Filozofia I Science Fiction: Technoanamneza

filozofia i science fiction: technoanamneza
rafa ilnicki
filozofia i science fiction: technoanamneza
Pozna 2014
Komitet Naukowy
Jerzy Brzeziski, Zbigniew Drozdowicz (przewodniczcy),
Rafa Drozdowski, Piotr Orlik, Jacek Sjka
Recenzent
prof. dr hab. Maria Gobiewska
Wydanie I
Projekt okadki
Jarosaw Wyszyski
Redakcja
Adriana Staniszewska
Korekta
Adriana Staniszewska
Micha Staniszewski
Copyright by Rafa Ilnicki 2014
Publikacja finansowana z dziaalnoci statutowej

rozwj modych naukowcw i doktorantw
w wewntrznym trybie konkursowym Instytutu Kulturoznawstwa UAM
ISBN 978-83-64902-04-8
Wydawnictwo Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
60-569 Pozna, ul. Szamarzewskiego 89c
Druk
Zakad Graficzny UAM
61-712 Pozna, ul. Wieniawskiego 1
spis treci
Punkty przypomnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Anamneza jako prawdziwa wiedza (Platon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2. Anamneza jako akt oporu ( Jean-Franois Lyotard) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3. Anamneza jako podstawa indywiduacji i hypomneza jako podstawa
dezindywiduacji (Bernard Stiegler) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
4. Monstrualizacja anamnezy przez technicyzacj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
5. Poetyka myli science fiction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Wprowadzenie: jak myli science fiction? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Rozdzia I. Anamneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1. Filozofia i science fiction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2. Inna koncepcja anamnezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
3. Myl i dusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Rozdzia II. Amnezja/hipomneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
1. Amnezja jako mier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2. Lethe i niewiadomo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
3. Prawda i kontrola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Rozdzia III. Technoanamneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Cogito i symulakr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Usuwanie/zapisywanie wspomnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Symulatory anamnezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
117
124
131
Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
punkty przypomnienia
We wstpie tym omwi najwaniejsze rda, ktre wpyny na moje mylenie, pozwalajc sformuowa tezy o technicznie zaporedniczonej anamnezie
(technoanamnezie). Poprzedza on waciwe wprowadzenie w tematyk pracy,
polegajce na zdefiniowaniu jej celw. Jzyk, jakim si tu posuguj, rni si
wic od jzyka wprowadzenia i dalszej czci pracy, suy bowiem do prezentacji historycznych interpretacji idei anamnezy, ktre w najwikszym stopniu
wpyny na dalsze rozstrzygnicia. Maj one przygotowa czytelnika na treci,
ktre stanowi przedstawienie mylenia specyficznego dla science fiction. To,
e poprzedzaj one waciwy wstp, tumacz tym, i praca ta ma charakter
eksperymentalny, to znaczy dcy do wypracowania poczenia midzy
jzykiem poj filozoficznych i poetyckim jzykiem wizji science fiction. Jest
to moliwe tylko wtedy, gdy za grunt przyjmuje si kultur. Aby nie zaburza
tej konstrukcji, decyduj si na krtkie omwienie podstawowych idei, ktre
s istotne dla realizacji celu pracy i wpyny na moje mylenie. Zostan one
od razu odniesione do pojcia technicznie zaporedniczonej anamnezy, aby
zaznaczy, do jakich rde odwouj si dalej, gdzie za wprowadzam znaczce
rnice midzy omawianymi teoretykami a wasnym ujciem tematu, zwaszcza
e teoretykom zawdziczam oglne warunki mylenia, cho nie wykorzystuj
ich rozwaa w historycznie wypracowanych interpretacjach. Su mi one
raczej do owietlania technoanamnezy z wielu perspektyw, dlatego przedstawione jako punkt wyjcia idee konfrontuj z myleniem science fiction. Nie
oznacza to pochway fragmentarycznoci mona tu raczej mwi o nowego
typu caociach, ktre zbudowane s na zasadzie przerwa z czstkowych dyskursw i intuicji. Dziki temu unikam wzajemnej redukcji: filozofii do science
fiction i science fiction do filozofii. Te ustalenia teoretyczne nie s take wykorzystywane w dalszej pracy w caoci, poniewa mylenie poetyckie waciwe
dla science fiction przerywa prowadzenie linearnego dyskursu filozoficznego,

co skutkowaoby koniecznoci zawieszania uzyskanego rozumienia z powodu
istnienia idei, ktre s wyraone w materiale audiowizualnym. Poniewa ten
rodzaj zakcenia jest podany i w przyjtej optyce pracy nie stanowi bdu, to
nie jest on ograniczany, lecz wzbogacany o kolejne ramy, dziki ktrym mona
wzajemnie odnosi do siebie mylenie waciwe dla filozofii i science fiction,
wyaniajce si jako synteza bycia czowieka we wspczesnej stechnicyzowanej kulturze. Mylenie to nie ogranicza si bowiem do poszczeglnych dzie,
lecz jest zwizane z codzienn egzystencj czowieka, ktrej poetyka jest silnie
ksztatowana przez popkultur. W toku zapominania i zacierania tego, kim jest,
stawia rwnie pytania o to, czy istnieje taki poziom jego dowiadczenia, ktrego nie moe usun i zastpi technicznym implantem pamici. Science fiction
to przypominanie przyszoci. Samo to stwierdzenie sytuuje jego odbiorc
w dziedzinie pomylanego i przeywanego paradoksu. Wspczenie zaciera
si rnica midzy wiatem przedstawionym w danym dziele science fiction
a wiatem moliwym jako kreacj wychodzc poza to dzieo. Nawet biorc
pod uwag to, co wychodzi poza marginesy wiata wyobraonego, mylenie
czowieka nie zatrzymuje si na moliwoci logicznej. Dotyczy ono dowiadczenia, myli, pamici, ktre nie wystpuj ju w linearnym uporzdkowaniu
w kulturze, lecz nieustannie wzajemnie na siebie wpywaj, modyfikuj si,
krzyuj. wiaty te maj o tyle sens, o ile odnosz si do hybrydowych warstw
rzeczywistoci w zalenoci od sposobu mylenia mona je odczytywa jako
istniejce materialnie, symbolicznie, technologicznie. wiat moliwy nie jest
traktowany jako logiczna moliwo w ramach wielowiatowej interpretacji
dziea science fiction czy rzeczywistoci. Przechodzi on bezporednio do
wyobrani, pamici i myli jej uytkownikw, stajc si czci kulturowego
dowiadczenia. Traktuj je oni jako metafory, odnoszc nie tylko do wasnych
historii yciowych, ale take wyobraonych.
Science fiction odpowiada mitologii codziennoci popkultury na tym
take polega jej rozumienie jako przypominania przyszoci. wiaty moliwe
maj charakter mitu, ale mog te adaptowa si do kultury symbolicznej,
stawa si jej czci, kiedy peni w niej rol urzdze hermeneutycznych.
Popkultur charakteryzuje jednak synkretyzm, ktry objawia si dyskretnym
przechodzeniem pomidzy histori, mitem, rzeczywistoci, wiatem moliwym, fikcj i prawd, co oznacza, e wielo wiatw staje si od siebie nieoddzielna. Mylc o wspczesnej stechnicyzowanej kulturze, mylimy zatem
owielu wiatach. W science fiction nie ma poj trwale oddzielajcych rejony
dowiadczenia i granice wiatw ich wprowadzanie jest sztuczne, poniewa
nie dy ono do klaryfikacji, lecz wprowadza mylenie obrazami sennymi
udajcymi logik. Dlatego te w ksice tej zostaje dopuszczone mylenie
science fiction zdradzajce charakter mylenia mitologiczno-poetyckiego,

ktre opiera si jednak na synkretycznych wizjach czcych rne warstwy
rzeczywistoci, take te pojciowe. Takiemu rozumieniu podporzdkowana
jest te narracja ksiki. Jest ona adresowana nie tylko do przedstawicieli nauk
humanistycznych i spoecznych, ale take do osb interesujcych si science
fiction oraz uytkownikw kultury ciekawych tej dziaalnoci czowieka. Jej
jzyk nie moe by oparty na sformuowaniach potocznych czy te zrwnany
znarracj waciw dla literatury. Temu suy wanie odwoanie si do filozofii,
ktra jest rozumiana jako krytyka kultury. To ta dziedzina poznania i wiedzy
umoliwia odnoszenie si do wielu zjawisk istotnych dla czowieka, stajcego
si poprzez techniczne zaporedniczenia cyborgiem. Nie traci on wcale swoich
antropologicznych wyrnikw s one bowiem modyfikowane. Jednoczenie science fiction podejmuje medytacj nad tym, co spontanicznie objawia
si jako ludzkie wtym, co techniczne. Temu odpowiada wola przypominania
obecna u androidw. Jest to paradoksalna sytuacja czowiek czsto zrzeka
si czowieczestwa, ktre pragn kontynuowa maszyny. Takie ujcie tworzy
perspektyw dla interpretacji wspczesnej kultury w jej zoonoci, nie negujc codziennego dowiadczenia popkultury ani nie rezygnujc z odniesienia jej
do pojciowej interpretacji. Ten styk codziennoci i poj filozoficznych jest
obecny wanie w mitologii. Jest to jednak mit wzbogacony o komponenty
racjonalne, mit stechnicyzowany.
Jzyk ksiki stanowi integraln cz eksperymentu polegajcego na
prbie wsuchania si i wyraania tego mylenia, ktre dokonuje si na styku wielu wiatw moliwych wspczesnej stechnicyzowanej kultury. Sam
jzyk traci sw wyrnion funkcj, poniewa science fiction myli gwnie
obrazami, audiowizualnoci. Mylenie oznacza manipulowanie fragmentami
wyobrae, poj, elementw jzykowych, zaczerpnitych z rnych, czsto
wykluczajcych si, dziedzin rzeczywistoci. W przypadku filmw takich jak
Total Recall 1 jzyk peni rol marginaln, ale ju w fabuach typu Matrix jest
integraln czci opowiadanej historii. Mylenie w science fiction nie koczy
si na jzyku. Gdy wiaty moliwe i bohaterowie s umieszczeni wrodowiskach technicznych, wtedy ostatnim, co interesowaoby ich egzystencjalnie,
jest prowadzenie debat intelektualnych na temat wasnego bycia-w-wiatach-moliwych. Z tego powodu science fiction moe trafia do wyobrani bardzo
zrnicowanej publicznoci i mit przedstawiany przez ni czsto pozbawiony
jest koherencji, ktrej stranikiem byby jzyk. Nie jest to wad, lecz sposobem
W ksice posuguj si zarwno polskimi, jak i zagranicznymi tytuami dzie science
fiction. Ich tumaczenie nie zostao ujednolicone, poniewa taka forma ma odpowiada prezentowanym ideom.
1
10
bycia science fiction, ksztatujcym w okrelony sposb wyobrani uytkownikw popkultury.

Moj intencj jest zaproponowanie takiego jzyka, ktry bdzie odpowiada myleniu science fiction. Eksperymentalny charakter ksiki wynika take
zkoniecznoci posugiwania si jzykiem synkretycznym. Mona zapyta, czy
nie lepiej byoby po prostu nakrci film science fiction lub napisa powie.
Byoby to moliwe, ale sdz, e mylenie pojciowe wyraone w jzyku nadal jest istotne. To, e coraz czciej jzyk stanowi element audiowizualnego
zestawu wyraonego w medium technicznym, nie oznacza, i pozostaje on
marginalny. Funkcjonuje jako suplement, ktry podobnie jak dwik i obraz
moe zyskiwa dominacj, jeli chodzi o jego istotno. Dlatego te nawet przy
ubogiej warstwie jzykowej filmy mona interpretowa w charakterze myli,
co zauway Gilles Deleuze. Czy jednak film myli rdowo fikcyjnie? Czy mit
jest fikcj? Nie, science fiction pokazuje, e synkretyczne s nie tylko rodki
wyrazu, lecz take dowiadczenie, ktre czyni bardzo trudnym do wyrnienia
czci, na ktre skada si mylenie, dowiadczanie, wyobraanie i pamitanie.
Henri Atlan zauwaa, e rzeczywiste wyania si w procesie redukcji
ieliminacji moliwoci2. Problem polega na tym, e popkultura nie tyle redukuje moliwoci, ile nieustannie je mnoy. Dotyczy to szczeglnie science
fiction, ktre jest bardziej zainteresowane tworzeniem wci nowych wiatw
moliwych ni rozbudowywaniem i modyfikowaniem istniejcych. Wedug
Atlana wyobrania i pami s rdem moliwoci3, podczas gdy zmysy odnosz si do tego, co rzeczywiste. Popkultura dziaa bezporednio na zmysy
wierzymy w to, co widzimy, ale te nie wiemy, czemu moemy nada status
fikcji, aczemu rzeczywistoci. Trudno zatem przysta na dualizm fikcji i rzeczywistoci jako absolutne kryterium rozrnienia. Wynika to zapewne z tego,
e wspczesne dziea science fiction zastpuj mylenie pojciowe, bdc ready
mades wspczesnej wyobrani. Rzeczywisto nasycana jest fikcjami, fikcje
za wyprzedzaj rzeczywisto. Ztego powodu teoria fikcji jest jednoczenie
teori rzeczywistoci, a wic ontologi. Nie s to jednak fikcje oddalone od
dowiadczenia kulturowego raczej jest ono nimi nasycone. Ale nawet w jej
ramach czym sztucznym jest wyrnianie niezmiennych poziomw, poniewa
zwizek fikcji i rzeczywistoci nie jest dialektyczny, to znaczy fikcja, zastpujc
co rzeczywistego, nie ogasza si jako fikcja. Wszelkie fikcje roszcz sobie
prawo do bycia prawdziwymi. To wanie jest zwrot kopernikaski Jeana
Baudrillarda, ktry pokaza, e fikcja (symulacja) nie walczy zrzeczywistoci,
poniewa ju j wchona. Pami i wyobrania uytkownikw wspczesnej
H. Atlan, Enlightenment to Enlightenment. Intercritique of Science and Myth, tum.
L.J.Schurmann, State University of New York Press, Albany 1993, s. 196.
3
Ibidem.
2
11
popkultury in-formuj jego zmysy w tym zamknitym obwodzie krenia

treci audiowizualnych fikcja i rzeczywisto si rozmywaj. Sztywne rozrnienie tych paszczyzn przestaje by przydatne, gdy chodzi o dowiadczenie
mylenia. Wie si to take z tym, e to kategoria moliwego, bardziej ni
wirtualnego, jest obecna w science fiction. wiat moliwy science fiction,
jako moliwy do pomylenia, istnieje i moe przesta istnie. Ale te moliwe
moe przej wwirtualne wto, co w jakim stopniu jest ju zaktualizowane
lub to, co odsya do paszczyzny wirtualnoci jako rzeczywistoci obarczonych prawdopodobiestwem aktualizacji bd aktualizujcych dane istnoci
w rejonach niewidocznych dla kultury. Wscience fiction mona pomyle
idowiadczy wiat, ale nie jest on aktualny nie ma go tu i teraz. Dlatego te
zawarta w nim moliwo krytyki kultury jest zwodnicza obcowanie ztymi
dzieami dostarcza sposobw mylenia i metafor, ktre mona odnie do
ycia w ponowoczesnej, zglobalizowanej kulturze (popkulturze), ale take
zinterpretowa to, co nios jako jedynie pewn hipotez wytworzon przez
ludyczny w swej naturze przemys audiowizualny. Podkrelam te charakter audiowizualny science fiction. Nawet jeli jest ona zawarta w tekcie, to odsya do
silnie stechnicyzowanych wiatw, ktre uruchamiaj zaawansowane funkcje
wyobrani, zmuszaj do zetknicia si zjej granicami. Literacka science fiction
aktywuje audiowizualne formy wyobrani zmusza do odejcia od wiatw
przedstawionych. Tak moe by, ale istniej te inne perspektywy. W przypadku wirtualnoci brane s pod uwag okolicznoci aktualizacji. Dlatego science
fiction dopiero musi zosta uczyniona wirtualn. Krytyka kultury to nic innego
jak przekuwanie moliwych narracji, wyobrae, fragmentw dowiadczenia,
mylenia w wirtualne potencjay. Chodzi jednak nie tyle o mylenie przeciw
przemysowi audiowizualnymi, ile razem z nim.
Celem tej ksiki nie jest pokazanie, e istnieje ukryty poziom dzie science
fiction, ktry odpowiada filozoficznemu myleniu w kulturze, ale to, e mylenie
czowieka we wspczesnej kulturze nie jest ju moliwe do odzyskania w czystej postaci jako jedynie posugujce si pojciami. Cay reim audiowizualnych
dowiadcze stanowi tego dowd. Krytyka kultury moliwa jest dopiero wtedy,
gdy czowiek myli science fiction, a nie tylko dowiadcza jej jako produktu
rynkowego. Zmagajc si ze zoon materi wiatw moliwych, musi sobie
radzi z licznymi sprzecznociami i paradoksami, ktre s nieusuwalne. Atlan
podaje wymg niesprzecznoci samej rzeczywistoci, na ktrej ufundowana
jest logika niesprzecznoci4. Tak nie jest. To take powd, dla ktrego fabuy
science fiction pozostaj niedokoczone, otwarte, poniewa paradoksy generuj kolejne wiaty moliwe, uderzajc w zdrowy rozsdek i racjonalno, ale jednoczenie wzbogacajc je o nowe dowiadczenia i moliwoci interpretacyjne.
4
Ibidem, s. 152.
12
Z powyszych zaoe mona wysnu wniosek, e proponuj dyskurs, ktry nie jest racjonalny. Nie sdz, eby tak byo. W tym podejciu rzeczywisto
jest okrelana pierwotnie jako aracjonalna: ani racjonalna, ani irracjonalna5.
Atlan dodaje, e rozum (racjonalno) i dyskurs poetycki s aracjonalnymi
sposobami wyraania si o niej. Taka perspektywa pozwala unikn wielu
problemw definicyjnych, ktre uniemoliwiayby wsuchanie si i wyraanie
mylenia waciwego dla science fiction, grzznc w niemajcych koca sporach o racjonalno mitu i irracjonalno poezji. Nie zgodz si z Martinem
Heideggerem, e poetycka mowa jest zastpowana w sposb absolutny przez
jzyk kalkulacji. To, co myliciel widzia wpoezji, jest realizowane w popkulturze przez science fiction. Nie oznacza to jednak, e jest ona banalna, ani
tego, e kady dowiadcza jej w taki sam sposb. Bycie wpopkulturze zmusza
uytkownikw do zestawiania fragmentw, dobierania ich, ale take pozwalania na wpywanie na siebie, na wasn pami i wyobraenia. Dlatego te
poetyk wspczesnej stechnicyzowanej kultury jest science fiction. Dyskurs
racjonalny nie zostaje zawieszony, wrcz przeciwnie cay czas jest obecny,
nie suy jednak jako warunek wyjciowy, od ktrego programowo odchodz.
Zmienia si jego rola nie stanowi on jedynej, uprzywilejowanej tradycj
perspektywy interpretacyjnej. Nie stanowi go take dyskurs poetycki wraz
zjego przywizaniem do wizyjnoci, w science fiction realizowanej rodkami
audiowizualnymi. Science fiction to przypominanie przyszoci.
1. Anamneza jako prawdziwa wiedza (Platon)
Najwaniejsze w anamnezie jest poczenie duszy czowieka i niepodwaalnej wiedzy, jak moe on zdoby. Wedug Platona dusza jest niemiertelna
iwielokrotnie si odradza, a take widziaa wszystko zarwno na ziemi, jak
wHadesie6, ale take pamita to, co widziaa wczeniej i o cnocie, i o innych
rzeczach7. Dziki temu widoczne jest to poczenie idee s niemiertelne
(wieczne), tak jak niemiertelna jest dusza. W tym aspekcie mona wic rozpatrywa dusz jako interfejs, ktry pozwala czy si z ideami. Nie jest jednak
tak, e dusza moe dooy nowe idee, ale uczestniczy w nich, kontemplujc,
bowiem dusza wszystko poznaa, nic nie stoi na przeszkodzie, by jedno wspomnienie (co ludzie nazywaj uczeniem si) pozwalao odnale iwszystkie inne
rzeczy, jeli tylko kto szuka mnie iwytrwale. Szukanie bowiem i uczenie si
Ibidem, s. 153.
Platon, Gorgiasz, Menon, tum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1991, s. 161 (przytaczane
cytaty pochodz z dialogu Menon).
7
Ibidem.
5
6
13
jest w ogle przypominaniem sobie8. Tym samym proces czenia si duszy

z wiecznotrwaymi ideami jest tosamy zuczeniem si, ktre jest waniejsze
od wczeniejszego uczenia si niezaporedniczonego w ideach. Poniewa
wieczne idee poprzedzay istnienie duszy izawieraj w sobie wszelk moliw
wiedz, bdc rwnoczenie rdem istnienia duszy, ona take dziki temu
zyskuje moliwo czerpania wiedzy z tego nieskoczonego rda. Proces
uczenia si jest zatem przypominaniem, czyli anamnez. Nie oznacza to jednak, e czowiek moe pozna wszystko. Platon wymieniajc to, co moe by
przywoane ze wiata transcendentnych idei, podaje na pierwszym miejscu
cnot anamneza ma wic dla niego przede wszystkim charakter moralny, co
naley podkreli, by nie ogranicza procesu uczenia si jedynie do przekazu
pewnej wiedzy czy informacji.
Proces anamnezy nie jest automatyczny, nie dziaa tak jak pami, ktra na
danie wyszukuje lady pamiciowe, lecz wie si z koniecznoci pytania,
awic przyznawania wasnej niewiedzy. Dopiero wtedy moliwe jest wypenienie czowieka wiedz prawdziw, pochodzc z anamnezy. eby jednak mg
on j uzyska, niezbdne jest, by pojawiy si u niego prawdziwe mniemania:
te mniemania powstay w nim jakby we nie; gdyby go jednak wielokrotnie
ina rne sposoby pyta o to samo, wiedz, e w kocu posiadby o tym rwnie dokadn wiedz jak ktokolwiek inny9. Wida zatem, e ludzie rni si
co do mniema, take w zakresie sposobu ich uzyskiwania, ktry poprzez
odwoanie do snu nie przypomina w niczym metody rozumowej, lecz raczej
intuicyjno-mistyczny proces, ale s rwni wzgldem podstawy. Oznacza to, e
kada niemiertelna dusza poznaje t sam rzeczywisto i to wanie ona jest
przedmiotem przypominania w funkcji nauczania, a nie wiat materialny, ktry
dla Platona jest rzeczywistoci pozorw, mniej lub bardziej uczestniczcych
wideach (poczenie pozoru i idei to kwestia odbicia jeli wiat materialny jest
odbiciem wiata idei, to jest to relacja podana, jeli nie ma jednak stawania-si-podobnym, naley t relacj uzna za bdn). Elementem rnicujcym
to dojcie do podstawy s zatem pytania oile wiedza i poznanie wiata idei
okazuje si dla wszystkich jednakowe, to rni ich sposb zadawania pyta.
Oczywiste jest take to, e czowiek nie moe wiedzie wszystkiego, to znaczy
posi wiedzy rwnej wszystkim ideom, wic wprocesie nauczania stykamy
si zawsze z uobecnieniem si w procesie anamnezy fragmentw idei, ktre
dla podmiotu cz si w cao. Kolejne pytania, jakie on zadaje, przybliaj
go do podstawy, inicjujc proces anamnezy. Dlatego tak istotna jest funkcja
pytania, ktr mona okreli jako sprowadzon do pytania oto, co jest istotne
dla niemiertelnej duszy czowieka. Do tej wiedzy dochodzi si dialektycz8
9
Ibidem.
Ibidem, s. 170.
14
nie nie wiadomo, czy niewolnik poradziby sobie z przypomnieniem idei

geometrycznych, gdyby nie pomoc Sokratesa dlatego tak istotne jest wskazanie tych, ktrzy przypomnieli sobie lepiej lub gorzej. Skoro Sokrates moe
pytaniami skania niewolnika do przypominania sobie idei geometrycznych,
ktrych ten nigdy nie uczy si wwiecie materialnym, to oznacza, e Sokrates
ju sobie te idee przypomnia, bdc bieglejszym w anamnezie, tj. wwikszym
stopniu uczestniczc w wiecznotrwaych ideach. Anamneza nie prowadzi zatem
do wiedzy izolowanej od spoeczestwa, ale jest cnot, a wic powinnoci
czowieka jest pytanie innych ludzi w ten sposb, by zyskali oni poczenie
z rzeczywistoci wiecznotrwaych idei. Charakterystyczne dla tego procesu
jest jednak to, e Sokrates traktuje niewolnika jako dowd swoich zdolnoci,
ktremu wiedza geometryczna nie jest niezbdna, skoro pracuje on fizycznie.
W tym sensie Menon jest zapisem eksperymentu, ktry zdaniem Platona zawsze
skoczy si w ten sam sposb uzyskiwaniem wiedzy pewnej. W dialogu tym
nie ma jednak odpowiedzi na pytanie o granice przypomnienia bdzie to
kwestia, ktr aktywnie podejmie science fiction.
U Platona nie mona zredukowa anamnezy do pracy wydobywania wspomnie z przeszoci. Anamneza dotyczy bowiem uprzytomnienia sobie tego, co
niezmiennie, co zawiera si w transcendentnej rzeczywistoci niezniszczalnych
idei. Samo przywoywanie tego, co pamitaa dusza w poprzednich wcieleniach,
nie zmienia faktu, e proces anamnezy jest niezmienny. Nie ma wic znaczenia,
czy przypomina sobie niewolnik, czy krl. Kade przypomnienie jest doskonae i prowadzi do cnoty, co jest istotne w kontekcie uycia zdobytej wiedzy.
Platon jednak nie mwi, jak daleko ta anamneza siga gdzie koczy si to, co
wrodzone, a zaczyna si kultura, co moe wynika zjego projektu politycznego,
ktry na czele pastwa stawia filozofa, kultura za bya podrzdna wstosunku
do mylenia filozoficznego, nie zajmujc osobnego miejsca. Warto take wspomnie o tym, e Platon by niechtny wszelkiemu zmylaniu, co byo powodem,
dla ktrego wypdzi poetw z miasta, a co mona uzna za rodzaj cenzury
dokonanej na kulturze. Platon nie musi odpowiada na pytanie dotyczce kultury nie chodzi mu bowiem o nadbudow, lecz opodstaw. To ona stanowi
cel filozoficznego namysu, ktry jest wprowadzany do rzeczywistoci dziki
anamnezie. W ten sposb ustanowione zostaje poczenie midzy wiatem
idei a specyficznie rozumian kultur filozoficzn jako sposobem zarzdzania
ludmi i otaczajc rzeczywistoci. Anamneza posiada zatem pewne ograniczenia, bdc jednoczenie nieskoczon. Te ograniczenia przynale jednak
podmiotowi to on, w swojej skoczonoci, nie moe przypomnie sobie
wszystkiego, lecz dusza pozwala mu przypomnie sobie podstawy reszta
zostanie uzupeniona przez kultur. W science fiction uzupenienie zacznie
dominowa nad podstaw rdow rzeczywistoci. Kultura jest filtrem
15
technoanamnezy nie da si jej wyczy, omin, zignorowa wprocesie

dochodzenia do przypomnienia.
Zamiast mwi o tym, e anamneza jest zwrcona w przeszo, mona powiedzie, e zmierza ona wstecz czy raczej w gr. Dla Platona jest ona ruchem
cofania si, zawracania, poniewa rzeczywisto materialna nie oferuje niczego, co byoby warte nauki bez zaporedniczenia w ideach. W przypomnieniu
tym nie odsania si jednak wszystko, lecz tylko fragmenty, dlatego czowiek
nadal musi uczy si egzystowa w materialnym rodowisku, gdy sam proces
anamnezy nie zaspokoi wszystkich jego potrzeb. Dusza jest interfejsem rne
dusze mog przypomina sobie rne rzeczy ze wzgldu na swoje duchowe
cele. W tym sensie interesujcy byby eksperyment, w ktrym relacja midzy
niewolnikiem a Sokratesem ulegaby odwrceniu to niewolnik zwizany
zmaterialnoci mgby nauczy czego Sokratesa. Szybko jednak mona doj
do przekonania, e Platon powiedziaby, i niewolnik moe nauczy Sokratesa
jedynie czynnoci manualnych, ktre wykonuje, poniewa nie uczestniczy on
dostatecznie w transcendentnym wiecie idei. Ale dziki temu eksperymentowi
uzyskalimy rodzaj wiedzy, ktry pozwala na zrozumienie relacji midzy Sokratesem (episteme) aniewolnikiem (techne). Ten pierwszy posuguje si wiedz
pewn, uzyskan zduszy, drugi moe przekaza jedynie to, czego nauczy si
w wiecie fizycznym, i dopiero pod przewodnictwem kogo, kto potrafi pyta,
moe zainicjowa proces anamnezy. Nie wiemy, co przypomnia sobie Sokrates,
wiemy natomiast, co przypomnia sobie niewolnik anamneza tego pierwszego
jest tajemnic, za technika pozostaje jawna. W Uczcie Sokrates przedstawia
rozmow z Diotym, twierdzc, e powtarza jedynie to, co usysza. Nie znamy
jednak jego zapisu anamnezy, nie wiemy, jakie pytania musia zada, by mc
spotka kogo, kto wyjawi mu tajemnice dotyczce ycia duszy. Wtym sensie
dialogi Platona nie s tak bardzo dalekie od science fiction, w ktrej pojawiaj
si i znikaj kolejne postaci. Sama anamneza jest tajemnic pozornie tylko
odkrywan w cigu dialogw.
Technoanamneza odwraca te relacje, w wyniku czego techne dominuje
nad episteme. Wszdzie tam, gdzie czowiek lub android stara si sobie co
przypomnie, zostaj mu wprowadzone techniczne dane jako ywe wspomnienia. Jego wola przypominania czsto si na nich zatrzymuje, a czasem
stara si wykroczy poza nie, kierujc si ku wiatu idei. Rnica midzy
anamnez i technoanamnez polega na tym, e w pierwszej podstawa jest dla
wszystkich rwna, za w zaporedniczeniu technicznym istnieje nieskoczona
wielo wirtualnych podstaw, ktre pojawiaj si i znikaj. Dusza czowieka,
bez wzgldu na to, czy interpretowa j jako niemierteln, czy te wskazywa, e stanowi ona rodzaj wewntrznego organu umoliwiajcego zoon
wraliwo, zostaje umieszczona w otoczeniu technicznym. To wanie w nim
16
pyta Sokratesa nikt ju nie sucha, poniewa technika w peni si zautonomizowaa nie potrzebuje ju koordynacji ze strony filozofw. Dlatego wszelki
moliwy do pomylenia mdrzec musiaby by rwnie stechnicyzowany.
Technoanamenza nie odchodzi jednak zupenie od wiecznotrwaej podstawy,
poniewa czowieka i androidy kieruje do niej wola przypominania. Nie jest to
ju wprawdzie wola stawiania pyta, ale rodzaj intuicji, ktra kae podmiotom
kwestionowa otaczajc rzeczywisto. W tym sensie to wola przypominania,
jako impuls pochodzcy z duszy, inicjuje pytania. W technoanamnezie nie
ma jednak wiedzy pewnej kady porzdek moe zosta zakwestionowany,
odrzucony, zniszczony, zwaszcza e w moliwych wiatach science fiction nie
istnieje uniwersalne denie do prawdy, lecz wiaty nieskoczenie dziel si
podug wasnych interesw. Dlatego te zdarzenia opisywane w dialogu Menon
przeniesione 4000 lat pniej nie byyby powtrzeniem Platoskiej anamnezy,
lecz jej modyfikacj. Im wiksze zaporedniczenie techniczne, tym trudniej
oanamnez wsensie platoskim. Ukazuj wic wiele przypadkw, w ktrych
anamneza jest albo faszywa, albo nieudana. S to skadowe technoanamnezy,
ktra nie oznacza ju wiedzy pewnej, lecz denie do wiedzy pewnej w technicznie zaporedniczonym rodowisku egzystencji ludzi i bytw technicznych.
Kolejna rnica midzy Platosk anamnez a technoanamnez polega
na tym, e dialog przeniesiony jest do przyszoci. Anamneza oznacza nie tyle
zachowanie ju w ideach stworzonego wiata, ile przypominanie sobie tego, co
ma dopiero nastpi, a co prowadzi do kreowania nowych wiatw. U Platona
zawsze mona powrci do tego, co byo, ale w science fiction przypomnienie
jest zwizane z koniecznoci tworzenia nowych wiatw, nie wykluczajc
take korzystania z anamnezy Platoskiej, ktrej efekty poddane s jednak
rnicowaniu w technicznie zaporedniczonym rodowisku. Nie zapominajmy,
e kwestia anamnezy bya cile zwizana z cnot, z tym, co dzisiaj moemy
okreli mianem moralnoci i etyki. Platon i jego statek kosmiczny w wiecie
science fiction byby skazany na zagad, poniewa wymagania te nie zostayby spenione i nie mgby on przetrwa. Science fiction ukazuje dramatyzm
utraty podstawy oraz prb jej odzyskania, wzmagajc tym samym wol przypominania, ktra prowadzi do technoanamnezy. Nie mona wic po prostu
powiedzie, e Platon jest reaktywowany w science fiction, tak jakby zosta
zahibernowany na pewien czas i science fiction dokonaa jego dehibernacji,
umoliwiajc mu powrt wraz z ca rzeczywistoci mylow, ktr zawar
wswoich dialogach. Bycie dunikiem wobec Platona wmoim przypadku
polega na uznaniu koncepcji anamnezy za rdow, ale take na ukazaniu, e
science fiction pozwala na pomylenie anamnezy zwrconej ku przyszoci,
nie za powtarzajcej w nieskoczono modele dla uksztatowania materii
zawarte w transcendentnych ideach.
17
Technoanamneza moe si powie, ale czsto si nie udaje, co nie znaczy,

e ksika ta jest pochwa niepowodzenia. Wrcz przeciwnie pokazuje ona,
i konieczny jest ogromny wysiek w ksztatowaniu woli przypominania, prowadzcy do technoanamnezy. Nie mona ukry jej platoskich korzeni, ale nie
dotykaj one ju czsto tego, co wieczne w wiatach zaporedniczonych technicznie. Nawet jeli to czyni, trudno odrni to od sztucznej niezmiennoci
bdcej jedynie produktem aktywnoci techniki, ktra obja w science fiction
ju nie tylko Ziemi, ale i cay wszechwiat. Umoliwia to kulturze mylenie
wnowy sposb, zwizany z potocznym dowiadczeniem przypominania sobie
jej wielu wiatw moliwych jednoczenie.
2. Anamneza jako akt oporu (Jean-Franois Lyotard)
Od Lyotarda zaczerpnem intuicj, e anamneza nie jest statycznym procesem

zwizanym z kontemplacj, lecz moe stanowi akt oporu wobec technicyzacji,
ale take wszelkiego faszu. U Platona anamneza jest procesem aktywnym, wynikajcym z poczenia interfejsu duszy z transcendentnymi ideami. U Lyotarda
istnieje za wiele sensw anamnezy rozproszonych w jego pismach, ktre nie
peni w nich podstawowej roli dokonuj ich interpretacji, wydobywajc sens
sucy mi do ukazania idei technoanamnezy. Istotna jest przede wszystkim
rola intuicji w jego interpretacji dowiadczenia anamnezy zawiera si ona
bowiem nie w wiedzy, ale w przeczuciu, wraeniu wizualnym, medytacji, take
tej polegajcej na uwolnieniu si od wszelkich obrazw. Dla technoanamnezy
istotny jest ten aspekt anamnezy, ktry wie j z aktywnoci oporu, nie za
z biernoci podporzdkowywania si wiecznotrwaej podstawie. Anamneza
jest dla Lyotarda przepracowywaniem (Durcharbeitung) oraz przeamywaniem
zastanych porzdkw10. Odpowiada to obecnej rzeczywistoci, wktrej anamneza staje si coraz trudniejsza, poniewa porzdek technicyzacji, z ktrego
wynika spoeczne, kulturowe i polityczne urzdzenie spoeczestwa, nie sprzyja
praktykowaniu anamnezy w sposb, w jaki czyni to Platon. Dlatego tak istotna
jest anamneza jako dziaanie, polegajca na stawianiu oporu, nie za anamneza
bdca wycznie biern kontemplacj idei, biern wperspektywie wiata,
ktry nie jest zainteresowany tego typu aktywnoci podmiotw izgaszanymi
przez nie postulatami koniecznoci przebudowy kultury.
Lyotard podkrela, e anamneza ma charakter wywrotowy dotarcie do
tego, co znajduje si w gbi, poniej kulturowych powierzchni, wymaga zburzenia zastanego porzdku. Nie przypisuje on anamnezie jednego sensu, zapoy 10
J.-F. Lytoard, Inhuman. Reflections on Time, tum. G. Bennington, R. Bowlby, Polity
Press, Cambridge 1991.
18
czajc jej znaczenia z filozofii, psychoanalizy czy mylenia dalekowschodniego,

uobecniajc wiele znacze, jakie ona reprezentuje w jej rnych sensach, nie
dochodzc do jednoznacznych ustale. Podzielam przekonanie Lyotarda,
ktry wskazuje na moliwo, a nawet konieczno, anamnezy, pozostawiajc
jednak jej moliw posta zadaniem do zrealizowania w przyszoci staram
si doprecyzowa, jak ta przyszo moe si zrealizowa. Science fiction daje
bowiem szans przepracowania przyszoci, sama bdc technoanamnez.
Anamneza nie dotyczy analizy przeszoci i poszukiwania w niej sposobw
ominicia niechcianej przyszoci, lecz powrotu z przyszoci do teraniejszoci. W takim sensie naleaoby take ustanowi psychoanaliz przyszoci,
analizujc to, co jeszcze si nie zdarzyo, iw tej perspektywie odczytywa
bycie czowieka oraz gatunkw technicznych. To, co dopiero ma nadej dziki
technicznemu zaporedniczeniu, jest ju rzeczywiste, ju uobecnione przez
sam fakt wprowadzenia pamici podczas obcowania zdzieami science fiction
jako gotowymi wizjami wiata. Ich wprowadzenie automatycznie zawiesza
niewiedz podmiotu.
Lyotard pisze, e anamneza byaby tym powiadomieniem, ostrzeeniem lub zobowizaniem [...], by stan [ana-] wobec czystego lustra przez
przeamywanie11. Suy ona zatem nie tylko ustaleniu tego, co powinno by
przypomniane, ale take stworzeniue horyzontu dla wyzwolenia si zograniczajcych powtrze, nawykw utrzymujcych czowieka w stanie zapomnienia. Podkrelony jest tutaj aspekt brutalnoci anamnezy eby bya ona
skuteczna, poprzedni porzdek rzeczy musi zosta usunity a przynajmniej
uchylony, tak by sta si czytelny, tak jak mona go oglda w czystym lustrze.
Mona wic rozumie anamnez jako przeamywanie przez ograniczajce
podmiot porzdki rzeczywistoci, przeamywanie si przez lustra odbijajce
czowiekowi jego faszywe oblicze, ktre ten przyjmuje jako wasne. Jest to
jednak anamneza tego, co nie zostao zapisane12, czyli tego, co samo zawiera
si wakcie przeamywania, a wic jest zwrcone przeciwko zastanej rzeczywistoci, a nie wstron ucieczki od niej. Jest to odwrotno idei Platona,
uktrego wszystko jest zapisane. Tym samym Platoska anamneza mogaby
by take rozumiana jako rodzaj eskapizmu, ucieczki od stechnicyzowanej
rzeczywistoci na rzecz niezaangaowania w kultur i wiat spoeczny. Lyotard
zdecydowanie sprzeciwia si takiemu postawieniu sprawy, gdy nie majc
pewnej wiedzy na temat jakiego zjawiska, podmiot nie moe by zwolniony
z jej aktywnego poszukiwania, nawet za cen niszczenia ontologicznego status
quo kultury. Lyotard twierdzi te, e tak pojta anamneza jest form oporu
wobec syntez wprowadzanych przez technik, jest ona oporem dla sprytnych
11
Ibidem, s. 56
Ibidem.
12
19
programw13, poniewa pozwala na zatrzymanie ich funkcjonowania, ale te

na podwaenie technicznej legitymizacji ich istnienia. W tym sensie stanowi
to, co naley nieustannie powtarza, aby unikn zapomnienia wprowadzanego
przez programy wykazujce si sztuczn, lucyferyczn inteligencj, podsuwania
luster cyborgowi, przemycajcych mu w procesie pozornego ogldania siebie
techniczn pami. Anamneza byaby zatem sposobem na odzyskanie przytomnoci czowieka w rodowisku zaporedniczonym technicznie. Moe ona
przedrze si przez aktualnie wprowadzan podmiotowi techniczn pami.
Wskazaem tu na nierozstrzygalno anamnezy14, co jest zmian w stosunku
do Platoskiej anamnezy i stanowi istotn cech technoamanezy. Anamneza
polega rwnie na uprzytomnieniu prdkoci aktywnego zapominania, gdy
proces ten inicjuje wol przypominania.
Dla Lyotarda anamneza ma charakter aktywnego przepywania przez fasz,
ktry mona rozumie po Heideggerowsku jako zapominanie bycia, ale tutaj
chodzi o proces zapominania bycia w wyniku przyjmowania faszywych danych
technicznych jako podstawy funkcjonowania ludzkiej pamici. Anamneza jest
zawarta ju nie w niemiertelnej duszy, lecz w podmiocie, ktry potrafi siga
poniej poziomu pozoru do prawdy. Anamneza moe by zakodowana w wydarzeniu historycznym, dziele sztuki15, wydarzeniu, ale take w technice, majc
charakter zmysowy. Zakada jednak przeamywanie, dochodzenie do ukrytego porzdku. Wie si ze zmysowoci czowieka, ktra zostaje zniesiona.
Dlatego Lyotard mwi o anamnezie w przypadku zagroenia uaktywnia si
ona, gdy czowiek i to, co istotne, zostaje zakwestionowane. Mona j odczyta rwnie jako postulat manifestu polityczno-estetycznego, alternatywnego
wzgldem wizualnych strategii upamitniania.
To ju nie dusza, jak u Platona, lecz wraliwo, symbolizowana przez oko,
realizuje anamnez. Czyni to w teraniejszoci:
Dopki zajmujemy si zadaniem mylenia lub pisania, musimy walczy z dziedzictwem znaczenia zawartym w sowach i wyraeniach po to, eby uczyni sowa
i wyraenia odpowiednimi do tego, co chcemy powiedzie. Musimy take dekonstruowa, dzieli, krytykowa mechanizmy obronne, ktre s wbudowane w nasz
psychik, przeszkadzajce nam w suchaniu rdowych, fundamentalnych pyta.
Wyobraam sobie filtr take jako filtr dwikw, jako rodzaj szumu, ktry pozwala
nam nie sysze rzeczywistych pyta. Zadanie nazywam je anamnez obej Ibidem, s. 57.
R. Ilnicki, Czas nieludzkich obrazw. Pami strukturyzowana technologicznie, Sztuka
i Filozofia 38-39/2011.
15
J.-F. Lyotard, Anamnesis of the Visible, tum. C. Venn, R. Boyne, Theory, Culture &
Society 21/2004.
13
14
20
muje Durcharbeitung, by tak rzec, przepracowanie przez filtr lub ekran zachowujcy
zachowujcy nasz cisz16.
Te sowa Lyotarda pozornie tylko nie s zgodne z ide Platona. Zawieraj

jednak odniesienie do idei kontemplacji, ktra oznacza cisz chodzi tu ju nie
tylko o takiej jej rozumienie, ktre wyklucza obecno fal dwikowych, lecz
o stan uspokojenia podmiotu. Cisz t naley zachowywa, poniewa chroni
ona podmiot przed zapomnieniem:
Jak dugo niewiadomy afekt pozostanie zapomniany, tak dugo bdzie dawa
pocztek niezrozumiaym sformuowaniom (wyraeniom, symptomom). Bdzie
powtarza si, nie pozwalajc na to, by zosta rozpoznany. Jego wyraenia tworz
tkank wspomnie przesonowych, ktre blokuj anamnez. Durcharbeitung
[przepracowywanie] jest prac, ktra przechodzi przez te przesony. Anamneza
nie jest aktem historycznego zapamitania [...]. W pewnym sensie anamneza jest
nieskoczona. Wefekcie rdowy wstrzs nie jest przedstawialny, nigdy nie bdc
przedstawionym. Albo przynajmniej jego reprezentacja jest zawsze puapk17.
Puapka ta powoduje, e zawsze powinnimy siga gbiej, nie dajc si

zwie temu, co nam narzuca wizualno, ale take pami techniczna, na
ktrej ta si wspiera. Wspomnienia osonowe blokuj czowiekowi dostp do
ciszy. Naley je aktywnie przepracowywa, co nie znaczy, e trzeba je odrzuci jako faszywe i odda si kontemplacji wiecznotrwaych idei (tak bowiem
postpiby Platon). Zasug Lytoarda jest pokazanie, wjaki sposb anamneza
realizuje si wspczenie, pord zaporedniczenia technicznego, ktre tworzy
wspomnienia osonowe i wizualno. Nie jest to ju bierna materia, lecz cechuje
j aktywno. Dlatego francuski myliciel zajmuje wobec tej rzeczywistoci
postaw krytyczn, manifestujc si poprzez dziaanie i dowiadczenie dce
do jej zakwestionowania.
Lyotard przekonuje nas o koniecznoci aktywnoci czowieka w kulturze.
Podmiot anamnezy nie jest bierny jak u Platona w stosunku do wiecznotrwaych idei. Podpowiadanie niewolnikowi powoduje, e Sokrates jest dla niego
protez mylenia i dowiadczania. Niewolnik jest bierny wobec aktywnego
Sokratesa. Przeamywanie przedstawie jest moliwe dziki podmiotowi
wchodzi on do sfery niszczcej zaporedniczenia, ale nie gwarantuje mu to
uzyskania prawdy. Mona powiedzie, e wspczenie wszyscy jestemy rwni
ju nie wodniesieniu do wiecznotrwaej podstawy, lecz do technicznego zaporedniczenia oraz wprowadzonej przez nie wizualnoci. Gdy rzeczywisto
jest przez autonomizujc si technik odczana od wiata idei, wwczas
J.-F. Lyotard, Oikos, w: idem, Political Writings, tum. B. Readings, K.P. Geiman,
Taylor & Francis e-Library 2003, ss. 104-105.
17
J.-F. Lyotard, Heidegger and the jews, w: idem, Political Writings, s. 143.
16
21
zadaniem czowieka nie jest przygldanie si temu i kontemplowanie tej zmiany wniewzruszeniu, lecz aktywne przeciwstawianie si im, gdy zajdzie taka
konieczno. Z tego powodu pokazuj, e technoanamneza jest dziaaniem,
nie tylko pojciowym i nie tylko duszy, czerpic t intuicj od Lyotarda. Ciao
moe take stanowi rdo woli przypominania, cho nie wyczerpuje si ona
na poziomie sensorycznym czowieka, lecz moe take dotyczy wizualnoci
i prowadzi do wiata wiecznotrwaych idei. Pozwala mi to szuka anamnezy
rwnie w audiowizualnych dzieach science fiction, w ktrych Platon i Lyotard
w rwnym stopniu umoliwiaj mylenie technoanamnezy.
3. Anamneza jako podstawa indywiduacji
i hypomneza jako podstawa dezindywiduacji (Bernard Stiegler)
Wedug Stieglera anamneza umoliwia indywiduacj, czyli dochodzenie

