Hps Skrypt

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.
pl
HISTORIA PRAWA SDOWEGO:
PRAWO ANTYCZNE
1.OGLNA CHARAKTERYSTYKA:
- dwie podstawowe grupy- prawa Bliskiego Wschodu i prawa pastw rdziemnomorskich,
- prawa Bliskiego Wschodu:
* w Azji, pooone najbliej Morza rdziemnego i Czarnego, sigajce po pw. Arabski,
wyyn irask oraz Egipt,
* prawa trwale zachowane- wypalane tabliczki, kamie itp),
* zawieraj si w tej grupie prawa despotii wschodnich- Egiptu i Mezopotamii:
> g. Gospodarka rolna,
> despotyczny wadca uwaany za bstwo,
> prawo przepojone elementami sakralnymi,
> prawo pochodzi od bstwa lub jest od niego przekazane wadcy dla ludu,
> teokratyczny charakter pastwa,
> cise podporzdkowanie jednostki pastwu.
* take inne pastwa o charakterze odmiennym, ni despotie- Izrael- prawo hebrajskie:
> system ten jednak te by oparty na religii monoteistycznej, przyjto normy zawarte
w Starym Testamencie,
* brak zwartego systemu prawa,
* brak teoretycznych konstrukcji- kazuistyka,
* w porwnaniu do innych obszarw- prawo stao na Wschodzie na wysokim poziomie.
- prawa pastw rdziemnomorskich:
* tworzone przez pierwotnie mae organizmy pastwowe (polis, civitas),
* szybkie przejcie od gospodarki agrarnej do handlu,
* silniejsza ochrona praw jednostki,
* prawo sdowe chroni jednostk przed wszechwadz pastwa,
* prawo greckie- nie stworzyo zwartego systemu prawa,
* prawo rzymskie- stworzyo spjny, zwarty system prawa, ktry wywiera i wywiera
wpyw na prawo caego cywilizowanego wiata,
* prawo oparte na pracy niewolnikw- wiele miejsca powicay regulacji ich pooenia=
pozbawiony jakichkolwiek praw, jak rzecz,
* nie przestrzegano zasady rwnoci w odniesieniu do wolnych- ta kategoria osb bya
bardzo zrnicowana- najbardziej charakterystyczna cecha praw antycznych.
2.PRAWA EGIPTU I MEZOPOTAMII:
- Egipt- brak obszerniejszych pomnikw prawa, jedynie fragmenty zbiorw prawa z czasw pnego
pastwa egipskiego- ustawy karnej faraona Horemheba + z VIII w.p.n.e kodeks Bocchorisa,
> w Egipcie- silny rozwj prawa w okresie greckim- za panowania Ptolemeuszw, oraz w okresie
rzymskim- po wczeniu do imperium rzymskiego,
> rozwin si tam system prawa hellenistycznego, a pniej- rzymsko-hellenistycznego.
- Mezopotamia:
> najstarsze ustawodawstwa: kodeks krla Urukaginy, kodeks monarchy Ur-Nammu, kodeks
Lipit-Isztara, kodeks z Eszunny,
> II w.p.n.e- opanowanie przez Amurytw, ich wadca- Hammurabi- wydaje kodeks.
Kodeks Hammurabiego:
odnaleziony w 1901r. W Suzie,
tekst znany w caoci, napisany pismem klinowym,
prolog, waciwe postanowienia, epilog,
prolog- Hammurabi jako osoba powoana przez bogw,
epilog- wezwanie bstw do bogosawienia tych, ktrzy przestrzegaj prawa, i potpiania tych, ktrzy go nie
przestrzegaj,
Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

dno do systematyzacji,
dominuje ujcie kazuistyczne, cho wystpuj take abstrakcyjne, co wiadczy o do wysokiej babiloskiej
kulturze prawniczej,
trzy grupy przepisw: dot. Niewolnikw, stosunkw rodzinnych, prawo karne,
prawo dot. Niewolnikw- typowe; podstawa produkcji- praca niewolnikw; przy sprzeday niewolnikaodpowiedzialno za wady fizyczne; regulacja kwestii zbiegostwa,
przepisy o rodzinie- stanowisko ony gorsze od ma, cho w okrelonych sytuacjach miaa ona prawo odej od
ma,
prawo karne- kara talionu (identyczna ze skutkiem popenionego przestpstwa; miaa zastosowanie tylko wtedy,
gdy strony byy sobie rwne) i kara odzwierciedlajca (odzwierciedlenie rodzaju przestpstwa- zrnicowana kara
ze wzgldu na klasow przynaleno stron).
Prawo staroytnego Izraela:
zawarte gwnie w pierwszej czci Starego Testamentu- Picioksigu; w religii mojeszowej- Tora, Prawo
Mojesza,
autorstwo przypisywane Mojeszowi,
prawo wg. Tradycji objawione przez Boga,
skad- ksiga Rodzaju (Genesis), Wyjcia (Exodus), Kapaska (Leviticus), Liczb (Numeri), Powtrzonego Prawa
(Deuteronomium),
z czasem rozwina si druga warstwa prawa hebrajskiego- Talmud- dyskusje uczonych rabinw w formie
komentarzy i uzupenie do ST,
typowy charakter prawa objawionego przez Boga i zwizanego z nakazami religijnymi (Dekalog),
zawiera take przepisy prawa sdowego, rodzinnego (maestwo, maestwo niewolnika, rozwodu itp.),
rodzina w spoeczestwie ydowskim- charakter patriarchalny, cechy maestwa archaicznego,
prawo karne- zasada zemsty rodowej; talion; przepisy chronice niewolnikw,
przepisy chronice sabych i zwierzta,
odstpienie od odpowiedzialnoci zbiorowej.
3. PRAWO GRECKIE:
niewiele bezporednich rde poznania,

zachowane kilka dokumentw dot. Umw kupna-sprzeday, poyczki, zastawu,
przekazy porednie- Iliada, Odyseja, dziea Herodota, Plutarcha, filozofw- Arystotelesa i Platona, tragedie,
komedie (Sofokles, Arystofanes), mowy sdowe retorw,

reformy Drakona, Solona, Likurga,
prawodawcy Wielkiej Grecji (kolonie w pd Italii)- Zaleukos, Charondas,
ogromny wkad do teorii prawa publicznego,
brak prb systematyki i syntezy, precyzji terminologicznej,
ujcia kazuistyczne, dua rola retoryki,
silnie rozwinite prawo zobowiza z umw,
nowy etap- po podbojach Aleksandra Wielkiego- powstanie tzw. Monarchii hellenistycznych- na ich terytoriach
zaczyna ksztatowa sie prawo wyrose z symbiozy prawa greckiego i praw orientalnych,
duy wpyw prawa grecko-egipskiego i grecko-syryjskiego,
podbj pastw hellenistycznych przez Rzym- prawo rzymsko-hellenistyczne,
prawa hellenistyczne i rzymsko-hellenistyczne zachoway si w bogatych rdach w tekstach pisanych na
papirusie w Egipcie i Syrii.
PRAWO FEUDALNE
1.Tre, gwne nurty:
Pojcie i tre:
prawo uksztatowane i znajdujce zastosowanie w okresie dominacji stosunkw feudalnych,

take prawo uksztatowane w staroytnoci a przydatne i stosowane w feudalizmie,
nierwne- dominacja feudaw (przywileje, odmienne stanowisko poszczeglnych klas, brak warunkw do
rozwinicia prawa powszechnego),

brak powszechnoci- partykularyzm- prawo feudalne przyrwnane do mozaiki praw narodowych,
partykularnych, stanowionych, specjalnych itp. Ale prawa nie byy sobie obce,
nierwne traktowanie jednostki wynikao z podziau spoeczestwa na grupy wolnych i niewolnikw- w
feudalizmie niewolnictwo zanika,
o wolnoci lub niewoli decydoway rozbudowane stosunki zalenoci midzy samymi wolnymi,
zrnicowanie stanowe ksztatowao nierwno prawa (gownie w prawie rzeczowym, karnym i procesowym),
Elementy chronologiczne:
obejmuje okres ok. 1400 lat (pocztek- upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, koniec- koniec feudalizmu w
Austrii i Rosji- ok. 1850 r.),
Gwne nurty:
dwa gwne nurty rozwojowe- rzymski i rodzimy,
nurt rodzimy: pierwszy i najstarszy; prawa feudalne pocztkowo ksztatoway si na podstawie wasnych tradycji
narodowych,
nurt prawa rzymskiego: od XII w coraz bardziej oddziaywao na prawa rodzime; cieranie si tych dwch nurtw
byo najbardziej charakterystyczn cech rozwoju prawa feudalnego,
nurt prawa kanonicznego: zwizany silnie z prawem rzymskim,
nurt prawa racjonalnego i skodyfikowanego,
nurt prawa angielskiego.
2.Cechy charakterystyczne prawa feudalnego:
- przewanie prawo zwyczajowe, niepisane, z tradycj ustn,
stao i ociao tych praw rodzia nieporozumienia, wybierano wtedy najstarszych z grona, aby rozstrzygnli
spr- take sposb przekazywania prawa na modsze pokolenia,
pojawienie si spisw prawa zwyczajowego- utrwalenie, nadanie mu wikszej pewnoci,
rola zwyczaju zmniejszaa si w miar, jak rs aparat wadzy pastwa, a gospodarka sie rozwijaa,
zmierzch prawa zwyczajowego- szkoa prawa natury, Owiecenie, absolutyzm (XVII-XVIII)- oywienie tendencji
ustawodawczych i kodyfikacyjnych.
Zasada osobowoci prawa:
jednostka podlega prawu swej narodowoci,
przeciwiestwo- zasada terytorialnoci,
w feudalizmie- pocztkowa dominacja zasady osobowoci, cho bya ona uciliwa,
od XI wieku zasada osobowoci ustpuje zasadzie terytorialnoci.
Partykularyzm:
rozbicie w sensie geograficznym, na szereg lokalnych praw zwyczajowych,
brak jednolitego prawa w obrbie jednego pastwa (wyjtek- Anglia),
partykularyzmowi sprzyjao prawo zwyczajowe, polityczne i gospodarcze rozbicie pastwa, brak kodyfikacji
urzdowych,
partykularyzm mimo prb zwalczania utrzymywa si do koca feudalizmu.
Prawa stanowe i szczeglne:
ksztatowanie si prawa stanowego- kady stan=inne, odrbne prawo,
bardzo wyranie w Niemczech (szlachta- Landrecht, mieszczanie- Stadtrecht, chopi- Hofrecht, duchowni- prawo
kanoniczne),
podziay stanowe pokryway si nieraz z partykularyzmem geograficznym,

istnia partykularyzm stanowy i geograficzny,
prawa szczeglne: prawo lenne (normowao stosunki lenne midzy seniorem a wasalem), prawo suebne
(normowao stanowisko i obowizki sukw dworskich, ktrzy ze stanw niszych weszli do rycerstwa
niemieckiego), prawo grnicze, prawo morskie, prawo handlowe i wekslowe.
PRAWO FEUDALNE ZACHODNIEJ EUROPY
A. HISTORYCZNY ROZWJ ZACHODNIOEUROPEJSKIEGO PRAWA FEUDALNEGO I JEGO RDE.

a) rodzime prawo zwyczajowe i stanowione:
PRAWA BARBARZYSKIE:
1.Spisy praw zwyczajowych:
- w pastwach barbarzyskich pierwotna dominacja prawa zwyczajowego,
- zetknicie si Germanw z kultur prawa rzymskiego oraz z pismem- spisy praw barbarzyskich,
- impuls do spisania praw- zasada osobowoci prawa,
- leges barbarorum- spisy wasnego prawa zwyczajowego poszczeglnych szczepw germaskich,
dokonywane z inicjatywy jakiego wadcy, czsto przy duym udziale ludu; spisane w acinie; przepisy
kazuistyczne i niekompletne; przewaga kwestii procesowych i karnych:
>>> Lex Visigothorum:
spis prawa Wizygotw (Lex Eurici), najstarszy w ogle spis prawa germaskiego; pod
wyranym oddziaywaniem prawa rzymskiego.
>>> Lex Salica Francorum (Pactus Legis Salicae):
prawo Frankw salickich, spis prawa szczepu panujcego- najwaniejszy; pierwsza
redakcja- praca prywatna, pocztek wieku VI; wywaro wpyw na spis praw
Alamanw i Bawarw; obejmowaa- prawo zwyczajowe obowizujce, wolne od
wpyww rzymskich; pierwotny tekst- 65 artykuw, gwnie prawo karne i
procesowe; uzupeniana pniej licznymi dodatkami.
>>> Lex Longobardorum:
edykt krla Rotara, oficjalny zbir prawa longobardzkiego ogoszony w 643r; wysoki
poziom; najdoskonalszy ze spisw prawa gemaskiego; zasada terytorialnoci;
uwzgldnienie prawa rzymskiego, ale w zastosowaniu do prawa germaskiego; duo o
prawie karnym; uzupeniany i modyfikowany; prawo na nim oparte bujnie si
rozwijao i przetrwao w pn. Italii do koca redniowiecza.
2.Prby ustawodawcze:
- zwyczajowe prawa szczepowe- nie jedyne stosowane w pastwach wczesnogermaskich- rwnolegy
rozwj prawa stanowionego,
- najwiksze znaczenie- ustawy krlw frankoskich- kapitularze podzielone ze wzgl. Na moc, jak miay:
Capitularia legibus addenda dodane do praw szczepowych- zmieniay lub uzupeniay
postanowienia zawarte w leges,
Capitularia per se scribenda- odnosiy si do caego pastwa, nie liczyy si z prawami
szczepowymi- forma unifikacji.
PRAWO ZWYCZAJOWE PNEGO REDNIOWIECZA

1. Niepisane prawo zwyczajowe:
prymat prawa zwyczajowego nawet po rozpadzie monarchii frankoskiej na krlestwa Niemiec i Francji,
po X wieku- leges barbarorum id w zapomnienie,
skutek upadku owiaty, znajomoci aciny, braku zainteresowania,
XI-XIIw. - Francja, Niemcy- okres dominacji prawa zwyczajowego przekazywanego w tradycji ustnej.
2. Partykularyzm prawa francuskiego i niemieckiego:
proces rozdrobnienia pastwa= proces rozdrobnienia prawa,
FRANCJA:
> ok. 700 praw zwyczajowych,
> kade o rnym zasigu terytorialnym (czasem rozlege, czasem tylko cile lokalne),
> cz pnocna kraju- kraje prawa zwyczajowego,

> cz poudniowa kraju- kraje prawa pisanego,
> prawo rzymskie wci ywe,
> znajomo prawa rzymskiego gownie z Breviarum Alarici- traktowane jako zwyczaj powszechny,
> od XI wieku- zerwanie z zasad osobowoci prawa.
NIEMCY:
> partykularne prawa zwyczajowe na wikszych terenach,
> szczeglna rola- 3 systemy praw:
1) prawo saskie (pnoc),
2) prawo frankoskie i szwabskie ( poudnie i zachd).
> nadmiernej partykularyzacji nie sprzyjay silne systemy praw miejskich (Kolonia, Lubeka,
Magdeburg) i tworzenie si rodzin miast o tym samym prawie,
> od XIII wieku- zasada terytorialnoci prawa.
3. Spisy prawa partykularnego:
- prby spisw- od XIII wieku,
- proces spisywania- odebra prawu zwyczajowemu cech niepewnoci i zapobiega rozdrobnieniu prawa,
- prawo spisane- rola unifikacyjna,
- pocztkowo spisy prywatne i nieoficjalne.
- FRANCJA- spisy prawa zwyczajowego:
1) Wielka Ksiga Prawa Zwyczajowego Normandii oficjalny spis prawa normandzkiego, obowizujcy
do dzi,
2) Zwyczaje Beauvaisis / hrabstwa Clermont- zawiera rodzime cechy prawa francuskiego.
NIEMCY:
1) Zwierciado Saskie / Sachsenspiegel / Specculum Saxonum- spis prawa zwyczajowego
wschodniosaskiego; autor- Eike von Repkow; dzieo zachowuje rodzimo prawa saskiego; napisane
pocztkowo po acinie, przetumaczone na dolnoniemiecki; w dwch czciach:
a) Landrecht, b) Lenrecht; szczeglna rola w rozwoju prawa niemieckiego, tumaczone na kilka jzykw;
znaczna rola na Litwie, Ukrainie, Czechach i w Polsce,
2) Zwierciado Szwabskie ( Augsburg, 1257),
3) Zwierciado Frankoskie (ok 1328).
4. Prawo miejskie:
obok prawa ziemskiego,
przewanie zwyczajowe, uzupeniane przez stanowione- tzw. Wilkierze- akty ustawodawcze wydawane przez
rady miejskie,
w Niemczech- charakterystyczne byo powstawanie rodzin prawa (miasta macierzyste i miasta-crki)- gwna
rola Lubeki, Kolonii, Magdeburga,
prace prywatne obejmujce zwyczajowe prawo miejskie- Weichbild saski (XIVw)- obejmujcy w jedn cao
rda miejskiego prawa magdeburskiego; stosowany w Polsce i Czechach,
Wochy- prawo statutowe, ktrego podstaw byy spisy praw zwyczajowych uzupeniane uchwaami miastakade miasto posiadao swj statut, statuty powstaway od XII wieku,
pocztkowo przewaao w statutach prawo germaskie, pniej- rzymskie,
kolizje midzy prawami statutowymi- utrudnienie stosunkw prawnych midzy ludnoci- wyksztaciy si tzw.
Normy kolizyjne- zasady prawa midzynarodowego opracowane przez szkol komantatorw (Bartolus de
Saxoferrato),
prawo statutowe- dua rola w rozwoju prawa morskiego, handlowego, karnego ( woscy uczeni komentatorowie
i glosatorowie jako pierwsi zajli si naukowo prawem karnym.
5. Prawo lenne:
ksztatowane gwnie drog zwyczajow, czasem uzupeniane ustawami,
roda- z rnych Zwierciade niemieckich, jednak najwaniejszy spis- Zwyczaje Lenne- praca prywatna,
XI/XIIw. Wochy,
XIIIwiek- najlepsza redakcja- Vulgata- doczona do Corpus Iuris Civilis i w caoci recypowana w Niemczech.
6. Prawo zwyczajowe a ustawa:
od koca redniowiecza coraz wiksza waga prawa stanowionego,
Anglia- od XIII wieku- ustawy krlewskie rdem rozwijajcego si common law, najwiksza warto ustaw
Henryka II i Edwarda I,

Constitutiones regni Silicae / Konstytucje z Melfi- kodyfikacja z Sycylii wydana przez Fryderyka II Hohensztaufa,
we Francji coraz wiksza waga ordonansw- ustaw panujcego,
w Niemczech tworzono landfrydy- pokoje ziemskie (zwalczay anarchi, zawieray postanowienia dot. Prawa
karnego),
recepcja prawa rzymskiego w Niemczech w XVI wieku zahamowaa rozwj rodzimego prawa zwyczajowego,
we Francji prawo zwyczajowe a do Wielkiej Rewolucji ma podstawowe znaczenie (ale istniej ordonanse
nakazujce spisywa prawo lokalne).
b. PRAWO RZYMSKIE
LEGES ROMANAE BARBARORUM I TRADYCJE PRAWA RZYMSKIEGO NA ZACHODZIE I POUDNIU EUROPY
tradycje prawa rzymskiego nie wygasy po 476r.- posugiwali si nim nadal, cho w wersji zwulgaryzowanej
romascy autochtoni, a wadcy germascy nakazali je spisa (zasada osobowoci prawa),
Vi VI wiek- spisy leges romanae barbarorum (niekompletne, charakter skrtw, znieksztacenia, naleciaoci
germaskie):
1) Lex Romana Visigothorum / Breviarum Alarici:
w pastwie Wizygotw, ogoszony przez Alaryka w 506 roku, oparty gownie na kodeksie
teodozjaskim; obowizywa krtko- do wydania Lex Visigothorum Reccesvindiana (wsplne prawo
dla ludnoci germaskiej i romaskiej), ale dugo utrzyma due znaczenie, dugo by gownym
rdem znajomoci prawa rzymskiego,
2) Lex Romana Burgundiorum:
w pastwowe Burgundw, wydany przez Gundobada; kompilacja prawa rzymskiego z okresu
cesarstwa + prawo wulgarne; due naleciaoci germaskie; po upadku pastwa Burgundw
straci na znaczeniu.
3) Edictum Theodorici:
mia obowizywa Ostrogotw i Rzymian.
tradycje prawa rzymskiego nie zaniky (badania nad prawem rzymskim w szkole prawniczej w Pawii- uznano je
za prawo powszechne dla wszystkich -lex omnium generalis-).
RENESANS PRAWA RZYMSKIEGO W PNYM REDNIOWIECZU
1.Szkoa glosatorw:
- renesans prawa rzymskiego- pocztek w XI wieku dziki glosatorom na uniwersytecie boloskim,
pocztek od odkrycia Digestw Justyniaskich,
twrca- Irneriusz,
badanie prawa rzymskiego metod egzegezy (objanienia, tumaczenia). Objanienia tekstw wpisywano na
marginesach lub midzy wierszami glosy marginalne i interlinearne,
opracowania w formie kazusw i sum,
kazus- zdarzenie prawne ukadane odpowiednio do praktycznego zastosowania przepisu,
suma- krtkie streszczenia wyjaniajce postanowienia ze rde justyniaskich,
XIII w- Accursius- zbir glosw- Glossa ordinaria/ Glossa Accursiana.
2. Szkoa komentatorw:
przystosowali prawo rzymskie do potrzeb praktyki,
najwikszy rozwj- XIV wiek,
Baldus de Ubaldis, Bartolus de Saxoferrato (obszerne komentarze do prawa rzymskiego, wielki autorytet),
obszerne komantarze do zbioru justyniaskiego,
omawiano ju glosowane prawo, opierano si gwnie na Glossa Accursiana,
naginano prawo rzymskie do wspczesnych potrzeb,
w ich wydaniu prawo rzymskie byo bardziej elastyczne, moliwe do szerokiego zastosowania,
nowe instytucje prawne i podstawy nowych dyscyplin prawa.
3. Nauka na uniwersytetach:
prawo rzymskie staje si powszechnym przedmiotem wykadw,
ksztaceni w prawie rzymskim- legici,
Bolonia, Padwa, Perugia, Piza,
w Paryu zabroniono wykadania prawa rzymskiego z obawy dla konkurencji wobec kanonicznego i przed
uznaniem zwierzchnictwa cesarstwa niemieckiego nad Francj (prawo rzymskie- prawo cesarstwa),
Niemcy- Praga, Wiede, Heidelberg- rozwj w XV wieku przyczyni si do recepcji prawa rzymskiego.
RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO W NIEMCZECH
1. Pojcie:
recepcja- prawo rzymskie uznano w Niemczech w bardzo szerokim zakresie za obowizujce,
XV-XVI wiek,
recepcja teoretyczna- przyjcie przewiadczenia, e prawo rzymskie powinno mie to samo znaczenie, co
rodzime, bo Rzesza jest kontynuacj dawnego cesarstwa rzymskiego,
recepcja praktyczna- przejcie prawa rzymskiego przez praktyk prawn,
proces niejednorodny (partykularyzm i inne przyczyny).
2. Przyczyny recepcji:
a) recepcja teoretyczna,
b) opracowania prawa rzymskiego i jego dostosowanie do praktyki przez glosatorw i komentatorw,
c) potrzeba ujednolicenia prawa,
d) prawo rzymskie dobrze nadawao si do regulowania rozwijajcej si gospodarki towarowo-pieninej i
odpowiadao w wielu kwestiach i mieszczanom i feudaom.
3. Sposb przeprowadzania recepcji:
recepcja rezultatem dugotrwaej praktyki:
a) dziaalno jurystw oraz uniwersytetw:
- dua liczba wyksztaconych legistw zacza wciela w ycie zasady prawa rzymskiego- taka sama
bya rola uniwersytetw,
- znawcy wydawali opinie prawne (opinio doctorum) oparte na prawie rzymskim- zastosowanie w
praktyce,
b) rola sdw (Sd Kameralny Rzeszy):
- sdziowie mieli w poowie by doctores iuris, mieli orzeka na podstawie powszechnego prawa
Rzeszy rozumianego jako prawo rzymskie, uwzgldniajc jednak zwyczaje i statuty, cho w
praktyce prawo rzymskie miao najwiksze znaczenie.
c) zbiory praw miejscowych dokonywanych w duchu prawa rzymskiego:
- w XV i XVI wieku- liczne terytorialne zbiory prawa- landrechty / reformacje,
- spisywane byy na polecenie wadz i czsto ulegay w tym procesie kompletnej romanizacji.
4. Rozmiary recepcji:
recepcja dotyczya justyniaskiego prawa rzymskiego, ale w takiej postaci, jaka zostaa mu nadana przez
glosatorw i komentatorw,
nie mona byo powoywa si na te przepisy PR, ktre nie byy przedmiotem glos lub komentarzy,
recypowane prawo objo take elementy dodatkowe- woskie prawo lenne (Libri Feudorum wczone do
Corpus Iuris Civilis) i pewne przepisy prawa kanonicznego,
prawo recypowane obowizywao subsydiarnie, tzn. Odnoszono si do niego wtedy, gdy nie mona byo
zastosowa prawa niszego rzdu, np. Lokalnego, ale uczeni i tak najchtniej stosowali prawo rzymskie i w
rezultacie to ono dominowao,
przedmiotem recepcji nie stao si prawo- wiejskie, grnicze, czciowo handlowe,
recepcja nie przebiegaa rwnomiernie pod wzgldem geograficznym, np. Zwierciado Saskie nie dao si
wyprze przez PR. Podobnie w Szwajcarii i miastach macierzystych- Lubeka, Magdeburg.
5. Skutki recepcji:
zahamowanie w Niemczecvh rozwoju prawa rodzimego,
saba reakcja pojmowania PR w duchu italskim, jak to widzieli glosatorzy i komentatorzy,
rozwj nowych metod badawczych PR,
od XVII wieku- koncepcja utylitarna- PR naley tak traktowa, aby jak najlepiej si przydawao (usus modernus
pandectarum- Benedykt Carpzow),
szczyt rozwoju nauki nad PR- XIX wiek- pandektystyka.
HUMANIZM PRAWNICZY
sprzeciw wobec pojmowaniu PR w duchu italskim, jak to widzieli glosatorzy i komentatorzy- reakcja wywoana
przez humanzim prawniczy,
humanici szukali czystego PR, bez dodatkw, naleciaoci itp,

przedstwaiciel w Niemczech- Zasius, krytykowa Baldusa de Ubaldis i Bartolusa de Saxoferrato,
FRANCJA:
najywszy rozwj we Francji- uwaano tam jednak, e PR ma znaczenie nie zw wzgldu na cesarstwo (jak w
Niemczech), ale z nakazu rozumu,

rozwinicie we Francji nowego kierunku bada nad PR- francuski sposb wykadu- klasyczny przykad
humanizmu prawniczego,
uwaano PR za zwyczajowe, dowolnie zmieniane przez praktyk,
chcieli odtworzy prawo justyniaskie bez znieksztace,
przedstawiciele- Kujacjusz, Donellus, Hotomanus,
rozpowszechnienie francuskiego sposobu wykadu- systematycznego, przeprowadzonego przedmiotami,
HOLANDIA:
elegancka holenderska jurysprudencja- powstaa z humanistw francuskich, ktrzy, bdc hugenotami,
musieli emigrowa do Holandii,
w XVII i XVIII przoduje w badaniach nad PR,
przeniesione take do kolonii i obowizujce do dzi w RPA i Cejlonie (Sri Lanka).
ROZMIARY EKSPANSJI PRAWA RZYMSKIEGO W FEUDALNEJ EUROPIE:
Strefy wpyww prawa rzymskiego w Europie:
1) kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania PR:
Wochy, pd. Francja, Hiszpania, Portugalia (PR jako prawo ywe, z Breviarum Alarici),
2) kraje pod bardzo silnym wpywem PR:
Niemcy, Austria, Holandia,
3) kraje pod ograniczonym wpywem PR (prawa rodzime byy tak rozwinite, e przeciwstawiy si PR):
pn. Francja, niektre regiony pn. Niemiec, Polska, Wgry, Szkocja, kraje bakaskie, Rosja,
Anglia i Irlandia- wasne prawo, cakowicie odmienne od PR. Stworzyo ono rodzin praw anglosaskich,
przeciwn rodzinie praw romaskich.
c)PRAWO KANONICZNE
RDA PRAWA KANONICZNEGO
1.Pojcie:
- prawo kanoniczne= prawo stworzone przez Koci (bez wzgldu na to, czego dotyczy),
prawo kocielne= prawo dotyczce Kocioa (bez wzgldu na to, kto je stworzy).
2. Historyczny rozwj:
prawo kanoniczne tak stare, jak Koci chrzecijaski,
pierwsze rdo= Pismo wite- ST i NT,
dua rola tradycji (Ojcowie Kocioa),
ksigi Pisma w. I Ojcw Kocioa- rdo poznania prawa boskiego objawionego,
rozwj- prawo kanoniczne pochodzce od ludzi:
* kanony (ustawy uchwalane przez sobory),
* dekretay (ustawy papieskie.
- ustawodawstwo papieskie i soborowe- gwne rdo prawa powszechnego,
moliwo ksztatowania si partykularnych praw kanonicznych (metropolitalnych lub diecezjalnych),
Dekret Gracjana:
* powsta w Bolonii, za czasw Irneriusza,
* Uzgodnienie niezgodnych kanonw,
* cel dziea- pogodzenie sprzecznoci prawa kanonicznego,
* zbir prywatny,
* powszechnie uywany,
* Gracjan- ojciec nauki prawa kanonicznego,
*w miar narastania materiau rdowego powstay jeszcze inne zbiory:
1) Liber extra (1234r):
> opracowany na yczenie Grzegorza IX,
> podzia na 5 ksig ( za Bernardem z Pawii) wadza ustawodawcza, wykonawcza,
sdownicza; przepisy dot. Sdownictwa; przepisy dot. Duchowiestwa; prawo
maeskie; karne prawo kanoniczne.
2) Liber sextus Bonifacy VIII (1298r),
3) Clementinae- Klemens V (1317r),
od czasw Clementinae zaprzestano wydawania urzdowych zbiorw,

pocztek XVI w.- Jan Chappuis- Extravagantes (zawierao Extravagantes Jana XXII i Extravagantes communes).
3. Corpus Iuris Canonici:

po soborze trydenckim (1580) za Grzegorza XIII utrwalia sie oficjalna nazwa- Corpus Iuris Canonici- dla
wymienionych wyej zbiorw,
zbir podstawowy i obowizujcy,
( Dekret Gracjana, Dekretay Grzegorza IX [Liber extra], Liber sextus, Clementinae, Extravagantes +
communes).
ZNACZENIE PRAWA KANONICZNEGO
nauka rozwina si od Dekretu Gracjana- wykadano na uniwersytetach,
pniej Dekret- podstawa prawniczych studiw,
prawo kanoniczne- przedmiot obowizkowy, a czsto jedyny,
wczeniej, ni prawo rzymskie,
opierao si na prawie rzymskim,
stanowio niejako prawo stanowe dla duchowiestwa,
bywao jedyn podstaw prawn dla niektrych dziedzin z ycia wieckiego- lichwa, maestwo,
wpywao na prawo wieckie (maestwo, testament itp).
d.KODYFIKACJE I UNIFIKACJE
PRACE KODYFIKACYJNE W NIEMCZECH I FRANCJI OD XVII DO POCZTKU XVIII WIEKU
1.Charakter kodyfikacji owieceniowych:
- reformacje- kodeksy praw rnych miast niemieckich,
we Francji rosa moc ustawodawstwa krlewskiego,
zbierano dotychczasowe rda w jednolity zbir,
prace kodyfikacyjne prowadzone pod wpywem idei, e wadca ma stanowi prawo.
2. Kodyfikacja prawa i procesu karnego w Niemczech:
XVI wiek- recepcja prawa rzymskiego i kodyfikacja prawa karnego,
podstawy pod rozwj prawa karnego i procesu- Corpus Iuris Civilis (zwaszcza Digesta) opracowany przez
glosatorw i komentatorw,
rozwj prawa karnego i procesu we Woszech (pozostawa pod wpywem prawa rzymskiego),
reguy wypracowane we Woszech zaczy w Niemczech uchodzi za wzr,
CCB- Constitutio Criminalis Bambergensis opracowany przez Jana von Schwarzenberga z wykorzystaniem prawa
miast woskich,
zlecenie Schwarzenbergowi opracowania kodeksu dla Brandenburgii- zosta on ulepszony,
1532- CCC- Constitutio Criminalis Carolina ostateczne przyjcie- kodeks prawa karnego dla caych Niemiec,
opiera si na poprzednich- czy prawo karne niemieckie ze zdobyczami karnego woskiego:
> bardzo postpowy, cho niehumanitarny,
> klauzula salwatoryjna- CCC miaa charakter posikowy, subsydiarny; najpierw obowizyway prawa
lokalne, cho z czasem odchodzono od tego i CCC byo jedynym rdem prawa w tej materii,
> recypowana w niektrych kantonach Szwajcarii i Mediolanie.
3.Prby kodyfikacji we Francji:

- rozwj monarchii absolutnej, umocnienie wadzy krla, wiksza rola ordonansw,
stworzono tylko wycinkowe kodyfikacje:
> wielkie ordonanse Ludwika IV stworzone z inicjatywy Colberta:
1. Ordonans o postpowaniu cywilnym,
2. Ordonans o postpowaniu karnym,
3. Ordonans o handlu,
4. Ordonans o marynarce.
> omijay tematyk materialnego prawa prywatnego,
o wikszej kodyfikacji myla tylko kanclerz Daguesseau, ale zrobi tylko 3 ustawy, ktre jednak znalazy potem
zastosowanie w Kodeksie Napoleona z 1804.
9
CHARAKTER I PODOE PRAC KODYFIKACYJNYCH W OWIECENIU

1.Rozkwit i charakter prac kodyfikacyjnych:
- okrelenie kodyfikacji- od Jeremiasza Benthama, ktry nie uwaa za prawo tego, co nie byo w kodeksie,
kodeksy owieceniowe- ch stworzenia kompletnego i systematycznego zbioru,
suweren powinien sam wiadomie tworzy nowe prawo,
postulat zgodnoci prawa z prawem natury.
2. Wpyw szkoy prawa natury:
prawo natury dominuje w XVII i XVIII wieku- istniej prawa nadrzdne, niezmienne, absolutne, wywodzce si z
natury,
nie bya wtedy kierunkiem jednolitym, ale czy je wszystkie racjonalizm,
miao stanowi system nadrzdny, do ktrego naleao dostosowa cay ad polityczny,
Samuel Pufendorf- stworzy katedr prawa natury w Heidelbergu,
rne nurty, ale generalnie byo wieckie, wolne od Kocioa i teologii, uniwersalne, miao suy dobru
oglnemu,
postulaty:
> prawo pozytywne powinno wywodzi si z zasad rozumu,
> mona prawo tworzy z niczego- ex nihilo,
> zwizo, jasno, kompletno kodeksw,
- O duchu praw Monteskiusz,
Nauka ustwaodawstwa Filangieri,
wyraao program i interesy mieszczastwa skierowane przeciwko monarchii absolutnej i feudalizmowi.
3. Rola monarchii owieceniowych w ruchu kodyfikacyjnym:
idea kodyfikacji odpowiadaa monarchiom absolutnym- tylko wadca by wszechwadny i mg prawo stanowi,
zmienia itp,
Thomasius- prawo obowizujce powstaje przez ustawy, ktre mog by wydawane tylko przez wadc,
ideologia niemieckiego prawa natury= pogodzenie si z monarchi absolutn,
cel kodyfikacji- dobro ogu,
W. G Leibniz- domaga si kodyfikacji prawa sdowego na terytorium caej Rzeszy, nie podjto si jednak (ale
prace rozpoczy poszczeglne pastwa wchodzce w skad Rzeszy- Bawaria, Austria i Prusy).
WANIEJSZE KODEKSY WIEKU OWIECENIA
Leopoldina z 1786 r. (Leopold II, wadca Wlk. Ks. Toskani) wiele wad formalnych, ale w materii realizowa
idee owieceniowe, jak: likwidacja okrutnych kar cielesnych i habicych oraz kary mierci. Podstawowa kara
pozbawienie wolnoci o surowych rygorach. May zasig obowizywania, ale due oddziaywanie.
Theresiana z 1768 r. (Maria Teresa) feudalny, ale pewne postpy, gwnie dotyczce formalnej strony, jak
systematyzacja materiau i tworzenie poj oglnych. W kwestii treci nadal feudalny wielo kar okrutnych,
tortury (wraz z rycinami jak odpowiednio je wykona std nazwa Nemesis Theresiana), stosowanie analogii,
kar arbitralnych, rnice stanowe, podzia kar na bardzo cikie, cikie i lekkie, majce cel wycznie
odstraszajcy, przepisy prawa materialnego i procesowego razem. w praktyce Maria Teresa wielokrotnie
uniewinniaa skazanych na kar mierci.
Josephina z 1787 r. (Jzef II, Austria) tylko prawo karne materialne (procedura skodyfikowana rok pniej); 2
czci: I o przestpstwach i karach kryminalnych oraz II o przestpstwach i karach politycznych (mniejsze, bo
sdzone przez wadze administracyjno-porzdkowe;krtka, wolna od kazuistyki, jasna i prosta; przyjcie zasady
nullum crimen sine lege w art. 1 zniesienie arbitralnoci sdziw (nulla poena sine lege); brak zrnicowania
na stan spoeczny; subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialnoci karnej;
zrwnanie usiowania z dokonaniem przestpstwa; pominicie instytucji przedawnienia przestpstwa i kary;
katalog przestpstw ujcie zbrodni obrazy majestatu jako zamachu przeciwko pastwu, a nie przeciw
panujcemu, zniesienie karalnoci czarw, wprowadzenie karalnoci pojedynkw, przestpstwa przeciw religii i
obyczajnoci jako polityczne", ale utrzymana karalno samobjstwa; katalog kar utylitaryzm spoeczny
zniesienie kary mierci; podstawowa kara pozbawienia wolnoci, ale dua surowo w ich wykonaniu podzia
ze wzgldu na czas trwania na czasowe, dugie i dugotrwae (do 100 lat!), oraz ze wzgldu na stopie
dolegliwoci na agodne, cikie i najcisze z moliwoci obostrzenia;
10
Po mierci Jzefa II Leopold II zliberalizowa kodeks, a jego nastpca Fryderyk II wzmg represj wobec ruchw
rewolucyjnych 1797 r. Ustawa karna dla Galicji Zachodniej podstawa wydania Ksigi ustaw na zbrodnie i
cikie policyjne przestpstwa z 1803 r. zwanej Franciscan.
Franciscana z 1803 r. - cisy podzia przestpstw na 2 kategorie (wraz z systematyk): Ksiga I dotyczya zbrodni,
ksiga II cikich przestpstw policyjnych, a kada z ksig dzielia si na cz ogln i szczegln wraz z
odrbnymi przepisami proceduralnymi.
Zbrodnie karane przez wadze sdowe. Cikie policyjne przestpstwa przez wadze administracyjne
(przestpstwa nieumylne oraz lejsze uszkodzenia ciaa i czyny naruszajce dobre obyczaje). Nawizywaa do
Josephiny, czasem z postpowymi (przywrcenie przedawnienia) lub wstecznymi rozwizaniami. Katalog
przestpstw rozszerzenie przestpstw przeciw wadzy pastwowej, przestpstwa przeciw religii i obyczajowe
jako zbrodnie, rozbudowanie przestpstw przeciw mieniu; katalog kar wprowadzenie kary mierci za najcisze
przestpstwa, zniesiono konfiskat, zagodzenie wykonywania kary wizienia, wprowadzia nadzwyczajne
zagodzenia kary i przedterminowe zwolnienia.
Elastyczny i abstrakcyjny utrzyma si dugo, cho formalnie ujto go w nowe ramy w 1852 r. z pewnymi
zmianami (zastpiono w 1974 r.):
* usunicie przepisw z dziedziny procedury karnej
* wprowadzono trjpodzia przestpstw na zbrodnie (cz. I), wystpki i wykroczenia (cz. II).
* nowa (ograniczajca) definicja zdrady gwnej i obrazy majestatu, zagodzono kary wizienia.
zmiany redakcyjne (nowa numeracja przepisw, usunicie z kodeksu definicji naukowych).
Landrecht pruski z 1794 r.
Zawieszenie publikacji Landrechtu pod wpywem rewolucji we Francji wprowadzono po wczeniu ziem II
rozbioru jako posikowy w stosunku do praw prowincjonalnych.
bardzo obszerny (blisko 20tys art.), napisany kazuistycznie, z wieloma mentorskimi wskazwkami etycznymi.
Obj prawie cao prawa materialnego (pastwowe, administracyjne, karne, prywatne 15tys art.), napisany po
niemiecku, ale jzykiem niezrozumiaym, rozwlekym, liczne dygresje i yciowe przykady. Oparty na prawie
powszechnym typowy przykad kodeksu przejciowego midzy feudalizmem a kapitalizmem (pruska droga),
min. obok nowoczesnej definicji wasnoci, istniaa wasno podzielona, oparty na stanowej strukturze,
przywilejach szlachty, poddastwie chopw wraz z reformami Steina-Hardenberga zaamay si podstawy
Landrechtu.
2.Kodyfikacja prawa cywilnego:
2. po. XVIII wieku- pierwsze kodeksy cywilne,
1756- kodeks cywilny bawarski,
1794- Landrecht Pruski (ALR/ Pruskie Prawo Krajowe/ PPK):
> przygotowywany od 1780- J. Von Carmer, C. Svarez,
> wprowadzenie projektu- opr feudalnych k pruskich,
> kiedy wprowadzono, dono do tego, eby wprowadzi te na ziemiach polskich II rozbioru, eby
zmniejszy ich zwizek z Polsk,
> zacz obowizywa od 1.06.1794,
> prawo prywatne, karne, procesowe, pastwowe, lenne, kocielne i inne,
> charakter posikowy wobec partykularnych praw pruskich,
> stopniowo zastpowano go innymi kodeksami ,a reszt, ktra zostaa uchylono wprowadzajc BGB,
> saba przejrzysto treci, kazuistyka,
> podzielony na 2 czci (koncepcja podwjnej osobowoci czowieka: 1. prawa indywidualne, 2. prawa
spoeczne),
> pomieszanie starych przeytkw z cakiem nowymi rozwizaniami,
> utrzymanie starych instytucji i zasad feudalnych.
- poowa XVIII wieku- rozpoczcie prac w Austrii,
1811- wydanie ABGB- jednego z gwnych kodeksw kapitalistycznego prawa cywilnego.
-
e) ODMIENNOCI PRAWA ANGIELSKIEGO

ROZWJ SYSTEMU COMMON LAW
najstarsze prawo anglosaskie- partykularne, zwyczajowe,
11

common law zaczyna ksztatowa si na skutek dziaalnoci sdw krlewskich,
jednolite, powszechne dla caej Anglii,
orzecznictwo sdw krlewskich likwidowao partykularyzm, prowadzio do pospolitego prawa,
ani stanowione, ani ksztatowane przez zwyczaj,
podstawowe rdo- precedensy,
formalistyczne, mao elastyczne,
charakter kazuistyczny,
zachowanie narodowego charakteru,
prawo rzymskie nie wywaro na nie wpywu,
spisy urzdowe wyrokw sdw krlewskich,
dua rola jurysprudencji angielskiej- Glanvill, Bracton, Fortescue.
ROZWJ SYSTEMU EQUITY

powstanie sdu kanclerskiego- osoby, ktre z uwagi na duy formalizm nie chciay stawa przed sdem
krlewskim prosiy krla o rozpatrzenie sprawy (krl nie by zwizany prawem); krl kierowa te sprawy do sdu
kanclerskiego orzekajcego na podst. Zasad susznoci,
equity- prawo susznoci,
sd kanclerski- atwo dostpny, mniej formalny, normy wynikajce z zasad moralnych,
podstawy orzekania: aska, sumienie, poczucie czowieczestwa.
B. PRAWO PRYWATNE
a) PRAWO OSOBOWE
ZDOLNO PRAWNA OSB FIZYCZNYCH- GWNE CECHY
1.Oglne uwagi:
zdolno prawna- zdolno bycia podmiotem praw i obowizkw,
w feudalizmie wiele ogranicze, cho ewoluowano w kierunku wyzwolenia.
2. Podstawowe cechy:
brak cisego i jednoznacznego okrelenia zakresu zdolnoci prawnej- odmienna w rnych krgach prawa,
podmiotem praw i obowizkw w feudalizmie by czowiek:
* wolny,
* zdrowy,
* nie pozbawiony czci,
* tuziemiec,
* korzystajcy ze swej podmiotowoci prawnej w ramach swego stanu lub grupy spo.
ograniczano zdolno prawn ze wzgldu na:
* niewol,
* chorob,
* pozbawienie czci,
* obce pochodzenie,
* przynaleno do innego stanu,
* przynaleno religijn,
* pe.
- rodzaje ogranicze zdolnoci prawnej:
1.Niezdolno cakowita:
osoba nie moe by podmiotem praw i obowizkw (niewola, obce pochodzenie),
2.Niezdolno czciowa:
ograniczenia tylko w pewnym zakresie jako podmiotu prawa, przy zachowaniu zdolnoci w innych
zakresach,
3.Zdolno wzgldna:
jednostka majca nawet pen zdolno prawn moga korzysta z niej tylko w obrbie swojego stanu.
OGRANICZENIA ZDOLNOCI PRAWNEJ OSB FIZYCZNYCH
-
1.Niewola:
niewolnik= rzecz- brak zdolnoci prawnej,
12

niewolnicy lepsi (monych lub Kocioa) otrzymywali czasem ograniczon zdolno, np. Do zawarcia maestwa,
intensywny proces wyzwalania niewolnikw i przeksztacania ich w zalen ludno chopsk,
przez X wiekiem- zanik niewolnictwa.
2. Zdrowie:
brak penego zdrowia fizycznego= cakowita utrata/zmniejszenie zdolnoci prawnej,
w pnym redniowieczu pogld, e choroba fizyczna nie powinna pociga za sob cakowitej niezdolnoci
prawnej,
prawo lenne- jakiekolwiek wady fizyczne= brak zdolnoci prawnej (prawo wojskowe- kto chcia naleycie
spenia obowizki, musia by sprawny),
choroba umysowa- bywaa powodem do ograniczenia lub braku zdolnoci prawnej, np. Zwierciado Saskie
zabraniao dziedziczenia.
3. Cze:
brak naleytej czci= ograniczenie zdolnoci prawnej,
powody:
1. naganne postpowanie:
albo naganne postpowania albo skazanie na kar habic;
2. okrelona pozycja osobista:
nielubne urodzenie (pniej sukcesywnie zmniejszano niedogodnoci, ale pocztkowo nie
mogo ono dziedziczy po rodzicach i krewnych, nie mogo samo rozporzdzi swoim
majtkiem na wypadek mierci, gdy nie miao wasnego potomka itp.);
habicy zawd- ograniczenie(np. Dziedziczenie, opieka) lub cakowita niezdolno (prawo
lenne)- kat, komediant, piewak uliczny, poeta, czyciciel ulic, hycel, mynarz, krawiec,
owczarz. Niektre utrzymay si w Niemczech a do XIX wieku,
oglna tendencja- ograniczenie w zakresie publicznoprawnym, a nie prywatnoprawnym.
3. niehonorowy zawd:
habicy zawd- ograniczenie(np. Dziedziczenie, opieka) lub cakowita niezdolno (prawo
lenne)- kat, komediant, piewak uliczny, poeta, czyciciel ulic, hycel, mynarz, krawiec,
owczarz. Niektre utrzymay si w Niemczech a do XIX wieku,
oglna tendencja- ograniczenie w zakresie publicznoprawnym, a nie prywatnoprawnym.
4.Obce pochodzenie:
- obcy= wrg, chyba, e by czyim gociem- wtedy otrzymywa od tej osoby ochron prawn i pewien zakres
zdolnoci,
w zwizku z zasad osobowoci prawa sytuacja cudzoziemcw polepszya si, cho nie na dugo,
prawo poowu- wadca mg na swoim terenie uj cudzoziemca i przetrzymujc go 1 rok i 1 dzie na tym
terytorium zmieni go w niewolnego chopa,
rozbitkowie- wasno panujcego,
wraz z rozwojem handlu obcym gociom udzielano ochrony,
prawo gocinne- rozwino si najpierw we Woszech, potem w Niemczech- dawanie pewnego zakresu
zdolnoci prawnej cudzoziemcom,
ograniczanie gownie w sferze majtkowej, dziedziczenia i testowania (np. W braku ustawowych dziedzicw
majtek po cudzoziemcu bierze wadca).
5. Stan:
wasno pewnych dbr zastrzeona tylko dla szlachty,
wyczno pewnych zawodw- tylko dla mieszczan,
ograniczenia silnie wystpoway w 3 dziedzinach:
1. prawo opiekucze (opiekun nie moe by niszego stanu ni pupil),
2. dziedziczenie (nie mona dziedziczy po osobie wyszego stanu),
3. maestwo (w przypadku nierwno stanw- maonek stanu wyszego + dzieci spadali do stanu
niszego).
6. Inne czynniki ograniczajce zdolno prawn:
wyjcie spod prawa / mier cywilna,
pe- kobieta nie moga dziedziczy nieruchomoci,
religia (cho w redniowieczu jedynie kacerze- odstpcy od chrzecijastwa- byli przeladowani przez pastwo i
Koci):
* od zasady cuius regio, eius religio- przynaleno do danej religii bya warunkiem posiadania
13
cakowitej zdolnoci prawnej.

POCZTEK I KONIEC ZDOLNOCI PRAWNEJ OSOBY FIZYCZNEJ
1.Pocztek zdolnoci:
- zazwyczaj z chwil urodzenia, o ile dziecko byo ywe i miao posta ludzk,
prawa starogermaskie- od chwili nadania imienia, od uznania przez ojca (podniesienie, podanie pokarmu itp),
warunek uznania dziecka za ywe- krzyk, otwarcie oczu, objcie wzrokiem pomieszczenia,
brak rejestru urodzin i niemono stwierdzenia faktu narodzin,
ksigi urodze, maestw i zgonw- dopiero po soborze trydenckim (1545-1563) w kocioach katolickich,
pastwowych ksig stanu cywilnego- brak.
2. Koniec zdolnoci:
w sposb naturalny z chwil mierci,
moliwa bya utrata zdolnoci prawnej za ycia:
a) wyjcie spod prawa:
instytucja stosowana wobec przestpcw naruszajcych porzdek prawny i pokj (mir); osoba taka
nie miaa w ogle zdolnoci prawnej, mona byo bezkarnie j zabi; wspmaonek stawa si
wdow/wdowcem, a dzieci sierotami; najduej w formie banicji;
b) mier cywilna:
we Francji i Anglii; czowiek zostawa usunity ze spoeczestwa i traci zdolno prawn; najczciej
by to dodatek do skazania na cikie roboty,
c) mier klasztorna:
wstpujcy do klasztoru traktowany jest jak zmary i traci wszelk zdolno prawn,
d) utrata wolnoci.
OSOBY PRAWNE
zdolno prawn miay take zwizki osb- korporacje, lub zakady- fundacje,
pojcie osoby prawnej rozwinli kanonici i komentatorzy (zwaszcza Bartolus de Saxoferrato)- przeciwstawienie
zbiorowoci jednostkom, z ktrych ta zbiorowo si skada, uznajc tak zbiorowo za samodzieln jednostk
posiadajc zdolno prawn (teoria fikcji),
osoba mistyczna, fikcyjna,
zakad powstaje z woli zaoycieli, np. Koci z woli Boga, a w korporacji decyduje wola czonkw.
ZDOLNO DO CZYNNOCI PRAWNYCH
1.Uwagi oglne:
- moga by ograniczona przez rne czynniki, gwnie przez wyej wymienione,
podstawowa rola- wiek, pe, zdrowie,
w czasach wczeniejszych ograniczenia wypyway z mundium, tj z wadzy opiekuczej nad osobami
niesamowadnymi,
kto nie podlega mundium mg samodzielnie dokonywa czynnoci prawnych + najczciej mia te zdolno
wojskow.
2. Wiek:
zdolno do czynnoci prawnych uzyskiwano po osigniciu odpowiedniego stadium rozwoju psych-fiz.,
czasy najdawniejsze- mczyzna penoletni= umiejcy wada broni,
pniej ustalano granice- najmniej- 10 lat, przewanie 12, rzadziej 15; pniej przesuwa si midzy 16 a 25 rok
ycia,
po recepcji przyjto, e do 7 r. dziecko jest cakowicie niezdolne do czynnoci prawnych,
przekroczenie 60-70 roku ycia- przymusowa opieka= ograniczenie zdolnoci do czynnoci prawnych.
3. Pe:
kobiety zazwyczaj cae ycie pozostaway pod czyj opiek/wadz; bardziej swobodne pniej stanowisko
wdowy- korzystaa ona z peni zdolnoci do czynn. pr.,
stanowisko prawne kobiet byo jednak bardzo zachwiane- w niektrych miastach niemieckich- brak ogranicze,
od XVI wieku- ponowne ograniczenia- kobieta musiaa podlega opiece ze wzgldu na swoj lekkomylno.
4. Zdrowie:
na ograniczenie- wpyw zdrowia fizycznego, np. Zakaz dysponowania majtkiem na ou mierci, przy
darowiznach przymus okazania sprawnoci fizycznej itp),
14

chorzy, uomni- pod opiek,
pniej zaczto dostrzega, e bardziej liczy si stan psychiczny, ni fizyczny,
chorzy umysowo- pod opiek,
postpowanie o ubezwasnowolnienie (w Niemczech po recepcji)- ubezwasnowolniony nie odzyskiwa peni
praw nawet w okresach przerw w chorobie,

ubezwasnowolnienie- take dla marnotrawcw.
b) PRAWO MAESKIE
MAESTWO- JEGO CHARAKTER I ZAWARCIE
1.Charakter:
- zwizek jednego mczyzny i jednej kobiety- monogamia,
dziki chrzecijastwu- dogmat o maestwie jako sakramencie- pniej dodano, e wywouje on take
wieckie skutki.
2. Maestwo przez porwanie i kupno:
w czasach najdawniejszych,
porwanie- pitnowane, spotykane do rzadko, chyba, e w przypadkach egzogamii- szukania partnerki poza
swoj grup spoeczn; raczej byo celem zdobycia partnerki, ni sposobem zawarcia maestwa- dopiero
wspycie partnerw miao charakter konstytutywny,
maestwo endogamiczne (maonkowie z tej samej grupy spo.)- tylko maestwo zawierane na drodze
pokojowej- przez kupno, czyli umow majc znaczenie konstytutywne dla powstania maestwa,
> umowa pomidzy muntwaldem- majcym mundium, a narzeczonym- z czasem przedmiotem
umowy staa si wadza nad kobiet a nie sama kobieta,
> pierwotnie umowa realna- uiszczenie ceny i wydanie kobiety.
3.Umowa formalna:
- umowa realna przeksztacia si w tzw. Normaln, tj. Zawierajc zobowizanie dunika do wiadczenia w
przyszoci,
pierwotnie jednolity akt rozbija si na dwa osobne- zmwiny i zdawiny.
> Zmwiny:
* umowa, na mocy ktrej narzeczony paci muntwaldowi cen kupna, a muntwald
zobowizywa si do przekazania kobiety,
* cena bya form zadatku- gwarancj wykonania zobowizania,
* w pniejszym redniowieczu kobieta dysponowaa sama sob, ale w feudalizmie jeszcze
wymagana zgoda ojca,
* muntwald wrcza narzeczonemu lask lub rdk jako zakad- wrczenie zakadu gwarancj
wykonania zobowizania w przyszoci pod rygorem ustalonych konsekwencji.
> Zdawiny/ lub:
* kobieta bya wydawana narzeczonemu przez muntwalda,
* wydanie narzeczonej, wprowadzenie ony do domu ma, symboliczne przejcie
wadzy nad on (ujcie rki itp), pokadziny,
* FORMA WIECKA!!!
* z czasem lub ju zawarty czasem bogosawi ksidz, co nie zmieniao wieckiego charakteru
maestwa.
4.Maestwo kanoniczne:
- po przyjciu chrzecijastwa Koci walczy z poligami,porywaniem kobiet, kazirodztwem itp.
od XI wieku prawo maeskie podporzdkowano Kocioowi,
wymogi wanoci maestwa wg. Prawa kanonicznego:
1. zoenie owiadczenia woli:
maestwo tworzy owiadczenie woli(szkoa paryska), a nie cielesne obcowanie(szkoa boloska)papie Aleksander III,
owiadczenie woli musi by prawidowe, nieobcione bdem, przymusem, symulacj,
dogmat o maestwie jako sakramencie,
sponsalia:
> de futuro- owiadczenie o zamiarze zawarcia maestwa w przyszoci /zarczyny/,
> de praesenti- owiadczenie o zamiarze zawarcia maestwa w teraniejszoci;
**sponsalia de futuro przeksztacay si w maestwo jeli nastpio copula carnalis lub po objawieniu woli
15
wstpienia w zwizek.
2. brak przeszkd zrywajcych maestwo:
przeszkody:
> zrywajce- sprzeciwiaj si zawarciu maestwa,
np. kazirodztwo, rnice wiary, przyjcie wice kapaskich, niski wiek, impotencja- od
niektrych mona byo uzyska dyspens;
zakaz zawierania maestw krewnych w linii prostej bez ogranicze i w linii bocznej midzy
rodzestwem,
maestwo midzy krewnymi w linii bocznej moliwe od VII stopnia komputacji
kanonicznej(ilo generacji od wsplnego przodka liczone po jednej, duszej stronie);
pniej zredukowano do IV i III st. Komputacji kanonicznej, a obecnie do IV st. Komputacji
rzymskiej;
> wzbraniajce- nie zezwalay na zawarcie maestwa, ale jeli kto zawar, to byo ono
wane.
3. waciwa forma zawarcia maestwa:
- maestwa zawierane w obliczu Kocioa- przed kapanem, w obecnoci wiadkw i po
trzykrotnych zapowiedziach,
- pocztkowo nie przestrzegano tych wyznacznikw, a i Koci tolerowa i uwaa za wane
maestwa tzw. Tajne- bez nakazanych formalnoci, zawarte prywatnie,
brak rejestru maestw sprzyja bigamii,
porzdek z tym zrobi dopiero sobr trydencki,
dekret Tametsi:
> podkrelenie sakramentalnego charakteru zwizku,
> maestwo, aby byo wane musi by zawarte przed duchownym, w obecnoci wiadka i
po trzykrotnych zapowiedziach,
> maestwa tajne po wydaniu dekretu stay si niewane,
> zarczyny nie mogy przez copula carnalis przeksztaci si w maestwo,
> do dzi uzupenione postanowienia dekretu s obowizujce.
5. Kryzys maestwa kanonicznego:
XVI wiek- protestantyzm zaprzecza sakramentalnemu charakterowi maestwa,
podwaanie wycznoci Kocioa w dziedzinie maestwa,
protestanci posugiwali si prawem maeskim przedsoborowym, pniej podstaw ich maestwa take staa
si obecno duchownego,
pojawienie si maestwa cywilnego (XVI i XVII, Holandia, Anglia),
Ludwik XVI wprowadza dla hugenotw luby cywilne (dotd ich zwizki nie byy legalne a dzieci nielubne) w
1787roku,
przeciw kocielnemu prawu maeskiemu take szkoa prawa natury- Hobbes,
wadcy absolutni nie chcieli si pogodzi z wycznoci Kocioa na maestwo,
w Niemczech- zaczto odrnia maestwo jako sakrament (Koci) i umow cywiln (pastwo),
Jzef II (1783)- EHAPATENT- maestwo jest umow cywiln i wszystko, co go dotyczy reguluje wieckie
ustawodawstwo; pozostao jednak wyznaniowe, poniewa zawierano je przed kapanem odpowiedniego
wyznania- nie stworzono maestwa wieckiego!!!
* patent stwarza kolizj z prawem kanonicznym, co mogo prowadzi nawet do niewanoci
maestwa;
- Landrecht przyj koncepcj zblion do austriackiej i take wprowadza ograniczenia nieznane w prawie
kanonicznym, co wywoywao kolizje (wane maestwo- tylko przed kapanem).
ROZWIZANIE MAESTWA
najczciej- mier,
najwczeniej- rozwd (albo ukad, albo jednostronny, tzw. Repudium- odtrcenie ony za jej rzekom win);
postpowanie ma musiao mie uzasadnienie, inaczej grozia mu zemsta ze strony rodziny ony,
wyjcie spod prawa, mier cywilna,
KK- nierozerwalno maestwa, zakaz rozwodw- ustanie maestwa za ycia obojga maonkw tylko przez
rozwizanie i tylko w wyjtkowych wypadkach, ale musiao by zawarte wanie i nie dopenione w sensie
fizycznym,
16

