaforycznym odpowiednikiem instrumentu, jakim dla bohatera tego tomu jest sowo.
W Jednym tchem motyw ostrza, notabene analogiczny do obrazu oowianego pocisku wystrzelonego z karabinu35, nadal ma uzasadnienie egzystencjalne, ale tym razem wie si z zapisem konkretnego, tragicznego
przeycia, znajdujcego swoje odniesienie w realnym yciu poety. Wydarzenia historyczne 1968 roku wydaj si przy tym najlepiej odzwierciedla genez twrczego impulsu, ktrego efektem jest drugi zbir wierszy
Baraczaka. Symboliczne przedstawienie dochodzi bowiem do gosu wtedy, gdy czowiek znajduje si w pozycji depresyjnej, za dla autora Jed________________________

Por. K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, Krakw 1995, s. 31.

S. Baraczak, Wziem sobie do serca, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 52-53.
33 Tame, Jednym tchem, s. 51.
34 Zob. D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty, s. 125.
35 S. Baraczak, Strza strci mnie na ziemi, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 100. Podobna interpretacja tego motywu pojawia si u Pawelca. Zob. D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty, s. 128.
31
32

Katarzyna Mulet

162

nym tchem tak sytuacj byo zapewne dowiadczenie zniewolenia. Zastosowany symbol staje si wwczas niczym innym, jak osadem aoby
po utraconym obiekcie36, a w przypadku poety obiektem tym musi by
prawda utosamiana z wolnoci jako ta warto, o ktr toczy si walka
zarwno w wiecie rzeczywistym, jak i w jego niewiadomoci.
Sposoby radzenia sobie z traum ksztatuj si jednak w psychice
kadego czowieka ju na etapie wczesnego dziecistwa, gdy nastpuje
symboliczna utrata najwaniejszego obiektu, jakim jest matka. Dlatego
rwnie w niniejszej analizie warto przywoa wydarzenie z pierwszych
lat ycia poety, ktre w swojej autobiograficznej ksice Tym razem serio
zanotowaa jego siostra Magorzata Musierowicz:
W roku 1948 ju mieszkalimy w Poznaniu, przy ulicy Grottgera, w starej kamienicy z pocztkw stulecia, ktra zreszt stoi tam do dzi i ma si bardzo dobrze. Nasze mieszkanie byo rozlege jeden z pokoi suy za gabinet lekarski
i gubilimy si w nim dosy czsto. Pewnego razu Mamie zgin may Stasiulek, wic wszyscy zaczli go szuka nigdzie go nie byo, kamie w wod, rozpacz! Wreszcie po odpowiedniej dawce suspensu, wygldaniu z pitra przez
otwarte okno, zach etc. Mama znalaza maego makabryst. Zupenie golutki,
siedzia cicho pod stoem nakrytym dug serwet i w najwyszym skupieniu
zajmowa si odpiecztowan paczk nowych yletek. Kad starannie rozwija
z papierka, liza dokadnie, po czym pedantycznie, jak to on, przykleja sobie do
brzuszka. O dokadnoci Stasiulka wiadczy fakt, e mia tylko jedno sabe zadrapanie na skrze!37.

Poeta mia zaledwie dwa lata, gdy rozgryway si sceny opisane przez
jego siostr. Z jej relacji wyania si posta maego makabrysty, ktry
ju od dziecistwa darzy szczeglnym zainteresowaniem ostre przedmioty i posugiwa si nimi z niespotykan dla swojego wieku precyzj. Fantazje skonstruowane wok motywu ostrza w dorosej twrczoci poety
stanowi przeniesienie jego dziecicej skonnoci do zabawy38, a w pewnym sensie staj si take rekompensat utraty tamtego beztroskiego
okresu ycia. Przytoczona historia uwidacznia zarazem potrzeb wolnoci
maego czowieka, ktra w przyszoci zadecyduje o jego bohaterskiej postawie wobec aparatu przemocy totalitarnego pastwa oraz okreli podstawowe zadanie realizowane przy pisaniu poezji. W wietle tamtych
________________________

H. Segal, Marzenie senne, s. 60.

M. Musierowicz, Tym razem serio. Opowieci prawdziwe, d 1994, s. 31. Zacytowany fragment ksiki autobiograficznej Magorzaty Musierowicz sta si rwnie podstaw artykuu Moniki Brzstowicz-Klajn, ktra ujmuje w nim poezj Baraczaka z perspektywy tej jednej anegdoty biograficznej. Zob. M. Brzstowicz-Klajn, Baraczak i yletki,
Polonistyka 2008, nr 3.
38 Zob. S. Freud, Pisarz a fantazjowanie, prze. M. Leniewska, [w:] Teoria bada literackich za granic. Antologia, t. II, cz. 1, oprac. S. Skwarczyska, Krakw 1966.
36
37

163

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

wydarze rwnie pniejsza walka o oddech, czy te walka o niezbdne dla ycia powietrze, toczca si w utworach z tomu Jednym tchem,
jest niczym innym, jak literackim wiadectwem czasu zniewolenia i prb odzyskania utraconej wartoci przez Baraczaka.
Symboliczne wypenianie naoonej na siebie misji poprzez pisanie
wierszy agodzi lki egzystencjalne autora Jednym tchem. Z czasem nabiera take znaczenia bardziej uniwersalnego, przyjmuje funkcj psychoterapii poety, ale zarazem wszystkich jego czytelnikw, caego spoeczestwa dotknitego syndromem totalitarnym39. Mimo to nie jest w stanie
zupenie wymaza poczucia winy, jakie towarzyszy czowiekowi owadnitemu kompleksem bohatera romantycznego, buntujcemu si wobec sytuacji zniewolenia ojczyzny oraz stawiajcemu sobie najwysze wymagania etyczne i moralne. Krzysztof Biedrzycki zauwaa jednak, e obecno
w twrczoci Baraczaka konfliktu zachodzcego pomidzy ego i superego
jednostki40 nie peni w niej wcale funkcji negatywnej, jak zawsze przypisywa temu zjawisku Freud, ale stanowi po prostu ukad samokontroli,
nazywany te gosem sumienia, ktry niesie ze sob pozytywne wartoci:
prowadzi do pokory41 oraz otwiera perspektywy poznawcze42.
Wyzwolenie osobowoci poety, o ktrym w kontekcie jego poczucia
winy pisa Biedrzycki, odbywa si w utworach Jednym tchem poprzez
spotgowanie wiadomoci panujcego na wiecie za oraz uznanie jego
realnych skutkw. Wyrazem tych dziaa na poziomie semantycznym
poezji Baraczaka byo skonstruowanie sytuacji dramatycznej, rozgrywajcej si pomidzy dwoma przeciwstawnymi dowiadczeniami, ktr
mona okreli jako wyobraenie obsesyjnego lku czowieka przed przemoc oraz jego prb zmierzenia si z nim. Spowodowao to w efekcie
zarysowanie si gbokiego konfliktu pomidzy dominujcymi w treci
wierszy agresj i destrukcj, zwizanymi z dowiadczeniem traumy
zniewolenia43, a harmoni kompozycji rodkw formalnych. W wyniku
poczenia ze sob tych dwch elementw mona mwi o twrczoci poetyckiej Baraczaka jako o reparacji jego wiata wewntrznego, ktra
w tomie Jednym tchem, podobnie jak w Korekcie twarzy, polega na zrw________________________