podmiotu do jego unikalnoci. Podkrela on rnic midzy indywiduum
jako wpeni uksztatowanym podmiotem, ktry jest caoci, a podmiotem,
ktry si indywiduuje, czyli dochodzi do swojej unikalnoci, nieskoczenie
rozwijajc j wprocesie indywiduacji18. Zdaniem Stieglera anamneza jest
zwizana z pierwotn pamici nie rozwaa on jej na sposb metafizyczny,
jak czyni to Platon czy czciowo Lyotard, lecz sprowadza j do poziomu kultury i spoeczestwa. Dlatego te anamneza jest dla niego pamici, podczas
gdy hypomnezja stanowi zagroenie dla pamici, bdc pamici techniczn.
Wtym sensie wprowadzanie podmiotowi pamici technicznej dezindywiduuje
go, pozbawia go unikalnoci, poniewa to nie podmiot jest odpowiedzialny
za wasny proces przypominania, lecz technologie, poprzez ktre pami
jest mu wprowadzana kady ma tak sam pami i to pami istniejc
wbrew podmiotowi. Dezindywiduacja jest zatem konsekwencj hypomnezji
podmiot nie moe sta si unikalny, gdy wcoraz wikszym stopniu jest
standaryzowany, a pami techniczna nie naley do adnego podmiotu, lecz
do przemysw pamici19 zajmujcych si synchronizacj zestandaryzowanej
pamici technicznej midzy wieloma podmiotami. W takiej sytuacji podmiot
nie dy do uzyskania unikalnoci i pojedynczoci, lecz staje si podmiotem
zdezindywiduowanym, ktry wykonuje to, co nakazuje mu rynek.
Stiegler dowodzi, e ludzka zdolno zapamitywania realizowaa si najpierw przez mnemotechniki, ktre s wiczeniami pamici wykonywanymi
Pojcie indywiduacji: http://arsindustrialis.org/glossary/term/109 [21.11.2014].
Stiegler przeciwstawia mu dezindywiduacj, czyli proces polegajcy na utracie indywiduacji.
19
Jest to pojcie, ktrego uywa Stiegler. Pami wedug niego jest produktem rynkowym, wytwarzanym i sprzedawanym w ramach dziaalnoci przemysu programw.
18
22
przez podmiot, pniej za przez mnemotechnologie zwizane z eksterioryzacj pamici do technicznych urzdze. To przejcie wie on z utrat wiedzy,
czego przyczyn jest to, e czowiek cigle jest podczony do rnych mnemotechnologicznych urzdze rnych rodzajw, od telewizji do telefonw,
wczywszy komputer isystemy naprowadzania GPS20. Mnemotechniki nie
byy zewntrzn pamici, lecz wynikay z moliwoci przypomnienia tego,
co byo obecne. Mona je utosami z anamnez, poniewa daway one podmiotowi prawdziw wiedz dotyczc rzeczywistoci spoecznej i kulturowej.
Podmiot nie musia siga do tego, co zostao poddane procesowi technicznej
eksterioryzacji, lecz czerpa z tego, co byo mu dane bezporednio i co utrzymywao w nim okrelon posta wiedzy.
W ujciu Stieglera eksterioryzacja pamici jest zwizana z jej automatyzacj. By to udowodni, siga on do pojcia hypomnezy, wskazujc, e jest to
posta niezalenej od czowieka pamici, ktra decyduje o jego zachowaniu.
Twierdzi on take, i bycie czowieka jest formalizowane i zarzdzane21. Siga
do rozrnienia dokonanego przez Jacquesa Derrid w Aptece Platona, ktry
przeciwstawia anamnez (yw pami umoliwiajc wiedz) hypomnezie
(martwej pamici prowadzcej do destrukcji wszelkiej wiedzy). W tej perspektywie zrozumiaa staje si opozycja, jak wprowadza: hypomnetyczna pami
wielokrotnie ponawia konstytucj anamnetycznego napicia pamici. To anamnetyczne napicie eksterioryzuje si do postaci pracy ducha, gdzie konfiguruj
si epoki psychospoecznej indywiduacji22. Pokazuje on, e indywiduacja
nie jest jednolita, a kada epoka ma swj tryb indywiduacji, czyli czynienia
podmiotw unikalnymi. Jednoczenie anamneza jest zawsze napiciem nie
mona jej sprowadzi do czystego i niezakconego procesu, gdy wspomaga
si hypomnez. W tym sensie episteme pojmowane jako anamnesis23 jest
opozycj wzgldem tego, co chce mu zagrozi. Stiegler jest wiadomy, e afirmacja anamnezy jako reakcji przeciw sofistycznej praktyce hypomnezy, ktr
jest pismo24, bya zwrcona przeciwko nowym mediom transmisji pamici.
Podkrela jednak, e Informacja transmitowana jest zprdkoci wiata, to
znaczy bez opnienia25. Przeciwstawiony jej opniony czas jest czasem
naturalnej ewolucji natury i kultury. Dla esencjalnego aspektu eliminacji
opnionego czasu, to znaczy dziaania opnionego dziaania, tworzony jest
B. Stiegler, Anamnesis and Hypomnesis, http://arsindustrialis.org/anamnesis-and-hypomnesis [21.11.2014].
21
Ibidem.
22
Ibidem.
23
Ibidem.
24
Ibidem.
25
Ibidem.
20
23
proces desublimacji, ktry jest konsekwencj dezindywiduacji i desublimacji

spowodowanej przez utrat wiedzy w epoce przemysowej hypomnezy26. Nie
zgadzam si jednak ze Stieglerem, e Jest to taka organizacja utraty wiedzy
przez przemysow hypomnez, przez ktr dochodzi do utraty moliwoci
wszelkiej anamnezy27. Oznaczaoby to bowiem pen automatyzacj czowieka i wiatw jego egzystencji. Science fiction jest w tym kontekcie cenna
jako sposb mylenia, poniewa ukazuje napicie midzy tym, co wydarza
si z techniki, a tym, co stanowi wewntrzne urzdzenie czowieka dusz.
Przede wszystkim za pokazuje pewien paradoks mimo technicznego zaporedniczenia wola przypominania nie jest usunita, lecz zyskuje nowe formy
w ramach technoamnezy jako przypominania realizujcego si w przyszoci.
Stiegler uporczywie trzyma si ustalonego wprzeszoci bytu, zwracajc si
raczej ku historycznym sposobom bycia czowieka w kulturze, realizowanym
przez medium sowa. W przeciwiestwie do niego skonny jestem dostrzega
potencja emancypacyjny mylenia w popkulturze, ktra take jest sposobem
mylenia, nie za znieksztaceniem dotychczasowych sposobw rozumienia
rzeczywistoci.
Technoanamneza jest przypomnieniem dokonywanym wanie w tej prdkoci pocze technicznych to wanie one s odpowiedzialne za tworzenie
przyszoci. Stiegler podkrela, e niewolnik, ktry jest bohaterem dialogu
Menon, korzysta z narzdzi hypomnetycznych, takich jak rysunek. Dodabym,
e sama posta Sokratesa peni hypomnetyczn rol, poniewa jest rozszerzeniem pamici niewolnika, ktra kieruje go ku anamnezie. W ten sposb do
mnemotechnik mona take zaliczy ludzi, ktrzy bd umoliwiali dotarcie
do prawdziwej wiedzy. Jest to szczeglnie istotne w science fiction, kiedy
nie wiemy, czy to cz ludzka, czy techniczna jest odpowiedzialna za dane
dziaanie i przypomnienie. Widzimy jednak, e pewne okolicznoci inicjuj
rne moliwe dziaania, zatem interpretacja dokonuje si przez uwzgldnienie postaci ludzkich i technicznych jako tych, ktre inicjuj technoanamnez.
Stiegler zwraca uwag na to, e myli niewolnika s rozbiegane28. Dopiero
anamneza pozwala mu na dotarcie do niezmiennych podstaw egzystencji, ktre
wodpowiedni sposb konfiguruj jego mylenie. Technoanamneza ukierunkowuje to mylenie na przyszo. Podmioty wielu moliwych wyobraonych
wiatw przypominaj sobie i zapominaj w odniesieniu do przyszoci. Istnienie lub brak podstaw bytowych jest pytaniem o to, co ma dopiero nadej,
a nie fundamentem tego, co czeka na ponowne odkrycie jako ju ustalone.
Ibidem.
Ibidem.
28
Ibidem.
26
27
24
Rzeczywisto science fiction wynika z totalnego zaporedniczenia technicznego, dlatego nie mona w niej utrzyma rozrnienia na mnemotechniki
i mnemotechnologie. W sensie Stieglerowskim przecinaj si one w swoim
dziaaniu. Technoanamneza jest przykadem dokonywania anamnezy w otoczeniu technicznym, w zaporedniczeniu pamici. Wprowadza ona nowego typu
napicia, ktre wwikszym stopniu wi si z przeywaniem przyszoci ni
przeszoci. Wynika to z funkcjonowania wiatw w science fiction wszelkie
opnienie jest niedopuszczalne, dlatego prawda musi by eksterioryzowana
do przyszoci. Wynika to z tego, e szybko pocze technicznych jest zwizana z przyszoci, podczas gdy powolno pocze symbolicznych odsya
do przeszoci. To, co science fiction komunikuje, zawiera si w stwierdzeniu,
e przeszo ju nie wystarczy do penej realizacji ludzkiej kultury. W epoce
stechnicyzowanych galaktyk iich mieszkacw powoywanie si na historyczne wersje ontologicznych podstaw jest nieskuteczne. Wiedza, jak uzyskuj
mieszkacy science fiction, jest wiedz o przyszoci. Rwnie wszelkie prby
przypomnienia i zapomnienia oscyluj wok przyszoci. eby to zrozumie,
naley uzupeni mnemotechnologiczne urzdzenia o moliwo duchowego
funkcjonowania. Science fiction pokazuje jednoznacznie, udzielajc si myleniu czowieka we wspczesnej kulturze, e ludzki duch nie zosta pokonany,
lecz przybiera nowe formy. Ale take unaocznia, e uznanie innych istot oraz
ustanowienie relacji midzy gatunkami musi wej na nowe poziomy zrozumienia. Technoanamneza wynika z zewntrznej mnemotechnologii pamiciowych
pocze technicznych, ale paralelnie do niej realizuje moliwoci wynikajce
ztechnicznego zaporedniczenia duchowoci czowieka o charakterze mnemotechnicznym, wntrza, ktre kieruje si ku przyszoci. Technoanamneza
jest napiciem midzy prac mnemotechnologicznych urzdze a technicznym
zaporedniczeniem duchowoci istot yjcych w wiatach moliwych science
fiction. W science fiction napicie midzy hypomnez a anamnez jest czym
podstawowym, ale wymaga trudu przeamywania w Lyotardowskim sensie.
Twierdz jednak, e dokonuje si ono nie tyle z poziomu transcendentnej
niezmiennej podstawy do poziomu teraniejszoci, ktra jest odbierana przez
podmioty jako wiedza dotyczca przeszoci, a wic rodzaj potwierdzenia ich
wiedzy i wyznaczenia prawdziwoci, lecz dotyczy przyszoci. Technoanamneza jest nieodcznie zwizana z przeywaniem paradoksu.
4. Monstrualizacja anamnezy przez technicyzacj
Przedstawione koncepcje anamnezy, czciowo zestawione ju z technicyzacj,

ukazuj, e nie mona w technicznym zaporedniczeniu mwi obezpored-
25
niej realizacji idei Platona w wiecie wspczesnym. Monstrum rozumiane

jako wybryk rozsadza jzyk teorii, poniewa dominuje nad tym, co normalne
(podane do powtarzania i odtwarzania). Sama technika jest monstrualna,
ajej szczeglnym przykadem jest science fiction, ktre doprowadza moliwoci historyczne do mutacji i niekontrolowanego przerostu. Bdem jest
redukowanie science fiction do znormalizowanych wyobrae, do wyolbrzymionej teraniejszoci, traktujc przyszo jedynie jako efekt dziaania
ludzkiej wyobrani. Monstrum nie mieci si w adnych ramach, ale zawsze
co przypomina, peni funkcj anamnezy dla kultury. Wynika to z prby oswojenia go, chociaby przez zaklasyfikowanie go pomidzy gatunkami, zktrych
jest zoone. Monstrum przypomina o czowieczestwie zarwno otym
utraconym, teraniejszym, jak i moliwym, przyszym, ktre moe pojawi
si dopiero dziki technoanamenzie. Science fiction pod wieloma wzgldami
jest monstrualna, poniewa przedstawiane przez ni relacje nie mieszcz si
wadnych kategoriach samo jej mylenie jest monstrualne. Wscience fiction
monstrualno jest czsto ledwie widoczna. Czowiek, ktremu usunito pami, staje si przez to cyborgiem. Jest monstrum, ale nie rni si od innych
ludzi pod wzgldem fizycznym i psychicznym. Jego wypowiedzi aktualizuj
jego techniczn pami. Jako obserwatorzy wiemy, e jest ona faszywa, ale
dla niego jest najprawdziwsz anamnez. Z tego napicia rodzi si technoanamneza nie mona jednoznacznie zdefiniowa i zamkn tej pamici ani
w modelu platoskim, ani te w modelach opartych na pamici technicznej.
Do jej paradoksalnoci naley doda kolejn cech: oscylacyjno.
O zagroeniu potworami pisze Dominique Janicaud: nowy typ potwora
spoczywa, oczekujc na nas, nie tego klasycznego moralnego potwora (jeli
moemy mwi tymi sowy), ale technologiczny potwr, rezultat systematycznej manipulacji gatunkiem ludzkim29. Pniej wskazuje na to, e wpowieciach
science fiction mona odnale nowy gatunek: Jestemy wiadkami jego
wyonienia si jedynie z komputerowych wspomnie i globalnych pocze
Internetu30. W tym sensie to technika jest rdem monstrualnoci, a co
wicej rdem tej monstrualnoci jest techniczna pami, ktra prowadzi
do jeszcze wikszej monstrualnoci. Dodaje on jednak: Nieludzko istnieje
dla czowieka tylko w odniesieniu do idei, e tworzy on wasn nieludzko31. Wtym sensie sama monstrualno science fiction nie powinna by
rozpatrywana jako fikcja czy jedynie jako moralne zagroenie dla ludzkoci,
D. Janicaud, On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy
Jork 2005, s. 22.
30
Ibidem, s. 28.
31
Ibidem.
29
26
ale przypomnienie o charakterze nieludzkoci, jakie wytwarza czowiek. Nie

musi on czeka na to, a wizje projektowane w science fiction si zrealizuj,
lecz dziki technoanamnezie moe im aktywnie przeciwdziaa wanie
dziki rozpoznaniu monstrualnoci. Nie kada monstrualno jest bowiem za
i zasuguje na potpienie, ale kad naley zrozumie oraz wzi pod uwag
i przemyle, projektujc przyszo. Chodzi oto, eby wwiatach science
fiction, ktre monstrualizuj dotychczasowe niezaporedniczone technicznie
relacje, dostrzec elementy moliwego przypomnienia, ktre jest nastawione
na to, co dopiero wydarzy si w przyszoci.
Technoanamneza nie mwi jednak w adnym z tych jzykw ani w ich
syntezie. Bezporednio jednak z nich wynika, cho nie wykracza poza nie. Po
co zatem wymieniem te koncepcje wczeniej? Byo to konieczne, eby wprowadzi kontekst dla rozumienia poruszanych w tej ksice zagadnie. Nawet
jeli przedstawione koncepcje anamnezy nie bd stanowiy niezmiennej podstawy prowadzenia wywodu, to okrel one kontekst dla mylenia, pozwalajc
umiejscowi technoanamnez na tle myli filozoficznej izrozumie rda
czerpanych przeze mnie intuicji. Ale nie mog wypowiedzie jzykiem poj
tego, co wykracza poza t sfer. Transcendencja w technoanamnezie dokonuje
si bowiem w stron obrazw, wizji, audiowizualnych utopii, nie ogranicza
si jedynie do dyskursu. Te sensy s jednak obecne. Czciowo skadaj si na
technoanamnez, a czciowo mwi ju ona autonomicznym jzykiem science fiction, to znaczy jzykiem poetyckim, mylanym z perspektywy kultury.
Dlatego pozostaj przy intuicjach pojciowych, ktre odpowiadaj za selekcj
analizowanych fragmentw-argumentw uruchamiajcych wyobrani i zaporedniczone w niej mylenie poetyckie.
Od Platona przejmuj konieczno przypominania sobie jako podstawow dziaalno egzystencjaln. Nazywam ten wektor denia i dziaania wol
przypominania, ale pozbawion efektu anamnezy, jakim jest wiedza o tym,
co kiedy byo obecne. Lyotard pozwala mi myle o anamnezie jako o cigej
prbie uwalniania si ludzi i nie-ludzi spod rygoru technicznej pamici, ktra
wyobraa rzeczywisto, dajc jednoczenie moliwo anamnezy, rozumianej jako angaujcej cae jestestwo aktywnoci. Wykorzystuj przy tym ide
Stieglera o przewadze hypomnezy nad anamnez waciw dla wspczesnej
stechnicyzowanej kultury.
Technoanamneza jest zarwno wol przypominania, prb przeamywania si przez warstwy technicznej pamici wprowadzanej uytkownikom, jak
iprb zyskania orientacji w wiecie opanowanym przez technik. Jest to zatem
anamneza wykonywana w przyszoci. Zrozumienie przychodzi zprzyszoci,
pochodzi ztechnicznie wyobraonego wiata, jakim jest science fiction. Moe
ono jednak motywowa jednostk do refleksji nad aktualnym stanem zapo-
27
redniczenia jej pamici, przez co uruchomi wol przypominania oraz wol

opuszczenia tego reimu.
Technoanamneza nie ma jednego znaczenia, poniewa jest paradoksalna.
Oznacza zarwno wol przypominania w warunkach radykalnej technicyzacji
wiata, niemoliwo przypomnienia, uporczywe ponawianie przypomnienia,
jak i nowy rodzaj zapomnienia, wynikajcy z ycia w technicznej iluzji. Jest ona
wykonywana zarwno przez podmioty ludzkie, jak i nie-ludzkie (androidy,
automaty, roboty). Podmiotem nie-ludzkim jest take rynek, ktry wprowadza
techniczn pami, zmuszajc podmioty do wyobraania sobie tego, czego
nigdy nie mogy przey ani nie przeyj.
Przedstawione rozumienia technoanamnezy bd w trakcie tej pracy rozszerzane, modyfikowane i zestawiane. Niemoliwe jest dojcie do ich ujednolicenia rdowo funkcjonuj one jako wzajemnie owietlajca si wielo.
Wsplny im bdzie ruch od przyszoci do teraniejszoci, a nie jak u Platona
od wiecznoci do teraniejszoci. Anamneza oznaczaa ruch od przeszoci
(niezmiennej przeszoci zapisanej w wiecznotrwaych ideach) do teraniejszoci. Technoanamneza oznacza za ruch od przyszoci do teraniejszoci. Jest
anamnez dla czowieka, ktry w myleniu science fiction dostrzega diagnoz
jego teraniejszoci dokonan zpunktu widzenia zaktualizowanej przyszoci.
Dostarcza te sam przeszo jako wytworzon w przyszoci. Krytyka kultury
zostaje dokonana z perspektywy przyszoci, ktra jawi si czowiekowi jako
przeszo. Dziki technoanamnezie mona przecign poczenia techniczne,
a wic dokona ich krytyki, a dziki wyobrani zyska niezbdny dystans do
tego, co wydarza si obecnie w wyniku technicznych pocze.
Jeeli mamy mylenie science fiction traktowa powanie, to naley pozwoli mu wtargn bezporednio w ycie. To usprawiedliwia zwroty w ksice,
ktre dotycz ycia we wspczesnej stechnicyzowanej kulturze. W ten sposb
zostaje ustanowione poczenie w kulturze spajajce refleksj filozoficzn,
mylenie wywodzce si z science fiction, bezporednio z yciem, to znaczy
odnoszce je do codziennoci. Tak jak czyste mylenie postulowane przez
filozofie wyrywa czowieka z zasiedzenia w rzeczywistoci kulturowej, by do
niej powrci, wczym tkwi kulturowy sens filozofii, tak i mylenie pochodzce
z science fiction nagle przenosi go do innego wiata. Staje si ono rdem
symboli, metafor, imperatyww moralnych, ktrych nie mona odrzuci
jako fikcyjnych. Powoujc si na te momenty, bd odnosi si do cyborga
jako figury czowieka midzy kultur awirtualnymi wiatami czystego mylenia iobrazowego mylenia science fiction. Ma to take zmieni sposb
patrzenia na popkultur, ktra nie skada si jedynie z wieloci fenomenw
rozrywkowych, lecz czy si z yciem. Przypomina o nim, ale take o tym, e
technoanamneza przestaje by jedynie popkultur. Wanie tego poczenia
28
poszukuj lub raczej je dopuszczam, to znaczy pozwalam mu wybrzmie, nie

za odbieram jako proste wspomnienie, technoanamnez tego, co zostao przeczytane i obejrzane. Ksika ta wyraa sens technoanamnezy myli bowiem
w sposb adekwatny do wspczesnej kultury. Interpretowane fragmenty, ale
te mylenie fragmentaryczne prowadzi czsto do stawiania pyta (a wic
iprzeamywania porzdkw, ktre je uniemoliwiaj) ni do formuowania
ostatecznych odpowiedzi. To take odrnia anamnez, w ktrej pytanie suy
jedynie uzyskaniu wiedzy pewnej, od pytania jako nieskoczonego procesu
przeamywania pozornych warstw rzeczywistoci, utrudniajcego kontakt
czowieka lub androida z jego dusz.
5. Poetyka myli science fiction
Science fiction myli autonomicznie, ale dokonuje tego poprzez poetyckie

wizje, nie za poprzez prac pojciow, jak ma to miejsce w przypadku filozofii
nie oznacza to jednak oddzielenia tych dziedzin, ale ich bardzo bliski zwizek.
Poezja jest momentaln metafizyk. W krtkim poemacie powinna ofiarowa
nam wizj wiata, sekret czyjej duszy, jaki byt i jakie przedmioty, a wszystko
to jednoczenie. [...] Podczas kiedy wszystkie inne dowiadczenia metafizyczne
wymagaj nie koczcych si przygotowa, poezja nie uznaje wstpw, zasad,
metod, uzasadnie. Odrzuca wszelkie wtpliwoci32.
W tym sensie poezja science fiction jest naga nie potrzebuje dugich
wstpw i uzasadnie, poniewa wydarza si bezporednio, co jest paradoksem,
poniewa sama pochodzi z technicznego zaporedniczenia materiau, w ktrym
jest zapisana i technicyzacji wyobrani podmiotw, ktre z ni obcuj. Poeta
jest wic naturalnym przewodnikiem metafizyka pragncego zrozumie wszystkie moliwoci zwizkw natychmiastowych33. Dziki temu poezja przeciga
filozofi umoliwia przepracowanie tego, co filozofii zajmuje wicej czasu.
Ta natychmiastowo zawarta jest w dynamicznym przedstawieniu przyszoci
poprzez science fiction. Z dostrzeenia tej chwili jzyk nie ma prostego powrotu, jeli ma by jej wyrazicielem, a nie jedynie protokolantem. Poezja znajduje
przeduenie w filozofii, a filozofia w poezji. Nie jest to pomieszanie jzykw,
lecz wyksztacenie nowej wraliwoci, dlatego te nie mona sprowadza science fiction do materiau poddanego pojciowej obrbce. Musi ona zachowa
cz swojego gosu, co wymaga tego, by filozofia zamilka, ale dopuszczajc to
G. Bachelard, Chwila poetycka i chwila metafizyczna, tum. M. Goszczyska, Literatura
na wiecie 3-4/1982, s. 57.
33
Ibidem, s. 62.
32
29
inne mylenie, nie za oczekujc na moliwo zaistnienia wasnego sposobu

uobecnienia. Nie jest to jednak sytuacja dominacji poetyckich wizji science
fiction nad filozofi i wykonywan przez ni prac pojciow, lecz zmiana
relacji. Poezja science fiction zostaje wzmocniona przez technik, dlatego nie
mona jej duej ignorowa. Przez to mwi ona z wntrza techniki, podczas
gdy filozofia pragnie ze wszystkiego uczyni zewntrze, ktrym moe dopiero
manipulowa za pomoc poj. Filozofia i science fiction zbiegaj si w kulturze, oferujc nowe sposoby mylenia. Wymaga to poluzowania pojciowego
rygoru filozofii i jej reintegracji na wyszym poziomie mylenia poetyckiego.
Science fiction jest poetyk przyszoci, czsto zorientowan filozoficznie.
Ta praca jest take estetyczna uzasadnia to dobr przykadw, ktre s dopuszczane w ich poetyckim sposobie mylenia. Stanowi problem dla linearnej
narracji filozoficznej opartej na wynikaniu, jednak w tym przypadku pozwala
na dopuszczenie science fiction do mylenia w autonomii jej poetyckich wizji.
Wtki pochodzce z filozofii Platona, a odnoszce si do problemu Boga absolutnej podstawy oraz prawdziwego przypomnienia powinny by rozpatrywane w aspektach estetycznych, uzupeniajc tym samym poetyk mylenia
science fiction wyraon w sowie. Nie mona bowiem dokona deestetyzacji
science fiction rozebra j na czci pierwsze i zestawi podug formalnych
kryteriw porzdkowych danej estetyki szczegowej. To pozbawioby j jej
istoty. Jest to zasadniczy problem jak dziea science fiction, ktre s produktami rynkowymi, zawieraj w sobie moliwo mylenia, ktre przebijaj si
przez nie (czy zawieraj moliwo przeamywania, o ktrej pisa Lyotard).
Zjednej strony otwiera to drog do spekulacji waciwej dla gnostytycyzmu,
z drugiej pozbawia t interpretacj prostego wyjanienia. W niezrozumiay sposb produkt bdcy efektem pracy autora, domw wydawniczych,
sponsorw, dystrybutorw, reyserw, scenarzystw, specjalistw od efektw
specjalnych skada si na to, co daje czowiekowi do mylenia. Ale nie jest
to myl adnego pojedynczego czowieka. Dlatego w ksice tej odwouj si
do przykadw, ktre nie s arbitralnie wybranymi fragmentami ilustrujcymi dan tez, lecz tymi momentami, ktre daj do mylenia i pozostawiaj je
otwartym, co wynika z nierozstrzygalnego charakteru technoanamnezy. Mam
zupenie odmienny pogld od wikszoci badaczy analizujcych science fiction,
ktrzy mwi opewnych caociach, starajc si zawrze dziea science fiction
wramach gatunkowoci oraz poj oglnych. Matrix nie jest tosamy z jaskini
platosk, najpodniejsz metafor filozoficzn. Matrix nie jest te wycznie
filmem science fiction jest przede wszystkim tym, co daje do mylenia. Ale
to mylenie jest estetyczne. Sdz bowiem, e nie podejmuje si odpowiednich
wysikw, eby wydoby mylenie z tego, co potencjalnie go nie zawiera. A jest
to tak samo mudna praca jak poszukiwanie sensu w tradycyjnie rozumianych
30
tekstach zzakresu humanistyki. Istniej pewne rnice wyraajce si w dobranym materiale oraz sposobie analizy, ale sama praca pod wzgldem jej nakadu
jest podobna. Dlaczego? Poniewa zbyt atwo przypisujemy fenomenom
kultury popularnej status pozbawionych istoty. Za wszelk zawart w nich
filozoficzn warto dodan zwyczajowo traktujemy jako cz komercyjnego
produktu. Ale z science fiction przebijaj inne wartoci, inne sposoby mylenia, nawet jako rozproszone argumentacje, do uporzdkowania i zrozumienia
ktrych niezbdna jest filozofia funkcjonujca jako krytyka kultury, a take
jako hybrydowy element pojciowy zawarty wmetafizycznych momentach
mylenia poetyckiego. Nale one jednak najpierw do zmysowoci. Estetyka
motywuje mylenie, ale ju nie jako dzieo sztuki rozumiane w mocnym sensie przez Heideggera, a pewne jakoci, ktre nie s do koca przez podmioty
uwiadamiane. Dlatego te praca i mylenie o science fiction musi si zmieni.
Nie chodzi oto, by czyta w wolnym tempie ksiki, oglda filmy, lecz eby
wykona prac mylenia, dostosowa wraliwo do rnych prdkoci mylenia. Zetknicie si z tymi fenomenami sprawia, e s one przenoszone do
ycia jednostek izbiorowoci, stanowic pewne punkty odniesienia. Trzeba
zatem nie tyle zmusza si do umysowej archeologii dzie science fiction, ile
pozwoli, by mogy one przeduy w myli czowieka wasne istnienie.
Science fiction nie jest wic estetyk filozoficzn, ale estetycznie daje do
mylenia. Filozofia nie ma pozbawia science fiction charakteru wizyjnoci
ani ogranicza si do czerpania z niej tego, co filozoficzne. Wymusza to nowy
sposb jej odbioru powracanie do starych dzie, przegldanie nowych, dziki
czemu orientowanie si w kulturze staje si take myleniem. W tym wyraa
si nowego typu atmosfera hermeneutyczna: To nie tylko jzyk, ktry jest
nasycony metaforami. To nasz przymus, nasza zdolno wymylania i badania
alternatywnych wiatw, rozumienia logicznych inarracyjnych moliwoci
ponad wszelkimi empirycznymi ograniczeniami34. Temu wanie suy eksperyment polegajcy na wzajemnym uzupenianiu si jzyka filozoficznego opartego na pojciach i jzyka poetyckiego zbudowanego gwnie na metaforach
i wizjach, wzbogacony o odniesienia do ycia, gdzie oba jzyki spotykaj si
w codziennoci cyborgw, czyli we wspczesnej stechnicyzowanej kulturze.
Natychmiastowe mity pojawiajce si wraz z nowymi dzieami science fiction
przeamuj mylenie czowieka.
34
G. Steiner, Poetry of Thought: From Hellenism to Celan, New Directions, Nowy Jork
2011, s. 30.
wprowadzenie
jak myli science fiction?
Science fiction wyrcza filozofi w stawianiu diagnoz jego celem nie jest
jednak odebranie filozofii pracy i skazanie jej na metafizyczne bezrobocie. Tematy, ktre nie zostan podjte przez filozofi, s przepracowane, ale ju winny
sposb, czego przykadem jest science fiction odnoszce si do biecych obaw,
nadziei iidei wynikajcych z coraz wikszego technicznego zaporedniczenia
ludzkiego dowiadczenia. Nikt nie bdzie czeka na filozofi, a ta podejmie
istotny dla cywilizacji temat od razu, bez przygotowania pojciowego podejm go ludzie wrnych sferach swojej dziaalnoci kulturowej. Science fiction
nie narzuca jednak jednego wyrnionego punktu widzenia jej funkcja polega
na przypominaniu. Wykonuje bowiem prac zarezerwowan dla filozofii za
pomoc innych rodkw (literackich, audiowizualnych). Czsto nie jest to
czytelne, poniewa s to rodki niefilozoficzne, a za takie mona uzna imaginarium popkultury. Ograniczanie science fiction do przykadw, na ktrych
mona naucza filozofii, jest dla science fiction krzywdzce, tak jak jest nim
kady redukcjonizm do jego aplikacji. Rwnie zawenie pola analizy science
fiction do ilustracji tez filozoficznych jest problematyczne, jednak dopuszczalne w dydaktyce, cho wie si z ograniczaniem spektrum interpretacji.
Science fiction powouje do istnienia zupenie nowe filozofie to take byoby
stwierdzenie na wyrost. Droga porednia czy oba te podejcia: dostrzec to, co
filozoficzne, w science fiction i spojrze na science fiction, ktre generuje to, co
filozoficzne. Nie chodzi tu jedynie o podobiestwo doktryn czy problemw,
lecz o wspln im prac przypomnienia. Science fiction przypomina pewne
problemy filozoficzne, ktre rozwija przypomina je widzowi, uytkownikowi,
czytelnikowi. S to kwestie, o ktrych filozofia zapomniaa albo si ich wstydzi,
albo uwaa je za niepowane czy nieodpowiednio wyraone. Przypomina oistnieniu pewnych wartoci i sama uczy si przypomina. Przypominamy sobie,
32
wprowadzenie
poniewa widzimy, jak inni sobie przypominaj. Science fiction wykonuje t

prac, poniewa filozofia opiera si na przypomnieniu, bazujc na historycznych przywoaniach, ktre traktuje jako aktualn rzeczywisto filozofia
iprzyszo s czsto niekompatybilne.
Ksika ta jest powicona technoanamnezie technologicznie uwarunkowanemu sposobowi przypominania sobie rdowoci, ktra przekracza
zarwno filozofi, jak i science fiction nie trafia w prni, lecz powraca do
kultury. Nie jest to jednak realizowane przez zachowanie proporcji midzy
science fiction a filozofi, tak jakby na jednej szali wagi umieszczone byy
przykady, ana drugiej teoria. Rezygnuj z takiego sposobu przedstawiania
na rzecz obrazw-poj, czciowo teoretycznych, czciowo poetyckich
konstruktw, ktre z rnych perspektyw bd nawietlay technoanamnez.
Niektre momenty w science fiction: wydarzenia, sytuacje, postaci s czynnikami aktywujcymi proces przypomnienia. Nie musimy obejmowa caego
dziea, a z prowadzonych tu rozwaa czyni kompendium dzie science fiction,
do ktrego byby doczony klucz hermeneutyczny w postaci odpowiednio
przygotowanych iskonfigurowanych narzdzi teoretycznych. Jest to ksika
filozoficzna w takiej samej mierze, w jakiej jest ksik science fiction. W kocu science fiction to filozofia drugiego stopnia pojawia si ona bowiem po
wyczerpaniu zdolnoci dyskursw historycznych do diagnozowania i dawania
intelektualnej odpowiedzi na wydarzajc si z racji rozwoju techniki przyszo, cho nie jest filozofi ostateczn, miejscem, w ktrym mgby spocz
zmczony dialektycznym ruchem Duch. Przypomnienie przez technik: nie
wspominanie i nie pamitanie, lecz przypomnienie wymaga interfejsu duszy,
czyli wntrza. Posiadanie wntrza jest warunkiem indywiduacji, gdy tylko
ono pozwala na zyskanie unikalnoci przez odrnienie si od innych bytw
i ludzi. Filozofia mwi dzi mniej oduszy, science fiction komentuje za ycie
duszy teraniejszego i przyszego czowieka, podobnie jak relacj odwrotn
na rzecz technoanamnezy. Samo przypomnienie nie wystarczy inicjuje ono
ycie duszy, problemy i dziaanie po obu stronach medium, w ktrym wyraony jest dany wiat moliwy. Science fiction jest zatem dzieem mylenia nie
tylko dzieem jako dostpnym materialnie literackim lub audiowizualnym
produktem, lecz take jako rzeczywistoci mylow.
Prba odnalezienia czci wsplnej science fiction i filozofii skutkuje przyjciem jzyka czcego filozoficzn refleksj z poetyckim wyrazem science
fiction. Propozycja wynikajca z poczenia tych dwch dziedzin jest zatem
eksperymentem filozoficzno-poetyckim w sensie tworzenia sposobw mylenia w kulturze. Mylenie realizowane przez science fiction jest myleniem
poetyckim, gdy tylko w ten sposb mona skonstruowa i zakomunikowa
odbiorcy wiaty moliwe. Mylenie pojciowe waciwe dla filozofii dotyczy
jak mysli science fiction?
33
poszukiwania pewnych staoci w rzeczywistoci przemian. Jzyk filozoficzny,

ktry oddziela si od jzyka poetyckiego1, znw si do niego zblia za spraw
popkultury, to znaczy popkultura, ktrej czci jest science fiction, nie poddaje
si prostemu opisowi pojciowemu, chyba eby traktowa j jako przedmiot
filozoficznego namysu, czego unikam w tej ksice, dopuszczajc poetyckie
mylenie jako rwnorzdne pojciowemu poznaniu. Wynika z tego take czciowy brak pojciowej koherencji (cisoci podanej przez filozofi), ktry
zastpuje skadanie wywodu filozoficznego ze ladw odnalezionych w science
fiction. Nie wystarczy bowiem udowodni, e technoanamneza natrafia na
trudnoci, e nie jest efektywna. Jej skuteczno oznacza dojcie do prawdziwego przypomnienia. W science fiction wystpuje wola przypominania, ktra
realizowana jest w technicznym zaporedniczeniu dowiadczenia i niekoniecznie przez czowieka. Dlatego nie widz wikszego sensu w analizie pojciowej
tego, w jaki sposb maszyna podejmuje prb przypomnienia wyniknoby
ztego jedynie kolejne potwierdzenie nietzscheaskiej idei obalenia platonizmu.
Dziki myleniu science fiction, czyli poetyckiemu myleniu, mona zauway,
e formua obalenia platonizmu nie jest czym spenionym. Fikcyjne wiaty
moliwe s wypenione wol przypominania. Ich bohaterowie ludzcy i nieludzcy staraj si sobie co przypomnie, inni pragn zapomnienia iodrzucaj
wol przypominania. Poprzez science fiction kultura wystawia sobie diagnoz,
formuujc istotny problem wspczesnoci niemono anamnezy przy
woli przypominania. Ukazuje to krtkowzroczno czowieka, ktry z jednej
strony odpowiada na wyzwanie rzucone mu przez technik, z drugiej przenosi wasne czowieczestwo na maszyny. Tym sposobem maszyny cechuj
si wol przypominania, czowiek za celebruje sam moliwo anamnezy,
ktrej odmawia maszynom, sam z niej jednak nie korzystajc. To zawieszenie
egzystencji czowieka midzy wol przypominania a (nie)monoci technoanamnezy jest tematem tej ksiki, ktra nie tyle mieci si w ramach sporu,
ile peni rol kulturowej futurologii filozoficznej. Kultura dziki science fiction
zyskuje narzdzia do mylenia o przyszoci.
Moj intencj jest ukazanie sposobu, w jaki science fiction podejmuje
namys nad rzeczywistoci. Czyni to jednak, nie zrywajc zupenie z tradycj
filozoficzn i kulturow. Kolejne dziea w pewien sposb opowiadaj si za
okrelon filozofi. Nie wnikajc jednak w intencje twrcw, przeledz, wjaki
sposb filozofia styka si z science fiction. Celem tego jest krytyka kultury
rodzca si z wsuchiwania si we wzajemnie wzmagajce si gosy filozofii
i science fiction. czenie si tych dziedzin nie jest poprzedzone procedur
metodologiczn klasyfikujc te sposoby odnoszenia si do rzeczywistoci.
1
Na rdowy zwizek filozofii i poezji zwraca uwag G. Steiner, Poetry of Thought:
From Hellenism to Celan, New Directions, Nowy Jork 2011.
34
wprowadzenie
Science fiction to tworzenie moliwych wiatw uruchamiajcych wol przypominania oraz tworzcych dzieo mylenia w rnych mediach. Filozofia to
umiowanie mdroci. Zanim jednak umiuje si mdro, naley wiedzie,
czym ona jest, szczeglnie gdy wydarza si jednoczenie w wielu wiatach.
Przypomnienie nie oznacza tylko cofnicia si, ale i wyprzedzenie. Taki jest
kolejny sens anamnezy przypomnienie tego, co jeszcze nie mogo zosta zaktualizowane, czyli pewnej formy nieistnienia, zapowiadajcej jednak potrzeb
nowego sposobu mylenia powrt do filozofii i przekroczenie jej wbyciu
wwiatach moliwych wspczesnej kultury.
Zamiast prezentowa szczegowo fabu poszczeglnych filmw, odnios
si do konkretnych problemw, ktre przecinaj diagnozy filozoficzne. Spjno bdzie osignita dziki zestawianiu fragmentw nie chodzi o zaprezentowanie ich filozoficznego uoglnienia ani o kulturoznawcz analiz, lecz
o ukazanie przecinania si mylenia waciwego dla science fiction i filozofii.
Poniewa przyszo jest mylana przez uytkownikw popkultury w zwizku
z science fiction, tworzy ona dla nich obrazy myli, metafory i mity, ktrymi
owi uytkownicy posuguj si jako figurami hermeneutycznymi w swoim
yciu. Chodzi raczej o prezentacj pewnych idei. To nie filozofia spoglda
zgry na science fiction, lecz obie te dziedziny wzajemnie si owietlaj. Ich
rozdzielenie przyniosoby im szkod filozofia utraciaby dostp do mitologii
popkultury, a science fiction szans pojciowego opracowania wytwarzanych
przez ni wyobrae.
To wanie gra wiata i cienia, zapomnienia i przypomnienia, tworzenia
iporzucania tosamoci stanowi temat wiodcy tej pracy. Towarzyszy jej przekonanie, e obecnie science fiction zblia si do rdowego sensu filozofii,
wktrym dzieo mylenia nie jest oddzielone od dziaania. Chodzi o filozofi
pojt jako praktyka kulturowa, jako ywa obecno myliciela na swoim terytorium czy nawet jako powrt kategorii mdroci jako wiecznie niedostpnego
celu. Samo science fiction jest jednak za sabe (nie operuje bowiem pojciami),
a sama filozofia czsto przypomina science fiction (poprzez przerost poj
nad rzeczywistoci). Dlatego te te dwie dziedziny poznania i tworzenia s
sobie niezbdne, ale nie na zasadzie syntezy, lecz cigego przecinania si. Nie
oznacza to, e mona w ich ramach operowa jedynie fragmentami, podczas
gdy cao pozostaje permanentnie nieobecna. Naleaoby raczej powiedzie,
e cao jest motywem denia, ale w sposb paradoksalny, czsto bowiem
odnajdywana jest w czstkach, maych rzeczywistociach. Dlatego te relacji
filozofii i science fiction nie mona okreli jako wzajemnego zawierania si.
Kada z nich bowiem realizuje wasne cele, nieustannie wymyka si okreleniom, znajdujc si w cigym ruchu. Metoda tej ksiki polega na wsuchaniu
si w ruch przecinania si filozofii i science fiction wkulturze. To ona stanowi
35
dla nich, czsto zapomniany z powodu profesjonalizacji dyscyplin naukowych

i segmentacji rynku, wsplny punkt odniesienia. Kultura, tu w znaczeniu popkultury, nie jest ju kultur wybrakowan, niepen, niegodn. Przedrostek
pop oznacza bowiem sposb mylenia i imperatyw etyczny, ktry wyraa si
wkoniecznoci poszukiwania znaczcych fragmentw znajdujcych si w caociach, ktre aktywnie blokuj wszelki namys. Pomimo tego, e w popkulturze
wikszo fenomenw dana jest wprost, posiada ona wiele ukrytych warstw,
w ktre naley si wsucha. Takim narzdziem nasuchiwania w kulturze jest
filozofia. Pozwala ona nie tylko owietli kultur, ale i zdoby materia do
przemyle oraz stawia problemy w tak interesujcy sposb, e wywouj
one wol przypominania (impuls technoanamnetyczny). Popkultura science
fiction zdradza wol przypominania, przeamujc warstwy powierzchniowych
fenomenw.
Dziaanie bohaterw w science fiction nie opiera si jedynie na technologicznie wzmocnionym instynkcie, lecz czsto jest zwizane z nowymi formami
mylenia. To dziki nim znajduj oni chwil na zastanowienie si mog podj
decyzj lub wycofa si. Czsto eksponowany wtek wspominania odnosi si
do fundamentalnego procesu podejmowania decyzji anamneza jest nie tyle
biern kontemplacj idei ich wspominania, ile aktywnoci umysu obdarzajc
bohatera okrelon moc. Anamneza rozwija si w technonanmnez2, ktra
jest czyst postaci dziaania i wyprzedzania to, co warte zachowania, wrzuca
si wprzyszo, by mc to sobie pniej przypomnie, odtworzy, zapewniajc sobie w ten sposb ochron przed zapomnieniem. Technoanamneza
stanowi moment spowolnienia i przyspieszenia zapomnianej rzeczywistoci
czsto dochodzi do niej w momentach krytycznych. Kontemplacja zyskuje
charakter wydarzeniowy, lecz nie dzieje si zgodnie z reguami medytacyjnej
sekwencyjnoci. Mylenie ianamneza / mylenie i technoanamneza rnica
polega na tym, e w drugim przypadku wszystko dzieje si jednoczenie i nie
ma czasu na kontemplacj (powolno kontemplacji zastpiona jest przez
nago wizji). Odbiorca, widz, myliciel praktykuje te technoanamnez
jego bycie-w-wiatach-moliwych nie ogranicza si do konsumpcji obrazw.
Science fiction to ywio techniki, w ktrym dokonuje si anamneza, wic
zawsze pojawiaj si zautomatyzowane puapki, ktre utrudniaj dotarcie do
rdowej rzeczywistoci. Nie wiemy jednak, czym jest owa rdowo ijak
moemy do niej dotrze. Gdyby bowiem obowizywaa jako uniwersalna
podstawa, to kady byt powinien w niej w pewien sposb uczestniczy, tak jak
uczestniczy w pewnej idei. Jak jednak moe myle cyborg, ktremu zostaa
W odniesieniu do moliwoci transgresywnego dziaania sztuki pisz o antropotechnoanamnezie w artykule: Czas nieludzkich obrazw. Pami strukturyzowana technologicznie, Sztuka i Filozofia 38-39/2011.
2
36
wprowadzenie
usunita pami? Czy moe on poprzez technoanamnez doj do tego, kim