KK tolerancyjny by dla monych i feudaw,
KK stworzy instytucj separacji od oa i od stou- rozdzielenie maonkw bez moliwoci zawarcia przez nich
nastpnego maestwa,
protestanci dopuszczali rozwd,
prawo wieckie nie ingerowao w rozwody wrd katolikw; od Rewolucji Francuskiej- rozwody wg. Prawa
wieckiego.
MAJTEK MAESKI
podstawa majtku maeskiego- masa majtkowa ma,
take ona moga wnosi wartoci istotne dla maeskiej gospodarki,
wyprawa (od rodziny)- przedmioty do osobistego uytku, z czasem take cenniejsze ruchomoci,
posag (od rodziny)- rozwinicie pierwotnej wyprawy, stanowi cz nalen kobiecie z jej rodzinnego majtkuodpowiednik tego, co by jej zostao w drodze dziedziczenia; gwnie gotwka, czasem nieruchomoci; czsto
polepsza pozycj ma,
wiano (od ma)- suma pienina lub wydzielony kawaek nieruchomoci itp z moliwoci wyegzekwowania po
mierci ma- zabezpieczenie majtkowe ony na wypadek mierci ma,
podarek poranny (od ma)- skadany po nocy polubnej; jeli ona bya niszego stanu, m mg da jej tylko
to- jedyna okazja, aby wspomc j finansowo i podnie jej pozycj, komfort itp.
We Francji te dwie instytucje zlay si w jedno + w razie mierci ma ona nabywaa prawo wieczystego
uytkowania na czci jego majtku- tzw. Wiano ustawowe- najczciej na 1/3, rzadko na majtku,
jeli z maestwa byy dzieci, to dziedziczyy po ojcu i matce,
jeli kobieta zmara bezdzietnie- wiano wracao do majtku ma,
majtek zmarego ma przypada krewnym- gwnie synom, rzadko onie.
STOSUNKI MAJTKOWE MIDZY MAONKAMI
1.Zarzd majtku przez ma przy utrzymaniu oddzielnoci majtku ony i ma:
- wynika z mundium nad on,
- kady z maonkw pozostawa wacicielem caego majtku, ale rzdzi nim m,
- w razie mierci jednego- jego cz bya dziedziczona, a pozostay majtek zabiera wspmaonek,
2.Ograniczona wsplno majtkowa:
a) wsplno dorobku z czasw maestwa, na ruchomociach i nieruchomociach,
b) wsplno tylko majtku ruchomego wniesionego do maestwa i nabytego w trakcie jego trwaniawiksze przywileje mia m ( w razie mierci ma cay majtek dzielono midzy on a dziedzicw
zmarego- onie przypadaa cz najmniejsza),
3.Pena wsplnota majtkowa:
- stopienie si wszelakiego majtku maonkw w jedn wspln cao; wiksze przywileje mia m,
- w razie mierci jednego, cay majtek przypada drugiemu, cho byway wyjtki.
rzymski system posagowy:
- rozdzielno majtkowa maonkw, ale ona musi wnie posag, jako wkad na pokrycie ciarw
maestwa,
- posag- wasno ma, ale nie mg go sprzeda,
- ona moga posiada wasny majtek.
- powysze systemy mogy ulega licznym modyfikacjom- w Niemczech takich systemw wyksztacio si ok.
200,
stosunki majtkowe mona byo te regulowa za pomoc umw maeskich, w ktrych z gry okrelano
kwestie wsplnoci/rozdzielnoci/zarzdu/uytkowania/odpowiedzialnoci za dugi itp.
c.PRAWO RZECZOWE
OGLNA CHARAKTERYSTYKA
1.Rzeczy ruchome i nieruchome:
- podzia czsto niepokrywajcy si ze stanem rzeczy,
np. Zwierciado Saskie- ruchomoci to rzeczy, ktre mona poruszy i nosi, ale ju inne niemieckie
powiedzenie okrela, e ruchomoci to takie rzeczy, ktre ulegaj zniszczeniu od pochodni,
nieruchomoci- rwnie same prawa zwizane z nieruchomoci, a take prawa o charakterze publicznym,
wice si z ziemi,
17

istnienie odmiennych zasad rzdzcych ruchomociami i nieruchomociami, np. Inne reguy nabywania,
posiadania, zastawu rzeczy ruchomych i nieruchomych,

odmienne zasady dziedziczenia ruchomoci i nieruchomoci,
feudalistyczna nieruchomo suy miaa raczej zbiorowoci, ni jednostce (liczne ograniczenia prawa
waciciela),
po recepcji rnice te zatary si w duej mierze, cho nie wszdzie (wyjtki- prawo angielskie, niektre prawa
partykularne).
2. Wasno a posiadanie:
termin wasno- od XII wieku w Niemczech, a pojmowane tak, jak w prawie rzymskim dopiero po recepcji,
nierozrnianie w sposb ostry wasnoci od posiadania.
3. Prawa rzeczowe ograniczone:
brak wyranego rozgraniczenia midzy prawem wasnoci a prawami rzeczowymi ograniczonymi,
przed recepcj prawo rzeczowe, to gwnie faktyczne wadztwo nad rzecz,
brak rozrniania midzy wadztwem prawnym a faktycznym,
polegay na wadztwie nad rzecz, ograniczonym w zalenoci od treci tego ograniczonego prawa,
wasno- w rnych aspektach,
najwaniejsze rzeczowe prawa ograniczone epoki feudalizmu:
1. ciary realne:
> na gruncie spoczywa ciar, ktry kadorazowy waciciel gruntu musia uiszcza(dziaanie
pozytywne) pewnej osobie- uprawnionemu do pobierania ciaru, np. Czynsze, dziesiciny,
> dua rola w miastach- z dawnych lokacji pozosta jedynie czynsz- ciar realny- przypadajcy
miastu;
> renty- obciaa grunt- kadorazowy jego waciciel musia paci pewnej osobie; ciar wieczysty,
niewykupny; uwolnienie tylko przez porzucenie gruntu lub cakowite jego zniszczenie,
> rent pobranych nie zaliczano na poczet ceny kupna gruntu.
2. suebnoci gruntowe;
3. zastaw:
> dominowa zastaw uytkowy,
> z czasem wyksztacia si hipoteka.
POSIADANIE I WASNO
1. Posiadanie:
posiadanie=gewere- faktyczne wadanie rzecz; obowizkowo wola posiadania,
czasem przyznawano posiadanie komu, kto nie wada faktycznie rzecz, np. Prawny spadkobierca,
moliwo jednoczesnego posiadania tej samej rzeczy przez wiele osb z rnych tytuw /nieruchomoci/,
przy ruchomociach zaleao od faktycznego dzierenia rzeczy- jeli kto swoj rzecz oddawa dobrowolnie, mg
si domaga zwrotu tylko od tej osoby, traci ochron prawn dziaajc erga omnes,
2. Wasno:
najpeniejsze prawo do rzeczy= najwyszy stopie gewere,
teoria wasnoci podzielonej: wasno bezporednia/zwierzchnia(pan feudalny) i wasnos podlega/
uytkowa(chop); kady z wacicieli mia inne uprawnienia,
lokacje gruntowe- waciciel oddawa swj grunt w uytkowanie innej osobie- regua w feudalizmie; mogy by
doywotnie, wieczyste, czasowe; moga wiza si z nimi zaleno, a mogy by wolne,
lokacje miejskie- miasta bdce wacicielami gruntw oddaway je miejskim kolonistom w uytkowanie i pod
zabudow- pierwotna/zaoycielska lokacja- pena wasno kolonisty przy uiszczaniu wieczystego czynszu,
lokacje lenne- nadanie wasalowi lenna,
wasno nieruchomoci- wiksze skrpowanie rozporzdzaniem za ycia i na wypadek mierci:
> prawo bliszoci krewnych:
* retrakt- krewny zbywcy nieruchomoci mia prawo odkupi j od nabywcy,
* pierwokup,
(stosowanie byo take w stosunku do ssiadw)
(moni wzbraniali si przed tym za pomoc ordynacji)
- przy przeniesieniu wasnoci wymagano dwch aktw:
1.wzdanie- oznaczao przeniesienie prawa wasnoci,
2.wizanie- polegao na wprowadzeniu nabywcy w posiadanie.
18
d)PRAWO ZOBOWIZA
oddzielenie od siebie dugu od odpowiedzialnoci- moliwo istnienia dugu bez obowizku jego wiadczenia ze
strony dunika- by on tylko duny, ale nie odpowiedzialny,
wiadczenie miao by wykonywane natychmiast, a jeli nie mogo by- dunik dawa zastaw lub rkojmi
uwalniajc si od odpowiedzialnoci,
pniej chciano stopi w jedno dug i odpowiedzialno, a zastaw i rkojmi uczyni tylko gwarancj wykonania
zobowizania,
zobowizania- z deliktw i umw,
umowa realna: przez przyjcie rzeczy od jakiej osoby przyjmujcy stawa si dunikiem,
umowa formalna: konieczno cisego przestrzegania formy; zobowizanie do wiadczenia w przyszoci- albo
przez lubowanie wiary albo przez wrczenie wadiacji/zakadu; podstawowy sposb powstawania zobowiza z
umw;
lubowanie wiary- w formie uroczystej; zoenie przysigi wykonania wiadczenia w przyszoci + wane byy
gesty rk,
wadiacja- przekazanie przez dunika wierzycielowi symbolu bdcego znakiem wasnociowym dunika +
odpowiednie formuy sowne,
umowy konsensualne- rozwiny si pod wpywem prawa rzymskiego,
rozwj zobowiza= rozwj gospodarki, handlu itp,
wyksztacenie si w miastach woskich spki komandytowej, akcyjnej; prawo wekslowe.
e) PRAWO SPADKOWE
1.Testament a dziedziczenie beztestamentowe:
- wczesny feudalizm- nie uznaje si dziedziczenia testamentowego,
pierwsze miejsce- dziedziczenie beztestamentowe oparte na zwyczaju lub ustawie,
Koci odgrywa wan rol w uznaniu dziedziczenia testamentowego- chodzio o to, aby na Koci mona byo
przeznaczy tak cz majtku, jak otrzymali synowie- tzw. Cz swobodna- spadkodawca mg ni wedle
uznania dysponowa,
testament szybko przyj si w miastach, gdzie wasno bya bardziej zindywidualizowana,
testament nie musia zwiera ustanowienia dziedzica, lecz jedynie dyspozycj pewnymi rzeczami/czci
majtku,
od recepcji- zaczyna w tych krajach obowizywa testament na zasadach rzymskich,
umowy o dziedziczeniu- gwnie midzy maonkami.
2. Dziedziczenie beztestamentowe:
podstawowa odmiana spadkobrania w krajach z prawem rodzimym,
inne zasady dziedziczenia ruchomoci, nieruchomoci, pocztkowe wyczenie kobiet z dziedziczenia,
we wszystkich systemach dziedziczenia- pierwszestwo dla synw,
prawo kaduka- przejmowanie spadku przez panujcego z braku uprawnionego dziedzica,
wg. Zwierciada Saskiego- dwa krgi dziedzicw- cilejszy (potomkowie, rodzice, rodzestwo) i obszerniejszy
(pozostali uprawnieni krewni)- mczyni wyczali konkurujce z nimi kobiety,
system parantel- I. Parantela- descendenci spadkodawcy, II. Parantela- krewni wywodzcy si od ojca
spadkodawcy, III. Parantela- krewni od wsplnego dziadka itd.
PRAWO KARNE I PROCES KARNY
OKRES RODOWO-PLEMIENNY
jeszcze przed pastwami szczepowymi- prawo karne pod wpywem zasady prywatnoprawnej,
kara- znaczenie prywatne, bo wymierza j sam poszkodowany lub jego rodzina,
od XVI wieku- charakter publicznoprawny- przestpstwo cigane przez pastwo,
od okresu rodowo-plemiennego istniay ju przestpstwa o charakterze publicznym- zdrada plemienna,
tchrzostwo na wojnie, przestpstwa obyczajowe, zbrodnie religijne= obraza bstw, ktr naley pomci,
przestpstwo- naruszenie pokoju w grupie spoecznej (najcisze- naruszenie miru powszechnego),
maa kwestia winy, najwaniejsze byy skutki bez wzgldu na zamiar sprawcy i okolicznoci,
nie rozrniano bezprawia cywilnego od karnego,
19

pierwotny proces- tylko karny; cywilny dopiero od XIII wieku,
system kar:
* przestpstwa prywatne:
>zasada zemsty,
> zasada kompozycji- ugoda midzy stronami- sprawca mg unikn zemsty przez uiszczenie kary
kompozycyjnej (przy zabjstwie- gwszczyzna; przy lejszym zranieniu- nawizka),
* przestpstwa publiczne:
> sprawca na sd wiecu plemiennego- jeli okaza si winny= kara mierci,
> kara mierci- charakter sakralny, dokonywali jej kapani traktujc jako ofiar,
> wyjcie spod prawa.
PRAWO KARNE I PROCES W OKRESIE REDNIOWIECZA

1.Prawo karne we wczeniejszym okresie redniowiecza (do XII):
wzrost liczby przestpstw ciganych z urzdu,
podstawowa kara dla naruszajcego mir powszechny- wyjcie spod opieki monarszej ,
najczciej stosowano kar mierci, kary mutylacyjne (okaleczenia), chost, pitnowanie,
kary publiczne- stosowane dowolnie- kilka kar do wyboru za jedno przestpstwo,
mimo wzrostu przestpstw nadal zasada prywatnoprawna,
dominacja kar kompozycyjnych nad zemstami rodowymi, ale coraz czciej nakadano dodatkowa kar
pienin przypadajc wadzy pastwowej,
kary kompozycyjne- z gry ustalane przez ustaw; kary nie byy rwne, uzalenione byy od klas,
postpowanie rugowe- pastwo wystpowao ze skarg na zabjc, jeli nikt inny z ni nie wystpi- tpienie
zabjstw,
oglny wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej.
2.Proces wczesnoredniowieczny:
- brak odrbnego procesu karnego i cywilnego,
u schyku redniowiecza rozrnienie na skarg karn (wymierzenie kary) i skarg cywiln (usunicie skutkw
bezprawia cywilnego),
skargowo/ zasada akuzatoryjna- proces by wszczynany tylko na podstawie skargi uprawnionego do jej
wniesienia,
zakaz czenia w jednej osobie oskaryciela i sdziego,
w wikszoci przypadkw- skarga miaa charakter prywatnoprawny,
postpowanie rugowe,
ustno i jawno,
formalizm,
oddzielenie postpowania dowodowego od samego przewodu- miao ono miejsce poza sdem i po wydaniu
wyroku,
jeli oskarony zaprzecza- wyrok nie mia charakteru kocowego i by tylko warunkowy,
brak apelacji,
nagana sdziego- pokrzywdzony w procesie zarzuca wnioskodawcy wyroku zamanie prawa,
rodki dowodowe prymitywne, o charakterze formalnym,
podstawowe znaczenie- przysiga strony wsprta przysig wspprzysinikw (nie przysigali na stan faktyczny,
tylko na swoje prywatne przekonanie)- miaa ona charakter sakralny, np. Przysigano na krzy,
sdy boe/ ordalia- Bg nie dopuci do skazania niewinnie oskaronego:
* dwustronne- pojedynek sdowy, prba krzya,
* jednostronne- prba elaza, prba gorcej/zimnej wody,
*** Koci w 1215 zakaza duchownym uczestnictwa w ordaliach, ale popularne byy nadal;
- dowd z dokumentu (urzdowe, ktrych strona nie moga kwestionowa) i ze wiadkw- ich znaczenie roso,
ale byy najrzadziej wykorzystywane.
3.Zmiany w prawie karnym pnego redniowiecza (XIII-XV):
- dalszy wzrost znaczenia zasady publicznoprawnej,
coraz wiksza rola kar publicznych- coraz mniejsza kompozycyjnych,
kara powinna odstrasza przestpc od recydywy, a reszt spoeczestwa od naladowania tego czynu,
niezwyke okruciestwo prawa karnego,
kary publiczne najczciej niewspmiernie surowe w stosunku do przestpstwa,
20

w Niemczech rozgazienie systemu kar cielesnych. Wyrniano kary:
a) na gardle- kara mierci:

* wielorodzajowa- cicie, amanie koem, spalenie, utopienie, wbicie na pal,
* kwalifikowana- zadajca szczeglne cierpienie, zadajca przed mierci dodatkowe
cierpienie;
b) na rku- kary mutylacyjne,
c) na skrze i wosach- najlejsze- pitnowanie, chosta, obcicie wosw,
*** WSZYSTKIE- charakter habicy + wpyw na stanowisko prawne skazanego,
*** powrt do kar talionu i kary odzwierciedlajcej,
- kar mg zagodzi sdzia sam lub na wniosek pokrzywdzonego; skazany czasami mg si wykupi od karykorzystne dla monych i uprzywilejowanych,
szkoa woska- uczeni woscy starali si sklasyfikowa przestpstwa i kary oraz zwrci wiksz uwag na rol
winy przy przestpstwie:
* odrzucenie przekonania, e o winie decyduje skutek zewntrzny czynu; zwracano uwag na stopie
winy (dolus i culpa),
* konstrukcja usiowania- stan oparty na zym zamiarze, przystpieniu do dziaa i niedoprowadzenia ich
do skutku z przyczyn niezalenych od sprawcy; karalno usiowania,
* obrona konieczna i warunki jej bezkarnoci,
* branie pod uwag okolicznoci obciajcych i agodzcych,
* wzr dla prawa karnego niemieckiego i francuskiego.
PRAWO KARNE I PROCES KARNY OD XVI DO XVIII WIEKU
1.Prawo karne:
- czasy nowoytne- zwycistwo zasady publicznoprawnej,
brak cisego pojcia przestpstwa i ich klasyfikacji,
Carolina (1532) wymienia tylko najcisze przestpstwa zagroone kar mierci,
doktryna niemiecka (XVII) wprowadza podzia na przestpstwa lejsze, cisze i najcisze,
braki w kodeksach itp uzupeniano przez zasady analogii prowadziy one do naduy,
od XVIII wieku postulat- nullum crimen sine lege,
postpowe zasady przejte ze szkoy woskiej:
* Carolina- zwraca uwag na nastawienie woli sprawcy- zrnicowanie winy umylnej i nieumylnej,
* usiowanie= przestpstwo,
* bezkarno za obron konieczn i dziaanie w stanie wyszej koniecznoci,
* kara powinna by tylko publiczna,
* koniec kar kompozycyjnych i wpywu pokrzywdzonego na wysoko kary,
* kary nadzwyczajne- agodniejsze /po uwzgldnieniu rodkw agodzcych/,
- cel kary- odstraszenie; utrzymano kary okrutne jak wielorodzajow i kwalifikowan mier,
- moliwo naoenia kary nie przewidzianej przez kodeks,
klasowo prawa karnego.
2. Proces inkwizycyjny:
zacz si rozwija w XIII wieku dziki ustawodawstwu sycylijskiemu i papieskiemu,
stopniowo wypiera skargowy, a od XVI wieku- gwnie stosowany by inkwizycyjny,
cechy:
a) wszczynany z urzdu na podstawie doniesienia; skarga miaa charakter publiczny (oskarycielprzedstawiciel organu publicznego),
b) wszystkie funkcje procesowe (ciganie, oskaranie, obrona) w rku jednej osoby- sdziego,
c) postpowanie w zasadzie tajne i pisemne,
- pozycja oskaronego bardzo saba- brak gwarancji obrony, system rodkw dowodowych na jego niekorzy,
zasada legalnej oceny dowodw- sdzia ocenia dowody wg. Regu okrelanych przez ustaw,
orzekanie na zasadzie prawdy formalnej (najlepszym rodkiem do wykrycia prawdy materialnej byo przyznanie
si oskaronego, ale e naduywano tortur, to wielu niewinnych si przyznawao),
bardzo niehumanitarny.
3.Odmiennoci angielskie w karnym prawie procesowym:
- niehumanitarne, ale byy inne zasady postpowania z oskaronym- mia on wiksze szanse obrony,
Habeas Corpus:
21
zakaz przetrzymywania aresztanta w wizieniu bez zgody sdziego; zapobiegaa bezprawiu.
awy przysigych- osoby powoane przez szeryfa z ludnoci miejscowej- czynnik ludowy w sdownictwie (tylko
w sdach specjalnych nie byo awy przysigych):

* Wielka awa Przysigych (Grand Jury)- 23 przysigych; decydowali, czy istniej dostateczne
podstawy do decyzji oddania kogo pod sd- czynnoci wstpne;
* Maa awa Przysigych (Petty Jury)- 12 przysigych; wystpowaa w trakcie rozprawy, wydawaa
werdykt, ktry by podstaw wyroku (oni o winie, sdzia o karze),
- system aw przejty przez wiele pastw.
KIERUNEK HUMANITARNY WIEKU OWIECENIA

1.Gwne postulaty humanitarystw:
- na gruncie prawa natury- ostra krytyka prawa karnego,
Monteskiusz, Wolter, Beccaria,
gowne postulaty dotyczyy roli ustawy karnej i problemu represji karnej,
zwolennicy kodyfikacji, aby prawo byo jasne i ujednolicone,
nullum crimen sine lege,
nulla poena sine lege,
rwno wobec prawa karnego dla wszystkich,
Beccaria- pastwo na podstawie zawartej z obywatelami umowy spoecznej ma prawo kara przestpcw
naruszajcych przez swj czyn t umow,
kary tylko za czyny zagraajce spoeczestwu,
kara powinna mie na celu popraw przestpcy, by proporcjonalna do popenionego czynu, wymierzana w
okrelony sposb ale te szybka i nieuchronna,
likwidacja okrutnych kar; lepsze jest pozbawienie wolnoci i roboty przymusowe,
likwidacja przestpstw przeciwko religii (czary, magia, herezja),
reforma procedury karnej, likwidacja procesu inkwizycyjnego i tortur,
wprowadzenie zasady domniemania niewinnoci oskaronego i aw przysigych.
2. Pocztki realizacji postulatw humanitarnych:
znalazy zastosowanie w rnym stopniu w wielu kodeksach, min. Leopoldina, Jzefina, Franciscana, Landrecht:
* realizowano zasad powszechnoci prawa karnego, rwnoci wszystkich wobec niego,
* czciowe zerwanie z zasad analogii,
* zagodzenie systemu kar- zniesienie kwalifikowanej kary mierci i kar mutylacyjnych,
* podstawa- kary wizienia i roboty przymusowe,
* w wielu krajach zniesienie tortur podczas procesu,
- tendencje humanitarne dalej bd si rozwijay, jednak w feudalizmie prawo nadal dziaao gownie na korzy
monych.
PROCES CYWILNY
ROZWJ ODRBNEGO PROCESU CYWILNEGO
rozrnianie skarg na cywilne i karne- od XIII wieku,
proces cywilny- prywatnoprawny,
gwn rol odegra proces rzymskokanoniczny (z sdownictwa kocielnego)- w duej mierze oparty na
rzymskim procesie kognicyjnym. Cechy:
* zasada dyspozycyjnoci- rozpoczcie procesu uzalenione od woli strony,
* sporno/ kontradyktoryjno,
* pisemno wszystkie waniejsze czynnoci dokadnie spisane-proces przewleky i skomplikowany,
* legalna teoria dowodw- brak swobodnej oceny dowodw przez sdziego,
* strona miaa prawo do apelacji,
* egzekucja wyroku- charakter urzdowy.
- dla pewnych spraw postpowanie skrcone/ sumaryczne:
* mniejsza rola czynnoci dokonywanych na pimie,
* zasada ewentualnoci- strony byy zobowizane od razu przedstawi wszystkie swoje twierdzenia i
dowody, take takie, ktre mogyby odegra jak rol wtedy, gdy inne nie bd wzite pod uwag
(ewentualno),
powszechny proces cywilny- stworzony w Niemczech(XVII)- zastpi na ziemiach niemieckich
22
rzymskokanoniczny,
w Prusach- proces oparty na zasadach inkwizycji ledczej, nie uwzgldnia zasady kontradyktoryjnoci i
ewentualnoci- sdzia sam z urzdu kierowa procesem, dochodzi nowych okolicznoci i dowodw bez wzgldu
na stanowisko stron.
III.PRAWO FEUDALNE SOWIASZCZYZNY
GWNE RDA PRAWA W PASTWACH SOWIASKICH
wiarygodne rda o prawie polskim- dopiero od XIII wieku,
najstarszy zbir prawny ludw sowiaskich- Zakon sudnyj liudem prawdopodobnie z Bugarii z czasw cara
Symeona Wielkiego, przeniesiony pniej do Wielkiej Morawy,
najstarsze rda prawa ruskiego (Wlk. Ksistwa Kijowskiego)- dogowory- umowy ksit ruskich z Bizancjum
(midzynarodowe prawo prywatne, karne, dziedziczenie i inne)- pierwszy w Europie traktat midzynarodowy
likwidujcy prawo nadbrzene,
prawo staroruskie- Ruska Prawda- najstarszy spis nieskaonego, rodzimego prawa w jzyku staroruskim:
a) Krtka Prawda, tzw. Prawda Jarosawa (ustawy wydane przez ksicia Jarosawa Mdrego +
Prawda Jarosawiczw- jego synw= dominacja prawa karnego i procedury sdowej),
b) Obszerna Prawda- cz.1 odpowiadajca mniej wicej treci Krtkiej Prawdy, cz.2- Statut
Wodzimierza Monomacha; prawo karne, prywatne- zobowizania, opieka, dziedziczenie.
gwne rdo- zwyczaj; bardzo mao spisw prawa zwyczajowego,
Najstarszy Zwd (Ksiga Elblska)- XIV wiek,
bardzo duo spisw prawa w Czechach- wiele si zachowao, co uatwia take badanie prawa polskiego z
tamtego czasu:
* w Czechach i Polsce rodzime prawo= prawo stanowe, szlacheckie --> ZIEMSKIE; w miastachmiejskie, dla chopw- wiejskie; due zbienoci w samym prawie i wiele powtarzajcych si
instytucji.
23
PRAWO POLSKIE W OKRESIE FEUDALIZMU

HISTORYCZNY ROZWJ PRAWA. RDA PRAWA
REDNIOWIECZNE PRAWO
POCZTKI
fragmentaryczne wzmianki od podrnikw i kronikarzy (Ibrahim ibn Jakub, Thietmar) w X wieku,
XI-XIIwiek- brak jakichkolwiek rde poznania prawa sadowego w Polsce,
peniejszy, cho te niedostateczny obraz od XIII wieku- Najstarszy Zwd.
SYSTEMY PRAWA W POLSCE REDNIOWIECZNEJ

stanowo i partykularyzm prawa,
do XIII wieku caa ludno polska podlegaa jednemu prawu- polskiemu prawu zwyczajowemu,
od XIII wieku lokacje na prawie niemieckim- ekspansja prawa niemieckiego, ktre stworzyo podstaw do
rozwoju systemu stanowionego prawa miejskiego, wiejskiego i ziemskiego- rozpad polskiego prawa na te 3
systemy podstawowe,
Koci posugiwa si prawem kanonicznym,
ludno niepolska- wasne prawa.
PRAWO POLSKIE- PRAWO ZIEMSKIE
1.Podstawowe rda:
- gwne rdo tworzenia prawa- zwyczaj, prejudykaty (orzecznictwo sdw),
od XIV wieku- ustawodawstwo potwierdzajce zwyczaj,
rda poznania prawa: dokumenty, spisy prawa, ksigi sdw, kroniki, ksiga zaoenia klasztoru cystersw w
Henrykowie (Ksiga Henrykowska).
2. Prawo zwyczajowe:
znajomo gwnie dziki rdom praktyki prawnej; utrwalone przez dokumenty i zapiski sdowe,
bardzo mao zachowanych spisw prawa zwyczajowego. Najstarszy- Najstarszy Zwd Prawa Polskiego (NZ)Ksiga Elblska:
* powsta prawdopodobnie w XIV wieku,
* w jzyku staroniemieckim dla potrzeb Krzyakw- stosowali oni dla Polakw zasad osobowoci
prawa,
* dominuje procedura sdowa, prawo karne, a take s oryginalne instytucje, jak: Ordalia/ sdy
24
boe, usilstwo- gwat na kobiecie, lad- obowizek gonienia przestpcy od wsi do wsi,
* nieliczne prawo cywilne; tekst urywa si porodku zdania;
- Konstytucje i prawa ziemi czyckiej (ok. XV wieku)- spis prawa lokalnego, partykularnego, obejmujcy
prejudykaty i uchway sejmiku- lauda.
3.Prawo stanowione:
- bardziej spisanie ni stanowienie prawa,
pocztkowo ustawy wadcw polskich -statuty-, nie wkraczay w sfer prawa sdowego. Przeom- statuty
Kazimierza Wielkiego:
a) maopolski (Wilica; pniejszy; przepisy reformatorskie i nowatorskie jako zalek kodyfikacji
oglnopolskiej),
b) wielkopolski(Piotrkw; wczeniejszy; spis lokalnego prawa wielkopolski),
* pniej do statutw doczono krtkie ustawy- ekstrawaganty, prejudykaty i petyta
(niesformuowane ostatecznie projekty przepisw),
* dygesta- poczony zwd statutw wielkopolsko-maopolskich,
* gwnie prawo sdowe, ale te materialne cywilne i karne,
* pocztkowo nie odgryway wikszego znaczenia, ale statuty nieszawskie kazay traktowa je jako
podstaw orzekania w sdzie,
* umieszczenie w Zbiorze askiego- sankcja monarsza- traktowane do koca RP jako rdo prawa.
- statut warcki (1423),
akty o charakterze ustawodawczym uchwalay take organy lokalne. Uchway te, to lauda.
4.Partykularyzm:
prawo ziemskie- partykularne ze wzgldu na odrbnoci dzielnicowe: maopolska, wielkopolska, mazowiecka,
na wszystkich ziemiach mogy tworzy si dalsze, lokalne odmiennoci, ale rnice nie byy znaczne, o czym
wiadczy fakt, e od XIII wieku mwi si o ius Polonicum lub mos Polonicum.
-
PRAWO MIEJSKIE
wraz z lokacj na prawie niemieckim- ksztatowanie si systemu prawa miejskiego opartego na prawie
niemieckim,
miasta polskie lokowane na prawie Magdeburga; pniej utworzyy si odmiany tego prawa:
redzkie (Wlkp.), chemiskie (Pomorze, Mazowsze),
- w miastach nadmorskich- lokacje na prawie lubeckim,
podstawowe rda miejskiego prawa sdowego:
* pouczenia prawne- od miast macierzystych dla miast-crek,
* ortyle- wyroki precedensowe wydawane g. Przez miasta macierzyste,
* wilkierze- statuty uchwalane przez rad miejsk,
** niemieckie spisy prawa- Zwierciado Saskie, Weichbild saski/magdeburski- tumaczone na jzyk
aciski, aby umoliwi ludnoci posugiwanie si nimi. Od XV wieku tumaczenia niektrych na jzyk
polski.
PRAWO WIEJSKIE
osady lokowano i na prawie niemieckim i polskim,
jeli wie lokowana bya na prawie niemieckim, to i tak najczciej zamieszkiwana bya przez Polakw, a wic
ustrj takiej wsi by niemiecki, ale Polacy posugiwali si wasnym, polskim prawem,
na Podkarpaciu od XIV wieku- wsie na prawie wooskim- prawo zwyczajowe, dla ludnoci zajmujcej si
pasterstwem i hodowl.
PRAWO KANONICZNE
prawo stworzone przez Koci; mogo by powszechne lub partykularne,
od XII wieku znano niektre ksigi powszechnego prawa kanonicznego,
od XIII wieku zaczy upowszechnia si podstawowe jego rda- Dekret Gracjana i Dekretay papiea
Grzegorza IX oraz Corpus Iuris Canonici,
rozwijao si prawo partykularne, gwnie na synodach, gdzie biskupi uchwalali statuty prowincjonalne,
statuty diecezjalne,
1420- statuty Mikoaja Trby; synod wielusko-kaliski (obejmoway dotychczasowe polskie statuty
25
prowincjonalne i usystematyzoway prawo w nich zawarte,