39 Por. D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty, s. 86. Por.

te: H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, prze. M. Szawiel, D. Grinberg, t. 1, Warszawa
1989, s. 15.
40 Freud definiuje ten konflikt nastpujco: Napicie midzy wymaganiami sumienia
a osigniciami ego odczuwane jest jako poczucie winy. Zob. S. Freud, Poza zasad przyjemnoci, prze. J. Prokopiuk, Warszawa 1975, s. 118.
41 K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, s. 199.
42 Tame.
43 Neuger pisa, e traumatycznym przeyciem tej poezji jest dozna(wa)ny gwat
ubezwasnowolnienia. Zob. L. Neuger, Uciekajce imi, s. 12.

Katarzyna Mulet

164

nowaeniu zych i brzydkich obiektw (chaosu, kamstwa, agresji, cierpienia) z dobrymi i piknymi (rytmem, prawd, wolnoci, przyjemnoci). Naley jednoczenie zauway, e nie jest to proces w peni zakoczony, czego potwierdzeniem s kolejne etapy omawianej twrczoci.
Stanowi one kontynuacj semantyki ostrza i zwizanej z nim wieloznacznej koniunkcji przeciwiestw kaleczc goiy44, zapocztkowanej
jeszcze w debiutanckim tomie poety i wznowionej w Jednym tchem poprzez metafor szabel, bezkrwawych a krwawo ranicych krta nawiasw45. Dalszym przemianom ulegaj take motywy zwizane z tradycj
romantyczn oraz perspektywa odbioru ludzkiego cierpienia, dla ktrej
rdem obrazowania przestaje by w pewnym momencie metaforyczna
choroba ustroju, a staje si nim choroba w swojej najbardziej konkretnej postaci. Zanim to jednak nastpi, swoje pitno na utworach Baraczaka odcisn jego przeycia emigracyjne.
Najlepszym odzwierciedleniem przesunicia tematycznego, jakie zachodzi od momentu ukazania si legendarnego tomu Jednym tchem
w 1970 roku, jest zbir poezji Atlantyda i inne wiersze z lat 19811985.
Ksika napisana ju po wyjedzie jej autora z Polski do Ameryki, stanowi przede wszystkim zapis dowiadczenia wyobcowania, ktre w przypadku analizowanej twrczoci jest niemal rwnie wyeksponowanym
zjawiskiem jak trauma zniewolenia. Kiedy samotno poety zwizana
bya z jego szczegln postaw obywatelsk oraz poczuciem penienia
heroicznej misji w subie ojczyzny jako wybraniec. Nastpnie podstawowym odniesieniem dla tego przeycia staa si sytuacja niespodziewanej
emigracji i wejcie w now rol waciw uytej ju wczeniej konwencji.
Czowiek skazany przez okolicznoci wiata zewntrznego na ycie z dala
od swojego miejsca urodzenia, rodziny i przyjaci sta si wygnacem.
Baraczak przyjmuje jednak w Atlantydzie postaw dwuznaczn
w stosunku do tego kolejnego ju wcielenia swojego kompleksu bohatera
romantycznego. Traktuje t form z dystansem i ironi, szydzc z niej
poprzez odnoszenie przypadkowoci swojej prywatnej sytuacji oddalenia
do oglnego tragizmu ludzkiej egzystencji, ktr przedstawia jako syntez koniecznoci i wolnoci46. Utosamia si natomiast z t rol i w ni
________________________

S. Baraczak, Znale dla niej now mow, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 31. Podobne sformuowanie (leczy kaleczc) znajduje si w wierszu Chirurgiczna precyzja
z tomu pod tym samym tytuem. Zob. tame, s. 428.
45 Tame, Jednym tchem, s. 51.
46 Jest to okrelenie zaczerpnite z filozofii egzystencjalnej Srena Kierkegaarda, ktra wydaje si bliska pogldom Baraczaka take pod wzgldem ujmowania czowieka
w pozycji Centrum (por. D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty,
s. 170. Por. te: tene, Czytajc Baraczaka, s. 15). Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii,
t. 3, Warszawa 2003, s. 65. Aspekt koniecznoci w odniesieniu do ludzkiego ycia pojawia
44