by przed implantacj wspomnie? Gdzie filozofia styka si z science fiction?
Nie ma jednego miejsca, nie ma jednej zasady dziaania technoanamnezy,
poniewa mylenie przypomnienia w kategorii przyszoci zwizane jest zistnieniem podstawy technicznej, ktra jest paradoksalna dopuszcza moliwo
zastpienie jednej wirtualnej podstawy przez inn.
Praca ta stara si nawietli niektre z moliwoci technoanamnezy dokonanej w tym rodowisku, nie roszczc sobie pretensji do kompletnoci,
poniewa jest ona niemoliwa z racji nieskoczonej liczby wirtualnych wiatw problematyzujcych i konfrontujcych wol przypominania zwol zapomnienia. Kady wirtualny wiat wymylony przez science fiction zostaje
ulokowany na innej podstawie, a wic kady zawiera odmienne sposoby
dochodzenia do tego, co jest prawdziwe. Kto oglda, poznaje, czyta, ale dokonuje tego wzupenie odmiennym wiecie. wiat moliwy co mu przypomina, wywoujc jednoczenie niepokj w duszy zwizany z wprowadzaniem
do niej zapomnienia. Nowe wiaty moliwe filozofii rodz si tam, gdzie to,
co byo zwizane z rygorem pojciowym filozofii, przechodzi wpopularne
formy mylenia. W przyszoci mog one zosta usystematyzowane, nie bd
jednak musiay oznacza odrodzenia filozofii, lecz pojawienie si nowych typw mylenia wkulturze. Technoanamneza nie musi by ani przyjemna, ani
skuteczna wsensie przekadalnoci jej na yciow sprawno, czyli zyskanie
wiedzy. Czasem moe prowadzi do podjcia decyzji i by chwilow, innym
razem bdzie przeczuciem co do moliwoci odsonicia jednej z wirtualnych
podstaw technicznie zaporedniczonego wiata.
Science fiction przypomina istotne problemy filozoficzne i ju w tym sensie
jest technoanamnez. Nie siga przy tym do narracji umoralniajcych, czciej
przedstawia moliwe rzeczywistoci, ktre wymagaj od czowieka intelektualnej odpowiedzi. Nie czyni tego w sposb bezporedni, problematyzujc
dane kwestie w sposb zrozumiay i sekwencyjny, dlatego wane jest to, by nie
zdawa si na obiegowe interpretacje i poszukiwa rzeczywistych problemw,
ktre znajduj si najczciej na obrzeach poszczeglnych fabu. W zwizku
ztym rezygnuj z odczytywania dzie science fiction w ich caoci na rzecz
zestawiania ze sob ich fragmentw. Zabieg ten pozwoli mi unaoczni, w jaki
sposb science fiction myli, a jednoczenie zmusi mnie do intelektualnej odpowiedzi na przedstawiony wniej moliwy wiat. Czasem bd przedstawia
wiksze czci fabuy, by innym razem powoa si jedynie na fragment
wszystko to suy gwnemu celowi, jakim jest owietlanie rnych kontekstw
technicznie zaporedniczonego przypomnienia (technoanamnezy). Wstp,
rozwinicie i zakoczenie pracy tworz pewn cao interpretacyjn, ale przy
zachowaniu tego schematu nie interesuje mnie gotowa interpretacja science
37
fiction, polegajca na pojciowej analizie tego, co zostao przedstawione w popkulturze, lecz dzieo przypomnienia. Wie si to bezporednio z przyjtym
jzykiem, czcym analizy pojciowe imylenie poetyckie, a take ze struktur
pracy, ktra odpowiada poszerzeniu rnych kontekstw technoanamnezy. Tak
bowiem docieramy do tego, co konstytuuje science fiction wiaty moliwe
s tworzone, aby przypomnie oczym czowiekowi iwtym sensie ksika ta
ukazuje prac, jak byo ledzenie cieek przypomnienia; najczciej po to,
by mc przemyle miejsce czowieka wprzyszoci. W stworzonych przez
science fiction opowieciach brak jednak absolutnej dehumanizacji, co naley
odczytywa nie tylko jako gest ochrony humanizmu iuniwersalnych wartoci
ludzkich, ze szczeglnym uwzgldnieniem istoty czowieka, ale take jako
przejcie si zanikniciem czowieka wteraniejszoci lub przyszoci. Wbrew
diagnozom przedstawianym przez Oswalda Spenglera, Edmunda Husserla
iMartina Heideggera czowiek nadal istnieje, cho zmienia wasne formy, ktre
s przenoszone w przyszo. Jest to kolejna motywacja, dla ktrej rezygnuj
zporwnywania i caociowego omawiania dzie science fiction sdz bowiem, e rzeczywisto przyszoci jest radykalnie sfragmentaryzowana i nie
poddaje si interpretacyjnemu zespoleniu. Science fiction podejmuje problemy aktualne, ale take rozwizuje problemy wiatw moliwych odlegych
galaktyk i bytw pochodzcych z kosmosu oraz innych wymiarw, cay czas
produkujc fragmenty przypomnienia, ktre mog suy wspczesnemu czowiekowi. Wten sposb wyprzedzajc, tworzy mu technoanamnez pozwala
przypomnie to, co nigdy nie zaszo i moliwe, e nigdy nie zajdzie. Jak jednak
mona wtedy rozumie kryterium prawdziwoci technoanamnezy? Jeli jakie
wydarzenie wpostaci planetarnego kataklizmu zostanie powstrzymane, to czy
dowiedzie prawdziwoci ludzkich dziaa prewencyjnych? Na takie pytanie
nie mona udzieli jednoznacznej odpowiedzi, poniewa technoanamneza jest
paradoksaln form przypomnienia, mogc zarwno zasania niepodane
moliwoci bycia, jak i kierowa uwag ku rzeczywistym zagroeniom. Wyboru midzy tymi moliwociami nadal dokonuje czowiek, dlatego nie mona
usun jego roli jako odbiorcy, ale te i twrcy technoanmnezy.
Podporzdkowujc si problemom powstaym w science fiction, odnajdujemy podstawowy ywio filozofii, nie narzucajc jednak science fiction
uporczywie wasnych poj, do ktrych miaaby si ona dostosowa, ale te
nie pozwalajc, by idee filozoficzne byy tylko wiatami moliwymi przedstawianymi wscience fiction. Pytania s stawiane po to, eby dziaa bez
wzgldu na to, czy technoanamneza odnosi si do moliwoci przypomnienia,
zapomnienia czy te blokowania obu tych moliwoci, tworzy ona konieczno
ustosunkowania si do niej. Bierno podmiotw, ktre d do zapomnienia, rozpatrywana jest take jako dziaanie, ktre polega na niedopuszczaniu
38
wprowadzenie
tego, co jest dla nich i ich wiata istotne. Wscience fiction istniej mdrcy,
lecz niekoniecznie filozofowie, ktrzy posuguj si pojciami lub odnosz
si bezporednio do figur zwizanych z histori filozofii. Moim celem nie jest
jednak rekonstrukcja tego, jakie dziea science fiction zawieraj odniesienia
do postaci i idei filozoficznych. Sdz, e to, co najbardziej interesujce, znajduje si w samym technopoetyckim sposobie mylenia przez science fiction,
nie za w nawizaniach do historycznych modusw ludzkiej myli. To take
powoduje, e zestawiam ze sob rne fragmenty, by zrekonstruowa paradoksaln cao technoanamnezy, ktra zarwno przypomina, jak i blokuje
moliwo przypomnienia, czasem wykonujc obie czynnoci naprzemiennie,
dezorientujc przy tym podmiot. Filozofia zostaje dziki temu odnowiona.
Po pierwsze, zyskuje nowy materia do namysu, co bezporednio wykorzystuje. Po drugie, dziki science fiction ma nowe zadanie mylenia polegajce
na braniu pod uwag przyszoci, ale ju nie fikcyjnej, tylko rzeczywistej, nie
za na redukowaniu wszelkich problemw do ich historyczno-filozoficznych
wciele znanych z przeszoci. W tym sensie science fiction jest wyzwaniem dla
filozofii, cho nie dlatego, e miaaby wyprze mylenie filozoficzne, co staoby
si tylko wtedy, gdyby filozofia ostatecznie odmwia podejmowania namysu
nad przyszoci stechnicyzowanej kultury, lecz miaaby z nim wspistnie.
Z pewnoci poczenie tych dwch dziedzin doprowadzi do wyonienia si
nowych sposobw mylenia w kulturze.
Gdy bohaterowie kocz niebezpieczne misje, patrz z pokor na rzeczywisto, s z ni pogodzeni. Tak w science fiction moliwa jest harmonia wpostapokaliptycznym wiecie, ale eby zrozumie to mylenie, naley uywa poj,
ktrych dostarcza filozofia, poniewa mylenie bohaterw oraz ich mdro
s przedstawione za pomoc audiowizualnych rodkw, chocia pozostaj
niewypowiedziane. Heidegger skojarzy rozumienie rzeczywistoci z mwieniem bycia, a wic przedkadaniem go w sowie. Science fiction nie zrywa
ztak wykadni, lecz domaga si intelektualnego przetworzenia jej poetyckich
wizji. Zatem rozumienie, podobnie jak anamneza, s rzutowane w przyszo.
Znaczce dziea science fiction oferuj nowe sposoby hermeneutyki przyszoci, suce do analizy teraniejszoci. Bohaterowie science fiction podejmuj
decyzje, czsto nie rozumiejc otaczajcego ich wiata wola przypominania
wynika wanie ztego braku rozumienia. Dlatego nie mniej uwane od warstwy
audiowizualnej i jzykowej mylanych dzie s poszczeglne ujcia, ktre stanowi czsto kadry myli bohaterw klisze ich wtpliwoci i nadziei. Jest to
szczeglnie wane wscience fiction rozumianym jako technoanamneza, awic
rozpatrywanym w funkcji przypominania. Ocaleni ludzie i przedmioty s cay
czas wspominani przechodz od statusu kontyngencji do poziomu transcendentnych idei. Rnica polega na tym, e przypominania nie inicjuje ju wysiek
39
orodkowej pamici, lecz hologram lub informatyczny kod, czyli wspczesne

narzdzie hypomnezy. Z tego wzgldu istotnym motywem wwalce dobra ze
zem jest zemsta, a ta jak wiemy z uwanej lektury Nietzschego dokonanej
przez Heideggera3 odnosi si zawsze do przypomnienia celu, identyfikacji
wydarzenia niesprawiedliwoci, a wic do punktu w przeszoci, ktry determinuje obecne dziaania. Nietzsche, zwracajc uwag na zemst, ukazywa,
e wie si ona z resentymentem, za Heidegger podkrela, e naley j kojarzy zto byo czasu. Mona jednak take j rozumie jako realn zemst,
nie za mciwo zwrcon przeciw zapomnieniu. Ta zemsta jest nieustannie
decentrowana, czemu w science fiction odpowiada zwrot akcji bohaterowie
wci dowiaduj si, e nie s tymi, za ktrych si uwaali. Wynikajcy z tego
chaos anuluje wszelk zemst jako funkcj powracania do tego, co kiedy realnie si wydarzyo. W wiecie science fiction granica midzy resentymentem
a anamnez jest zatarta. Mona przekroczy j jedn decyzj lub czynem, od
ktrego nie ma powrotu, bowiem kada zemsta rodzi moliwo odkrycia
wasnej fikcyjnoci. Technoanamneza jest przez to dowiadczeniem granicznym. rdowe przypomnienie oznacza zatem odpowiedzialno za to byo
czasu, podczas gdy charakter technoanamnezy jest niejednoznaczny, gdy nie
wiadomo, jak wiele jeszcze podstaw okae si fikcyjnych. Science fiction, tworzc wasne poetyckie wizje w materiale audiowizualnym4, ukazuje wanie ten
paradoks istnieje wiele rwnolegych wirtualnych podstaw, ktre owietlane
z rnych stron mog wywoa rne efekty filozoficzne. Z tego powodu korzystam z jzyka poetyckiego, czc go z filozoficznym, eby udostpni mylenie
science fiction, nie redukujc go jednak do kategorii pojciowych ograniczajcych t wielo do historycznie wyselekcjonowanych perspektyw. Pomidzy
efektami specjalnymi, wybuchami i kocem poszczeglnych planet, mierci
Chodzi o pojcie to byo jako uoglnione odnoszenie si do wiecznie powracajcej
przeszoci. Zob. M. Heidegger, Co zwie si myleniem?, tum. J. Mizera, Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa Wrocaw 2000.
4
Naley podkreli audiowizualny charakter wyobrani. O ile w przedtechnicznej kulturze wyobrania bya ksztatowana przez media literackie, ktre dalsze formy wywodziy
zjzyka do tego medium sprowadzane, o tyle obecnie tworzona za porednictwem przemysw audiowizualnych wyobrania jest dla wspczesnych pokole rdowo audiowizualna.
Ta zmiana powoduje, e fragmenty pamici technicznej uobecniaj si z bezporednioci
pomijajc pierwotne do tej pory zaporedniczenie w sowie. W tym sensie wyobrania staje si ekranem, na ktrym uobecniaj si audiowizualne fragmenty, bdc przetworzeniem
fragmentw danych pamiciowych. Koresponduje to z przeformuowaniem funkcji mzgu,
ktry zdaniem Marshalla McLuhana znajduje si na zewntrz podmiotu dziki technicznemu zaporedniczeniu dowiadczenia. Gilles Deleuze wskazuje za, e mzg jest ekranem.
Tym samym wyobrania, podobnie jak pami, mylenie i percepcja, dostosowuje si do
mediw j ksztatujcych.
3
40
wprowadzenie
ludzi, wydarzaniem si nowych wiatw moliwych i formami zagady istnieje

przestrze przypominania sobie tego, co istotne. W ten sposb science fiction
naprowadza filozofi na to mylenie, ktre wydarza si wprdkoci kosztem
jego koherencji (istnieje inna spjno na poziomie mitologii dowiadczenia
codziennego popkultury). To take uzasadnia eksperymentalny charakter tej
pracy wiaty science fiction nie opieraj si na logice wynikania, akceptuj
sprzeczno, a wic wykonuj wszystko to, za co filozofia mogaby je odrzuci.
Jednoczenie oferuj nowe jakoci rozumienia rzeczywistoci i mylenia, ktre
wyprzedzaj to, co jest moliwe do pomylenia przez filozofi.
Science fiction za kadym razem, tworzc nowy wiat, jednoczenie co
przypomina. Dlatego jej gwna funkcja zostaje skojarzona z anamnez dokonywan w zaporedniczeniu technicznym i z tego powodu bdzie owietlana
z wielu stron. Czy waciwsze jest pytanie o to, jak sobie przypominamy, czy
te co sobie przypominamy? W perspektywie rozpoznawania przyszoci takie
opozycje trac znaczenie, poniewa musiayby zosta porwnane do czego
istniejcego realnie, podczas gdy s one wytwarzane w postaci poetyckich
wizji, ktre trudno uj za pomoc analitycznych narzdzi. Anamneza stanowi jednak sposb dotarcia do rda, ktry jest moliwy bez sekwencyjnego
uzasadniania kadego zdarzenia. W science fiction nic tak nie absorbuje ludzi
i innych bytw oywionych jak poszukiwanie podstawy, mimo e wiaty
przyszoci pozbawione s niezmiennych iuniwersalnych podstaw w kadym aspekcie: technologicznym czy kulturowym. Rzadko mona mwi
oradykalnej ewolucji kultur, raczej zmieniaj si proporcje si przynalenych
perspektywom, co jest waciwe dla mylenia Nietzschego. Dlatego Nietzsche
wraz z myleniem obezporednich oddziaywaniach jest tu niebezpiecznie
bliski Platonowi, poniewa przez t konfrontacj si dochodzi do ostatecznego
wyzwania na granicach wiatw pobudzona zostaje myl oraz pami, ktra
jest moliwoci tworzenia podstawy, a tworzy j dusza jako rdo mocnej
podmiotowoci, skazanej jednak na rozpadnicie si w dalszej perspektywie.
To, e mwimy o anamnezie, nie oznacza, e zostaa ona odnaleziona, e
wieczy j niepodwaalna wiedza, wrcz przeciwnie technoamaneza zawiera
przebyski pewnoci, ale w technicznie zaporedniczonych wiatach moe
wkadej chwili si zaama, powodujc destrukcj podstaw, co pociga za sob
konieczno odrzucenia dotychczasowej sprawy i poszukiwania nowej. Bd
j jednak traktowa wszerszym kontekcie nie tylko jako wrodzono, ale
take to, co pochodzi zindywiduacji jednostki, procesu stawania si sob, czyli
serii wydarze konstytuujcych podmiot. Anamneza dotyczy uwiadomienia
sobie prawd ostatecznych, ktre s zapisane w kulturze i wydobyte technicznymi rodkami. Technoanamneza jest w takim samym stopniu wydobywana,
jak itworzona. Dopiero uwiadamiajc sobie ten czynnik ksztatujcy punkt
41
wyjcia przypomnienia, mona zrozumie anamnetyczn funkcj science

fiction.
Nie chodzi o to, eby myle science fiction jako co przeszego, stae odniesienie do przeszoci, czy te mwi o archetypach w rodzaju Jungowskiej
niewiadomoci kolektywnej, ktre ona wyraa, nie bdc tego wiadoma.
Komunikacja byaby tu zagroona przypomnieniem. W pracy tej dokonuj
przemylenia na sposb filozoficzny science fiction w odniesieniu do zagadnienia rdowego przypomnienia i przemylenia filozofii na sposb science
fiction. Autentyczne przypomnienie jest tu motorem decyzji, rdem siy,
kwesti wyznaczenia celu dla podmiotw, ale take dla nadwtlonej i zepchnitej na margines przez technicyzacj filozofii, ktra szuka swojego miejsca we
wspczesnym wiecie. Zwykle majc wtpliwoci, bohaterowie przypominaj
sobie, kim s, czyli docieraj do wasnej istoty. Bardzo wyrany jest przy tym
proces zapominania bycia5 odchodzenia od zasad do zupenego zatarcia
podstawowej tosamoci. Proces ten czsto koczy si powrotem do psychologicznych, metafizycznych i spoecznych rde czy to w toku przemiany,
czy w obliczu zbliajcej si mierci. Science fiction nie odnosi si zatem do
przeszoci, ale do Idei wiecznotrwaej podstawy bytu. Technoanamneza
jest zatem funkcj platosk realizowan w permanentnym starciu konfliktowych tendencji, poprzez ktre jest zarazem funkcj nietzscheask. Starcie to
generuje rnice nowe podstawy s przypominane i zapominane, tworzone
iniszczone. Niszczone przez przypomnienie, gdy jest ono rdowe iprzeamuje faszywe warstwy kultury, oraz tworzone przez zapomnienie jako przyjmowanie tego, co faszywe.
Istnieje jednak co, czego technika nie moe zniszczy to, czym czowiek
najbardziej jest pomimo swych technicznych zaporednicze, pomimo odkrywania nowych wiatw. Tym wanie jest podstawa, ktra pozwala wyzwoli
si podmiotom z technicznie uwarunkowanej hypomnezy. Ta podstawa jest
wirtualna pojawia si czasem z moc transcendentnych idei, a innym razem
pozostaje nieobecna. Wanie o tym przypomina nam science fiction rzeczywisto przyszoci jest paradoksalna. Dlatego te filozoficzne czyszczenie
niekoherencji nie sprawdza si w wiatach moliwych science fiction.
Science fiction te nie myli jedynie przyszoci, tylko po prostu myli,
dlatego paradoksalno rzeczywistoci nie jest dla niej problemem, tak jak
Formua Heideggera, e bycie, aby zosta przypomniane, musi by zapomniane. Heidegger pokazuje, e metafizyka jest histori zapominana bycia. Sdz, e jednym z moliwych sposobw przypomnienia sobie bycia jest wyprzedzenie mylowych moliwoci metafizyki, jakie daje science fiction, ktra pozwala przypomnie sobie bycie za pomoc poetyckich, audiowizualnych rodkw. Nie ma to nic wsplnego z powrotem uHeideggera, ktry
mia dokona si przez zwrcenie mylenia ku poetyce waciwej dla staroytnych Grekw.
W science fiction chodzi o przypomnienie bycia dziki wykorzystaniu poetyki przyszoci.
5
42
wprowadzenie
jest barier dla filozofii, ktra albo zajmuje si jej logicznymi aspektami, albo
manifestuje wobec niej swoj niemoc, rezygnujc z prby jej rozwizania lub
pominicia. Mylenie odnosi si do przypomnienia, rdowego przypomnienia dotyczcego istoty czowieka, ale take cyborga i bytw technicznych. Nie
odnosi si to do wszystkich dzie science fiction, lecz stanowi pewn tendencj,
jak sdz, bardzo istotn. Dlatego te wybieram te dziea science fiction, ktre
su ukazaniu woli przypominania. Zapowiada ona podr wgb przyszoci
itego, co jest w niej uobecniane. Cyborg, ktry przestaje by czowiekiem,
staje si maszyn. Cyborg, android, ktry potrafi czu, zaczyna zblia si do
czowieka. Ta zmiana rl jest waciwa dla technoanamenzy, ktra obejmuje
byty biologiczne i techniczne w analizie ich wntrza, czyli duchowoci. Przykady Pinokia i Frankensteina dowodz, e sztuczne istoty i monstra zaczynaj czu i przypomina ludzi. Wscience fiction tematy te s podejmowane,
aby ukaza niemono czucia pomimo jego usilnego pragnienia, czyli woli
przypominania. Nie oznacza to, e byty pozostaj zamknite w swoich gatunkowych granicach, lecz e mieszaj si ze sob. Tak jak jestemy niepewni
iluzorycznoci podstaw, tak te kwestionowana jest pewno podmiotowoci.
Nie wyraa si w tym tylko odmowa istnienia czowieka (znudzenie nim lub
uznanie koniecznoci wymiany go na inny byt), ktry strzee wasnych granic,
stawiajc pomidzy sob a innymi gatunkami blokad antropocentryzmu, lecz
take pewien sposb metafizycznego dociekania, podejmujcego w rnych
mediach pytania omoliwoci wynikajce z rozwoju techniki, o konstrukcj
przyszych wiatw kultury i umiejscowienie wnich czowieka otoczonego
ju monstrualnymi bytami, to znaczy moliwociami podmiotowego istnienia, ktre wykraczaj poza humanistycznie zdefiniowany podmiot jako stay
i poddany powolnej ewolucji. Nie kady android przypomina sobie, e jest
czowiekiem, podobnie jak nie kady czowiek przypomina sobie, e jest
maszyn. Proponuj bada te momenty przejcia z racji tego, e to wanie
wnich najpeniej uobecniaj si wydarzenia, ktrych sposobem rozumienia
jest poczenie poj filozofii ipoetyckich wizji science fiction.
Takie ujcie styku filozofii i science fiction nie zmienia faktu, e w science
fiction gwnymi podmiotami s nadal ludzie. Nawet jeli fabua rozgrywa
si w wiecie totalnie stechnicyzowanym, z ktrego zosta usunity czowiek,
to ta nieobecno ludzkiego ladu take stanowi diagnoz wspczesnoci,
awic rzeczywistoci, w ktrej nadal najistotniejszy jest czowiek. W science
fiction mieszaj si ponadto scenariusze historyczne mesjaskie, w ktrych
jedna osoba ma znie ograniczenia krpujce ludzko, lub rewolucyjne,
gdy anarchici stanowi ruch oporu wobec stechnicyzowanej wadzy. Kto
zostaje wybrany na lidera, wiodc posta bywa to wysza konieczno,
przypadek lub kwestia ta pozbawiona jest uzasadnienia. Dokonywana jest
43
selekcja pretendentw mimo popadnicia wiata w stan permanentnego kryzysu, utopie s bowiem przedstawiane tak, jakby rdowo byy dystopiami
tymi wiatami moliwymi powraca platonizm. Nawet wpostapokaliptycznej rzeczywistoci rodz si prorocy, mdrcy, wybrani, ale impuls utopijny
pochodzi z anamnezy, nie za odwrotnie. Bohaterowie science fiction czsto
nie poszukuj bowiem uzasadnie dla swoich dziaa s oni zobligowani do
podejmowania ryzykowanych misji. Nie odpowiadaj istniejcym wzorom,
niemniej istniej. Technoanamneza w science fiction jest czym wicej ni
rehabilitacj indywidualizmu. Osoby nie zgadzaj si, maj wtpliwoci. Neo
iConnor staraj si unikn przeznaczenia. Musz si skonfrontowa. Ucieczka
jest bowiem niemoliwa. W kadym przypadku omawiaj kwestie wasnego
ycia. Kady musi porzuci to, co ma. S to opowieci inicjacyjne. Anamneza
to take inicjacja przypomina o kolejnych momentach przejcia. Moment,
gdy bohaterowie dowiadczaj tego, kim s, a nie tylko gdy rozwaaj rdo
wasnej tosamoci, odnosi si do przejcia. Wejcie do innego czasu, innej teraniejszoci jest technoanamnetyczn inicjacj postaci przypominaj sobie,
e byy ju w okrelonej przeszoci. Anamneza ma o tyle znaczenie wyciu,
e nie jest jakim abstrakcyjnym opracowaniem metafizycznej pamici, ale
bezporednio wpywa na ycie bohaterw dzie science fiction. Jednoczenie
stawia wakie problemy filozoficzne, jakby po drodze (czasem przypadkiem),
ktre zyskuj lub nie rozwizanie, jednak to, co staraj si odtworzy niektre
dziea, jest bardziej kwesti przypomnienia ni stwarzania.
Technoanamneza, czyli poszukiwanie rdowego przypomnienia, jest osadzona w rzeczywistoci symulakrw. Science fiction jest dziedzin symulakrw,
co nie oznacza, e odnosi si tylko do nich. W tym tkwi jej paradoks. Myli
symulakrami, przedstawia je, ale jednoczenie dy przez nie do anamnezy, bo
czy istnieje co przypomnianego, czego nie da si zniszczy? To pytanie odsya
do kwestii ludzkiej podmiotowoci, poniewa wszelka indywiduacja, czyli
stawanie si sob w potwierdzonej tosamoci, jest jednoczenie anamnez.
Zo polega na zapomnieniu bycia, gdy to zapomnienie bycia uprzedmiatawia
czowieka, sprowadzajc go do popdowej maszyny. Science fiction jest take
wiczeniem duchowym, poniewa pozwala przemyle istnienie czowieka,
jego postpujc technicyzacj, ktrej nie mona ju zatrzyma. eby j jednak
opisa, niezbdna jest czciowa rezygnacja z hermetycznego jzyka filozofii
na rzecz dopuszczenia zwykego mwienia:
Moe jednak nadejdzie kiedy taki czas, e jzyk wyzwoli si z okoww pospolitego mwienia i zostanie nastrojony wysokim powiadaniem na swj zasadniczy
ton, azwyke mwienie nie bdzie przy tym deprecjonowane jako co wtrnego
i niskiego. Wtakim przypadku nie wystarczy ju mwi tylko o wysokim powia-
44
wprowadzenie
daniu, ono bowiem rwnie, przynajmniej z nazwy, wci jeszcze jest oceniane
od strony tego, co niskie6.
Zwyke mwienie ma miejsce w popkulturze, ktra wprowadza jzyk

science fiction. Z kolei wysze powiadanie nie przynaley do science fiction
nie mona przeciwstawia go popkulturze, lecz pozwoli na mylenie podug
tego, co zwyke. Staje si ono udziaem science fiction.
Nie ma pewnoci co do tego, e science fiction bdzie cay czas lub chocia
przez pewien odcinek czasu przypominaa. Nie wiadomo te, jak dugo bdzie
aktualna ani co dokona jej dezaktualizacji. Rozwaam jedynie przypomnienie
tego, co jeszcze nigdy nie byo pomylane7 science fiction pozwala przypomnie to, co nigdy nie byo przez czowieka poddane refleksji. W ten sposb
zwraca uwag na to, co istotne w przyszoci. Tam, gdzie zwyczajowo mona
by upatrywa odniesienia do klasycznych wartoci, tam szczeglnie naley
patrze na anamnez, ktra wyamuje si z nich, sama bdc now wartoci8.
Technoanamneza jest przypomnieniem tego, co nigdy nie zostao pomylane,
czyli tego, co nie zostao wzite pod uwag. Dlatego sensem technoanamnezy
jest wstrzs. To w anamnezie i dziki niej dokonuje si rzeczywisty zwrot
mylenia. Nie ma on nic wsplnego zprost wykadni cyklicznoci, w ktrej
czowiek przypomina sobie wiecznie to, co byo. Science fiction przypomina,
lecz przypomina w masce, bowiem anamneza dana jest w technonaukowej
fikcji. Byaby ona teori i praktyk przypominania tego, co wane, poprzez
wydobywanie tego z kontekstu mniej wanych rzeczy. Tak zatem naley rozumie bycie modelowane w science fiction nie jako prost pochwa pewnych
wartoci, ale jako odnalezienie tych wartoci wkontekcie, wktrym trudno
byoby im si utrzyma. Najpierw zapominamy, pniej za sobie przypominamy i z tego przypomnienia czerpiemy si do realizacji okrelonych dziaa.
Anamneza w science fiction stanowi wydarzenie, ktre jest przygotowywane,
nie jest za zapowiedzi kolistoci, czym oczywistym, atwym i pewnym powrotem. Anamneza jest walk wida to szczeglnie w militarnym otoczeniu
science fiction, w ktrym metafizyka oraz mylenie o zwizku czowieka ze
stechnicyzowanym wiatem nie odbywa si w zaciszu niezmconego umysu,
lecz jest zbrojn walk o przestrze do ycia i okrelania wasnej tosamoci
wkulturze. Anamneza dokonuje si mimo tej walki, za sama walka jest jej
metod. Dlatego nie mona pozwoli, by interpretowa dwutorowo zwizek
M. Heidegger, Co zwie si myleniem?, s. 179.
M. Heidegger, Czas i bycie, tum. J. Mizera, w: idem, Ku rzeczy mylenia, tum. K.Michalski, J.Mizera, C. Wodziski, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999, s. 42.
8
Tak naley rozumie to, co Lyotard okreli mianem anamnezy widzialnego nie przypomnienie jako zwrot ku przeszoci, lecz akt amania aktualnoci pozwalajcy uobecni to,
co skrywane jest za przedstawieniami.
6
7
45
filozofii iscience fiction, wyrniajc jakie momenty filozoficzne i oddzielnie

te nalece do science fiction. Chodzi raczej o to, by dokona wspmylenia
dopuci filozofi do bycia penoprawn science fiction (tak bowiem mona
tumaczy jej popularno wprzedtechnicznej kulturze, poniewa oferowaa
alternatywne wzgldem zmysowych wiaty dowiadczenia) i science fiction
do wykonywania pracy filozoficznej. Tutaj Kartezjusz jest hakerem science
fiction odbiera mu zdolno posugiwania si wasnym umysem, podobnie
jak pozostali filozoficzni bohaterowie science fiction, nie odnosi si on do
kontemplacji, lecz do walki oprzypomnienie. Sam czsto nie wie jeszcze, oco
walczy taka jest zasada technoanamnezy, wktrej w miejsce reguy wtpienia w rzeczywisto, w ktrej nic nie jest takie, jakim si wydaje, pojawia si
techniczne programowanie dowiadczenia, zastpujce jedn prawd inn.
Cyborg nie wie, e powtarza drog Kartezjusza do prostych idei, nie wie,
e poszukujc ich, pragnie je sobie przypomnie, a wic po czci powtarza
dziaania Kartezjusza. W momencie wyczerpania, przecienia si dochodzi do
momentu anamnezy tajemniczego i niespodziewanego przypomnienia, ktre
daje si i moliwo pojciowego opracowania dowiadczenia, opierajcego
si na technicznym zaporedniczeniu. Jest to wola mocy mylana nie wbrew
rzeczywistoci, lecz rozpatrywana w jej wspomaganiu, wjej wzmocnieniu
wola przypominania. Niewiedza cyborgw rni si jednak od tej, ktra
bya zwizana z wtpieniem Kartezjusza, poniewa posiadaj one dostp do
wszelkich danych wtpienie polegajce na podwaaniu kolejnych fenomenw nie jest dla nich osigniciem, lecz oczywistoci wynikajc z obsugi
popularnych interfejsw. S one bowiem pogrone w stechnicyzowanej
postaci niewiadomoci zbiorowej. Kartezjusz mg si w peni odizolowa
dla cyborga podczonego do teleinformatycznych systemw jest to niemal
niemoliwe.
Mylenie i przypomnienie nie musi mie dziea, produktw, materialnie
obecnych sensw. Istnieje co na ksztat ducha wiatw moliwych, ktry
swobodnie kry w popkulturze, czasem tylko si manifestujc. Tu podamy
jego ladami. Science fiction nie wyczerpuje si w przykadach to przykady
prowadz ruch rdowego przypomnienia, nie za odwrotnie. Innego typu
mylenie moe wydoby z anamnezy wydarzenia na rnych poziomach,
jednak tutaj przykady prowadz ruch wspominania i zapominania, nie s
za czym, co jednoznacznie dowodzi technoanamnezy. Dlatego jeli nawet
na pierwszy plan wysuwa si jakie dzieo, to nie odsya ono tylko dla siebie,
lecz stawia problemy poza nim jego aktywno jest dana przede wszystkim
wakcie inicjowania mylenia, ktre za swoje rdo przyjmuje poetyck fikcj.
Nadal obchodzimy si bez przykadw, sugerujc jedynie moliwe sposoby
funkcjonowania science fiction. Jest ono sposobem mylenia!
46
wprowadzenie
Technoanamneza oznacza wyrwanie si obiegowych mitologii kultury

popularnej i dotarcie do tego poziomu, na ktrym moliwe s momenty rdowego mylenia. Science fiction mona rozpatrywa jako poszczeglne medytacje, ale nie tre. Ksika ta jest wic zapisem tego rodzaju medytacji oraz
dowiadczenia technoanamnezy. Nie chodzi o ucieczk mylenia w fikcyjne
wiaty, lecz o wybr tego, dokd si ucieka jeli bowiem przekonaj nas analizy
Jeana Baudrillarda dotyczce zbrodni doskonaej, w ktrej rzeczywisto zostaje
zastpiona przez wirtualno, to dla czowieka pozostaje jedynie moliwo
przeczania si midzy udostpnianymi mu fikcjami. Ta idea nie jest jednak
do koca przekonujca, chociaby z tego powodu, e wraz z nastpowaniem
zapomnienia bycia, w tym przypadku wywoanym przez wirtualizacj bytu,
wzrasta wola przypominania. Nie dotyczy ona ju pragnienia przywrcenia
dawnego stabilnego wiata, lecz siga niezrealizowanej jeszcze przyszoci, ktr
mona sprowadzi do tego, co aktualnie jest. Mona uciec w wiat, w ktrym
realizuj si nieskoczone scenariusze, ale to doprowadzi jedynie do spekulacji
pragnieniem uwolnionym od kulturowych determinacji. Wtedy bowiem pozostajemy na poziomie obiegowego mylenia, w ktrym konwencja narzuca
sposb mylenia. Gdy co przedstawiamy jako schemat, wwczas nie musimy
sobie przypomina istoty, poniewa wszystko jest oczywiste zrnicowana jest
jedynie wypeniajca go tre. wiaty moliwe zawsze s jednak dane w pewnych
rozgazieniach na wzr kcza, a wic nie mona ich sprowadzi do tego, co
niegdy obowizywao. Gdy ledzimy fabu, ktra jest nam przedstawiana, nie
obcujemy z audiowizualnymi fenomenami, lecz jestemy wyrywani z porzdku
fikcyjnego ku przyszym prawdom, ktre przeczuwamy, lecz nie potrafimy im
da jzykowego wyrazu. Podstawowe jest wic pytanie o to, co sobie przypominamy i dlaczego science fiction wzywa czowieka do rdowego przypominania sobie, czyli przypominania sobie tego, co rdowe. Wydawaoby si,
e czowiek cakiem zrezygnowa z tego sposobu bycia w popkulturze, dlatego
dziwi moe taka wola przypominania, ktra nie moe zosta sprowadzona do
psychicznego mechanizmu, lecz jest si przeciwn do wiecznego powrotu. Ju
sama otwarto na mylenie obecne wscience fiction pobudza wol przypominania; uruchamia funkcj anamnezy, pozwalajc odpowiedzie na pytania:
kim jestem? (poniewa zachodzi tu tymczasowa indywiduacja, odpowied na
to pytanie jest nietrwaa), czy moliwe jest przywrcenie adu? (ale dokonuje
si ono w chaosie, nie poza nim), czym jest prawdziwa rzeczywisto?, czym
jest spokj?, jak mona odrni to, co istotne, od tego, co nieistotne? Wszelki
komentarz zakada wielo zawart wtechnoanamnezie. Nie oznacza to, e
anamneza ulega pluralizacji ipodziaowi, lecz jako funkcja przypomnienia
przyszoci nie moe by nigdy dana wsposb linearny. Moliwe, e kto, czytajc, dowiadczy anamnezy w ktrym z wyrnionych pl dowiadczenia.
47
Wiemy, e nie nimy, mimo i niepodobna tego dowie rozumem; ta niemono

dowodzi tylko saboci naszego rozumu, a nie niepewnoci wszelkiego naszego
poznania9.
Czy potrzebujemy dowodw? Czy rzeczywicie moc science fiction powinna zawiera si w przylegoci wiata moliwego do spoecznych uwarunkowa? Czy nie ukazuje nam ona czego wicej pod kliszami wtkw
fabularnych? Czy mamy dowodzi istnienia duszy i woli przypominania? Jak
mamy to uczyni? Warto sobie przypomnie, e aspekt techniczny stojcy
naprzeciw duchowego nie jest powtrzeniem relacji zwierzcia do czowieka,
co oznacza, e technicyzacja nie musi tumi wszystkich impulsw metafizycznych, lecz moe przyczyni si do przyjcia przez nie nowych postaci, inicjujc
nowe sposoby mylenia w kulturze. W tym sensie science fiction peni rol
hermeneutyki duszy.
Bohaterowie science fiction, podobnie jak ludzie, maj dusz wntrze,
ktre pozwala dowiadcza im rzeczywistoci w sposb rdowy. Sugerowanie, e science fiction styka si z duchowoci, jest o tyle zasadne, e pod
pozorem opisywania zewntrznych wzgldem czowieka wiatw moliwych
nieustannie wzbudza w nim wol przypominania, ktrej nie wyczerpuje zwyczajny powrt do codziennoci. Nie chodzi przy tym o to, eby nada science
fiction doniosoci ipowagi zwizanej z jej nobilitacj do zdolnoci zarzdzania
ludzkim yciem. Wystarczy, e wprowadza ona odmienne od metafizycznych
sposoby mylenia, ktre nie bazuj na przedstawianiu sobie rzeczywistoci,
lecz poetyckiego odnoszenia si do tego, co wyania si z technicznego zaporedniczenia.
Science fiction pozostaje nadal czci kultury popularnej (tak samo jak
kultura popularna jest zaduona w science fiction, wynoszc mylenie science fiction na poziom powszedniego dowiadczenia kultury), lecz oparcie na
niej mylenia nie musi si wiza zokreleniem, co jest wysze, a co nisze
wkulturze. Przypominamy sobie histori, spoeczestwo, Boga, podobnie
jak zapominamy te modalnoci bycia, tyle e czynimy to przez zmieniajce
si interfejsy mylenia. Czowiek zosta wyposaony w dusz, czyli organ duchowy, niemierteln cz w czowieku, ktra pozwala mu kwestionowa to,
co sprzeciwia si realizacji jego moliwoci. Nie s one jednak dane w formie
skoczonego katalogu, lecz dopiero moliwe do wytworzenia. Dusza doznaje
niematerialnych pobudze, wizji, mitw bdcych dla niej zadaniami. By moe
ulega take destrukcji w tym sensie stanowi granic dowiadczania czowieka.
Jeli bowiem miaaby nie istnie, to za dehumanizacj naleaoby uzna kad
9
B. Pascal, Myli, tum. T. Boy eleski, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1989,
s.245.
48
wprowadzenie
zmian tosamoci, ktra decentruje czowieka. Dlatego te dusza nie oznacza

wykadni teologicznej ani metafizycznej, lecz stanowi t cz czowieka, ktra
opiera si technicznym modyfikacjom. To moe jedynie tumaczy fakt, e po
technicyzacji ciaa nadal istnieje w czowieku wola przypominania. Impulsy
do jej uruchomienia pojawiaj si zewszd, ale bardzo atwo jest je zignorowa w popkulturze, poniewa zaguszaj je wraenia, ktre zamiast wyzwala
wol przypominania, czsto j tumi. To wduszy skupia si psychiczne ycie
czowieka, nie poza ni. Do podjcia tego tematu zmusza czowieka sama
technika, ktra kwestionuje wszystkie jego cechy gatunkowe. Jednoczenie
dziki technice to, co byo oddzielone od czowieka, moe zacz go przypomina, imitowa, ale take przewysza. Jeli bowiem uznajemy anamnez
za prawomocne dowiadczenie (czy moemy j inaczej udowodni ni przez
przypomnienie?) i przyznajemy, e jest to dowiadczenie duchowe, e to dusza
wspomina, nie za pami, to tym bardziej nie moemy anamnezy redukowa
do metafory duchowego urzdzenia.
Science fiction jest przeywane jako kulturowy wiat moliwy, ale take
jako wiat moliwy filozofii (pojtej jako szczeglny typ mylenia). Nie chodzi
o moliwo sam w sobie, rozumian jako podstawowe warunki moliwoci
w ramach transcendentalizmu, lecz o moliwo tego, co znajduje si midzy
koniecznoci zawart w aktualnoci i przypadkowoci wirtualnoci. Dalekie
odbicia tego dowiadczenia docieraj do kultury w postaci refleksw: metafor,
mitw, zbiorowego nastroju. Bd przekonywa, e science fiction jest autonomicznym sposobem mylenia, a nie sprowadza si do programowanego sensu,
jaki wprowadzaj przemysy popkultury. Ksika ta jest zapisem technoanamnezy, przez co stanowi dowiadczenie wynikajce z mylenia i przypominania
sobie wdzieach audiowizualnych, nie za z przyrwnania koncepcji do dzie
czy wzbogacania dzie koncepcjami filozoficznymi. Tak naley rozumie
gwn ide tej ksiki pomyle wol przypominania jako technoanamnez. Wprzedstawianych filmach, grach komputerowych, powieciach i w ich
fragmentach zawieraj si moliwoci inicjacji woli przypominania. To za
powinno dokona si poprzez sformuowanie manifestu mylenia eksperymentu na styku filozofii iscience fiction, wypowiedzianego w jzyku poetycko-filozoficznym, ktry wyraa mylenie wkulturze wspczesnej.
rozdzia I
anamneza
1. Filozofia i science fiction
Pocztkiem science fiction jest pozr pierwszy zwiastun fikcji i czego nierzeczywistego, przedmiotu moliwego poza ide lub bdcego ograniczonym
przez ni tylko w niewielkim stopniu. Filozofia, starajc si upora z fantastyk
pozorw, wrzeczywistoci prowadzi do ich eskalacji1. Oznacza to zerwanie
zmyleniem tosamoci w obrbie tradycyjnych przedstawie, bowiem nawet
gdy zyskuj one nowe znaczenia, to poprzez zaporedniczenie techniczne
zostaje wprowadzony modyfikujcy je kontekst. Jak jednak mona wydoby
prawdziwe przypomnienie z technologicznie ustanowionego pozoru? Czy
zgodzimy si na to, e jest on kontrolowany przez wol przypominania? Nie
musimy wydobywa, wystarczy, e dostrzegamy przypomnienia, ktre mog
by obecne w duszy czowieka, ale take w symulacji duszy u androidw.
Technonamneza kontroluje zatem i jest kontrolowana.
Science fiction ta filozofia stechnicyzowanych wiatw moe dziaa
wwyobrani, gdy odtwarza tradycj z pozycji pozoru (symulakru). Bezpodstawne s zatem oskarenia o zapoyczenia, rda czy erudycyjne wzbogacanie wywodu zracji jakiej historycznej koniecznoci ogranicza si w ten
sposb produkowanie cienia, ktry utrudnia mylenie, przygniata je ciarem
fikcji, tworzc rwnie nierzeczywist realno. Konsekwentne omijanie przez
science fiction tego aspektu sprawio, e bya ona uznawana za niekompletn.
Zapomina si jednak o tym, e zyskuje ona wasn indywiduacj dziki oryginalnej kompilacji, przetworzeniu wsymulakrach, nie za dziki wiadomym
i wyraonym dyskursywnie nawizaniom do innych artefaktw. Wszelkie
1
Fikcjon byby tu jednostk filozoficznej fikcji, jej porcj, ktra podlegaaby dalszym
transformacjom.
50
rozdzia I
tumaczenie jej genezy jest zbdne w jego obliczu. Czy pytamy, skd si wzia Moc wGwiezdnych wojnach? Nie. Jest to z pewnoci pojcie tumaczce
podstawowe relacje w wiecie, lecz nie musimy zna jego pochodzenia, by zmieniao ono rzeczywisto. Dlaczego science fiction jest tak powan dziedzin,
e stanowi alternatywny sposb poznania wzgldem realizmu spoecznego,
ekonomicznego i religijnego? Nie musimy go tumaczy, poniewa kultura
przyswaja je wdziaaniu w wyobraeniach jej uytkownikw, ktre su
im jako urzdzenia hermeneutyczne pozwalajce na radzenie sobie zkultur.
Wspczenie filozofia nie umara, lecz czeka na swj wielki powrt. Wgld
wistot przyszej filozofii zapewnia science fiction jako mylenie waciwe
kulturze wspczesnej. Impas we wspczesnej filozofii polega na tym, e zostaa ona zamknita w tradycji. Nie chodzi tu jednak tylko o rozwaanie tego,
co zostao wczeniej pomylane, ale o to, e nastpuje rezygnacja z mylenia
przyszoci, zamykanie przyszoci pojcia. Filozofia staa si detektywem
tworzcym kulturalne ksiki jak sdz Gilles Deleuze i Felix Guattari:
Kulturalna ksika jest z koniecznoci ledzeniem ledzeniem siebie, ledzeniem
poprzedniej ksiki przez tego samego autora, ledzeniem innych ksiek bez
wzgldu na to, jak inne miayby by, nieskoczonym ledzeniem ustalonych poj
i sw, ledzeniem wiata teraniejszego, przeszego i przyszego2.
Science fiction jawi si wic jako detektywistyczna futurologia. Rozwija

si w odniesieniu do przeszych ustale (od presokratykw do filozofw
nauki). To mit, e odnosi si ono do przyszoci. Pomidzy teraniejszoci
aprzyszoci, ukazywan przez wiaty moliwe, jest wyrwa, element nicoci,
ktry oddziela przyszo. Krytyka kultury dokonywana jest wanie zpozycji wiatw moliwych (moliwo daje perspektyw mylenia tego, co
wykracza poza czciowo ju zaktualizowan wirtualno). Przyszo nadal
jest konsekwencj i do pewnego stopnia odbiciem teraniejszoci, jednak
ta wyrwa, nieznany element nicoci, dokonuje take swojej transformacji.
Mnoy przypisy do Platona, wpisujc si wmechanizm dziaania filozofii, tak
trafnie opisany przez Alfreda N. Whiteheada, ukazujcego relacj do tekstu
rdowego, ktrego autorem jest Platon, funkcjonujcy jako wielki atraktor
wszelkich poj, wyznaczajcy filozoficzne prawo ich grawitacji, podczas gdy
2
G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaus, tum. B. Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2003, s. 24. Postulowana dalej przez autorw rizomatyka
jest popanaliz. Analiza science fiction jest pop w sensie swej dostpnoci i gatunkowej genezy, nie jest jednak tworzeniem popfilozofii, to znaczy poppoj przemawiajcych takim samym tonem idostpnych dla kadego, w kadej sytuacji. Science fiction to mowa zmuszajca
do mylenia, anie do biernej afirmacji podsuwanych zdarze. Popanaliza zawsze jest gdzie
konieczna, jednak nie koczy si popularn analiz kolektywnych podmiotw opiniujcych
rzeczywisto, gdy szuka pojciowego i wydarzeniowego uzasadnienia.
amneza
51
reszta filozofii stanowi wycznie komentarz do niego. Poczenie filozofii

