J anusz Krawczyk

teorie

Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa

Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu

KOMPROMIS I METODA WYBRANE ASPEKTY TEORII

KONSERWATORSKICH ALOISA RIEGLA I CESARE BRANDIEGO

1. Gdy dzielc si swoimi dowiadczeniami konserwatorskimi sigamy po sowo kompromis, odnosimy

je najczciej do rozstrzygni zapadajcych na styku teorii i praktyki konserwatorskiej1. Nietrudno zauway, e w takim kontekcie sowo to uzyskuje zazwyczaj zabarwienie pejoratywne, kojarzy si moe
na przykad z sytuacj, w ktrej konserwator chcia
co prawda postpowa zgodnie z teori, ale w konfrontacji z realiami ustpi, zrezygnowa z rozwiza, co do ktrych by przekonany, e byy dla danego zabytku najlepsze. Odstpstwa od wyznawanych
przez konserwatora zasad bywaj spowodowane
presj najrniejszych okolicznoci: napitych terminw, kopotw z finansowaniem prac, trudnoci
z pozyskaniem odpowiednich materiaw, czy te na
przykad postaw inwestora.
Tymczasem sownikowa definicja kompromisu
wcale nie przesdza o jego pozytywnych bd negatywnych konotacjach. Znaczenie tego sowa okrela
si jako porozumienie osignite w wyniku wzajemnych ustpstw2. Ujmujc problem z tej wanie
perspektywy, wypada zgodzi si, e bywaj takie
porozumienia, ktre oceniamy jako sukces, a bywaj i takie, ktre oceniamy bardzo krytycznie.
Negatywne konotacje sowa kompromis pojawiaj
si zatem w kontekcie wypowiedzi na temat porozumie, co do ktrych osoba oceniajca jest przekonana, e zostay osignite za cen zbyt daleko
posunitych ustpstw, lub gdy uwaa, e jedna ze
stron porozumienia sprzeniewierzya si wasnym
przekonaniom3.
Analizujc przykady porozumie, ktre uzna
naley za rozwizania kompromisowe, nie mona
pomin kwestii konfliktw, ktre je poprzedzay.
Mona nawet zaryzykowa stwierdzenie, e wiedza o
kompromisie porozumieniu jest uzaleniona od
wiedzy o genezie i dynamice poprzedzajcego go konfliktu, o wystpujcych wczeniej rnicach pogldw, sprzecznych racjach i rozbienych interesach4.
Pierwszym autorem, ktry ponad konfliktowymi
relacjami midzy teori a praktyk konserwatorsk

64

dostrzeg konflikty wynikajce z samej teorii, ze

sprzecznych uzasadnie i zalece w jej obrbie
formuowanych, by Camillo Boito (1836-1914)5.
Dc do ich rozwizania, ten woski architekt i pisarz zaproponowa teori postpowania z reliktami
przeszoci, ktra bya kompromisem pomidzy pogldami zwolennikw zachowawczych koncepcji
Johna Ruskina (1819-1900) i restauratorskich postulatw Viollet-le-Duca (1814-1879).
Uznajc ogromny wkad Camilla Boita w rozwj
nowoczesnej wiadomoci konserwatorskiej naley
jednake zdecydowanie podkreli, e prawdziwy
przeom w podejciu do kwestii kompromisu w konserwatorstwie dokona si na pocztku XX w. za
spraw Aloisa Riegla (1858-1905), a kolejny wany
krok na tej drodze uczyni ponad p wieku pniej
Cesare Brandi (1906-1988). To wanie rozwaania
przedstawione w najwaniejszych dzieach tych autorw, uznanych ju dzisiaj za klasykw wiatowego
konserwatorstwa pozwalaj na sformuowanie tezy,
e kwestia kompromisu nie moe by postrzegana
wycznie jako problem zewntrzny wobec teorii.
Pomimo odmiennoci kulturowych kontekstw,
w jakich Riegl i Brandi podejmowali problem reliktw przeszoci i pomimo rnic w zapatrywaniach
na to co? i jak? ocali dla potomnoci, obaj dyli do opracowania metod pomocnych w poszukiwaniu rozwiza kompromisowych. Obaj dali te
wyraz przekonaniu, e wypracowanie przez strony
konfliktu zadowalajcego wszystkich kompromisu
warunkuje pniejszy dobr rodkw i metod dziaania. Nie powinno zatem dziwi, e ich rozwaania
przybray posta teorii postpowania negocjacyjnego.
Rnice, ktre midzy nimi wystpuj, s odzwierciedleniem przemian wiatowej myli konserwatorskiej w cigu pierwszych szeciu dziesicioleci wieku XX. W niniejszym artykule bardziej szczegowo
potraktowane zostay te wtki analiz porwnawczych,
ktre wydaj si najistotniejsze z punktu widzenia
polskiej recepcji pogldw Aloisa Riegla i Cesare
Brandiego6.

2. Przez ponad sto lat, jakie upyny od opublikowania przez Aloisa Riegla Der moderne Denkmalkultus. Sein Wesen und seine Entstehung7, dziea
kluczowego dla konserwatorskiego nurtu jego pisarstwa, wok przedstawionych tam pogldw naroso wiele kontrowersji8. Nowatorstwo Riegla zostao
w peni docenione dopiero pod koniec XX w.,
na fali zainteresowa pamici zbiorow i polityk
pamici w yciu spoeczestw nowoczesnych.
Analizujc to prekursorskie dzieo z perspektywy,
jak daj dowiadczenia wieku XX, dostrzega si
ju, e jego autor wystpuje w podwjnej roli: nie
tylko jako teoretyk konserwatorstwa, ale i jako historyk kultury wnikliwie przygldajcy si przemianom cywilizacyjnym epoki nowoczesnoci. Za wielk zasug Riegla uznaje si zarwno zwrcenie
uwagi na fenomen obecnoci reliktw przeszoci
w kulturze wiata zachodniego, jak i powizanie
kwestii rozwoju postaw konserwatorskich z problemem pamici indywidualnej i zbiorowej9.
Punktem wyjcia do rozwaa Riegla bya konstatacja, ktr skonni jestemy dzi przyj jako
co oczywistego: ludzie d do tego, by zachowa
dla potomnoci nie tylko wybitne dziea sztuki.
Zastanawiajc si nad genez tego typu postaw,
austriacki teoretyk doszed do wniosku, e przedmiotem konserwatorskiej troski moe zosta waciwie kady wytwr dziaalnoci czowieka, kady
przedmiot (nawet uytkowy), pod warunkiem, e
wspczenie zostanie uznany za znak pamici
(Denkmal)10. Przenoszc to na grunt polskich realiw jzykowych mona by powysz myl sformuowa w sposb nastpujcy: pod warunkiem, e
wspczenie zostanie taki przedmiot uznany za
pomnik przeszoci. Ten nurt rieglowskich rozwaa prowadzi wprost do nastpujcego uoglnienia:
dla narodzin i rozwoju konserwatorstwa kluczowy
jest problem intencjonalnoci odbioru (a wic to, co
odbiorca chce pamita poprzez kontemplowanie
jakiego pomnika przeszoci), a nie intencje towarzyszce procesowi wytwrczemu. Dla podkrelenia
wagi tego rozpoznania Riegl dokonuje podziau znakw pamici na zamierzone (ktre, tak jak np. kolumna Trajana w epoce redniowiecza, s traktowane
zgodnie z zamiarami twrcw, jako upamitnienie
okrelonego wydarzenia, czy te wspomoenie pamici o wanych postaciach historycznych) oraz
pomniki niezamierzone (ktre dopiero wtrnie, jako
rezultat odpowiednio ukierunkowanej intencji odbiorcy zostay uznane za dziea pomagajce podtrzyma pami o przeszoci)11. Warto podkreli, e