165

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

wierzy, odwoujc si do wanych wydarze politycznych rozgrywajcych

si w Polsce47 oraz ukazujc swoj obecno na obcym kontynencie poprzez pryzmat uczu patriotycznych wspartych wiadomoci, e powrt
do domu nie jest ju moliwy. Kontynuacja motyww agresji i przemocy,
ktre nadal s rodkami obrazowania tych przey w wierszach, wiadczy
o dalszym przepracowywaniu w twrczoci Baraczaka traumy zniewolenia. Wyrazem nowych tendencji s natomiast metafory rozpadu i pustki, ktre nawizuj ju do dowiadczenia wyobcowania. Poczenie ze
sob tak rozbienych tematw powoduje uksztatowanie si sytuacji
dramatycznej rozgrywajcej si pomidzy przeszoci konkretnego tam
a teraniejszoci konkretnego tutaj.
Podobnie jak w przypadku Korekty twarzy oraz Jednym tchem, w Atlantydzie najwaniejszy jest czowiek i to on stanowi miejsce wsplne dla
obu tych paszczyzn. Znaczna cz utworw jest jeszcze zakorzeniona
w przeszoci poety, std w pierwszej czci tomu, zatytuowanej Przywracanie porzdku, nadal pojawiaj si metafory czce motywy ludzkiego ciaa i przemocy skierowanej wobec niego, takie jak dialog kastetu
ze szczk, kleszcze, unieruchamiajce gow kraju, nadzieja z przestrzelonym pucem48. W kolejnych cyklach wierszy, noszcych nazwy
Atlantyda oraz Small talk, obrazy somatyczne wykraczaj ju poza kontekst ludzkiego organizmu, stajc si rwnie sposobem obrazowania
sytuacji oddalenia. Podczas gdy w debiutanckiej Korekcie twarzy mona
byo przeczyta o zamykaniu si wok ciaa kraju49, w Atlantydzie zamiast zwizku z ojczyzn wystpi obsesyjnie powtarzajcy si motyw
rozsuwania:
[] jak dwa cal po calu rozsuwajce si kontynenty,
poczone ju tylko ostatni mierzej palcw,
co pochylay mi gow, aby dokadniej wygoli
kark; []50

Perspektywy wtedy i teraz czy ze sob rwnie pami zapisana

w formie klamry poj pojawiajcych si na pocztku tomu: ruchawki,
________________________

si w wierszu Baraczaka Na pustym parkingu za miastem, zacigajc rczny hamulec

(s. 322), natomiast aspekt wolnoci wystpuje w utworze Nie uywa sowa wygnanie
(s. 303). S. Baraczak, Wiersze zebrane.
47 Na przykad w wierszu Przywracanie porzdku, powiconemu wydarzeniom ze
stanu wojennego w Polsce. Tame, s. 278-285. Pawelec pisze o tym utworze, e jest dla
Baraczaka tym, czym dla Mickiewicza Reduta Ordona. D. Pawelec, Poezja Stanisawa
Baraczaka. Reguy i konteksty, s. 156.
48 Wszystkie trzy cytaty pochodz z utworu Przywracanie porzdku. Zob. S. Baraczak, Wiersze zebrane, s. 278-280.
49 Tame, Tutejszy, s. 24-25.
50 Tame, Atlantyda, s. 305.
Katarzyna Mulet

166

ruch, rozruch51 oraz na kocu: rozpd, rozpad, ruch52. Obydwa cigi amplifikacyjne przyporzdkowane zostay do obrazu ojczyzny, ktry podobnie jak w tomie Jednym tchem, ewokuje przemoc: ruch wojska czy si
z destrukcj wojsko udaremnia ruch oporu strzela do wszystkiego, co
si rusza. Podsumowaniem tego cigu obrazw jest za metafora geograficzna, ktra zwiastuje ju tematyk emigracyjn:
A przecie tylemy si nasuchali po nocach
doniesie o ruchach wojsk,
niepewni, do czego one waciwie zmierzaj
robaczkowym ruchem gsienic, do jakiego stopnia
dugoci geograficznej mog si posun; []53

Obsesyjne zainteresowanie Baraczaka ruchem zwizane jest nie

tylko z motywami niszczcego wojska i niestabilnej sytuacji w ojczynie,
ale rwnie z niebezpiecznym przemieszczaniem si kontynentw i niepewnoci odczuwan przez nowego obywatela, ktremu droga do amerykaskiego raju54 kojarzy si z ziemi usuwajc si spod ng, niczym
ruchomy chodnik, wyszarpnity ukradkiem dywanik, latajcy dywan czy deska zapadni55. Metafory ruchu przybieraj jednak najciekawsz posta, gdy zostaj poczone z przeciwstawnym obrazem uchwytu56. Dodatkowo pojawia si take kategoria czasu, ktra poszerza pole
skojarze o oglniejsze rozwaania egzystencjalne:
Ca powierzchni doni trzyma si uparcie tej klamki
[] uchwyconej na sekund, na zawsze57.

Opozycja ruchu oraz uchwytu stanowi analogi do relacji pomidzy

niestabilnoci ziemi i sytuacji wygnaca oraz poszukiwaniem oparcia
w pamici o przeszoci i prbach okrelenia swojego miejsca w nowej
rzeczywistoci. W utworach Atlantydy nieustannie dochodzi bowiem do
starcia si rozpadu i odbudowy, ktre symbolizowane s przez powysze
motywy. Wszechobecna tematyka destrukcji stanowi oznak narastaj________________________

Tame, Przywracanie porzdku, s. 279.

Tame, Na pustym parkingu za miastem, zacigajc rczny hamulec, s. 322.
53 Tame, Przywracanie porzdku, s. 278.
54 Krzysztof Biedrzycki okrela tak amerykaskie dowiadczenie Baraczaka. Trudno
jednak zgodzi si z jego opini, chociaby w wietle wyobcowania, ktre przey wwczas
poeta. Por. K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, s. 168-173.
55 Wszystkie cztery cytaty pochodz z wiersza Ziemia usuwaa si spod ng. Zob.
S. Baraczak, Wiersze zebrane, s. 304.
56 Motywy uchwytu pojawiaj si kilkukrotnie w Atlantydzie, midzy innymi pod postaci gaki i klamki w utworach: Druga natura (s. 302), Nie uywa sowa wygnanie
(s. 303). Tame.
57 Tame, Nie uywa sowa wygnanie, s. 303.
51
52