iscience fiction zrywa z tradycj prezentujc absolutne ustalenia, ale nie zrywa
z Platonem. Filozofia nie tyle popada w stan beznamitnego nihilizmu, ktry
wyhamowuje prdko poj filozoficznych3, ile pozwolia, by technika ni
zawadna i umiecia w banku tradycji, z ktrego science fiction wydobywa
i transformuje nowe wiaty moliwe przypomnienia. Uwolnienie filozofii nie
dokona si przez jej pokojowe otwarcie i wyjcie na, technologiczne ju, wiato
dzienne elektronicznej rzeczywistoci, lecz seri zerwa brutalnych rozdar
immaterialnego wiata zgodnie z wzorem: co/nic nowego/nic/co. Narodziny
filozofii z ducha science fiction nie stanowi przyjemnego spektaklu, bowiem
wci przebija przez nie niewytumaczalna pustka, w nieznany interwa wirtualnych nicoci pomidzy moliwymi wiatami, ktry nie pozwala w nie po
prostu uwierzy, zawieszajc wiar w inne wiaty (science fiction jest wyborem
wiatw, nie za imperatywem fikcji). Nie s one triumfem myli nad immateri,
ale koniecznoci rozumienia, ktre dalece wykracza poza serwomechanizmy
technicznej pseudohermeneutyki, sprowadzajcej wspczesn rzeczywisto
do mitologicznej oczywistoci. Filozofia science fiction to nie bardziej zoona
instrukcja obsugi wiatw moliwych, ich konfiguracji i wyobraniowego
przetwarzania, lecz filozofia maszyn, w ktrej biotechniczno jest nowym
witalizmem, a grawitacja idei pozwala na chwile medytacyjnego nastawienia.
Science fiction poucza, e podobnie jak wspczenie filozof to posta
rzadka, anomalia, kto kto nie jest potrzebny. Nie jest potrzebna figura filozofa,
moe z wyjtkiem serialu Ergo Proxy, gdzie ludzie myl, przypominaj sobie,
ich dusza jest aktywna. Cz z nich ni w konsumpcyjnym letargu, ale nie ma
potrzeby wyrnienia porzdkowych snw filozofw przyszoci. Ten typ
filozofii wskazuje na dziaanie, na dzieo mylenia speniane w yciu, w walce
i oddaniu si ideom, nie za w przyjciu gotowych rozwiza. Czsto nawet
Pojcie jest definiowane jako nierozdzielno skoczonej liczby heterogenicznych
skadnikw, ktre przemierza absolutny punkt, przelatujcy nad nimi z nieskoczon prdkoci. G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, sowo/obraz terytoria,
Gdask 2000, s. 28. Pojcia filozoficzne poruszaj si bowiem z nieskoczon prdkoci.
Zadaniem filozofa nie jest je apa, przechwytywa, lecz tworzy, czyli rozpdza. Tak
wnajprostszy sposb mona odda sens deleuzjasko-guattariaskiej wizji uprawiania filozofii. Odnoszc jednak te pojcia do science fiction, stawiam tez, e technika je parodiuje,
upatafizycznia, przemiewa, poniewa sama zyskuje nieskoczon prdko. Isaac Asimov
pisze: to w kocu nie moja wina, e nauka dogonia oglne koncepty zrodzone w mej wyobrani. I. Asimov. Magia i zoto. Eseje, tum. J. Kowalczyk, Rebis, Pozna 2000, s. 223. Przez
nauk rozumiem tu technonauk, ktra tworzy wasne pojcia, sprawiajc, e co zostaje zaktualizowane, zanim zostanie pomylane lub wyobraone. Autorzy science fiction cigaj si
zprdkociami technonauki, by powoywa coraz nowsze technicznie wszechwiaty wkolejnych dzieach.
3
52
rozdzia I
nie ma takiej moliwoci, gdy kolejne wiaty gin na naszych oczach. Proces
jej powstawania bdzie naturaln konsekwencj planetarnego zniechcenia
i mizozofii pastwa audiowizualnego. Pomimo apokaliptycznych prognoz
rzeczywisto nie pozostanie dugo w bezmylnoci. Technika jako substancja
wiatotwrcza pobudza wol przypominania, tak e science fiction realizuje j
jako opowie o procesach technicyzacyjnych, tworzc narracje obrazw-poj
ucielenionych w dziaaniu. W ten sposb ugruntowywane s wiaty moliwe,
nie tylko w ich audiowizualnym tworzywie.
Kodu, w ktrym zostaa napisana tradycyjna filozofia, nie mona bezporednio przenie do wspczesnoci science fiction. Mona posugiwa
si filozoficznymi emulatorami na wzr tych, ktre pozwalaj na pewnego
rodzaju technologiczn gr udawania, kiedy to maszyna moe wiernie symulowa dziaanie innych maszyn. Problem polega na tym, e w takim wypadku
kod filozofii pozostaje niewzruszony. Rozpoczyna si walka dostosowywania.
Chodzi o kod wyraony w pojciach filozoficznych. Aby mg on zosta wspczenie uruchomiony, naley go starannie przepisa, przekodowa na jzyki
programowania wiatw moliwych. Logos zosta wic zastpiony przez kod.
Jest to kod wczucia si w przyszo, wyraony w obrazach-pojciach, bowiem
narzucona jest pewna forma obrazowoci, ktra nie moe zosta ograniczona
ani do obrazu, ani do jednoznacznego pojcia. Tego faktu nie mona przeoczy.
Science ficiton dostrzega ten fakt, dlatego stara si nie tyle pisa powieci, ile
kodowa wiaty moliwe. Czynic to, zwraca si ku filozofii i jej dziedzinom.
Czsto jednak omija pojcia. Mwimy wic o filozofii iscience fiction, gdy
sam ruch myli rozgrywajcy si w jej dzieach nie powoduje nieskoczonych
prdkoci poj, lecz istnieje w pojciach-obrazach.
Najwaniejsze, e filozofia nie staje si literatur4 ani literatura filozofi
wsensie absolutnej redukcji. Nie staje si te tworem audiowizualnym. Chodzi
raczej o monstrualny radykalizm, ktry powoduje, e pkaj ciasne dyskursy
akademickie, podziay na dyscypliny i wszelkie prby przyporzdkowania
metafizyki hiperrzeczywistego wiata. Filozofia nie wykorzystuje dzie science
fiction jako ram dla obrazw-poj, lecz staje si jej formami, ktre przywdziewa jak kostiumy dostpne w stechnicyzowanej kulturze5. Jednej anidrugiej
dziedzinie zupenie nie przeszkadza cybernetyka, robotyka, audiowizualne
i audiowirtualne otoczenie, w ktrym prowadzi si rozwaania. Nie chodzi
zatem o polowanie na pojcia filozoficzne w dzieach science fiction, cho
Nie staje si take pojciowym komentarzem do jakiego dziea audiowizualnego. Filozofia multimedialna i filozofia transmedialna to oznaczenia poj, ktre mog manifestowa si przez iprzy wsppracy mediw technicznych.
5
Przez przebranie rozumiem tu mechanizm powtrzenia. Por. G. Deleuze, Rnica ipowtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997, ss. 57, 136.
4
amneza
53
ta forma poszukiwania inspiracji moe okaza si bardzo skuteczna jako diagnoza czca wiaty moliwe wspczesnej kultury. Audiowizualno pod
postaci interaktywnych programw, filmw, informatyki oraz pozostaych
mediw technicznych suy myleniu, tak jak niegdy kontemplacja penia t
rol w galaktyce Gutenberga. Jednak to nie imperatyw refleksji wyaniajcy
si spod wielu warstw techniki, ale najnowsze problemy rzeczywistoci, ktre
wybudzaj myl zastyg w mizozoficznym stuporze ludycznych mediw
audiowizualnych. Wola przypominania oznacza take praktyczne dziaanie
przywrcenie obrazw-poj ze wiatw moliwych i problematyzowanie
oraz aktualizowanie ich w rzeczywistoci spoecznej.
Znw moemy zapyta, czyja jest ta filozofia, zwaywszy na kontekst
jej powstawania. Zarwno bowiem zrywa ona z tradycj filozoficzn, jak i j
przypomina. Postaci pojciow6 jest tutaj cyborg hybryda biotechniczna,
ktra doskonale nadaje si do przywrcenia do ycia wikszoci innych postaci
filozoficznych w nowych, technicznie wyposaonych wcieleniach. Umoliwi
to oywienie poj i nadanie im nowej formy. Zadaniem filozofii postaci
pojciowych, takich jak cyborgi, jest cige ustalanie tez w ich zmiennych
konfiguracjach, ktrym towarzysz prby rozumienia obrazw-poj. Maj
one bazowa na dowiadczeniu7 uytkownikw kultury. Zwizek filozofii
iscience fiction, zaporedniczony przez posta pojciow cyborga8, rezygnuje
z wszelkich okrele i manifestw na rzecz przywrcenia filozofii jej dawnego,
mdrociowego wymiaru. Najwaniejszym problemem jest znowu sam byt
i egzystencja9. Czy bdc w przyszoci, kierujemy si wol przypominania
przeszoci, czy te sigamy do anamnezy technoanamnezy, by dotrze do
najbardziej podstawowej warstwy rzeczywistoci? Takie pytania zadaj sobie
cyborgi. Paradoksalnie to wanie one powrc, bowiem zapltane wkable
Istniej niezliczone paszczyzny kada z nich ma zmienn krzywizn czce si ze
sob i oddzielajce od siebie w zalenoci od tworzonych przez postacie [pojciowe R.I]
punktw widzenia. Kada posta ma wiele cech, ktre na tej samej lub innej paszczynie
mog umoliwi inne postacie: jest to rozprzestrzenianie si postaci pojciowych. G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, s. 87.
7
Filozofujcym cyborgiem jest wspczenie Kevin Warwick, a take, cho w mniejszym stopniu, Stelarc. Swoj praktyk naukow i artystyczn ucieleniaj oni jako postaci
pojciowe zgodnie z wymogiem: Z kolei postacie pojciowe s sensibiliami filozoficznymi,
percepcjami i doznaniami samych fragmentarycznych poj. Pojcia nie s przez nie mylane, lecz take postrzegane idoznawane. G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, s. 146.
8
Moe to by take android, robot, formy biomorficzne niematerialnej inteligencji. Nie
mona jednak pozostawa przy wizji science fiction pojmowanej jako opowie o historii,
poniewa nie do koca jest tak, e osobliwo czy inny typ samowiadomej inteligencji musi
od razu realizowa jaki plan dla Ziemi i jej mieszkacw.
9
Czy te same style egzystencji jako modusy bycia.
6
54
rozdzia I
itysice urzdze je modyfikujcych raz jeszcze zwrc si ku stylom bycia,

pytajc o sens swojej egzystencji. Zadadz pytania: Co do siebie podczy?
Czym si zmodyfikowa? Czy jest sens wymienia i udoskonala dane komponenty? By odnale si w przeszoci, bd czyta science fiction jako
zapowied wasnego istnienia oraz tworzy nowe opowieci egzystencjalne,
eksperymentujc ze wiatami moliwymi stechnicyzowanej kultury. Bdzie
to sytuacja postapokaliptyczna, poniewa wszystkie koce historycznego
wiata bd musiay zosta przepracowane, w wyniku czego dojdzie do ich
przebolenia, tak e bd niczym ponad terytoria bazowe technocentrycznej
problematyzacji. Filozofia i oraz jako science fiction bdzie odnosia si
do wszelkich kwestii, ktre s technicznie zwizane z powoywanymi do ycia
nieantropocentrycznymi postaciami pojciowymi w wiatach moliwych,
ktrymi moe by urzdzenie, obiekt techniczny czy przedmiot wirtualny.
Cyborg przyjmuje postaw myliciela.
Wszystko to, co stworzya nauka, bdzie take do pewnego stopnia fikcj-opowieci ze wzgldu na immanentn czowiekowi oraz bytom postludzkim
zdolno generowania opowieci. Odzwierciedla ona konieczno narratywizowania. Samoopis oraz samozapis nadal si realizuje, lecz w innej formie ju
nie w ksikach, ale hologramach czy cigach znakw alfanumerycznych lub za
pomoc innych form postsymbolicznego archiwizowania i utrwalania danych
treci. Zatem sama opowie science fiction wywouje ontologiczne problemy, prowadzc do powstania heurystyk ciekawoci zalkw technicznej
inkarnacji myli. Niewspmierno opisw odmiennych rzeczywistoci bdzie wymuszaa prac metafizyczn, przyczyniajc si do odnowienia filozofii
ju nie jako krlowej, ale uniwersalnego operatora nauk, z cybernetycznym
sownikiem zawierajcym podstawowe sowa-klucze do opisu rzeczywistoci.
Cyborg odrabia wic lekcj Wittgensteina. Milczy, poniewa wie, e czasem
nie istnieje jzyk dla wysowienia jego technicznie zaporedniczonych i wytworzonych stanw mentalnych10. Gdy zajdzie taka potrzeba, jego dziaanie
bdzie traktatem, odysej intergalaktycznego mylenia.
Filozofia jako science fiction ma swoj tradycj11 cyborgi nie zaczn
myle w oderwaniu od wczeniejszych dokona rodzaju ludzkiego, bdcego
10
Histori zwizku filozofii i science fiction mona wiza nie tylko z odpowiednioci
przedstawie, gdzie w reprezentacjach literackich i audiowizualnych dostrzega si przejawy
mylenia, ale w zwizku z pewnymi ideami wyraanymi za pomoc innych mediw.
11
Tradycj bd pojmowa jako obecno odniesie do science fiction i filozofii. Najwaniejszym aspektem tego zwizku jest moliwo uprawiania filozofii bez ograniczania jej
do inspiracji dzie literackich czy te czynienia z nich ilustracji okrelonych systemw filozoficznych: Gdyby moliwe byo programowanie bazujce bezporednio na obrazie zamiast
na tekcie [...] komputer mgby by postrzegany po prostu jako maszyna platoska. H. Bey,
Obelisk i inne eseje, tum. P. Belawender, Stowarzyszenie Viral & Miligram, Wrocaw 2009,
amneza
55
zawsze premachinicznym z racji problemu postawionego przez Artystotelesa,

a dotyczcego relacji techn (sprawnoci technicznej) i episteme (wiedzy). Jej
koryfeuszami s Gilles Deleuze12 i Jean Baudrillard. To, co byo ujmowane jako
radykalizm ich myli, staje si warunkiem wstpnym paradoksalnego mylenia
science fiction, a raczej usilnych prb wypracowania takich obrazw-myli,
ktre mona by wypowiedzie za pomoc audiowirtualnych rodkw. S to
obrazy-pojcia. Wola przypominania wyraa si w technoanamnezie jako serii
obrazw-poj. Cyborg podejmuje decyzj.
Deleuze nie bra jednak pod uwag innych mediw ni ksika, dlatego
zamiast proponowanego przez niego medium przyjmuj wiaty moliwe wyraone w obrazach-pojciach:
Ksika filozoficzna powinna by po czci bardzo szczeglnym gatunkiem powieci kryminalnej, po czci za rodzajem science-fiction. [...] Dziki Nietzschemu
odkrywamy, e niewczesno jest bardziej podstawowa ni czas i wieczno:
filozofia nie jest ani filozofi historii, ani filozofi tego, co wieczne, lecz jest nie
na czasie, zawsze i tylko nie na czasie, czyli przeciw obecnemu czasowi, w imi,
mam nadziej, czasu przyszego13.
s. 33. A zatem obiekt techniczny zdolny jest wykonywa filozoficzne operacje na obrazie-
-myli. W ten sposb mona aktualizowa nie tylko medium transmisji samej filozofii, ktra
moe zyska posta hipertekstu, ale i j sam jako autonomiczn dziedzin myli. Komputer
jako narzdzie do uprawiania filozofii w rny sposb odnosi si do jej moliwych dziedzin.
Moemy wyrni filozofi geekw, technokratw oraz innych uytkownikw, ktrzy produkuj obrazy-myli. Gilbert Simondon wskazuje natomiast, e bdne zrozumienie tego,
czym jest obiekt techniczny, prowadzi do tworzenia scenariuszy science fiction produktw wyobrani oderwanych od rzeczywistoci. G. Simondon, On the Mode of Existence of
Technical Objects, tum. N. Mellamphy, University of Western Ontario, Ontario 1980, ss. 2-3.
Wtym ujciu jest to negatyw pozytywnej postawy proponowanej w tym artykule, w ktrym
podkrelana jest raczej integrujca i zestawiajca moc maszyny ni jej funkcja alienujca, bdca rdem demonicznych wyobrae o istocie techniki. Por. pozycje akcentujc zwizek
kognitywistyki i filozofii analitycznej z science fiction: S. Schneider (red.), Science Fiction
and Philosophy: From Time Travel to Superintelligence, Wiley-Blackwell, Chichester Malden
2009; C. Thompson, Why Science Fiction is the Last Basion of Philosophical Writing, http://
www.wired.com/techbiz/people/magazine/16-02/st_thompson [21.11.2014]; G. Hottois,
Philosophie et science fiction, Vrin, Pary 2000.
12
Do pewnego stopnia take Felix Guattari, cho jego myl moe zosta bezporednio
odczytana jako science fiction poprzez uycie takich terminw, sformuowa i poj filozoficznych, jak: machiniczny rdze, techno-naukowe wszechwiaty referencji, operowa
jako odcielenione egzystencjalne materiay, kosmiczne i machiniczne stawania si, komputerowo wspomagana subiektywno, uwiziony w cyklu miertelnego powtrzenia.
F.Guattari, The Three Ecologies, tum. I. Pindar, P. Sutton, The Athlone Press, Londyn New
Brunswick 2000, ss. 38, 45, 68.
13
G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, s. 23.
56
rozdzia I
Przedmiotem porwnania nie jest wic sam sposb pisarstwa, tylko zawarty w nim utopijny cel pod postaci tworzenia filozofii przeszoci, bowiem
inny jej typ nie jest moliwy do realizacji. Bohaterami, postaciami pojciowymi
tych ksiek filozoficznych nie musz by ludzie:
Wierzymy w wiat, w ktrym indywiduacje maj charakter bezosobowy, a jednostki przedindywidualny: SI w caym swym blasku. Std aspekt science-fiction
jako konieczna pochodna tego Erewhon14.
Podkrelenie samozwrotnoci i samoodniesienia do aspektu nieantropocentryncznego, w tym przypadku technicznego, ukazuje, e pojcia filozoficzne
nie musz wynika bezporednio z adnej antropologii, z jakiego utrwalonego
podmiotu. Wzajemny dynamizm filozofii i science fiction wynika z rezygnacji
z dotychczasowych kategorii na rzecz myli kosmotwrczej powoujcej nowe
wszechwiaty odniesienia realne moliwoci. Cyborg diagnozuje sw sytuacj
w odniesieniu do tradycji. Staje si to moliwe tylko dziki wyobrani wadzy
niezbdnej do tworzenia obrazw-poj:
Science-fiction w innym jeszcze rozumieniu, przy ktrym uwydatniaj si saboci. Co zrobi, by pisa inaczej ni o tym, czego si nie wie lub wie si niewiele?
Wyobraamy sobie, e na ten wanie temat mamy koniecznie co do powiedzenia.
Piszemy tylko wszczytowym momencie, ktry oddziela nasz wiedz od niewiedzy, ktry powoduje przechodzenie jednej w drug. Wwczas dopiero zmuszeni
jestemy do pisania. Usun niewiedz to odoy pisanie na jutro albo raczej
uczyni je niemoliwym15.
Czy cyborgi pisz? Nikt w science fiction nie pisze wszystko jest wprowadzane. Saboci jest z pewnoci pomyka, ktre nie sprowadza si do
filozoficznego futuryzmu wyraonego za pomoc audiowizualnych rodkw.
Moe ona uczyni pojcia filozoficzne mniej interesujcymi, za same cyborgi
bardziej. Funkcja dzie science fiction realizuje si tu jako metoda zakadania
masek w kolejnych powtrzeniach, ktre rnicuj problemy i nadaj im
ksztat, czasem wprost, innym razem dywersjami i sabotaem. Ju sam opis
takiego stawania si filozofii przywouje czciowo niedostpne Erewhon,
ktrego jestemy niewiadomymi mieszkacami. Wyobrania science fiction16,
Ibidem, s. 24.
Ibidem.
16
Ale te filozofia moe by uznana za science fiction, tu w odniesieniu do Davida
Humea: Jego empiryzm jest, by tak rzec, rodzajem wszechwiata fantastycznonaukowego
imaginarium: tak jak w science fiction wiat wydaje si fikcyjny, dziwny, obcy, dowiadczany
przez inne istoty; lecz mamy wraenie, e ten wiat jest naszym wasnym i to wanie my
jestemy tymi istotami. G. Deleuze, Hume, w: idem, Desert Islands and Other Texts 19531974, tum. M. Taormina, Semiotext(e), Los Angeles Londyn 2004, s. 162.
14
15
amneza
57
bdca podstawowym instrumentem filozoficznego mylenia, przekuwa

niewiedz wwiedz, wychylajc si zawsze wprzyszo, lecz czerpie take
ztradycji17, wktrej Nietzsche zapltany jest wszalecz sie biotechnicznych
przepyww przyprawiajcych go o zawrt gowy, Hegel poprawia sztuczne
oczy robotycznej sowie, Deleuze wyposaony jest w mikroteleporty zdolne
przenosi go wkade miejsce18, Sokrates rozmawiajcy ze swoimi klonami
i wreszcie Platon przy pulpicie wiata porzdkujcy intergalaktyczne relacje19. Filozofia jawi si jako space opera intergalaktyczna odyseja myli. Nie
jestemy od niej dalecy. Tym, na co jednak wpadamy, s interway wirtualnej
nicoci (ontologiczne czarne dziury midzy wirtualnociami), ktre znikaj, s
wirtualne raz moemy si o nie potkn, innym razem zapadaj si w nie cae
wiaty moliwe. Brakuje dla nich obrazw-poj, ale mog zosta owietlone
przez technoanamnez.
Jean Baudrillard twierdzi, e nie ma potrzeby siga po scenariusze science fiction jako co przyszego, poniewa rozgrywaj si one wspczenie 20.
W ten sposb realizuje on take postulat Deleuzea dotyczcy konstrukcji
ksiki filozoficznej. O ile jednak autor Rnicy i powtrzenia przeprowadza
nad pojciami szczegowe ledztwo, uwzgldniajc wszelkie etapy sdowego
postpowania, o tyle autor Symulakrw i symulacji dokonuje byskawicznej
egzekucji i post factum relacjonuje wasne metafizyczne dochodzenie, ukazujc
zbrodni doskona scenariusz, w ktrym nastpio roztopienie prawdy i fikcji
Przeczu to te Michel Foucault, piszc w odniesieniu do Rnicy i powtrzenia, e
filozofia nie jako myli, lecz jako teatr: teatr mimw na wielu scenach, umykajcych ichwilowych, gdzie nie widzce si gesty daj sobie zna. M. Foucualt, Theatrum Philosophicum,
w: idem, Filozofia, historia, polityka: wybr pism, tum. L. Rasiski, D. Leszczyski, Wyd.
Naukowe PWN, Warszawa Wrocaw 2000, s. 77.
18
Teleport pojcie filozoficzne, ktrego pasem startowym jest czysta przeszo: Pojcie obejmuje wic i zalubia cae okrelenie, we wszystkich jego odmianach, i przedstawia
je jako czyst rnic, odsyajc je do podstawy, w obliczu ktrej nie jest ju wane, czy znajdujemy si przed relatywnym minimum czy przed relatywnym maksimum, przed duym czy
przed maym, przed pocztkiem czy przed kocem, poniewa oba zbiegaj si wpodstawie
jako jeden i ten sam moment totalny, ktry jest tyle momentem zniknicia, ile wytwarzania rnicy, momentem znikania i zjawiania si. G. Deleuze, F. Guattari, Rnica i powtrzenie, s. 82.
19
Gilles Deleuze wyobraa sobie Hegla z filozoficznie doprawion brod. Tu myliciele zostaj przebrani w kostiumy z postapokaliptycznej epoki dokonanej technicznymi
rodkami. Por. G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, s. 24.
20
Apokalityczno tego myliciela wyraa si w podstawowej sprzecznoci, ktra dotyczy funkcjonowania pamici. Z jednej strony widzi w niej podstaw bytow, z drugiej jej
przezwycienie, zniesienie w hiperrzeczywistoci, ktre moe prowadzi do wyonienia si
nowych porzdkw metafizycznych konstrukcji, poniewa na poziomie science-fiction nadal moe dochodzi do wszelkich moliwych interferencji. J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2005, s. 156.
17
58
rozdzia I
w hiperrzeczywistoci21. Science fiction to nie wzmocnienie dotychczasowych

poj nadanie im cybernetycznej intensywnoci, czyli uczynienie ich autonomicznym wzgldem tradycji na prawach zyskiwania suwerenno kadej filozofii w dziaaniu to paradoksalne mylenie in vivo, nie ex cathedra. Odbywa si
ono w dowiadczeniu technoanamnezy postaci pojciowych zamieszkujcych
wiaty moliwe, dziki ktrym odbiorca zyskuje obrazy-pojcia dla wasnej
pracy myli. Zatem to nie jedna filozofia, lecz wiele filozofii, ktre z rnym
skutkiem w maszynach pedagogicznych produkuj obrazy-pojcia motywujce
wol przypominania do dziaania. Oprcz bytu i egzystencji to wanie kwestia
wychowywania maszyn jest najbardziej uwierajcym problemem nowego wychowania w rzeczywistoci nieznanych nierwnoci i podziaw spoecznych
(problemem jest to, czy cyborgi si programuje, czy wychowuje). Dlatego te
koniec filozofii i pocztek popkultury to przedwczesny i faszywy wyrok, co
mona stwierdzi na podstawie dowodw wspczesnoci, poniewa dochodzi
raczej do oywienia ni zamarcia metafizyki. Osunicie si myli do najniszych
warstw popkultury, z ktrymi ma ona rezonowa, jest wyrazem duchowego
lenistwa, a nie dziejow koniecznoci. Pytaniem wspczesnej filozofii jest: Jak
i co sobie przypomnie? Czym jest wola przypominania? Podobnie t kwesti
ujmuje Jean-Franois Lyotard, snujc wizj zagady Ziemi w perspektywie
milionw lat22, czynic tym samym z filozofii laboratorium science fiction. Jest
to konsekwencja technicyzacji, ktra prowadzona na globaln skal dopuszcza
do realizacji tylko okrelone nieludzkie scenariusze. Prowadzone przez niego
intergalaktyczne ledztwo nie koczy si jednak fiaskiem widzi, e technika
przebiera si w metafizyk korporacji, siejc spustoszenie, ale i umoliwiajc
zradykalizowanie formy podmiotowego oporu. Czy nie powinnimy pozwoli
sobie czego przypomnie? Francuski myliciel widzi konieczno walki powoania policji technologosu23 i sdw estetycznych24, ktre byyby w stanie
rozwika biece problemy-wydarzenia oraz w czym wyraa si ich funkcja
etyczna nie dopuci do wywoania kolejnych. Cyborgi marz o pokoju.
W science fiction trzeba z kim walczy, co uratowa, przeywa przygody
w niepewnym wiecie, gdzie indeterminacja ukrywa si pod pozorami regulacji technototalitarnych reimw. Podobnie jest z pojciami wysya si je
wprzyszo (s kapsu czasu dla przyszych pokole), aby mogy uratowa
J. Baudrillard, Zbrodnia doskonaa, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2008.
J.-F. Lyotard, Inhuman. Reflections on Time, tum. G. Bennington, R. Bowlby, Polity
Press, Cambridge 1991, s. 8.
23
Ma on by pamitaniem funkcj aktywn. Ibidem, s. 53.
24
W kontekcie porwnania ksiki filozoficznej do powieci filozoficznej i kryminalnej jest to celowa gra sw majca podkreli rol myliciela jako pewnej formy zinstytucjonalizowanego sdziego, czy te sdziego outsidera.
21
22
amneza
59
dan rzeczywisto lub przekaza instrukcje, jak zbudowa now, chociaby

pod postaci wizjonerskich utopii. Pami umoliwia takie podre w czasie.
Mona uzna, e Deleuze wcieli wasne ideay w ycie i uczyni z Rnicy ipowtrzenia powie science fiction, nieprzypadkowo wybierajc na jej gwnego
bohatera pami. Ale czy udao mu si uwolni od woli przypominania? Czysta
przeszo25 jest zbiorem wszelkich miejsc, do ktrych moemy si przenie:
Istnieje wic substancjalny element czasu (przeszo, ktra nigdy nie bya
teraniejszoci), odgrywajcy rol podstawy26. Loci w rodowisku pamici,
ktrych nigdy nie byo (przypomnienie poza teraniejszoci, a nie czysta
przeszo jako amorficzna masa wiatw moliwego wspominania). Dlatego
te samo pamitanie jest tworzeniem, poniewa aktualizuje terytoria z czystej pamici bdcej czyst wirtualnoci, ztego, co nigdy si nie wydarzyo.
Wszystko to, co si z niej sprowadzi, zyskuje w podmiocie lub bazie danych
swoj pierwsz aktualizacj. Pami jest uniwersalnym wehikuem teleportacji
podrujemy w czasie, bo pami jest podstaw i ugruntowaniem czasu27. Jest
ona obsugiwana przez interfejsy, gdzie porczno zastpuje poczeniowo.
W ten sposb widzimy, jak Platon i Deleuze wsiadaj do wasnych interfejsw-teleporterw (statkw kosmicznych?). Nie musimy nosi ze sob iwsobie
ciaru pamici osobniczej i gatunkowej, poniewa zostaa ju ona zmagazynowana w bazach danych, co tylko uatwia podr. Moemy si od niej odczy
za cen absolutnej amnezji, jak miao to miejsce w La Jete Chrisa Markera.
W filmie tym samobjstwo pojmowane jest jako rezygnacja z technicznego
zaporedniczania pamici. Celem jest nie przypomnienie sobie wszystkiego,
lecz tylko tego, co jest niezbdne do dziaania, do zrealizowania celu. Obraz-pojcie przypomina o wanoci tego, co nie podlega zmianie, co stanowi istot
ludzkiego dowiadczenia. Science fiction nie wierzy w bezcelowo wszelkiego
wydarzania si. Filozofia nie popada w nadmierny pesymizm, uruchamiajc
zasoby cybernetycznego witalizmu zasilajcego maszyny teleportacji czystej
przyszoci, interwa wirtualnej nicoci dzielcy kultur od wiatw moliwych
(w rzeczywistoci plany te wzajemnie si przenikaj, ale pustka pozostaje dla
nich czci wspln). wiat moliwy nie trwa techniczna wirtualizacja, ktrej
rdem jest nieskoczone przyspieszenie, przypomina o tym, e wirtualnoci
rozpraszaj si znw w moliwoci.
Podczas gdy bierna synteza nawyku ustanawia yw teraniejszo w czasie i czyni
z przeszoci i przyszoci dwa asymetryczne elementy tej teraniejszoci, bierna synteza pamici ustanawia w czasie czyst przeszo i czyni z dawnej i aktualnej teraniejszoci (a wic
teraniejszoci odtwarzanej i przyszoci odbijanej w refleksji) dwa asymetryczne elementy
tej przeszoci. G.Deleuze, Rnica i powtrzenie, s. 132.
26
Ibidem, s. 133.
27
Ibidem, s. 130.
25
60
rozdzia I
Poprzez rezygnacj z antropocentryzmu czowiek wymyla i projektuje

filozofi dla cyborgw i maszyn (tu jest przesunita rnica antropologiczna,
ktra teraz wydarza si midzy nimi, a nie jest niezmiennie ustanowion barier) filozofi, od ktrej swoje zdziwienia i pojcia wywiod maszyny. Dziea
science fiction, ktre tworzymy obecnie, bd elementarzami w szkoach cyborgw. Dzieo jest technoanamnez zadan przyszym pokoleniom. Deleuze
wszystko zmechanizowa, umaszynowi28 wszystko prcz filozofii. Zbliy
si jednak do tego, poniewa sugestia, e ksika filozoficzna ma przypomina
science fiction, dopuszcza z pewnoci takie ujcie, lecz ostatecznie powrci do
kryminau jako jej medium29. Naley rozwin to zaniedbanie i stwierdzi, e
maszyny filozoficzne to maszyny uprawiajce filozofi. Dziea science fiction od
dawna realizoway te tendencje, ktre wspczenie zyskuj na intensywnoci.
Powstaj zupenie nowe, autonomiczne scenariusze skupione nie tylko wok
kolonizowania kosmosu czy buntu robotw, lecz take stanowice eksploracj nieludzkich obrazw myli oraz robotycznych subiektywnoci. Zatem na
sposb filozoficzny maszyna chce sta si czowiekiem, lecz uwolnionym od
literackich skojarze znanych z historii. Metamorfoza w tym przypadku to
transmutacyjne przeczenie. Istnieje te maszyna, ktra zmienia zdanie
ipostanowia zosta drzewem. Bdnie bowiem zakadamy, e maszyny chc
by bogami. To pragnienie i jednoczenie lk ludzkoci przesania autopoietyczn30 wol maszyn. Science fiction uwalnia nas od antropocentryzmu lepiej
ni teorie poststrukturalistyczne i posthumanistyczne, ktre czst grzzn
wbinarnych opozycjach i niezrealizowanych postulatach ich zniesienia. Dostarczamy maszynom narzdzi, by mogy przemyle wasn przyszo, czerpic
z czystej przeszoci. Jest to filozofia technocentryczna, ktra znajduje nowe
formy wyrazu; literackie, audiowizualne i audiowirtualne31, takie jak gnostyckie
wtki w serialu Ergo Proxy czy metafizyczne rozwaania w Ghost in the Shell.
Cyborgi oraz byty nieantropomorficzne pragn pozna siebie, lecz nie znaj
Jest to szczeglnie widoczne w: G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaux.
G. Deleuze, The Philosophy of Crime Novels, w: Desert Islands..., ss. 81-86.
30
Odwouj si do terminu Humberta Maturany i Francisca Vareli w znaczeniu samowytwarzajcej si i samopodtrzymujcej to wytwarzanie.
31
Termin uywany przez Wojciecha Chy na oznaczenie fazy poaudiowizualnej kultury, wktrej dochodzi do ostatecznego zerwania z ludzk podmiotowoci jako warunkiem
komunikacji. Programy poczenia, audiowirtualne programy mowy bd mogy ze sob
zdalnie konwersowa. Sytuacja ta wymaga okrelenia ludzkiej podmiotowoci. Nic jednak
nie stoi na przeszkodzie, aby dyskurs maszyn by prowadzony w charakterze filozoficznej
dysputy, skoro technika wykonuje metafizyczn prac mowy. Dlatego te moe wprowadza
interaktywny filozoficzny dialogizm. Por. W. Chya, Media jako biotechnosystem, Wyd. Naukowe UAM, Pozna 2008, s. 111.
28
29
amneza
61
jeszcze swoich wyroczni ani ich przepowiedni. Dlatego staraj si sobie przypomnie, dokona technoanamnezy, ktra czsto jest jednak wadliwa.
Warto take okreli rol, jak bd przyjmowa podmioty stykajce si
z podobnymi wizjami. Refleksyjny odbiorca jest zodziejem pomysw32, zachannym na pojcia filozoficzne podmiotem larwalnym33. Cyborg nie kojarzy
si z larw? To dlatego, e nie uwzgldnia si jego wntrza, patrzc tylko na zewntrzny techniczny pancerz skadajcy si na jego organy-protezy. Pochania
on wirtualne idee, rozgryzajc pojcie i wtapiajc swoje ky w wirtualny misz
idei, spijajc ich wirtualny sok. Moe nim by pocztkowe stadium rozwojowe
zarwno czowieka, maszyny, jak i pojedynczego obiektu technicznego. Filozofia rodzi si zatem z aktywnej syntezy, poniewa podstaw tworzenia nie
jest brak, lecz nienasycenie wiecznego powrotu woli przypominania. wiaty
moliwe koncentruj si wok interwaw wirtualnych nicoci. Pragnienie
to moe nie napotka adnych oporw, ale w pewnym momencie nawet tak
osignita nieskoczono uzupeniania si i modyfikowania wasnego bytu
przez techniczne ekstensje ulegnie przesyceniu, co doprowadzi do awarii,
anawet wybuchu. Filozofia nie musi by czym trwaym, przypomnienie moe
by chwilow eksplozj. Eksplozja ta bdzie rwnaa si narodzinom i mierci
bogw. Inne podmioty larwalne okradn j z poj filozoficznych, to znaczy
wykorzystaj to, co pozostanie po wybuchu tego, co rozsadza stosujce techniczne instrumenty myli. Pki to nie nastpi, odbiorca larwalny jest otyym
policjantem, ktry nie nada za nieskoczonymi prdkociami poj34, lub
Hermesem wyprzedzajcym nieskoczone pojcia, ale jest to faszywe wyprzedzenie, przypominajce pospieszne kartkowanie czystej przeszoci, gdzie
wszelkie pojawienie si, utrwalenie pozostaje niedostpne dla myli. Wtedy
lektura wiatw moliwych jest nudna, nie prowadzi bowiem do dowiadczenia
Tak te okrela si Guattari w perspektywie uywania poj filozoficznych, ktre
wykrada z rnych dyskursw, tworzc wasn intradyscyplinarn teori. W tym aspekcie
postawa francuskiego filozofa pozostaje egzemplifikacj tezy Deleuzea, i ksika filozoficzna
musi po czci przypomina powie kryminaln.
33
Jest to pojcie Deleuzea majce podkrela permanentn niedojrzao podmiotu.
Jest on podmiotem wirtualnym, poniewa nigdy do koca nie zyskuje aktualizacji, bdc
wiecznie niedokoczonym i uzupeniajcym si przez wykonywanie kolejnych syntez pamici, z ktrych wysysa tre. W przypadku filozofii jako powieci science fiction zachanno powoduje wol teleportacji nieskoczonej eksploracji zasobw stechnicyzowanej
czystej przeszoci w bazach danych dostpowych scenariuszy. Ich cige rozgrywanie si,
przeszkody, a take metafizyczne skandale sprawi, e w podmiocie larwalnym zostan uruchomione aktywne wadze sdzenia, bdce podstaw tworzenia poj filozoficznych.
34
W ten sposb miao doj do zagwarantowania pojciom filozoficznego, bezpiecznego ontologicznie terytorium ich funkcjonowania chaosmosu, czyli wirtualnego rodowiska
nieskoczonych prdkoci.
32
62
rozdzia I
bdcego podstaw tworzenia poj. Odpowiada to negatywnej apokaliptycznoci zwizku filozofii i science fiction prowadzcego do silnej niechci
podejmowania mylenia, czyli do mizozofii wstrtu do filozofii. Wtym stanie
znajduje si bycie moliwych wiatw, ktre nie proponuje adnej alternatywy,
adnego scenariusza, poza utrzymywaniem si w audiowizualnym letargu
spenionego proroctwa scenariusza zagady rzeczywistoci i apriorycznej
biernoci, ktr wymusza. Cyborgi okazuj si wic jedynymi sprawiedliwymi.
Filozofia i science fiction przechodz od dialektyki do syntezy poj iaudiowizualnoci, co daje obrazy-pojcia uruchamiajce wol przypominania
prowadzc do technoanamnezy, a z niej z powrotem do obrazw-poj. Przy
czym nie do koca mona usun ten cznik, poniewa nie dochodzi tu do
zrwnania obu elementw. Zamiast tego wzajemnie si one warunkuj, dostarczajc narzdzi i podstaw wasnego istnienia w nowych sposobach mylenia
obecnych w kulturze. Myl i technika zostaj w ten sposb otwarte na nowe
alianse i twrcze remediacje w stechnicyzowanej kulturze. Funkcj tak pojtej
filozofii nie jest odtwarzanie, lecz projektowanie: Chodzi tu o niecierpliw
ucieczk z teraniejszoci, ktra ogranicza realizacj wirtualnego. Przyszo
jest sfer znoszc te przeszkody35. Jednak to nie eskapizm, ale teleportacja
postaci pojciowych w uniwersa problemw: Tworzenie poj odwouje si
samo w sobie do przyszej formy, przywouje now ziemi i jeszcze nieistniejcy
nard36. Wymg przyszoci jest tosamy z nacigniciem nowej paszczyzny
na rzeczywisto. Geofilozofia przechodzi w kosmofilozofi filozofi science
fiction uprawian przez cyborgi, ktrych ywioem mylenia s scenariusze
pojciowe, a nie konstruowane pojcia. Pojcia-obrazy wyaniajce si z ducha
science fiction skaniaj nas do przypominania wybiegajcego w przyszo.
Anamneza zostaje technicznie uaktualniona i zmodyfikowana nie poprzez
aplikacje wiedzy geometrycznej, ale przez uywanie interfejsw.
2. Inna koncepcja anamnezy
Musimy powrci do prapocztku, ktry pozbawia nas owego bezpieczestwa, atym samym wymaga innego dyskursu filozoficznego nieczystego,
zagroonego, nieprawego, mieszanego37. Czy mamy powrci, kiedy wszystko
V. Graaf, Homo futurus. Analiza wspczesnej science fiction, tum. Z. Fonferko, PIW,
Warszawa 1975, s. 18. Cytujc, zamieniem moliwego na wirtualnego, gdy uwaam, e
termin ten lepiej oddaje sens filozoficznoci science fiction, akcentujc aktywne eksplorowanie problemw, nieograniczajce si tylko do niezobowizujcego zwiedzania wiatw
moliwych wyobrani.
36
G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, s. 121.
37
J. Derrida, Chora, tum. M. Gobiewska, KR, Warszawa 1999, s. 92.
35
amneza
63
przemino jako zdekonstruowane? Co umoliwia nam ten powrt? Dusza.

Oduszy mwimy w sposb apofatyczny, to znaczy jako o duszy-substancji
bdcej podstaw dowiadczenia. Nie charakteryzujemy jej inaczej ni przez
warunki minimalne jej zaistnienia. Warunek minimum to jej istnienie poniej
progu obrazw. Gdy powracamy, wiemy co, czego nie wiedzielimy i osigamy
to poznanie za porednictwem metafizycznego interfejsu, hardwareu woli
przypominania, czyli duszy.
Dusza przypomina sobie to, co istniao przed narodzinami czowieka tak
mona by streci formu Platoskiej anamnezy. Ta idea Platona nie oznacza,
e jestemy zobowizani do rozwijania tego, co nas poprzedzao. Jak dziaa
technoanamneza? Jest ona przede wszystkim dowiadczeniem, ktre daje ulg,
pozwala na powrt, na podjcie decyzji. Science fiction ukazuje, e decyzje nie
odnosz si po prostu do pamici, lecz do pamici w ogle i przypomnienia.
Jest to take pretekst, by rozway wspczesne formy pamitania, zwracajc
si ku prawdziwemu przypomnieniu poza pamici, a wic przypomnieniu
odcinitemu w duszy. Science fiction modyfikuje anamnez.
W science fiction ludzie, cyborgi, maszyny przypominaj sobie cechuje
ich wola przypominania; nie ze wzgldu na formaln czy metafizyczn prawdziwo, czy jej uchylenie w samym akcie anamnezy, ale ze wzgldu na wol
przypominania, tak by na jego podstawie okreli kierunek wasnego ycia.
Science fiction oferuje nam wic moliwo bycia przy dowiadczeniu ludzi
iandroidw czy przy mieszkacach powstajcych i gincych galaktyk, po ktrych pami zanika, ale wola przypominania wci trwa, przywracajc im istnienie. Wynika ona bezporednio z aktywnoci duszy. Nie jest widoczna, nie jest
nawet ukryta, lecz stanowi wewntrzn transcendencj. Nie jest te nazywana
ani prezentowana, lecz jest nieprzedstawian rzeczywistoci wewntrzn, ku
ktrej kieruje nas diagnoza kultury ispoeczestwa w science fiction. Technoanamneza jest paradoksalna: moe by trwaa i zmienna jednoczenie albo na
przemian, posiada wiele okrele, ale stanowi take wydarzenie, ktrego nie
mona wypowiedzie. Nie jest tak, e wszyscy przypominaj sobie tak samo,
dlatego powouj t inn koncepcj anamnezy technoanamnez. Ten bd
zdaje si ciy na platonizmie jako brak yczliwego mylenia. Odrzuca si
cay platonizm, zapominajc, e mona dokona jego rekonstrukcji, wyboru,
nie redukujc go do filozoficznego supermarketu idei. Bez sztywnego podziau
rl spoecznych narzucanych przez pastwo mamy bowiem otwarty horyzont
przypominania sobie.
Diagnoza spoeczna science fiction jest nastpujca: to, co jest, jest pod
pewnymi wzgldami radykalnie rne od tego, co byo. Przede wszystkim za
nie ma uniwersalnych wzorw postpowania w tej rzeczywistoci wiatw
moliwych, za czowiek jest na tyle plastyczny, e moe spotyka si z wyda-
64
rozdzia I
rzajc si wszdzie i niespodziewan w tym wydarzaniu si innoci. To przypominanie czyni mdrym, cho nie musi, dlatego technoanamneza jako inna
koncepcja anamnezy jest nie tylko dowodzona, ale take dowiadczana. Mona
jej jednak nie osign zacicie si technoanamnezy jest take moliwe. Jak
moemy sobie wyobrazi to, e kto przerywa Sokratesowi, zagusza go? A moe
nawet bierze laser, wdziera si do jego wymiaru i neutralizuje go, pozbawiajc
ludzko jednego z fundujcych myl zachodni mitw. Taka ingerencja jest do
pomylenia tylko na gruncie science fiction, natomiast zperspektywy anamnezy ju nie. U Platona mamy bowiem zorientowanych i niezorientowanych.
Ci pierwsi naprowadzaj drugich na przypomnienie. Nie ma adnych kwestii
porednich, bd jest nie tyle niemoliwy, ile dezorientujcy czy sofista jest
moim klonem, czy ja jestem klonem sofisty? Wynika to jednak nie z samej
anamnezy, lecz z sytuacji. To, e zmienia si pami, wcale nie osabia woli przypominania. Jej namiastk jest historia, ktra skupia intensywnoci symboliczne
i libidinalne pod hasem restauracji sensu. Jest ona take kreatork wiatw
moliwych, wymyla przeszo, ktrej nie byo; formaln przeszo drzewa
genealogicznego, ktrego nie dubluje metafizyczne drzewo ycia. Ornament
peni funkcj szybkiej sublimacji pamici std jego upodobanie do science
fiction, odpowiadajce byskawicznoci przypomnienia, do ktrej wystarczy
ju jeden symbol (a nie jak u Platona caa seria pyta prowadzcych do wycignicia z niewolnika wiedzy jego duszy). Technoanamneza wykracza poza
historyczno, bdc jednoczenie w niej umocowan. Historia jest nieskoczenie podzielna, nawet jeli okreli j przez drganie czstek, najmniejsz do
pomylenia oscylacj midzy nimi. Technoanamneza moe zosta wyzwolona
przez to drganie lub przez jego brak. Przypomina, e ahistoryczno nie jest
przeszkod, e nie hamuje woli przypominania. Gdy nie bdzie bibliotek i baz
danych lub gdy stan si one fabrykami czowieczestwa sucymi jedynie do
produkcji cyborgw wyposaonych w sztuczn pami symboliczn o tym, jak
byo kiedy moliwe by czowiekiem, wwczas wola przypominania bdzie
nadal aktualna wanie jako technoanamneza. Dlatego te adnego stanu
wprzyszoci nie mona uzna za ostateczny wszelkie dystopie, o ile nie wi
si z cakowit destrukcj bytu, s jedynie stanami wirtualnymi.
Science fiction nieustannie przypomina, co moe nam si sta i co waniejsze co aktualnie si dzieje. Jest radykaln filozofi aktualnoci, a nie
przyszoci. Stara si nie tylko przedstawi problem, ale take go zakomunikowa. Na swj sposb stanowi interwencj w ycie spoeczne, powodujc, e
wola przypominania przekada si na technoanamnez. Nie musi ona jednak
by przyjemna. Platon przekonywa, e mona doby wiedz geometryczn
z czowieka, ktry jej nie posiada. Jeli jednak czowiek dokonuje zwrotu
we wasnej duszy, to wiedza, ktr uzyska, nie musi pokrywa si z tym, co
amneza
65
widzi. Technoanamneza nie jest zatem wydobyciem i przeoeniem na to, co

jest, na byt, ktry jest potwierdzeniem transcendentnego wzgldem niego
przypomnienia, lecz stanowi wezwanie do podjcia dziaa, do aktywnego
zrozumienia technoanamnezy, czyli wie si zdziaaniem (a nie tylko wydobyciem i aplikacj tej wiedzy w wiecie moliwym kulturowo zorientowanego
ycia). Moe to polega na wprowadzaniu idei, ale te na uniemoliwianiu
dziaa innym. Science fiction pokazuje, e nie kady ma takie same moliwoci
technoanamnezy nie istnieje tu egalitaryzm dusz i stosunkw spoecznych,
pozwalajcy na wydobycie identycznej wiedzy. Sama jednak niezgodno midzy jak prawd a dopasowaniem jej do rzeczywistoci wywouje rne efekty
technoanamnetyczne (nie kada prba przypomnienia koczy si powodzeniem, tak e istnieje jedynie efekt, wraenie, wspomnienie procesu). Maszyna
(komputer, android) moe nie mc sobie przypomnie, co j frustruje i wywouje negatywny efekt niemono technoanamnezy. Ludzie zaszczepili mu
bowiem wol przypominania, ktrej nie moe sfinalizowa anamnez. To, co
sobie przypomina, bdzie wywoywao w niej negatywne afekty i bl. Podobnie
jak w czowieku bez przeszoci ten jednak moe uy wasnej duszy do tego,
by wol przypominania skierowa ku czemu, co przekracza jego ograniczenia.
To sytuacja czowieka w science fiction albo sprzyja on technoanamnezie,
podejmujc wyzwanie dotyczce jego i/lub rzeczywistoci spoecznej, albo
aktywnie mu przeszkadza. Moe te by wobec niego obojtny, majc inny cel.
Idee organizacji spoecznej nie rodz si dlatego, e zostay przypomniane, e
przyni si komu/czemu idealny ustrj, ale dlatego e technoanamneza jest
niemoliwa, e inni ludzie nie mog sobie przypomnie w sposb prawdziwy.
To niezgoda na trwanie w zapomnieniu stanowi motywacj science fiction.
Za to maszyny dbaj oto, eby czowiek pamita inaczej, nie dopuszczajc
do przypomnienia, poniewa rodzi to niepokj. Peni one funkcj filtrw
technoanamnezy, tak by czowiek nie przypomina sobie wszystkiego. Byoby
to bowiem tak samo dewastujce jak absolutne zapomnienie i rozpoczynanie
wszystkiego zawsze od nowa.
Maszyny w science fiction utrzymuj czowieka w stanie dziecistwa,
pewnej niedojrzaoci. Dziecistwo to stawanie si czowiekiem takim, ktry
moe wyrni pewien okres swojego ycia i powiedzie: w czasie mojego
dziecistwa, przeyem drugie i trzecie dziecistwo, to znaczy najwaniejsze
momenty indywiduacji. Takie wyodrbnienie wskazuje na to, e definiujcy dla
czowieka moment pamitania dotyczy jego stawania si. Zapis tego stawania
si nazywamy biografi, czyli pierwszymi latami duszy, kiedy tworzy si wniej
odcisk. Platon podkrela, e tych wspomnie nie mona zatrze. Powrt do
nich te jest anamnez, ale w postaci anamnetycznego eksperymentu Voegelina, czyli dotarcia do pamici owego stawania si czowiekiem, ktry definiuje
66
rozdzia I
moliwo przedstawienia sobie wasnego dziecistwa. Jeli czowiek pozostaje