przynaleno danego artefaktu do ktrej z wyrnionych przez Riegla klas pomnikw zaley przede wszystkim od postawy podmiotu. Biorc pod uwag przemiany postaw wobec przeszoci i fakt, e
w czasach nowoytnych wspomniana kolumna Trajana bya ju traktowana jako niezamierzone rdo
wiedzy historycznej, w tym nowym kontekcie naley
zaliczy j do klasy pomnikw niezamierzonych12.
Chcc dochowa wiernoci podstawowemu
przesaniu Riegla, powinnimy tytu Der moderne
Denkmalkultus. Sein Wesen und seine Entstehung
przetumaczy jako Nowoczesny kult pomnikw,
jego istota i powstanie. Szersze uzasadnienie tego
stanowiska przedstawiem we wczeniejszych publikacjach13. W tym miejscu ogranicz si tylko do
stwierdzenia, e istota problemu intencjonalnoci odbioru i takiego rozumienia reliktu, ktre akcentuje
jego funkcje symboliczne jako znaku pamici zacieraj si zupenie, gdy kluczowe dla Riegla sowo
Denkmal przetumaczymy jako zabytek. Poniewa
wystpujce w polskich tumaczeniach sowo zabytek pozbawia wywd Riegla tak istotnych odniesie
do pamici, w niniejszym artykule jako odpowiednik
rieglowskiego Denkmal uywam zamiennie: znak
pamici oraz pomnik. Z tych samych wzgldw take polskie odpowiedniki wieloczonowych terminw
tworzonych przez Riegla od Denkmal buduj poprzez dopenienie przymiotnikiem tych znacze,
ktre niesie ze sob sowo pomnik (np. pomnik zamierzony, pomnik niezamierzony, pomnik historyczny, pomnik dawnoci)14.
Ukazujc rol wspczesnego odbiorcy podmiotu dziaa konserwatorskich, Alois Riegl akceptuje zarazem fakt, e w ocenie wartoci reliktw
uznanych za pomniki przeszoci mog pojawia si
istotne rnice. Wychodzi z zaoenia, e niemoliwe
jest stworzenie takiej teorii postpowania konserwatorskiego, ktra sprowadziaby ow wielo poszczeglnych odbiorw do jednego wsplnego mianownika. Uznaje natomiast za konieczne zrozumienie argumentw wszystkich osb zainteresowanych
losami dawnych dzie po to, by w dalszym etapie
doprowadzi do zawarcia porozumienia respektujcego racje kadej ze stron. Aby tego typu zadanie
wykona moliwie jak najlepiej, Riegl opracowa systematyk wartoci, ktre s dostrzegane przez
odbiorcw w pomnikach przeszoci, i nie od rzeczy
bdzie przypomnie, e jako wieloletni pracownik
Museum fr Kunst und Industrie w Wiedniu, profesor historii sztuki na uniwersytecie wiedeskim
oraz generalny konserwator Zentral Kommision fr

65

Erforschung und Erhaltung der Kunst- und Historischen Denkmler mia z pewnoci wiele okazji do
tego typu socjologicznych obserwacji. To za spraw
tej historycznej ju dzi systematyki moliwe stao si
przeniesienie dyskusji o problemach konserwatorskich z poziomu analiz materiaowych i technicznych
na poziom analizy tych idei i wartoci, ktre nadaj
kierunek ludzkiemu dziaaniu15.
3. Aksjologiczne ujcie problematyki konserwatorskiej niewtpliwie pomogo Rieglowi w ukazaniu, jak
bardzo zoony jest problem obecnoci reliktw
przeszoci w kulturze wiata zachodniego. Ze wzgldu na charakter zachowa spoecznych, towarzyszcych dziaaniom konserwatorskim, okreli to zjawisko mianem kultu. Uycie tego sowa wynikao
z przekonania o gbokich analogiach midzy dziaalnoci zwolennikw idei ochrony pomnikw przeszoci a dziaalnoci tradycyjnych wsplnot religijnych i grup wyznaniowych16. W XX-wiecznym
zainteresowaniu wartoci dawnoci widzia odzwierciedlenie tradycji wynikajcych ze stosunku
chrzecijastwa do przemijania tego, co doczesne17.
Warto zaznaczy, e na dugo przed Rieglem o narodzinach kultu przeszoci w Europie pisa znany
pisarz francuski Charles Montalambert, a uwagi
o postawach penych religijnego szacunku dla dzie
dawnych znajdziemy w tekstach Camilla Boita18. Nie
mona wykluczy, e wiadomo owych analogii
miaa pewien wpyw na przebieg procesu instytucjonalizacji ruchu na rzecz zachowania pomnikw
przeszoci. W Prusach, w roku 1843, stanowisko
pierwszego konserwatora generalnego zostao wydzielone w strukturze Ministerstwa Wyzna, a w monarchii habsburskiej pracownicy sub konserwatorskich podlegali Ministerstwu Wyzna Religijnych
i Owiecenia Publicznego19. Jednake dopiero Alois
Riegl podj prb analizy spoecznych uwarunkowa rozwoju postaw konserwatorskich. Uzyskan
w ten sposb wiedz szeroko wykorzystywa podczas
pisania Der Moderne Denkmalkultus.
Patrzc z tej nowej perspektywy na rnorodno konserwatorskich postulatw i dziaa podejmowanych w celu zachowania pomnikw przeszoci,
Alois Riegl doszed do wniosku, e nowoczesny kult
pomnikw-znakw pamici wcale nie jest kultem jednorodnym. Podajcy za jego wywodami wspczesny nam francuski socjolog Francois-Rn Martin
napisa nawet o swoistym politeizmie wartoci20.
Trudno nie zgodzi si z tak interpretacj. W tym
wiecie, ktry zosta opisany w Nowoczesnym kulcie

66

pomnikw, dochodzi do nieustannej rywalizacji

midzy wyznawcami rnych wartoci.
W opinii Riegla o wyjtkowym charakterze tego
zjawiska decyduj przede wszystkim wartoci upamitniajce (Erinnerungswerte)21. Nawizujc do
wczeniejszych uwag na temat rnic midzy poszczeglnymi rodzajami pomnikw, austriacki teoretyk
wyraa opini, e w gronie osb kultywujcych wartoci zwizane z pamici mona wyrni dwa odamy. Pierwszy stanowi wyznawcy wartoci historycznej, ci, ktrzy upatruj w reliktach przeszoci przede wszystkim rde wiedzy o czasach minionych.
Ten wtek rozwaa autora Der moderne Denkmalkultus staje si bardziej czytelny w wietle wspczesnej refleksji nad dziejami nauk historycznych22.
Na ksztatowanie postaw badawczych w tej dziedzinie w czasach nowoytnych, postaw bdcych wyrazem de do uzyskania obiektywnej wiedzy o przeszoci, miay istotny wpyw nowe prdy ideowe
w epoce Owiecenia, a zwaszcza koncepcje Woltera23.
W Dictionnaire philosophique francuski filozof
zakwestionowa wiarygodno relacji i opisw odnajdywanych w rdach pisanych. Postulowa, by
historycy badajcy dzieje narodw metodycznie oddzielali to, co jest prawd od tego, co jest zmyleniem. Z naciskiem podkreli, e aby na temat odlegej historii dowiedzie si czego z jak doz pewnoci istnieje tylko jeden sposb, zobaczy, czy nie
pozostay z tamtych czasw jakie pomniki (wiadectwa nie do zakwestionowania)24. Okrelajc mianem monuments (monumenty, pomniki) te spord
dzie czowieka, ktre s traktowane przez historykw jako rdo wiedzy o przeszoci, Wolter przygotowa grunt pod rozwj nowoczesnej refleksji konserwatorskiej25. Jego postulaty metodologiczne nie
pozostaway bez echa. W kolejnych dziesicioleciach
w sposobach uprawiania historii zachodziy istotne
zmiany. Krzysztof Pomian zwraca uwag na stopniowe przechodzenie od poznania bezporedniego
(odwoujcego si do pamici uczestnikw wydarze) do poznania poredniego (gdy przeszo jest
rekonstruowana na podstawie analizy reliktw
przeszoci)26. Z czasem koncepcje Woltera przenikay do rodowiska polskich badaczy i konserwatorw oni rwnie coraz czciej traktowali materialne relikty jako pomniki przeszoci. O znaczeniu,
jakie przyznawano metodom poznania poredniego
w poowie XIX w. wiadcz midzy innymi wczesne
pogldy na archeologi: uznawano j za nauk,
ktra tumaczy (...) przeszo z pomnikw po niej
pozostaych27.