167

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

cego lku i poczucia niepewnoci u poety. Biedrzycki sdzi, e lk rodzi

si ze zmczenia, z utraty przez czowieka kontroli nad wasnymi emocjami58, ale w przypadku Baraczaka moe chodzi take o utrat stabilizacji w ogle. Najwaniejsze jest jednak to, e lk skraca perspektyw,
powoduje, e czowiek widzi tylko wasn samotno i wrogo nastawiony
do siebie wiat59. Std pojawia si take motyw uchwytu, ktry stanowi
przeciwwag dla rozsuwajcej si ziemi. W kontekcie traumy wyobcowania symbolik tego obrazu mona czy z doznan przez poet utrat yciowej rwnowagi i wsplnoty ze wiatem zewntrznym. Potwierdzeniem tej tezy jest wypowied samego Baraczaka, ktra dotyczy
take symboliki z Korekty twarzy oraz Jednym tchem: Jak w poezji, tak
i w tumaczeniu interesuj mnie, jak wida, takie sytuacje, w ktrych
okazuje si, e nie da si istnie bez poczucia wasnej autonomii i, jednoczenie, e nie da si istnie bez oparcia w innych60.
Motyw uchwytu pojawia si jednak w Atlantydzie nie tylko jako
obiekt majcy agodzi lki spowodowane destrukcj i nieprzewidywalnoci wiata, ale rwnie jako prba przezwycienia utraty dawnego ycia, ktra ostatecznie nie koczy si pomylnie:
Po paru latach ni si sen:
stoisz przy zlewie w kuchni leniczwki
w pobliu miejscowoci Sierakw, gdzie po maturze, nieszczliwie zakochany,
spdzae wakacje,
twoja lewa do unosi czajnik, prawa kieruje si w stron gaki kranu.
Sen, jakby uderzy w cian, staje nagle w miejscu,
z mczcym nateniem skupiajc si na niepewnym szczegle:
czy gaka bya porcelanowa, czy mosina.
pic jeszcze, wiesz przeraliwie jasno, e od tego wszystko zaley.
Budzc si, wiesz rwnie jasno, e nigdy si nie przekonasz61.

Sytuacja oniryczna sprawia, e poeta niewiadomie odrzuca wspomnienie z przeszoci, zamiast zmierzy si z nim i uzna jego skutki.
Dzieje si tak, poniewa myl o modoci wzbudza w Baraczaku bolesn
tsknot, natomiast myl o Polsce wywouje poczucie winy ze wzgldu na
nieobecno w kraju62, a na reakcj t ma zapewne take wpyw kompleks bohatera romantycznego. Zapominanie staje si wwczas form
________________________

K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, s. 188.

Por. A. Kpiski, Psychopatie, Warszawa 1988, s. 109.
60 S. Baraczak, Zaufa nieufnoci. Osiem rozmw o sensie poezji 19901992, red.
K. Biedrzycki, Krakw 1993, s. 57.
61 S. Baraczak, Druga natura, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 302.
62 Poczucie winy powraca z ca moc take w dwch innych wierszach Baraczaka
zamieszczonych w Atlantydzie: pierwszy to Przywracanie porzdku (s. 278-285), a drugi
Msza za Polsk w St. Pauls Church, grudzie 1984 (s. 293-294). Tame.
58
59

Katarzyna Mulet

168

wyparcia pewnych treci, ktre w tym przypadku obejmuj tak uniwersalne zagadnienia, jak miniony czas, miejsca, wydarzenia, a nawet banalne szczegy z codziennoci, poniewa jak pisze Biedrzycki, zawsze
jest si wygnacem skd, choby z lat utraconej modoci63.
Autor Atlantydy stara si jednak walczy z utrat wspomnie, ktra,
podobnie jak mier, przynosi pustk i nico64. Narzdziem majcym mu
pozwoli na zatrzymanie, utrwalenie i zapamitanie obrazu wiata na
zawsze, a w ten sposb take wypenienie prni niebytu, staje si pismo.
Jest ono dla pustki zapomnienia tym, czym bya moliwo uchwycenia
si jakiego elementu dla poczucia niestabilnoci: obron przed wiatem,
przed narzuceniem jednostce obcej woli, w kocu przed odrzuceniem
przybysza z innego kraju. Nie bez przyczyny bowiem kategoria czasu
czya si uprzednio z semantyk uchwytu, a obecnie wystpuje w kontekcie motywu pisma:
[] Na zo, na zawsze zapisz
t kresk na tczwce, zmarszczk w kcie ust65.
[] przecinek stawiany na olep, na opak, na razie, na zawsze66.

Konflikt opozycyjnych znacze rozszerza si, gdy Baraczak czy ze

sob symboliczny obraz kuferka z pojciem zapomnienia oraz przeciwstawia im ostry kontrast krwi w blasku niegu, taki sam, jaki wystpowa w wietle ostroci67 z Korekty twarzy. nieg staje si wwczas tem
dla krwi, jest niemym wiadkiem68 dla ywego jzyka, ktry potrzebuje
udzielanego przez poet ratunku, aby nie odej w nico:
ocali go z kad usterk
do krwi w caym blasku niegu
na dnie kuferka
na mier zapomnianego 69

Wrodzona potrzeba przedzierania si do gbi znacze jest jedn

z przyczyn, dla ktrych Baraczak nie potrafi odnale swojego miejsca
w spoeczestwie amerykaskim. Prawdopodobnie dlatego jego nieprzystosowanie najmocniej uwidacznia si wanie w sferze jzyka, zwizanej
________________________

K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, s. 200.

Motywy pustki i nicoci pojawiaj si midzy innymi w wierszach: Kiedy, po latach
(s. 288), Pi pocztwek od i do Emily Dickinson (s. 314). S. Baraczak, Wiersze zebrane.
65 Tame, Graynie, s. 286-287.
66 Tame, Na pustym parkingu za miastem, zacigajc rczny hamulec, s. 322.
67 Tame, Pismo, s. 45.
68 K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, s. 35.
69 S. Baraczak, Pi pocztwek od i do Emily Dickinson, [w:] tene, Wiersze zebrane,
s. 314.
63
64