1527- zbir Jana askiego,
1579- zbir Stanisawa Karnkowskiego (dostosowywa prawo partykularne do postanowie soboru
trydenckiego),
1628- zbir Jana Wyka- uzupenia zbir Karnkowskiego.
RDA I ROZWJ PRAWA SDOWEGO W OKRESIE RP SZLACHECKIEJ (XVI-POOWA XVIII)
SYSTEMY
nadal podzia na 3 podstawowe systemy- miejski, wiejski, ziemski; ydzi, ormianie- wasny system,
odrbno prawa na Mazowszu, Litwie i w Prusach Krlewskich,
Mazowsze:
* lenno Polski wcielane stopniowo w skad Korony,
* prawo oparte na zwyczaju i ustawodawstwie ksit mazowieckich,
* II Zwd prawa mazowieckiego= Zwd Goryskiego- sankcja monarsza,
* szlachta- przyjmuje ziemskie prawo Korony z odrbnociami zawartymi w eksceptach mazowieckich,
- Prusy Krlewskie:
* szlachta- odrbny od polskiego system prawa,
* prawo pocztkowo oparte na niewygodnym prawie chemiskim; potem- Korektura prawa pruskiego,
Litwa:
* XVI wiek- kolejne statuty litewskie,
* najwaniejszy- III status, tzw. Kodeks prawa litewskiego,
* pod znacznym wpywem prawa polskiego, ruskiego i rzymskiego,
* uywane jako prawo posikowe w Koronie,
* wiele przepisw byo powszechnych w caej Litwie.
POLSKIE PRAWO ZIEMSKIE
1.rda tworzenia prawa:
- g. Prawo zwyczajowe lub wprowadzone przez praktyk sdow,
wyroki o mocy ustawy,
konstytucje, lauda.
2. Kultura prawna w Polsce Zotego Wieku:
oywienie kultury kodyfikacyjnej i unifikacyjnej, wiksze znaczenie prawa rzymskiego,
* Prawo rzymskie:
> oywienie nauki w Polsce,
> prby wprowadzania w PL prawa rzymskiego,
> wielu wrogw (niech wobec PR bo byo ono prawem cesarstwa, a wtedy cesarstwem byli
Niemcy- uwaano to za objaw podporzdkowania PL Niemcom; niech szlachty do zmian),
> prace nad kodyfikacj i unifikacj prawa ziemskiego.
3. Saboc ruchu kodyfikacyjnego:
pierwsza powaniejsza prba- Zbir Jana askiego (cz.1- prawo ziemskie, cz2.- zabytki prawa niemieckiego),
1523- opracowanie Formula Processus (prawo procesowe dot. Postpowania wszczynanego na podst. Skargi
prywatnej; przyjta w Koronie)-> poprawna redakcja i tendencje reformatorskie, jedyny oficjalny kodeks
sdowego prawa ziemskiego do koca RP!!!
sejm odrzuca nastpne projekty kodyfikacji- np. Korektura Praw/Korektura Taszyckiego (5 ksig, nowoczesna
forma, oparcie na dotychczasowych statutach i konstytucjach; odrzucona, bo sprzeciwiaa si za bardzo
wolnociom szlacheckim),
odrzucenie Korektury= hamulec w rozwoju pl prawa ziemskiego; do rozbiorw nie bdzie ju kodyfikacji.
4. Zbiory nieoficjalne. Jurysprudencja:
jurysprudencja pl na raczej niskim poziomie- zbieranie, komentowanie,
XVI wiek- zbiory Jakuba Przyuskiego, Jana Herburta, Stanisawa Sarnickiego i Jana Januszowskiego,
Przyuski- propagartor prawa rzymskiego, rzymskiej systematyki itp.,,
XVII- Teodor Zawacki, Tomasz Drezner, Mikoaj Zalaszowski,
XVIII- Stanisaw Konarski i Jzef A. Zauski- Volumina Legum.
PRAWO MIEJSKIE I WIEJSKIE
26
1.Prawo miejskie:
gwne rda- akty stanowione przez miasto (wilkierze) i akty (ordynacje, statuty) wydawane przez krla dla
miast krlewskich i przez wacicieli dla miast prywatnych,
podstawowe znaczenie- Zwierciado saskie, Weichbild magdeburski (po raz pierwszy w PL w Zbiorze askiego;
pniej jako samodzielne dzieo wydane przez Mikoaja Jaskiera- miao suy jako obowizujce w sdach
miejskich i wiejskich,
tumaczenia Zwierciada saskiego i weichbildu magdeburskiego- Pawe Szczerbicz- ujednolicenie praktyki sdw
miejskich,
na miejskie prawo karne- coraz wikszy wpyw Caroliny,
Artykuy prawa majdeburskiego- Bartomiej Groicki- pierwsze w jzyku polskim, rola nieoficjalnych
kodeksw w polskich sdach,
silniejszy wpyw prawa rzymskiego i kanonicznego-> przenikanie ich do prawa polskiego dziki: Jaskierowi,
Groickiemu, Zalaszowskiemu, Lipskiemu i innym.
2. Prawo wiejskie:
due znaczenie rde prawa miejskiego- Zwierciado saskie, Weichbild i Carolina,
silny wpyw miejscowych zwyczajw,
ksztatowane przez wacicieli wsi, ktrzy wydawali ustawy wiejskie (wilkierze/ordynacje)- reguloway gownie
wewntrzne stosunki wsi, czasem przepisy z zakresu prawa sdowego.
-
PRAWO U SCHYKU RZECZYPOSPOLITEJ (DRUGA POOWA XVIII WIEKU)

WPYW OWIECENIA
oywienie nauki prawa na uniwersytetach,
wiksze znaczenie prawa natury i midzynarodowego; powstaje katedra prawa krajowego,
Prawo cywilne narodu polskiego- Teodor Ostrowski,
tumaczenie na polski dzie Monteskiusza O duchu praw, Beccarii O przestpstwach i karach, Filangieriego
Nauka ustawodawstwa,
idee owiecenia i humanitaryzmu- Czochron, Szymanowski, Kotaj, Ostrowski, Kumirski,
postulat reformy prawa i kodyfikacji, ale nie szo to za daleko:
* nie wystpowano przeciwko monopolowi szlachty na wasno ziemi,
* starano si podnie osobiste stanowisko chopa,
* krytykowano przestarzay system prawa, jego niesprawiedliwo, pieniactwo w sdach,
* oparcie prawa pozytywnego na prawie natury,
* postulat zwizoci, jasnoci, kompletnoci kodeksw.
PRBY KODYFIKACYJNE
1776- uchwalenie oglnokrajowego prawa wekslowego- pierwsze w kraju prawo powszechne,
1776- powoanie komisji kodyfikacyjnej: na czele Zamoyski, a take Wybicki. Zadanie- opracowa cao
polskiego prawa sdowego + uwzgldnienie prawa natury:
* brano pod uwag owieceniowe postulaty.
- 1778- Zbir praw sdowych/ Kodeks A. Zamoyskiego:
* nowe rozwizania w kwestiach opieki, kurateli, zobowiza (wprowadzenie wielu nowych); prawo
karne- instytucje i pojcia feudalne,
1780- odrzucony przez sejm- opozycja duchowiestwa,
prace kodyfikacyjne na nowo w okresie Sejmu Czteroletniego: pracowa miay 2 komisje- dla Korony i dla Litwy /
tzw. Kodeks Stanisawa Augusta/- Targowica zerwaa Sejm i ostatnia prba kodyfikacji rwnie si nie udaa.
PRAWO SDOWE
dawne prawo sdowe- raczej samodzielne, nie pod obcymi wpywami (polskie-ziemskie, bo miejskie byo w
duej mierze oparte na niemieckim!!!),
obce prawa ksztatoway teminologi- latynizacja sownictwa, zuboenie wasnego jzyka prawnego,
27

rozwj niektrych instytucji pod wpywem prawa kanonicznego lub ziemskiego,
pod wieloma wzgldami podobne byo rodzime prawo polskie do rodzimych praw obcych pastw,
polskie prawo sdowe- gownie zwyczajowe + tworzone przez praktyk sdow,
w redniowieczu przepojone formalizmem i symbolik; miao wiele cech prawa wzgldnie obowizujcego,
inny ni na Zachodzie rozwj ziemskiego prawa karnego i procesu karnego- u nas agodniejsza represja karna,
nieprzyjcie zasady inkwizycji, due znaczenie zasady prywatnoprawnej,

prawo miejskie ulego wpywom Zachodu- publicyzacja prawa, procesu karnego, zaostrzenie represji.
PRAWO PRYWATNE
PRAWO OSOBOWE
1.Zdolno prawna:
- przyznawana osobie fizycznej i prawnej,
osoby fizyczne:
> cakowite pozbawienie wobec niewolnikw oraz (w czasach najdawniejszych) cudzoziemcw,
> wywoacy:
osoby wyjte spod miru, pozbawione praw w nastpstwie popenienia cikiego przestpstwauznani za zmarych,
** banicja- miaa coraz wiksze znaczenie; take pozbawieni zdolnoci prawnej, ale w lepszej
sytuacji ni wywoacy,
> cudzoziemcy:
tylko pierwotnie nie mieli zdolnoci pr.; inna sytuacja ludnoci obcej etnicznie, a zamieszkujcej w
RP (ydzi, Ormianie, Tatarzy)- zakres ich zdolnoci pr. Regulowany przez ich wasne prawa, cho czciowo zalea
take od nadrzdnych organw publicznych, np. Kocioa, miasta;
** szczeglna sytuacja ydw- uregulowana przez przywilej Bolesawa Pobonego i inne akty; w
redniowieczu wiele ogranicze, np. Nakaz mieszkania w gettach, noszenie specjalnych odznak, spiczastych
czapek itp; zakaz zawierania maestw z chrzecijanami; podlegali specjalnej ochronie jako sudzy skarbusucy pomoc $ panujcemu; bogaci zajmowali si zakazan dla chrzecijan lichw.
czciowa zdolno prawna:
mieli j pniej cudzoziemcy oraz kobiety,
pena zdolno prawna:
osoby nieobcione wadami; mogy z tej wolnoci korzysta tylko w obrbie wasnego stanu wobec rownych
sobie- bya wic to zdolno wzgldna,
osoby prawne:
korporacje (stwarzyszenia), fundacje (zakady).
** korporacje:
miasta, cechy, gildie, wsplnoty wiejskie, gminy ydowskie; pastwo jako osoba prawna- od XIVw.,
** fundacje:
kocioy, klasztory, szpitale (musiaa posiada dobro materialne, dziaa z woli zaoyciela)-->
fundacje na rzecz Kocioa- wzbudzaly sprzeciw pastwa, starano si utrudnia ich zakadanie, co nie
do koca si udawao.
2.Zdolno do czynnoci prawnych:
- ksztatowaa si pod wpywem czynnikw takich, jak: wiek, zdrowie, pe,
* wiek:
> pocztkowo wg. Fizycznych oznak dojrzaoci, pniej sztywno ustalona granica: XIV w- 12 lat, Xvw- 15
lat, tylko dla chopcw, 1768- 18 lat, ale przez nadanie wieku mona byo sta si penoletnim wczeniej dziki
orzeczeniu sdu lub panujcego z wanych przyczyn,
> pocztkowo penoletno=cakowita zdolno do czynnoci prawnych; pniej granic penej
zdolnoci do czynnoci prawnych przesunito na 24 r..,
> lata sprawne- 18, lata dojrzae-24,
> polscy minores podlegali kurateli.
* zdrowie:
> pocztkowo wymg zdrowia i fizycznego i psychicznego, pniej wymagano tylko dobrego zdrowia
umysowego (Formula processus),
> umysowo chorych nie traktowano na pocztku jako ubezwasnowolnionych, wic ich czynnoci mogy
by wane; do koca redniowiecza byli oni raczej chronieni przez prawo,
28
> od XVI w- kuratela i cakowite lub czciowe ubezwasnowolnienie poprzedzone wywiadem dot. Stanu
zdrowia chorego.
* pe:
> kobieta majca lata sprawne zdolna bya do czynnoci prawnych ale z ograniczeniami wynikajcymi z
jej statusu w rodzinie,
> pena zdolno w zakresie wasnego majtku- wdowy i matki,
> po 12 r.z pozostawaa pod opiek ojca do czasu zampjcia/wstpienia do zakonu,
> dziewczyna osierocona przez ojca- pod opiek krewnych, ktrych moga wybra; jeli po 18 r.
wzbraniano jej zampjcia, moga wybra si do innych krewnych po pozwolenie- wydanie si za m bez
pozwolenia=utrata posagu,
> od XVI wieku- regres, zaczyna si ogranicza t zdolno- kobiety zaczto zalicza do jednej grupy z
maoletnimi i chorymi umysowo; matki pod opiek mw; kuratela dla wdw pozostajcych w majtku
rodzinnym; pozostae wdowy, rozwiedzione i ony banitw traktowano jako sui iuris.
PRAWO MAESKIE
1.Prawo maeskie osobowe:
- przed przyjciem chrzecijastwa przypadki wieloestwa,
pierwotnie maestwo w wyniku kupna lub porwania, jednak porwanie byo raczej sposobem zdobycia kobiety,
ni zawarcia maestwa,
maestwa przez umow formaln- akt wiecki wyraajcy si w instytucjach zmwin i zdawin (opisane wyej,
str. 15),
zdawiny- w czasie wesela ojciec zezwala pannie modej na wstpienie w zwizek; modzi wypowiadali na
zapytanie dziewosba formuki-bior sobie ciebie za gospodarza/gospodyni, przenosiny do domu ma,
oddanie ony pod wadz ma i pokadziny,
po przyjciu przez Polsk chrztu prawo kanoniczne wymieniao 3 podstawowe elementy wanego maestwa:
zoenie zgodnego owiadczenia woli, brak przeszkd zrywajcych maestwo, waciwa forma zawarcia
maestwa- niewielu tego przestrzegao, wic Koci zmuszony by do uznawania za wane take tych zwizkw,
ktre nie speniay wszystkich wymogw,
ostateczne rozporzdzenie upowszechnio si po soborze trydenckim (dekret Tametsi)- dwoje wiadkw,
zapowiedzi x 3,
rozwizanie maestwa- najczciej przez mier:
* w czasach przedchrzecijaskich- rozwody, oddalenie ony z wanej przyczyny,
* chrzecijastwo- dopuszczalne rozwizanie wanego maestwa nie dopenionego fizycznie; o
stwierdzenie niewanoci mona byo stara si te pniej jeli istniay wady 3 fundamentalnych
wymogw wanoci maestwa,
* niemono uzyskania rozwodu w chrzecijastwie zastpiono separacj.
2.Prawo maeskie majtkowe:
- prawo wieckie,
majtek maestwa= masa majtkowa ma + wartoci wniesione przez on,
najdawniej ona wnosia tylko wypraw- przedmioty osobistego uytku ale mogy by to te przedmioty
znacznej wartoci,
posag- gwnie $,ale te i nieruchomoci; obowizek prawny ojca/brata, ekwiwalent czci spadku, jak by
otrzymaa,
dziewczyna tracia prawo do posagu wychodzc za m bez zgody krewnych lub w wyniku maestwa z
przedstawicielem niszego stanu,
wiano- ona dostawaa od ma,
wiano i posag byy oprawiane/zabezpieczane przez ma na jego majtku. W razie mierci ma ona miaa
prawo uywania i pobierania uytkw z czci oprawionej do mierci lub ponownego zampjcia,
* rozporzdzanie oprawionymi dobrami w czasie maestwa byo ograniczone, ona nie
odpowiadaa te t czci za dugi ma. Opraw powiadczano tzw. Listem oprawnym/wiennym.
* taki system nazwano rzdem posagowym- odrbno majtkowa maonkw- posag by
wasnoci ony, ale zarzd nad majtkiem mia m; mg on dysponowa posagiem pieninym.
wieniec- suma wypacana przez spadkobiercw ma, gdy ten nie zapisa na swych dobrach wiana,
doywocie- maonek przeywajcy drugiego zatrzymywa do swej mierci cao majtku w uytkowaniu.
29
PRAWO RZECZOWE
1.Rzeczy:
- najwietniejsze rozrnienie rzeczy- rzeczy ruchome i nieruchome,
wiksze skrpowanie w rozporzdzaniu rzecz nieruchom za ycia i na wypadek mierci- nieruchomoci byy
podstaw bytu rodzinnego,
wasno na nieruchomociach- w znaczeniu zbiorowym, mniej indywidualnym ni w Rzymie czy dzisiaj,
nieruchomoci- grunty i rzeczy w trway sposb z nimi zwizane + rzeczy niematerialne, np. Prawa zwizane z
gruntem,
podzia na rzeczy ruchome i nieruchomoci nieostry, czsto sprzeczny z natur.
2. Posiadanie:
zwane dziereniem- pocztkowo niesprecyzowane, niewyranie oddzielone od wasnoci,
od redniowiecza rozrniano posiadanie jako faktyczne wadztwo nad rzecz od wasnoci, ale brak ochrony
posesoryjnej,
ochrona posesoryjna rozwijaa si bardziej od XV wieku- miaa zapobiega czstym aktom gwatownego
wyzucia z posiadania,
od XVI wieku kwesti posiadania reguloway konstytucje sejmowe- wyzutego naley jak najszybciej wprowadzi
w posiadanie bez badania stanu prawnego,
faktycznie ochrona mocno kulaa- rozwlekano si nad badaniem okolicznoci, nie doprowadzano spraw do
koca, anarchia prawna itp.
3. Prawo wasnoci:
najwczeniej = posiada z tytuem dziedzicznym, posiada wieczycie,
najobszerniejsze prawo rzeczowe zawierajce w sobie prawo do posiadania, uytkowania i rozporzdzania
rzecz (cho rozporzdzanie bywao ograniczane).
4. Formy i cechy wasnoci ziemskiej:
wasno ziemi- posta wasnoci podzielonej,
teoria wasnoci podzielonej: wasno bezporednia/zwierzchnia(pan feudalny) i wasno podlega/
uytkowa(chop); kady z wacicieli mia inne uprawnienia,
nowe formy gospodarki ziemskiej- osadnictwo chopw na ziemi- wasno chopa-czynszownika (grunt, ktry
uytkowa chop w zamian za czynsz mg on sprzeda, a jego descendenci mieli prawo do dziedziczenia; pan nie
mg go pozbawi uytkowania bez odszkodowania,
folwarki- wasno niepodzielna, ziemia naleaa tylko do pana- wasno uytkowa chopa istotnie stracia na
znaczeniu,
zwierzchnia wasno szlachecka w PL- wolna, alodialna- nie podlegaa innemu wadztwu prawnemu,
formy wasnoci zbiorowej:
* niedzia rodzinny- wsplnota ziemi ojca z synami i crkami (niedzia ojcowski) lub wsplnota rodzestwa
(niedzia braterski),
> niedzia by wasnoci posplnej rki czonkowie niedziau wadali nim nie w rwnych czciach, ale
jako majcy prawo do caej rzeczy i dziaajcy zbiorowo,
> wystpienie z niedziau= utracenie wszelkich praw do majtku wsplnoty,
* wsplnota ssiedzka /opola lub wsplnota wiejska.
dobra dziedziczne- te, ktre waciciel dziery po przodkach; podlegay ograniczeniom swobody rozporzdzania
(prawo bliszoci, ograniczenia testowania),
dobra nabyte- mniejsze restrykcje,
ordynacje rodowe- od XVI wieku- wielkie dobra ziemskie wyjte spod regulacji prawa ziemskiego, oparte na
specjalnych statutach domowych zatwierdzonych przez monarch i sejm (np. Radziwiowie, Zamoyscy,
Myszkowscy, Zasawscy, Sukowscy)- sprzeciw szlachty,
** zapewnienie wietnoci rodu; niepodzielno dbr; dziedziczenie tylko w jednej linii i tylko przez
jedn osob na zasadzie primogenitury.
5. Ograniczenia wasnoci ziemi:
wasno zwierzchnia nie pokrywaa si z uytkow- waciciel zwierzchni mia prawo wasnoci, ale ograniczone
prawem wasnoci uytkowej, ktre posiada chop,
+ inne, niej wymienione.
****Regalia:
- prawa zastrzeone wycznie dla panujcego,
np. Regale polowania, rybowstwa, grnicze- straciy na znaczeniu jeszcze w redniowieczu.
30
****Prawo bliszoci:
dotyczyo dbr rodzinnych i zapewniao bliszemu uprawnionemu mono wyczenia od tych dbr od dbr
osb posiadajcych gorsze prawo- dalszych pod wzgldem pokrewiestwa:

a) pierwokup,
b) retrakt prawo wykupu dbr od nabywcy przez krewnych zbywcy,
tracio na znaczeniu, skracano terminy moliwoci zrealizowania retraktu; przetrwao do XVIII wieku.
****Ograniczenia ssiedzkie:
wspomniane ju w Najstarszym Zwodzie,
dotyczce przerastajcych gazi chmielu na ogrd ssiada, gazi drzew owocowych, zakazu zabudowy na
odlego rzutu siekier od miedzy itp.
****Ograniczenia powstae na skutek istnienia cudzych praw rzeczowych:
emfiteuza, superficies, zastaw, ciary realne, suebnoci.
6.Nabycie prawa wasnoci na rzeczach nieruchomych:
a) sposb pierwotny- bez udziau poprzednika w prawie:
zawaszczenie rzeczy niczyjej (zawaszczajcy musia dokona tzw. Zapowiedzi poprzez czynnoci w
sdzie. Zapowiedzi zakazyway wstpu na zawaszczony grunt i pobierania z niego poytkw),
zasiedzenie.
b) sposb wtrny- midzy yjcymi podmiotami- przy przeniesieniu wasnoci nie wystarczaa tylko
czynno o charakterze obligacyjnym, naleao te dokona 3 czynnoci:
* wzdanie- przeniesienie prawa wasnoci w formie owiadczenia zbywcy przed wadc +
symbole,
** wwizanie- wprowadzenie nabywcy w posiadanie nieruchomoci przy udziale
przedstawiciela sdu, zbywcy, nabywcy, ssiadw i wiadkw, np. Obejcie granic + symbolika,
*** inskrypcja- wpis aktw wzdania i wwizania do ksig sdowych.
7.Ograniczone prawa rzeczowe:
- prawo wolnoci=suebno:
* powstaway w drodze umowy lub z mocy prawa,
* dominoway gruntowe z moliwoci ograniczenia prawa do pewnego czasu i pobierania drobnych opat za
korzystanie ze suebnoci,
* istniay te osobiste,
* przykady gruntowych- prawo kobylego pola, wolno lena, zalewek, wolnoci drogowe.
ciary realne- na gruncie spoczywa ciar, ktry kadorazowy waciciel musia uiszcza osobie uprawnionej do
odbierania tego ciaru, np. anowe, dziesiciny, suba wojenna szlachty, renty.
RENTY:
* powstaway w drodze darowizny lub sprzeday przez waciciela gruntu pewnego okrelonego dochodu
pochodzcego z nieruchomoci, ustanowionego na niej na rzecz uprawnionego i pacone periodycznie,
np. Co rok,
* wikszo w drodze darowizny,
* pocztkowo ciary wieczyste i niewykupne- ciyy na kadym wacicielu,
* pniej mona byo wykupi rent (renty wykupne)- obejcie kanonicznego zakazu lichwy,
* szlachta ustanawiaa renty tylko na rzecz kocioa lub mieszczan; nie byo obrotu rentami pomidzy
sam szlacht (oni posugiwali si poyczkami zabezpieczonymi przez zastaw),
zastaw:
* zastaw nieruchomoci/uytkowy i zastaw bezuytkowy- bez dzierenia rzeczy,
* zastaw uytkowy:
> zastaw do wydzierenia- poytki z rzeczy zalicza wierzyciel na poczet wierzytelnoci, zastaw
koczy si z chwil zaspokojenia dugu,
> zastaw na upad- poytkw nie zaliczano na poczet dugw; zastaw wygasa w chwili uiszczenia
dugu przy zastawie bezterminowym, a przy terminowym grozia utrata wasnoci nieruchomoci na
rzecz zastawnika,
* zastaw bezuytkowy:
> bez dzierenia i uytkowania zastawionej rzeczy,
> terminowy,
> umoliwia zabezpieczenie kilku wierzytelnoci na jednej nieruchomoci,
> jeli nie nastpio zaspokojenie dugu zastawnik realizowa swe roszczenie przez sprzeda
31
nieruchomoci lub objcie jej na wasno albo przejcie w rol zastawnika uytkowego,
prawo dot. Zastawu byo w PL na wysokim poziomie; regulowane konstytucj O wanoci zapisw,
zasady obowizujce przy hipotece:
1. Prior tempote potior iure,
2. Zasada jawnoci- swobodny dostp do ksig, w ktrych zapisane byy hipoteki, mona byo zobaczy
ile jest zapisw na dan rzecz,
3. Zasada szczegowoci- hipoteka ma obcia dobra cile okrelone,
4. Zasada dobrej wiary- jeli kto dziaa na podstawie ksig, nie moe by naraony na straty.
ZOBOWIZANIA
1.Powstanie i rozwj:
- w prawie ziemskim mao rozwinite w przeciwiestwie do miejskiego lub rzymskiego,
pocztkowo nie musiao pociga za sob odpowiedzialnoci dunika; pniej rkojmi zaczto traktowa
posikowo, obok odpowiedzialnoci dunika,
powstaway w wyniku umowy albo przestpstwa,
najdawniej- umowy realne /przez przejcie jakiej rzeczy/,
pniej- formalne /zobowizanie dunika do wiadczenia w przyszoci/,
umowy konsensualne- brak wikszego znaczenia, goe porozumienie nie rodzi zobowizania,
posplna rka- wszyscy dunicy byli cznie podmiotami jednego, niepodzielnego stosunku obligacyjnego;
wszystkie czynnoci musiay by dokonywane z uwzgldnieniem wsplnoty- z czasem zbliyy si do zobowiza
solidarnych; wystpowanie pospolite, np. Niedzia.
2.Sposoby utwierdzania i umacniania umw:
- utwierdzenie- przesdzao o wanoci umowy,
umocnienie- gwarantoway spenienie przez dunika,
utwierdzanie:
* kltwa,
* przysiga na bstwo,
* gesty rk,
* wrczanie wierzycielowi rnych przedmiotw, np. Czapki, rkawiczki, zielonej rdki,
* litkup- biesiada, w ktrej udzia bray strony i wiadkowie umowy,
* pisemne potwierdzenie.
- umocnienie:
* rkojemstwo,
* zastaw,
* zaoga- albo obowizek dunika do przebywania w gospodzie ze sub i bydem w gospodzie na
okrelony czas na wasny koszt albo przyjcie wierzyciela do gospody na wasny koszt dokki nie
spaci si dugu,
* ajanie- bezkarne rzucanie obelg ustnie i pisemnie na dunika,
* zakad/wadiacja- suma $, ktr musia dunik zapaci jeli nie wykona zobowizania w terminie.
3.Rodzaje umw:
- gwnie proste- zamiana, darowizna, kupno-sprzeda, poyczka, wierna rka,
zamiana- przeniesienie przez stron wasnoci jakiej rzeczy w zamian za wasno innej rzeczy kontrahenta,
darowizny- charakter renumeratoryjny- obdarowany rwnie musia co wiadczy,
kupno-sprzeda- rozwina si z zamiany; najwiksze znaczenie jeli chodzi o nieruchomoci,
wyderek- szlachcic sprzedawa nieruchomo zastrzegajc sobie prawo wykupu, ktre nie przedawniao si, nie
mona wic byo naby czego przez zasiedzenie,
arenda- dzierawa,
poyczka- wg. Prawa kanonicznego powinna by nieodpatna; pocztkowo udziela jej mogli tylko ydzi; po
redniowieczu zakaz lichwy-cigania odsetek, przesta obowizywa,
wierna rka- depozyt; stosunek obligacyjny, moc ktrego osoba zaufana dokonywaa jakichkolwiek czynnoci
na rzecz wierzyciela. Pniej w tym znaczeniu wystpowa tylko depozyt.
*** w prawie miejskim wikszy rozwj- weksel, najem pracy, dziea, spka, komis.
PRAWO SPADKOWE
1.Dziedziczenie beztestamentowe:
32
wczeniej- jedyne; pniej take gwne,
postpujca indywidualizacja wasnoci (zwaszcza ziemi)- przyczyna rozwoju prawa spadkowego,

dziedziczenie ruchomoci- w miar swobodne; dziedziczenie nieruchomoci objte rygorystycznymi przepisami,
pocztki- niedzia- w razie mierci ojca syn utrzymywa si nadal we wasnoci caego majtku, ale nie jako
spadkobierca, ale jako waciciel niedziau,