teorie
Zdaniem Aloisa Riegla drugi odam w grupie
zwolennikw wartoci wanych dla pamici o przeszoci tworz wyznawcy wartoci dawnoci (Alterswert)28. Ze wzgldu na liczne nieporozumienia, jakie
budzi ten wtek rieglowskich rozwaa, nie mona
w tym miejscu pomin kolejnej istotnej kwestii
translatorskiej. W polskich tumaczeniach terminy:
Alterswert oraz Altersdenkmale niefortunnie przekadano na: warto staroytnicz i na zabytki staroytnicze, nawizujc tym samym do staroytnictwa studiowania i kolekcjonowania pamitek przeszoci. Tymczasem z dodatkowych uwag Riegla wynika, e poprzez utworzenie tych wanie neologizmw chcia on zwrci uwag na pojawienie si
w spoeczestwach nowoczesnych odmiennego stosunku do tych dzie czowieka, ktre nosiy lady
upywajcego czasu. Jako nastrojowe pomniki-znaki
pamici staway si one rdem przey odwiecznego konfliktu midzy materialnymi dzieami
czowieka a niszczcymi siami natury. Zgodnie
z wyjanieniami Riegla symbolizujca te przemiany
warto Alterswert jest w niniejszym artykule tumaczona jako warto dawnoci. Analogicznie do
tego rozwizania za odpowiednik terminu Altersdenkmale uznano pomniki dawnoci 29.
Ujmujc problem wartoci dawnoci w perspektywie historycznej, Alois Riegl przyjmuje, e zacza
ona by dostrzegana na fali przemian kulturowych
zachodzcych w wieku XIX w rozwinitych spoeczestwach zachodnich30. Wtedy to wanie za wane dla pamici o przeszoci mogo zosta uznane
kade dzieo ludzkiej rki, bez wzgldu na jego pierwotne znaczenie i przeznaczenie, jeli tylko w dostatecznej mierze ujawnia zewntrznie, apelujc do
zmysw, e do chwili obecnej istniao ju przez odpowiednio dugi czas i przetrwao31. U podstaw tej
czci wywodw autora Der Moderne Denkmal-kultus
ley przekonanie, e potrzeby czowieka nowoczesnego wykraczaj poza horyzont oczekiwa waciwych postawie poznawczej. Kwestie zwizane z chronologicznym uszeregowaniem wydarze historycznych, ktrych te relikty byy wiadkami (i ktre,
by moe, zawayy na ich losach) take nie wydaj
si najwaniejsze. wiadomo obcowania ze rdem historycznym nierzadko zostaje przesonita
emocjami i znaczeniami wynikajcymi z kontemplacji materii dawnych dzie. W nieuchronnoci
przemian jej stanu zachowania zwolennicy wartoci
dawnoci szukaj potwierdzenia dla wasnych wyobrae o przemijaniu. Powierzchnie pomnikw

1. Alois Riegl (1858 -1905), repr. za B. Szmygin, Teoria zabytku

Aloisa Riegla, Ochrona Zabytkw 2003, nr 3/4, s. 148.
1. Alois Riegl (1858-1905), reproduced after B. Szmygin, Teoria
zabytku Aloisa Riegla (The Alois Riegl Theory of the Historical
Monument), Ochrona Zabytkw 2003, no 3/4, p. 148.

pokryte patyn, zniszczenia struktury, staj si dla

nich dotykalnym wiadectwem odwiecznego konfliktu midzy twrcz dziaalnoci czowieka, a niszczcymi siami natury. Tak odbierane relikty przeszoci s postrzegane jako materializacja trwania
i w przestrzeni spoecznej zaczynaj odgrywa rol
nonikw tosamoci32.
Ukazana rnorodno wartoci upamitniajcych i wartoci wanych dla teraniejszoci oraz zoono ich wzajemnych relacji prowadzia Riegla ku
nowemu rozumieniu dziaalnoci konserwatorskiej.
W wymiarze spoecznym jawia si ona jako dziedzina, w ktrej materialne relikty su kolejnym interpretacjom przeszoci33. Piszc o funkcjach symbolicznych przedmiotw uznawanych za znaki pamici, nie ogranicza si do zbilansowania racji poszczeglnych ugrupowa. Zauway, e wyrnione
typy wartoci pozostaj midzy sob w relacjach konfliktowych i wskaza na negatywne nastpstwa tego
stanu rzeczy34. Ujmujc problemy konserwatorw
przez pryzmat socjologicznych interpretacji konfliktw spoecznych, przyj postaw konstruktywnego

67

doradcy arbitra podejmujcego dyskusj ze

zwolennikami rnych wartoci i wskazujcego im
moliwoci wypracowania rozstrzygni kompromisowych. Lektura Nowoczesnego kultu pomnikw
daje podstawy, by przypuszcza, e autor tego dziea
analizowa zadania konserwatorw urzdowych
w taki sposb, jakby ich praca polegaa przede
wszystkim na rozwizywaniu konfliktw i sporw
midzywyznaniowych.
4. Nie sposb wskaza na drog, ktra moe doprowadzi do osignicia kompromisu, jeeli nie
podejmie si prby zrozumienia istoty zaistniaego
konfliktu. Przyjmujc podobne zaoenia, zarwno
Alois Riegl w Nowoczesnym kulcie pomnikw, jak
i Cesare Brandi w Teorii restauracji35 rozpoczynaj
swoje rozwaania od analizy konfliktw, ktre uznaj
za najistotniejsze dla konserwatorstwa. Na tym
etapie obie teorie maj charakter wyjaniajcy.
Autorzy prbuj odpowiedzie na pytanie, skd bior si rnice pogldw w konserwatorstwie i jakie
jest podoe sporw zwizanych z okreleniem celw
i metod dziaania. Podstawowe rnice w sposobie
ujcia tej problematyki przez obu klasykw maj swoje rdo w odmiennych zapatrywaniach na to, co naley ocali dla przyszych pokole. W odrnieniu od
Aloisa Riegla, uwag Cesare Brandiego przycigaj
przede wszystkim te ludzkie denia, ktre maj na
celu przekazanie potomnym dzie sztuki, a nie pomnikw. Przedstawiona w Teoria del restauro wizja
konfliktowych relacji decydujcych o specyfice konserwatorstwa radykalnie rni si zatem od wizji
przedstawionej w Der moderne Denkmalkultus
nie tylko w kwestii identyfikacji przedmiotu, ale
i okrelenia stron konfliktu.
Spory na temat sposobu istnienia sztuki s nie
mniejsze od sporw, jakie wzbudza fenomen pamici. Aby wprowadzi czytelnika w podstawowe zaoenia swojej teorii, Cesare Brandi stawia pytanie:
co wyrnia dziea sztuki spord innych wytworw
ludzkiej dziaalnoci? Jego zdaniem podstaw dla takiego rozrnienia nie znajdzie si ani na drodze
analizy przebiegu procesu twrczego, ani w refleksji
nad artystyczn natur dziea, ani tym bardziej poprzez badanie rnic w materialnej budowie poszczeglnych artefaktw. Dystansujc si wobec pozytywistycznych nadziei na zobiektywizowanie wszystkich drg ludzkiego poznania, woski teoretyk wyraa pogld, e rozpozna dzieo sztuki mona tylko
wtedy, jeli porzuci si denia do jego uprzedmiotowienia, jeli przezwyciy si pokus przyjcia