169

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

w Atlantydzie z takimi pojciami, jak tektura70, szelest71 czy obco72. Symbolika okrgych ksztatw w epitetach oby lizgacz-such73
oraz oby obok74 to natomiast krytyczna refleksja nad powierzchownoci komunikacji, ktra ostro kontrastuje z wymiarem sowa jako rzeczy
ostatecznej, zawartym w tomie Jednym tchem. Dowiadczone w przeszoci przemoc i agresja nadal funkcjonuj bowiem w umyle Baraczaka,
powodujc jego odmienno w stosunku do nowego, zawsze pogodnego
i zawsze wolnego wiata. W ten sposb, na styku negatywnych uczu,
a wic lku, poczucia winy i tsknoty, zrodzia si trauma wyobcowanego
czowieka, ktry, aby pogodzi si z doznan utrat, zamieni swoje przeycia w twrczo, formujc je i ograniczajc w taki sposb, aby maksymalnie zagodzi bolesne wspomnienia.
Przebieg podobnego procesu mona dostrzec take w przypadku
ostatniego tomu poetyckiego Baraczaka, zatytuowanego Chirurgiczna
precyzja, w ktrym znalazy si utwory z lat 19951997. Jest to zapis
najbardziej osobistych dowiadcze z ycia autora Korekty twarzy, Jednym tchem i Atlantydy75. Spord omwionych dotychczas zbiorw jego
wierszy wyrnia go take dialektyczna forma artystyczna, ktra z jednej
strony opiera si na przemilczeniach, braku moliwoci wyartykuowania
najtrudniejszych kwestii, a z drugiej odwraca uwag od spraw fundamentalnych, korzystajc z rnorodnych sposobw, ktre Krystyna Pietrych
i Jerzy Kandziora nazywaj retorycznym elephantiasis76.
Szczegln funkcj w prywatnej poezji Baraczaka peni milczenie77,
poniewa jest ono nowym zjawiskiem dla tej twrczoci. Stanowi zarwno sposb reakcji na niewyraalno jzyka w zakresie bolesnych dla
czowieka tematw, jak i efekt dziaania mechanizmu obronnego stu________________________

Tame, Ze wstpu do rozmwek, s. 310.

Tame, Pi pocztwek od i do Emily Dickinson, s. 312.
72 Tame, Okno, s. 316.
73 Tame, Ze wstpu do rozmwek, s. 310.
74 Tame, Lot, s. 317.
75 Wedug Mariana Stali jest to najbardziej prywatna z poetyckich ksiek Stanisawa Baraczaka. Zob. M. Stala, Ten art na mier na ycie. O nowej ksice Stanisawa
Baraczaka, Tygodnik Powszechny 1998, nr 24, s. 13. Jerzy Kandziora zauwaa natomiast, e Chirurgiczna precyzja jest osobistym wiadectwem traumatycznej sytuacji egzystencjalnej. Zob. J. Kandziora, Figury intymnoci. O wierszach osobistych Stanisawa
Baraczaka, Poznaskie Studia Polonistyczne, Seria Literacka, 2002, t. 9 (29), s. 98.
76 Zob. K. Pietrych, Co poezji po blu? Empatyczne przestrzenie lektury, d 2009,
s. 201. Zob. te: J. Kandziora, To, co si wymyka, Teksty Drugie 2001, nr 6, s. 161-162.
77 Por. K. Pietrych, Co poezji po blu?, s. 179-211. Por.: ta: () gdybym chcia wam
powiedzie to wszystko, o czym milcz dowiadczenie choroby w Chirurgicznej precyzji,
[w:] Obchodz urodziny z daleka, s. 111-135.
70
71

Katarzyna Mulet

170

mienia78, umoliwiajcego wiadome odwrcenie uwagi od negatywnie

postrzeganej treci psychicznej. rde supresji mona poszukiwa
w strukturze superego lub w obrbie samego kompleksu bohatera romantycznego, ktry nie pozwala poecie mwi otwarcie o swoim osobistym
cierpieniu i o tym, jaka jest jego przyczyna. Wymaga on od niego takiej
postawy, ktra bdzie mu gwarantowaa szacunek otoczenia, a nie jego
wspczucie. Prawdopodobnie wanie dlatego Baraczak nastpujco
wypowiedzia si na temat swojego utworu Drobnomieszczaskie cnoty,
w ktrym padaj wane sowa poety [] gdybym chcia wam powiedzie
to wszystko, o czym milcz?79:
To wiersz w duej mierze artobliwy, ale jedna rzecz jest w nim wypowiedziana
na serio: teza, e cho trzeba posiada wiadomo wasnych brakw i mrokw,
to jednak jest wielka rnica pomidzy uczciw i pen wiadomoci wasnego
wewntrznego za, a zwalaniem odpowiedzialnoci za nie na innych oraz egoistycznym daniem pomocy i wspczucia dla siebie samego, tak jakby inni nie
byli podobnie drczeni wasnymi niedostatkami. Trzeba zna te ciemne otchanie, ktre s w nas, i trzeba umie si do nich przed sob przyzna, ale nie znaczy to, e musimy innych zmusza do pochylania si nad nami, a ju zwaszcza
e musimy innych w nie wciga80.

Wykluczenie pewnych elementw obrazujcych trudne dowiadczenia egzystencjalne pociga za sob konieczno zapenienia pustki, ktra
si wwczas pojawia. Sposobem Baraczaka na jej wypenienie staje si
ekwiwalentyzacja przey polegajca na poetyce nadmiaru: dygresji, artw, metafor i konceptw, ktre przesaniaj osobiste dowiadczenie autora Chirurgicznej precyzji. Zastosowany tu zabieg zagszczenia formalnego przy jednoczesnej selekcji obrazw mona czciowo wyjani
spadkobierstwem po tradycji awangardowej, ale z ca pewnoci ma on
take swoje korzenie w przedwiadomoci poety, a wic w miejscu granicznym pomidzy tym, co wiadome, a tym, co niewiadome.
Poczenie milczenia i nadmiaru staje si w ten sposb rozwizaniem
konfliktu wewntrznego Baraczaka, ktry toczy si pomidzy niemwieniem i mwieniem o pewnych sprawach. Funkcji milczenia w tej poezji nie mona jednak traktowa w kategoriach autopsychoterapii, jak
pisze o niej Pietrych81, poniewa wyeliminowanie z jzyka elementw
wywoujcych lk, frustracj czy poczucie winy stanowi wycznie ucieczk od nich, nie za skonfrontowanie si z nimi lub ostateczne uwolnienie
________________________

Por. A. Freud, Ego i mechanizmy obronne, prze. M. Ojrzyska, Warszawa 2004.