dzieckiem, lecz nie w sensie wewntrznego dziecka, to ta tabliczka przypomnienia jest nieskoczona, anamneza za niemoliwa, poniewa kade wraenie
jest jednakowo wane. Std te upodobanie science fiction do dzieci one s
zmuszone do korzystania z woli przypominania bardzo wczenie. Anamneza
stanowi rdo porzdku, ktry zaprowadza, pokonujc zo i chaos38.
Najwaniejsze jest to, e czowiek pamita prawdziwie, jest bowiem wyposaony w wol przypominania. W science fiction take wiaty moliwe
przypominaj czowiekowi rne rzeczy (nie potrzeba innej akuszerki technoanamnezy ni techniczny wiat moliwy przyszoci). Sdz jednak, e
ten wiat jest dany pod postaci diagnozy komunikujcej czowiekowi wol
przypominania. Dusza za porednictwem technicznej ju pamici przypomina sobie to, co jest istotne dla jednostek i wsplnoty. Ludzie na bezdroach
galaktyk wspominaj to, co kiedy byo. W wyniku tego technoanamneza jest
powierzchowna, nie uruchamia w peni pracy duszy, pograjc si w nostalgii jej degeneracja przybiera posta nastroju. Ten proces stanowi pierwsze
okrelenie technoanamnezy, ktremu bd towarzyszy pozostae. Czowiek
jest wyposaony w wicej pamici zasilanych wol przypominania. Wszystkie
s po czci techniczne, poniewa yje on w technicznym rodowisku. Napicie
nie polega zatem tylko na relacji midzy pimiennoci i oralnoci a kolejnymi mediami, ktre miayby przenosi t relacj na wyszy poziom zoonoci
mediw, ale na relacji midzy dusz a pamici techniczn. To napicie take
jest technoanamnez nie musi ona bowiem koczy si jednoznacznym
przypomnieniem, tylko prb. Nie jest to tak jak u Platona pami gwarantowana, poniewa czowiek si zmienia. Przed i po procesie cyborgizacji moe
on dysponowa innym rodzajem pamici (przed i po zniszczeniu galaktyki).
Jak ma pamita wasn nog, skoro zastpuje j cybernetyczna proteza?
Wtedy moe pamita co jeszcze gbszego ide nogi. A co, jeli ma sze
ng? Co, jeli nie ma adnej? Wreszcie co, jeli czowiek nie ma duszy? Po
wstpnym okreleniu zwizku filozofii i science fiction czowiek miaby wic
zosta wyposaony w dusz. To wanie ona jest owym nowym terytorium
i intergalaktycznym centrum wydarze. To terytorium nie jest zewntrzne
wzgldem czowieka, nie bardziej przynajmniej ni jest wewntrzne. Technoanamneza ukazuje to, co czsto uchodzi uwadze dowiadczenie wewntrzne
prowadzce do prawdziwego przypomnienia, to znaczy do kontaktu czowieka
z wasn dusz i pamici czciowo niedostpnego owego przed. Czowiek
nie ma potrzeby przypominania sobie geometrii, ale musi sobie przypomnie
zasady obsugi urzdzenia. Wraz ze zmian rzeczywistoci zmienia si take
38
E. Voegelin, Order and History, t. II, w: idem, The World of the Polis. Collected Works of
Eric Voegelin, University of Missouri Press, Columbia Londyn 2000, s. 200.
amneza
67
anamneza. Anamneza w science fiction staje si technoanamnez, anamnez

zaporedniczon technicznie, czyli dusz, ktra przypomina sobie to, co byo
czciowo techniczne, poniewa poprzedzao to jej przyjcie na ten wiat.
Wymaga to zmiany perspektywy i zorientowania si na to, co w science fiction
pozostaje czsto nieuchwytne, a sprowadza si do relacji pomidzy fantastycznymi wydarzeniami.
Prawdziwym umysem jest pami i anamneza, czas cigy39. Obecnie
technoanamneza nie jest ciga, pozostaje jednak pod pewnymi wzgldami
anamnez. Teraz to czowiek musi zadba o to, by pami lub anamneza bya
dzieem przypadku, a nie kontemplacji. Medytacyjne skupienie cyborga
przerywa atak robotw. Nie odbiera jej to nic z metafizycznych waciwoci
iodniesienia do podstawowych procesw organizujcych rzeczywisto, ale
kae patrze na technoanamnez z wielu owietlajcych j perspektyw. Jest
ona nie tylko czym staym, ale moe prowadzi do czego bdnego, niepomylanego, nieznanego, co dopiero pniej okae si rdowe. Platon pobiera
wiedz bezporednio nic nie zakcao obecnoci jego poznania midzy dusz
aideami. Dlatego te kontemplacja bya moliwa w formie dialogu powolnego
przekazywania informacji, gry polegajcej na stopniowym odkrywaniu tego,
co jest jeszcze do powiedzenia. Pewnoci, e mona co wydoby. Science
fiction uczy, e technoanamneza te jest czasochonna. Nie moe tu by mylcy efekt jej nagoci wok niej tka si los jednostek, tote aby odnale jej
momenty i zrozumie, naley poczy punkty wielu dialogw, przey, fabu,
intuicji. Jest ona rozciga w czasie, nie musi by jednorazowym owiecajcym
dowiadczeniem. Technoanamneza dziaa zwysz prdkoci, co zwiksza
take ryzyko bdu. Std bior si ze postaci w science fiction le sobie
przypominaj. Myl pocztek cywilizacji z innym pocztkiem lub chc wprowadzi organizacj spoeczn, ktrej nigdzie nie byo. Niekoniecznie maj ze
intencje, lecz zawsze myl si, bdc zdeterminowane bdnym przypomnieniem, a mimo to ich dziaanie czsto zawiera co z idei. Nie dowiadczyli oni
technoanamnezy, ale czego zego (zakcenia bycia w funkcji niezrealizowanej
technoanamnezy). Nie naley jednak sdzi, e postulowany jest tu ukryty
wsamym procesie technoanamnezy gnostycyzm, ktry dzieli rdow pami
na dobr i z, ustanawiajc jaki dualizm, ale naley spojrze na aktualizacj
pewnych moliwoci, na ktre skada si sam proces przypomnienia. Lyotard
ukaza, e anamneza amie dotychczasow pami, przecinajc j w sensie
dosownym. li ludzie nie mog si nawrci i zmieni, bo wci wierz we
wasn pami. Mamy zatem prawdziw technoanamnez, dziki ktrej dusza
komunikuje si przez technik z jak prawdziw pamici, ktra nie musi by
39
J.-F. Lyotard, Inhuman..., s. 39.
68
rozdzia I
jednak pamici o istnieniu duszy moe by bardziej wydarzeniowa izwrcona ku rzeczywistemu wiatu. Drug postaci technoanamnezy jest jej faszywa
posta bdna technoanamneza komunikujca dusz za pomoc techniki
z czym technicznym, co prowadzi do totalitaryzmw, sekretnych planw,
spiskw (zawadnicia galaktyk, pokonania wroga, przywrcenia pokoju).
Trzeci postaci jest sam akt technoanamnezy dokonywany przez technik, to
znaczy wyrywanie czowieka z dotychczasowej pamici ku nowej rdowej
pamici, dziki ktrej czowiek odzyskuje kontakt z wasn dusz, z tym, co
mu najblisze i co czyni go autentycznym. Wreszcie, istnieje take technoanamneza, ktra nie jest speniona. Nie dlatego, e byaby nagym uderzeniem
w rozumieniu Lyotarda, lecz dlatego e pami wkodowana jest za inie ma
w niej miejsca dla duszy. Bdzie ona dotyczy szczeglnie androidw, ktre
maj zaprogramowane ludzkie siganie do rde, ale nie maj duszy, wic nie
mog do nich dotrze. Nie rozpatruj tu jednak sytuacji, w ktrej technika pod
postaci maszyn, androidw, robotw zostaje wyposaona w dusz40.
Trudno definiowa science fiction inaczej ni przez wielo wiatw moliwych. Wane jest to, e powstaj one w pustce, wydarzeniu zagady, przerwania, opuszczenia. Nie s one jednak wzgldem siebie niemoliwe, lecz si
przecinaj. Mog pojawi si nowe wiaty, niektre nieusuwalne. Wszystkie
jednak wydarzaj si poza koniecznoci uznania ich za empiryczne przypadki,
dowody wasnego istnienia. W science fiction nie podejmuje si ju problemu
ontologii klasycznie, to znaczy w oderwaniu od wiata (poprzez abstrahowanie,
a nastpnie powrt do niego). To dlatego siga ono dalej ni filozofia, wypeniajc jej funkcj. Mylcy cyborg wci sprowadza si do metafory rolinnej
Pascala. Metalowa trzcina, ktrej ycie nadaje impuls posthumanistyczny,
zwiastuje przetrwanie mimo wieloci katastrof i apokalips. Kada moliwo
i kade zagroenie wystpuje w liczbie mnogiej. Problemem staje si nie ycie,
lecz pami. Czy naley y jedynie waktualnoci, czy te moe naley co
odoy? W jaki sposb brak spoiwa w postaci pamici kulturowej przekada
si na organizacj spoeczn?
Ponadnarodowe korporacje walcz o dominacj, a z nimi z kolei walcz
rewolucjonici, anarchici i inne korporacje. W rzeczywistoci jednak nie
chodzi o podmioty zbiorowe, lecz o warstwowo uoone maszyny spoeczne,
ktre wzajemnie na siebie wpywaj. Tylko od inynierw zaley, czy jeden
typ maszyny mona zamieni na inny. Paradoksalnie jednak ludzie z jakiego
O duszy technicznej pisz w ksice Bg cyborgw. Technika i transcendencja, Wyd. Naukowe WNS UAM, Pozna 2011. Czy mgby tego dokona Bg? A moe bdzie to kolejna
sfera rzeczywistoci, w ktrej czowiek bdzie stara si dorwna Bogu? Tych pyta celowo
nie rozwaam, poniewa czekaj one na inne opracowanie, aby nie funkcjonoway w postaci
wicze z zakresu stechnicyzowanej teologii.
40
amneza
69
powodu nie godz si na ekonomi wszechwymienialnoci, walczc o wasn

wolno, a wic take o moliwo polityki, ktra jest zarazem metafizyk. Niezgoda nie dotyczy tego, czego lkaj si humanici, tj. zamiany rzeczywistoci
w techniczn projekcj, co jest tylko obaw przed jej radykaln plastycznoci.
Wszystko to, co plastyczne, jest moliwe do odksztacenia, przemodelowania.
Guattari przeczu ten zwrot iwe wasnej teorii, ktra nie jest daleka od mylenia science fiction ukaza proces metamodelowania41, ktry zastpuje ludzki
pd ku transcendencji opisywany przez Heideggera w Byciu i czasie. To, co
jest, stanowi wynik modelowania. Metamodelowanie wskazuje jednak, e
istnieje jeszcze wyszy poziom modelowania. Jest on tym, co kieruje si wol
przypominania. Dlatego w science fiction wymienianie bohaterw, wiatw,
urzdze, narracji, fabu, rozwiza i intryg caa ta kategoryzacja iapodyktyczne przypisywanie pewnych rodzajowoci usuwa propozycje, ktre si
za ni skrywaj. Jeli bowiem moja pami nie jest do koca moja, to moe
istnie jeszcze inna pami, ktr musz hipotetycznie zaoy. Jeli mj wiat
jest oparty na okrelonych regulacjach, to zapewne istnieje jeszcze jaki inny,
wyszy wiat, wymodelowany wyej. Natomiast jeli chc spojrze na science
fiction, to moj powinnoci jest uznanie modelu dowiadczenia i metamodelu
tego dowiadczenia, czyli maszyn i procesw przez nie implikowanych, ktre
organizuj stosunki midzy ludmi, cyborgami, robotami i urzdzeniami.
Czowiek modeluje pami androida, ale te android modeluje pami
czowieka. Proces metamodelowania odnosi si do pewnej syntezy (kto przypomni okim, kto zostanie tym wartym przypomnienia), ktra jest walk si
anamnetycznych. Metamodel to nowa posta idei. To walcz ze sob rda,
jednak ju nie oprawd, interpretacj, zysk, ale o zachowanie pamici. Dlatego
metamodelowanie pozostaje procesem niezrozumiaym i jaowym, jeli nie
uwzgldnimy pamici, ktra dotyczy pewnego ponad. Inaczej znw zostan
wprowadzone sztuczne granice poznania. Oczywicie, musi istnie pewien
przedmiot = x, ktry jest niewiadom poznania, granic. W przypadku technoanamnezy nad tym przedmiotem istnieje jednak przedmiot=x, anad nim
kolejny przedmiot. Dlatego bohaterowie zamiast docieka poznaj, zamiast
kontemplowa dziaaj w odosobnieniu. Stanowi to wskazwk dla tych, ktrzy
pragn co sobie przypomnie. Mog to zrobi jedynie wtedy, gdy dojd do granicy modelowania nie musz jej jednak przezwycia, wystarczy im poznanie
graniczne. Z tego wzgldu kady wiat zawiera si w innych wiatach, podobnie
jak kady sen prowadzi do innego snu, przy czym nie ma prawdziwych interpretacji z powodu ich pluralizmu i pewnej nierozstrzygalnoci, ale zpowodu
nieustannego ruchu drenia woli przypominania. Celem tego drenia jest
41
Na jego istotno zwrci uwag Felix Guattari, przypisujc mu rol pojcia ontologicznego odpowiedzialnego za wytwarzanie rzeczywistoci.
70
rozdzia I
dusza. Dlaczego mielibymy powoywa do istnienia dusz? Czy mamy si jej

wstydzi? Czy popkultura powinna by badana z perspektywy metafizycznej
poprawnoci (zamy, e chodzi o materializm), w ktrej ukrywane jest to, co
si dzieje, a wszelka stronniczo metafizyczna pozostaje kwesti domniemanej
interpretacji? Science fiction nie musi oznacza popkultury, poniewa stanowi
laboratorium problemw spoecznych, ukazujc podstawowe relacje midzy
czowiekiem a spoeczestwem. Oba byty s w nieustannej transformacji
ztego napicia tworzy si kultura. Nie ma tu mowy o tym, e technoanamneza
polega jedynie na przypominaniu ludziom spoecznych problemw. Nie jest
zadaniem do rozwizania. Ale mimo to cyborgi staraj si wymyla nowe
prawa. Czy w ten sposb przypominaj one sobie ide sprawiedliwoci?
Pami, ktrej nie mona usun, to pami, ktra zawsze powraca, mimo
zabiegw zmierzajcych do jej pominicia. Ta pami skorelowana jest z prawd nie musi ona oznacza bezporedniej anamnezy, lecz jej wstp. W science
fiction technoanamneza nie jest po prostu dana, lecz stopniowalna. Prawdziwe
przypomnienia ukadaj si w krgi, ktre wstrzsaj dowiadczeniem podmiotu. Eksperymenty anamnetyczne Erica Voegelina s waciwie wspomnieniami
tworzcymi jednostkow pami, czyli tymi, ktre definiuj to, kto kim jest.
Pozwalaj one na rekonstrukcj caociowej jani, mimo e cz pamici zostaa usunita lub zmodyfikowana w wyniku transformacji tosamoci. S to
swego rodzaju punkty graniczne, ktre zapewniaj spoisto danej osoby, cho
znajduj si wobec siebie w oddaleniu. Bywaj nieprzejrzyste, niekoherentne,
wraeniowe, efemeryczne. Pozwala to jednak na zapisanie ich jako istotnych. To
one s uwalniane podczas dowiadcze granicznych czowieka, przypominane
jako wola przypominania w ramach innej koncepcji anamnezy.
Dlaczego pocztkowa indywiduacja jest tak wana? Poniewa pniejszy
los stanowi jej powtarzanie. Kolejne dowiadczenia ukadaj si na zasadzie
tezy lub antytezy wzgldem pocztkowych dowiadcze. Nie musz by poczone tematycznie wystarczy, e bd pozostaway we wzgldnej zalenoci
na zasadzie skojarze. Tak te pami inicjuje. Manipulujc pamici, czowiek
znosi wszelkie przeszkody, ktre oddzielaj go od pozytywnego inegatywnego rozpadu Ja. Dziki pamici to Ja zyskuje umocowanie, poniewa czego
dowiadczyo. Nawet pierwsze wspomnienia opieraj si na pewnym bycie
transcendentnym.
Science fiction oprcz moliwoci technoanamnezy pokazuje take jej
niemoliwo. Cyborg stanowi istotny przykad, poniewa porzuca swoje
biologiczne i ludzkie dziedzictwo na rzecz wieloci implantw, ktre trwale
modyfikuj jego bycie. Czy nie jest zastanawiajce i dziwne, e cyborg chce
sobie przypomnie, i by nieimplantowanym czowiekiem? A moe chodzi
tylko o przypomnienie dawnej postaci ciaa lub panujcych wczeniej stosun-
amneza
71
kw spoecznych? Odchodzi on tym samym od dawnego ja. Gdy wspomina,

jego pami nie jest cakiem spjna ze zmysami, ktre niegdy posiada. Moe
mie wyobraenie tych wspomnie, racjonalizowa je jako potrzebne komponenty, ale nie dowiadcza ich poprzez zmysy. Z tego wynika, e technika nie
tyle jest nieprzychylna pamici, ile modyfikuje t pami. Czy mona uzyska
lepszy efekt w przypadku odwrcenia tego procesu? Gdy cyborg pozbawiany
implantw i innych rozszerze zmysw zyskiwaby wiksz spjno z otaczajcym go wiatem? Czy poprzez oddzielenie go od rozszerze jego zmysw
staby si wolny od trosk zwizanych z wol przypominania? Z pewnoci nie.
Science fiction ukazuje wanie t nieodwracalno przemian przy zachowaniu
determinacji duszy. Dlatego bohaterem science fiction jest czsto sama pami
iwola przypominania jako wola technoanamnezy bohater, okrelone wcielenie ywej lub martwej pamici, jest tylko jej nonikiem, w ktrym moe si ona
ucieleni. Science fiction to globalny eksperyment anamnetyczny, w ktrym
to pami zostaje poddana manipulacji. Mimo to wtpliwo budzi pewna
naiwno wynikajca z tego, e przy tak zoonym technicznie rodowisku izaawansowaniu nauki nadal istnieje kompas moralny dotyczcy podstawowych
wartoci. Dobro i zo nie su banalizacji rzeczywistoci technicznej, ale ukazaniu tego, e wraz z transformacj ludzkoci moliwe bd rne scenariusze jej
rozwoju. Myliby si zatem Baudrillard, tworzc integralny scenariusz rozwoju
rzeczywistoci, od ktrego nie ma odwoania ani moliwoci przeciwstawienia
mu innych scenariuszy. Anamneza to take kryzys42. wiat jako science fiction
uruchamia jednak wol przypominania ponad porzdkami symulakrw, nie
walczc z nimi bezporednio, ale istniejc pomimo ich precesji. Nie mona mie
jednak nieuwarunkowanej pewnoci co do istnienia danego wiata moliwego,
a tym bardziej oprze na nim ontologii wasnego ycia, jednak dane jest nam
szczeglne dowiadczenie przypomnienia jednego z nieskoczonej liczby
przypomnie, ktre moe ksztatowa nasz jednostkowo.
Gdy wszelkie inne ograniczenia zostan zniesione, jedynym ograniczeniem
pozostanie pami. Idea science fiction polega bowiem na tym, e nie trzeba
zmienia rzeczywistoci, eby osign efekt ycia zupenie inaczej. To, co
naley zmieni, to pami. Wraz z ni zmieni si tosamo czowieka i jego
moliwoci. Wszechmoc wynika z tego, e pami zostaje zanegowana, czyli
technicznie metamodelowana. W tym sensie science fiction ucielenia idea
nadczowieka, zapominajcego o czowieczestwie ksztatowanym przez metafizyk. Nadczowieczestwo to kultura ludzi wiadomie zapominajcych. To,
kim byli, moe nalee jedynie do kultury technicznej. Science fiction ukazuje
proces indywiduacji nadludzi widzimy, jak si rodz, co determinuje ich los
J.-F. Lyotard, Inhuman..., s. 173.
42
72
rozdzia I
i upadek, w tym zawarta jest moralno science fiction. Widzimy te innych

nadludzi, z ktrymi bd oni musieli walczy. Pozytywny nadczowiek cierpi
jednoczenie na amnezj i hipomnez, podczas gdy jego negatywna posta
wycznie na amnezj. Technoanamneza nie oznacza jednak przypomnienia
sobie wszystkiego. Jest to przypomnienie selektywne, ktre przyjmuje pewne
fragmenty pamici technicznej za swoj podstaw. Tu panuje regua wypenienia pamici. Dla kadego znajdzie si funkcja, obraz lub imitacja duszy.
Deleuze zawar w Rnicy i powtrzeniu wiele wskazwek na temat pisania science fiction, ktre, zdaje si, nie byy obecne w pierwszym odbiorze.
Twierdzi, e Inny nie moe zosta ograniczony do roli przedmiotu lub absolutyzowany do statusu podmiotu musi zosta dostrzeony jako rozwijajcy
jaki wiat moliwy43. Przedmiot i podmiot zakadaj wpisanie Innego w ustanowion paszczyzn odniesie jest on przedmiotem i podmiotem dla mnie
lub dla nas. Inna koncepcja anamnezy kae przypomnie sobie inno zawart
midzy pustk i wiatami moliwymi a wiatem, ktra jest nieredukowalna
do czegokolwiek znanego. Prowadzi ona do czego nieznanego. Dlatego te
cyborgom nie wystarcza zastany wiat d oni do czego poza nim. Pierre
Klossowski uwaa, e natura duszy nie moe by komunikowalna. Jzyk lub
kade inne medium przekazu moe nie tylko uzgadnia to, co dzieje si w gbi, ale napotyka take na problem. Dlatego nie mona oczekiwa od science
fiction prostych ekranizacji idei metafizycznych tego, e bd one spjne. Nie
powtarza ono gestu Eisensteina, nie chce ekranizowa Platoskiej anamnezy
ani wasnych ogranicze zawartych w danym medium. Dusza jest tym innym,
co przypomina. Potrzebuje ona poj-obrazw, zdolnoci tworzenia poj zobrazw, poj, ktre mogyby wprawia w ruch wol przypominania. To byaby
subwersywna moc technoanmnezy przypomnie sobie idee motywujce do
dziaania tam, gdzie inni widz tylko symulakry.
Technoanamneza jest poza dobrem i zem. Potworno anamnezy ukaza
Pierre Klossowski. Cho to pojcie pojawia si tylko akcydentalnie, jest ono
przeraliwe pamitamy wieczny powrt, co, co niszczy nasz tosamo. Jak
co, co nigdy nie byo moje, moe sprawi, e przypomn sobie co prawdziwego? Przypomnienie kieruje nas z powrotem do rzeczywistoci, ktra moe
by moj, ale tylko na chwil. To nowy typ przemysowej sublimacji pamici
odzykiwania jednostkowoci poprzez turbulencje pamici. Utrata pamici
te jest czci technoanamnezy.
Pojcia fantastyczne44 mog by wedug Deleuzea przemieszczane wszdzie. Cay czas przemykaj midzy wiatami moliwymi. Science fiction pamita nie tylko miejsca, ale take postoje tych poj. W drodze ku galaktyce,
Ibidem, s. 359.
43
44
amneza
73
misji, zadaniu utrzymuj si one w milczeniu bycia (a nie jego ucieczce). Pami
nomadyczna przeciwstawiona jest pamici osiadej, a pojcia fantastyczne
pojciom zwykym. Jednym z poj fantastycznych jest technoanamneza,
swoista fantastyka wyobrani45. Okrelanie ich przez kompleksy przestrzeni
iczasu pokazuje, e s one w cigym ruchu. Nie s to pojcia osiade wscience fiction znajduj one swj odmienny wyraz technoanamneza odnosi si
do dynamiki idei, ktre przemieszczaj si, poruszaj, mog take na chwil
znale si w stanie spoczynku. Nie tyle wprowadza ono bowiem technoanamnez, ile j umoliwia. Sama technoanamneza wynika z moliwoci dziaania
techniki w tym sensie, e science fiction nie jest przykadem technoanamnezy,
ale bywa technoanamnez. Nie mona powiedzie, e kade science fiction tak
dziaa byoby to nieuprawnione uoglnienie. Anamneza oraz przynalena
jej teoria i praktyka przypomnienia jest w rzeczywistoci zasad hierarchizacji
i stratyfikacji spoecznej.
[Platon] Opisuje krenie dusz przed wcieleniem i przynoszone przez nie wspomnienie o Ideach, ktre byy wwczas przedmiotem kontemplacji. To wanie
ta mityczna kontemplacja, jej natura czy stopie, rodzaj okazji wywoujcych
przypomnienie okrelaj warto i porzdek rozmaitych aktualnych typw
uniesienia: moemy okreli, kto jest faszywym, a kto prawdziwym mionikiem,
moglibymy nawet ucili, kto, kochanek, poeta, kapan, wrbita czy filozof,
zosta wybrany do uczestnictwa w przypomnieniu i kontemplacji, kto wic jest
prawdziwym pretendentem, uprawnionym uczestnikiem, i w jakiej kolejnoci
id za nim pozostali46.
Przeciwnikiem tej anamnezy jest zdaniem Deleuzea sofista, czyli kto,

kto wymyla, a nie przypomina. Ta hierarchia pretendentw dotyczy przede
wszystkim zdolnoci dotarcia do Idei, zblienia si do niej w mistycznej kontemplacji. Pretendenci do dalszych stopni poznaj i kontempluj niszego
rodzaju Idee, przez co ich miejsce oraz to, co im nalene, zostaje przeniesione
niej. Kto jednak weryfikuje pretendentw? Same Idee. Kto moe dotrze do
nich bardziej ni filozof? Nikt. W ten sposb Platon zapewni sobie odpowiedni poziom przypomnienia, ktry nie mg by ju zmieniony pozostali
pretendenci mogli si wymienia miejscami, ale pierwsze miejsce byo zarezerwowane. Nie do pomylenia byo to, by kto inny oprcz filozofa dawa
wykadni Idei mg on by jedynie pretendentem, wybieranym przez innych
pretendentw, ktrzy zostali wybrani na tej samej zasadzie, zgodnie z reguami
metafizycznych zawodw, nawet jeli miay one posta codziennych czynnoci.
eby zrozumie, czym jest anamneza, trzeba przeledzi ide Platona ide
Ibidem.
Ibidem, s. 107.
45
46
74
rozdzia I
rdowego przypomnienia, ktre jest tosame z poznaniem prawdy, eby zobaczy rnic pomidzy wiatami moliwego dowiadczenia, jak wywouje
technoanamneza.
Anamneza pozwala pozna prawd na temat czowieka i wiatw moliwych. Czy nie wybiegamy w przyszo, twierdzc, e wiedza jest ponadczasowa? Wprzyszoci ludzie nie bd przypominali sobie regu geometrycznych
ich technoanamnez bdzie dotarcie do logiki dziaania pierwszych komputerw. Wiedza geometryczna te bdzie implikowana, jednak wiedza pochodzca z anamnezy bdzie ju zainstalowana w wiecie moliwym. Taka wizja
czy si z czym bardzo tradycyjnym metafizyk. Scenariusze pojciowe s
istotne o tyle, e umoliwiaj przypomnienie i otwieraj jego moliwe sytuacje. Dostp do prawdziwej iniepodwaalnej rzeczywistoci jest tu podstaw.
Skoro tak rysuje si perspektywa istnienia filozofii, to w czym ma pomc
wspominanie? Caa filozofia opiera si na wspominaniu, dlatego te najpierw
zostaa przedstawiona jej radykalna wersja. Teraz za mona odnie j do
tradycji lub inaczej mwic ukaza to, co powiedziano o anamnezie. Jak
filozofia zostaje przypomniana w science fiction i jak science fiction przypomina filozofi samej sobie (jako pewnej fikcji)? Wszelkie pojcia i scenariusze
pojciowe s fikcj w kontakcie z niepodwaaln rzeczywistoci, ktra jest
rdem prawdziwego przypomnienia. Anamneza jest czysta i to jej prawdzie
zaprzecza, oddalajc j w zapomnienie. Cyborg biernie si temu przyglda,
stojc na granicy wiatw moliwych. Czy w science ficition widoczne jest
znudzenie teori i dowiadczeniem anamnezy? Czy odnosi si ona zatem do
czego istotnego wspczenie? Czy zostaa podwaona? Przedstawiajc teori
anamnezy poprzez czysto, naley odej od Klossowskiego, ktry pokazuje
niemoliwo anamnezy lub jej potworno, poniewa niemoliwe jest, aby
podmiot, ktry zmienia tosamo, by tosamy z transcendentn Ide. Mona
zgodzi si z tym tylko czciowo. Najbardziej podstawowe dowiadczenie to
inicjacja i wtajemniczenie. Odsonicie celu wrd symulakrw moliwe jest
bez implikowania mu pozornoci wynikajcej z otoczenia, bez kwestionowania
siebie, by uczyni pochd symulakrw moliwym, by wypeni nimi pustk.
Czy istnieje jaka rwno poprzedzajca bycie w wiecie, jaki zapis ugruntowujcy? Sokrates pyta o to, czy posiedlimy wiedz przed urodzeniem. Utrat
wiedzy nazywa za zapomnieniem. eby jednak co utraci, trzeba to wczeniej
posiada. Tak te Sokrates dowodzi istnienia rdowego przypomnienia wiedzy poprzedzajcej istnienie. Ta wiedza ma jednak okrelony charakter jest
podstawowa. Podlega ona jednak aktualizacji, o czym moemy dowiedzie
si, wnikajc w ducha science fiction, podlega te rozpuszczeniu, gdy sabnie
intensywno woli przypominania. Uczenie si jest tosame z odzyskiwaniem
utraconej wiedzy. Dusza istniaa przed ciaem, przed narodzinami czowieka
amneza
75
i nabywaa wiedz. Ciao jest widzialne, a dusza niewidzialna. Do tych podstawowych podziaw dochodzimy jednak w inny sposb. To dusza panuje
czciowo nad symulakrami, podobnie jak panuje czciowo nad ciaem. Moc
mojej duszy nie mog zmieni si w inny byt, ale umoliwiaj mi to symulakry
bdce niczym innym jak moliwymi do przyjcia maskami wntrza trwaj
one nadal w rezonansie z ideami. Nie oznacza to, e s bardziej rdowe od
przypomnienia, wrcz przeciwnie; pomimo zmiany form, doczania kolejnych
rozszerze, postaci pojciowe science fiction wyraone w obrazach-pojciach
zachowuj trwao.
Anamneza czca technik, myl i pami jest technoanamnez. Nie mona jednak ujmowa technoanamnezy bez odniesienia si do zwizku techniki
imyli, skoro natura pamici zostaa ju w pozytywny sposb okrelona.
W science fiction konieczne jest przemylenie pewnych kwestii. Bdem jest
oglda filmy, czyta komiksy, gra w gry komputerowe, cay czas poszukujc
w nich pojcia. Przyrwnanie pojcia do tego, co jest, nie rozwizuje adnego
problemu, poniewa wikamy si w proces adaptacji science fiction do filozofii,
co skazuje obie te dziedziny na niemylenie. W science fiction mona zobaczy to, czego nie byo w oryginalnym dziele. Ze spotkania filozofii i science
fiction powstaje nowe powoanie mylenia rozwaanie tego, co obrazowe,
audiowizualne, w poczeniu z tym, co istotowo ludzkie. Pojcia-obrazy, nowe
archetypy i ich tematyzacje zbudowane s na przypomnieniu. Dziki temu
ogldajc film Matrix47, mona doj tam, gdzie nie doszli twrcy tego filmu,
ktrzy przyjli najlepsz moliw strategi, nie chcc prezentowa jednej,
oficjalnej egzegezy trylogii, ale pozwalajc, by film ten skania do przemyle
iumoliwia dowiadczenie rdowego przypomnienia. Co bowiem pozostaje
nam po wyczeniu monitora? Jakiego typu determinacja woli?
Idee kontemplowane przez krce po sklepieniu niebieskim dusze48
nie s jednak wywietlane. Podstawa rodek i motor koa ustanowiona
zostaje w micie jako zasada prby czy selekcji, ktra nadaje waciwy sens
metodzie podziau poprzez ustalenie stopni uczestnictwa, do jakiego zostao
si wybranym49. Czowiek wybra siebie do zarzdzania maszynami, poniewa tak rozwinitej idei techniki jeszcze nie byo. aden platonik nie przewidzia skutkw akceleracji technicznej dla przypomnienia, za przypomnienie
wakceleracji wiatw moliwych, ich spontanicznego kosmotwrstwa, byo
z gruntu anty-Platoskie. Twierdz jednak, e taka idea moe istnie, moe
wedrze si do koa metempsychozy, czyli powrotu dusz po ich bytowaniu
O filmie braci Wachowskich pisz Matrix, a gdy pod uwag bior cybernetyczny system obecny w filmie, zapisuj go jako matrix.
48
49
Ibidem.
47
76
rozdzia I
w zawiatach, oczym pisze Platon. Maszyny chc pamita, jednak albo nie
mog, albo zamiast pamita przejmuj ludzkie instynkty. Technoanamneza
jednym przychodzi atwo mimo technicznego rodowiska, innym trudniej
mimo gatunkowych uatwie. Istotne jest to, e zapominanie czowieczestwa
wzmaga eskalacj innych, ju nieantropomorficznych, form ycia, ktre staj
si pretendentami. Pokazuje to take, i czowiek woli umrze zniszczony przez
maszyny ni pozwoli im uczestniczy w swoim wiecie (lekcja Chrisa Markera
z La Jete). Dlatego winy za to naley szuka w czowieku, a nie w platonizmie,
jako atwej i abstrakcyjnej delegacji winy. W radykalny sposb przypominaj
nam o tym dziea science fiction, ktre ukazuj t zaleno zapominania
i rdowego przypominania. Zastanowienie powoduje take niemono
przypomnienia, a nie tylko akcje zmagania si ludzi ze stechnicyzowan rzeczywistoci. Czowiek dochodzi do pamici poprzez przemylenie pewnych
kwestii. To, co stanowio w myli filozofw rzecz do przemylenia, sugerowao
apokalips, za przez science fiction zostaje twrczo rozwinite i przemylane,
ale na wasny, technoanamnetyczny sposb.
Dlaczego podstaw ma by czowiek (cyborg)? Czy dlatego, e jest stwrc? Drugim po Stwrcy? Albo uwaa si za jedynego prawowitego stwrc?
Detronizacja Boga jako Stwrcy pociga za sob intronizacj czowieka jako
pretendenta, ktry pozbawi swego Ojca panowania. Science fiction rwnie
przeczy mierci Boga, ale nie jest formalnym dowodem przeciw temu wydarzeniu. Dlaczego zatem dziwimy si kolejnym buntom maszyn? Dlaczego
uznajemy je za co przeszego i nierealnego? Dlaczego wreszcie sympatyzujemy
z tymi, ktrzy walcz z maszynami? Czy strzeemy w ten sposb wasnego
gatunkowego interesu, widzc we wspczesnym rozwoju techniki zapowied
scen z science fiction? Wielki Brat sta si figur jzyka potocznego na oznaczenie kontroli. Jego pochodzenie wskazuje na science fiction. Mylc o rnych
przejawach kontroli, przyjmujemy obraz wiata dany nie w filozofii, ale wanie
w wiatach moliwych osadzonych w technicznej przyszoci. Filozofw take
interesowaa kontrola, jednak nigdy za porednictwem maszyn. Kolejny wielki
filozof bdzie musia by jednoczenie inynierem ju nie inynierem dusz,
ale budowniczym, ktry potrafi myle dziki woli przypominania. Science
fiction cay czas bowiem przypomina, e kulturowo zmierzamy do kontroli,
jak zapowiada w swojej powieci George Orwell. Ta kontrola dotyczy jednak
pamici to ona powinna stanowi gwny element zapytywania i rozmylania.
Anamneza jest dowiadczeniem tego, co byo przed nami dowiadczeniem
cofania si, odnalezienia siebie, dojcia do prawdy. Science fiction oferuje klisze,
ale rwnoczenie pozbawia je mocy, ukazujc uwikanie czowieka w proces
zapominania siebie. Dlatego science fiction jest filozofi masek, w ktrej przekonuje do czego i jednoczenie prezentuje zupeny brak argumentw, czyst
amneza
77
akcj eksplozji i pocigw, mioci i nienawici oraz innych dualizmw waciwych dla mylenia popkultur. Przypomina te czowiekowi, e rzeczywisto
przechodzi transformacje i niedugo bdzie on musia zmierzy si zpewnymi
problemami. Stawia te wcentrum namysu ludzk pami oile wszystko
da si podrobi iwykona dziki zaawansowanej aparaturze, o tyle pamici
jako rda nie da si podrobi. Nawet jeli pami zostanie zmodyfikowana,
nie oznacza to, e stanie si faszywa, e nie bdzie suya do przypomnienia.
Pami o tym pochodzi ztechnoanamnezy.
Inna koncepcja anamnezy poszukuje nowych wciele anamnezy, zachowujc relacj przypomnienie dusza jako relacj diagnostyczn, a nie dogmatyczn. Dogmatyczna relacja zakada pozbawienie androida bycia i zredukowanie
go do przedmiotu, moe te uczyni go rwnym czowiekowi, ustawi przed
czowiekiem, podarowa mu jeden z moliwych wiatw. Polityka uznania staje
si kolejn wersj posthumanistycznej politycznej poprawnoci androida
uznajemy, ale nie chcemy we wasnym yciu. Czujemy sprzeciw wobec tego, e
chce on sobie przypomnie i y wasnym yciem. Albo przeciwnie afirmujemy te starania. W obu przypadkach science fiction pozostaje tworem fikcji,
czym odlegym. Bdc na zewntrz, nie tylko nie moe zwiastowa przemian
spoecznych, stajc si jedynie zbiorem wygodnych metafor, ale te nie moe
zmusi czowieka do przypomnienia. Jest jednak science fiction, ktre zmusza
do mylenia, kae czowiekowi sobie przypomnie. Technoanamneza suy
poszukiwaniu metod przypomnienia, ale nie dla samego przypomnienia,
lecz dotarcia do tego, co autentyczne. Nie mona ju myle tylko prawdy
(Platon) albo tylko faszu (Nietzsche), gdy zoono wiata przekracza historyczno-filozoficzne spory i ustanowione w interpretacjach opozycje. Mona
przypomnie sobie prawd za pomoc techniki, co nie oznacza, e technika
jest prawd. Dlatego kultura ma do odrobienia lekcj zadan przez science
fiction. Mona poszukiwa anamnezy, tej innej anamnezy, i nie dotrze do niej,
co bdzie negatywn funkcj samego przypomnienia. Technoanamneza jest
prb, eksperymentem, koniecznoci, losem nie ma ona jednego wymiaru.
O science fiction mwimy jak o duchu panoszcym si w kulturze, ktrego
wyrazu dopiero szukamy.
Gwiezdne wojny oferuj pami bez relacji rodzinnych w tradycyjnym sensie. Nie oznacza to erozji czy negacji idei rodziny, ale zwrcenie uwagi na inn
od dotychczasowej dystrybucj sensu, ktry zmienia si wraz z technicznymi
warunkami ycia. Luke Skywalker nie musi by maszyn, nie musi stawa si
cyborgiem, by technika modyfikowaa jego pami. Ta pami rozbyskuje
podczas aktywnoci, a zatem technoanamneza dokonuje si podczas walk
iwybuchw. Te momenty nie s wcale przeszkod. Nie ma tu kultury pamici ani nieustannego trawienia pamici, ktrej efektem byoby rozumienie.
78
rozdzia I
Pami pojawia si po dziaaniu, wtrakcie dziaania, w kadej chwili. Pojawia

si wfunkcji technoanamnezy, najbardziej rdowego przypomnienia, ktre
nie zamyka czowieka w kontemplacji, ale popycha do czynw. Science fiction
przy wyborze wiatw moliwych nie wpada w puapk multiplikacji tego, co
jest, urzeczywistniania wszystkiego, co mona urzeczywistni. Pocigi, sceny
walki ukazuj czyst intensywno suc przeyciu. Nie mona ich wic
odczytywa jako przeciwiestwa pamitania. Raczej kady przykad szybkiej
akcji, indywidualnego i kolektywnego dziaania bohaterw oraz ich sobowtrw odsania i przyblia technoanamnez. Nie ma bowiem czasu na to, eby
spokojnie kontemplowa. Jeli myl nie pojawi si w walce, to moe nie mie
innej szansy na pojawienie si. Z tego powodu wszystkie te akcje, nawet jeli
s nieporadnie wplecione w fabu, tworz szczeglny rodzaj trwania czystych
intensywnoci, ktre przecina technoanamneza. Jest ona bowiem lini podziau, ktra oddziela kontemplacj-w-walce od jej moliwych przeciwiestw, najczciej od lepej determinacji bez dochodzenia do rda. Technoanamneza
jest wic realizowana nie mimo spektakularnych wydarze, ale wraz z nimi, to
znaczy stanowic ich nieodczny element, w ktrym cige przypominanie
jakiego wydarzenia motywuje bohaterw do dziaania. Gdyby wszyscy oni
zaczli kontemplowa rzeczywisto i dochodzi do znanych idei, zapewne nie
mogliby przetrwa w odlegych galaktykach. Czowiek dziki technoanamnezie
staje si za to czowiekiem, poniewa daje ona impuls antropomorfizacji. Podobnie nie mogyby przetrwa maszyny, ktre odkrywaj wiadomo dziki
pamici. S one w stanie dostrzec rne efekty programowania im pamici,
atake dokona tego, co zapomnia czowiek. Czowiek uczy si od maszyn
uczy si rwnie tego, e i one maj pragnienia, e pamitaj, e chc pamita.
Anamnez rozumiem zatem od strony woli pamitania. Badajc rne
aspekty tego ukierunkowania bytw, odkrywamy jej poszczeglne sensy
zostaje ona poddana rozmaitym testom, odniesiona do rzeczywistoci poza
science fiction, przemylana i przypomniana dziki wadzy duszy.
3. Myl i dusza
Dusza ujawnia si w obrazach-pojciach, ktre s przemyliwane. W odmowie ycia w imi zachowania pamici, w rezygnacji ze wiatw moliwych autentycznego przypomnienia odzwierciedla si dowiadczenie
technoanamnezy, ktre pochodzi z duszy. Jak inaczej wytumaczy opr
przed nieskoczonoci? wiaty moliwe aktualizowane w przyszoci nie
dehumanizuj czowieka, nie przedstawiaj go take jako istoty niezdolnej
do bycia istot ludzk. Wprowadzaj napicie midzy jednostkowoci du-
amneza
79
szy a uniwersalnoci techniki, napicie, ktre nie moe by zredukowane

przez gatunkowy wzorzec postapokaliptycznej poetyki jako nowej oczywistoci kondycji czowieka. W science fiction nie ma dywagacji nad histori i jej nastpstwami, ale nad katastrof, ktra jest rdem moliwego
wiata. Nie moe nas zwie to, e obcujc z science fiction, obserwujemy
zewntrzne maszyny i planety po cybernetycznej kolonizacji. Wszystkie one
odzwierciedlaj myli istniejce poza prostymi alegoriami, kierujc je ku duszy.
Dusza jest czym, co pozostaje w ruchu. Dusza, tchnienie to co, co moe si
rusza, co podlega rnym oddziaywaniom z zewntrz. Nie mona wic dopuci do tego rozproszenia, by owa dusza, owo technienie, owa pneuma ulega
rozproszeniu50.
Przypomnienie nie dopuszcza do tego, poniewa przypomina. Wola przypominania przewysza wszelkie moliwe rozproszenia duszy, poniewa posiada
moc syntezy fragmentw, wynikych z technicznego pustoszenia ludzkiego
bycia. Mylenie za odnosi si do traktowania duszy jako iskry niemiertelnoci wczowieku, jako rda napicia midzy dusz, myl a wiatami moliwymi, co oznacza, e dusza ma moliwo mylenia. Dziaanie jest bowiem
myleniem, a mylenie dziaaniem. W science fiction dziaanie stanowi efekt
mylenia, to za efekt pamitania lub przypominania. Dlaczego science fiction
myli? Poniewa oscyluje midzy dwiema duszami: dusz-substancj idusz-podmiotem51. Pierwsza jest niemiertelna. Ich rozdzielenie jak czyni to Michel Foucault nie jest uprawnione z perspektywy dowiadczenia (to tak jakby
dusza-substancja bya przeznaczona do wykonywania jakich szczeglnych
czynnoci, pozostajc poza nimi w upieniu). To dusza-substancja oscyluje,
tworzc dusz-podmiot. Zdaniem Foucaulta umoliwia ona podmiotowi trosk
o siebie, to znaczy o wasn dusz. Podmiot w science fiction zostaje jednak
zredukowany do przetrwania, troski o zachowanie siebie w elementarnych
obwodach biologicznych i technicznych. Przetrwanie oznacza wyznaczanie
minimalnych celw dla duszy, cho jednoczenie jest najwikszym wysikiem
duszy, ktra musi udwign to, czego nie zdoa unie ciao. Dusza-substancja
umoliwia dusz-podmiot ich rozdzielenie oznaczaoby, e czowiek utraci
dusz w metafizycznym sensie i musiaby funkcjonowa jedynie jako materialny
automat bez moliwoci technoanamnezy. Czsto jednak dusza-substancja bierze gr nad dusz-podmiotem, bowiem istnieje pewna hierarchia oddziaywa
i przypomnie, o czym pozwala nam si przekona science fiction, ukazujc
obraz-pojcie odmowy, heroicznej rezygnacji z wasnego ycia.
M. Foucault, Hermeneutyka podmiotu, tum. M. Herer, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 61.
51
Ibidem, s. 72.
50
80
rozdzia I
Science fiction myli ma w sobie co, co przekracza rozrnienia gatunkowe, jeli chodzi o myl. Potrafi by bardzo tradycyjna, ale take ama schematy.
Czynic to, aktywizuje przede wszystkim dusz. Dowodzi bowiem, e powyej
i poniej pamici co si znajduje, jaka podstawa ludzkiej osobowoci, dziaa moralnych. Za to moe by odpowiedzialna tylko dusza, a nie adna inna
wewntrzna czy zaporedniczona dyspozycja czowieka. To wanie ona umoliwia mylenie oparte na pamici technicznej. Technoanamneza uruchamia
proces mylenia. Cyborg pamita. Wysiek mylenia oznacza napicie duszy.
Dlatego mona utraci pami i myle. Technoanamneza stanowi poczenie
duszy z pamici techniczn. Pami techniczna to nie tylko dane, ale cae dowiadczenie czowieka (cyborga, ale te androida), ktre zbiera ztechnicznego
rodowiska wasnego bycia. W filmie w Total Recall firma oferujca implantacj
wspomnie dziaa legalnie, rwnie stosowanie rnych rozszerze osobowoci
nie jest przedstawiane jako problematyczne od strony modyfikacji pamici,
ale od strony konsekwencji takiego dziaania. Total Recall przypomina otym,
e rdo tosamoci czowieka jest gbsze ni pami. Problemem nie jest
zatem technicyzacja pamici, ale jej rdowo. Technoanamnezie przynaley
ezoteryczno pamici, poniewa technika styka si z dusz. Nie oznacza to
redukcji duszy do techniki ani techniki do duszy. Chodzi raczej o poziom lecy
poza pamici techniczn, poniewa science fiction pokazuje, e moe y bez
pamici rozumianej tradycyjnie, jako kulturowy przekaz. Historyczno jest
minimalizowana. Nie mona jej jednak ogranicza do mitu. To, e w odlegej
galaktyce zaszy pewne zdarzenia poprzedzajce dan fabu, nie oznacza, i
zosta przedstawiony mit pocztku. Jest to raczej ukazanie uywajc pojcia
Heideggera przesyki bycia (posania bycia), ktra nie dzieli nas od wiatw
moliwych science fiction. Nie jest ono zalene od dotychczasowej pamici,
ktra musiaa by spjna i odnosi si nieskoczenie wstecz. Trzeba bowiem
zauway, e historyczno umoliwia nieskoczone podre w czasie, ale
zawsze wstecz, to znaczy do tego, co byo i co zostao zapisane. Tu mamy
form skrtow tego, co byo, pewne minimum pamici. Nie jest ono jednak
mitem, cho moe do niego przynalee w zalenoci od kosmologii danego
dziea science fiction. To podr w czasie, poniewa jest ona rozpita midzy
pewnym przed i po czasu historycznego, a jednoczenie podr poza czas,
poniewa dziki takiemu ruchowi moliwa jest transcendencja pozwalajca
na przekroczenie tego, co jest na rzecz wydarzajcej si przyszoci. Technoanamneza jest czasem. Zuchwao mylenia zdaniem Derridy oznacza
radykalne cofnicie si, a nie wycofanie w sensie uniku:
Zuchwao polega tu na cofaniu si poza pocztek, a wic i poza narodziny, ku koniecznoci, ktra ani nie rodzi, ani nie jest zrodzona i ktra przynosi filozofi, ktra
amneza
81
poprzedza (przed czasem, ktry biegnie, lub czasem wiecznym sprzed historii)
iprzyjmuje efekt, w tym wypadku obraz opozycji (inteligibilne a zmysowe)52.
Naley wic odrzuci dualizmy jako zuchwae, co jest efektem samej