cechy rozwoju dziedziczenia beztestamentowego:
a) synowie- dziedzice konieczni, dziedzicz w rwnych czciach, a jeli ktry nie yje- dziedzicz jego dzieci,
b) rozwj praw dziedzicznych kobiet; crki dziedziczyy po ojcu w braku rwnych im stopniem krewnych
mskich; od XVI wieku zasada czwarcizny- crki w zbiegu z brami miay prawo do odziedziczenia majtku,
c) poszerzanie si krgu bocznych krewnych uprawnionych do dziedziczenia- dziedziczyli oni w braku
bliszych krewnych, bardziej uprawnionych,
d) brak dziedziczenia po maonku,
e) brak krewnych uprawnionych do spadku= spadek stawa si pucizn, ktra przypadaa panujcemuprawo kaduka (panujcy musia nada kaduk jakiemu szlachcicowi, wic sam korzyci nie mia).
2. Testament:
pocztkowo niedopuszczalny, bo:
1) niedopuszczalne byo, aby rozporzdzenie za ycia skuteczne byo te po mierci,
2) jeli sporzdzony by na rzecz tych, ktrzy nie byli dziedzicami beztestamentowymi- narusza
zasady, e warto nieruchoma jest dobrem rodzinnym,
pierwsze testamenty pod wpywem Kocioa od XII wieku, gownie na rzecz on, ktre miay na konto Kocioa
dokona darowizny,
Koci walczy o uznanie testamentw w XII-XV wieku i wywalczy ustpstwa u niektrych panujcych,
od XVIw a do koca RP nie mona byo pod grob niewanoci rozporzdza w testamencie
nieruchomociami,
wszystkie te zakazy miay na celu ukrcenie ekspansji materialnej kocioa i zapewnienie lepszego bytu pastwu
i wojsku.
PRAWO KARNE
PRZESTPSTWA
1.Pojcie:
- okrelane w sposb materialny- czyn, ktry wyrzdza szkod jednostce bd spoeczestwu i narusza
bezpieczestwo oraz ad spoeczny,
przestpstwo jest naruszeniem zakazw Boga- grzech,
definicja formalna- przestpstwem jest czyn zakazany przez ustaw.
2. Podstawy i rodzaje odpowiedzialnoci karnej:
pierwotnie nie zwracano uwagi na obiektywn podstaw odpowiedzialnoci- stwierdzenie rzeczywistego i
cisego zwizku przyczynowego midzy postpowaniem sprawcy a skutkiem przestpstwa,
nie zwracano uwagi na podstaw subiektywn odpowiedzialnoci- kwesti winy- subiektywnego stosunku
sprawcy do popenionego czynu,
karano jednakowo za czyny umylne, nieumylne i przypadkowe,
brak rozrnienia midzy stopniami winy (wina umylna, nieumylna, przypadek),
pierwotna dominacja odpowiedzialnoci obiektywnej/skutkowej- o jej powstaniu decydowa skutek zewntrzny
bez wzgldu na wol sprawcy,
od schyku redniowiecza wiksza uwaga na wol sprawcy i stopie winy,
sabe rozwinicie pojcia usiowania,
** Odpowiedzialno zbiorowa i indywidualna:
przewaga zasady odp. Indywidualnej,
do schyku redniowiecza czsto stosowano te odpowiedzialno zbiorow, a szczeglnie tzw. Rodoworodzinn- odpowiedzialno caego rodu za czyn popeniony przez jego czonka, np. Krwawa zemsta, herezje,
zdrada kraju,
odpowiedzialno zbiorowa typu terytorialnego- odp. Opoli lub wsi w razie niewykrycia sprawcy zabjstwa
popenionego na ich terytorium + odp. Za niepodjcie pocigu za nim (lad)= uiszczenie przez opole/wie
gwszczyzny za zmarego.
3. Przyczyny umniejszajce/wyczajce karalno:
wynikay z faktu, e pewne czyny uznawane za przestpstwa traktowano jako pozbawione cech przestpczoci
33
ze wzgldu na ich charakter i okolicznoci (el. Obiektywny) lub brak winy sprawcy (el. Subiektywny):
* samopomoc:
dopuszczona i niekaralna, o ile nie wychodzia poza ramy prawa; zabi mona byo przestpc na
gorcym uczynku, nocnego zodzieja, okradajcego dom szlachecki, cudzoonika, porywacza
dziewczyny;
* pocztek:
prowokacja w formie zaczepki sownej lub czynnej wywoujca odwet, ktry prowadzi do zranienia a
nawet zabicia przeciwnika; od XV wieku karane zabicie szlachcica w wyniku pocztku;
* obrona konieczna:
raczej jako akt odwetu; prawo miejskie- odparcie bezprawnego, nagego ataku na dobra prawem
chronione za pomoc rodkw o sile proporcjonalnej do ataku- wyczenie karalnoci;
* stan wyszej koniecznoci:
w celu obrony jednego dobra mona byo powici inne, cudze dobro;
* pozbawienie ochrony prawnej:
bezkarne zabicie osb wyjtych spod prawa, skazanych na banicj i infami; osoby takie mogy
skorzysta z listu elaznego udzielanego przez krla= zapewnienie nietykalnoci; zabi mona byo
wczc si kobiet;
kar wyczano lub umniejszano ze wzgldu na maoletno i niepoczytalno sprawcy, np. Nie zezwalano na
kar mierci na nieletnim, w zamian za chost i oddanie do szkoy zakonnej.
4.Podzia przestpstw:
- prywatne i publiczne,
w prywatnych kary najczciej prywatne, co nie wykluczao dodatkowych kar $ na rzecz organw publ.,
ad spoeczny chroniony przez mir powszechny, ktrego stranikiem by wadca,
mir osobowy- obejmowa niektre kategorie osb, jak: kobiety, dzieci, ydzi, sieroty itp.,
mir miejscowy- szczeglna ochrona pewnych miejsc, np. Drogi publiczne,
z urzdu cigano przestpstwa prywatne naruszajce mir,
nowoytno- poszerzanie kategorii przestpstw publicznych przez nakadanie obowizku wniesienia skargi
przez pokrzywdzonego lub jego rodzin; pniej skarg mg wnie starosta a potem kady szlachcic,
5. Rodzaje przestpstw:
PRZESTPSTWA PUBLICZNE
a) zbrodnia obrazy majestatu:
zamach na ycie panujcego, naruszenie jego czci, prba pozbawienia go wadzy, brak posuszestwa, zdrada
kraju,
pocztkowo dotyczya krla, urzdnikw, senatorw, posw, doradcw, a potem ju tylko krla,
wystarcza sam zamiar popenienia zbrodni,
kara- gwnie mier + konfiskata mienia i utrata czci,
b) zdrada kraju:
pocztkowo jako obraza majestatu,
wszelkie dziaania skierowane przeciwko pastwu,
c) przestpstwa przeciwko panujcej religii:
w redniowieczu gwnie herezje,
po reformacji przestano kara heretykw,
szczeglnie cikie- ateizm; blunierstwo, witokradztwo, krzywoprzysistwo,
specyficzne- czary /posdzano o nie gwnie kobiety; zniesione w Owieceniu/,
d) otrostwa:
kradziee i rozboje dokonywane zawodowo, cigane publicznie,
e) przestpstwa przeciwko skarbowi:
najcisze- faszowanie monet, a take sprzeniewierzenie pastwowych pienidzy /i innych przedmiotw/ przez
urzdnikw,
f) przestpstwa przeciwko moralnoci i dobrym obyczajom:
tylko w rodowiskach miejskich i wiejskich /faszywy obraz/,
karano cudzostwo, sodomi, homoseksualizm, sam stosunek seksualny /zwaszcza na wsi/ pomidzy osobami
w wolnym stanie cywilnym,
tolerowano prostytucj i domy publiczne znajdujce si pod nadzorem kata miejskiego.
PRZESTPSTWA PRYWATNE
34
a) przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu:
najwaniejsze- zabjstwo karane kar $-gwszczyzn,

zabjstwo krewnego lub szlachcica- kara mierci,
zabjstwa wrd szlachty dzielono na umylne i nieumylne. Umylne- cicie; nieumylne- kara wiey dolnej na
1 rok i 6 tygodni,
uszkodzenie ciaa,
b) przestpstwa przeciwko mieniu:
najbardziej pospolite- kradzie; kradzie kwalifikowana- surowsze represje,
wyrzdzanie szkd polnych i lenych,
podpalenie- szczeglnie domu /kara mierci/,
c) przestpstwa przeciw czci:
zniewaga lub oszczerstwo/potwarz,
kara- odszczekanie,
d) gwaty:
czyny niedozwolone wykonane przy uyciu siy, przemoc fizyczn,
gwaty na mieniu i na osobie,
rozbj, zgwacenie, porwanie kara mierci.
KARY
1.Charakter represji karnej:
- charakter represji w duej mierze zalea od systemw stanowych prawa,
kary najsurowsze tam, gdzie oparto si na prawie niemieckim (krwawy Sakson),
schyek RP- gosy humanitaryzmu.
2. Motywacja kary:
kara jest konieczna ze wzgldu na popeniony grzech (religia),
kara stanowi odpat za wyrzdzon szkod (sprawiedliwo),
odstraszenie od popenienia przestpstwa (prewencja),
idea poprawy przestpcy,
3. Zasada wymiaru kary:
gdy spraw rozpatrywa wadca- kary arbitralne, tj. Wymierzane wedug uznania,
u schyku RP starano si temu zapobiega- zasada nulla poena sine lege,
na wymiar kary miay wpyw rnice spoeczne,
uwzgldniano okolicznoci agodzce i obciajce, np. Ujcie na gorcym uczynku, recydywa, okazanie skruchy,
podeszy wiek.
4. Kary:
prywatne i publiczne,
PRYWATNE:
* krwawa zemsta:
> miaa charakter rodowy,
> dotykaa nie tylko sprawc, ale cay jego rd,
> stopniowo zastpowana ugod i okupem, sprawca musia jednak dokona aktu pokory,
> pniej ograniczono j tylko do stanu szlacheckiego i przestpstw grocych yciu lub zdrowiu,
> zacienienie do osoby sprawcy,
> wprowadzenie przedawnienia i odpowiedzi- kto chcia dokona zemsty, musia powiedzie to
przed sdem i wstrzyma si z wymierzeniem zemsty 6 tygodni od odpowiedzi,
* kary pienine/ kompozycyjne:
> gwszczyzna przy zabjstwach i nawizka przy innych krzywdach,
> u schyku redniowiecza obowizyway z gry ustalone stawki,
> nawizki zrnicowane ze wzgldu na pochodzenie pokrzywdzonego i jego stan zdrowia,
> nieuiszczenie gwszczyzny=kara mierci.
PUBLICZNE:
* kara mierci:
> gwnie w sdach miejskich,
> zwyka lub kwalifikowana,
> wielorodzajowa,
35
* kary mutylacyjne:
> czsto o charakterze odzwierciedlajcym,
* kary cielesne:
> chosta + niektre poczone z ujm na honorze, np. Wystawienie po chocie w elaznej klatce
na widok publiczny lub ustawienie pod prgierzem,
* kary pozbawienia wolnoci:
> winiowie przetrzymywani w lochach zamkowych,
> od XVI w- kara wiey dolnej skazaniec przebywa na dnie wiey, jedzenie spuszczano mu na
sznurze; kara ta nie habia szlachcica, ale rujnowaa zdrowie a czasem pozbawiaa ycia,
* wywoanie, infamia, banicja:
> wyjcie spod prawa=mier cywilna; infamia- pozbawienie czci; banicja- wygnanie,
* kary majtkowe:
> najpowaniejsza- konfiskata majtku- moga by kar dodatkow albo samoistn,
> zwana zupieniem,
> kary grzywien- najcisza- 70 grzywien /zwana niemiociw/- pniej zredukowana do 14.
PRAWO PROCESOWE
SKARGOWY PROCES ZIEMSKI
1.Uwagi oglne:
- mia na celu przywrcenie jakiego stanu materialnego bd ukaranie w razie zamania prawa,
proces ziemski= postpowanie sdowe wg. Polskiego prawa ziemskiego,
procesy na podstawie prawa wiejskiego i miejskiego byy odmienne, szczeglnie od nowoytnoci w zakresie
spraw karnych,
jednolito postpowania dla spraw cywilnych i karnych,
wystpowao wiele rodzajw procesw ziemskich, jednak rniy sie tylko w szczegach; wyrnia si tylko
proces graniczny i o zbiegych chopw.
2. Pozasdowe rozstrzyganie sporw:
spory z przestpstw prywatnych rozstrzygano w drodze samopomocy,
rozstrzyganie sporw przez jednaczy- arbitrw= postpowanie polubowne.
3. Gwne zasady procesowe:
obowizywaa zasada skargowoci- wszczynanie procesu tylko na podstawie skargi powoda, z reguy osoby
prywatnej (zasada prywatnoprawna),
proces oparty na zasadzie formalizmu- konieczno przestrzegania (pniej mniej) cile okrelonych form
postpowania, formuek itp,
zasada dyspozycyjnoci- strony mogy rozporzdza przedmiotem postpowania i czynnociami procesowymi,
zasada kontradyktoryjnoci/ spornoci- musia istnie spr, eby istnia proces,
dominacja zasady ustnoci i jawnoci.
4. Postpowanie sdowe:
dwie strony- powd i pozwany,
wymg osobistego stawienia si agodzony poprzez moliwo wyznaczenia zastpcy procesowego,
od XVI w palestra- zawodowa, patna adwokatura,
proces: pocztek od wniesienia skargi, na ktrej podstawie sd formuowa pozew zawierajcy zakres roszcze
powoda; pozew dostarcza wony osobicie powodowi,
moliwo dylacji- odroczenia rozprawy- mogy tego dokona strony i sd za usprawiedliwieniem, np. Choroba,
powd, rozprawa wikszej wagi w tym samym czasie,
jeli pozwany stawi si, ale nie chcia wdawa si w spr broi si za pomoc zarzutw procesowych- ekscepcji,
np. Ekscepcje peremptoryjne- niweczce roszczenie powoda; ekscepcje dylatoryjne- odraczajce rozpraw,
postpowanie dowodowe- zasada legalnej teorii oceny dowodw,
rodki dowodowe: przysiga stron z powoaniem si na Boga i krzy; wspprzysiga; wiadkowie; sdy boe;
dokument publiczny,
po przeprowadzeniu dowodu- wyrok ostateczny ( w odrnieniu od przedstanowczych wydawanych w rodku
procesu).
5. rodki prawne przeciw wyrokowi:
brak apelacji,
nagana sdziego- strona naganiaa sdziego, czyli oskaraa o wydanie niesprawiedliwego wyroku; musiaa
36
nastpi tu po wydaniu wyroku, wyrok zawieszano i powstawa nowy proces midzy naganiajcym a
nagonionym sdzi przed innym sdem; naganiajcy stawia zakad, ktry w razie jego przegranej przypada
sdziemu; jesli sdzia przegra- traci cze i godno oraz musia zwrci zakad; z czasem sdzia nie traci
posady, ale musia uici kar- mocja=zmodyfikowana nagana,
Formula processus wprowadza apelacj,
nadzwyczajne rodki prawne- male obtentum- przeciwko wyrokom wydanym zaocznie, niewaciwie lub
podstpnie; wznowienie procesu- jeli istniay dowody, o ktrych strona nie wiedziaa przed wydaniem wyroku;
gravamen(uciliwo)- gdy strona wniosa apelacj lub mocj, a sdzia jej nie przyj.
6. Egzekucja:
niekiedy osobista- niewywizujcy si z obowizku mg by zwizany i oddany w rce strony, ktra proces
wygraa,
najwiksze znaczenie egzekucji majtkowej.
POSTPOWANIE Z URZDU W SPRAWACH KARNYCH
postpowanie z urzdu- tylko do spraw karnych,
dopuszczano je gwnie wtedy, gdy panujcy mia dostatecznie siln wadz lub proces wymaga specjalnego
postpowania na zasadzie ledczej,
1. Przejawy zasady ledczej w procesie ziemskim:
postpowanie arbitralne (do koca XVI wieku)- panujcy robi co chcia z przestpc- mg go zatrzyma z
urzdu i osdzi wg. Wasnego uznania- zagroenie dla interesw szlachty /cigany, oskarony i osdzony mieli
prawo azylu, np. Kocielnego/,
od XVI w- skrutynium- ledztwo prowadzone z urzdu przez urzdnika- instygatora- przygotowywa materia dla
sdu, nie bra udziau w sdzeniu- zalek teraniejszego procesu mieszanego,
zasada inkwizycyjna miaa wiksze znaczenie w procesach za otrostwo, zdrad kraju i obraz majestatu- wolno
byo nawet torturowa.
2. Proces inkwizycyjny w prawie miejskim i wiejskim:
od XV wieku, a od XVI si upowszechni dziki recepcji Caroliny,
nie by tajny, oskaronemu przysugiwao prawo do obrony,
zasada pisemnoci postpowania,
podzia postpowania na stadia,
wszczynany z urzdu na podstawie doniesienia,
pierwsze stadium/inkwizycja generalna/- ustalenie faktu popenienia przestpstwa i osoby przestpcy,
drugie stadium/inkwizycja specjalna/- miao doprowadzi do uzyskania wiadectwa winy oskaronego,
legalna teoria dowodw,
dowody- na pierwszym miejscu przyznanie si oskaronego- dla wymuszenia stosowano tortury,
XVI-XVIIIw- proces rugowy- z oskareniem wystpowali wyznaczeni przez wadz pask rugownicy, zbierajcy
informacje o popenionych przestpstwach- sprzyjao deprawacji spoecznoci wiejskiej.
37
PRAWO OKRESU PASTW

KONSTYTUCYJNYCH
RDA I HISTORYCZNY ROZWJ PRAWA W OKRESIE PASTW KONSTYTUCYJNYCH
OGLNY RYS
GWNE KIERUNKI ROZWOJU
na fali koncepcji prawnonaturalnych wyrosy 2 kodeksy cywilne XIX wieku- napoleoski c.c i austriacki ABGBfrancuski po zwyciskiej Rewolucji, austraicki w okresie monarchii feudalno-absolutnej,
przeom XIX i XX wieku- niemiecki BGB i szwajcarski ZGB,
w tych kodeksach przetrway dawne normy prawa zwyczajowego, rzymskiego (wpyw komentatorw,
glosatorw i humanizmu prawniczego) a take prawa kanonicznego + prd prawa natury,
trwaa akcja kodyfikacji prawa karnego i procedury karnej zapocztkowana w wieku Owiecenia,
kodyfikacje prawa kanonicznego oraz opartego na ideologii marksistowsko-leninowskiej,
nowy etap prawa ustawowego i skodyfikowanego,
obok krajw prawa skodyfikowanego utrzymay si kraje bez kodyfikacji= Anglia, USA.
WIELKIE RODZINY PRAWA
rodzina prawa- zesp krajw, ktrych prawa w oglnych swych zaoeniach s do siebie podobne,
wsplczenie 2 rodziny- romaska(kultura prawa rzymskiego) i anglosaska(common law),
system prawa socjalistycznego- pocztek od przemocy i narzucania prawa,
prawo islamu (Koran + inne rda),
prawo Indii,
prawo krajw dalekiego Wschodu- system prawa chiskiego i system prawa japoskiego.
KRAJE PRAWA SKODYFIKOWANEGO
FRANCJA
38
REFORMA PRAWA SDOWEGO W OKRESIE WIELKIEJ REWOLUCJI

1.Uwagi oglne:
- francuska monarchia absolutna nie podja reformy prawa sdowego i karnego w duchu idei
owieceniowych, robi to dopiero Wielka Rewolucja,
polityczne zwycistwo mieszczastwa nad ustrojem feudalnym= cakowita przebudowa ustroju i zasad, na
ktrych dotd opierao si prawo,
upadek feudalnej hierarchii spoeczestwa przypiecztowany Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela z 1789.
2. Reformy prawa cywilnego:
zasada powszechnoci i rwnoci praw politycznych jednostki,
pena i zindywidualizowana wasno,
swoboda umw w dziedzinie prawa zobowiza,
haso trzech wolnoci- osoby, wasnoci prywatnej i obrotu prawnego,
laicyzacja prawa cywilnego, gwnie w dziedzinie prawa maeskiego,
likwidacja urzdze feudalnych (dekret o zniesieniu przywilejw stanowych i feudalnych powinnoci chopw),
zrwnanie dzieci maeskich i pozamaeskich w dziedzinie dziedziczenia,
saby postp w dziedzinie kodyfikacji.
3. Reformy prawa karnego:
rwne kary bez wzgldu na przynaleno stanow,
likwidacja postpowania inkwizycyjnego,
uwzgldnienie humanitarnych postulatw, np. Zniesienie tortur,
jawno rozprawy, swobodna ocena dowodw przez sd,
zmiany byy wprowadzane w dekretach lub mniejszych kodeksach; pena kodyfikacja dopiero za Napoleona.
KODYFIKACJA NAPOLEOSKA
1.Uchwalenie piciu kodeksw:
- 1800-1810- za czasw Napoleona wydano 5 kodeksw,
pierwszy by kodeks materialnego prawa cywilnego- sam Napoleon uczestniczy w jego redagowaniu;
ostatecznie projekt uchwalony w 1804= Kodeks Cywilny/ Kodeks cywilny Francuzw/ Kodeks Napoleona; od
upadku Napoleona do dzi- Code Civil/ c.c;
1806- kodeks postpowania cywilnego,
1807- kodeks handlowy,
1808- kodeks postpowania karnego,
1810- kodeks karny,
odtd model 4 lub model 5 by naladowany poza Francj.
2. Kodeks cywilny (c.c- Kodeks Napoleona)- charakterystyka:
ponad 2000 artykuw,
3 ksigi- I o osobach, II o majtkach i rnych rodzajach wasnoci, III o rnych sposobach nabywania wasnocipodzia nawizywa do systematyki rzymskiej, ale nie by z ni identyczny,
ksiga I- przepisy prawa maeskiego(bez majtkowego), opiekuczego, osobowego;
ksiga II- prawo rzeczowe;
ksiga III- spadkowe, maeskie majtkowe, zobowizania,
czenie starych systemw z nowymi postulatami prawa natury,
reforma prawa ju istniejcego i przystosowanie go do nowych, kapitalistycznych potrzeb,
oparcie na zaoeniach liberalno-egalitarnych,
prawo miao suy indywidualnym potrzebom jednostki,
na wysokim poziomie techniki kodyfikacyjnej; jzyk szczeglnie zwizy i jasny- wzorowali si na nim sawni
pisarze.
3. Znaczenie:
dla mieszczastwa europejskiego XIX wieku- symbol i wzr nowego, postpowego prawa,
koa reakcyjne widziay w nim zagroenie dla feudalnych porzdkw (Metternich- rdo trujcego jadu),
obowizywa we wszystkich krajach Wielkiego Cesarstwa- Belgia, Luksemburg, wszystkie pastwa niemieckie
pod dominacj napoleosk, Gdask, Ksistwo Warszawskie i inne),
upadek Napoleona= znaczne zmniejszenie zakresu obowizywania,
pod jego wpywem powstaway kodeksy cywilne XIX wieku- rumuski, woski, hiszpaski, portugalski, kodeksy
39
krajw Ameryki aciskiej, kodeksy niektrych stanw USA i w Kanadzie, w krajach arabskich,
dzieo zostao przymione przez BGB i ZGB.
4. Kodeks procedury cywilnej i kodeks handlowy:
w duej mierze nawizyway do wielkich ordonansw,
Kodeks procedury cywilnej:
* wiele przej ze starych ordonansw, ale te stworzy podstawy nowego prawa procesowego,
* zasada ustnoci i bezporednioci, kontradyktoryjnoci, dyspozycyjnoci, koncentracji materiau
procesowego.
Kodeks handlowy:
* z ordonansw o handlu i marynarce= przepisy zostay zmodyfikowane.
5.Kodeksy karne:
- 1808- kodeks procedury karnej --> podtrzymywa podstawowe zdobycze Rewolucji- uchylenie procesu
inkwizycyjnego, prawo oskaronego do obrocy, jawno rozprawy itp; utrzymanie sdziw przysigych w
postaci awy orzekajcej; oddziaywa zwaszcza na kodeksy niemieckie;
1810- kodeks karny --> uwzgldnia postulaty prawa natury i zdobycze Rewolucji- zasady rwnoci kar dla
wszystkich i nulla poena sine lege, nullum crimen sine lege; by do niehumanitarny- czste kary mierci, prgierz
i pitnowanie; do 1863- liczne zmiany usuwajce niehumanitarne represje karne.
AUSTRIA
KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO
1.Powstanie ABGB:
prace zaczy si ju w XVIII wieku- monarchia habsburska dya do unifikacji gospodarczej i politycznej,
1797- kodeks cywilny zachodnio-galicyjski- nakaza go wprowadzi Franciszek I zniecierpliwiony przewlekaniem
si prac; w tym samym roku wprowadzono go take na wschodzie Galicji,
ostatnie stadium prac kodyfikacyjnych- F. Zeiller; projekt zatwierdzony przez Franciszka I w 1811 jako ABGB,
w 1855 w Wolnym Miecie Krakowie, gdzie poprzednio obowizywa c.c,
1914-1916- powane zmiany, 3 nowele,
w okresie midzywojennym liczne odrbne ustawy- teraz ABGB w Austrii jest rdem subsydiarnym.
2. Charakterystyka ABGB:
zwizy- ok. 1500 paragrafw,
3 ksigi: I- O prawie osobowym-prawo dot. Stanowiska osoby (fizycznej i prawnej), prawo familijne osobowe;
II- O prawie rzeczowym- majtkowe, zobowizania, spadkowe, maeskie majtkowe; III- O przepisach
wsplnych dla prawa osobowego i rzeczowego;
duy wpyw prawa natury i koncepcji owieceniowych,
jasno, zwizo, konkretno, brak kazuistyki,
odrzucenie zwyczaju, chyba, e kodeks si na niego powoywa,
w razie wtpliwo- szuka w prawie natury,
powszechno i rwno praw- cho w Austii nadal panowa ustrj feudalny,
przepisy dot. Szlachty i poddastwa chopw- w ustawach politycznych,
po 1848 uchylono feudalizm, ale kodeksu nie trzeba byo zmienia, a wystarczyo uchyli ustawy polityczne,
1895- wydanie kodeksu postpowania cywilnego.
KODYFIKACJA PRAWA KARNEGO
1803- Franciscana,
1852- nowy kodeks karny- przerbka Franciscany,
poowa XIX w- kolejne zmiany w przerbce,
procedura karna na zasadzie procesu inkwizycyjnego,
po Wionie Ludw uchylono proces inkwizycyjny, ale w 1853 wrcono do starych zasad,
1873- ostateczne zerwanie z inkwizycyjnym na rzecz skargowego + zasada ustnoci, jawnoci i sdziowie
przysigli.
NIEMCY
SZKOA HISTORYCZNA, PANDEKSTYSTYKA I POZYTYWIZM PRAWNICZY
40
1.Szkoa historyczna:
krytyka szkoy prawa natury,
szkoa historyczna- wszyscy jej przedstawiciele byli wybitnymi profesorami- G. Hugo, F.K Savigny,
Hugo- prawo powstaje samoczynnie w dugim procesie historycznym,
Thibaut- domaga si stworzenia jednolitego kodeksu dla Niemiec- krytyka Savigny'ego- jego zdaniem
kodyfikacja byaby szkodliwa, bo przekrelonoby moc prawa- produktu historycznego, tworu narodu, odbicia
ducha narodu,
teraniejszos=wytwr przeszoci; prawo= przejaw historycznego rozwoju,
program zbieny z ide romantyzmu prawniczego, antyliberalny, reakcyjny,
wyodrbniy si w nij dwa kierunki- romanistyczny i germanistyczny,
romanistyczny:
* F.K Savigny, G.F Puchta- badania nad prawem rzymskim, nawizania do humanizmu prawniczego,
* gosili potrzeb recepcji prawa rzymskiego,
* tworzenie zrbw pandektystyki,
germanistyczny:
* K.F Eichhorn, J. Grimm,
* skierowanie uwagi na prawo rodzime, silne podkrelanie elementw narodowych,
* nacjonalizm.
zwrcili uwag na konieczno wizania prawa z procesem dziejowym,
dali podstawy pod badania historyczne wspczenie.
2. Pozytywizm prawniczy. Pandektystyka.
2 po. XIX wieku- pozytywizm prawniczy- B. Windscheid,
podstawowy cel- opracowanie podstawowych poj i systematyki prawa pozytywnego,
pozytywizm ksztatowa si na gruncie pandektystyki- nauki recypowanego prawa rzymskiego,
formalizm, dogmatyzm,
sprawiedliwo i prawo wyczerpuj si w ustawie, prawo=ustawa --> skrajna posta,
na gruncie pandektystyki doszli do perfekcji w technice prawniczej i dogmatyce,
abstrakcyjne pojcia prawne- jurysprudencja poj,
pozytywizm+ pandektystyka= duy wpyw na charakter i tre BGB i ZGB.
-
KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO

1.Partykularyzm. Pierwsze prace kodyfikacyjne i unifikacyjne:
szkoa historyczna- tendencje antykodyfikacyjne,
na obszarze Niemiec rne systemy prawa- Prusy- Landrecht pruski, Austria- ABGB, Ren i Badenia- francuskie
prawo, znaczna reszta Niemiec- recypowane PR,
1848- oglnoniemiecka ordynacja wekslowa,
1861- Niemiecki Kodeks Handlowy /obowizywa do 1898- w zwizku z BGB wprowadzono nowy kodeks
handlowy,
1875- obligatoryjne luby pastwowe,
1877- kodeks procedury cywilnej.
2. BGB- powstanie:
prace od 1874- gwna rola Windscheida,
1877- ogoszenie projektu, ostrak krytyka- O. Von Gierke, A. Menger- projekt zbyt romanistyczny, danie
wikszego uwzgldnienia prawa rodzimego, krytyka zasady rwnoci prawa,
1890- druga komisja,
1896- uchwalenie projektu= powstanie BGB / moc obowizujca- od 1.01.1900/.
3. Systematyka BGB:
podzia wg. Systemu pandektowego: cz oglna --> osoby fizyczne, prawne, pojcia rzeczy, czynnoci
prawnych itp. Kolejne 4 ksigi --> zobowizania, rzeczowe, rodzinne, spadkowe.
4. Ocena BGB:
czy rne elementy waciwe dla kapitalizmu monopolistycznego,
z jednej strony gosi idee liberalne, z drugiej antyliberalne,
zdarzay si feudalne przeytki,
gosi patriarchalne maestwo,
znakomity pod wzgldem techniki kodyfikacyjnej i abstrakcyjnych poj,
41

maozrozumiay jzyk,
przepisy kauczukowe- normy elastyczne, pozwalajce sdziemu rozstrzyga wg. Zasad dobrej wiary, obyczajw
itp.,
wybitnie romanistyczny,
krytykowany przez germanistw ze szkoy historycznej.
5. Dalsze losy BGB:
do czasw Hitlera zmiany minimalne,
za Hitlera- zmiany w zwizku z rasizmem i nacjonalizmem, min. ustawy norymberskie, zmiana przepisw
prawa spadkowego,
po II wojnie- Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec- uchyla wszystkie zmiany wprowadzone przez hitlerowsk
Rzesz,
w NRD obowizuje do 1975, w RFN w 1975 dokonano w nim powaniejszych zmian,
dzi BGB obowizuje w caych Niemczech w postaci niewiele zmienionej.
6. Znaczenie BGB:
przymienie sawy c.c,
wywar wpyw na kodeksy min. Polski, Brazylii, Meksyku, Peru, Japonii i niektrych krajw azjatyckich.
KODYFIKACJA PRAWA KARNEGO