S. Baraczak, Drobnomieszczaskie cnoty, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 355.
80 Tene, Zaufa nieufnoci. Osiem rozmw o sensie poezji 19901992, s. 69.
81 Zob. K. Pietrych: () gdybym chcia wam powiedzie to wszystko, o czym milcz,
s. 119.
78
79

171

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

si od nich. wiadomie narzucone sobie przez poet ograniczenie artykulacyjne powoduje, e niepokj wewntrzny odczuwany wobec skutkw
traumatycznego dowiadczenia jest spychany do gbszych warstw struktury psychicznej, ulegajc tam stopniowemu narastaniu, a wwczas tym
bardziej dramatyczne staj si liczne momenty pkni, gdy spod grubej
warstwy artu, ironii i groteski ukazuj si drobne sygnay prawdziwej
kondycji psychicznej Baraczaka. Jedynie pikna i precyzyjnie uporzdkowana forma artystyczna wierszy jest w stanie stworzy rwnowag ze
zymi obiektami, reprezentowanymi w tej twrczoci przez milczenie
oraz wynurzajce si z podwiadomoci poety najgorsze i najgbiej skrywane przeczucia, ktre w tekstach pojawiaj si jako zapisy cierpienia,
a nawet [] trwogi i przeraenia82.
Na pytanie o to, jakie dowiadczenie yciowe spowodowao tak przejmujcy rozpad wiata wewntrznego autora Chirurgicznej precyzji, jest
w stanie odpowiedzie dopiero makabryczno-metafizyczna metaforyka
jego utworw. Poeta nie powici wiadomie ani jednego wiersza tematyce swojego blu i jego przyczyny, ale mimo to w caym swym ostatnim
tomie poetyckim obsesyjnie powraca do zagadnienia choroby. Zwizane
z ni obrazowanie rozpoczyna si od drobnego wspomnienia o operacji
wyrostka robaczkowego, nazywanego midzy innymi yw torped83, co
jest jednym z wielu humorystycznych skojarze, jakie pojawiaj si w tej
twrczoci. Nastpnie w wierszach uwidacznia si denie do zarysowania zwizkw pomidzy tytuowymi pojciami chirurgii i precyzji oraz,
znacznie odleglejszym semantycznie, motywem bomby:
[] Wic jakim to sensem
zazbia si chirurgia z bomb: krwawym misem?.
Mniejsza o bomb ale czemu mam si zgodzi,
e chirurgia z precyzj to dwa synonimy?84

Obrazem czcym chirurgi z precyzj okazuje si ostrze, czyli jedno

ze sw kluczy na przestrzeni caej twrczoci Baraczaka. Od pocztku
funkcjonowania w tej poezji, czyli od Korekty twarzy, obejmuje ono swoim
znaczeniem zarwno zagadnienie blu, przez ktry definiowany jest
wiat, jak i zagadnienie jzyka, przez ktry ta definicja jest wyraana.
W wyniku superpozycji metafor z debiutanckiego oraz najnowszego tomu
wierszy poety atwo zauway, e sformuowanie chirurgiczna precyzja
mona zastpi podobnie brzmic lingwistyczn precyzj. Nastpuje
bowiem utosamienie sowa, ktre kaleczc goi85 oraz skalpela, ktry
________________________

A. Legeyska, Skalpel poety, Polonistyka 1999, nr 4, s. 627.

S. Baraczak, Chirurgiczna precyzja, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 429.
84 Tame, s. 427.
85 Tame, Znale dla niej now mow, s. 31.
82
83

Katarzyna Mulet

172

leczy kaleczc86. Zarysowana zostaje w ten sposb sytuacja dramatyczna rozgrywajca si pomidzy procesem niszczenia ludzkiego ciaa oraz
jego odbudowy. Nastpnie poprzez zblienie ze sob precyzji tekstu i precyzji chirurgii zachodzi czciowe oswojenie lku przed jednym z obiektw, ktry staje si wwczas bliszy zagroonemu podmiotowi87. Czowiekiem tym jest sam poeta, zmagajcy si ju od 1986 roku88 z chorob
Parkinsona, cho publicznie ujawni t informacj dopiero w 1999 roku89.
Odzwierciedla to obaw Baraczaka przed nadmiernym ekshibicjonizmem i idolatri szczeroci90, skutecznie wyeliminowanymi z Chirurgicznej precyzji poprzez arsena rodkw stylistycznych, ktre miejscami
przesaniaj prawdziw istot zebranych tam wierszy.
Bolesne dowiadczenie choroby wystpuje w tej poezji take pod postaci symboliki niszczycielskiej siy zastosowanej wobec kopczyka gruzw91, czyli kamienia i betonu z poprzednich tomw wierszy92, a wic metaforycznie okrelanej kondycji czowieka93. Obraz ludzkiego ciaa czy
si z motywem demolowanego przez implozj gmachu wieowca94. Pojawia si rwnie charakterystyczny dla Baraczaka zwrot, dotyczcy
obowizku zachowania twarzy95, ktry pozornie odnosi si do fasady
budynku, w rzeczywistoci stanowi jednak przejaw kompleksu bohatera,
a tym samym jest efektem stworzonego przez poet programu dystansu
i dyskrecji wobec wydarze z wasnego ycia.
Kolejne analogie pomidzy ciaem czowieka a gmachem wieowca
ujawniaj si w obrbie cigu skojarze dokumentujcych postpujc
implozj, jej przemykanie si z pitra na pitro96, odsanianie przekro________________________

Tame, Chirurgiczna precyzja, s. 428.