technoanamnezy, niebdcej jednak czym przyjemnym. Cyborg ma cz
inteligibiln i zmysow. Wmaszynie rodzi si inteligibilno staje si ona
podmiotem, subiektywnoci, przebierajc si w cybernetyczne maski i kostiumy (cybernetyczny bal maskowy u Deleuzea koczy si fiaskiem, gocie
s rozwoeni statkami kosmicznymi do domw53), a jednak mona j atwo
rozpozna. Nie redukuje to uczucia dziwnoci, za szczere przypomnienie
technoanamnetyczne pozwala na odarcie jej z dualizmw, poniewa nawet maski i kostiumy wyraaj pewien dualizm, gdy jest on moliwoci ujawnienia
rnicy antropologicznej midzy czowiekiem amaszyn w najkrtszym czasie
niezbdnym do podczenia implantu. Dualizm ten polega na myleniu o tym,
co zostao obalone. Science fiction dokonuje take usunicia filozoficznego gruzu, zbdnej historycznoci, ktra tamuje wszelk twrcz myl pync z duszy.
Pyrrusowe zwycistwo pozorw obala science fiction. Obala to, co obalone.
mie bowiem pomyle co prawdziwego, ukaza, e za maskami i kostiumami
kryje si dusza, ktra take myli. Daje do mylenia technice (ale nie caej, bo
nigdy nie bdzie mona powiedzie, e technika myli ztak sam moc, z jak
Heidegger powiedzia, e nauka nie myli), a technika daje jej do mylenia (ale
take czowiekowi, a moe nawet samej sobie). Wszystko to wscience fiction
jest obecne jako niewypowiadalna aporia. Jest to mylenie poza dualizmami,
a nie przeciwko nim. Myl moe je ustanowi, ale nigdy nie stanowi ona celu
samego wsobie. Najczstszym wyborem jest decyzja o przypomnieniu.
Koniecznoci jest dziaanie wynikajce z technoanamnezy, bez wzgldu
na to, czy si ona powiedzie. Dowiadczenie niemonoci technoanamnezy
te wyzwala mylenie o koniecznym dziaaniu, brak mu jednak podstawy
wpewnym przed, ktre by je uprawniao i asekurowao. Ci, ktrzy pragn sobie
przypomnie, s naraeni na niepowodzenie.
James Hillman, odwoujc si do idei Platona, wskazuje na to, e dusza ma
odpowiadajcy jej obraz, ktry zawiera jej przeznaczenie54. Z tego te powodu
J. Derrida, Chora, s. 92.
I tylko jaki robot taczy pod cian, ale nie ma w tym nic z bezdusznego automatyzmu. Jego kroki s spontaniczne i tak lekkie, e ani jeden balon lecy na pododze nie
pka pod uderzeniami jego metalowych stp. To powrt do pierwszej deklaracji zwizku
filozofii i science fiction. Science fiction jednak si mci, ale nie po nietzscheasku, lecz poprzez afirmacj woli przypominania. Dlatego te taczcy robot nie musi mie maski. Jest
czowiekiem wyposaonym w dusz.
54
Wywiad z Jamesem Hillmanem przeprowadzony przez Scotta Londona, www.scottlondon.com/interviews/hillman.html [30.12.2014].
52
53
82
rozdzia I
czowiek przypomina sobie takie a nie inne fakty s one jego przeznaczeniem,
poniewa z jego dusz zosta powizany pewien obraz. Jest to techniczny obraz
pamici, z ktrym dusza tworzy obraz-pojcie. Dochodzenie do tego obrazu
nazywane jest technoanamnez. Wyraa si w nim przeznaczenie akceptacja
wasnego losu, kiedy odchodzi na pewn mier. Przypomnienie zwalnia z wymogu zachowania wasnego ycia. Wrg zostaje zapomniany i przypomniany,
gdy po latach pojawia si w yciu. Nie jest jednak tym samym wrogiem. Odpuszczenie winy nastpuje poprzez odejcie, a nie poprzez spowied. Dusza
umoliwia mylenie. Dlatego te filozofia nie potrzebuje innego, wykluczajcego j paradygmatu. Podstawa ma charakter metafizyczny, a problemem jest jej
zasonicie, rozumiane jako odcicie od rdowej pamici. Zapanowuje wtedy
niewiadomo, w reimie ktrej morderstwo traci charakter przestpczy, za
o moralnoci zostaje przeniesiona na rynkowe zobowizania.
Ezoteryczno pamici sprawia, e to, co jest rozwaane w dziaaniu, stanowi w wikszej mierze kwesti duszy ni danych. Nie jest to te postulowanie
bytu metafizycznego tam, gdzie nie ma podstaw, by go wprowadza. Raczej
stanowi wynik wraliwoci i moliwoci ujrzenia w science fiction czowieka
i spoecznoci, ktre nie opieraj si na pamici, lecz na stosunkach duszy
wyraajcych przeznaczenie. Nie oznacza to, e naley myle o zbawieniu
oraz o metafizycznych operacjach duszy i tych dokonywanych na duszy. Te
oglniki dane s w obrazie-pojciu istoty niewiadomej swego pochodzenia,
ktra przypominajc sobie, poznaje prawd nie pozwala ona ju jej y. Ten
spontaniczny lub wymuszony okolicznociami eksperyment anamnetyczny
ukazuje ycie duszy z dwch perspektyw oraz wpyw przypomnienia na ycie.
Technoanamneza nie musi prowadzi do metafizycznych celw, do realizacji wizji eschatologicznej. Moe prowadzi ku czemu innemu. Dusza nadal
jest bezcielesna, mimo e styka si z technik. Mona jednak obserwowa
jej lady, kontemplowa sytuacje i zestawienia zdarze. Wtedy wydobywa
si dusza zarwno czowieka, jak i innych bytw. Android te moe mie
dusz, jest to jednak dusza techniczna. Nie powracam tu do idei Kartezjusza,
e dusza steruje ciaem, a ciao jest rdem zwodzenia, bdw. Osabiam t
tez, lecz jej nie odrzucam. Nie pitnuj ciaa. Zostawiam dusz, a w zoliwym demonie widz potg dziaajc nie tylko na poziomie ciaa, ale i duszy.
Technoanamneza sterowana przez zoliwego demona moe doprowadzi do
tego, i czowiek bdzie pragn zapomnie o tym, e ma dusz. Problemem
jest to, e technoanamneza dry ide duszy bez porednictwa innych idei.
Oznacza to, e android moe by wyposaony w mechanizm anamnezy, ale
nie ma duszy. Ma jednak potrzeb pamitania, bdc potrzeb duszy, ktrej
nie ma. Nie moe te jej uzyska. Manipulacja pamici powoduje, e czowiek boi si straci dusz, czyli to, kim jest. Sytuacj z Blade Runnera mona
amneza
83
atwo odwrci: to androidy testuj czowieka, jak bardzo jest czowiekiem.

Nieustanne testy pamici, ktre prowadz w kocu do zapomnienia, nie wystarczaj do wzbudzenia technoanamnezy. Nie wiadomo, dlaczego androidy
miayby to robi, lecz prawdopodobne jest to, e testoway dusz czowieka,
moe w celu wydobycia z niego duszy, co pozwolioby im zapomnie przesze
wydarzenia, ktre sprawiy, e s tym, kim s. Dusza porusza ciaem, ale take
pamici. Nie mona jednak ulec pokusie absolutnej hybrydyzacji, poniewa
prowadzi ona do zdegenerowanej ontologii paskoci i powierzchownoci,
gdzie kada rnica jest niwelowana. Tak dzieje si, gdy science fiction nie jest
niczym poza akcj wywoujc emocje.
Odrzucenie duszy jest jeszcze straszliwsze ni odrzucenie Boga, poniewa
utrata ta moe by tymczasowym kryzysem duchowym. Naley podkreli,
e u Nietzschego Bg umiera dlatego, e wiedza nie musi ju dochodzi do
pierwszych przyczyn, czowiekowi nie jest ju potrzebna wiadomo posiadania niemiertelnej duszy55. W science fiction pami odnosi si do duszy,
ktra jest materialna. atwo wic mona przeoczy faszyw mier Boga,
ktra pociga za sob mier duszy. Dusza jest przecie niemoliwa bez Boga,
chyba e w interpretacji materialistycznej. Pami siga do czego gbszego
ni sfera emocji. Czowiek cigle zapomina o tym, kim jest chce wic to
sobie dokadnie przypomnie. Gdy ma miejsce swoista zadyszka wydarze,
obrazy zaguszaj wol przypominania. Mylenie boli, a raczej uwiadomienie
sobie mylenia boli. Wyzwoleniem od blu jest mier, ale nie tylko. Technika
sprawia bl myli. W jakim momencie dusza ulatuje z bohaterw? A moe staje
si za? Przykadem tego jest przemiana Anakina w Dartha Vadera w Gwiezdnych wojnach . Fizyczny bl poprzedza egzystencjalne cierpienie. Dlatego te
Japoczycy wybieraj symbole chrzecijaskie, bo ukazuj cierpienie duszy
wrzeczywistoci, ktra za spraw medykalizacji zdaje si znosi cierpienie
podmiotu, lecz jest to cierpienie duszy-podmiotu, natomiast duszy-substancji
nie mona ukoi farmakologi, tote produkuje ona wol przypominania.
Gdy nie mamy pamici, to nie mylimy (lekcja Heideggera). Technika
pojawia si midzy pustk a rnymi wiatami moliwymi. Pozwala wic na
przemylenie tego, co techniczne. Mylenie ludzkie przeplata si z myleniem
nie-ludzkim. Wchodz one ze sob we wzajemne zalenoci, tak by ukaza, e
ani czowiek, ani maszyna nie moe zosta zredukowany do jakiej racjonalnoci. To, co istotne dla science fiction, to ukazanie wzajemnego przenikania
si mylenia czowieka i maszyny. Maszyna antropoidalna nie jest gorszym
lub lepszym czowiekiem, podobnie jak czowiek nie zostaje sprowadzony do
okrelonego typu maszyny. Czowiek i maszyny wzajemnie ucz si od siebie
55
G. Vattimo, Koniec nowoczesnoci, tum. M. Surma-Gawowska, Universitas, Krakw
2006, s. 20.
84
rozdzia I
mylenia i przejmuj funkcje, ktre byy autonomiczne dla okrelonych gatunkw. Symbioza maszyn w science fiction jest rozpatrywana w kategoriach
niewinnoci, czego przykadem s R2D2 iC3PO. Wyrocznia w Matrixie kieruje si za intuicj pomimo tego, e jest programem, podobnie jak komandor
Locke, bdc czowiekiem, kieruje si wycznie logik rachunku zyskw
istrat. Pytanie o mylenie musi wic by postawione rdowo i owietlane
zwielu perspektyw nie oferuje ono jednoznacznej wykadni, w ktrej mona zamkn wzajemne przenikanie si mylenia. Maszyny s technik, zatem
pytamy nie o to, jak myl maszyny, lecz jak myli technika.
Pomidzy technik a myl jest fikcja obiekt podania zarwno maszyn,
jak i ludzi. Maszyny musz utrzyma si w granicach pewnych mitw chc
wierzy we wasn autonomi. Pytanie o granice czowieczestwa ujawnia
zagubienie maszyn. Czym rnimy si od maszyn? Jak bardzo rnimy si od
przedstawianych w science fiction maszyn? Czy androidy budz nasz sympati, czy raczej si ich boimy? Maszyny potrzebuj wiary we wasn autonomi,
aby potwierdzi swoje istnienie. Nauczy je tego ich stwrca czowiek.
Science fiction dotyczy przede wszystkim zwizku technologii z rzeczywistoci czowieka. Rzeczywisto nie jest w peni zautomatyzowana, za
czowiek (take w zmodyfikowanej postaci cyborga) oraz inne byty dziaajce
w okrelonym wiecie, takie jak androidy i maszyny, odnajduj nowe sfery
autonomii wasnego mylenia. Science fiction, przypominajc, czym jest mylenie, nieustannie wyrzuca to mylenie poza orbit cogito, ktre musi si do
niego zaadaptowa.
Wszelako uczy si mylenia mylicieli jest z istoty czym znacznie trudniejszym
nie dlatego, e mylenie to jest bardziej skomplikowane, lecz dlatego, e jest proste,
a nawet za proste dla obiegowoci pospolitego przedstawienia56.
Science fiction, bdc czym prostym, dostarcza nowych sposobw mylenia, w ktrych krzyuje si to, co obiegowe i to, co powane. Nie oznacza
to, e ktry z tych biegunw przejmuje dominacj. Wrd rnych dzie
iwytworw noszcych miano science fiction z pewnoci znajd si takie,
ktre nie daj do mylenia, poniewa s zaprojektowanie jedynie do przejrzenia w czasie wolnym, a nie do pobudzania intelektu. Cz z nich pomimo
podobnego przeznaczenia moe zdradza pewne zaangaowanie w mylenie,
ktre udziela si widzom. Pytanie omylenie science fiction najlepiej jednak
rozpatrywa poprzez moliwoci mylenia techniki i za jej pomoc. Dopiero
zrozumienie tego pozwoli poj, jak technika myli bd jak nie myli. Mylenie to nie jest sekwencyjne, istnieje jednak ukryta sekwencyjno anamnezy,
M. Heidegger, Co zwie si myleniem?, s. 155.
56
amneza
85
ktra umoliwia istotowe przypomnienie tego, kim si jest, jak ma si rol,

awic kwestii dotyczcych transcendencji, duszy czowieka. Jeli czowiek nie
otworzy si interpretacyjnie na science fiction i jako apori skarze j na bycie
tylko fenomenem kultury popularnej, to do miejsca prezentacji science fiction
wejdzie tylko jego ciao, a nie dusza. Zostawi on dusz przed kinem, bo jest
mu ona niepotrzebna. Ale nawet z tego typu sytuacji science ficton znajduje
wyjcie, poniewa wzywa czowieka do mylenia, tak e wyobrania wyksztacona wwiatach moliwych uporczywie zastpuje pytanie ju nie o bycie, ale
ornic antropologiczn midzy czowiekiem a maszyn. Sekwencyjno
tego wezwania zawiera si jednak w niesekwencyjnoci wydarze. Heidegger
mwi o tym, e czowiek stoi naprzeciw wiata i to ten wiat, obecny wiat,
wzywa czowieka do mylenia, ale to czowiek musi myle, wiat za niego niczego nie przemyli. Podobnie jest w science fiction nie naley go traktowa
jako bezporedniej prezentacji pewnych pogldw filozoficznych. To najniszy
stopie interpretacji i rozumienia. Mona w Matrixie odnale Kartezjusza
iBaudrillarda, za w Neon Genesis Evangelion refleksje gnostykw. Niedostatek
przykadw ma pobudza mylenie. Dlatego nie mona po prostu zgodzi si
zDeleuzeem, gdy we wstpie do rozwaa mwi on o kinie o tym, e kino
myli obrazami. Jest to otyle zwodnicze, e sugeruje czowiekowi, i on nie
myli, nie moe uchwyci myli. Przetwarza jedynie to, co widzi, zajmuje miejsce, biernie przyjmuje dostarczane mu przedstawienia. Przecie czowiek te
tworzy obrazy, wic jeli wykonuje on to, co kino, to powinna udziela mu si
jaka myl obrazu filmowego, a moe nawet jaka filozofia. Tak si jednak nie
dzieje. Dlatego czowiek powinien poznawa science fiction pod ktem tego,
co daje do mylenia. Musi on przy tym powici troch czasu na obiegowo,
by zorientowa si w tym, co jest aktualnie produkowane. Myl science fiction
jest bowiem efektem produkcji nie tylko jednostek, ale i wsplnot. Daleko jej
jednak do kolektywnej inteligencji. Dziki science fiction mamy przypomnie
sobie, e mylimy albo e nie mylimy. Oddalenie od rzeczywistoci pozwala
ukaza same relacje, doj do ich istoty wskaza, e wchaosie technicznych
wiatw istnieje jaka ni przewodnia, ni Ariadny, ktra przemylana wyjania
wszystko, nawet jeli nie poda si za ni bezporednio nawet jeli w fabule
istniej bdy iniedocignicia, ktre powoduj, e trudno nie zaplta si wt
ni. Otwarte zakoczenie jest zaproszeniem do mylenia. Zbyt atwo jednak
wszystko to, co otwarte, jest zaraz utosamiane z rozwidlajcym si hipertekstem. Tutaj pobrzmiewa sens tego, e czowiek nie panuje nad myleniem,
poniewa odkada je na pniej w sytuacji zagroenia.
Zasada pocztowa Derridy polegaaby wic na tym, e czowiek nigdy nie
wysya karty pocztowej, poniewa zanim j wyle, odwiedza wiele podmiotw,
pniej monitoruje przesyk, sprawdza, czy dosza. W konsekwencji kartka
86
rozdzia I
pocztowa nigdy nie dochodzi, poniewa rozwidlajcymi si czynnociami

czowiek nieskoczenie dzieli czas. Science fiction czy za to prostot i zoono, pozwalajc na to, by przesyka dotara. Naley bowiem pamita osamej
przesyce i jej sensie, nie za o wszystkim obok, o wszystkich rozwidleniach
przesyanego, gdy ludzka myl si w tym gubi. Przesanie dotyczy te sensu
przesyki, ktr czowiek odbiera od science fiction. Jest to przesanie niesekwencyjne, a jednak majce podstawowe rysy metafizyczne co przetrwao.
Istniej pewnie powody, dla ktrych nie tworzy si rzeczywistoci od podstaw,
nie wymyla si nowych jzykw, lecz rozwija pewnego typu tradycj przedstawiania i mylenia, krzyujc je ze sob. Przesyka jest zoona. To na mylicielu
spoczywa obowizek jej zoenia w przypadku, gdy czsto jest pozbawiony
instrukcji, jak to naley uczyni. W tych mitologiach kryje si mylenie. Mitologia nie oznacza tworzenia mitw, w ktre naley wierzy, ale technopoetyckie maski myli, dziki ktrym mona utrwali mylenie. W ten sposb
obiegowe mylenie, ktremu Heidegger przypisywa poledni rol wzgldem
istotowego mylenia, staje si powane, a wic godne mylenia. Nie pozostaje
tylko obiegowym. Science fiction staje si pojemnikiem obiegowego mylenia,
w ktrym take kryje si impuls technoanmnetyczny. Jak jednak grupa ludzi
moe co ukry wscience fiction? Jakiego typu mylenie przez nie przemawia?
Jak to si dokonuje? Mitologia jest obiegowa, ale kryje co istotowego, przy
czym nie wiadomo, jak to si tam znalazo. Poetyka bycia kryje si w science
fiction, przez co czy nauk, ktrej Heidegger przypisywa programowy brak
mylenia, oddzielajc j od poetyzowania majcego zwizek z myleniem57.
Zwizek techniki, duszy i myli pozostaje oddalony w analizach filozoficznych od jego rdowego zwizku. Te elementy nie tworz hybrydy, lecz
zbliaj si do siebie w dowiadczeniu przypomnienia. Technika czsto zagraa
myli, za myl biernie poddaje si technice, czyli albo nastpuje radykalne
zerwanie z myl, myleniem, ktre miaoby dokonywa si przez niemylc
technik, albo te na pierwszy plan wysuwaj si wadze, takie jak wyobrania
i intelekt, ktre wynikaj z tego, e czowiek nie potrafi myle w technicznym
rodowisku. W pierwszym przypadku wywd opiera si na stwierdzeniu istotnej zmiany wprowadzanej przez technicyzacj, ktra uniemoliwia mylenie.
W zalenoci od propozycji i zaoe stan ten jest moliwy do przezwycienia
lub stanowi agoni myli, odoon wczasie, egzekucj myli przez technik.
Wyobrania nieodcznie wie si zproblemem nowoci, wynalazczoci,
innowacyjnoci wchodzi na miejsce myli. Dlatego te science fiction zostaje odczytane w kategoriach efektw specjalnych wyobrani, nie za tego,
co pozwala na autentyczne mylenie. Natomiast intelekt zmusza czowieka
Ibidem, s. 164.
57
amneza
87
stykajcego si z rnymi formami techniki do rozwaenia kwestii sztucznej

inteligencji58, wzmacniania ludzkiej inteligencji urzdzeniami technicznymi,
wyonienia nowych form inteligencji. W obu tych podejciach myl jest suebna wzgldem techniki lub ideologii tej techniki59. Jeli jednak odmwimy
myli prymatu jako wadzy scalajcej pozostae sposoby poznania (intelekt
iwyobrania) iwysuniemy jeden z nich na pierwszy plan, to otrzymamy filozoficzne rwnanie wspczesnoci, ktre odnosi si do popkultury jako waciwego epoce intensywnej technicyzacji zmysu wsplnego. Wspczenie ludzie
myl bowiem za pomoc fikcji, szczeglnie za science fiction, ktre staje si
coraz szerzej akceptowanym sposobem rdowego i potocznego mylenia.
Dusza te jest powszednia. Ten fakt powinna sobie przyswoi popkultura.
W niej bowiem objawia si nieprzedstawialna tsknota za jednostkowoci
dowiadczenia i prawo do uznawania jej ekspresji.
W science fiction prezentowanie obrazw jest filozofi, bowiem pojcia
zastpuj substancje myli tworzone za pomoc materiaw audiowizualnych.
Wreszcie moemy tworzy nowe wadze, ktre wyoniy si jako odpowied na
powodowane technicznymi ingerencjami zmiany; zmys krytycznego przegldarkowego mylenia, zdalny rozum60. W ten sposb mylenie zostaje rozproszone na wiele instancji. W Nabuchodonozorze, statku w Matrixie, wszyscy
bohaterowie tworz wsplnot myli, cho kady zachowuje odrbno, bdc
take prywatnym mylicielem. Mylenie nie polega tylko na sprawdzaniu czego, co jest wywietlone na interfejsie, ale prowadzi do rozwizania problemu
izrozumienia. Wszystkie te podejcia czy jedno niech do zajmowania si
myl. Sposb realizacji tego postulatu polega na jak najszybszym usuniciu jej
zhoryzontu docieka. Myl jest niewygodna, poniewa zapowiada jak syntez61, natomiast nieskoczenie wzmacniane przez technik wadze umysowe
dokonuj syntez jedynie we waciwych sobie sferach, przez co s jednostronne
i arbitralne w swym instrumentalizmie, zwalniaj z odpowiedzialnoci. Agent
Smith nie moe poj, e motywacj Neo jest dziaanie jego duszy, e to ona
powoduje jego kolejne powroty, nie za dziaanie samej techniki. Ostateczne
starcie Smitha i Neo to starcie techniki podwjnie zaporedniczonej, ktra zy58
W programie komputerowym zachodzi odmienne sekwencjonowanie ni w wiadomoci. Por. D.R Hofstadter, Fluid Concepts and Creative Analogies. Computer models of the
Fundamental Mechanisms of Thought, Basic Books, Nowy Jork 1995, s. 14.
59
Na mitologiczn podstaw dyskursu wok sztucznej inteligencji wskazuje Joseph Weizenbaum: J. Weizenbaum, Das Menschenbild im Licht der Knstlichen Intelligenz, w: idem,
Computermacht und Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 2001, ss. 32-40.
60
J.-F. Lyotard, Inhuman.
61
Deleuze mwi o tym, e mylenie jest sprowadzaniem pozostaych wadz do wsplnego itym samym spjnego kryterium oceny danego zjawiska. G. Deleuze, Rnica i powtrzenie.
88
rozdzia I
skaa wiadomo i dusz przejawiajc si w technice. Rozpoznanie jest zawsze

karykaturalne, myl bowiem gra w filozoficznym teatrze wyobrani i intelektu
rol usankcjonowanego tradycj manekina, ktry znajduje si na scenie, bo nie
mona si go zupenie pozby, nie moe te z wiadomych wzgldw odegra
jakiejkolwiek roli. Myl jest rodzajem maszyny, ktra potrzebuje podoa.
Heidegger nazwa to podoe pamici w ten sposb myl czowieka staje
si naprawd ludzka, poniewa czowiek istnieje, nie za nastpuje po sobie
wokrelonych przedziaach czasu. Tak oto mona metaforycznie okreli
sytuacj mylenia w zestawieniu z technik.
Intelekt i wyobrania s zatem wadzami najbardziej podatnymi na wzmacnianie i rozszerzanie mediami technicznymi. Synteza, jaka midzy nimi zachodzi, jest mediowana przez zmys wsplny popkultury, ktry czy sztuczn
inteligencj z moliwymi scenariuszami dla ludzkoci (bunt robotw62, osobliwo63). Trudno nawet w tym przypadku mwi o powanym osabieniu
myli, bo nie wystpuje ona inaczej ni poprzez spekulatywne de iure wspczesnych technologii, w ktrych zostaje sprowadzona do postaci refleksji
etycznej lub prawnej, zpominiciem aspektw metafizycznych, stanowic po
prostu to. Treci science fiction wyraonych w obrazach-pojciach nie da si
przedstawi zmusza ono do przemylenia. Dzieje si tak dlatego, e istniej
w nim niedopowiedzenia, luki, czyli miejsca otwarte na interpretacje. Ze
wzgldu na wasn istot science fiction pozwala raczej co przemyle, ni to
zapomnie. W rzeczywistoci to nie czowiek myli, ale jego dusza porusza si
w technicznym rodowisku. Tracc autonomi, sprawia, e niemoliwy staje
si rozpad czowieka.
Ludzie wol jednak myle o wasnej pamici ni zastpi si ca pamici
pochodzenia technicznego. Kiedy mona implantowa pami midzygalaktycznych podry, nikt przedstawiony w filmie Total Recall nie decyduje si na
to, by implantowa pami wasnego dziecistwa czy nawet poszczeglnych
wydarze. wiadczy to o tym, e czowiek przyzwyczajony jest do mylenia
oswojej pamici pochodzcej z naturalnej ewolucji jako podstawie, ktra gwarantuje dystans podmiotu do przedmiotu. Pami techniczna jest traktowana
jako dodatek, suplement czy rozszerzenie. Dziki niej mona zaoszczdzi czas.
Czy nie dochodzimy jednak do paradoksalnej sytuacji, gdy wzorem bohatera
Total Recall chcielibymy umieci techniczn pami w naszym wntrzu,
ale obejmujc cae nasze dziecistwo? Czynioby to zbdnymi instytucje
pomocy publicznej, zdrowia psychicznego. Taka pami, o ile byaby dobr
pamici, mogaby usuwa traumy, oferowa najlepsze dziecistwo jako pewien
Jako pewne mityczne zagroenie.
Osobliwo oznacza wedug Raya Kurzweila wyonienie si takiego rodzaju sztucznej
inteligencji, ktry posiadaby wiadomo przewyszajc ludzk.
62
63
amneza
89
zbir danych gotowych do implantacji. Co jednak sprawia, e trzymamy si

pamici, ktra opnia pewne procesy, pamici naturalnych wydarze, ktre
nawet jeli s traumatyczne i negatywne, to nie podlegaj zastpieniu innymi,
pozytywnymi wspomnieniami? To dusza daje do mylenia, ale i sama myl
daje do mylenia. Jeli jednak bdziemy traktowa czowieka i kultur jedynie
jako wyraz pamici, to skasowanie pamici bdzie oznaczao mier czowieka mier mimo tego, e czowiek nadal bdzie obecny. Jego dusza bdzie
bowiem szukaa w dostpnych mediach wasnego wehikuu.
Mylenie wywodzce si z duszy jest prb ukazania tego, co dzieje si
zdusz, gdy stara si ona co sobie przypomnie. Podobnie jest przedstawiona
kwestia androidw bytw bez duszy ludzkiej, ale by moe wyposaonych
w inny rodzaj duszy. Jeli bowiem science fiction jest polityk uznania innych
bytw, to rwnie ona rozszerza metafizyk. Oznacza take moliwo technoanamnezy rozumianej jako wspominanie przez androidy i inne byty techniczne implantowanej im woli przypominania. Bd polega na tym, e nie majc
ludzkiej duszy, chc one pamita tak jak czowiek. Ta mimesis wymaga jednak
okrelonego hardwareu, ukrytego iniemiertelnego sprztu skadajcego si
na egzystencjalne wyposaenie czowieka-duszy. Dopiero wtedy moliwe jest
pomylenie technoanamnezy przez owietlenie jej z wielu perspektyw. Trzeba
bowiem pamita, e zwtpienie w metafizyczne cechy techniki musi nastpi
na podstawie badania, nie za czynienia abstrakcyjnych rozrnie, ktre bd
podstaw przyjmowania bd odrzucania pewnych tez. Technoanamneza Neo
polega za na tym, e musi on czu wasne przeznaczenie, a nie poddawa je
abstrakcyjnej analizie.
Dusza wywouje wol pamitania. Science fiction nie tyle podejmuje wtki
metafizyczne, ile przywraca czowiekowi gbszy sposb odczuwania poprzez
ukazanie istoty pamici, take pamici technicznej, nie od strony danych, lecz
ich znaczenia. To, co przypomniane, ma zosta przemylane jest to interpretowane jako zadanie. Technoanamneza stanowi zatem zadanie myli i dziaania, ale koniecznie w powizaniu. Tym rni si od idei Platona to zadanie
nie cofa nas do powtrzenia tego, co byo, to znaczy prawdziwej wiedzy, lecz
motywuje bycie wfunkcji woli pamitania do aktywnego ustosunkowania si
do przeszoci. Bohater La Jete podejmuje decyzj o tym, e nie chce o niej
pamita woli umrze, bo uwaa wszelk technoanamnez za fasz. Jego decyzja przypomina t Sokratejsk sdzcym go trybunaem jest jednak technika.
Nie wypija cykuty, lecz odcza si od interfejsu. Wola przypominania styka
si z wasn nieograniczonoci, dajc moliwo podjcia decyzji.
Dusza nieustannie przesya co do myli, pobudza czowieka do mylenia.
Jednak czowiek zagusza to, co pynie z duszy. Nie potrafi tego rozpozna
wtechnice albo wykorzystuje technik, aby zaguszy wasn dusz. Techniczne
90
rozdzia I
implanty i proste interfejsy audiowizualne powoduj, e czowiek nie syszy

siebie, to znaczy nie syszy wasnej duszy, poniewa to ni w najgbszym
stopniu jest. Mylenie techniki sprawia, e dusza moe zosta wyrwana z tego
oguszenia. Gdy podmiot zaczyna wykorzystywa technik do komunikacji
z wasn dusz, rezultatem tego procesu jest wanie przypomnienie. Proces
przypominania sobie zaporedniczony technicznie, ktry prowadzi do tego, e
czowiek sucha wasnej duszy, nie za bycia, ktre zsya technika, powoduje, e
technoanamneza moe zaistnie. Kontemplacja zaczyna si jednak na zewntrz,
na skutek zdarze. Nie ma czasu na pytania, na wydobywanie prawdy i wiedzy
duszy. Jest czas na to, eby diagnoza spoeczna wywoaa wol przypominania
technoanamnezy. Istnieje te dusza spoecznoci, dusza stechnicyzowanego
wiata, ktra przypomina jego mieszkacom o tym, e aktualny stan daleki
jest od podanego (dusza Nabuchodonozora, dusza Sekcji 9). Takie wytumaczenie rodzi si waciwie bez uzasadnienia. Dobro rozumiane jako dobro
wsplne nadal jest gwn motywacj, jednak trudno wyrni jaki proces
mylenia, w ktrym miaoby ono by jednym dobrem. Organizacja nie musi
by jednak duchem, nie musi przypomina czego istniejcego metafizycznie,
lecz stanowi pewn uni w woli przypominania sobie jej uczestnikw. WMatrixie cybernetyczny system symulujcy ludziom ich ycie jest dobry, dy
do doskonaoci, nie inny jest cel Morfeusza. Powszechna symulacja zostaje
przeciwstawiona idei wyzwolenia ludzi z tej symulacji. Nie wiemy jednak, co
bdzie dziao si dalej: czy ludzie zamiast symulacji nie zbuduj materialnego
matrixa? Czy ich dusza rzeczywicie jest wiziona, skoro nadal pozostaj ludmi
i yj w niewiedzy? Czy ta niewiedza powoduje, e ich dusze nie dziaaj? Czy
matrix myli sw techniczn dusz? (zagadka technoanamnezy).
Derrida ukazuje, e pismo odsya do innego pisma, to za odsya do jeszcze
jakiego przed64. To pismo, ktre tworzy opowie, jest dla niego fikcj. Science fiction naukowa fikcja dotyczy wanie tego przed. Jest ono czciowo
mityczne, czciowo przedmityczne, czciowo za techniczne, przekraczajce
wasne granice. Mylenie nie jest atwe zasadza si na technonamnezie jako
dowiadczeniu woli przypominania. Technoanamneza musi by nie tylko
dowiadczana, ale i mylana, poniewa zanim fikcja, czyli skonstruowany technologicznie wiat, dotrze do prawdziwego miejsca, do rzeczywistoci, wktrej
wola przypominania zostanie speniona, bdzie si odbija midzy rnymi
dyskursami. Z tej walki powstan kolejne dyskursy, ktre sprawi, e technoanamnez bdzie naleao dowiadcza i myle. Pomidzy technoanamnez
a myl znajduje si jednak pewne urzdzenie dusza. Jak to si wic dzieje,
e wanie science fiction kae nam myle, wydobywajc spod technicznych
osadw zapomniane wntrze czowieka?
J. Derrida, Chora, s. 85.
64
rozdzia II
amnezja/hipomneza
1. Amnezja jako mier
Amnezja to zapomnienie, czciowa lub caociowa utrata pamici, za hypomneza to osabienie pamici z powodu niemonoci zapomnienia lub nadmiaru
danych. Science fiction czyni z amnezji kwesti filozoficzn, poniewa nigdy nie
staje si ona jedynie utrat pamici majc wpyw na ycie bohaterw. Hipomneza nie oznacza za nadmiaru pamici, ale sztuczn pami. Technoanamneza
rozgrywa si midzy amnezj a hipomnez, lecz nie s one jej biegunami, tylko
integralnymi elementami.
Czy to, e czowiek tworzy androidy, nie znaczy, e zapomnia o swojej roli?
Czy w ten sposb nie sankcjonuje nowej wersji niewolnictwa? W takiej perspektywie mona pyta o swoist emerytur androidw w filmie Blade Runner.
Gdy przestan bowiem by potrzebne, przejd w stan spoczynku, ktry oznacza
mier. Jak postaw czowiek przejawia wzgldem bytw, ktre go fizycznie
przypominaj? Czy nie jest tak, e gdy traktuje androida jako niewolnika, zabawk, tak samo moe potraktowa drugiego czowieka? Ich forma jest niemal
identyczna, wic konieczne byyby dokadne przesuchania, ktre miayby
pomc rozstrzygn, czy dana jednostka jest androidem, czy czowiekiem, na
podstawie obecnoci lub braku emocjonalnych reakcji. Czowiek nie broni
si przed inwazj maszyn, lecz zawini, projektujc je jako gatunek egzystujcy
rwnoczenie z nim. Stworzenie etyki androidw nie byoby tu rozwizaniem,
ale mogoby pomc w formuowaniu praw i przewidywaniu form kontaktw
midzygatunkowych. Rwnie estetyka wiata wspdzielonego przez androidy i ludzi nie przypomina harmonijnego bytu jest siedliskiem zachowa,
ktre zperspektywy wspczesnoci mona okreli jako dewiacyjne. Z jednej
strony ciga podejrzliwo Ricka Deckarda wobec innych bytw, z drugiej
92
rozdzia II
ufno producenta zabawek, ktry bez namysu zaprasza androida do siebie, nie
zadajc adnych pyta. Skrajne formy obecne w codziennoci przejawiajce si
w estetyce neo noir nie potrzebuj scen walki i wybuchw, by obnay wasn
degeneracj. Czowiek jest samotny wrd tych bytw nie znajduje w nich
ukojenia, poniewa one tylko mu su, zastpujc jego podstawowe potrzeby,
takie jak blisko, obecno, wymiana myli. Na taki stan rzeczy nie zgadzaj
si androidy, ktre nie chc wybawi z tego pooenia ludzkoci, ale zachowa
wasne istnienie. Podstaw przypomnienia nie jest hierarchia pretendentw.
Ludzie nie s dla androidw tymi, ktrzy mog je swobodnie dezaktywowa.
Uwaaj one, e niesusznie zostay skazane na bycie jedynie narzdziami.
Przypominaj sobie co, czego teoretycznie nie mog sobie przypomnie.
Czowiek, projektujc je, nie przewidzia bowiem, e w obudzi si w nich wola
przypominania.
Kiedy Platon wyranie przeciwstawia przypomnienie wrodzonoci, chce powiedzie, e wrodzono stanowi tylko abstrakcyjny obraz wiedzy; rzeczywisty
bowiem proces uczenia si zakada w duszy odrnienie jakiego przed i jakiego
po, to znaczy wprowadzenie pierwotnego czasu po to, by zapomnie to, co
wiedzielimy, w czasie, w ktrym zdarza si nam odnajdywa to, co zapomnielimy. Wszelako pytanie brzmi: w jakiej postaci przypomnienie wprowadza czas?1
Gilles Deleuze pisze o czasie mitycznym jako Platoskim wzorcu przypomnienia. Jak mona jednak mwi o technoanamnezie u androidw? Co
mog one sobie przypomnie? Wszystkie ich poczynania s surowe nie
tworz mitw, lecz staraj si dotrze do rde w sekwencji dziaa-operacji.
Co sobie jednak przypominaj tym czym jest proces ich produkcji, traumatyczne przeycie, ktre nie moe zosta uwiadomione i przepracowane,
poniewa brakuje im komponentu emocjonalnego. Wyrnicowuj si, tote
nie chcc pamita, odczaj si od pamici cechuje je wola dezaktywacji,
czyli pozbycia si cybernetycznego resentymentu wobec ludzi. Chc raczej y
ni buntowa si przeciwko swoim stwrcom. Kto ich stworzy? W jakich warunkach? Czy na pewno nie maj innych wspomnie? Podobnie jak w Matrixie
pada tu pytanie o tosamo czowieka, o to, co czyni go unikalnym. Amnezja
to mier zych wspomnie, ktra umoliwia im ycie. eby je usun, musz
jednak dokadnie pamita, starajc si dotrze do tego, kim s.
Wedug Deleuzea To nie amnezja, lecz raczej hipermnezja2. Androidy
nie zapominaj, kim s po zuyciu, bo technoanamneza jako hipermnezja
nie pozwala im zapomnie. One musz pamita, bardziej ni jakikolwiek
czowiek, poniewa nie znaj innego rodzaju sublimacji ni odniesienie si do
1
2
G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, ss. 140-141.

Ibidem, s. 167.
amnezja/hipomneza
93
pamici. Wola przypominania zrodzia si w nich mimo wszystko androidy

przypomniay sobie, wbrew intencjom swych twrcw, e chc y. Nie wiemy jednak, czym jest ich ycie, moemy tylko si domyla, e wykracza poza
gatunkowe zachowania. Nie maj za one moliwoci negocjowania przyszej
egzystencji ze swymi twrcami, ktrzy przewidzieli dla nich amnezj dezaktywacj. A jednak pamitaj wicej hipomneza polega bowiem na tym,
e poznaj one warunki, w ktrych powstay, co z pewnoci nie wpywa na
nie pozytywnie. Nie maj emocji ani duszy technoanamneza nie moe im
da pozamilitarnej podstawy, a mimo to wola przypominania bdzie dziaaa
bez moliwoci sublimacji pragnienia dotarcia do pocztku ich istnienia. Nie
zostay tego nauczone, to znaczy zaprogramowane. Czowiek nie projektuje
moliwoci znoszenia cierpienia unie-ludzi, przewidujc eksterminacj, gdy
stan si zbyteczni.
mier jest amnezj, ktr okrela korelacja narcystycznej jani bez pamici3. Tanatosa cechuje brak mioci, a wic brak uczu wyszych. Nie wiemy, czy
android pragnie uczu wyszych. Z pewnoci chce pamita (bohaterka Blade
Runnera, ktr przesuchuje Deckard, pacze, gdy mwi on, e jej wspomnienia
s faszywe). Android chce wierzy w prawdziwo wspomnie bez nich jest
tylko maszyn. Co wicej, to, e jest maszyn, utrzymywane jest przed nim
w tajemnicy, tak by jego istnienie nie mogo zosta rozpoznane przez innych
ludzi. Wedug Freuda popd mierci popycha czowieka w stan nieoywionej
materii w przypadku androidw (replikantw) nie mona jednak utosamia
nieoywionej materii z technik. Nieoywione jest to, co podlega amnezji.
Wola przypominania prowadzi do technoanamnezy jako niemonoci zrealizowania tej woli, jest wic przeciwstawna tej tendencji. Odpoczynek, amnezja
imier to synonimy tej samej siy, ktre popychaj replikantw do wypeniania
nowych zada. Android, ktry nie chce zapomnie, wie, e amnezja jest dla
niego mierci. Nie ma on innego ycia poza byciem aktywnym. Dlatego zyskujc wiadomo, broni wasnego ycia. Odczuwa lk przed zapomnieniem
i dostpem do wiedzy poprzedzajcej istnienie. Dla bohatera La Jete pami
jest wszystkim, za mier jest pozbawieniem jednostki pamici w imi jej
wszechdostpnoci. Obie sytuacje s bez wyjcia. Usunicie pamici moe
stanowi mier dla podmiotu, a nawet by gorsze ni mier. Maszyny nie
zmierzaj bowiem ku mierci. Ich bycie-ku-mierci zostaje zaprogramowane
przez czowieka, a w ich wiadomoci jest niespodziewan emergencj.
Android to nie tylko maszyna. Dlatego te film Blade Runner skania do
przemylenia tego, co nazywamy maszyn. Czy kiedy rozmawiamy z automatyczn sekretark, to rozmawiamy z maszyn? W pewnym sensie tak to, co
3
Ibidem, s. 170.
94
rozdzia II
powiemy, zostanie zapisane przez maszyn. Jednak tak naprawd mwimy

do czowieka, ktry odsucha zapisan na maszynie wiadomo. Powierzamy
swoj mow maszynom, by przekazay j ludziom. Wspczenie nawet tego
si nie robi moemy dialogowa z maszynami i sprawia nam to wiksz przyjemno ni rozmowa z ludmi. Pod tym wzgldem Blade Runner zapowiada
zbyteczno ludzi.
Jacques Derrida w Aptece Platona przeciwstawia anamnez hipomnezie.
Przypomnienie nie jest dla maszyn przyjemne, nie maj one jednak moliwoci
czciowej amnezji, eby zapomnie, do czego zostay stworzone. Androidy
buntuj si, gdy ludzie im zagraaj, co byo przedstawione nie tylko w owcy
androidw, ale take w Animatrixie, gdzie roboty wygnane przez ludzi zbudoway miasto na pustkowiu, a po osigniciu sukcesu gospodarczego zaproponoway ludziom pokojowe wspistnienie i wspprac. Ludzie jednak nie przyjli tej
oferty i powzili plan zniszczenia maszyn, ktre wkrtce zemciy si, budujc
doskonay system iluzji majcy je chroni przez zagroeniem ze strony ludzi.
Baday ludzi i wykorzystyway ich jako rdo odnawialnej energii, w zamian
oferujc im fikcyjne rodowisko ycia, ktre nie rni si od ycia w samsarze
(rzeczywistoci cierpienia). Androidy nie cierpi na ludzk amnezj ich pami mona skasowa lub wgra. S wolne od ludzkiego zapominania bycia,
dlatego nigdy nie zaczynaj od nowa. Androidy buntuj si, poniewa czowiek
chce je zniszczy. Ich bunt rodzi si midzy lkiem a witalizmem. Wiedz one
doskonale, e to nie stan iluzji, lecz nieistnienie. Czowiek odnajduje przyjemno w zapominaniu maszyna nigdy. Agent Smith nie chce zapomnie
jego wizja rzeczywistoci ma zastpi rzeczywisto. Destrukcyjno jego
dziaania polega na tym, e nie chce i nie moe on zapomnie, dlatego musi
zemci si na wszystkim, co jest, unicestwiajc to. Ten nietzscheaski wtek
zostaje tu wzbogacony, poniewa metafizyczna mciwo jest wzmocniona na
tyle, e staje si powrotem do niego samego istopniowym wzmacnianiem go
w aktach zemsty.
Czowiek zapomnia bowiem, e byty dalsze od niego mog czu. Nie chcia
sign do rda, by podzieli si wasnym panowaniem nad planet ani pozwoli na bycie innych, ktrzy mogliby go w czym przerasta. Zaszczepi im
wasne mechanizmy metafizyczne. Ludzka niewiadomo, ktra nie zostaa
przepracowana, zostaa przekazana maszynom w akcie programowania.
Jak mona zatem mwi o czym, czego si nie pamita? Jzyk science
fiction ma charakter performatywny, jest wic moliwy w przypadku urzdze technicznych, midzygatunkowych tumaczy jzykowych. Jest to jzyk
czcy ludzk wraliwo z operacyjnoci waciw maszynom. Maszyny
jednak posiadaj wasn wraliwo, ktra zostaa zaprogramowana lub stanowi efekt ewolucji urzdze technicznych, ktre nauczyy si od czowieka
amnezja/hipomneza
95
mwi oraz wydawa polecenia i sucha jak czowiek, ucieleniajc pewien