1.Kodeksy prawa karnego:
na pocztku XIX wieku- partykularyzm: Landrecht pruski i Franciscana,
po upadku Rzeszy pastwa d do skodyfikowania prawa karnego: J. P. A Feuerbach- k.k. Bawarski,
1851- w Prusach wydano nowy kodeks karny wzorowany na francuskim; w 1870 przyjty w Zwizku PnocnoNiemieckim a w 1871 w caej Rzeszy zjednoczonej przez Prusy,
1871- unifikacja w zakresie maoniemieckim- bez Austrii.
2. Kodeksy postpowania karnego:
mieszczastwo niemieckie da zmian na wzr francuski, min. Obalenia procesu inkwizycyjnego, wprowadzenia
sdw przysigych, zasady ustnoci i jawnoci w procesie,
dopiero ruchy rewolucyjne (Wiosna Ludw) przyczyniy si do powaniejszych zmian,
jednolity kodeks procedury karnej- 1877.
SZWAJCARIA
SZWAJCARSKIE KODEKSY PRAWA CYWILNEGO
prace nad kodyfikacj i unifikacj- 2 po. XIX wieku,
1833- kodeks zobowiza /Eugen Huber/,
1907- Huber przedstawia projekt kodeksu cywilnego; 1911- uchwalenie kodeksu, 1912- zaczynaja obowizywa
oba kodeksy Hubera- dzieo jednego czowieka,
uznany za najlepsze dzieo nowoytnej cywilistycznej myli prawniczej,
na gruncie pandektystyki, z uwzgldnieniem tzw. szkoy wolnego prawa- wypenianie luk w prawie przez
prawotwrcz dziaalno sdziego,
ZGB rni si systematyk od BGB: I ksiga- prawo osobowe, II- rodzinne, III- spadkowe, IV- rzeczowe,
jasno, elegancja jzyka, uwzgldnienie realiw spoecznych- przewaga nad BGB,
prawo rodzime w silniejszym stopniu,
recypowane w Turcji.
ROSJA
KODYFIKACJA PRAWA ROSYJSKIEGO
1.Nieudane prace kodyfikacyjne w XVIII i pocztkach XIX wieku:
- 1649- kodeks prawa rosyjskiego- a do pocztku XIX wieku nie stworzono nic nowego,
od Piotra Wielkiego do Pawa I dziaao 9 komisji- brak skutkw, bo wadcy nie reformowali kraju,
1804- Aleksander I powoa 10. komisj; przewodniczcy- Michai Speraski- jego projekt wzorowany na c.c
spotka si z krytyk, a sam Speraski zosta zesany na wygnanie.
2. Zbir praw cesarstwa rosyjskiego:
prace kodyfikacyjne podjto na nowo za Mikoaja I; gwna rola- Speraski odwoany z wygnania; prace
42
podzilone na 2 etapy- 1) zebranie materiau chronologicznie, 2) opracowanie zbioru systematycznego;

Peny Zbir Praw Cesarstwa Rosyjskiego /od 1649 do 1825/; w latach pniejszych dodano jeszcze Drugi i
Trzeci Peny Zbir /do 1917 roku/,
na podstawie 1. Penego Zbioru opracowano kodeks- Zbir Praw Cesarstwa Rosyjskiego- moc obowizujca od
1835; skada si z 8 czci w 15 tomach, obejmowa prawo sdowe, wojskowe, pastwowe, administracyjne itp=
caoksztat obowizujcego prawa:
* przestarzay, daleko w tyle.
3. Kodeksy karne:
prawo karne zawarte w zbiorze praw- przestarzae; Speraski inicjuje now kodyfikacj, ktr dokacza Budow,
1845- Kodeks kar gwnych i poprawczych:
* nadal niehumanitarny,
* niewiele zmian,
* feudalny charakter,
* pniej nowelizowany, ale nawet to go nie poprawio,
1903- Nowy kodeks karny N.S Tagnacewa- duy krok naprzd; nie zosta jednak wprowadzony w caoci, co
osabio znaczenie reformy prawa karnego.
4. Kodeksy postpowania cywilnego i karnego:
kodeks postpowania cywilnego /1864/ wzorowany na procedurze francuskiej z 1806,
kodeks postpowania karnego /1864/ - wiele elementw postpowych- koniec procesu inkwizycyjnego, jawno
i ustno rozprawy, sdy przysige; znaczenie byo jednak oslabione ze wzgldu na czste wprowadzanie
postpowania specjalnego ze wzgldu na stan wyjtkowy.
KRAJE PRAWA NIESKODYFIKOWANEGO
PRAWO ANGIELSKIE
1.Prawo sdziowskie:
- ma gwne znaczenie; opiera si na tworzeniu prawa przez orzecznictwo sdowe wg. Systemu common law
lub equity,
common law- gwny; oparty na orzecznictwie sdw krlewskich; regua stare decisis,
common law- sdy krlewskie; equity- Sd Kanclerski,
koniec XIX wieku- zniesienie dualizmu sdownictwa, powstaje jeden- Sd Najwyszy; dualizm prawa zostaje!,
equity- rozwj od XVII wieku; w dziedzinie prawa cywilnego wypiera common law; uzupenianie, poprawianie,
usuwanie niedogodnoci common law.
2. Rola statute law:
od XIX wieku ronie rola ustawy /statute/ jako rda prawa,
prawo zawarte w ustawie uzyskuje pen warto po interpretacji przez sd- na podstawie ustawy powstanie
precedens, na ktry bdzie si mona powoywa bez przytaczania ustawy,
silne ingerencje w prawo karne i cywilne,
porzdkowanie szerszych dziedzin prawa; powstaj tzw. Konsolidacje.
3. rda poznania prawa angielskiego:
gwnie- zbiory wyrokw sdowych,
traktaty wybitniejszych prawnikw angielskich- Komentarze E. Coke'a; W. Blackstone,
zbiory ustawodawstwa angielskiego,
przewodniki po prawie angielskim.
4. Znaczenie prawa angielskiego:
dao pocztek anglosaskiej rodzinie prawa,
na nim oparo si prawo Irlandii,
pod jego wpywem zostaje prawo niektrych kolonii w Ameryce Pnocnej, pastw afrykaskich i azjatyckich.
PRAWO USA
1.Przyjcie systemu common law:
- Anglicy chcieli, by w brytyjskich koloniach Ameryki stosowano common law, ale tamtejsza ludno czsto nie
chciaa si do tego prawa stosowa a sam aparat pastwowy nie by na tyle rozwinity, eby przyj tak
skomplikowane prawo,
posugiwano si raczej prymitywnym prawem, czsto opartym na Biblii, tworzonym lokalnie,
43

XVIII wiek- rozwj gospodarczy, stabilizacja= przejcie common law,
do dzi USA posuguje si common law, z wyjtkiem Luizjany, gdzie obowizuje system prawa francuskiego.
2. Prawo federalne i stanowe:
konstytucja z 1787- tylko nieliczne kwestie prawa sdowego bd regulowane przez Kongres/wadze federalne/
= swoboda ksztatowania prawa w poszczeglnych stanach,

prawo federalne(1) i prawa stanowe(50),
prawo federalne: mae wycinki prawa; gwnie stanowione,
prawo stanowe: wikszo prawa; gwne rdo- orzecznictwo ale s te kodeksy; poszczeglne prawa stanowe
maj wiele cech wsplnych, tendencje do ujednolicania przez powoywanie si na precedensy lub kodeksy innych
stanw.
3. Amerykaski common law:
po zerwaniu wizw z Angli rozwija si niezalenie,
mniejsze znaczenie reguy stare decisis,
pocztkowe podejcie= sdy federalne mog tworzy i stosowa oglny common law, nie uwzgldniajc
common law stanowego,
pniej= poza materiami zastrzeonymi wycznie dla federacji, nie ma federalnego, oglnego common law,
proces ujednolicania si poszczeglnych common laws,
inicjatywa uporzdkowania precedensw w porzdku systematycznym.
4. Prawo stanowione:
coraz to wiksze znaczenie; w USA ma wikszy wpyw na ksztat prawa ni w Anglii,
zbiory prawa stanowionego:
* Konsolidacje: zbiory ustawodawstwa stanowego lub federalnego; alfabetyczne; niewyczerpujce;
** Kodeksy stanowe: niektre ze stanw maj wasne kodeksy cywilne, a kady ma kodeks karny;
*** Kodeksy ujednoliconych praw stanowych: stany dobrowolnie przyjmuj za obowizujcy wsplny
kodeks jakiego dziau prawa.
PRAWO KOCIOA KATOLICKIEGO
KODEKSY PRAWA KANONICZNEGO
od czasw Clementinae (1317), umieszczonej w Corpus Iuris Canonici, nie byo kodyfikowane,
pierwsze prace- Sobr Watykaski I /Pius IX/; likwidacja Pastwa Kocielnego;
1904- wznowa prac /Pius X/- kierownik prac- Piotr Gasparri,
1917- ogoszenie kodeksu- Kodeks Prawa Kanonicznego /Benedykt XV/,
Kodeks Prawa Kanonicznego:
* systematyka wzorowana na pandektowej; 5 ksig: I- postanowienia oglne, II- o osobach, III- o rzeczach, IVo procesach, V- o przestpstwach i karach; obowizywa 65 lat;
15.01.1959- Jan XXIII ogasza zamiar zreformowania kodeksu,
1962-65- Sobr Watykaski II, powoanie komisji; do prac przystpiono po soborze,
25.01.1983- promulgacja nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego przez Jana Pawa II z moc obowizujc od
27.11.1983; podzielony na 7 ksig.
PRAWO PASTW SOCJALISTYCZNYCH
KSZTATOWANIE SI I CHARAKTER PRAW SOCJALISTYCZNYCH
po przejciu wadzy przez bolszewikw prawo dugi czas nieskodyfikowane,
rdo prawa- rewolucyjne sumienie i wiadomo prawna ksztatowane orzecznictwem sdw rewolucyjnych,
od samego pocztku instrument walki politycznej,
od wprowadzenie nowej polityki ekonomicznej (NEP)- oywienie dziaalnoci prawotwrczej,
od 1922 wydano szereg kodeksw, gwnie kodeks cywilny Rosyjskiego SFRR, a potem karny i procedury
cywilnej i karnej + rodzinny i opiekuczy,
obok kodeksw- Zasady- okrelay zadania, jakie miay spenia poszczeglne gazie prawa i precyzoway
podstawowe zasady tej gazi,
po II wojnie- szereg nowelizacji- nowe Zasady i kodeksy prawa cywilnego i karnego w poszczeglnych
republikach,
prawo cywilne- ograniczenie wasnoci prywatnej, prymat pastwa nad jednostk, ochrona wasnoci
44
spoecznej, wywaszczenie i wyniszczenie wacicieli ziemskich, kolektywizacja, likwidacja przemysu prywatnego,

prawo karne- klasowy charakter, wybitnie represyjne, represje pozasdowe, wolno byo sdzi na podstawie
analogii, nie byo zasady nullum crimen sine lege,
w pastwach demokracji ludowej nie dochodzio do takich wypacze,
prawo socjalistyczne dzielio si na: cywilne materialne/formalne, karne materialne/formalne,
oddzielanie prawa rodzinnego i opiekuczego od cywilnego,
wyodrbnienie z tradycyjnego prawa cywilnego prawa gospodarczego,
podobiestwo do systematyki romaskiego prawa- podobiestwa formalne i zewntrzne!!!,
rozbieno midzy teori prawa a jego stosowaniem,
oparte na zaoeniach ideologicznych, wywodzcych si z nauki marksizmu-leninizmu,
upadek ustrojw komunistycznych= likwidacja ZSRR (1991), cho min. Chiny czy Kuba nadal si tym prawem
posuguj.
PRAWO SDOWE W OKRESIE PASTW KONSTYTUCYJNCYH

PRAWO CYWILNE
OGLNE KIERUNKI ROZWOJU PRAWA CYWILNEGO
1.Tendencje liberalne:
- kapitalistyczne prawa cywilne oparte na zasadach podkrelajcych autonomi jednostki,
wolno osobista, rwno wobec prawa, nienaruszalno wasnoci prywatnej, swoboda umw, swoboda
testowania= zasady szkoy prawa natury,
zasada rwnoci- znaczenie czsto formalne; ogromne zrnicowane spoeczestwa mogo prowadzi do
dominacji niektrych jednostek nad innymi.
2. Zmiany w prawie cywilnym w okresie kapitalizmu monopolistycznego:
koniec liberalizmu gospodarczego (od XIX w.), wkracza gospodarka monopolistyczna,
rewizja pogldw na temat autonomii jednostki= zmierzanie do ograniczenia nadmiernych praw jednostki przez
zwikszenie ingerencji pastwa w sfer prywatnoprawn,
liczne antyindywidualistyczne zmiany w prawie cywilnym= nowelizacje kodeksw i prawa poza kodeksami- np.
Administracji; powstanie prawa pracy,
zachodziy take zmiany indywidualistyczne i liberalne- likwidacja przeytkw patriarchalnych, rwno w
rodzinie itp.
PRAWO OSOBOWE
1.Zasada powszechnoci i rwnoci:
- prawo cywilne dla kadego i dla wszystkich rwne,
pozostae przejawy nierwnoci:
* upoledzenie kobiet:
szczeglnie matek; zwaszcza w c.c, ABGB;
** upoledzenie dzieci nielubnych:
45
zwaszcza w prawie rodzinnym i spadkowym; szczeglnie ostry- c.c- 2 kategorie: a) dzieci nielubne zwyke
(ze zwizku dwch osb stanu wolnego); mogy uzyska status dziecka maeskiego; b) dzieci zrodzone ze
zwizkw cudzoonych i kazirodczych; pozbawione wszystkich praw.
*** upoledzenie ze wzgldw religijnych:
ABGB; np. Mona wydziedziczy dziecko, jeli porzuci wiar chrzecijask; zgoda wadz na maestwo z
ydem.
XIX i XX w.- tendencja znoszenia tych nierwnoci, np. W RFN nierwno pci zniesiono dopiero w 1957,
rwno amana w pastwach totalitarnych, min. Ustawy norymberskie.
2. Zdolno prawna osb fizycznych:
mimo odchyle od zasady rwnoci ustalono, e zdolno prawna przysuguje kadej osobie fizycznej /c.c, ABGB
przyznaje j pocztkowo obywatelowi/,
cudzoziemcy- zasada wzajemnoci /mog korzysta z praw kraju X w takim stopniu, w jakim w swoim kraju
pozwalaj korzysta ze swoich praw obywatelom kraju X/,
drobne ograniczenia ze wzgldu na utrat czci,
pocztek- urodzenie; koniec-mier/uznanie za zmarego/mier cywilna.
3. Zdolno do czynnoci prawnych:
zaleaa od wieku i stanu psychicznego, a take od pci i cech charakteru- marnotrawstwo/opilstwo,
cakowicie zdolny- penoletni 21 r. (c.c, BGB), 20 r. (ZGB); czasami stosowano przyznanie zdolnoci do
czynnoci pr. Osobie niepenoletniej, ktra ukoczya 18 r. za zgod opiekuna,
maestwo czyni dojrzaym,
chory psychicznie, marnotrawca, naogowy pijak- ubezwasnowolnienie cakowite/czciowe= ograniczona
zdolno do czynnoci prawnych cakowicie/czciowo.
4. Osoby prawne:
c.c nie zawiera przepisw dot. Osb prawnych, co zmieniao si w XIX i XX wieku- nadawano osobowo prawn
instytucjom o wyszej uytecznoci, na zasadzie koncesji; 1901- nadanie osobowoci prawnej wszystkim
stowarzyszeniom dozwolonym przez prawo,
w BGB i ZGB szczegowe unormowania dot. Osb prawnych- odrnienie na 2 typy- publiczny i prywatny a
take korporacje i fundacje; BGB niektre mogy dziaa na zasadzie koncesji, a niektre mogy nie uzyska
zgody wadz administracyjnych, gwnie zwizki robotnicze.
PRAWO MAESKIE (OSOBOWE)
1.Laicyzacja prawa maeskiego:
- podporzdkowanie dziedziny prawa maeskiego wieckiemu prawu cywilnemu,
pierwsze luby cywilne ju w XVI wieku w Holandii, a szerzej od XIX wieku w Anglii,
przeom- reformy Wielkiej Rewolucji- maestwo= umowa cywilna regulowana przez prawo.
2. Typ laicki:
cae prawo maeskie naley do dziedziny prawa cywilnego normowanego wycznie przez pastwo,
wane maestwo- tylko przed urzdnikiem s.c; uniewanienie, rozwd- tylko w sdzie cywilnym),
podstawowe znaczenie- 2 dekrety z 1792 dot. Aktw stanu cywilnego, maestwa i rozwodu:
* zniesiono ograniczenia, np. Konieczno zgody rodzicw (z wyjtkiem osb poniej 21 r.), w
pokrewiestwie, obowizywaa wiecka forma maestwa, liberalne potraktowanie rozwodu(dawa go
urzdnik s.c),
c.c- obowizkowe luby cywilne przed urzdnikiem, rozwd przed sdem, powikszono liczb przeszkd z
pokrewiestwa i powinowactwa, mczyzna do 25 r. musia uzyska zgod rodzicw, niezalenie od wieku trzeba
byo uzyska akt uszanowania; od 1907- osoby penoletnie mogy zawrze maestwo bez zgody,
w Niemczech laicyzacja nastpia najpniej /partykularyzm/; BGB- wszystkie sprawy dot. Maestwa reguluje
prawo cywilne.
3. Typ mieszany:
wystpujcy w 2 wariantach:
* /ABGB, Ehapatent, Landrecht pruski/ --> prawo maeskie naleao do dziedziny prawa cywilnego i
jurysdykcja w tych sprawach naleaa wycznie do sdw cywilnych, ale czyniono pewne koncesje na rzecz
wyzna:
> konieczno zawarcia zwizku w formie wyznaniowej,
> brak moliwoci rozwodu dla katolikw,
> lub cywilny tylko dla osb nie nalecych do adnego wyznania.
46
** prawo cywilne dopuszcza moliwo wyboru wieckiej lub wyznaniowej formy zawarcia maestwa
/Anglia, Wochy, Hiszpania, Polska midzywojenna/.
4. Typ wyznaniowy:
- /Carska Rosja/- regulacja prawna dotyczca maestwa przejmowaa w wikszoci normy wyznaniowe,
oddano jurysdykcj w sprawach maeskich w rce poszczeglnych wyzna / na pierwszym miejscu
prawosawie/.
PRAWO WASNOCI
1.Wasno nieograniczona:
- zniesienie feudalnej wasnoci podzielonej i wprowadzenie wasnoci w duchu rzymskim jako penego i
nieograniczonego wadztwa nad rzecz,
przeom- Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela- wasno jest prawem witym i nietykalnym,
jedynie ABGB utrzymywa podzia wasnoci na zupen i niezupen, cho oglna koncepcja bya jak najbardziej
romanistyczna,
c.c- wasnos jest prawem absolutnym, ale nie mona z niego robi uytku przeczcego ustawie; zerwanie z
feudalnymi ograniczeniami- wasno pena i absolutna a wywaszczenie tylko w interesie publicznym i za
sprawiedliwym odszkodowaniem,
BGB i ZGB- tradycyjna, romanistyczna koncepcja, ale nie byo to jak w c.c prawo absolutne.
2. Zachwianie si zasady wolnoci wasnoci:
kapitalizm monopolistyczny --> wzrost nierwnoci spoecznych --> kryzysy gospodarcze i polityczne --> coraz
silniejszy interwencjonizm pastwa --> nowe prdy oddziaujce na prawo wasnoci: krytyka
indywidualistycznego i absolutnego prawa wasnoci, np. Solidaryzm spoeczny, reformizm katolicki /wasno
nie suy zaspokojeniu indywidualnych potrzeb- jest funkcj spoeczn uprawnionego, powoaniem do
wypeniania okrelonych zada w gospodarce/,
Francja- nie zmieniono przepisu kodeksu, ale wydano szereg przepisw ograniczajcych wacicieli ze wzgldu
na interes spoeczny,
* po II wojnie polityka interwencjonizmu zasza tak daleko, e poczynia wielkie wyomy w zakresie
indywidualnego prawa wasnoci (wywaszczanie, nacjonalizacja na wielk skal),
BGB- ograniczenia w kodeksie nieliczne, ale nacisk na granice wykonywania wasnoci,
* podkrelenie spoecznej funkcji wasnoci konstytucja weimarska 1919,
ZGB- liczne, publicznoprawne ograniczenia prawa wasnoci ze wzgldu na dobro oglne,
* przyznawa pastwu liczne moliwoci ograniczenia prawa wasnoci i dawa ku temu szereg podstaw, np.
Wymogi higieny, bezpieczestwa budowlanego, komunikacji, melioracji itp.
PRAWO ZOBOWIZA (Z UMW)
1.Zasada swobody umw:
- tendencje liberalne i indywidualistyczne- duy wpyw na prawo zobowiza, przyczyna pojawienia si
fundamentalnej zasady swobody umw,
swoboda umw= swoboda ksztatowania przez strony stosunku cywilnoprawnego w drodze umowy; swoboda
zawarcia/niezawarcia umowy, wyboru kontrahenta, formy zawarcia umowy,
pacta sunt servanda,
zasada rwnoci stron- raczej formalna,
c.c- najbardziej dobitny przejaw swobody umw; mona byo cakowicie autonomicznie kreowa tre umowy,
form itp, byle tylko nie naruszaa ona porzdku publicznego i dobrych obyczajw; tylko nieliczne przepisy w
formie ius cogens, wikszo to ius dispositivum; podkrelenie zasady wanoci umw- uniewani mona byo
tylko w wyjtkowych wypadkach; zasada kauzalnoci zobowiza- utrudniaa obrt prawny,
ABGB- zobowizania s czysto indywidualistyczne,
BGB, ZGB- swoboda umw istnieje, cho w porwnaniu z c.c jest bardziej ograniczona--> BGB uwaa za
niewane umowy krzywdzce jedn ze stron /wyzyskanie przymusowego pooenia lub niedowiadczenia/, ZGB-> moliwo rozwizania takiej umowy przez pokrzywdzonego w cigu 1 roku;
* dopuszczay czynnoci abstrakcyjne- + dla zasady bezpieczestwa i maksymalnego uatwienia obrotu.
2. Ograniczenie zasady swobody umw:
od 2. po. XIX w- coraz ostrzejsza krytyka, stopniowe osabianie wolnoci umw,
niewano umw lichwiarskich, wykorzystujcych niedowiadczenie, przymusowe pooenie /Austria/,
47

niewano umw kccych si z interesem spoecznym /Francja/,
zasada ekwiwalentnoci umw/rwnowartoci wiadcze, umowy adhezyjne /Niemcy/,
odwrt od liberalizmu gospodarczego, nowe idee solidaryzmu, wiksza ingerencja pastwa, rozwj
ustawodawstwa socjalnego--> ksztatowanie si prawa pracy.

3. Prawo handlowe:
rozwijao si od redniowiecza,
w kapitalizmie tendencja do wyodrbniania norm dotyczcych tego obrotu,
kodeksy handlowe- reguluj stosunki cywilnoprawne midzy kupcem a nabywc.
PRAWO SPADKOWE
1.Zasada powszechnoci i rwnoci:
- zasada powszechnoci- spadkobierc moe by kady, jeli do tego zosta powoany,
ograniczenia zasady rwnoci praw spadkowych:
* ABGB, BGB- utrzymay feudalne ordynacje co do dziedziczenia dbr arystokratycznych wacicieli ziemskich,
* upoledzenie dzieci nielubnych,
* dziedziczenie gospodarstw rolnych najczciej na jednego, najstarszego syna,
* niegodno dziedziczenia, np. Przez przyczynienie si do mierci spadkodawcy, przeszkadzanie w
sporzdzeniu testamentu, pozostawanie w zwizku cudzoonym/kazirodczym ze spadkodawc.
2. Systemy dziedziczenia:
testament, ustawa, kontrakt dziedziczenia (ABGB, ZGB, BGB),
kontrakt dziedziczenia- kontrahenci zawierali umow, e jedna ze stron bdzie dziedziczya; spadkobierc moga
by osoba trzecia, nie bdca stron w umowie; ABGB ogranicza--> dla maestw,
swoboda testowania /testament, umowa/--> nie bya absolutna: dziedzice konieczni (zachowek, cz
konieczna, rezerwa, cz obowizkowa),
ustanowienie dziedzica nie byo istotnym skadnikiem pojcia testamentu,
rni lub ci sami spadkobiercy mogli dziedziczy z rnych tytuw.
PROCES CYWILNY
ROZWJ I ZASADY NOWOYTNEGO PROCESU CYWILNEGO
tendencja liberalna- proces ma suy ochronie interesw indywidualnych jednostki i w caoci ma by
podporzdkowany jej swobodnej decyzji,
zmiany liberalne pocztkuje francuski kodeks procedury cywilnej- wzr dla innych, min. Pastw niemieckich,
zasady prawa procesowego obowizujce w XIX i XX wieku:
* dyspozycyjno strony byy panami sporu, miay decydujcy wpyw na tok procesu; nikt wbrew swej
woli nie mg by zmuszony do zoenia skargi cywilnej; sdzia nie wychodzi poza dania stron,
** kontradyktoryjno- sporno; strony gromadz materia procesowy udowadniajcy istnienie sporu,
*** ustno i bezporednio,
**** jawno,
***** swobodna ocena dowodw,
****** koncentracja materiau procesowego zgromadzenie materiau procesowego w okrelonym czasie,
aby mona byo jak najszybciej spraw rozstrzygn- uniknicie przewlekoci;
dono do wykrycia prawdy prawniczej/sdowej= wydanie rozstrzygnicia zgodnego z materiaem
przedstawionym przez tylko jedn stron,
pniej niekiedy nastpowa odwrt od opinii, e proces jest woln walk stron, np. Kodeks austriacki i Niemcy=
przewaga sdziego.
PRAWO KARNE
NOWE KIERUNKI W DOKTRYNIE PRAWA KARNEGO
1 po. XIX w.- dominacja szkoy klasycznej:
uznawaa ona postulaty XVIII-wiecznego kierunku humanitarnego, ale bez zwizku z otaczajc
rzeczywistoci--> zaoyciel: Anzelm Feuerbach; przedstawiciele: Bentham, Rossi, Ortolan, Tagnacew,
* gwnie dogmatyka prawa karnego i budowa abstrakcyjnych poj,
* formalna definicja przestpstwa- czyn zabroniony przez ustaw,
48
* przestpstwo= akt wolnej woli przestpcy,

* zaoenia woluntaryzmu i indeterminizmu,
* kara sprawiedliwa, oparta na idei odwetu /Kant, Hegel/,
2. po. XIX w.- kierunek normatywny:
* kontynuacja klasycznego,
* naley bada przepisy prawa karnego pod wzgldem formalnym, bez wdawania si w rozwaania
pozaprawne,
* Binding,
2. po. XIX w.- kierunek pozytywistyczny/naturalistyczny dzielcy si na szko antropologiczn i socjologiczn
reakcja przeciwko kierunkowi klasycznemu i normatywnemu;
*** sz. Antropologiczna- Lombroso, Ferii, Garofalo,
* znaczna cz przestpcw to przestpcy urodzeni,
* wyodrbni antropologiczny typ przestpcy z wygldu czowieka,
* leczenie takiego przestpcy bd uznanie go za nieuleczalnie chorego.
*** sz. Socjologiczna- F. Von Liszt,
* przestpstwo zjawiskiem spoecznym,
* badanie zwizkw zachodzcych midzy popenieniem przestpstwa a czynnikami socjalnymi,
* duy wpyw na ustawodawstwo karne- nowe instytucje, orodki poprawcze, warunkowe zawieszenie
kary.
PODSTAWOWE ZMIANY W PRAWIE KARNYM
kapitalistyczne kodeksy wieku XIX i XX wprowadziy szereg zmian, ktrych domagay si kierunki w doktrynie
XVII i XIX wieku:
1. Zasada publicznoprawna= naczelna,
2. Tylko ustawa jest rdem prawa karnego,
3. Nie ma przestpstwa ani kary bez ustawy; ustawa nie moe dzia wstecz,
4. Nieletni karani inaczej ni doroli,
5. Drobne przekroczenia prawa= wykroczenia,
6. Zmiana katalogu przestpstw- odrzucenie min. Usiowania samobjstwa, herezji, apostazji,
7. Zmiana represji karnej- stopniowa likwidacja kar habicych i okrutnych, kara mierci w szczeglnych
wypadkach, lub cakowicie zniesiona; podstawowa kara- pozbawienie wolnoci; przestpca karany po raz
pierwszy- agodniejsza kara,
8. Rozbudowany system rodkw zabezpieczajcych typu izolacyjnego, leczniczego i administracyjnego.
PROCES KARNY
ROZWJ PROCESU MIESZANEGO
proces inkwizycyjny ustpuje mieszanemu, wprowadzonemu kodeksem z Rewolucji i kodeksem Napoleona;
najwiksza rola w upowszechnieniu- francuski kodeks postpowania karnego z 1808,
w Niemczech- koniec od Wiosny Ludw, w Austrii jeszcze pniej,
czy elementy inkwizycyjnego i skargowego,
element inkwizycyjny- przestpstwa cigane s z urzdu, niezalenie od woli pokrzywdzonego; postpowanie
przygotowawcze prowadzone przez organa pastwowe,
element skargowy- sd mg wszcz proces jedynie na podstawie skargi wniesionej przez uprawniony podmiot,
tj. Prokuratora,
postpowanie odbywao si na zasadzie wolnej rozprawy- kontradyktoryjno/sporno,
3 funkcje: oskarenia(prokurator), sdzenia(waciwy sd), obrony(obroca lub sam oskarony),
zasada domniemania niewinnoci oraz in dubio pro reo ,
swobodna ocena dowodw,
jawno i ustno.
WZROST ZNACZENIA CZYNNIKA SPOECZNEGO
sdy przysige, awy sdownicze, sdy pokoju,
jeszcze w okresie feudalno-absolutnym sdy przysige byy kontrol dla sdziw i rkojmi swobd
obywatelskich- wprowadzono je w okresie Wiosny Ludw w Niemczech i Austrii,a take w Rosji dla cikich
49
przestpstw,
podzia na 2 awy- oskarajc i orzekajc--> decyduj jednomylnie o winie (Anglia); w pastwach
kontynentalnych tylko jedna awa-orzekajca--> gwnie wikszoci gosw + wraz z sdzi decyduj o karze,
czasami dla ciszych spraw- instytucja awnikw sdzcych wraz z sdzi,
obecnie tendencja do ograniczania udziau przysigych w procesach cywilnych.
PRAWO SDOWE NA ZIEMIACH POLSKICH W LATACH