68

postawy zewntrznego obserwatora. To rozumowanie prowadzi do stwierdzenia, e rnica midzy

dzieami sztuki a innymi wytworami ludzkiej dziaalnoci uwidacznia si w peni dopiero wtedy, gdy zaistniej one w ludzkiej wiadomoci36.
Wanym punktem odniesienia dla estetyki Cesare Brandiego byy pogldy amerykaskiego filozofa Johna Deweya (1859-1952), ktry napisa midzy innymi: Dzieo sztuki, niewane czy dawne, czy
klasyczne, jest rzeczywicie, a nie tylko potencjalnie
dzieem sztuki, jeli yje w jakim indywidualnym
dowiadczeniu. Jako kawaek pergaminu, marmuru
czy ptna (jakkolwiek poddane dziaaniu czasu) pozostanie przez cay czas wci tym samym. Ale jako
dzieo sztuki zostanie ono odtworzone za kadym
razem, gdy podda si je estetycznemu dowiadczeniu37. Rozwijajc t myl, autor Teoria del restauro
podkrela, e kady wytwr czowieka moe by
uznany za dzieo sztuki. Analogicznie do ujcia problemu pomnikw niezamierzonych przez Aloisa
Riegla, woski teoretyk wyraa przekonanie, e to nie
intencja towarzyszca procesowi wytwrczemu, ale
intencja odbiorcy przesdza o uznaniu danego artefaktu za godny zachowania dla potomnoci38.
5. Zwrot refleksji estetycznej ku podmiotowi postrzegajcemu pozwala Cesare Brandiemu na okrelenie
podstawowych zaoe Teoria del restauro. W przedstawionych przez niego rozwaaniach materialna
struktura dziea sztuki jest traktowana jako nonik
niematerialnego wyobraenia (immagine), ktre dostpne jest tylko w przeyciu estetycznym39. W tym
kontekcie gboki sens terminu restauracja nie moe zatem by zredukowany do zabiegw praktycznych, majcych za przedmiot tylko materi danego
artefaktu. W teorii Brandiego restauracja jest okrelona jako przywrcenie dziea sztuki do peni istnienia, a to oznacza uobecnienie dziea sztuki w wiadomoci odbiorcy40. Takie postawienie problemu, ktre prowadzi do konkluzji, e restauracja jest aktem
wiadomoci, stawia w samym centrum refleksji teoretycznej kwesti antynomii ludzkiego poznania.
Przyjmujc za Immanuelem Kantem, e obraz
wiata, jaki mamy, zaley od waciwoci naszych
umysw, Brandi zwraca si ku problematyce recepcji dziea sztuki przez wiadomo i na tej
paszczynie poszukuje odpowiedzi na pytanie, co
stoi na przeszkodzie penej restauracji tego dziea?
Wyjanienie tej kwestii wymaga powrotu do podstawowego zaoenia jego teorii. Skoro dzieem sztuki
moe zosta kady wytwr ludzkiej dziaalnoci, to

teorie
naley przede wszystkim wzi pod uwag moliwo jego postrzegania jako wiadectwa historycznego (bez wzgldu na to, jaka warto dokumentalna jest mu przypisywana). Na tym gruncie autor
Teoria del restauro rozwija koncepcj dwubiegunowoci odbioru dziea sztuki, koncepcj, w ktrej kluczow rol odgrywa rozrnienie dwch instancji
wiadomoci. Za porednictwem instancji historycznej (instanza della storicit) odbiorca postrzega dzieo sztuki jako dokument, pomnik historyczny (monumento storico)41. Natomiast postrzeganie poprzez
instancj estetyczn (instanza estetica) prowadzi do
uobecnienia niematerialnego wyobraenia dziea
sztuki (immagine) w wiadomoci odbiorcy42.
O znaczeniu, jakie dla koncepcji dwubiegunowoci odbioru dziea sztuki ma wprowadzone przez
Brandiego rozrnienie dwch instancji wiadomoci, przekonuj porednio niezamierzone modyfikacje jego wywodw pojawiajce si w polskim tumaczeniu Teoria del restauro, gdzie woski termin
instanza przeoono jako czynnik43. Na podstawie
lektury polskiego tekstu mona by przypuszcza, e
Cesare Brandi przedstawia restauratora dzie sztuki
jako neutralnego obserwatora i bezstronnego arbitra, ktry, wzorujc si na procedurach badawczych nauk przyrodniczych, uwzgldnia wszelkie
zewntrzne parametry przeprowadzanego eksperymentu, w tym take czynnik historyczny i czynnik estetyczny. Tymczasem tekst woskiego oryginau nie daje podstaw do tego typu interpretacji44. Tak
jak ju wspomniano, w zobiektywizowaniu i uprzedmiotowieniu dzie sztuki Brandi upatrywa najwikszych zagroe dla ich istnienia45. By przekonany, e
do waciwych rozwiza restaurator powinien
dochodzi poprzez analiz swojej wiadomoci tego
dziea sztuki, ktre restauruje. Introspekcja prowadzi ma do konfrontacji sdw wynikajcych
z postrzegania dziea za porednictwem instancji historycznej i instancji estetycznej. Czytelnikowi polskiego tumaczenia ten nurt rozwaa nie jest jednake w peni dostpny, poniewa sowo czynnik
odsya do okolicznoci zewntrznych wobec aktu
wiadomoci. Ogranicza to w znacznym stopniu
moliwoci zrozumienia istoty tego dialogu wewntrznego, ktry, w przekonaniu autora Teoria del
restauro, decyduje o specyfice recepcji dziea sztuki
(a w tym take specyfice jego restauracji).
Z przedstawionych przez Cesare Brandiego rozwaa wynika, e podstawowym rdem konfliktw,
ktre naley rozwiza w trakcie restauracji dzie

2. Cesare Brandi (1906 -1988), repr. za C. Brandi, Les deux voies

de la critique, ParyBruksela 1989.
2. Cesare Brandi (1906 -1988), reproduced after C. Brandi, Les
deux voies de la critique, ParisBruxelles 1989.

sztuki, s sprzeczne interesy dwch biegunw naszej

wiadomoci instancji estetycznej oraz instancji
historycznej. Sprzecznoci te dochodz do gosu, gdy
zdajemy sobie spraw, e aby dzieo sztuki zaistniao w przeyciu estetycznym, powinno by jednoci, e pozostawienie widocznych ladw zniszcze moe okaza si dla odbiorcy przeszkod nie
do pokonania. Rwnoczenie jednak interes instancji historycznej wymaga traktowania tego samego
dziea jako dokumentu. Te same lady zniszcze,
ktre mog uniemoliwi peni odbioru estetycznego przyczyniaj si bowiem do uwiarygodnienia
dziea sztuki jako rda wiedzy o przeszoci.
Nie mona zachowa dziea sztuki na warunkach okrelonych przez Cesare Brandiego bez pogodzenia interesw obu instancji. Tak wyrane w omawianej teorii przesunicie akcentu na problematyk
odbioru dziea przez wiadomo odbiorcy nie oznacza jednak zakwestionowania znaczenia samej materii. Zachowuje ona podstawowe znaczenie jako
porednik midzy niematerialnym wyobraeniem