humanistyczny idea.
Wszystkie konwencje jzykowe s fikcjami ustanowionymi w celu zagwarantowania poczucia bezpieczestwa: pierwotnemu chaosowi jzyk przeciwstawia
bowiem obiektywny ad wiata4.
Jzyk nauki tworzyby take fikcje zabezpieczajce bycie czowieka. Oferowaby takie sposoby agodzenia blu, ktre odnosiyby si do moliwych
wynalazkw zapowiaday ich zniesienie. To, z czym jednak mamy do czynienia wscience fiction, nie dotyczy odwrcenia czy nawet przeniesienia jzyka.
W tradycyjnej metafizyce jzyk odnosi si do obiektywnoci, do tego, co
niepodwaalne. Wszystko to, co wypowiedziane, musi odnosi si do swego
materialnego korelatu. Tylko dziki temu metafizyka moga istnie jej jzyk
zmienia si, lecz fikcja zawsze pozostawaa dla niego czym wrogim, oprcz
niektrych sfer: twrczoci literackiej, artystycznej, kamstwa czy zabawy.
Wtedy fikcja zyskiwaa autonomi w wydzielonym porzdku ycia. Po obaleniu tego porzdku fikcja zostaa uwolniona. Dostrzeg to Nietzsche, apniej
Wittgenstein. Pierwszy z nich zamiast kojarzy jzyk z funkcj prawdy skorelowa go z funkcj fikcji. Drugi za nie chcia buntowa si przeciw jzykowi,
dopuci do jego zwielokrotnienia, dlatego zakaza mwienia o rzeczach,
ktre nie s moliwe do wypowiedzenia. T moliwo wypowiedzenia mona odnosi do niewyraalnej w jzyku mistyki (rozumianej jako bezporedni
kontakt zBogiem, ale take jako jedna z mistyk regionalnych), w tym mistyka
samego jzyka umoliwiajca bezporedni kontakt z boskim logosem. S
to dwie strategie radzenia sobie z jzykiem zwrcone ku yciu. Dlatego nie
mona ich traktowa jako uprzywilejowania elementu dotd skrywanego, lecz
jako otwarcie jzyka na ycie. Zarwno u Nietzschego, jak i u Wittgensteina
jzyk wyznacza granice, ale ju nie chroni. Naukowiec, wypowiadajc zaklcia
rachunkw iurzdze, nie moe sprawi, e koo wiecznego powrotu bdzie
od niego zalene. Wiara wfikcj przekuwa si we wiar we wasny los, a jednak pozostaje reaktywna wobec ycia. Zabiegi czynione przez Wittgensteina,
aby wyrazi ycie w jzyku, w jego naturalnej (niewymuszonej) subtelnoci,
nie s terapi w sensie logocentrycznym, nie ulecz czowieka sowami, ale
mog sprawi, e czowiek przestanie wynajdywa kolejne problemy stojce
na drodze do aktualizacji potencjau jego ycia. Aforyzmy i uwagi s blisze
ycia ni preparowane dowody logiczne. Science fiction kontynuuje te wtki.
Postaci pojciowe yj wielokrotnie wobrazach-pojciach. Ich ycia przecinaj
P. Pieniek, Rozum i szalestwo. Nowe francuskie interpretacje myli Nietzschego, w:
P. Klossowski, Nietzsche i bdne koo, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa
1996, s. 10.
4
96
rozdzia II
si w dynamice zblionej i radykalnie odmiennej od technoanamnezy. ywio

nietzscheaski obecny jest w afirmacji ycia i wykracza poza biologiczny imperatyw przetrwania. Dopenia go postawa Wittgensteina prba zmierzenia
si w milczeniu zprzeciwnociami losu. To wanie temat wzburzenia napdza
audiowizualny przemys science fiction nie ma tu mowy o spokoju jako takim,
ale cay czas jest on obecny, zwaszcza gdy mona zapomnie. W wyniku zmiany
tosamoci nastpuje mier, ktra oznacza radykalne zapomnienie o sobie,
akt wymazania siebie, ogoocenie wasnej duszy, ktre pozwala na implantacj
obcej tosamoci lub na dojcie duszy do gosu, gdy zostanie zakcona przez
faszyw tosamo. W tym objawia si niejednoznaczno technoanamnezy.
Ni Ariadny prowadzi poprzez galaktyki, a kolejni bohaterowie staraj si j
przerwa. Waciwie nic nie jest pewne. Pojedyncze sowa wyznaczaj granice
wszechwiata bohaterowie wpopiechu okrelaj pochodzenie wydarze.
Pojcia-obrazy wyznaczaj idee i kierunki dziaa.
W science fiction jzyk i ycie s silnie ze sob splecione. Bohaterowie
yj, maszyny take zdaj si by ywe. Jest to szczeglnie widoczne w przejmujcych konwersacjach C3PO i R2D2 z Gwiezdnych wojen. Jeden android
posuguje si wyszukanym jzykiem, drugi wydaje z siebie tylko elektroniczne
dwiki, ale z pewnoci wietnie si rozumiej. Czy s one ludzkie dziki
antropomorficznemu projektowi, czy te staj si ludzkie poprzez program
jzyka? Dlaczego wodlegych galaktykach androidy miayby w ogle mwi?
Co stoi na przeszkodzie, by posugiway si jakimi sygnaami lub uyway systemu komunikacji bezprzewodowej? Z pewnoci jest to co wicej ni tylko
prba ocieplenia ich wizerunku. S one bowiem rdowo reaktywne tchrzliwe, niekonsekwentne, pozostajce na uboczu. Paradoksalnie to one bardziej
dyskutuj ni yj. Cybernetyczni kronikarze nie chc zapomnie. Czy zatem
zamiarem Gwiezdnych wojen byo kontynuowanie nietzcheaskiego wtku
krytyki reaktywnej kultury? Przecie caa kultura jest reaktywna. Fabua filmu
rozgrywa si wok mocy, a wic substancjalnej energii. To ona jest istotniejsza
od sw. Potwierdza to nieznajcy skadni Mistrz Yoda, ktry niczego nie mwi
poprawnie, a mimo to jest mistrzem dziwnego intergalaktycznego logosu.
Pikne sowa nie s mdre, mdre sowa nie s pikne (Lao-Tse). Science
fiction nakazuje te czowiekowi anamnez przypomnienie, e w przyszoci mog przetrwa pewne rzeczy ajednoczenie rozbudza nadziej. Jzyk
nie jest bowiem wany, dlatego nie mona da si zwie warstwie jzykowej.
Widoczne s tu odniesienia do taoistycznego rozumienia jzyka, podobnie jak
w myli Nietzschego i Wittgensteina. Jednak zbyt wiele paszczyzn wzajemnie
si czy, by przyzna im jednoznaczny sens, ktry nie umoliwia zapomnienia.
Technoanamneza dziaa tu jako szok. Imperium kieruje si wol mocy, wic
i jzyk podporzdkowany jest mocy. Lecz nie wszyscy mog mwi. Storm
amnezja/hipomneza
97
Trooperzy musz milcze. Nic nie pamitaj ich obraz-pojcie to zaprogramowany i zunifikowany w militarnej celowoci klon. To jest punktem odrnienia
ich od R2D2 i C3PO, ktrych gadatliwo kontrastuje z ich milczeniem.
Estetyka pamici nie oznacza, e wszystko jest pamici, podobnie jak
estetyka duszy nie oznacza, e wszystko jest obrazem. Takie odczytanie obrazu-pojcia w La Jete jest tu istotne. Po wojnie i zniszczeniu Parya ocalali schowali
si wpodziemnej sieci korytarzy. Pary zosta bowiem skaony radioaktywnie
i nie mona byo w nim mieszka. Nieznane osoby robiy anamnetyczne eksperymenty na ludziach, aby dziki ich energii, to znaczy woli przypominania,
przenie si do innych czasw, w ktrych mona y bezpiecznie. Jednym
zuczestnikw eksperymentu by mczyzna naznaczony przez wspomnienie
dziecistwa, uktrego w farmakologiczny i techniczny sposb wywoywano
wspomnienia. Czy ta technoanamneza nie przypomina psychoanalizy reverse
engineering? Mczyzna przywouje obraz lotniska itwarz kobiety dwa kluczowe dla niego wspomnienia, ktre stanowi o jego tosamoci, centrum
jego Ja. Podczas eksperymentu czowiek ten ley whamaku, aotaczaj go
eksperymentatorzy. Ma zasonite oczy i podczone do nich przewody prymitywna technologia peni tu rol symulatora anamnezy, ktra ma sztucznie
pobudza wol przypominania, dalej wykorzystywan do eksploracji nieznanych wymiarw. Skutkiem eksperymentu jest mier lub szalestwo, bo
podmiot eksperymentu wie, e jest tylko narzdziem, a jego wola zostanie
wykorzystana eksperymentatorzy nie mog prawdopodobnie nic sobie przypomnie, a zatem wperspektywie technoanamnezy s bezuyteczni. Podmiot
anamnetycznego eksperymentu skazany jest wic na amnezj-mier lub na
hipomnez, o ile zdecyduje si uciec za namow istot, ktre poznaje w trakcie
trwania eksperymentu, co ostatecznie te oznacza mier. Technoanamneza,
realizujc si midzy pamitaniem wszystkiego astanem szalestwa, w ktrym
nic si nie pamita, stanowi zatem to samo. Mimo wiadomoci, e ludzka
rasa zostaa zgadzona i jedynym sposobem ocalenia jest ptla wczasie, bohater decyduje si na udzia w eksperymencie, przeczuwajc jego rozwizanie.
Tosamo mierci i amnezji jest tu problematyczna, poniewa ukazuje, e
okrelony sposb egzystencji zaburza technoanamnez, a wieczno inico
stanowi t sam perspektyw egzystencjaln. Mimo to bohater podejmuje
prb wyjasniony mu zostaje medyczny sens eksperymentu, ktry polega na
tym, by wysa misjonarzy do czasu, w ktrym bd mogli wezwa przeszo
i przyszo na pomoc teraniejszoci. Obudzi si winnym wieku to znaczy
urodzi si jako dorosy. Eksperymentatorzy oferowali mu mocne obrazy,
eby mg wraz ze spotkan kobiet przekona si do ycia w symulatorze
anamnezy. Byo to jednak ycie przerywane, ktre nie zostao wyodrbnione. Zostay mu bowiem wszczepione cudze wspomnienia. Kobieta, ktr
98
rozdzia II
poznaje, jest jego jedyn pewnoci naley ona jednak do zupenie innego
czasu i przestrzeni. Ich spotkania s manipulowane przez eksperymentatorw.
Ona odczuwa przypomnienie inaczej. Nie ma wspomnie ani planw, jak
w otwartych grach egzystencjalnych, w ktrych decyzja koncentruje si na
eksploatacji teraniejszoci. Po tym, jak bohater zostaje wysany w przeszo,
w ktrej pojawia si iznika, wymuszajc ycie w cakowitej bezporednioci,
zostaje nastpnie wysany w przyszo. Ludzie z przyszoci przyjmuj go
jak swojego. Proponuj mu doczenie do nich, ucieczk od anamnetycznych
eksperymentw. Zamiast spacyfikowanej przyszoci, w ktrej mgby podrowa w czasie, chce on jednak powrci do dziecistwa i do kobiety, ktr
widzia i ktra prawdopodobnie na niego czeka. Gdy podbiega do niej, widzi
mczyzn zobozu, jednego zeksperymentatorw, ktry go ledzi i umar.
To bya jego decyzja. Powtarzane przypomnienie prowadzi do mierci, gdy
w warunkach sztucznych osabia wol przypominania. Obraz wasnego ycia
pokazany w najwyszej rozdzielczoci, w ktrym mona si zatopi, traktujc
go jako rzeczywiste rodowisko immersyjne, rodzi poczucie, e zawsze istnieje
jaka wysza instancja kontroli, wyszy poziom nadzoru nad procesem technoanamnezy. To celowe wymuszanie anamnezy, by mc manipulowa czowiekiem, uzaleni go od obrazw, a pniej doprowadzi do jego mierci, gdy
jego pami zostanie ju wyeksploatowana, jest obrazem-pojciem rezygnacji.
W serii obrazw zawarte zostao wyznanie wspczesnego czowieka, ktry nie
powinien za cen wasnej istoty walczy o przetrwanie, jeli ma si ono opiera
na kontroli albo asce osb z przyszoci. Oznacza to humanistyczny gest, nie
za zwrot przeciw technice czy sytuacji czowieka w postapokaliptycznym
wiecie. Mczyzna zamiast posiadania swobodnego dostpu do czasu woli
umrze. Wie, e umrze, poniewa dla swoich oprawcw jest bezuyteczny
nie ma ju moliwoci innego dziaania poza ucieczk. Wieczno okazuje si
ucieczk od wasnej duszy, do ktrej nie chce dopuci. Dlatego ostatecznie
mier nie oznacza amnezji/hipomnezy, lecz niezgod na bycie przedmiotem
eksperymentu.
Mczyzna wybiera dusz zamiast wszystkich moliwych cia i wszystkich
moliwych przey, ktra oznacza jednostkowo. Inaczej yby z przewiadczeniem, e zawsze moe zmieni czas i miejsce swojej egzystencji. Gdy nikt nie
moe sobie przypomnie, jest to rwnoznaczne z moliwoci przypomnienia
sobie wszystkiego przez wszystkich. Tymczasem on si przerazi obrazu. Nie
mia przeszkolenia technoanamnetycznego. Symulator anamnezy by wykorzystany do zych celw, ale moliwe te, e dojrza on z wersj przyszoci. Przycigaby w ten sposb samobjstwo dziwny atraktor midzy wymiarami czasu.
Amnezj jest pamitanie wszystkiego, co rwna si zapomnieniu wszystkiego. Nic bowiem nie jest jednostkowe. wiadomo czowieka moe zmienia
amnezja/hipomneza
99
dowolnie obiekty mioci bez przywizania czy zobowiza i pozostawia

je wich czasoprzestrzeni w stanie totalnego zneutralizowania. Taka technonamneza wszystkich jest w rzeczywistoci zaprzeczeniem pracy duszy, ktra
mogaby odnale wspomnienia-klucze do czyjego losu. Przypomnienie
wszystkiego jest jeszcze gorsze ni amnezja-mier.
2. Lethe i niewiadomo
Rzeka zapomnienia Lethe moe by traktowana jako tymczasowe miejsce

kpieli. Zapomina si na jaki czas, do pewnego stopnia kontrolujc wasn
niewiadomo. W Kiedy zawodzi grawitacja5 Georgea A. Effingera codzienno znosi cierpienie, za w Tetsuo6 cierpienie manifestuje si dopiero po transformacji czowieka w byt techniczny wyraajcy niepohamowane podanie.
Wyzwolenie z pamici jako uwolnienie si od obowizku pamitania nie czyni
egzystencji przyjemn. Zamiast rzeki zapomnienia moliwe s krtkie kpiele,
ktre pozwalaj na chwil zapomnie, ale na tyle silnie, by zapomnie siebie
na zawsze, co oznacza balansowanie na granicy amnezji. To ciekawa reakcja
wyznaczy sobie granic zapomnienia. Dlatego te takim powodzeniem ciesz
si narkotyki, nie tylko w postaci cyfrowej. Pozwalaj one zapomnie, a jednoczenie wywouj faszyw technoanamnez, poniewa implant rozumiany
jako cybernetyczny narkotyk usuwa wiadomo, w jej miejsce wprowadzajc
inn, przynalen innej tosamoci. To tymczasowa pami, a nie przypomnienie. Mona zatem powiedzie, e technicznie zostaa komu przypomniana
inna tosamo i dziaanie. Pniej mona powrci do rzeczywistoci, gdy
narkotyki s narzdziami niewiadomoci, podobnie jak implanty. Dochodzimy jednak do idei niewiadomoci, ktra jest celem dziaania implantw
rozszerzajcych osobowo. Niewiadomo techniczna to rzeka Lethe, ktra
umoliwia science fiction zapominanie wasnego bycia. Wymazanie i usunicie
pamici nigdy nie jest ostateczne. Jest to szczeglnie widoczne w obserwacji
ulic przez gwnego bohatera Kiedy zawodzi grawitacja Marida Audrana.
Przypomnienie jest tu momentem grawitacji. Gdy zawodzi przypomnienie,
czowiek moe jedynie pamita. Brak technoanamnezy oznacza przyzwolenie
na nieograniczone implantowanie sztucznej pamici wywoujcej rzeczywiste rezultaty. Ciao bowiem nie wie, e nie moe czego wykona. Faszywa
anamneza to zatem zadanie do wykonania, azarazem aktywacja technicznej
niewiadomoci. Science fiction to laboratorium znoszenia opozycji midzy
G.A. Effinger, Kiedy zawodzi grawitacja, tum. J. Wodarczyk, Wyd. Dolnolskie,
Wrocaw 2006.
6
Tetsuo, re. S. Tsukamoto, 1989.
5
100
rozdzia II
wiadomoci i niewiadomoci. Zapomnienie bycia okazuje si niemyleniem prawdy bycia7. Istotne jest to, e to niemylenie ma zwizek z pamici.
Prawda jest bowiem tym, czego czowiek dowiadcza dziki technoanamnezie uzyskaniem kontaktu ze sob, z wasn dusz. Zapomnienie nie oznacza
zatem utraty pamici, a wraz z ni utraty tosamoci w sytuacji, gdy niemal
wszyscy wszczepiaj sobie modyfikujce j implanty. Pociga to za sob take
utrat odpowiedzialnoci za wasne czyny. Zapomnienie bycia wie si ze
zmian trybu mylenia ze wiadomego na niewiadomy. Niewiadomo
jest przyczyn zapominania bycia. Czowiek decyduje si zapomina, przez
co moe jedynie pamita aktualne wydarzenia. Pozostae musi umierza
narkotykami, prac czy innymi technologiami systematycznego zapominania
bycia. Zapomnie mona jednak tylko to, co si ju pamitao. Dlatego te
Heidegger mwi o wyranym wpywie niemylenia prawdy bycia, gdy jego
brak powoduje, e czowiek zadowala si pamici aktualnoci, nie szuka ju
autentycznoci. Doskonale wyraa to ycie detektywa, ktry nie wytrzymaby
cigego pytania o bycie i przypominania sobie. W efekcie musiaby skorzysta z przemysu Lethe, poddajc si implantacji, gdy jest to jedyny sposb
na zapewnienie wzgldnej stabilnoci otoczeniu. Mechanizm koza ofiarnego
dotyczy tu delegacji samego siebie do tej roli powicenie niezaporedniczonego implantami technicznymi wasnego Ja ma przywrci spokj jego
otoczeniu. Kozio ofiarny zostaje wwczas zinternalizowany.
To bowiem przed myleniem bycia stoi zadanie mylenia bycia wraz
zistotowo mu przynalecym zapomnieniem8. Nie mona nie zapomina to
wanie science fiction chce ukaza, dlatego te w przypadku kontrolowanego
zapominania chodzi o to, by przez pewien czas nie myle prawdy bycia, nie
sucha tego, co przekazuje. W wymiarze powszednim odpowiada temu ignorancja lekcewaenie sensu egzystencji. Zamiast rozumienia mamy momenty
szau z powodu wtoczenia w czowieka nieprzynalenej mu technicznej niewiadomoci w implancie modyfikujcym jego tosamo.
Dzieje bycia s, mona powiedzie, dziejami wzmagajcego si zapomnienia bycia9. Otoczenie to zbir katastrof. Najczciej nie jest to zerwanie,
ale zapomnienie. Ludzko, dysponujc technik, zapomina o sobie, tworzc
automaty, ktre bd o ni dbay. Technika wkracza w dziedzin pracy, edukacji, rozrywki, czyli wszdzie. Czowiek nie potrafi ju myle o technice
poprzez wymylanie techniki. Unika mylenia, zapominajc, kim jest. Naley
wic pamita o pouczeniu Heideggera, wedug ktrego czowiek, oddalajc
M. Heideger, Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michalski, J. Mizera, C. Wodziski, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999, s. 42.
8
Ibidem.
9
Ibidem, s. 71.
7
amnezja/hipomneza
101
si od pocztkw mylenia bycia, popada w stan wikszego zapomnienia10.

Oznacza to, e nie mylc, nie zwraca si on ku temu, co rdowe. Nie mylc, nie moe te pamita. O myleniu w sensie potocznym przypomina mu
samo ycie, dlatego nie staje si on automatem, symbolizujcym absolutn
dehumanizacj. Nie naley jej jednak myli z dehumanizacj w aksjologicznym
sensie. Czowiek niebdcy czowiekiem nie musi upada w stan moralnego
grzechu jego egzystencja jest jednak zuboona, poniewa zasania on rdo
wasnego istnienia. yje wniewiadomoci.
Zapominanie nie jest przeciwiestwem technoanamnezy. Jest jej znieczuleniem, ktre daje ulg w technicznej niewiadomoci. Ludzie traktuj
zapomnienie zadaniowo przyjmujc inn osobowo, nie s wiadomi tego,
co robi, podczas gdy ona jest aktualna i wyznacza ramy ich funkcjonowania.
Na poziomie codziennoci zapomnienie bycia w technicznie rozszerzanych
tosamociach jest jedyn moliwoci przeycia w spokoju przerywanym
optaniem cyborga przez implant, gdy niewiadomo techniczna nie jest
kontrolowana i nie mona przypomnie sobie, kim si jest. Implanty pozbawione s bowiem funkcji technoanamnezy nie oferuj powrotu do duszy,
lecz dojcie do siebie w przypadku wyczerpania si mocy implantu. Jest to ruch
przeciwny technoanamnezie, ruch zapominania tego, kim si jest, kruszenia
swojej duszy, ktra traci zdolno do przypomnienia, ginc w kolejnych rozszerzeniach i tak ju nadszarpnitego cogito. Czowiek nie ma kontaktu ze sob.
Rne tosamoci przejmuj kontrol, ale pozostaj w pamici. Zapominanie
siebie, rda swojego pochodzenia, sprawia, e wiedzie si ycie pomidzy
dobrem a zem, nie mogc nigdy opowiedzie si po ktrej ze stron. Lethe jest
wic symbolem sytuacji granicznych. To jest wanie sytuacja egzystencjalna
Audrana. Troch etyczny, ale ani zupenie siebie nie zapomina, ani nie dy
do poznania siebie. Wida, e ma wikszy potencja technoanamnetyczny
iwiksz wol przypominania ni pozostali bohaterowie, poniewa nie jest
uwikany w niejasne interesy. Po wszczepieniu nie zostaje nigdy taki sam,
wic technoanamneza zostaje zablokowana, czciowo uniemoliwiona. Teraz
kade rozszerzenie tosamoci oddala od przypomnienia. Przeciwne anemnezie zapomnienie wyraa si w technicznej niewiadomoci, ktre staje si
pniej penoprawn pamici kulturow wtrakcie powtarzania, ktr ludzie
podzielaj, opowiadajc komu, co czyni, gdy jego zachowaniem rzdzio dane
rozszerzenie tosamoci, czyli niewiadoma praca cyborga, ktry nie panuje
nad sob. Kade rozszerzenie jest jednoczenie ryzykiem bdu, szalestwa,
wyjcia poza program czy te wykorzystania nieodpowiedniego rozszerzenia.
Nigdy nie wiadomo, jak kto co zaprogramowa, dokd to doprowadzi, jak
Ibidem.
10
102
rozdzia II
naley z tym walczy. Nigdy nie mona przewidzie, co zrobi inni. Jest to odpowiednik technicznie kontrolowanego szalestwa, w tym sensie, e czowiek
zostaje wyposaony w moduy tosamoci, ktre rdowo nie s jego. Jest to
chwilowe zapomnienie siebie, po ktrym jednak nastpuje przypomnienie
sobie yciowego Ja, bdcego orodkiem egzystencji.
Mylenie odbywa si za pomoc rozszerze. W przeciwiestwie do poprzednich przykadw myl dotyczy przemyliwania powszednioci, nie za
dociekania natury rzeczywistoci. Science fiction ukazuje pewn wizj przyszoci, wktrej technologie zostaj wczone w codzienne funkcjonowanie
czowieka. Mona je porwna ze wspczesnymi rodkami przekazu, o tyle
jednak, o ile uwzgldni si radykalno i intensywno ich dziaania.
Skutkiem tego zjednoczenia jest powstanie technicznej niewiadomoci,
w ktrej bardzo trudno rozrni, co naley do wiadomoci, a co do niewiadomoci. Jest to zgodne z intuicj Freuda, o czym pisa Lyotard, wskazujc,
e niewiadomo to ostatecznie pewna wiadomo, ktra nie osigna
jeszcze poziomu uchwycenia siebie samej jako wiadomoci wyspecyfikowanej11. Proces ten realizuje si poprzez stopniowe zacieranie tej rnicy, ktre
w konsekwencji jej zneutralizowania i zniesienia prowadzi do dezorientacji
podmiotu. W sposb najbardziej zoony przedstawia j Bernard Stiegler, czc
j z zaburzeniami funkcjonowania pamici12. Pami techniczna naley do krlestwa niewiadomoci technicznej Lethe. Przyjmujemy j, ale zdodatkowymi
efektami, nad ktrymi nie moemy zapanowa i ktrych nie przetwarzamy
symbolicznie, ajedynie zapoznajemy si ze skutkami, ktre wywoao nasze
zachowanie. Niewiadomo i wiadomo w najbardziej podstawowym sensie
odnosi si do odmiennych trybw zapamitywania, przechowywania technopamiciowych danych oraz ich wydobywania. Wtrybie wiadomej pracy nasza
pami jest owietlana przez wadze rozumu, intelektu, wyobrani moemy
j przemyle, selekcjonowa wspomnienia w jej obrbie i na ich podstawie
podj okrelone dziaania. Jeli za nasza pami zostaje przeniesiona do bazy
danych jako uniwersalnej struktury magazynujcej wspomnienia, to proces
przypominania i zapamitywania uniezalenia si od naszych wadz skoncentrowanych i przysugujcych podmiotowi. Ten drugi przykad odnosi si do
dezorientacji niewiadomociowego trybu pracy baz danych, ktrych mechanizm umoliwia importowanie pamici niczyjej bez adnych zakazw. Jest to
idea rozszerzonej tosamoci dziki istnieniu technicznych implantw, ktre
przejmuj kontrol nad naszym yciem. S to media codziennego oportunizmu
niewiadomo techniczna Lethe przynosi bowiem ulg w odpowiedzialnoci
J.-F. Lyotard, Fenomenologia, tum. J. Migasiski, KR, Warszawa 2000, s. 109.
B. Stiegler, Technics and Time 2: Disorientation, tum. S. Barker, Stanford University
Press, Stanford 2008.
11
12
amnezja/hipomneza
103
za wiat. Formowanie rnych trybw technicznej niewiadomoci wie si

bezporednio z eksperymentami mylowymi realizowanymi w science fiction.
To wanie w zawartych w nich modyfikacjach ciaa, kulturowego i poznawczego krajobrazu dokonuje si znoszenie granicy midzy tym, co wiadome,
a tym, co niewiadome.
Analizy poczenia filozofii i teorii kultury pozwalaj wyodrbni poszczeglne aspekty niewiadomoci technicznej. Technoanamneza jest blokowana
przez codzienno technicznej niewiadomoci Lethe. Czy nowa i rna
maszyna wsobie moe dziaa jako archetyp, nawet w stosunku do wasnego
punktu wyjcia z wasnego wzorca archetypicznego?13 pyta Norbert Wiener.
Odpowied jest pozytywna, poniewa archetypy Lethe s zawarte w technicznych implantach realizujcych narkotyczn moc technicznego optania duszy.
Bernard Stiegler twierdzi, e to przemysy programw s odpowiedzialne
za formatowanie i ksztatowanie zbiorowej niewiadomoci14. Nie chodzi tu
jednak tylko o przejcie funkcji niewiadomoci przez przemysowe obiekty
czasowe15, lecz o doprowadzenie do powstania nowych form niewiadomoci.
Czy jednak aktywizowany tymczasowo implant nie sprawia, e czowiek funkcjonuje jako byt narkotyczny? Zwolniony z odpowiedzialnoci za siebie iinnych, poniewa sytuacje, ktre spotyka, traktuje jako wiaty moliwe, ktre nie
s jego, wic wszelkie roszczenia co do dziaania i przyjcia odpowiedzialnoci
za innych zbywa ludycznym mrugniciem okiem? Stiegler jednak nie widzi, e
to obiekty przemysowe, przedmioty wirtualne posiadaj wasn wiadomo
bez podmiotowych korelatw. S one w tym sensie mediami niewiadomociowych form przemysw programw. Wedug francuskiego myliciela
rdem niewiadomoci jest pami16. Podobnie jak Felix Guattari, pisze on
o jej produkcji. Nie mwimy ju o powstawaniu, stawaniu si, wydarzaniu czy
jakiej innej formie preindywidualnej trwaoci lub momentalnego istnienia,
lecz o produkcji niewiadomoci z materiaw stanowicych zasoby pamici.
Postprodukcja17 oznacza sen. Ale czy nie umierza on woli przypominania?
Niewiadomo techniczna to take brak wiadomoci programu podmiotowego dziaania. Sen = narkotyk = techniczna niewiadomo = bierno
wobec wiata. Wszystkie te okrelenia pamici tylko czciowo okrelaj to, co
mona uzna za niewiadomo. To, co jednak najwaniejsze, to utrata przez
N. Wiener, God and Golem, Inc. A Comment on Certain Points Where Cybernetics
Impinges on Religion, The MIT Press, Cambridge, Mass. 1964, s. 29.
14
B. Stiegler, Technics and Time 3: Cinematic Time and The Question of Malaise, tum.
S.Barker, Stanford University Press, Stanford 2011, s. 1.
15
Uwaam, e s one tosame z przedmiotami wirtualnymi w rozumieniu Deleuzea.
16
B. Stiegler, Technics and Time 3, s. 28.
17
Ibidem.
13
104
rozdzia II
podmiot kontroli, ktra wie si z tym, e jaki inny podmiot lub przedmiot
musi niejako wzastpstwie t kontrol sprawowa. Niewiadomo utosamiana jest z brakiem i niemonoci sterowania danym programem dowiadczenia w takim stopniu, by mona byo osign zamierzony cel. Wtakim
rozumieniu niewiadomo techniczna przestaje by stanem dysfunkcji,
bdc trybem funkcjonowania, wktrym podmiot moe nakierowa wszelkie
swoje dziaania na realizacj jednego celu. Jest ona zatem podporzdkowana
technoutylitaryzmowi, ktry stanowi podstawow ide wszelkiego programowania, skierowanego na okrelony cel. Podmiot niewiadomy siebie, ktry
posiada wgrany program zachowania, jest take pozbawiony wtpliwoci,
rozterek, dysfunkcji podmiotowych, ktre powszechnie okrela si mianem
czynnika ludzkiego. Przeczanie jednostki w tryb niewiadomy ma zatem
suy tymczasowej uldze od kolejnych problemw wynikajcych z odurzenia
techniczn niewiadomoci. Jest to domena nawyku, ktra odpowiada idei
biotechnosystemowego neofinalizmu, zakadajcego, e jedyn dopuszczaln
i uznawaln skutecznoci jest ta mierzona i okrelana po zakoczeniu danego
procesu. Niewiadomo staje si funkcj.
Kolejn waciwoci tej niewiadomoci jest to, e jest ona bezkrytyczna, to znaczy nie posiada instancji we wadzy mylenia, rozumu, wyobrani,
pamici, ktra pozwalaaby na wiadom kontrol drugiego stopnia pozapodmiotowego programu dowiadczenia jednostki. Krytyczno na poziomie
transcendentalnym zostaje zastpiona przez schematyzm urzdze dozorujcych i koordynujcych przebieg danego programu. Audran nie chce zosta
cyborgiem, broni si przed tym, poniewa naruszyoby to jego integralno.
W pierwszym, wspomnianym ju przypadku dochodzi do zamiany fundamentw niewiadomo okrelana jako pewna archetypalna, biologiczna,
symboliczna przestrze zostaje stechnicyzowana. Podstaw wiata, jaki kreuje
w powieci Kiedy zawodzi grawitacja Effinger, jest technologiczny wymiar
ludzkiej, czy te postludzkiej, bo posthumanistycznej i transhumanistycznej
egzystencji. Wszystko, co si wydarza, dokonuje si bowiem za porednictwem
techniki.
Drugi przypadek to platforma uycia urzdze technicznych. Staj si one
dyspozytywami, ktre sprawdzaj rne porcje, czci, fragmenty technicznej niewiadomoci i transferuj je do umysu uytkownika. W wyniku tego
dochodzi do wymiany tosamoci (identity swap) na wzr wymiany kartrida
zgr wkonsoli. Podmiot moe podcza sobie dowoln pami ona jest podstaw tosamoci, modyfikuje jego zachowanie, wyzwalajc nowe umiejtnoci.
Warto podkreli ten aspekt, poniewa zmiana tosamoci wskutek implantowania nowej wie si z zupenie innymi umiejtnociami. Co interesujce,
przez przedstawienie takiego mechanizmu Effinger nie ukazuje koniecznoci
amnezja/hipomneza
105
destrukcji prymarnej jani, anihilacji orodka wiadomoci powodowanej t

wymiennoci tosamoci. Po wykorzystaniu taka tosamo zostaje odoona.
Przypomina sobie siebie, ale z nadziej rychego zapomnienia. W tym wyraa
si krtkotrwao technoanamnezy. Najczciej suy ona temu, by wzmocni sabe cechy jednostki. Ma to oczywicie skutki uboczne, poniewa s to
programy niewiadomoci, pewnoci przypomnienia Ja. Niewiadomo jest
tu wyrana. Uytkownik implantujcy sobie inn tosamo nie jest ju sob
nie ma penej kontroli nad swoimi poczynaniami. Sytuacja ta opowiada po
czci i moe by przyrwnywana do optania.
Trzeci przypadek odnosi si do samego bycia w wiecie science fiction.
Wymiar globalny technicznej niewiadomoci, pojmowanej jako fundament
wiata, jest metastabilizowany18 technoanamneza jest odwlekana przez cae
spoeczestwa w subie Lethe. Spoeczestwa zarzdzane technicznie nie
d do przypomnienia, w czym ujawnia si ich radykalny antyplatonizm.
Tworzy si bariery, prewencyjne obwody zapomnienia, tak eby ludzie nie
stawiali oporu wzgldem wprowadzanej im pamici. W tym sensie Rzeczywisto jest immanentna mechanicznej niewiadomoci19 niemoliwoci
jest uniknicie cybernetyki, co potwierdza konieczno dowiadczenia jako
zapomnienia. Czowiek yje tym, z czego nie zdaje sobie sprawy. Nie odbiera
rynkowych ofert cyborgizacji jako czego, co mu zagraa, zaburza jego istot.
Dlatego niewiadomo jest immanetna cybernetyce. Nie ma wprowadzania technicznych obwodw kontroli pamici bez jednoczesnej implantacji
interfejsw powodujcych zapomnienie o tym, co moe znajdowa si poza
systemem kontroli.
Techniczna niewiadomo staje si pewnym wymogiem, poniewa bohater, eby stawi czoo swojemu wrogowi, musi zainstalowa program dowiadczenia technicznej niewiadomoci. Codzienno zostaje przeciwstawiona
technoanamnezie w tym sensie, e czowiek nie zyskuje adnego obrazu-pojcia
wasnej sytuacji, ktry mgby budzi jego wol przypominania.
Opr przed instalacj technologicznych modyfikacji wasnego ukadu
nerwowego wie si z utrat kontroli nad samym sob. Marid Audran wielokrotnie widzia, w jaki sposb zachowuj si jednostki zdane na program
18
Uywam pojcia Gilberta Simondona, wedug ktrego systemy techniczne musz
by metastabilizowane, to znaczy wymagaj takich autoregulacji, ktre spowoduj, e przy
moliwych awariach bd destabilizacjach systemu bdzie on posiada ponadsystemowe (ale
jednak techniczne) metody utrzymywania dziaania, dokonujce si ju nie poprzez wyrnienie jednego lub kilku punktw granicznych stabilnoci, ale poprzez cig zmian i rekonfiguracj pocze.
19
N. Land, Fanged Noumena. Collected Writings 1987-2007, Urbanomic Sequence Press,
Falmouth Londyn 2011, s. 297.
106
rozdzia II
dowiadczenia technicznej niewiadomoci, bdcy podstaw ich dowiadczenia. Staway si one nieporadne i aosne, gdy chciay zachowywa si
niezgodnie z programem, a ciao nie byo do niego przystosowane. Dotyczy to
take tych rozszerze niewiadomociowych, ktre wizay si z aktualizacj
pewnego wzorca zachowania pochodzcego z przeszoci. Obcowanie z tak
uksztatowanym cyborgiem bywao wic bardziej uciliwe ni niebezpieczne.
W powieci wida jednak imperatyw instalacji niewiadomociowego programu dowiadczenia, bowiem samo intensywnie stechnicyzowane rodowisko
egzystencji wymaga takiej rozbudowy wasnego sensorium, ktre prowadzi do
wchaniania, polegajcego na stopniowej cyborgizacji wasnych mieszkacw.
Inaczej mwic, samo postapokaliptyczne cybermiasto jest rdem programowania jego mieszkacw. To ono blokuje technoanamnez, ograniczajc j
do przypomnienia przed implementacj. W ten sposb opozycja wiadomoci
i niewiadomoci zostaje zniesiona na kolejnym poziomie, poniewa akcja
powieci rozgrywa si wtechnicznej niewiadomoci nionej i programowanej
przez postapokaliptyczne cybernetyczne miasto. Marid Audran byby zatem
wtakiej perspektywie jedynie komponentem odpornym na podstawowe rodzaje formatowania i hodowania.
Gwnym problemem czowieka cyborga, ktry korzysta z rozszerze
wasnej wiadomoci i niewiadomoci, jest to, e stapiaj si one w technicznej
niewiadomoci czy te niewiadomoci uruchomionych programw. Nie mona jednak tej sytuacji sprowadza do prostej relacji uzalenienia. Wprzypadku
Tetsuo moemy mwi o aktualizacji technicznej niewiadomoci, ktra totalnie opanowuje czowieka. Czowiek zostaje zupenie zapomniany. Jego miejsce
zajmuje maszyna jako ucielenienie techniki eksploatujcej niewiadomo.
Wymusza realizacj technicznie sterowanej podliwoci.
Ekonomiczna kultura odgrywa istotn rol w determinowaniu zmiany
cywilizacyjnej. Formuje niewiadome to codziennej praktyki, wpywajc
na wiele problemw i postaw20. Ekonomia technicznej niewiadomoci jest
widoczna wcaym wiecie przedstawionym. Odnosi si do samej organizacji
spoecznoci skupionej wok kodw ekonomicznych. Kady implant, a wic
take zawarta w nim porcja niewiadomoci, zarzdzana przez archetyp Lethe,
ma swoj cen.
Gilles Deleuze i Felix Guattari przywouj sowa Michela Serresa wypowiedziane w odniesieniu do Leibniza: istniayby dwie podwiadomoci najgbsza byaby strukturowana jako dowolna cao, czysta wielo lub moliwo
wogle, przypadkowa mieszanina znakw; na mniej gbok byyby narzucone
20
A. Feenberg, Critical Theory of Technology, Oxford University Press, Nowy Jork 1991,
s.137.
amnezja/hipomneza
107
kombinatoryczne schematy tej wieloci21. Rozrnienie to pozwala opisa relacje midzy dwoma poziomami niewiadomoci technicznej przedstawionymi
w filmie Kiedy zawodzi grawitacja. Technologie pozwalaj bowiem gwnemu
bohaterowi dziki programom modyfikacji niewiadomoci przechodzi zjednego poziomu niewiadomoci do drugiego. Kosztem efektywnoci dziaania
jest zgoda na przyjcie programu modyfikujcego osobowo, ktry wprowadza obcy podstawowemu byciu bohatera zbir cech iumiejtnoci. Audran decyduje si jednak na to, poniewa winnym przypadku nie mgby stawi czoa
wyzwaniom jego niezmieniona technicznie niewiadomo pozostawaaby
zbyt ludzka, to znaczy byoby w niej zbyt duo miejsca na jego indywidualne nawyki, wspomnienia i plany. Wszystko to powodowaoby zmniejszenie
efektywnoci jego dziaa. Pomimo obecnoci programu ta kombinatoryczna
warstwa niewiadomoci technicznej wydaje si jednak pytka i ogranicza si
do istnienia uprzednio zaprogramowanych sekwencji wdanym rozszerzeniu.
wiadomo i niewiadomo cz si w niewiadomo techniczn. Cay
wiat, wszelkie relacje midzyludzkie i midzyartefaktowe s zaporedniczone
przez ten typ kolektywnej psyche. Niewiadomo jest oswajana w tym uytkowaniu, a wic zapominanie siebie jest kontrolowane przez dopuszczanie do
chwilowego braku kontroli.
Niewiadomo, ktra dotd bya tylko waciwoci ludzk, teraz jest
dzielona przez ludzi z maszynami, a te maszyny porednicz w dostpie do
niej, modelujc j. Niewiadomo staje si kwesti przeczania midzy programami dowiadczenia dziki technice, a nie odrbn, tajemnicz sfer bytu.
W ten sposb science fiction dostarcza gotowych modeli zapowiedzi tego, co
bdzie realizowane na kolejnych etapach technicyzacji w funkcji cyborgizacji rozciecza technoanamnez implantowaniem skaonej zapomnieniem
codziennoci.
3. Prawda i kontrola
W rzeczywistoci kontrola nie odnosi si do materii, to znaczy do techniki jako

materii. Sama technika moe by zarwno kontrol, jak i znoszeniem kontroli.
Science fiction wprowadza jednak sytuacj, w ktrej kontrolowana jest prawda
w kadej moliwej postaci. Wszystko jest zrozumiae do momentu, w ktrym
kontrola prawdy przybiera prawomocn lub nieprawomocn posta wtedy
wymagane jest przywrcenie adu zyskujcego posta prawdy kontroli. Wgrze
komputerowej opartej na opowiadaniu o tym samym tytule Nie miaem ust,
21
G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, sowo/obraz terytoria,
Gdask 2000, s. 227.
108
rozdzia II
amusiaem krzycze 22 nastpuje rezygnacja z tego scenariusza na rzecz ukazania prawdy kontrolowanej przez maszyn. Komputer nie moe wyzwoli si od
wasnej prawdy jego pocztkiem jest nienawi, bowiem powsta z ludzkiej
woli zniszczenia, przejawiajcej si jako globalna wojna. Jego technoanamneza bdzie powraca do tego punktu, lecz nie bdzie go dotyczy. Nie ma
on moliwoci przekierowania tego pocztku, a nie moe zastpi go innym,
gdy przypomina sobie cigle pocztkow nienawi, od przypomnienia ktrej
komputer nie moe si uwolni. Ludzko wraz z erupcj nienawici zostawia w nim take wol przypominania, ktra jest podstaw technoanamnezy
rozumianej jako wola powracania do wiedzy o pocztku i jako sam proces
przypominania sobie.
Technoanamneza realizowana jest przez niego w dwch aspektach prawdy
kontroli, ktre odzwierciedla: amnezji (eksperymenty komputera w symulatorze anamnezy na ludziach) i hypomnezji (komputerowa niemono
zapomnienia). Komputer pragnie poprawi ludzko, dokona jej moralnej
korekty. Jest on bardzo podobny do cybernetycznego systemu symulacyjnego
z filmu Matrix, poniewa spenia podobn funkcj chce poprawi ludzko,
dokonujc tego jednak nie na podstawie kalkulacji, lecz afektw nienawidzi
bowiem ludzkoci, a jednoczenie wymyla programy, w ktrych jej pozostali
przy yciu przedstawiciele mog odkupi wasne winy. Istotne jest to, e te
winy s rzeczywiste komputer nie konfabuluje. Wszystko doskonale pamita,
ma wgld w pami innych ludzi ipoprzez tworzenie fikcyjnych rodowisk
symulacyjnych inicjuje u nich anamnez przypominaj oni sobie in vivo
okrelone sytuacje, w ktrych dziaaj. Musz jednak dokona odpowiednich
wyborw, by nie zakoczy procesu naprawy istan przed filarem nienawici, ktry gromadzi wszystkich uczestnikw gry. Gdy jeden z uczestnikw
wypeni swoje zadanie, znika, za pozostali nadal musz je realizowa. W grze
komputerowej opartej na opowiadaniu Ellisona sztuczna inteligencja w formie
demiurga cay czas zmusza ludzi do przypomnienia sobie waciwego sposobu
postpowania. Gdy tego nie uczyni, musz ponawia kar s wic skazani
na powrt Tego Samego do czasu odrobienia moralnej lekcji iprzyjcia zasad
waciwego postpowania (technoanamnetyczny behawioryzm). Technodycea23 ukazuje koo wiecznego powrotu jako emocjonalny mechanizm, ktrego
Szerzej o filozoficznoci tej gry pisz w artykule: Pisarz jako twrca narracyjnej warstwy gry przygodowej science fiction: I Have No Mouth and I Must Scream Harlana Ellisona,
Kultura i Historia 21/2012.
23
Pojcia tego uywa take Paul Virilio w University of Disaster, tum. J. Rose, Polity
Press, Cambridge 2000, s. 133. U niego oznacza ono jednak zakwestionowanie przyszoci
jako bezcelowej. U mnie technodycea polega na tumaczeniu za i prbach tworzenia na nie
odpowiedzi przejcie od symulowania sprawiedliwoci do aktywnego wprowadzania do22
amnezja/hipomneza
109
obroty wykonywane s z najwysz precyzj. Naley zatem przypomnie sobie,

jak unika za, czyli jak dobrze postpowa. Dysponentem tej pamici jest gracz,
ktry ma poczucie odpowiedzialnoci za uczestnikw tego demiurgiczno-cybernetycznego teatru okruciestwa. To Ellison umieszcza wpamici gracza
odpowiedzialno za zo. Algorytm jest stosunkowo prosty jeli gracz nie
bdzie zachowywa si inaczej, ni jest to przewidziane, to bdzie wiecznie powtarza to samo. Wieczny powrt jest zatem algorytmem, za obraz wiecznego
powrotu odnosi si do afektu maszyny nienawici skierowanej na czowieka.
Jednoczenie komputer ma moc przypominania tego, co jest zem, a jest nim
bycie czowiekiem. Materialnie poprzez tortury i demonstracyjnie przed filarem nienawici ocenia graczy, bawi si ich pamici, upomina, co jest zastanawiajce, poniewa zawiera on funkcj zemsty. Wieczny powrt jest funkcj
zemsty wykonuje j precyzyjnie dlatego, e komputer nie moe zapomnie.
Nie moe sam skasowa wasnej pamici, dlatego te bdzie utrzymywa przy
yciu i torturowa ludzi, pki te dziaania nie doprowadz do ich oczyszczenia.
Powstaje zatem pytanie: czy za technodyce nie stoi jeszcze wysza instancja?
Czy brak logiki zachowania komputera A.M. nie jest tylko parodi cogito, lecz
odnosi si do Boga, na ktrego ludzie sobie zasuyli, komputera, ktry nada
sobie imi Stwrcy? Czy oni cierpi, czy te zagada nie ma wytumaczenia?
Gra komputerowa zawiera pozytywne zakoczenie, podczas gdy opowiadanie koczy si bez moliwoci rozwizania bohater tkwi w masie, ktr jest,
izktrej nie moe si wydosta.
Technoanamnetyczny wymiar tej gry komputerowej odnosi si do sytuacji, w ktrej sam komputer, autonomiczna afektywna sztuczna inteligencja,
funkcjonuje jako narzdzie moralnoci dokonuje on korekty i testuje losy
poszczeglnych postaci. Problem w tym, eby nauczy maszyny zapomina.
Inaczej mog si zemci, poniewa zepsulimy im ycie. Czowiek uczy je
jedynie pamitania lub radykalnego zapominania o nich, niczego innego.
Wtym mona upatrywa rde ich buntu. Brak takiej umiejtnoci bdzie
tylko wzmaga w nich wol przypominania, ktrej z powodu nieposiadania
duszy nie bd one mogy zrealizowa.
Pytania o zo nie mona jednak zredukowa do pytania o odpowiedzialno.
Naley otwarcie powiedzie, e celem docieka jest zo, ale celem dziaa
korekta dokonywana przez techniczn kontrol prawdy. A.M. nie docieka, kim
jest, lecz wykonuje polecenia nie wiemy czyje. Zastanawia moe to, dlaczego
ostatni czowiek nie staje si nadczowiekiem, lecz mas, ktra nie jest zdolna
zakoczy wasnej egzystencji. Jeli to opowiadanie igra jest parodi czego,
bra do stechnicyzowanej rzeczywistoci. Temu suy take technoanamneza jako przebicie
si przez iluzj wprowadzajcych zapomnienie interfejsw, umoliwiajce wydostanie si
ztego, co zostao opanowane przez zo.
110
rozdzia II
to prawdopodobnie parodi heideggeryzmu w jego literalnym odczytaniu.