Por. m.in. A. Freud, Ego i mechanizmy obronne. Por. te: H. Segal, Marzenie
senne
88 Informacja na ten temat znajduje si w zbiorze korespondencji pomidzy Baraczakiem a Zbigniewem Herbertem. Zob. Z. Herbert, S. Baraczak, Korespondencja (1972
1996), Warszawa 2005, s. 94.
89 Pesymista, ktry nie podnosi gosu. Ze Stanisawem Baraczakiem e-mailem rozmawia Micha Cichy. Magazyn Gazety Wyborczej, Gazeta Wyborcza 2 wrzenia 1999,
nr 35 (339), s. 21.
90 Por. S. Baraczak, Zaufa nieufnoci. Osiem rozmw o sensie poezji 19901992,
s. 70.
91 Tene, Z okna na ktrym pitrze ta aria Mozarta, [w:] S. Baraczak, Wiersze zebrane, s. 419.
92 Zarwno w tomie Korekta twarzy, jak i w Jednym tchem wystpowao silne utosamienie obrazw budowli oraz ludzkiego ciaa, czonych ze sob na zasadzie wsplnej
waciwoci, jak bya ich krucho.
93 Por. D. Pawelec, Poezja Stanisawa Baraczaka. Reguy i konteksty, s. 133.
94 Zob. S. Baraczak, Implozja, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 423-425.
95 Tame, s. 424.
96 Tame.
86
87

173

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

jw biur i korytarzy97, ktre wydaj si niczym innym, jak pojawiajcymi si wielokrotnie w innych utworach czciami pokawakowanego
ludzkiego ciaa. Nawet niesione wiatrem strzpki rowego wkna do
uszczelniania98 odpowiadaj rowym tynkom kruszonym dutem99
z odlegej Korekty twarzy oraz cienkim tynkom skry100 z tomu Jednym
tchem, gdzie budowla take utosamiana bya z czowiekiem. Sie podobnych metafor obsesyjnych mona uzupeni take o sugestywne krwawe
wkna i misiste wkna czereni101, wkno woni kolczastych drutw102 oraz o groteskowe porwnanie materii organizmu do worka103,
a nastpnie nazwanie go szmat, z nitek nerww tkan104.
Elementem spajajcym wizj rozpadu budynku oraz proces destrukcji
ludzkiego ciaa jest pojawiajca si po raz kolejny wieloznaczna pustka,
prnia, nico. Stanowi ona rezultat dziaania niszczcych si zapomnienia i mierci:
[] Co byo,
przestao by: jest prnia, widoczna, wysmuka.
Ale to ju za nami pozostao, z tyu105.
I jak to jest, e potem mogem istnie wszystek,
majc w sobie cho jedno Nic: to nieprzerwanie
ladu po buldoerem zgadzonej altanie,
naprawd budce z dykty i blachy falistej?106

Jeszcze w Atlantydzie podobne motywy wywoyway gwatowny

sprzeciw Baraczaka, mimo e w jego poetyckiej wizji wiata bl i mier
od samego pocztku traktowane byy jako nieodczne, naturalne atrybuty ycia107. Inaczej dzieje si w przypadku wierszy z tomu Chirurgiczna
precyzja, ktre niezwykle silnie naznaczone s pitnem nieuleczalnej
choroby. Ich bohater nie tylko coraz czciej snuje metafizyczne rozwaa________________________

Tame.
Tame, s. 425.
99 Tame, Drugi, s. 38.
100 Tame, Wziem sobie do serca, s. 52-53.
101 Tame, Na tej czereni czerwie, na jej krwawe wkna, s. 30.
102 Tame, Kwiat city, s. 54.
103 Tame, Dialog Duszy i Ciaa, s. 452.
104 Tame, s. 454.
105 Tame, Implozja, s. 425.
106 Tame, Altana, s. 463.
107 Joanna Dembiska-Pawelec zauwaa, e wizja ta obejmuje dwa aspekty romantycznego obrazu ludzkiego umierania: z jednej strony jest to cigo procesu mierci,
a z drugiej jego uczestnictwo w naturalnym biegu historii, nieustannym rytmie Kosmosu.
Por. J. Dembiska-Pawelec, wiaty moliwe w poezji Stanisawa Baraczaka, Katowice
1999, s. 49.
97
98

Katarzyna Mulet

174

nia egzystencjalne, ale rwnie wydaje si czowiekiem pogodzonym ju

z doznan utrat i z nastpujc po niej pustk. Nie znaczy to jednak, e
brakuje w tej twrczoci elementw ocalajcych, a nawet takich, ktre
mog pretendowa do roli remedium na odchodzenie w niebyt.
Pozytywna symbolika zgromadzona zostaje wok motywu skargi, czcego obrazy uchwytu, oparcia i liny ratowniczej z cierpieniem, okrelanym przez poet jako powrz mk do rana108. Podczas gdy w Atlantydzie Baraczak przytacza midzy innymi sen o gace kranu oraz pisa
o upartym trzymaniu si klamki, w Chirurgicznej precyzji pojcia te zostaj zastpione przez desk ratunku na fali109, elazn konsekwencj
kotwicy pamici110, a przede wszystkim przez porcz111, o ktrej Joanna
Dembiska-Pawelec pisze, e: [] staje si wieloznacznym symbolem
linii prostej, wsparcia, progu, zapory i gosu, w ostatnim tetrastychu
ujawnia si jako gwarant porczenia []112. Motyw porczy kumuluje
w ten sposb wszystkie dotychczasowe znaczenia uchwytu, czc w ramach swojej postaci milkliwie osch dobro, sosnowe wsparcie i podpor113, a tym samym wykracza poza empiri dowiadczenia poznawczego, ustanawiajc miejsce wsplne, w ktrym ludzkie problemy spotykaj
si z perspektyw wiecznoci, absolutu i transcendencji114, co jest kolejnym elementem zbliajcym poezj Baraczaka do konwencji romantycznej115.
Porcz staje si w utworach Chirurgicznej precyzji nie tylko elementem ocalajcym przed pustk, ale rwnie przed zwizanymi z ni motywami rozpadu, destrukcji i blu. Symbolizuje ona narzdzie pomocy dla
cierpicego czowieka o wtej kondycji egzystencjalnej, ktry jest gwnym bohaterem pnej twrczoci Baraczaka, a najprawdopodobniej jest
samym poet. Depresyjna sytuacja choroby powoduje, e wwczas waniejsze od poczucia autonomii i wolnoci staj si dla niego wsparcie
i podpora. Symboliki uchwytu i porczy nie mona jednak traktowa
w tych wierszach wycznie przedmiotowo lub funkcjonalnie. Poczwszy
________________________