69

dziea a odbiorc. Z rozwaa woskiego teoretyka

przebija przekonanie, e bez udziau materii niemoliwe byoby przekazywanie dzie sztuki z pokolenia na pokolenie. Bo skoro dzieo sztuki moe tak
naprawd zaistnie tylko w czyim dowiadczeniu
estetycznym, to tak przeywanym dzieem nie mona
nikogo obdarowa. Mona natomiast przekaza materialny nonik dziea sztuki i mie nadziej, e jeli
ta materialna struktura zachowa si w dobrym stanie, jeli nie ulegnie zafaszowaniu (np. w trakcie
prac konserwatorskich i restauratorskich), to nawet
w najbardziej odlegej przyszoci dzieo to zostanie
przywrcone do peni istnienia w czyim przeyciu
estetycznym.
6. Wszystkie najwaniejsze wtki teoretycznej rozprawy Cesare Brandiego zbiegaj si w proponowanej przez niego definicji restauracji. Restauracja
jest metodologicznym momentem rozpoznania dziea sztuki w jego fizycznej strukturze i jego dwubiegunowoci estetycznej oraz historycznej, rozpoznania
majcego na wzgldzie przekazanie tego dziea przyszoci46. W wietle przedstawionych wczeniej analiz nie dziwi, e definicja ta nie odnosi si w sposb
bezporedni do konkretnych czynnoci praktycznych
s one uznane za suebne wobec aktu wiadomoci47. To nie w przestrzeni fizycznej, tylko w wiadomoci odbiorcy moe urzeczywistni si idea restauracji idea przywrcenia dziea sztuki do peni
istnienia48.
Wrd dziaa praktycznych, ktre maj za cel
zapewni zachowanie dziea sztuki w przyszoci,
zarwno jako wyobraenia, jak i materii, z jakiej
zostao ono utworzone49 wyrnia Brandi restauracj aktywn (restauro effectivo), restauracj prewencyjn (restauro preventivo) i konserwacj
(conservazione). Pierwsza grupa dziaa wykazuje
wiele podobiestw do zabiegw stosowanych przy
restaurowaniu artefaktw, ktre nie zostay uznane
za dziea sztuki. O podstawowej rnicy stanowi
jednake bezporedni cel restauracji aktywnej
przywrcenie jednoci potencjalnej dziea, a nie
podtrzymanie (bd przywrcenie) funkcjonalnoci
przedmiotu50.
Odmienny charakter ma koncepcja restauracji
prewencyjnej51. Pozbawiona filozoficznej podbudowy i interpretowana przez pryzmat zwyczajowego
pojmowania zakresu dziaa zapobiegawczych, koncepcja ta moe zosta zakwalifikowana jako absurdalna. Na pierwszy rzut oka sprzeciw budzi zarwno
zastosowanie rzeczownika restauracja w stosunku

70

do dziaa, ktre wcale nie musz oznacza ingerencji w fizyczn struktur dziea, jak i zastosowanie
przymiotnika prewencyjna midzy innymi w stosunku do tych rozwiza, ktre nie maj na celu zabezpieczenia substancji zabytkowej przed zniszczeniami52. Wtpliwoci te ustpuj jednak, gdy celowo
zabiegw zaliczonych do tej grupy rozpatruje si
w kontekcie wywodw Brandiego dotyczcych postrzegania dziea sztuki i jego uobecnienia w wiadomoci odbiorcy. W takim ujciu zoonych relacji
midzy odbiorc a dzieem za przejaw zniszczenia
moe by uznane nawet przeksztacenie przestrzeni
otaczajcej materialn struktur dziea. Poczynania
zapobiegajce tego typu zniszczeniom mog by rozpatrywane zarwno w skali ekspozycji muzealnej,
jak i w skali urbanistycznej (np. w odniesieniu do
kontekstu przestrzennego dzie architektury)53.
Dziaania restauracji aktywnej i restauracji prewencyjnej znajduj w teorii Cesare Brandiego dopenienie w zabiegach konserwatorskich. Ich celem
jest zachowanie materii dziea sztuki. W rozwaaniach woskiego teoretyka tak rozumiana konserwacja zostaje podporzdkowana restauracji54. W kontekcie ugruntowanej w XX w. tradycji ochrony
i opieki nad reliktami przeszoci podobny pogld
wydaje si anachronizmem. Naley jednake podkreli, e nie kci si on z przyjt przez Brandiego
koncepcj sztuki jako recepcji i wynika logicznie z wyznawanej przez tego autora hierarchii wartoci55.
W podobny sposb ujmuje te zagadnienia Maria
Goaszewska, gdy pisze o tych postawach odbiorcy,
ktre wykluczaj moliwo zaistnienia dziea sztuki
w jego dowiadczeniu estetycznym: Traktowane jako
rzecz, jako przedmiot materialny, w ktrym licz si
jedynie cechy materialne, fizyczne, dzieo nie
wchodzi w obrb sytuacji estetycznej, nie jest przedmiotem estetyki (moe by wwczas przedmiotem
konserwacji, obiektem wymiany handlowej itp.)56.
7. Z przedstawionych analiz wynika, e zarwno
Alois Riegl, jak i Cesare Brandi przywizywali szczeglne znaczenie do umiejtnoci rozpoznawania
i rozwizywania konfliktw towarzyszcych pracom
konserwatorskim i restauratorskim. Stwierdzono,
e podstawowe rnice w sposobie ujcia tej problematyki przez obu klasykw maj swoje rdo w odmiennych zapatrywaniach na to, co naley zachowa dla potomnoci. Teoria Aloisa Riegla rozpatruje
wytwory ludzkiej dziaalnoci jako pomniki (znaki
pamici) funkcjonujce w przestrzeni ycia spoecznego, tymczasem w Teoria del restauro artefakty s

teorie
ujmowane przede wszystkim jako dziea sztuki yjce w czyim indywidualnym dowiadczeniu.
Wprowadzenie zoonej problematyki konfliktu
do refleksji teoretycznej byo nastpstwem skupienia
uwagi nie na przedmiocie, ale na podmiocie dziaalnoci konserwatorskiej. Riegl i Brandi rni si
zdecydowanie tam, gdzie definiuj przedmiot tej dziaalnoci. Zgodni s natomiast co do tego, e to nie
intencja towarzyszca procesowi wytwrczemu, ale
intencja odbiorcy przesdza o uznaniu danego artefaktu za godny zachowania dla potomnoci. Wywody
Riegla powicone pomnikom zamierzonym i niezamierzonym, a take rozwaania Brandiego na temat
uobecnienia dziea sztuki w wiadomoci odbiorcy
prowadz do wniosku, e to, co chcemy ocali, nie
istnieje obiektywnie.
Stronami konfliktu przedstawionego w Der
Moderne Denkmalkultus s zwolennicy wyrnionych przez Riegla wartoci. Konserwatorowi przypada w udziale rola bezstronnego obserwatora i arbitra, ktrego zadaniem jest doprowadzi do zawarcia
porozumienia midzy uczestnikami sporu. W sposobie ujcia problemw zwizanych z dziaalnoci
konserwatorsk uwidacznia si wpyw koncepcji
okrelanych dzi mianem socjologii humanistycznej.
Wierzc, e nauki spoeczne maj wan rol do
odegrania w yciu publicznym, Alois Riegl zaangaowa si po stronie takich rozwiza i procedur
negocjacyjnych, ktre wynikay z zaoe ideowych
pastwa demokratycznego, respektujcego pluralizm
pogldw obywateli i wielo wyznawanych przez
nich wartoci. By przekonany, e rozwj kultu war-

toci wanych dla pamici moe pomc w przezwycianiu tych napi i podziaw, ktre zagraaj spoeczestwu nowoczesnemu57.
Inny obraz podstawowych problemw konserwatorstwa wyania si z rozwaa Cesare Brandiego. Stronami konfliktu analizowanego w Teoria
del restauro s dwie instancje naszej wiadomoci.
Przyjcie takiej perspektywy prowadzi do wniosku,
e porozumienie, ktrego powinien poszukiwa
restaurator dzie sztuki, ma charakter kompromisu
wewntrznego. Zgodnie z zaleceniami sformuowanymi w teorii Brandiego tego rodzaju porozumienie
jest moliwe dopiero po konfrontacji sdw wydanych przez instancj estetyczn i historyczn. Godne
podkrelenia, e precyzujc warunki, na jakich
powinien by zawarty w kompromis, woski teoretyk przyznaje priorytet instancji estetycznej58.
Stanowisko tak rne od rieglowskiego zasadza si
na przekonaniu, e to nie pami wspomagana
trosk o relikty przeszoci, ale denie do przekazania potomnym dzie sztuki jest wyznacznikiem
naszego czowieczestwa59.