1795-1918
RDA PRAWA SDOWEGO
III rozbir=stopniowe uchylanie mocy obowizujcej polskiego prawa sdowego i zastpowanie go przepisami
pastw zaborczych.
RDA PRAWA CYWILNEGO
1.Zabr pruski:
- po I rozbiorze prawo polskie utrzymane jako prowincjonalne,
1794- wprowadzenie Powszechnego Prawa Krajowego dla Pastw Pruskich/Pruskie Prawo Krajowe/Landrecht
Pruski - eliminowanie polskiego prawa sdowego,
Landrecht najwczeniej w I zaborze jako prawo posikowe; w 1797 rozszerzono jego moc jako prawa
bezwzgldnie obowizujcego rwnie na tereny II i III zaboru,
Landrecht obowizywa do wejcia w ycie w 1900 r. BGB,
Ksistwo Warszawskie= Kodeks Napoleona,
po utworzeniu Wielkiego Ksistwa Poznaskiego wprowadzono tam Landrecht,
obok Landrechtu obowizyway ustawy szczegowe, np. O ochronie wasnoci autorskiej, towarzystwach
akcyjnych, prawie handlowym i wekslowym, spkach komandytowych i akcyjnych,
ustawa laicyzujca mieszany typ maestwa /1857/,
od 1900- BGB- dziaa w 20-leciu midzywojennym w nieskodyfikowanych dziaach prawa byego zaboru
pruskiego, a nawet w pierwszych latach po II wojnie,
kodeks handlowy cesarstwa, a pniej niemiecki kodeks handlowy- uchylay postanowienia Landrechtu,
kodeks postpowania cywilnego- obowizywa w Polsce do 1933- do czasu wejcia w ycie polskiego kodeksu
postpowania cywilnego.
50
2.Zabr austriacki:
prawo polskie utrzymao swe obowizywanie do czasu ukoczenia kodyfikacji w Austrii,
nawet po wprowadzeniu kodeksw austriackich w pierwszej poowie XIX wieku nadal stosowano prawo polskie,
ze wzgldu na potrzeb polskie prawo przedrozbiorowe wykadano w Krakowie i we Lwowie,
Kodeks Cywilny Zachodniogalicyjski- wszed w ycie w 1798 i wywar wpyw na tre ABGB- prawnonaturalne
idee sprawiedliwoci i powszechnoci prawa oraz kompletnoci; rwno, wolno, swoboda umw; zasad
rwnoci naruszaa pozycja ony w rodzinie i pozycja dzieci nielubnych, oraz ograniczenia peni praw cywilnych
ze wzgldu na wyznanie i stan majtkowy,
znowelizowany ABGB obowizywa w Polsce do 1946; nowelizacji dokonywali take prawnicy polscy-Zoll, Till,
Rzeczpospolita Krakowska- obowizywao prawo sdowe Ksistwa Warszawskiego=c.c + procedura cywilna i
prawo handlowe,
Powszechna Ustawa Sdowa,
1895- kodeks postpowania cywilnego- w peni nowoczesny; w PL obowizywa do 1933, do wejcia w ycie
polskiego k.p.c.
3. Ksistwo Warszawskie i Krlestwo Polskie:
1807- utworzenie Ksistwa Warszawskiego; obowizywa ma prawo francuskie:
* Kodeks Napoleona /strona 37/,
* wprowadzenie przez Sejm Krlestwa prawa hipotecznego opartego na polskiej tradycji,
* 1825- Sejm Krlestwa uchwali Kodeks Cywilny Krlestwa Polskiego /K.C.K.P/, ktry zastpi I ksig c.c i
cz ksigi III:
przywrci wyznaniow form maestwa,
-//rzd posagowy,
likwidacja mierci cywilnej,
wadza rodzicielska dla obojga rodzicw,
- ukaz carski O zwizku maeskim- nowe prawo maeskie, typ wyznaniowy, zastpowa te przepisy z
K.C.K.P,
zniesienie kasacji,
zastpienie francuskiego kodeksu postpowania cywilnego przez rosyjsk ustaw o postpowaniu cywilnym.
-
RDA PRAWA KARNEGO

1.Zabr pruski:
- Landrecht pruski /mia on nowoczesne cechy, nie w peni wykorzystane, np. Zasady nullum crimen/poena
sine lege, dominacja pozbawienia wolnoci nad mierci itp/,
rys feudalny: kazuistyka, podzia na przestpstwa publiczne i prywatne, kara mierci i kwalifikowana kara mierci
maj odstraszy,
od 1851- pruski kodeks karny:
* zbrodnie, wystpki, wykroczenia,
*kary zasadnicze (mier, pozbawienie wolnoci, twierdza, areszt, grzywna, nagana) i kary dodatkowe (dozr
policji, wygnanie z kraju, przepadek mienia,
* nullum crimen/nulla poena sine lege,
* czynniki wykluczajce i agodzce karalno,
* obowizywa do wejcia w ycie kodeksu karnego Zwizku Pnocnoniemieckiego przeksztaconego po
zjednoczeniu Niemiec w kodeks karny Rzeszy Niemieckiej:
> agodniejszy od pruskiego- ograniczenie kary mierci,
> przedterminowe zwolnienie z wizienia,
> cakowita nieodpowiedzialno nieletnich do 12. r. i ograniczona do 17 r.,
> niekompletny- uzupeniany ustawami szczegowymi,
> obowizywa do 1932.
proces karny- Pruska Ordynacja Kryminalna:
* utrzymywaa proces inkwizycyjny,
* sdzia= oskaryciel i obroca,
* legalna teoria dowodw,
* zakazane tortury,
* pisemny i tajny proces,
* ograniczone prawo apelacji,
51
* niehumanitarny charakter agodziy nowele- ledztwo prowadzi sdzia ledczy; proces ustny i jawny,
oskarony- prawo do obrony i apelacji,
1879- kodeks postpowania karnego Rzeszy- utrwala humanitarne zmiany wprowadzone w poprzednim
nowelami; obowizywa do 1929.
2. Zabr austriacki:
po I rozbiorze polskie prawo karne,
1787- wchodzi w ycie Jzefina, oparta na ideach humanitarnych,
ziemie III zaboru- Kodeks Karny Zachodniogalicyjski, nawizujcy do wczeniejszej Jzefiny,
1803- dla caej Austrii kodeks materialnego i procesowego prawa karnego- Franciszkana,
1852- austriacki kodeks karny- dwuczciowy + podzia na zbrodnie, wystpki i wykroczenia, szczeglnie silna
ochrona interesw wadcy i pastwa; w PL obowizywa do 1932,
proces karny- pocztkowo Ordynacja Procesowa, ktr pniej uchylono w Galicji Zach. Na rzecz K.K.
Zachodniogalicyjskiego a pniej Franciszkany,
pniej w Austrii wzorowany na francuskim k.p.k, a na ziemiach PL- nowy k.p.k wzorowany na Franciszkanie i tak
samo starowiecki; nowy typ dopiero w 1873 /wprowadzi typ mieszany procesu, ustno, jawno, swobod
oceny dowodw itp/--> obowizywa w PL do 1929.
3. Ksistwo Warszawskie i Krlestwo Polskie:
brak polskiej kodyfikacji= pozostawiono prawo karne Landrechtu pruskiego i austriackiej Franciszkanyobowizyway pomocniczo wobec prawa polskiego,
zmiany prawa karnego w Krlestwie Polskim w XIX wieku:
a) 1818- Kodeks Karzcy Krlestwa Polskiego /oparty na Franciszkanie/--> nowoczesno mieszaa si z
reliktami prawa feudalnego; systematyka zbliona do francuskiego k.k; trjpodzia przestpstw,
b) 1847- Kodeks Kar Gwnych i Poprawczych /zmodyfikowana forma kodeksu rosyjskiego/--> krok WSTECZ,
c) 1876- rosyjski k.k nie rnicy si od K.K.G.iP.
d) kodeks Tagnacewa- jedynie jego przepisy o przestpstwach politycznych i religijnych, ale w 1917
zdecydowano, aby obowizywa w caym K.Pl.- ze zmianami szczegowymi do 1932,
e) utrzymano prusk Ordynacj Kryminaln i prawo procesowe Franciszkany--> obowizyway do
wprowadzenia rosyjskiej ustawy o postpowaniu karnym /nowoczesna, obowizywaa do 1929/.
PRAWO CYWILNE I PROCES CYWILNY
PRAWO OSOBOWE
zdolno prawna- nabywana z chwil urodzenia; koniec--> mier naturalna/cywilna,
zdolno do czynnoci prawnych- ograniczenie wieku (21r. c.c i BGB, 24. r. ABGB) i zdrowia psychicznego; z
tradycji feudalnej- ograniczenie kobiet; Landrecht zdolno do czynn. pr. Uzalenia te od przynalenoci
stanowej,
pozbawienie praw cywilnych w Krlestwie Polskim:
1. w wyniku naturalizacji w obcym kraju,
2. w wyniku przyjcia bez zgody krla urzdw publicznych lub suby wojskowej pod obcym panowaniem,
3. w wyniku zampjcia za cudzoziemca,
ograniczenia dla dzieci pozamaeskich,
instytucja uznania za zmarego,
osoby prawne- wg. Landrechtu pruskiego; teoria fikcji (Savigny) i teoria interesu (Ihering)- wszelkie zbiorowocitwory sztuczne, a prawa podmiotowe powinny przysugiwa jednostkom,
* 2.po. XIX w.- rozwj--> BGB obszernie normuje kwesti osb prawnych:
> 2 sposoby tworzenia- droga koncesyjna /konieczno uzyskania zezwolenia wadz/
normatywna /wpis do rejestru sdowego/,
> 2 rodzaje- stowarzyszenia/korporacje, zakady/fundacje.
PRAWO MAESKIE OSOBOWE. RODZINA:
laicyzacja prawa maeskiego, najsilniej w Prusach; w Rosji- sakralizacja,
wspistnienie 3 odmiennych systemw prawa osobowego maeskiego: wiecko-wyznaniowy/mieszany, laicki,
wyznaniowy (opis--> strona 44),
uprzywilejowana pozycja prawosawia:
* nakaz maestw mieszanych wyznaniowo,
* przed popem,
52
* dzieci musiay nalee do cerkwii prawosawnej= dyskryminacja i antypolskie nastawienie,
Niemcy wprowadzaj obowizkowe luby cywilne,

dominujca pozycja ma,
idea trwaoci i nienaruszalnoci rodziny- domniemanie lubnego pochodzenia dziecka urodzonego w
maestwie, zakaz poszukiwania ojcostwa, silne upoledzenie dzieci pozamaeskich-->najsilniejsze w c.c.,

c.c--> wadza nad dziemi w czasie trwania maestwa naleaa si tylko ojcu- zarzd majtku i rodki poprawy,
K.C.K.P- wadza rodzicielska dla obojga rodzicw + rodki karnoci domowej; naduycie wadzy=odebranie jej
przez sd /podobnie w ABGB/,
od koca XIX wieku tendencje do ograniczenia patriarchalizmu, moliwo ingerencji pastwa w sfer
stosunkw rodzinnych, prawo kontrolowania sposobu wykonywania wadzy rodzicielskiej, nadzr nad ojcem le
wykonujcym swoje obowizki wzgldem rodziny.
PRAWO WASNOCI
konstrukcja wasnoci podzielonej- Landrecht, ABGB, K.C Zachodniogalicyjski,
w kodeksach obowizujcych na ziemiach polskich prawo wasnoci definiowano w dwojaki sposb:
* definicje pozytywne- ius utendi, fruendi et disponendi,
* definicje negatywne- okrelay, czego wacicielowi czyni nie wolno,
potrzeba zmian regulacji prawnych- zwikszenie roli interesu oglnego poprzez ograniczenie indywidualnych,
egoistycznych interesw wacicieli--> myl socjalistyczna,
myl spoeczna KK /Rerum Novarum Leona XIII/- wasno prywatna jest prawowita i nietykalna; konflikty
zaagodzi upowszechnienie wasnoci,
solidaryzm spoeczny /Leon Duguit/- wasno czy si z obowizkiem spoecznym i peni funkcj socjaln,
dostosowanie prawa do nowych okolicznoci- orzecznictwo sdowe--> elastyczna interpretacja przepisw o
prawie wasnoci; granice wasnoci okrela ustawa i prawa osb trzecich (BGB)= zakaz szykany,
przeniesienie wasnoci w c.c- z mocy samej umowy; niepotrzebny by wpis do ksig nawet przy
nieruchomociach,
hipoteka francuska- nie okrelaa szczegowo, jak polska, przedmiotu; nie miaa charakteru wieczystego- Sejm
Krlestwa Polskiego zmieni to prawo:
* obowizek odrbnych ksig hipotecznych do kadej nieruchomoci,
* wpisy pod kontrol sdu- rkojmia wiary publicznej ksig,
* zasady pierwszestwa, jawnoci i szczegowoci,
w Austrii- obowizek wpisywania do ksig gruntowych aktw nabycia, przeniesienia i ograniczenia wasnoco na
nieruchomoci, ale w praktyce nie przestrzegano tego= obrt bezksigowy.
PRAWO ZOBOWIZA. POCZTKI PRAWA PRACY
zasada swobody umw= autonomia jednostki; wymg zgodnoci umw z porzdkiem publicznym,
c.c- kauzalno zobowiza,
BGB- wiksze ograniczenia swobody umw, ni w c.c- wano umw niezalena od podstawy prawnej,
niewane umowy krzywdzce jedn ze stron; abstrakcyjny charakter umw,
umowy typowe/adhezyjne- zawierane przez przystpienie- strona przystpujca do umowy np. z bankiem,
pracodawc itp. nie miaa swobody ustalania treci itp. danej umowy,
Austria- niewano umw lichwiarskich oraz zawartych z wykorzystaniem niedowiadczenia i przymusowego
pooenia strony,
Prusy- swobod umw ogranicza przymus pracy, regulaminy pracy/umowy typowe/, ukady taryfowe- stawka
wynagrodze za odp. stanowisko itp.,
uzupeniajce przepisy kodeksw cywilnych- przepisy specjalne, regulujce stosunki pracy,
Krlestwo Polskie- pionierska regulacja stosunkw pracy grnikw; coraz powszechniej odczuwana potrzeba
ingerencji pastwa w sfer stosunkw umownych,
faktyczna nierwno pracodawcy i pracownikw--> konflikty spoeczne--> wyksztacenie si ustawodawstwa
socjalnego i gazi prawa pracy,
pocztki w Prusach i Niemczech- tzw. Ordynacje przemysowe /zakaz zatrudniania dzieci poniej 9. r. oraz zakaz
pracy szkodliwej dla zdrowia i niezgodnej z moralnoci kobiet/,
Austria i Rosja- zacofanie; do koca XIX w czas pracy wynosi tam 11-11,5 h, a zatrudnienie dzieci ograniczano;
koniec XIX w.- powstaje inspekcja pracy,
swobod umw ograniczao prawo lokatorw oraz etatyzm/dziaalno pastwa jako przedsibiorcy/.
53
PRAWO SPADKOWE
za ziemiach polskich- 3 tytuy dziedziczenia- z testamentu, ustawy i z kontraktu dziedziczenia,
testament:
* ograniczenia wieku i zdrowia psychicznego + marnotrawcw/Austria,Rosja- zakaz testowania duchownych/,
* nie mg narusza praw spadkowych dziedzicw koniecznych,
* system zachowku(ABGB, BGB)--> moliwo roszczenia o cz majtku; i czci koniecznej/rezerwy (c.c)-->
obowizek pozostawienia czci koniecznej dla tych dziedzicw,
ograniczenie moliwoci podziau gospodarstwa rolnego,
Rosja- podzia dbr na rodowe i nabyte- rodowymi mona byo w testamencie dysponowa tylko na rzecz
krewnych w linii prostej,
XIX i XX w- utrata dominacji przez dziedziczenie ustawowe; ustawowe- szeroki krg osb na ziemiach polskich, a
w prawie rosyjskim nawet bez ogranicze,
tendencj rozwojow byo ograniczenie iloci dziedzicw ustawowych oraz zwikszenie praw spadkowych
maonka i dzieci pozamaeskich,
powszechna zasada- dziedziczenie ustawowe tylko w braku testamentu,
niegodno dziedziczenia- w systemie dziedziczenia ustawowego,
kontrakt dziedziczenia /ABGB, BGB/- umowa, na podstawie ktrej jedna ze stron albo osoba trzecia stawaa si
spadkobierc; ABGB- tylko midzy maonkami.
PROCES CYWILNY
suy ma interesom prywatnym jednostki, ktra decyduje o jego wszczciu i przebiegu,
wzorcowy, nowoczesny proces cywilny wprowadzono do Ksistwa Warszawskiego w 1808:
* jawny, ustny, bezporedni,

* spr stron; sdzia ograniczony wnioskami stron- mia biern rol,
* zasada kontradyktoryjnoci; sd wydawa wyrok tylko na podstawie tego, co strony przedstawiy,
* swoboda oceny dowodw,
* zasada koncentracji materiau,
* obowizkowe postpowanie pojednawcze,
* przymus adwokacki,
* apelacja, kasacja, wznowienie postpowania,
* obowizywa do 1876; pniej- rosyjski k.p.c utrzyma podstawowe zasady; zmiany- zlikwidowanie
przymusu adwokackiego i ograniczenie zasady ustnoci w postpowaniu w sdach wyszej instancji,
Prusy- Powszechna Ordynacja Sdowa- 1793:
* zasada ledcza/inkwizycyjna,
* proces pisemny i tajny,
* formalna teoria dowodw,
--> ZMIANY przez oglnoniemiecki kodeks postpowania cywilnego+nowele = wprowadzenie wzorw z
procedury francuskiej,
Austria:
* pisemny, sformalizowany,
* system dowodw formalnych,
* oparty na zasadzie spornoci,
--> przestarzaa procedura --> zmienia j F. Klein = procedura kleinowska:
> dyspozycyjno, ustnoc, jawno,
> swobodna ocena dowodw,
> ograniczony katalog dowodw,
> uwzgldnianie interesu oglnego- funkcja
spoeczna.
PRAWO KARNE I PROCES KARNY
GWNE TENDENCJE ROZWOJOWE
1.Kierunek humanitarny i polska myl prawnicza XIX wieku:
humanitaryzm w Polsce- Ostrowski, Wybicki, Szymanowski, Kumirski,
postulat prawa karnego rwnego dla wszystkich czonkw feudalno-stanowego spoeczestwa,
54

zmiana katalogu przestpstw i kar- najwaniejsze miao by pozbawienie wolnoci + obowizek uytecznej
spoecznie pracy,
prawo do obrony oskaronego, okrelenie przyczyn aresztu i zakaz tortur,
czciowo zrealizowane ustawodawstwem sejmu RP zniesienie mierci za czary oraz tortur, a pniej
wczenie zasady domniemania niewinnoci, nullum crimen i nulla poena, wychowawczy cel kary,
Kodeks Karzcego Krlestwa PL- rwno wobec prawa, nullum crimen, kary domu poprawy,
instrukcje o wiziennictwie,
wtki humanitarne nauczane na wydziaach prawa uniwersytetw,
czciowa realizacja w kodeksach zaborczych,
polska myl prawnicza w okresie rozbiorw rozwijaa si nadal- zastpowaa nieistniejce lub szcztkowe
instytucje polskiego prawa i wymiar sprawiedliwoci,
rozwj pl. myli prawniczej uzaleniony by od stopnia samodzielnoci ustrojowej ziem polskich wobec zaborcy
oraz od otoczenia prawa- czy byo gdzie je realizowa /uniwersytety, czasopisma, stowarzyszenia/,
udzia polskich prawnikw w stosowaniu i tworzeniu prawa obcego,
pierwsze 30-lecie XIX wieku- wzgldna swoboda bada naukowych i nauczania,
sejm mia zagwarantowane konstytucj kompetencje tworzenia prawa sdowego,
wydanie pierwszego w PL czasopisma prawniczego Themis Polska,
nauka w nurcie owieceniowym; sabo rozwijaa si nauka o szczegowych gaziach prawa obowizujcego,
dziaalno H. Kotaja,
reforma wiziennictwa wg. projektu Niemcewicza i Skarbka w Ksistwie Warszawskim,
ocena nowych instytucji Kodeksu Napoleona- zwolennicy /ubieski, Wyczechowski/ i przeciwnicy/Skarbek/,
kierowanie pracami nad kodyfikacj prawa karnego- spory nad niektrymi instytucjami,
idea pastwa praworzdnego ksztatujca si w okresie monarchii konstytucyjnej- obowizek polskich
prawnikw do poznania, skomentowania i wyjanienia nowych przepisw z c.c i ABGB,
w zaborze austriackim wpyw szkoy egzegezy- zmieniono nawet program nauczania prawa,
silny wpyw nauki niemieckiej-Kanta i Hegla,
pogldy szkoy klasycznej realizowa Romuald Hube- zwolennik lojalnoci wobec wadzy petersburskiej;
najwybitniejszy- Edmund Krzymuski mieszana koncepcja kary, dwojaka funkcja kary, spoeczne uwarunkowania
przestpczoci,
nasilenie bada nad histori ustroju i prawa sdowego PL,
po 1831- zamknicie uniwersytetu w Warszawie- aktywno prawnicza przesuwa si do Galicji,
w zaborze austriackim ywy rozwj na uniwersytetach w Krakowie i we Lwowie,
w Galicji stosunkowo due swobody dla Polakw- uprawnienia ustawodawcze sejmu, jzyk pl w sdach,
szkoach, administracji, UL,
pionierska ustawa o ochronie zwierzt i ptakw,
zwolennicy kierunku socjologicznego- Makarewicz, Makowski, Rappaport; najwybitniejszy- Leon Petraycki,
Till, Zoll, Wrblewski- wspautorzy nowel ABGB.
2.Midzy starym a nowym prawem:
- wikszo obowizujcychy na ziemiach polskich w XIX wieku kodeksw miaa charakter epoki przejciowej,
Landrecht pruski:
* kazuistyczne przepisy, liczne przepisy pozbawione sankcji karnej,
* zasady nullum crimen/nulla poena, dominacja kar pozbawienia wolnoci,
* teoria odstraszenia, kwalifikowana kara mierci,
* silna ochrona honoru i religii,
* zrnicowanie stanowe kar,
* rodki karne wobec domownikw i suby,
** w Ksistwie Warszawskim cz przepisw zagodzono,
kodeksami epoki przejciowej byy te: Jzefina, Kodeks Zachodniogalicyjski, Franciszkana, Kodeks Karzcy
Krlestwa Polskiego,
Jzefina:
* rwno prawa karnego,
* realizacja zasad nullum crimen/nulla poena,
* surowe kary z dominacj wizienia,
* kara mierci tylko doranie,
* przestpstwa: kryminalne, zbrodnie i przewinienia polityczne,
55
* brak przedawnienia.
Franciszkana:
* agodniejsza od Jzefiny,
* kara mierci w postpowaniu zwyczajnym,
* brak kazuistyki.
1852- nowy, zmieniony austriacki kodeks:
* zmieniona, uzupeniona wersja Franciszkany,
* nowoczenie usystematyzowany,
* agodzi niektre przepisy, min. O zdradzie majestatu itp,
* do 10 r.- brak odpowiedzialnoci,
* likwidacja kary chosty,
* karanie licznych czynw nie wymienionych w kodeksie, lecz w ustawach szczegowych /prawo prasowe,
ustawa o wczgostwie/.
Kodeks Karzcy Krlestwa Polskiego:
* wzorowany na Franciszkanie, postpowy wobec Landrechtu,
* brak kazuistyki,
* elementy tradycji feudalnej- surowe kary za przestpstwa wobec pastwa, religii, idea odwetu,
* pozbawienie wolnoci w wielu postaciach,
* rwno wobec prawa; ograniczenie kary mierci, koniec ze mierci kwalifikowan,
* po klsce powstania listopadowego- nowele o charakterze politycznym.
Kodeks Kar Gwnych i Poprawczych:
* krok wstecz wobec KKKP,
* kara odwetem spoeczestwa i pastwa wobec sprawcy,
* wymiar kary uzaleniony od wielu czynnikw, np. Wyznania,
* kary cielesne zabronione wobec szlachty, urzdnikw itp.,
* kara zesania na Syberi,
* kary o charakterze religijnym, np. Pokuta kocielna,
* wydano do niego nowele a potem zastpiono nowym, rwnie surowym kodeksem.
3. Tendencje nowoczesne:
najdoskonalsze kodeksy karne okresu zaborw:
* pruski k.k /1851/,
** niemiecki k.k /1871/,
*** rosyjski kodeks Tagnacewa /1903/,
nowoczesna systematyka- podzia na 2 czci- ogln i szczegow,
zasada rwnoci podmiotw wobec prawa,
nullum crimen/nulla poena + lex retro non agit,
formalna definicja przestpstwa /czyn zabroniony przez ustaw pod grob kary/,
liczy si subiektywny stosunek sprawcy do czynu- wina,
wyczerpujcy i syntetyczny katalog czynnikw wyczajcych karalno,
odrbne zasady odpowiedzialnoci sprawcw niepenoletnich- cakowicie nieodpowiedzialni- do 10/12 r.;
odpowiedzialno warunkowa- 10/12- 17/18- podlegali rodkom wychowawczym; od 17/18 r.odpowiedzialno bezwarunkowa,
podzia kar na zasadnicze i dodatkowe,
instytucja rodkw zabezpieczajcych- o charakterze leczniczym, poprawczo-zabezpieczajcym,
zwikszanie roli prawa karnego w walce z opozycj polityczn,
wiele czynw uznano za przestpstwa przez ustawy szczegowe; przepisy prawnokarne umieszczane byy w
ustawach o charakterze prywatnoprawnym i administracyjnym,
zaostrzenie reperesji karnych w sprawach politycznych /g. zabr rosyjski/,
karalno nowych czynw- ustawy o buntach i tajnych zwizkach, rodkach wybuchowych, o kradziey prdu.
4. Proces karny:
zrywanie z zasadami procesu inkwizycyjnego, wprowadzanie mieszanego,
wzrost roli czynnika spoecznego,
wyodrbnienie przepisw proceduralnych w osobnym kodeksie,
1. po. XIX w- we wszystkich zaborach proces inkwizycyjny,
56

Austria- Powszechna Ordynacja Procesowa Jzefa II,
Galicja- ustawa karna zachodniogalicyjska oparta na Franciszkanie- pozytywne zmiany:
* negatywna, teoria dowodowa, kolegialno sdu, zakaz zaostrzenia kary przez sd wyszej instancji, tryb
dorany postpowania- 24h /brak apelacji i prawa aski/,
* kodeks karny z 1853 zachowa proces inkwizycyjny,
Galicja, 1873- Juliusz Glaser- reforma procesu karnego, nowy kodeks:
* proces mieszany,
* ciganie przestpstw z urzdu,
* ledztwo pocztkowa prokurator; oparte na zasadach inkwizycyjnych,
* prawo sdziego do gromadzenia dowodw z urzdu,
* apelacja,
* prawo do obrony oskaronego, nawet w procesie doranym,
* powaniejsze sprawy- sd kolegialny,
proces karny w Ksistwie Warszawskim:
* inkwizycyjny z elementami skargowoci,
* wprowadzono jawno, publiczno rozprawy i kasacj,
* proces wszczynany z urzdu,
* w sprawach zagroonych kar gwn sd mia obowizek przyzna obroc z urzdu,
* wymg zatwierdzania wyrokw spraw politycznych przez namiestnika,
* apelacja, kasacja, prawo aski.
/1876/ rosyjska ustawa postpowania karnego stanowia duy postp wobec obowizujacych dotd
austriackich:
* wprowadzenie procesu mieszanego,
* swobodna ocena dowodw, gwarancja obrony oskaronego,
* elementy inkwizycyjne w postpowaniu wstpnym- 1. faza,
* dochodzenie- policja; ledztwo- sdzia ledczy + moliwos wywiadu rodowiskowego,
* przed sdem zasada skargowa; o winie decydowali sdziowie przysigli,
* ograniczony zakres apelacji,
* w latach 80. i w okresie rewolucji 1905-1907- zmiana liberalnych przepisw, wprowadzenie orzekania w
trybie uproszczonym przez sdy wojskowe, bez prokuratora, obrocy i rodkw odwoawczych,
Prusy:
* do 1879 na podstawie przepisw inkwizycyjnych,
* postpowanie z urzdu,
* sdzia= oskaryciel, obroca i wyrokujcy,
* tajny, pisemny,
* legalna teoria dowodw,
* zakazane tortury, ale dopuszczana chosta i czasowy areszt,
* ograniczone prawo do obrocy i apelacji,
* proby o zagodzenie i darowanie kary.
Prusy, Ustawy szczegowe:
* wydane w okresie Wiosny Ludw,
* unowoczenienie przepisw pruskiej Ordynacji,
* zagodzono archaiczny proces inkwizycyjny, poprawa pozycji oskaronego,
* jawno, ustno, swobodna ocena dowodw,
* prawo wyboru obrocy, poszerzenie moliwoci apelacji.
Oglnoniemiecka Procedura Karna /1879/:
* podzia czynnoci przygotowawczych midzy prokuratora i sdziego ledczego,
* aktywna rola sdu--> dziaa on samodzielnie w celu wykrycia prawdy faktycznej/obiektywnej,
* rozprawa gwna na zasadzie skargowoci,
* o winie decydowali przysigli, o karze- sdziowie zawodowi,
* rodki odwoawcze- odwoanie i rewizja,
* kontrola sdu nad orzeczeniami organw administracyjnych,
* funkcje rozdzielone na 3 podmioty- oskaryciela, obroc i sdziego,
* domniemanie niewinnoci,
* instytucji sdziw przysigych nie wprowadzono w Krlestwie Polskim.
57
PRAWO SDOWE ODRODZONEJ RP