S. Baraczak: Bist Du bei mir, [w:] tene, Wiersze zebrane, s. 459.

Tame, Od Knasta, s. 466.
110 Tame, Pync na Sutton Island, s. 487.
111 Tame, Porcz, s. 464.
112 J. Dembiska-Pawelec, Villanella od Anonima do Baraczaka, Katowice 2006,
s. 135.
113 Oba cytaty pochodz z utworu Porcz. Zob. S. Baraczak, Wiersze zebrane, s. 464.
114 Zob. J. Dembiska-Pawelec, Midzy empiri a transcendencj. Koncepcje poznania
w wierszu Stanisawa Baraczaka pt. Porcz, [w:] Dialogi z romantycznym kontekstem.
Szkice o poezji polskiej, red. J. Dembiska-Pawelec, A. Dziadek, Katowice 2006, s. 53. Por.
te: A. van Nieukerken, Ironiczny konceptyzm. Nowoczesna polska poezja metafizyczna
w kontekcie anglosaskiego modernizmu, Krakw 1998.
115 Por. J. Dembiska-Pawelec, Midzy empiri a transcendencj, s. 57.
108
109

175

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

od emigracyjnej Atlantydy ich znaczenie jest bowiem zwizane rwnie

z przeszoci poety, z pierwsz poow jego ycia spdzon w Polsce,
a zatem z utraconym domem, rodzin, przyjacimi, a przede wszystkim
z modoci, ktra na og bywa przecie utosamiana ze zdrowiem.
Baraczak wraca do minionego czasu take w innym wierszu ze swego ostatniego tomu poetyckiego Bist Du bei mir. Stanowi on pod pewnymi wzgldami odpowiednik utworu Bez poprawek z debiutanckiej Korekty twarzy oraz wiersza Nie z tomu Jednym tchem. czy go z nimi
przede wszystkim obraz tekstu utosamianego z czowiekiem116 oraz wystpowanie pewnych przeciwnoci losu i uczucia bezwzgldnej potrzeby
ich przezwycienia, podyktowanej jak gdyby jakim wewntrznym imperatywem dziaania. Wydaje si rwnie, e u podstaw symboliki wymienionych tekstw le motywy bohaterskiego cierpienia i powicenia,
ktre wypeniaj waciwie ca twrczo ich autora, stajc si cechami
charakterystycznymi wiata przedstawionego jego poezji. Tym razem
wystpuj jednak w swojej najbardziej mrocznej postaci117, dotykajc
w ten sposb gbi ludzkiej egzystencji. Tekstowe ocalenie wiata odbywajce si w ramach tych wierszy staje si klamr spajajc ze sob pocztki twrczoci Baraczaka z Korekty twarzy i Jednym tchem oraz jego
pn twrczo z Atlantydy i Chirurgicznej precyzji. Zarwno wtedy, jak
i teraz ocalenie odbywa si przeciwko przeszkodom, na zo trudnociom i pomimo blu, a wszystko po to, aby niczym bohater nada anonimowej drobinie nietrwaego istnienia indywidualn tosamo, i to
niemierteln118, co Baraczak zawsze tak podziwia w poezji Emily
Dickinson.
Kada twrczo jest jednak inna, poniewa stanowi emblemat ciaa, niepowtarzalnej idiomatycznoci tego, kto pisze119. Tym, co wyrnia utwory zgromadzone w Korekcie twarzy, Jednym tchem, Atlantydzie
i Chirurgicznej precyzji jest humanistyczna postawa ich autora, ktry
zwraca si do drugiego czowieka poprzez wasne dowiadczenia yciowe. Traumatyczne przeycia le zreszt u podstaw poezji Baraczaka,
podobnie jak kompleks bohatera romantycznego. Proces twrczy do pewnego stopnia staje si dla niego procesem terapeutycznym, sposobem
przezwycienia pozycji depresyjnej, poprzez odtworzenie utraconych
obiektw z przeszoci oraz zajcia postawy realistycznej wobec swoich
________________________

Zob. K. Biedrzycki, wiat poezji Stanisawa Baraczaka, s. 241.

Dembiska-Pawelec pisze o Bist Du bei mir, e jest to [] bardzo mroczny, oniryczny wiersz [], w ktrym daje si sysze gos dobiegajcy z odlegej przestrzeni bd
z gbi sennej jani. Zob. J. Dembiska-Pawelec, W kwestii rytmu. O niemoliwej eurytmii
w pnej twrczoci Stanisawa Baraczaka, [w:] Obchodz urodziny z daleka, s. 54-55.
118 S. Baraczak, Ocalone w tumaczeniu, Krakw 2004, s. 372-373.
119 M.P. Markowski, Nieobliczalne. Eseje, Krakw 2007, s. 137.
116
117

Katarzyna Mulet

176

heroicznych de i ograniczonych moliwoci. Symboliczne obrazowanie

destrukcji wiata oraz prby jego odbudowy rozpoczyna si od momentu
przedstawienia w Korekcie twarzy rzeczywistoci penej zniewolenia
przez skostniae struktury jzyka, wobec ktrej przeciwstawiana jest
posta wybraca. Kontynuacj tej metaforyki s motywy agresji i cierpienia pojawiajce si w Jednym tchem jako figury bohaterskiej walki
o wolno. Nastpnie w Atlantydzie zarysowana zostaje sytuacja wyobcowania, rozpadu i samotnoci, skazujca czowieka na bycie wygnacem
powracajcym do ojczyzny tylko w marzeniach. Wreszcie w Chirurgicznej
precyzji poeta ukazuje swoj cik walk z chorob, naznaczon nie tylko blem, ale rwnie widmem pustki zapomnienia i mierci, ktrym
przeciwdziaa moe ju tylko tekst jako symboliczny powrt do pocztkw: modoci i twrczoci. W ten sposb, poprzez poczenie licznych
opozycji semantycznych oraz dcej do ich zharmonizowania formy, odbywa si prba odtworzenia utraconego wiata, czyli reparacja. Baraczak dziki symbolice swojej poezji przepracowuje traumy psychiczne,
uzyskujc w ten sposb dostp do najgbszych, nieuwiadomionych konfliktw wewntrznych, a te, zdaniem Segal, cechuj prawdziw sztuk120.
________________________

120

Zob. H. Segal, Marzenie senne..., s. XXVII.

177

Analiza psychokrytyczna poezji Stanisawa Baraczaka

Katarzyna Mulet

178