Dr hab. Janusz Krawczyk, kierownik Zakadu Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. W latach 2005-2008 prodziekan Wydziau Sztuk
Piknych UMK. Rozprawy doktorska (1995) i habilitacyjna (2007) z zakresu historii i teorii konserwacji
zabytkw. Czonek ICOMOS i Stowarzyszenia Historykw Sztuki, rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Przypisy
1. Niniejszy artyku jest rozwiniciem referatu przedstawionego podczas XI Forum Konserwatorw Granica kompromisu
w ochronie zabytkw, ktre odbyo si w Toruniu w dniach 1719 wrzenia 2008 r.
2. Sownik jzyka polskiego, Warszawa 1978, tom 1, s. 980.
3. W skrajnych przypadkach negatywn ocen kompromisu rozciga si na wszelkiego rodzaju porozumienia zawarte z kim,
z kim (w przekonaniu osoby oceniajcej) wcale nie powinno si
negocjowa. Std midzy innymi leninowska maksyma mwica
o zgniym kompromisie.
4. Por. interesujcy artyku K. Kliszczyskiego, Zabytek i negocjacje kilka uwag o teorii konfliktu i sposobach z nim sobie
radzenia, [w:] K. Gutowska, Problemy zarzdzania dziedzictwem kulturowym, Warszawa 2000, s. 135-138.
5. C. Boito, I nostri vecchi monumenti: conservare o restaurare?,
Nuova antologia di scienze, lettere ed arti, LXXXVII, s. 480-506.

Poszerzona wersja tego tekstu zostaa opublikowana w: tene,

Questioni pratiche de belle arti: restauri, concorsi, legislazione,
professione, insegnamento, Milan 1893, s. 3-48. W niniejszej
pracy korzystaem z tumaczenia francuskiego: tene, La restauration en architecture, [w:] F. Choay, Conserver ou restaurer. Les
dilemmes du patrimoine, Besanon 2000, s. 23-67.
6. Problematyk polskiej recepcji dzie obu klasykw podejmowaem midzy innymi w: J. Krawczyk, Teoria Cesare Brandiego
jako przedmiot refleksji historyczno-konserwatorskiej, [w:]
Sztuka konserwacji i restauracji. The Art of Conservation and
Restoration, Warszawa 2007, s. 94-105; tene, A Monument
and a work of art. Selected aspects from the theories of Cesare
Brandi and Alois Riegl, [w:] Il pensiero di Cesare Brandi dalla
teoria alla pratica. Cesare Brandis thought from theory to practice, Roma 2008, s. 234-239; tene, Teoria Aloisa Riegla i jej
polska recepcja a problemy wspczesnego konserwatorstwa, [w:]
Wspczesne problemy teorii konserwatorskiej w Polsce,

71

WarszawaLublin 2008, s. 63-74; tene, Dzieo sztuki w teorii

restauracji Cesare Brandiego, Acta Universitatis Nicolai
Copernici, 2010. Na temat genezy obu teorii i kontekstu kulturowego, w jakim powstaway zob. J. Jokilehto, Alois Riegl e Cesare
Brandi nel loro contesto culturale, [w:] La Teoria del restauro nel
novecento da Riegl a Brandi, Firenze 2006, s. 51-57.

12. Rozrnienie wprowadzone przez Riegla tylko pozornie odpowiada droysenowskiemu podziaowi na rda intencjonalne
(np. kroniki i listy) oraz rda o charakterze nieintencjonalnym
(np. przywileje, rachunki, inwentarze). Porwnanie tych dwch
koncepcji wykracza poza ramy niniejszego artykuu i bdzie
przedmiotem odrbnego opracowania.

7. A. Riegl, Der moderne Denkmalkultus. Sein Wesen und seine

Entstehung, WienLeipzig 1903; wydanie polskie: tene, Nowoczesny kult zabytkw. Jego istota i powstanie, [w:] Alois Riegl,
Georg Dehio i kult zabytkw, Warszawa 2002, s. 27-70. Swoje
pogldy na temat konserwacji zabytkw Riegl przedstawi take
w artykule z 1905 r.: Neue Strmungen in der Denkmalpflege;
(wydanie polskie: tene, Nowe prdy w dziedzinie opieki nad
zabytkami, [w:] Alois Riegl, Georg Dehio..., jw., s. 89-104.

13. O wpywie polskich przekadw Der moderne Denkmalkultus

na utrwalenie nietrafnych konwencji interpretacyjnych pisaem
m.in. w: J. Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla i jej polska recepcja...,
jw., s. 64-74; tene, Meble jako przedmioty..., jw., s. 16, 28-35.

8. Por. K. Piwocki, Pierwsza nowoczesna teoria sztuki. Pogldy

Aloisa Riegla, Warszawa 1970; B. Szmygin, Ksztatowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku,
Lublin 2000; tene, Teoria zabytku Aloisa Riegla, Ochrona
Zabytkw 2003, nr 3/4, s. 148-153; J. Krawczyk, Teoria Aloisa
Riegla i jej polska recepcja..., jw.
9. F. Choay, LAllgorie du patrimoine, Paris 1992; tene, Sept
propositions sur le concept dauthenticit et son usage dans les
pratiques du patrimoine historique, [w:] Nara conference on
Authenticity dans le cadre de la Convention du Patrimoine Mondial, Tokyo 1995, s. 101-120; D. Fabre, Anciennet, altrit, autochtonie, [w:] Domestiquer lhistoire. Ethnologie des monuments
historiques, Paris 2000, s. 195-207; J. Krawczyk, Teoria Aloisa
Riegla i jej polska recepcja..., jw.; tene, Meble jako przedmioty
uytkowe i zabytki. U podstaw problematyki konserwatorskiej
mebli zabytkowych, Toru 2006, s. 14-16, 27-29, 35-37.
10. A. Riegl, Der moderne..., jw., s. 1-2. Znaczenia, jakie w teorii
Riegla uzyskuje sowo Denkmal s porwnywalne do znacze
aciskiego monumentum. Cyceron pisa: omnia monumenta
sunt, que facium rei recordationem, co mona przetumaczy:
wszystko, co przywouje wspomnienie rzeczy przeszych jest
pomnikiem. Takie ujcie problemu znakw pamici nabiera
szczeglnej rangi w dobie globalizacji ochrony dziedzictwa
kulturalnego (zob. dokument ekspertw ICOMOS-u na temat
wykadni pojcia wyjtkowej wartoci uniwersalnej z kwietnia
2005 r.); http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001399/
139927f.pdf str. 19 (16.11.2009). W literaturze niemieckiej szerokie rozumienie sowa Denkmal ma dug tradycj. Prawie
150 lat przed Rieglem filozof, teolog i historyk Martin Chladenius
napisa midzy innymi: pomnik (...) to jest mianowicie kady
obiekt, ktry jest w stanie pouczy ludzi o przeszych rzeczach
(tum. M. Arszyski); M. Chladenius, Allgemeine Geschichtswissenschaft, worinnen der Grund zu einer neuen Einsicht in allen
Arten der Gelahrtheit gelegt wird, Leipzig 1752, s. 354.
11. W ten sposb, jako jeden z pierwszych, wprowadza Riegl do
rozwaa teoretycznych zagadnienia dotyczce podmiotu dziaalnoci konserwatorskiej. Przekonanie o kluczowej roli podmiotu znajduje wyraz take w jego rozwaaniach na temat ontologicznego statusu poszczeglnych wartoci znakw pamici. Czy
wszake ta warto artystyczna jest wartoci tak samo obiektywnie dan w przeszoci jak warto historyczna? (...) Czy te
warto artystyczna jest czym subiektywnym, zalenym od
aktywnoci aktualnie poznajcego podmiotu [vom modernen
betrachtenden Subjekte erfundener], czym osadzonym w jego
upodobaniu i zmieniajcym si wraz z nim?; A. Riegl, Der
moderne..., jw., s. 4; tene, Nowoczesny kult..., jw., s. 29.