STAN PRAWNY PO ODZYSKANIU NIEPODLEGOCI
organizowanie sdownictwa,
1917- Tymczasowa Rada Stanu- przepisy o tymczasowym organizowaniu sdownictwa w Krlestwie; dokonaa
zmian w rosyjskim kodeksie karnym z 1903,
w 1918 nadal prawa zaborcw- utrudnienie integracji, stabilizacji, rozwoju gospodarki,
rda prawa cywilnego:
* b. Krlestwo Polskie- ksigi II i III c.c, ustawy hipoteczne, K.C.K.P, ustawa o zwizku maeskim;
* b. Rosyjskie gubernie zachodnie- tom X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego,
* b. Zabr pruski- BGB,
* b. Galicja- ABGB,
* Spisz, Orawa- prawo wgierskie + od 1923 ABGB.
rda cywilnego prawa procesowego:
58
* b. Zabr rosyjski- rosyjska ustawa postpowania cywilnego,

* b. Zabr pruski- niemiecki k.p.c,
* b. Galicja- austriacki k.p.c.
rda prawa karnego materialnego i procesowego:
* kodeks Tagnacewa + ustawa o postpowaniu karnym,
* k.k Rzeszy Niemieckiej + niemiecki k.p.k,
* austriacki k.k + k.p.k.
Postulowano 3 rozwizania:
1. utrzymanie praw zaborczych uzupenionych czciow kodyfikacj,
2. unifikacja prawa przez przejcie sprawdzonego kodeksu obcego,
3. poczenie procesu unifikacji z dokonaniem polskiej kodyfikacji--> ta opcja zwyciya.
KOMISJA KODYFIKACYJNA I REZULTATY JEJ PRAC
1.Organizacja i przebieg prac nad unifikacj i kodyfikacj:
- 44-osobowa Komisja Kodyfikacyjna pod przewodnictwem Franciszka Ksawerego Fiericha- przygotowanie
programu prac, uwzgldnienie historii narodu, tradycji oraz wspczesnej myli,
prace w wyspecjalizowanych sekcjach, czonkowie podkomisji z rnych zaborw,
projekty o charakterze autorskim,
nad kodeksem pracowali: gwnie Juliusz Makarewicz i Wacaw Makowski, a take:
Doliski, Grski, Till, Longchamps de Berier, Domaski, Krzymuski, Mogilnicki, Rymowicz, Fierich, Gob,
Litauer,
projekty konsultowano ze znawcami, specjalistami; potem przekazywano radzie ministrw i po poprawkach
wnoszono do sejmu jako projekty rzdowe, a po noweli sierpniowej- jako rozporzdzenia prezydenta,
powstanie poszczeglnych zbiorw chronologicznie:
* projekt midzynarodowego prawa prywatnego i prawa midzydzielnicowego,
* prawo wekslowe i czekowe,
* prawo patentowe,
* prawo autorskie i o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji,
* przepisy o postpowaniu egzekucyjnym /1932/,
* k.p.c /1933/,
* kodeks zobowiza /1933/,
* kodeks handlowy/1934/,
* prawo upadociowe i przepisy o postpowaniu ukadowym /1934/,
brak kodyfikacji prawa osobowego maeskiego opartym na modelu mieszanym- sprzeciw KK,
prace nad kodyfikacj reszty przerwa wybuch wojny,
cakowicie zunifikowane i skodyfikowane- k.k /1932/ i k.p.k /1929/.
2. Prawo cywilne materialne i procesowe. Prawo handlowe. Prawo pracy.
Projekt kodeksu handlowego nie by naglcy; komisja skupia si na prawie akcyjnym i o spkach,
prawo akcyjne- weszo w ycie w 1929,
prawo o spkach z o.o- weszo w ycie w 1933,
prawo o spkach akcyjnych oparte na prawie niemieckim,
kodeks handlowy /1934/- bardzo nowoczesny, wyspecjalizowany; podstawowe pojcia- kupiec i czynno
handlowa; kupcy rejestrowi i nierejestrowi; dwie ksigi; by prawem szczeglnym w stosunku do kodeksu
zobowiza,
po wojnie kodeks handlowy uchylony przez cywilny z 1964- brak by wasnoci indywidualnej, prywatnych
przedsibiorstw; moc utrzymay przepisy o spkach,
1934- odrbny kodeks zobowiza- rwno stron, wolno umowy, trwao zawartej prawidowo umowy,
sdzia mg mie wpyw na tre umowy oraz mg zerwa umow ju zawart; ograniczenie wolnoci umw
ustawami szczegowymi; cz oglna i szczegowa; rda zobowiza; wady owiadczenia woli; liczne
klauzule generalne,
prawo rzeczowe z okresu zaborw uzupenione na wzr krajw Europy ustawami szczegowymi
ograniczajcymi prawo wasnoci,
ograniczenia- gwnie do wasnoci ziemi ustawodawstwo agrarne:
* ustawy o reformie rolnej- 1919 i 1920- przymusowy obowizek wykupu ziemi wielkich wcicieli
ziemskich za odszkodowaniem za wywaszczan ziemi; ograniczenia prawne obrotu ziemi; wymg
59
zezwolenia na przeniesienie prawa wasnoci ziemi nie bdcej wasnoci chopsk,

* ustawa o reformie rolnej z 1925- wprowadza parcelacj prywatn obok istniejcej ju pastwowej,
* 1937- poszerzenie ogranicze obrotu gospodarstwami- zakaz zbywania, nabywania, podziau,
dzierawy i zastawu gospodarstw powstaych w wyniku parcelacji/reforma rolna z 1920/--> wymagana
zgoda wadz administracji rolnej; zasada niepodzielnoci gospodarstw rolnych,
* 1919, 1920, 1924- obowizek wydzierawiania niektrych gruntw, np. Lecych odogiem okreslonej
grupie (np. Bezrolnym i maorolnym) po ustalonej przez pastwo stawce,
inne przejawy interwencjonizmu pastwa:
* zakaz podziau nieruchomoci budowlanych w miastach przed zatwierdzeniem przez wadze planw
podziau,
* ograniczony obrt nieruchomociami na terenach przygranicznych i w rejonach umocnie,
* ograniczone nabywanie przez cudzoziemcw,
zmiany przepisw o formach prawnych obrotu nieruchomociami /zwaszcza o ksigach hipotecznych-->
gwnie na terenie b. zaboru rosyjskiego/,
utrzymana zasada dobrowolnoci- skutek --> na terenach b. Zaborw rosyjskiego i austriackiego stan w ksigach
i stan rzeczywisty najczciej si nie zgadzay,
wolno przebiega proces likwidacji fiedikomisw i ordynacji rodowych, ale od 1939 ju nie obowizyway,
odrbna wasno lokali,
przymus aktu notarialnego dla umw przenoszcych wasno nieruchomoci pod rygorem niewanoci,
Kodeks Postpowania Cywilnego- 1930; ustno, jawno, kontradyktoryjno + el. ledcze, dyspozycyjno,
ochrona interesw jednostki:
--> wejcie w ycie= 1.01. 1933,
--> w 1932 uzupeniony o przepisy o sdowym postpowaniu egzekucyjnym i zabezpieczajcym,
--> 1938- nowela usprawniajca postpowanie sdowe,
--> normowa tryb postpowania spornego w sprawach cywilnych= postpowanie zwyczajne i
nadzwyczajne /nie regulowa niespornego/,
--> postpowanie tylko na wniosek strony,
--> szczegowe uregulowanie czynnoci procesowych, wymogw, przebiegu posiedze, moliwoci
odwoania, kosztw itp.,
--> zasada dyspozycyjnoci, rwnoci stron, prawo ubogich- zwolnienie od kosztw postpowania,
--> sporno/kontradyktoryjno + zasada instrukcyjna- sdzia mia ograniczony, ale czynny udzia,
--> jawne postpowanie, ustno,
--> zasada koncentracji materiau,
--> szeroki katalog dowodw i swobodna ich ocena,
--> postpowanie egzekucyjne- sdy i komornicy,
--> 2 rodzaje egzekucji- pieninych i niepienienych (ruchomoci, nieruchomoci, prawa majtkowe),
--> instytucja tytuu egzekucyjnego uprawniajcego do przeprowadzenia egzekucji + klauzula
wykonalnoci,
--> ograniczenia egzekucji: o charakterze podmiotowym(osoba dunika), przedmiotowe (wzgldy
humanitarne i spoeczne),
--> precyzyjne okrelenie przebiegu egzekucji,
--> ze znacznymi zmianami wprowadzonymi po wojnie obowizywa do 1964 roku.
Prawo pracy:
* regulowao stosunki wynikajce z wykonywania pracy najemnej, ktr cechowaa osobista zaleno
pracownika od pracodawcy,
* stosunki pracy regulowane byy ju w maej mierze poprzez kodeks zobowiza, a w wikszoci przez
ustawy szczegowe i dekrety:
--> o 8-godzinnym dniu pracy,
--> o zwizkach zawodowych,
--> o czasie pracy w przemyle i handlu,
--> o inspekcji pracy,
--> o obowizkowym ubezpieczeniu chorobowym,
--> o urlopach dla pracownikw,
--> o pracy modocianych i kobiet,
60
--> o zabezpieczeniu na wypadek bezrobocia,

--> o umowie o prac, bezpieczestwie i higienie pracy, o sdach pracy i inne.,
* wolno wasnoci i umw- liczne ograniczenia.
3.Prawo karne materialne i procesowe:
- Makarewicz i Makowski--> projekt kodeksu karnego wydany przez Prezydenta RP 11.07.1932 + projekt
prawa o wykroczeniach= obowizyway--> 1.09.1932:
* nowoczesne zasady prawa karnego: nullum crimen/nulla poena,
* rwno wobec prawa,
* humanitaryzm,
* odpowiedzialno karna- subiektywna, zindywidualizowana,
* rodki zabezpieczajce obok kar,
* koncepcje szkoy socjologicznej,
* jasny, zwizy jzyk, brak kazuistyki,
* cz oglna- zasady odpowiedzialnoci, formy dziaania przestpnego, katalog kar, karanie nieletnich;
cz szczeglna- katalog przestpstw,
* oparty na sdziowskim wymiarze kary- swoboda orzekania w granicach grnej i dolnej sankcji,
* formalna definicja przestpstwa,
* kary zasadnicze- mier /w 5 przypadkach/,wizienie, areszt, grzywna,
* kary dodatkowe- utrata praw obywatelskich, czci, praw rodzicielskich itp.,
* warunkowe zwolnienie z odbycia czci kary,
* przedawnienie cigania, wyrokowania i karania,
* krytyka rodkw zabezpieczajcych stosowanych zamiast lub obok kary jako naruszenie zasad
praworzdnoci i godzenie w wolnoci obywatelskie,
* przepisy prawnokarne zawarte te w ustawach specjalnych: rozporzdzenie o niektrych przestpstwach
przeciw bezpieczestwu pastwa; dekret o ochronie niektrych interesw pastwa; wojskowe prawo karne,
* stosowany do 1969; nowele z 1932-38 i po 1944 przeobraziy go tak gruntownie, e w latach 60. ju nie
mona byo uzna go za wartociowy i kompletny,
**** Nowy kodeks postpowania karnego /1969/:
* liberalne zaoenia gwarancji praw jednostki,
* proces mieszany,
* wikszo przestpstw cigana z urzdu z wymaganym wnioskiem uprawnionego oskaryciela,
* regulacja wszystkich stadiw procesu- postpowanie przygotowawcze na zasadzie ledczej; postpowanie
przed sdem pierwszej instancji /cel- wykrycie prawdy rzeczywistej/; postpowanie odwoawcze o
charakterze wieloinstancyjnym- kasacja i apelacja,
* zasada prawdy rzeczywistej,
* rodki zapobiegawcze wobec uchylajcego si od sdu- porczenie, kaucja $, areszt,
* zasada domniemania niewinnoci i zakaz zaostrzenia kary przez wysz instancji--> uchylone w 1932moliwo podwyszenia kary, jeli sprawa bya rozpatrywana ponownie w wyniku uchylenia wyroku przez
Sd Najwyszy,
* tryb postpowania odrbnego- sprawy karnoadministracyjne; sprawy nieletnich; postpowanie dorane,
przyspieszone, jednoinstancyjne,
* ustno, jawno= prewencja generalna + kontrola spoeczna nad wymiarem sprawiedliwoci.
POLSKIE PRAWO SDOWE PO 1945 ROKU

PRAWO CYWILNE
zmiana stosunkw wasnociowych- akty o reformie rolnej i nacjonalizacji przemysu,
akcja unifikacji prawa cywilnego 1945-1946,
dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej /1944/ i o wpisywaniu do ksig hipotecznych prawa wasnoci
nieruchomoci przejtych na cele reformy rolnej, o przejciu na wasno Skarbu Pastwa niektrych lasw oraz
o wasnoci i uytkowaniu gruntw na obszarze miasta Warszawy,
publiczna gospodarka lokalami i kontroli najmu w Warszawie i 6 najwikszych miastach- pozbawienie wacicieli
domw prawa dysponowania, a zajmowa je mogy osoby, ktre uzyskay przydzia; czynsz wyznaczaa wadza,
61

obowizek wykonywania wadzy wacicielskiej pod rygorem jej odebrania- o przymusowym zagospodarowaniu
nieuytkw rolnych, o planowym zagospodarowywaniu przestrzennym kraju- wywaszczenia w celu realizacji

planw,
1946- ustawa o przejciu na wasno przez pastwo podstawowych gazi gospodarki narodowej- bez
odszkodowania przejmowano przedsibiorstwa Rzeszy, Wolnego Miasta Gdaska i ich obywateli; za
odszkodowaniem pozostae przedsibiorstwa w 17 dziaach przemysu,
unifikacja prawa cywilnego likwidujca partykularyzm geograficzny- zaczto prace, ktre moliwe byy do
szybkiego wykonania dziki temu, e zaawansowane byy prace przedwojenne, ktrych nie ukoczono,
dekrety dokonyway unifikacji i wstpnej reformy,
przyjcie funkcjonalizmu prawa- prawa prywatne winny by wykonywane w sposb odpowiadajcy ich celowi
spoecznemu,
rdo prawa- powszechne prawo zwyczajowe + zakaz tworzenia zwyczajw lokalnych,
dekrety unifikujce prawo rodzinne, znoszce patriarchalno rodziny, zmniejszenie dyskrymiancji dzieci
pozamaeskich, laicyzacja prawa maeskiego, na pierwszym planie dobro dziecka,
dekret o prawie maeskim /1945/:
* laicyzacja,
* odrzucenie rozdziau- instytucji znoszcej wsplnot maesk,
* tezy polityczne do prawa maeskiego- nie ma moliwoci dziaania sdw kocielnych i prawa
kanonicznego, bo wynika to z zasady suwerennoci pastwa i wycznoci polskich sdw w sprawach
dotyczcych obywateli; prawo kocielne osabioby system prawny i godzio w praworzdno,
* normowa zarczyny, zawarcie maestwa, prawa i obowizki maeskie, uniewanienie, rozwd i
jurysdykcj w sprawach maeskich,
* zawarcie maestwa- umowa, 2 wiadkw, urzdnik + prawo dopenienia obrzdw religijnych,
* zdolno do zawarcia maestwa uzaleniona od wieku (18 lat) i zdolnoci do czynnoci prawnych,
* przeszkody:
bigamia, pokrewiestwo w linii prostej, pokrewiestwo midzy rodzestwem rodzonym i przyrodnim,
powinowactwo, przysposobienie, choroba, nastawanie na ycie maonka w celu umoliwienia maestwa,
* zupene rwnouprawnienie maonkw; solidarna odpowiedzialno za zobowizania,
* uniewanienie- albo w chwili zawierania zwizku albo z wanych przyczyn,
* rozwd tylko wtedy, kiedy nie ucierpi na tym dobro maoletnich dzieci a poycie jest w trwaym i staym
rozkadzie (uzupeniono o moliwo rozwodu, kiedy wspmaonek stwierdzi swoj przynaleno do
narodu niemieckiego lub niemieckie pochodzenie na obszarze GG- nadzwyczajne przyczyny rozwodu),
* w przypadku rozwodu sd orzeka o winie, co miao wpyw na alimentacj i powierzenie dziecka;
nowe prawo rzeczowe:
* romanizujca definicja wasnoci,
* likwidacja konstrukcji wasnoci podzielonej,
* uproszczenie hipoteki,
* wpis do ksigi wieczystej- nie jedyny sposb nabywania, przenoszenia, zmian itp praw rzeczowych na
nieruchomociach,
* obowizek prowadzenia odrbnej ksigi wieczystej dla kadej nieruchomoci,
* przymus zachowania formy aktu notarialnego umw o przeniesieniu wasnoci nieruchomoci,
* liczne ograniczenia prawa wasnoci /F. Zoll wymienia ich a 5 grup, przy czym uwaa, e ustawy
przedwojenne w tej kwestii powoyway si na Konstytucj, a powojenne na cele publiczno-socjalne/,
zmiany prawa rzeczowego i stosunkw wasnociowych- 1. etap tworzenia socjalistycznego prawa cywilnego,
gospodarka planowa, zmniejszajcy si sektor prywatny,
w tych warunkach traciy na znaczeniu przepisy kodeksu handlowego z 1934; zmniejszenie si znaczenia
kodeksu zobowiza,
prawo spadkowe:
* dekret z 1946,
* 2 tytuy dziedziczenia- ustawa i testament,
* ograniczenie krgu spadkobiercw ustawowych, poprawienie pozycji maonka:
1. krewni (zstpni, rodzice, rodzestwo, zstpni rodzestwa),
2. yjcy maonek,
3. pastwo /tylko gdy inny spadkobierca nie dochodzi do spadku/,
* silne ograniczanie spadkodawcy w rozporzdzaniu majtkiem.
62

1947= 16 dekretw zunifikowao prawo rzeczowe, rodzinne, spadkowe uatwiajc proces tworzenia nowego
aparatu pastwowego i integracj,

etap 2.- tworzenie socjalistycznego systemu prawa z Konstytucj PRL z 22.07.1952 na czele:
* wasno oparta na koncepcjach Marksa i Lenina; odrzucenie abstrakcyjnego pojcia wasnoci; typizacja
wasnocipodzia na formy i typy,
* wasno i prawo wasnoci zwizane z funkcj spoeczno-gospodarcz podmiotw i charakterem
podmiotw prawa,
* 3 typy wasnoci- spoeczna/ pastwowa; spdzielcza/ , indywidualna /kapitalistyczna; drobnotowarowa/,
osobista,
* zrnicowany stopie ochrony prawnej dla kadego typu wasnoci /szczeglnie chroniona pastwowa i
spoeczna/,
* zasada jednolitego funduszu mienia narodowego- wasno oglnonarodowa przysugiwaa niepodzielnie
pastwu,
* odejcie od klasycznego rozumienia osoby prawnej /w PRL osoby prawne=zarzdcy majtku narodowego/,
* centralne planowanie, zarzdzanie administracyjne,
* akceptowanie przejciowego stosowania dawnego prawa, dopki nie bdzie skodyfikowane nowe,
socjalistyczne,
* jednostki gospodarki uspoecznionej- jednostki organizacyjnie reprezentujce sektor uspoecznionyorganizacje spoeczne ludu pracujcego= stosunki midzy nimi regulowao prawo gospodarcze,
* pastwowe komisje arbitraowe- wypracowyway zasady przystosowane do obrotu uspoecznionego= w
praktyce nowe zasady obrotu towarowego odpowiadajce socjalistycznemu systemowi planowania i
zarzdzania,
* klauzule generalne pozwoliy na ksztatowanie treci przepisw zgodnie z aktualnymi priorytetami
spoecznymi i gospodarczymi, z uwag na cel spoeczny itp; podobnie w sdownictwie,
1950- przepisy oglne prawa cywilnego i kodeks rodzinny:
* znaczne zmiany dotyczce wykadni prawa i wykonywania praw podmiotowych,
* brak przepisw o obrocie gospodarczym,
* wprowadzenie terminu zasady wspycia spoecznego w Pastwie Ludowym- umoliwienie swobodnej
interpretacji przepisw= zasady moralnoci socjalistycznej,
* wykadnia prawa zgodna z zasadami ustroju i celami Pastwa Ludowego,
* wykadnia oficjalna- Rada Pastwa; wykadnia praktyczna- sdy, pastwowe komisje arbitraowe,
* Sd Najwyszy dawa wytyczne zapewniajce jednolito orzecznictwa i zgodno z zasadami pastwa
ludowego,
* niech wobec prawa zwyczajowego,
* zdolno prawna dla kadego, od chwili urodzenia; zdolno do czynnoci prawnych ograniczona wiekiem
(od 18 lat) i ubezwasnowolnieniem,
* zasada specjalnej zdolnoci prawnej socjalistycznych osb prawnych- bya ona ograniczona zadaniowo, tzn.
Jej podmiotowo prawna bya ograniczona zadaniami wynikajcymi z ustawy lub statutu;
** kodeks rodzinny /1950/ zastpi 4 dekrety z lat 1945-46,
** wyodrbnienie caoci stosunkw rodzinnych w osobny dzia prawa,
** obowizywa do 1964,
** nie normowa wszystkich wanych materii, np. Majtek w maestwie, kuratela i opieka, stosunki
prawne midzy rodzicami a dziemi,
** kodeks cywilny stosowany mia by tylko posikowo i gdy nie stoi w sprzecznoci z zaoeniami
kodeksu rodzinnego,
** wyodrbnienie kodeksu rodzinnego- wzorowane na ZSRR.
3. okres w historii powojennego prawapowoanie w 1956 Komisji Kodyfikacyjnej przy Ministrze Sprawiedliwoci:
* 1960- projekt kodeksu cywilnego, wniesiony do Sejmu w 1964,
* od 1965- kodeks rodzinny i opiekuczy,
* od 1964- kodeks cywilny z przepisami wprowadzajcymi,
* od 1965- kodeks postpowania cywilnego,
brak zerwania z dawnym porzdkiem prawnym,
zmniejszanie zakresu stosunkw regulowanych metod cywilnoprawn, opart na rwnoci
podmiotw,
63

nowe gazie prawa- rolne, spdzielcze, lokalowe,
zasada jednoci prawa cywilnego,
zwikszanie zakresu regulacji prawnej metodami nie majcymi charakteru cywilnoprawnego,
uprzemysowienie i urbanizacja--> potrzeba wydawania przepisw administracyjnych,
finansowych itp. normujcych kompleksowo nowe problemy.
PRAWO KARNE
prawo przedwojenne- niewystarczajce wobec skutkw wojny i opozycji politycznej, a take nowych potrzeb
tworzonego systemu,
instrumentami stay si dekrety i ustawy, bo kodyfikacja wymagaa wicej czasu,
uzupenienie i zmiany w katalogu przestpstw, kar, zasad, procedury i procesu,
k.p.k. z 1928 znacznie zmieniony dekretami i ustawami o ustroju sdw i prokuratury,
1944- dekret o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajcw Narodu Polskiego
(tzw. Sierpniwka)- nieostry, niekompletny; 1946- nowelizacja; dzieo wyjtkowe, dziaajce wstecz, ale za
aprobowan powszechnie potrzeb rozliczenia skutkw wojny i okupacji;
*** zawono dekret tylko do Niemcw= charakter polityczny, a w praktyce dekret stosowany byo do
karania rwnie onierzy AK, podziemia politycznego i powojennych przeciwnikw politycznych,
Kodeks Karny Wojska Polskiego /1944/ + prawo o ustroju sdw i prokuratury wojskowej:
* uchyla moc obowizujc kodeksu z 1932,
* poszerza zakres przestpstw podlegajcych sdowi wojskowemu, zaostrza represj karn,
* narzdzie represjonowania opozycji politycznej,
* pod sd wojskowy mogy dosta si osoby cywilne za przestpstwa kontrrewolucyjne,
* ograniczone prawo do obrony,
* rozdzia prokuratury od sdu i zasada awniczych skadw orzekajcych,
1944- dekret PKWN o ochronie pastwa:
* kazuistyczne rozszerzenie katalogu czynw karalnych- umoliwienie szerokiej interpretacji,
* karane byo utrudnianie dziaania urzdw i instytucji pastwowych, a kara mierci grozia za uywanie i
nabywanie radia!!!
* sprawy przekazywano sdom wojskowym,
* dekret wszed w ycie z moc wsteczn,
* uchylony zosta w 1945 dekretem o przestpstwach szczeglnie niebezpiecznych w okresie odbudowy
pastwa- jeszcze gorszy, bo bardziej szczegowy. Uznano go za zbyt liberalny i wprowadzono may kodeks
karny;
od 1946- may kodeks karny /obowizywa do 1969/:
*szeroki katalog czynw karalnych,
* niezwykle surowa represja,
* niski poziom techniki legislacyjnej,
* jednoznacznie krytyczna opinia,
* nieostro, bardzo elastyczne dyspozycje,
* za systematyka, kazuistyka,
* 3 rozdziay- przestpstwa przeciw bezpieczestwu publicznemu, porzdkowi publicznemu i interesom
gospodarczym pastwa,
1945- dekret o postpowaniu doranym i o Komisji Specjalnej do Walki z Naduyciami i Szkodnictwem
Gospodarczym:
* podlegay jej przestpstwa o charakterze gospodarczym i politycznym,
* kompetencje okrelone oglnikowo,
* postpowanie jednoinstancyjne, raczej bez obrocy, tajne,
* w 1956r uznano, e Komisja jest niezgodna z zasad praworzdnoci,
1946- dekret o odpowiedzialnoci za klsk wrzeniow i faszyzacj ycia pastwowego:
* dziaa wycznie wstecz,
* umoliwia karanie za dozwolone w dniu 1.09.1939 dziaania polityczne i publiczne,
* obowizywa do 1969,
sankcje karne zawarte w ustawach nie majcych prawnokarnego charakteru, np. O ochronie wolnoci sumienia i
wyznania; o obronie pokoju,
sekcje tajne- rozpatryway w trybie specjalnym sprawy polityczne uznane za szczeglnie grone dla
64
bezpieczestwa pastwa= naruszenie podstawowych zasad procedury sdowej w sprawach karnych i

fundamentalnych zasad wymiaru sprawiedliwoci:
* postpowanie tajne, rozprawy w wizieniu, ograniczone prawo do obrony,
* brak domniemania niewinnoci,
* sd mg ograniczy si do ustalenia prawdy wzgldnej,
* opierano si na maksymalnych uprawdopodobnieniach,
* pozaprawne metody- tortury,
* przyznanie si oskaronego= dowd,
*dla stwierdzenia wspdziaania wystarczyo wykazanie jakiegokolwiek zwizku oskaronego z czynem,
sdy:
* brak awnikw /wprowadzani stopniowo od 1944 w sdach wojskowych/,
* w PRL= awnicy uzyskali wysz pozycj od sdziw przysigych- propagandowy postulat demokratyzacji,
* nowe kadry ksztacone na studiach i w trybie nadzwyczajnym (krtkotrwae kursy przygotowujce do roli
sdziego lub prokuratora),
* brak realizacji minimw proceduralnych- zasady jawnoci, rwnoci stron, bezstronnoci sdziego itp.,
* wymiar sprawiedliwoci wykonyway take pozakonstytucyjne organy,
* bezpodstawne sankcje karne, niewspmierne do czynw,
* rzadkie kary alternatywne,
* podwjna ocena kary mierci- Marks si sprzeciwia, Lenin pochwala,
* szczeglna ochrona interesu spoecznego- nadrzdny nad jednostk,
* kara mierci uzsadaniana jej funkcj ochronn, nadzwyczajnym, przejciowym charakterem (zagroone ni
byy rwnie przestpstwa o charakterze gospodarczym),
od lat 50. prace nad reform i kodyfikacj prawa karnego:
1. pierwszy w Polsce Ludowej projekt kodeksu karnego- skrajnie socjalistyczny, brak poparcia,
2. drugi projekt Ministerstwa Sprawiedliwoci i Prokuratury Generalnej- take brak sukcesu,
3. trzeci projekt z 1963- odrzucony,
4. 1.01.1970- wejcie w ycie kodeksu karnego, kodeksu postpowania karnego i kodeksu karnego
wykonawczego- wszystkie 3 z poprawkami obowizyway do 1998r.
65

Hps Skrypt

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hps Skrypt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.

HISTORIA PRAWA SDOWEGO:

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

niewiele bezporednich rde poznania,

komedie (Sofokles, Arystofanes), mowy sdowe retorw,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

prawo uksztatowane i znajdujce zastosowanie w okresie dominacji stosunkw feudalnych,

rozwinicia prawa powszechnego),

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO FEUDALNE ZACHODNIEJ EUROPY

A. HISTORYCZNY ROZWJ ZACHODNIOEUROPEJSKIEGO PRAWA FEUDALNEGO I JEGO RDE.

PRAWO ZWYCZAJOWE PNEGO REDNIOWIECZA

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

> cz pnocna kraju- kraje prawa zwyczajowego,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Niemczech), ale z nakazu rozumu,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

3) Clementinae- Klemens V (1317r),

od czasw Clementinae zaprzestano wydawania urzdowych zbiorw,

3. Corpus Iuris Canonici:

3.Prby kodyfikacji we Francji:

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

CHARAKTER I PODOE PRAC KODYFIKACYJNYCH W OWIECENIU

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

e) ODMIENNOCI PRAWA ANGIELSKIEGO

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

ROZWJ SYSTEMU EQUITY

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

cakowitej zdolnoci prawnej.

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

praw nawet w okresach przerw w chorobie,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

posiadania, zastawu rzeczy ruchomych i nieruchomych,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO KARNE I PROCES W OKRESIE REDNIOWIECZA

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

a) na gardle- kara mierci:

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

zakaz przetrzymywania aresztanta w wizieniu bez zgody sdziego; zapobiegaa bezprawiu.

w sdach specjalnych nie byo awy przysigych):

KIERUNEK HUMANITARNY WIEKU OWIECENIA

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO POLSKIE W OKRESIE FEUDALIZMU

SYSTEMY PRAWA W POLSCE REDNIOWIECZNEJ

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

prowincjonalne i usystematyzoway prawo w nich zawarte,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

PRAWO U SCHYKU RZECZYPOSPOLITEJ (DRUGA POOWA XVIII WIEKU)

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

nieprzyjcie zasady inkwizycji, due znaczenie zasady prywatnoprawnej,

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

osb posiadajcych gorsze prawo- dalszych pod wzgldem pokrewiestwa:

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl

Materia pochodzi z Forum Prawa na UAM: www.prawo.livenet.pl