72

14. Tego typu zmiany wprowadziem rwnie we wszystkich cytowanych przeze mnie fragmentach polskiego tumaczenia Der
moderne Denkmalkultus.
15. Por. D. Poulot, Le patrimoine et les aventures de la modernit, [w:] Patrimoine et modernit, ParisMontral 1998, s. 49-51.
16. Akty kultu s we wspczesnym religioznawstwie rozumiane
jako zbir rnorodnych symboli sucych do przekazywania
tradycji, norm i wartoci rzdzcych ludzkim zachowaniem oraz
wyraajcych stany emocjonalne czowieka; Encyklopedia Katolicka, tom X, Lublin 2004, s. 177-178.
17. A. Riegl, Gesammelte Aufstze, AugsburgWien 1929, s. 186.
18. Ch. Montalembert, O wandalizmie i katolicyzmie w sztuce.
List do Pana Wiktora Hugo (1832), [w:] Zabytek i historia, Warszawa 2002, s. 63; C. Boito, La restauration en architecture...,
jw., s. 38.
19. M. Arszyski, Idea, pami, troska, Malbork 2007, s. 97-98,
140-141.
20. F.-R. Martin, Le polithisme des valeurs et la burocratie
dans le culte moderne des monuments. Alos Riegl et Max Weber,
[w:] Patrimoine..., jw., s. 71-88.
21. W odrnieniu od nich, pozostae wartoci pomnikw (okrelone jako Gegenwartswerte) odpowiadaj wartociom wanym
ze wzgldu na potrzeby wynikajce z teraniejszoci. Na tym
drugim biegunie aksjologicznych uwarunkowa odbioru pomnikw sytuuj si wartoci uytkowe i wartoci artystyczne.
Wrd tych ostatnich wyrnione zostaj jeszcze: wzgldna warto artystyczna i warto nowoci; A. Riegl, Nowoczesny kult...,
jw., s. 53 -70.
22. Por. K. Pomian, Historia. Nauka wobec pamici, Lublin
2006.
23. Voltaire, Dictionnaire philosophique (1764), [w:] Oeuvres
compltes de Voltaire, avec des notes et une notice historique sur
la vie de Voltaire, t. 7, Paris 1885, s. 681-690.
24. Tame, s. 681.
25. Rzeczownik monument znak pamici, pomnik, wywodzi si
od ac. monere przypomnie; por.: F. Choay, Sept propositions..., jw., s. 107. O wpywie koncepcji pomnika historycznego
na rozwj postaw konserwatorskich w czasie rewolucji francuskiej por. J. Krawczyk, Historia i teraniejszo teorii konserwacji, [w:] Problemy konserwacji i bada zabytkw architektury,
Gdask 2008, s. 16-21.
26. Przemiany postaw, ktrym towarzyszyo odkrywanie wartoci historycznych dobrze charakteryzuje nastpujce stwierdzenie K. Pomiana: przeszo, zwaszcza odlega, w redniowieczu
przedmiot wiary, zaczyna stawa si przedmiotem poznania;
K. Pomian, jw., s. 103.

teorie
27. E. Tyszkiewicz, Badania archeologiczne nad zabytkami
przedmiotw sztuki, rzemios itd. w dawnej Litwie i Rusi Litewskiej, Wilno 1849, s. 6. W czasach Tyszkiewicza archeologia bya
jeszcze rozumiana jako nauka oglna, obejmujca midzy innymi etnografi, histori sztuki, histori kultury.
28. A. Riegl, Nowoczesny kult..., jw., s. 41-53.
29. Szczegowe omwienie problemw zwizanych z tumaczeniem tych terminw przedstawiem w: J. Krawczyk, Meble zabytkowe jako..., jw., 33-34. O znaczeniu dychotomii dawno-teraniejszo w najnowszych badaniach nad kultur por. J. Szacki, Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia, Warszawa 1991, s. 242-243.
30. Analiz pogldw A. Riegla na temat nowoczesnoci i roli,
jak ta formacja kulturowa odegraa w procesie ksztatowania
postaw konserwatorskich i rozwoju kultu pomnikw przeszoci
przedstawiem w: J. Krawczyk, Teoria Aloisa Riegla i jej polska
recepcja..., jw., s. 70-71.
31. A. Riegl, Nowoczesny kult..., jw., s. 33. W rieglowskiej koncepcji pomnikw dawnoci wyranie dochodz do gosu pogldy
Johna Ruskina (1819-1900).
32. Od pomnikw historycznych odrnia pomniki dawnoci to,
e ich warto wtapia si nie w dzieo w jego pierwotnym stanie
powstania, lecz w wyobraenie o czasie, jaki upyn od chwili
jego powstania, ktry ujawnia si zmysom w ladach jego dawnoci; tame, s. 32. O spoecznym wymiarze odkrywania i kultywowania dawnoci, a take o znaczeniu tego typu zachowa
dla procesu ksztatowania poczucia tosamoci grupowej zob.
B. Szacka, Czas przeszy, pami, mit, Warszawa 2006, s. 48 - 49.
33. Do tego aspektu problematyki Der Moderne Denkmalkultus
nawizuje Jacques Boulet, uznajc Riegla za prekursora rozwaa powiconych polityce pamici; J. Boulet, La mmoire
dAlos Riegl, [w:] Alos Riegl, Le culte moderne des monuments,
sa nature, son origine, Paris 1984, s. 7-27; por. take M.K. Talley
Jr., The Eyes Caress: Looking, Appreciation, and Connoisseurship, [w:] Historical and Philosophical Issues in the Conservation of Cultural Heritage, Los Angeles, Washington 1995, s. 18-21.
34. Za typowy przykad takich relacji moe by uznany stosunek
wartoci dawnoci do wartoci nowoci, ktry to problem powraca
take w rozwaaniach teoretykw wspczesnych piszcych o trudach godzenia wymogu autentycznoci i wymogu integralnoci.
35. C. Brandi, Teoria del restauro. Leziono raccolte da L. Vlad
Borrelli, Raspi Serra, G. Urbani, con bibliografia generale dellautore, Roma 1963; tene, Teoria restauracji, Warszawa 2006.
36. C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 23-24. Do rozwaa nad
istnieniem dziea sztuki i nad drogami prowadzcymi do jego
poznawania Brandi powraca w swojej kolejnej publikacji ksikowej: W odniesieniu do dzie sztuki (i szerzej estetyki) bd
pozytywizmu i zafaszowanego scjentyzmu polega przede wszystkim na potraktowaniu dzie sztuki jako przedmiotw istniejcych
poza wiadomoci czowieka; tene, Les deux voies de la critique, ParisBruxelles 1989, s. 48.
37. J. Dewey, Arts as experience, New York 1934 (w niniejszej
pracy korzystaem z wydania polskiego: tene, Sztuka jako
dowiadczenie, WrocawWarszawaKrakw 1975); C. Brandi,
Teoria restauracji, jw., s. 24.
38. Takie ujcie problemu daje podstawy do wyjanienia, dlaczego
dzieem sztuki mog zosta take przedmioty posiadajce w swej
strukturze cel funkcjonalny (np. dziea architektury czy wytwory
sztuki uytkowej); C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 23-24.

39. Tame, s. 25, 27 i n.; G. Basile, Teoria e pratica del restauro

in Cesare Brandi. Prima definizione dei termini, Roma 2007,
s. 106.
40. Radykalny charakter tego wniosku Brandi wzmacnia jeszcze
stwierdzeniem, e poza wiadomoci odbiorcy dzieo sztuki nie
tyle istnieje, co trwa. Restauracja rozumiana przez niego jako akt
wiadomoci oznacza przejcie dziea sztuki od trwania (istnienia potencjalnego) do peni istnienia; C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 24.
41. Tame, s. 24-26, 40 i n.
42. Tame, s. 24-26, 46 i n. Zgodnie z zaoeniem, e o specyfice
dziea sztuki decyduje sposb jego postrzegania przez wiadomo odbiorcy, Brandi przechodzi w swoich rozwaaniach od
tezy o dwubiegunowoci odbioru dziea sztuki do tezy o dwubiegunowoci estetycznej i historycznej tego dziea. Takie ujcie tej
problematyki znajduje odzwierciedlenie w opracowanej przez
niego definicji restauracji; tame, s. 25.
43. Posugujc si pojciem instanza, Brandi nawizuje do kantowskiej teorii poznania i wprowadzonego przez niego rozrnienia instancji poznawczych. Problematyka instancji poznawczych
pojawia si take we wspczesnej literaturze filozoficznej; por.
A. Motycka, Rozum i intuicja w nauce: zbir rozpraw i szkicw
filozoficznych, Warszawa 2005.
44. C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 26, 40, 46.
45. Przedmiotu postrzeganego nie mona oddzieli od procesu
postrzegania. Zarwno jedno, jak i drugie odzwierciedla rzeczywisto wycznie na mocy aktywnego uczestnictwa osoby postrzegajcej w penym i nieprzerwanym procesie ycia; C. Brandi, Les deux voies..., jw., s. 69.
46. Podana definicja restauracji odbiega w kocowym fragmencie od definicji opublikowanej w polskim tumaczeniu Teoria del
restauro. Nie wydaje si, by kwesti o kluczowym znaczeniu byo
dla Brandiego oddziaywanie dziea sztuki na przyszo.
Wielokrotnie natomiast podkrela, e odbiorca dziea sztuki odczuwa nakaz moralny jego zachowania i przekazania przyszym
pokoleniom. We woskiej definicji dostrzec mona nie tylko zapowied pniejszych dyskusji o etyce zawodowej. Zwrot trasmissione al futuro (przekazanie przyszoci) otwiera pole dla interpretacji teorii Brandiego w duchu wspczesnych koncepcji zachowania dziedzictwa kulturowego; por. C. Brandi, Teoria del
restauro, jw., s. 34; tene, Teoria restauracji, jw., s. 25, 53.
47. Tame, s. 54.
48. Praktyczne dziaania () nie s niczym innym jak aspektem
praktycznym restauracji; tame, s. 54. Wobec takiego pojmowania restauracji za suebne zostaj uznane nie tylko zabiegi
konserwatorskie i restauratorskie dokonywane bezporednio na
materii dziea, ale take dziaania prowadzone w przestrzeni
otaczajcej to dzieo.
49. Tame.
50. Tame, s. 24, 30-34.
51. Tame, s. 53-58.
52. Dziki przetumaczeniu restauro preventivo na restauracja
prewencyjna podkrelona zostaa odmienno tej koncepcji od
wspczesnego pojmowania konserwacji zapobiegawczej; por.
I. Szmelter, Spucizna Cesare Brandiego w kontekcie wspczesnych teorii konserwatorskich, [w:] Konserwacja zapobiegawcza
w muzeach, Warszawa 2007, s. 17 i n.

73

53. Brandi wielokrotnie podkrela, e tego typu przeksztacenia

mog prowadzi do naruszenia optymalnych relacji midzy dzieem sztuki i odbiorc, a tym samym mog uniemoliwi pen
aktualizacj tego dziea w wiadomoci; C Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 41, 56 -57, 102 -103.
54. Dziaania podejmowane w celu zachowaniu materii dziea
sztuki zostay podporzdkowane aktom wiadomoci, ktre przywracaj to dzieo do peni istnienia; tame, s. 24, 54. Uprzednio,
na tej samej zasadzie, autor Teoria del restauro uznaje suebny
charakter materii wzgldem wyobraenia, ktrego jest ona nonikiem.
55. C. Brandi, Les deux voies..., jw., s. 32.
56. M. Goaszewska, Zarys estetyki, Warszawa 1986, s. 28.
57. Alois Riegl przewidywa, e w przyszoci coraz wiksze znaczenie odgrywa bdzie warto dawnoci (Alterswert). W uzasadnieniu wskazywa midzy innymi na jej demokratyczny charakter, zwraca uwag, e w odrnieniu od wartoci historycznej
moe by ona dostrzegana take przez osoby niewyksztacone
(Tymczasem warto dawnoci roci sobie prawo do oddziay-

wania na wielkie masy ludzkie); A. Riegl, Nowoczesny kult...,

jw., s. 41 i n. Powracajc raz jeszcze do kwestii polskiego przekadu terminologii Riegla, warto zwrci uwag na fakt, e dzisiejsza ocena aktualnoci jego pogldw jest w duym stopniu
uzaleniona od sposobu, w jaki tumaczy si pojcie Alterswert.
Jeli wprowadzimy okrelenie warto staroytnicza, jego rozwaania jawi si jako anachroniczne. Jeli natomiast uznamy, e
blisza intencjom Riegla jest warto dawnoci i przez pryzmat
tego pojcia spojrzymy na najnowsze dzieje ochrony dziedzictwa
kulturalnego, skonni bdziemy uzna jego prognozy za spenione (por. przyp. 27, 30).
58. Zdaniem Brandiego instancja estetyczna moe straci swj
prymat tylko wtedy, jeli dzieo sztuki zostao zredukowane do
stanu ruiny, gdy niemoliwa jest ju reintegracja jego jednoci
potencjalnej; C. Brandi, Teoria restauracji, jw., s. 41.
59. Z podobnym maksymalizmem wypowiada si Brandi na temat sensu twrczoci artystycznej: Dzieo sztuki jest wysikiem
najwikszym spord tych wszystkich, ktre podejmuje czowiek,
by wznie si ponad przemijalno wasnego istnienia; C. Brandi, Les deux voies..., jw., s. 242-243.

THE EXPROPRIATION OF HISTORICAL IMMOVABLES

he expropriation of historical immovables for
the sake of the State Treasury is a special legal
instrument used in the name of collective interest
and concern for the national heritage. The expropriation of immovables consists of the deprivation or
limitation of ownership rights, the right of perpetual
usage or other rights concerning immovables.
Intervention into the right of ownership of historical immovables, which involves expropriation,
should be realised in accordance with the binding
law. The legal foundations for expropriation can be
found in three types of regulations: the Constitution
of the Republic of Poland, statutes and international public and European law. Decisions pertaining to a temporary seizure of historical immovables
and expropriation have been divided between two
organs of public administration: the voivodeship conservator of historical monuments and the starosta,
with the former acting as the advisory and motionfiling organ, while the starosta conducts the expropriation procedure and makes decisions about the
expropriation of the immovables.
The expropriation of historical immovables conceived as legal institution, which is to guarantee the
preservation of historical monuments by the state, is
both correct and regular. Its application, however,
calls for the observation of administrative proce-

74

dures, which considerably increase the time of the

procedure. As a consequence, it causes a considerable delay of conservation undertakings aimed at
saving the original historical substance. In view of
the fact that expropriation usually relates to the most
damaged and neglected monuments, chances for the
preservation of even the smallest fragment of the
original are often slight, and the institution of expropriation, whose purpose is to salvage historical monuments, could contribute to a rapidly progressing
and irreversible reduction of the original historical
substance. The conservation milieu, mindful of
scientific accomplishments and the postulates of the
charter for the protection of historical monuments,
strives at a preservation of the original historical
substance as little altered as possible. It seems more
correct, therefore, to opt for a less radical path to
persuade the owner to agree to conservation or sale.
Expropriation, envisaged as a form of legal coercion,
should be applied in exceptional cases, when the
repertoire of other possibilities has been exhausted.
On the other hand, it should not be avoided, keeping
in mind the fact that historical monuments are supposed to survive not only for the sake of our generation, and that their protection, perceived as a public
goal, justifies expropriation.