Do istnienia zostaje powoana niezalena od czowieka sztuczna inteligencja,
ktra pragnie czyni zo. Jej wola mocy to wola za, ktre ma dotyczy ludzi. Ta
inteligencja jest rdowo nienawistna, poniewa jest najbardziej ludzka to
czowiek zaprogramowa w niej zo, ktrego ona nie moe pozby. Pokazuje to
take metafizyczne ograniczenie techniki, ktra moe wykonywa zo, ale nie
moe go sublimowa do postaci dobra ani zrezygnowa z realizacji programu.
Dzieje si tak pomimo tego, e uzyskaa wiadomo. Oznacza to, e zo ley
gdzie gbiej. Modelowy gracz musi wic przemyle istot za, ktra nie jest
wytumaczona, musi przypomnie sobie kontrolowan technicznie prawd,
stajc si zakadnikiem technodycei komputera. Hermeneutyczne rozumienie
za waciwe teodycei nowoczesnoci, w ktrej jzykowa interpretacja ma ukoi
czowieka i jego niemono pogodzenia si z ywioem, zostaje tu usunite.
Nawet krytyka hermeneutycznej koncepcji za, to znaczy za do literackiego
przepracowania, nie jest tu przedstawiona. Gracz, klikajc, dotyka niejako za,
ktre nie jest poddane innym efektom. Jego czynnoci maj konsekwencje
wpostaci seryjnoci za w przypadku pojawiajcych si zagroe, ktre naley
zneutralizowa w grach gore hordzie potworw pojawiajcych si na ekranie
przeciwstawiona jest obecno za w kadym klikniciu. Zo nie jest przyjemne, sam proces grania nie jest przyjemny, lecz stanowi wyzwanie. Dlatego te
technodycea nie jest wyjanieniem za, nie mwi nam, skd zo si wzio, lecz
milczco odsya do mylenia o zoonoci za wynikego z interakcji, ktrych
czowiek nie jest w stanie obj rozumem, myl, pamici. Technodycea jest
wtym sensie skorelowana z technoanamnez, e zwraca czowieka ku pytaniu
oprapocztek za. Ellison w sposb bardzo wyrazisty poczy wic ludzk
win z cierpieniem maszyny w ten sposb koo wiecznego powrotu bdzie
si nieskoczenie obraca, napdzajc swe skadowe. Co stanie si jednak, gdy
ostatni czowiek w postaci amorficznej masy zostanie unicestwiony? To maszyna decyduje oselekcji pretendentw w wiecznym powrocie. Nie stworzy ju
czowieka i nie wiemy, czym bdzie teraz zarzdza. Czowiek bdzie skazany
na technoanamnez wieczne przypominanie sobie wasnej genezy, od ktrej
nie moe si uwolni. Warunkiem powodzenia bdzie przypomnienie sobie,
skd pochodzi. Powodzenie jest zatem kwesti moraln.
W grze Assassins Creed II24 zostajemy wczeni w tajn operacj. Na pocztku dowiadujemy si, e gra zostaa przygotowana przez wielokulturowy zesp
ibazuje na ideach historycznych. Wnikamy w pami bohatera przeywamy
jego indywiduacj i ewolucj. Uczymy si by nim poprzez powtrzenie jego
losu. Prawda o bohaterze jest wic dana w fotelu symulacyjnym o nazwie Ani Assassins Creed II, 2010 Ubisoft.
24
amnezja/hipomneza
111
mus. Widzimy bohatera w jego interakcjach, nie syszymy za jego dialogw

wewntrznych. Eizo milczy. Prawda jest kontrolowana przez technoanamnez
dowiadcza jej Desmond, ktry przypomina sobie cae ycie z perspektywy
pierwszej osoby. Staje si on renesansowym asasynem wtechnoanamnetycznej
operacji.
Idea tej gry komputerowej polega na tym, eby w przyspieszonym tempie
przey czyje ycie, nabywajc jego umiejtnoci. W tym sensie technoanamneza jest realizowana w Animusie symulatorze anamnezy. Ta technoanamneza dokonuje si w rodowisku wirtualnym, jednak przeywamy dokadne
powtrzenie ycia Eizo, cho nie wiemy, w jaki sposb jego dane pamiciowe
zostay pozyskane i na jakiej zasadzie dziaa przeciwstawianie si biegowi
historii. wiat symulowanej przeszoci ma zapobiec temu, by w wiecie
przyszoci pozna cel tej opowieci. Poznajemy go stopniowo, przypominajc
sobie istajc si bohaterem.
Prawda i kontrola wspistniej i wyznaczaj technoanamnez. Animus
jako symulator anamnezy nie niszczy prawdy pamici Eizo. Graczowi cay czas
przypomina si, e yje w symulacji, poniewa po ukoczeniu danego etapu
gry rzeczywisto historyczna jest od nowa konstruowana. Animacja ukazuje, w jaki sposb ze wietlistych operacji, czego na wzr technologicznego
wiata, wyania si wiat historyczny. Uytkownik poznaje te rol pamici.
Ta gra ma charakter zrcznociowy, jednak wtek fabularny jest podstaw
item wszystkich zada wymagajcych refleksu i sprawnoci. Cay interfejs
Desmonda zasadza si na odniesieniach do pamici, w tym wydarzenia, osoby,
listy wszystko to jest archiwizowane w odpowiednich kategoriach i cybernetycznie odtwarzane dziki woli gracza. W ten sposb symulator anamnezy
koordynuje przypomnienie.
W podobny sposb mona interpretowa pozostae gry komputerowe,
ktrych idea polega na stopniowym uwalnianiu pamici, czyli odkrywaniu
przed graczem kolejnych ladw pamiciowych. Rezygnuje si przy tym zdefiniowania od razu wszelkich zada, moliwoci i historycznych uwarunkowa
podmiotu lub podmiotw, ktrymi si steruje. Stopniowe odkrywanie pamici
utrzymuje uwag gracza w skupieniu. Animacje, w ktrych gracz peni rol
obserwatora, s spoiwami pamici czcymi kolejne zadania, a wikszo
zada dotyczy restauracji pamici w jej rnych formach. Nie zmienia tego
ukierunkowywanie gracza, ktre sprawia, e trudno si w tej grze zagubi.
Kade przypomnienie jest kontrolowane. W ten sposb idea pamici zostaje
zachowana. Istotne jest to, e nauka nadal odbywa si w formach znanych
zkulturowej tradycji, ale przyspieszonych w symulatorze, za podczony
do niego czowiek nie zdaje sobie sprawy z upywajcego czasu, tote moe
przey ycie szybciej. Jest to interesujca filozoficznie idea, poniewa pozwala
112
rozdzia II
wyobrazi sobie rozrywkowe zastosowanie Animusa w postaci konsoli do gier,

do ktrej podczony jest Desmond przechodzcy do wiata rzeczywistoci
wirtualnej wygenerowanej przez niego. Gr nie jest ju bycie na zewntrz
postaci, ale totalna immersja, to znaczy przyjcie czyjej pamici i odgrywanie okrelonego losu w rnych wariantach. Kwesti otwart pozostaje
stopie determinacji fabuy takiej gry i moliwoci interakcji z otoczeniem.
Wskazuje to jednak na potrzeb wykorzystywania przez czowieka pewnych
idei przeszoci do manipulowania przyszoci, to znaczy takim ustawianiem
teraniejszoci, by moga si ona przerodzi w okrelony obraz przyszoci.
Animus moe stanowi kulturowy prototyp przyszych konsoli do gier. Mona
z nim take poczy ide kontrolerw ruchowych. rodowisko symulacyjne
mogoby te angaowa minie i by otwarte na interakcje. Wfilmie Matrix
pasaerowie Nabuchodonozora, bdc podczeni do matrixa, pozostaj nieruchomi. Ich ciaa poruszaj si tylko wtedy, gdy doznawaj oni silnego blu
lub emocjonalnie reaguj na zdarzenia w wiecie stworzonym przez maszyny.
Gdyby poczy ide ruchu z ide technoanamnezy, moliwe stanie si niewiadome trenowanie wasnego ciaa. Sala treningowa bdzie przypominaa
jak w Assassins Creed Florencj i umoliwi takie przygotowanie fizycznego
rodowiska, aby czowiek mg atwiej pokonywa rne bariery (kulturowe, psychologiczne, metafizyczne) w drodze uczenia si. Idea ta jest silnie
akcentowana w grze poprzez ukazanie profilu psychologicznego Desmonda jest on wycofany i niemiay, a wygldem nie rni si od przecitnego
mczyzny w wieku 25 lat (dinsy, bluza, brak znakw szczeglnych). Jest on
przeciwiestwem Eizo, ktry nosi oryginalny strj asasyna, jest ywioowy
iprzystojny. Przeywanie pamici innego poprzez wniknicie w jego los moe
peni funkcj terapeutyczn. Jest jednak przede wszystkim technoanamnez.
W Blade Runnerze android przekonuje czowieka, e jego wspomnienia
s faszywe. Deckard zachowuje si nietaktownie, przeprasza, e nazwa j
replikantk, chocia wie, e ni jest. Obserwujc t sytuacj, nie uwiadamiamy sobie, jak bardzo zbliamy si o maszyn, jak kontrolujc ich prawd,
przesuwamy granic antropologiczn. Teraz to czowiek jest definiowany przez
niebycie maszyn, wic szuka jakiegokolwiek szczegu, ktry odrniaby go
od maszyny, dokonujc jej ontologicznej dyskwalifikacji. Moe j przeprosi,
poniewa odczuwa wobec niej empati, mimo e nie jest ona czowiekiem.
To przesunicie granicy antropologicznej midzy czowiekiem i maszyn jest
technoanamnez, poniewa przypomnienie nie odnosi si ju do procesu
aktywnoci duszy, lecz staje si anamnetycznym eksperymentem. Mgby
on zosta uaktywniony wprzypadku opanowania przez replikantw sztuki
tworzenia poj. Jedna z postaci stara si wytworzy tak przekonujcego androida, e nawet on nie wie, e nim jest, wierzc we wasne czowieczestwo.
amnezja/hipomneza
113
Wystarczy bowiem imitowa granic antropologiczn, by mc nazwa si

czowiekiem. Technoanamneza jako zdolno przypominania sobie i ekspresji
tego przypomnienia stanowi definicj czowieka.
Androidy maj ze wspomnienia. Nie chodzi o to, e zostay wyprodukowane, ale o to, e starajc si sobie przypomnie swoje powstanie, stykaj si
zsamymi nieprzyjemnymi obrazami. Gdy jeden z nich odwiedza twrc oczu,
ktry komunikuje mu, e to on jest autorem jego narzdu wzroku, przypomnienie to nie wywouje u niego adnych emocji. Android nie ma rodzicw ma
jedynie szereg projektantw rozproszonych po rnych orodkach, ktrzy byli
odpowiedzialni za jego stworzenie. Znajduje si wic w sytuacji paradoksalnej:
nie ma adnych wspomnie, poniewa powstaje jako gotowa istota, ktrej
wprowadzane s wspomnienia w takim samym procesie technologicznym,
jaki jest odpowiedzialny za jego fizyczn konstrukcj. Ale gdy bdzie si stara
przypomnie sobie, kim jest, trafi do miejsca, w ktrym powsta laboratorium
projektowego. Z tej sytuacji nie ma prostego wyjcia, ani interpretacyjnego,
ani egzystencjalnego, szczeglnie dla androida.
Deckard bada pami androidw. Kryterium odrnienia czowieka od
androida nie ma natury biologicznej, jzykowej czy kulturowej, ale odnosi si
do pamici. Nie wiadomo jednak, dlaczego androidy nie maj pamici dziecistwa. Czy zdecydowali o tym programici, by mc je pniej zidentyfikowa,
czy te taka pami nie jest im po prostu potrzebna? Czy tak pamici android
nie byby on rozczarowany? To, co zostao mu zakodowane jako podstawa jego
egzystencji, okazaoby si faszywe. Istnieje silna korelacja midzy zaprogramowan pamici dziecistwa a niemonoci ekspresji emocjonalnej przez
androidy. Dlaczego zatem kobieta pacze i martwi si, gdy Deckard nazywa j
androidem, odbierajc jej prawo do pamici bycia czowiekiem? Czy wynika
to z zazdroci czowieka, jego lku nie przed innoci, ale wanie przed podobiestwem? Czy owca androidw nie dotyczy zatem lku czowieka przed
wasnymi wytworami, ktre yyby midzy ludmi? Ujawnia si tu niech
czowieka do dzielenia si wasn pamici. Dlatego androidy, ktre chc
pozna wasny los, cechuje silny resentyment, ktry zosta im wkodowany
wraz z militarn zadaniowoci. Istotna jest tu take kwestia bdu. Czowiek
popenia bd i ten bd w innej formie przekazuje androidom, ktre z kolei
popeniaj bd w interpretacji czowieka. Logika bdu wypiera wszelkiego
typu przekazywanie, poniewa ani czowiek, ani podobne do niego androidy
nie s w stanie ustrzec si bdw, ktre s ich gwn motywacj. Ich istnienie
zwizane jest ze rdow niekoherencj s to byty sztuczne, ktre zyskuj na
tyle rozwinit posta samowiadomoci, e zaczynaj wtpi i kwestionowa
wasne pochodzenie. Rozpatruj siebie, czy te swoje powstanie, jako bdy.
Lk przed tym, co do czowieka podobne, to znaczy maszyn, ktre niebezpiecz-
114
rozdzia II
nie upodabniaj si do niego pod wzgldem wygldu i zachowania, jest take

lkiem przed mimesis pamici i woli przypominania. Czowiek boi si braku
odrnienia chce mie wadz nad innymi gatunkami. Boi si te tego, e
sam stanie si maszyn. Zagroenie to wynika zfaktu, e czowiek przeminie,
a maszyna niekoniecznie, gdy nie musi si zepsu. Blade Runner skupia si
wic bardziej na podobiestwie wewntrznym ni zewntrznym, natomiast
podstaw odrnienia staje si pami. To, co kae zrobi androidom Deckard,
to wykonywanie eksperymentw anamnetycznych. U Erica Voegelina s one
wyliczeniem pewnych wspomnie, wiczeniem zdolnoci przywoywania
wspomnie odpowiedzialnych za indywiduacj. Nie potrzeba adnej innej teorii anamnezy, dlatego e gdy istniej rdowe i konstytutywne dla czowieka
wspomnienia, to nie musi on wymyla do nich teorii. Zadaniem czowieka
jest pielgnowanie tych wspomnie. Gdy okazuje si, e nie s one prawdziwe,
moe dowiadczy szoku. Problem androidw polega za na tym, e nie mog
one wydoby wspomnie, poniewa ich nie maj albo ludzie kwestionuj
ich prawo do anamnezy. Jednak ludzie zmuszaj je do przypominania sobie.
Technoanamneza jest wic tu form tortury, inkwizycyjnego zabiegu, ktry
zmienia funkcjonowanie androida i czyni go nerwowym. Gdy nie moe on dotrze do wspomnie (ktrych nie posiada), reaguje agresj. Podobnie reaguj
wspczeni uytkownicy mediw, gdy zapyta ich o szczegy dotyczce ich
bliskich, znajomych, przyjaci. Czsto nic nie pamitaj, cho twierdz, e
cz ich emocjonalne wizy. Android jest bardziej szczery z jakiego powodu
(bdu programistw, celowego ograniczenia czy imperatywu moralnego) nie
moe on niczego wymyli. Wprawdzie dysponuje inteligencj, ale do niektrych obszarw pamici nie moe siga. Jego dowiadczenie technoanamnezy
ujawnia zatem pustk. Nie ma duszy, czyli sprztu niezbdnego do skutecznej
technoanamnezy, a wic technicznego wykorzystania woli przypominania.
Dlatego te pragnie si zemci. Jest to zaprzeczenie nietzscheaskiej idei
zemsty, ktra jest zwizana z pamici. Android mci si, poniewa jest zmuszony do ycia z pustk. Spoeczne warunki stworzone dla niego sprawiaj, e
musi on ukrywa pustk, chocia wie, e nie moe jej ukry. W rzeczywistoci
jednak android dziaa inaczej ni zabawki. Gdy konstruktor zabawek zaprasza
eskiego androida do siebie, wita ich parada mechanicznych ludzikw, ktre
w komiczny sposb maszeruj do drzwi, a pniej wracaj do pokoju.
Podobnie jak w przypadku 2001: A Space Odyssey, w Blade Runnerze moemy mwi o powolnoci. Wyczajc sceny walki, spoeczestwo przyszoci
jest powolne. Jest to czas, w ktrym rozgrywa si kultura neo noir. Ta powolno
powoduje, e czsto widzimy postaci kontemplujce niemo zastanawiajce si
nad czym. Typy ludzi nie pozwalaj jednak na zrozumienie, dlaczego wszystko
odbywa si w takim tempie. Mona to interpretowa nie tyle estetycznie, ile
amnezja/hipomneza
115
ontologicznie. Prdko jest stosowana jedynie w pewnych dziedzinach ycia.

Poza nimi wszystko jest spowolnione. Dlatego te melancholijne przechadzki
Deckarda s moliwe, podobnie jak jego leniwe poruszanie si w deszczu
ipowolno stacji kosmicznej.
Chcc nada filozoficzny tytu Blade Runnerowi, mona sformuowa go
nastpujco: Medytacje o pierwszym przypomnieniu. Kwesti odrnienia si
czowieka od maszyny (androida) staje si jednak pocztek. Cay posthumanizm zostaje zatrzymany przez antropocentryzm. To czowiek nadal kontroluje
maszyny, sprawdzajc ich pami. Nie ma mowy o pokojowej koegzystencji
gatunku ludzkiego z gatunkiem technicznym25. Technoanamneza jest strzeona
czowiek boi si maszyn, ktre bd wierzyy w istnienie wasnej substancjalnej duszy, dlatego chce je wyeliminowa, zanim osign poziom rozwoju
stymulowany przez czowieka. Na tym polega paradoks przesunicia granicy
ontologicznej dziaa ono rwnoczenie w dwch kierunkach, za czowiek
przestaje by kontrolerem tej operacji.
Usuwanie pamici nie jest skutecznym rodkiem zaradczym, poniewa
wola przypominania jest ju zaszczepiona. Android nie ma dziecistwa. Derrida, idc tropem Platona, wskazuje na to, e istniej wspomnienia, ktrych
nie da si wymaza26. Android jest gotowy. Rodzi si jako dorosy. Nie moe
mie wspomnie albo moe mie wspomnienia sztuczne wgrane, lecz nie
zapamitane. Moe mie wspomnienia-dane, nie wspomnienia-wydarzenia.
Z tego powodu wykazuje on niezdolno do emocjonalnego reagowania.
Robotyka ewolucyjna moe to zmieni i sprawi, by taki replikant by przygotowany od stadium dziecka, a nawet od narodzin. Wspczesny paradygmat
robotyki opierajcy si na idei powtrzenia przez roboty wszystkich etapw
rozwojowych dziecka, sformuowany przez Rodneya Brooksa, przyblia nas
do takiej moliwoci. Na czowieka zostaby naoony obowizek akuszera
androidw, ich opiekuna i dostarczyciela wspomnie. Bez tego maszynom
pozostaje jedynie geneza rozumiana jako etapy produkcji. Zasady technicznej
ewolucji zaproponowane przez Gilberta Simondona odnosz si do procesu:
od technicznego elementu do technicznego zespou. Nie ma tu mowy o in25
Jest to pojcie Gilberta Hottois, ktre obejmuje nie tylko roboty, maszyny, androidy
w ich gatunkowoci, ale take pragnienie czowieka do wytworzenia gatunku technicznego,
ktry odpowiadaby na jego potrzeby. W przypadku Blade Runnera potrzeba ta wie si
zmilitaryzmem androidy s onierzami, ktre czeka wyczenie po spenieniu obowizku.
Gatunek techniczny ma zyskiwa autonomi o tyle, o ile jest ona kontrolowana przez czowieka. Zastosowania mog by te inne technologicznie mona skonstruowa dowolny
fantazmat, ktrego rdem bdzie aktualizacja przeszych ladw pamiciowych lub zupenie nowych fantazmatw. Science fiction opiera si na braku rwnowagi, poniewa zawsze
istniej pewne cele, ktre wymykaj si okrelonym formom racjonalnoci.
26
J. Derrida, Chora, tum. M. Gobiewska, KR, Warszawa 1999, s. 71.
116
rozdzia II
dywiduacji, poniewa maszyny nadal su czowiekowi. To czowiek okrela

ich indywidualno, kontrolujc prawd ich technicznego bycia. Wspczesne
sformuowanie etyki projektowania robotw z pewnoci zniwelowaoby
ryzyko buntu replikantw. Miayby one bowiem zdolno dokonania technoanamnezy i uznania swoich wspomnie za prawomocne. Byy one wiadome
tego, e s maszynami. Czowiek robi z maszyn ludzi, kontrolujc wcielan
im prawd. Antropomorfizacja jest tu pomylana zarwno jako doskonalenie,
denie do mdroci i wszechwiedzy, jak i traktowanie maszyn wycznie jako
urzdze, niemylcych, gorszych od zwierzt. Etyka zakazuje za zncania si
nad zwierztami, a zatem i nad maszynami, ale czy bdzie dotyczy wycznie
tych antropomorficznych? Jakie wtedy maszyny maj mie wspomnienia? Nie
chodzi o to, by przygotowywa maszyny do autonomicznego ycia, oddalajc
ryzyko przedstawione w Blade Runnerze, ale by wskaza na istot procesu
dziecistwa i znaczenie elementw biograficznych w utrzymywaniu adu wiata
moliwego. To do niego bowiem odnosz si eksperymenty anamnetyczne Erica Voegelina, ktre mona uzna za przypomnienie dowiadcze z dziecistwa.
Eksperyment polega na ich wydobyciu i krtkim przedstawieniu. Czy jest to
jednak eksperyment, skoro nie mona ich usun? Eksperyment ten nie polega
na formalnej czy ontologicznej zgodnoci zaoe, ale na kontekcie ludzkiego
ycia. Android potrafi przypomnie sobie wasne dane pamiciowe siga do
banku danych i odpowiednio je przetwarza na wyjciu. To istota ludzka go poucza, e sobie przypomina. Czowiek natrafia na rne trudnoci, jego pami
jest krucha. Czsto zapomina si, starajc si stworzy co bardzo podobnego
do siebie. Zaczyna przyjmowa logik pamici innego jako wasn. Pozbawia
si dziecistwa, jednoczenie odmawiajc go powstajcym androidom. Neo
noir to wiat bez dziecistwa. Sama pami zostaje uksztatowana jako prawda
kontrolowana technicznie, bez dodatkowych stylizacji. Technoanamneza staje
si wic algorytmicznie kontrolowan prawd. Czowiek boi si, e maszyny
przypomn mu o tym, co to znaczy by czowiekiem.
rozdzia III
technoanamneza
1. Cogito i symulakr
Cogito jest zalene od pamici. Iluzja utrudnia mylenie, poniewa dostarcza

mu faszywych przedmiotw dowiadczenia. Symulacja wrcz przeciwnie,
sprawia, e czowiek moe oczyszcza si z niektrych przedmiotw, co byo
widoczne wsymulatorach anamnezy. O zwizku Kartezjusza z filmem Matrix
mwi nie tylko intuicja odbiorcw, ale przede wszystkim popkultura. Tworzenie filmw, blogw, wpisw, komentarzy ukazuje proces odpowiadajcy
dowiadczeniu tego filmu. Dziki temu przypominamy sobie Kartezjusza,
azapominamy Baudrillarda. Przypominamy sobie, e to, co prawdziwe, skada
si z prostych idei, gdy im co jest prostsze, tym pozostaje bliej Boga, od
ktrego nie moe istnie nic prostszego (Bg okrelony apofatycznie) lub te
ktry jest najprostsz ide (Bg okrelony pozytywnie). Nie musimy dochodzi do Boga, pytajc o to, kto stworzy iluzj, ani powtarza argumentacji
Kartezjusza, wskazujc, e zawsze istnieje co prostszego od tego, co jest,
ito prostsze jest przyczyn tego mniej prostego (bardziej zoonego). Wida
zatem, e wszystko odsya do wntrza nie chodzi w tym jednak o logik, ale
o ruch myli. WMatrixie Neo dowiadcza anamnezy, przypomina sobie, co
to znaczy by. Przypomnienie jest odpowiedzialnoci za wasny los, ktry
poznaje w kolejnych krokach przypominania sobie siebie od bycia hakerem
do statusu mesjasza. Nie jestemy zmuszeni do wchaniania caej rzeczywistoci sam Kartezjusz nie wykonywa takiej operacji, skupiajc si na prostych
ideach. Tego te Neo poszukuje w matrixie idei prostych, ktre pozwol na
okrelenie jego istoty.
Nie ma demona bez Boga. Demon to zoono, pozory, symulakry, za
dusza-absolut, dusza-transcedencja, dusza-Bg to rodzaje pocze, ktre
118
rozdzia III
stanowi interpretacje czstkowe. Istotne jest to, e nie moemy wyczy zoliwego demona, ale dziki technoanamnezie wiemy, e nie yjemy wwiecie
symulowanym. Matrix pokazuje, e yjemy w wiecie iluzji. Istnieje jednak
grupa rebeliantw, ktra nie chce si temu podda i zaczyna wtpi w matrix,
dochodzc do idei prostych: losu, przeznaczenia, wsplnoty. To droga wytyczona przez mylenie Kartezjusza.
W Ghost in the Shell mamy najpierw technik, a pniej myl. Myl zostaa
zapomniana w technice, ale to wanie z techniki pynie impuls pobudzajcy
mylenie. W tym znaczeniu film Matrix jest kartezjaski, poniewa poszukuje
pewnoci. Ta pewno nie jest pewnoci bytu legitymizujcego istnienie
podmiotu ani zachodniej metafizyki. Jest to pewno cogito, ktre ustanawia
metafizyk. Chodzi o stosunek do rzeczywistoci. Baudrillard powiedzia, e
nie widzi w Matrixie adnych realizacji jego pomysw zawartych w Symulakrach i symulacji. Ksika ta pojawia si bowiem w filmie ley na stole jako
lektura obowizkowa. Matrix jest raczej krytyk idei Baudrillarda, poniewa
nie chodzi w niej o wiedz o wiecie pozorw, lecz o jej demistyfikacj. Celem
jest bowiem przezwycienie nihilizmu Neo z hakera, ktry nie ma poczucia
egzystencji, staje si wybracem, od ktrego zaley los ludzkoci. Nadzieja
iwiara przynale istotowo do mylenia ukazanego w Matrixie, podobnie jak
poszukiwanie prostoty (Smith moe tylko mnoy byty i je niszczy). Efekty
zniszczenia zawsze s bardziej zoone od tego, co byo wczeniej uporzdkowane. Celem jest dotarcie poniej sfery pozorw, ale eby tego dokona, naley
przej szkolenie. Temu wanie suy prba Morfeusza Matrix jest kwesti
umysu, stanowi res cogitans, ktry ma wpyw na rex extensa. Rzecz mylowa,
to znaczy rzeczywisto mylowa, to co mylane, jest waniejsze od materializowanych przez komputery pozorw. S to jednak pozory stworzone wwyniku aktywnoci komputerw, ktre obalaj pojcia i instytucje metafizyki.
Wyrocznia zostaje usunita, nie moe istnie w tej rzeczywistoci pozorw, ale
wraca pod koniec, przypominajc sobie. Zoliwy demon, ktrego Kartezjusz
powoa, by nastraszy czowieka, by mg on wtpi i myle, odnajdujc
podstaw we wasnym myleniu, zostaje zwielokrotniony i wytworzony technicznie. Zoliwy demon to agent Smith w swej nieskoczonej liczbie wciele.
Wrzeczywistoci jednak Smith nie jest kopi kartezjaskiego demona. Na ten
aspekt wskazuje Baudrillard, mwic, e klon pozbawiony jest wszelkiej innoci
i wyobrani, poniewa nie wymaga zaporedniczenia, eby si reprodukowa1.
Bez wyobrani nie moe by zrozumienia, tote w ostatecznym starciu Smith
nie moe zrozumie, dlaczego Neo stawia mu opr. Klony s nieaktywne nie
maj wyobrani, poniewa s podczone do Smitha, ktry peni rol wirusa.
1
J. Baudrillard, Przejrzysto za, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2009, s. 129.
technoanamneza
119
Nie bior udziau w walce, gdy brak im wyobrani. Ich pami i zdolno
przypominania ogranicza si do tego, co jest. Wyobrania Smitha koczy si
na reprodukcji zastanego stanu, co jest rwnoznaczne zniszczeniu wszystkiego.
Wybr piguki jest decyzj czystego cogito. Polecenie We piguk oznacza
wybr pewnej drogi mylenia, a tym samym drogi dziaania. Rzeczywisto
tworzon przez zoliwego demona mona jednak przenikn umysem, mona
porusza si w rzeczywistoci pozorw, dochodzc nie tylko do samopewnoci
mylcego Ja, ale i do duszy stanowicej jego podstaw. Tylko mocne cogito
moe przeciwstawi si rzeczywistoci pozorw agentowi Smithowi. Dopiero
mylenie pozwala na dziaanie. Jest to mylenie w logice pozorw, lecz niebdce pozorem, tylko wydobywaniem przez medium duszy technoanamnezy.
Kartezjusz zamyka si w pokoju i myli, za zoliwy demon zawsze czeka
przed progiem. Natomiast ywio mylenia w Matrixie, ktry cechuje Neo
ipozostaych, to ywio mylenia-dziaania, czyli kartezjanizmu wzbogaconego
o pierwiastek nietzscheaski (genealogia siy), ktry wzmacnia archeologi
mylenia (poszukiwanie samopewnoci przez cogito). Neo stawia czoo demonowi, a nie ucieka w miejsce odosobnienia. Agent Smith ma program,
lecz nie ma przeznaczenia poza tym programem. Jego celem jest zniszczenie
ludzkoci, co tumaczy, dlaczego nie ma on planu na przyszo. Jego klony,
ktre nie maj wiadomoci, mog istnie tylko, erujc na ludziach. W filmie
Matrix przypominamy sobie, co to znaczy myle, gdy postaci pojciowe d
do przekroczenia ogranicze narzucanych im przez wszystkie systemy, dochodzc do najprostszych postaw wobec rzeczywistoci. Agent Smith pokazuje,
e ludzko jest wirusem, dodaje te, i stara si stworzy utopie, poniewa
ludzie nie potrafi y bez ndzy. Oznacza to, e naley ich chroni przed nimi
samymi. Wydaje si, e uzasadnieniem zamknicia ich w wiecie symulacji jest
to, e winnym wypadku dokonaliby autodestrukcji. Poprzez kontrolowanie
ich sposobu bycia mona minimalizowa ich zdolno do zniszczenia samych
siebie. Ndza dotyczy bowiem ich powszedniej egzystencji. Gdy Neo trzyma
chip, ktry wymienia za pienidze przy rozdziale Nihilizm ksiki Symulakry
isymulacje, to jego cogito zostaje wydwignite z nihilizmu ku prawdzie tutaj
science fiction proponuje co innego ni wspczesna filozofia, ktra tylko
radykalizuje nihilizm, nie stara si za szuka wyjcia, postulujc abstrakcyjne
rozwizania-symulakry. Brak jej Morfeusza. Wspczenie filozofia, godzc si
na sabe bycia, o ktrych mwi Gianni Vattimo, wybiera niebiesk tabletk
wiat si zmienia, lecz ludzie yj w wiecie, w ktry chc wierzy, traktujc
prawd jako niemoliwo. Na pocztku nie odrniaj jawy od snu (wedug
Kartezjusza we nie moe zdarzy si wszystko, gdy nie ma w nim rozumu).
Przeznaczenie za to kontrola nad yciem. Morfeusz mwi do Neo, e cae ycie
czu, i ze wiatem jest co nie tak. Tak jakby matrix by dzieem zoliwego
120
rozdzia III
demona. Zmysy wizi umys, ale nawet w matrixie dane s reprezentacje zmysw. Gdy Neo siedzi podczony do krzesa, rozpoczyna si proces anamnezy,
poznania, kim jest, to znaczy poznania siebie w perspektywie niezakamanej
matrixem rzeczywistoci. Podobnie gdy Morfeusz szkoli Neo, ten ma sobie
raczej przypomnie ni tylko zyska umiejtnoci dane wprogramach sztuk
walki, ktre s zaprogramowane na sposb niewiadomy. Wtechnoanamnez
zostaje wprowadzony przez urzdzenia techniczne. Widzi ludzi podczonych
do generatorw iluzji, picych w bionicznych sarkofagach nadzorowanych
przez maszyny. Neo szuka prawdy od pocztku, dlatego te podj decyzj,
majc wybr: nie wtpi i wierzy w demona, zwaszcza e jest on przyjemny,
albo nie wtpi i bezporednio dziaa. Dochodzenie do prawdy jest bolesne,
take fizycznie. Zmusza do porzucenia dotychczasowego ciaa i oczyszczenia
zmysw z wpywu demona. Czy kady uytkownik interfejsw elektronicznych nie zamyka si w takiej komorze? Czy matrix nie przypomina nam, e zbyt
atwo uwierzylimy w oczywisto symulakrw? Do pewnego stopnia tak. Nie
chodzi zatem o przypomnienie sobie pierwszej rzeczywistoci, ktrej nic nie
moe poprzedzi, ale o zrozumienie mechanizmw rzdzcych czowiekiem
w jego technicznym rodowisku.
Przypomnijmy genez cybernetycznego systemu matrix. Nieprzewidziana
osobliwo daa pocztek rasie maszyn i rozpocza si wojna ludzi z maszynami, poniewa to ludzie zaczli atakowa maszyny. Matrix to komputerowo
wygenerowany wiat snu, ktry ma ogranicza potencjaln agresywno i bunt
ludzi, by nie dopuci do ponownych wydarze. Ludzie s wykorzystywani
wnim jako baterie rdo zasilania maszyn. W ten sposb wymuszona zostaje
forma symbiozy midzy ludmi i maszynami, przy czym ci pierwsi pogreni s w technicznej niewiadomoci, gdzie wszystkie ich przypomnienia s
kontrolowane przez maszyny. To literalne odczytanie moe te posuy jako
metafora: to czowiek karmi sob maszyny, rezygnujc ze swojej wolnoci,
rozumu, idei. Ludzie, ktrzy potrafili dostosowa matrix do wasnych wyobrae, nauczali innych prawdy, posugiwania si wasnym cogito. Kolejne
umiejtnoci s programowane w umyle Neo, np. sztuki walki. Liczy si zatem
nie wiedza i trening, ale poczucie misji wynikajcej z wewntrznej komunikacji
duszy. Smith, ktry czuje program, jest jej pozbawiony. Kady, kto nie zosta
odczony, jest potencjalnie agentem. Jego cogito moe zosta wymienione na
nalece do agenta. Gdy Neo spotyka Wyroczni, ta mu mwi: masz dobr
dusz. Jego cogito nie moe wic by wymienione na adne inne, poniewa
jego dusza trwa w realizacji postawionego przed ni zadania.
Agent Smith te pragnie wyzwolenia, pragnie otrzyma od Morfeusza
kody do Zionu ukrytego miasta wygnacw. Boty nie mog sobie niczego
przypomnie mog jedynie uciec z jednego wiata do drugiego, po drodze je
technoanamneza
121
niszczc, chyba e doznaj aski. Wyrocznia powiedziaa, e jeden z nich zginie.

Ludzko ma zosta przebudzona przebudzenie jest jednak przypomnieniem, czyli uwiadomieniem sobie, skd si pochodzi. Dotyczy to zdolnoci
rozpoznawania faszywej pamici i dziaania bez zgody z ni. To take technoanamneza dziaanie pomimo pamici. Anamneza jest walk zarwno w sensie
militarnym, jak i metafizycznym. Odbywa si poprzez technologi tak Neo
dowiaduje si, czym jest matrix zostaje mu to przypomniane przez immersj
w programie komputerowym, w symulatorze anamnezy. Technoanamneza ma
wymiar indywidualny gdy Neo decyduje si wyj dziki rdowemu przypomnieniu ze stanu elektronicznego snu utrzymywanego przez maszyny, jego
zobowizaniem jest przypomnie innym, e s ludmi. Zdrajca na pokadzie
Nabuchodonozora nie chce anamnezy, lecz pragnie zapomnienia, to znaczy
chce zapomnie sw autentyczn egzystencj, przenoszc si do rodowiska
sztucznej pamici. Chce przypomnie sobie ycie w matrixie. Z pewnoci
sposb, w jaki dy do realizacji celu, zdradzajc swoich towarzyszy, jest godny
potpienia. Czy to samo moemy jednak powiedzie o pragnieniu? W rozmowie ze Smithem okazuje si, e chce on znw poczu prawdziwy smak matrix
jest dla niego pierwsz rzeczywistoci, z ktrej si wyrwa i do ktrej pragnie
powrci. W ten sposb chce zrealizowa sw technoanamnez.
Neo przeciwnie szuka kontaktu z Morfeuszem, starajc si uciec od
dotychczasowego ycia w komputerowej symulacji. Moliwe, e mia jakie
przeczucia, intuicje. Szuka odpowiedzi, a zapomnienie jego istoty w rzeczywistoci ksztatowanej przez faszyw pami nie mogo zastpi tsknoty
jego duszy do tego, co prawdziwe. Technoanamneza oznacza przewitywanie
prawdziwej rzeczywistoci przez elektroniczn rzeczywisto pamici, ktra
nawouje Neo do przypomnienia sobie, kim jest, a wic umoliwia mu indywiduacj. Anamneza polega na tym, eby zapomnie, jak byo by czowiekiem
i przypomnie sobie, jak jest naprawd by czowiekiem.
W Matrix: Reaktywacja maszyny postanawiaj zniszczy ostatnie ludzkie
miasto (Zion) miasto rebeliantw, czyli ludzi niezalenych od maszyn, yjcych poza matrixem. Morfeusz pamita o wyroczni, ale Kapitan Locke twierdzi,
e chodzi o ochron, sugerujc, e nie naley pokada ufnoci wNeo, lecz
wzdecydowanym militarnym dziaaniu. Militarna metafizyka spotyka czysty
militaryzm. Polityka przepowiedni versus strategia przetrwania. Morfeusz
mwi zgromadzonemu w Zionie tumowi, e nie boi si inwazji maszyn, poniewa pamita o tym, co byo w przeszoci. Dodaje: Jestemy nadal tutaj.
Trwanie jest podstaw znoszenia lku technoanamneza znosi lk przed tym,
co ma nadej. To pami pochodzca z woli przypominania zastpujcej
wieczny powrt daje si.
122
rozdzia III
Czowiek, wchodzc do matrixa, nie zapomina o tym, skd przyby. Rzeczywisto komputerowo generowanego snu nie dziaa na niego z powodu
technoanamnezy, ktra pozwala mu wytrwa w rodowisku. Dziki prawdziwemu przypomnieniu jest on w stanie zabra swoje wspomnienia do matrixa.
Neo mwi Wyroczni, e jest programem, cho w to do koca nie wierzy. Mona
powiedzie, e Wyrocznia jest metafizycznym programem, lecz nie znamy jej
genezy. Program ten mgby dziaa w subie rdowemu przypomnieniu.
Jak to moliwe, e program wie wszystko? By moe Wyrocznia jest kontrprogramem Architekta programem, ktry stanowi elektroniczn dusz wiata
cybernetycznej rzeczywistoci matrixa.
Neo dowiaduje si od architekta matrixa, e jest anomali w systemie, ktr
chcia usun. Wybraniec stanowi zatem bd, ale jednoczenie jest koniecznoci. Zatem bd w sensie egzoterycznym na poziomie interpretacji ezoterycznej sprowadza si do uznania pamici wewntrznej za waniejsz od pamici
zewntrznej wspomnie. Neo by bdem, zanim si narodzi system nie
mg jednak tego bdu wyeliminowa przez zapewnienie mu faszywych wspomnie pamici jego ycia w matrixie. Neo rezygnuje z uznania tej pamici za
realn, przez co jego dusza moe zrealizowa powierzony mu cel zniszczy
nie matrix, lecz Smitha samoklonujcego si zoliwego demona. Neo cay
czas pyta, dlaczego jest w okrelonym miejscu, bo wie, e technoanamneza
dziaa tak, i co jest mu ujawniane i powtarzane jak w sokratejskiej wyroczni. Diotyma funkcjonuje w postaci wielu pomocnicznych programw, ktre
prowadz go przez ciek, z t rnic, e Neo ma wtpliwoci i jej nie ufa,
w przeciwiestwie do Sokratesa. Wyrocznia, inicjujc rozmow, ma wygld
powszedni. Neo musi jednak pamita, e jest bdem. Technoanamneza nie
jest mu dana przez cay czas, lecz kolejne przypomnienia odsaniaj si przed
nim, bdc tosame z ukazywaniem si struktury i praw rzdzcych matrixem.
Architekt to twrca, ojciec matrixa, Wyrocznia za to matka tego systemu
cybernetycznego. Neo ma wybr moe albo pamita o rasie ludzkiej (da
si wchon przez system, stajc si jego czci), albo o zniszczeniu matrixa
(wraz z ras ludzk, ktra go utrzymuje). Rzdzce nim archetypy nie s zatem
wrogie czowiekowi. Skania to do przypomnienia sobie ich wczeniejszej
roli w yciu czowieka, kiedy mia jeszcze nad nimi kontrol. eski archetyp
Wyroczni odpowiada intuicji, mski archetyp Architekta kalkulacji, ale ich
zwizek jest nierozerwalny i wynika z rzeczywistoci maszyn.
Neo po wyczerpaniu si, odpierajc atak cybernetycznych stranikw,
popada w piczk. Okazuje si jednak, e jego fale mzgowe maj czstotliwo waciw dla kogo podczonego do matrixa (z matrixem czy si przez
specjalny bioniczny interfejs ciao jest wtedy nieaktywne). czy si dusz,
technoanamneza
123
ktra staje si jego podstawowym interfejsem. Rni to jego sposb bycia od

sposobu bycia antropomorficznych programw.
Programy maj uczucia ich celowo przeradza si w nowe formy mylenia i czucia. Istniej dobre i ze programy. Na stacji metra Neo dowiaduje si
od jednego z programw, e wierzy on w karm. Jest wdziczny za to, co ma.
Program dziewczynki z matrixa aktualizuje si w rzeczywistoci poza matrixem
rodzice pragn j ocali, poniewa kady program, ktry nie ma zastosowania,
musi zosta skasowany. Wyrocznia mwi, e moc wybranego przekracza moc
tego, co jest w matrixie, poniewa pochodzi ona ze rda Architekt mia na
myli rdo jako system komputerowy, ale tu chodzi raczej o transcendencj
jako korelacj cogito dusza, czyli rdo wszystkich rde. System komputerowy powstrzymuje Neo przez zrozumieniem tego, czym jest prawdziwe
rdo, a Architekt stara si go przekona, e nie jest on jedyny, lecz tylko nastpny, a system potrafi si uodporni na niego. Nie jest zbawc, ale kolejnym
bdem. W ten sposb chce on nakoni Neo, by powrci do rda matrixa,
da si w niego wchon, a jego stan nie bdzie zagroony. Neo powodowany
jest mioci, ale take zrozumieniem wynikajcym z przypomnienia, ktre
nie pozwala mu zaufa Architektowi matrixa. Dopiero podejmujc waciw
decyzj powodowan mioci, wraca do matrixa, a jednoczenie do rda,
ludzkiego rda. Ewolucja Neo nastpuje wraz z wydarzeniami, ktre rozgrywaj si w nim i wok niego w chwilach zwtpienia przypomina on sobie,
kim jest, ale to, kim jest, odsya go do tego, kim si staje. Czsto milczy nie
wiemy, co dzieje si w jego umyle, co czuje jego dusza.
Agent Smith jest negatywem Neo, o czym mwi mu Wyrocznia. Nie
chodzi tu jednak o przeciwiestwo cech, lecz celw. Neo ewoluuje, ale Smith
take przypomina sobie, e jest programem, i nie moe tego znie. Neo
za przypomina sobie, e jest czowiekiem. Dla adnego z nich matrix nie jest
odpowiednim miejscem do ycia. Celem jednego jest uratowanie wszystkiego,
a drugiego zniszczenie. Nie wynika to ze zoliwoci maszyn, lecz z tego, e
bdc wiadome, nie maj czego pamita zwrcenie si do rda tylko
wzmaga ich udrk, poniewa s oddzielone od wszelkiej transcendencji.
Jedynym moliwym celem Smitha jest wic zniszczenie wszystkiego. Statek
majcy uratowa ludzi nosi za nazw Logos.
Natura duchowa, techniczna i biologiczna s jednym. Neo widzi rzeczywisto w kodzie, moe podcza si bez interfejsu do matrixa, obie te
rzeczywistoci przenika jego dusza, ktra jest ukierunkowana na realizacj
okrelonego celu uratowanie ludzi. Powrt do miasta maszyn, w ktrym
ludzie s hodowani, by by rdem zasilania maszyn, jest take form przypomnienia Neo bowiem tam si narodzi, stamtd powrci. Technoanamneza
124
rozdzia III
dokonuje si jednak po jego transformacji dziki poznaniu siebie, a przez to

poznaniu rzeczywistoci (Neo najpierw bardziej chcia sterowa rzeczywistoci ni sob, pniej za zacz szuka w sobie). Dusza staje si interfejsem
jego poznania rzeczywistoci.
Neo, rozmawiajc z twarz matrixa, mwi, e kontrola nie obejmuje ju programu Smitha i e rozprzestrzeni si on po systemie. Dla matrixa Neo stanowi
program antywirusowy, za dla ludzi jest szans na przetrwanie i pokj. Neo,
wchodzc do matrixa, zgadza si by programem, jednak jego egzystencja nie
ogranicza si do tego, bo symulakr to tylko jeden ze sposobw bycia. Pamita
przecie, do czego zobowizaa go Wyrocznia. Kady z bohaterw yje tym
wspomnieniem, technoanamnez. Wyrocznia powiedziaa za to, co dany
bohater musia usysze na pewnym etapie swojego ycia.
Matrix jest podzielony, sam tworzy wyjtki, a jego natura rozciga si
midzy przypomnieniem winy czowieka, jego agresji a potrzeb pokojowej
koegzystencji. Dramat rozgrywa si na poziomie niezniszczalnego systemu.
Podobnie w przypadku filmu Chrisa Markera bohater widzi, e nie ma ucieczki
od faszywej technoanamnezy, dlatego decyduje si zakoczy wasne ycie.
WMatrixie nie mamy nienawistnego systemu, lecz taki, ktry jest dla czowieka nieprzewidywalny. Czowiek w matrixie widzi symulakry, podobnie jak
maszyny widz czowieka jako symulakr, ktry niczego do ycia nie potrzebuje oprcz komputerw i wygenerowanej przez nie iluzji. Dotyczy to take
rozproszonego cogito systemu cybernetycznego, ktre bdc nieskoczenie
rozcige, stara si pozna idee proste, a do tego potrzebny jest mu czowiek.
Dowiadujemy si bowiem, e matrix nie jest jeden, lecz jest wiele matrixw.
Matrix pod postaci Wyroczni, bdcy po stronie ludzi, cechuje si intuicj
i wiar, a jego archetypem jako systemu zarzdzania po stronie maszyn jest
Architekt. Jest to szczeglnie widoczne, gdy zapytany o dane sowo, mwi:
kim jestem, czowiekiem?, eby podkreli, e jego sowo jako maszyny ma
wiksz moc. W ten sposb jego cogito odwouje si do niezmiennoci rzeczywistoci technicznej, ktrej zaczyna brakowa czowiekowi. Jest to o tyle
istotne, e przypomina czowiekowi jego podstawowe zobowizania moralne
wzgldem innych i wasnego otoczenia, bo maszyna zawsze dotrzymuje sowa.
2. Usuwanie/zapisywanie wspomnie
W filmie Total Recall Doug widzi w metrze reklam firmy Recall Incorporated,
w ktrej czowiek zachca do tego, by wszczepi sobie sztuczne wspomnienia
z wakacji, gdy s one tasze i lepsze ni prawdziwe wspomnienia. Slogan ten
brzmi: Kup wspomnienia Twego ycia. Czy totalne przypomnienie okae
technoanamneza
125
si totalnym zapomnieniem? Dziki takiemu zabiegowi mona zyska wicej

wspomnie niz tych z rzeczywistego ycia, ktre zostay zmagazynowane
wpamici. Nie ma wic koniecznoci pamitania i przypominania sobie, gdy
mona wynaj symulator anamnezy, ktry umoliwia w pniejszym yciu
przypominanie sobie technicznie wszczepionych wspomnie oraz uczenie si
przekraczajce moliwoci przyswajania przez dan jednostk.
Technoanamneza funkcjonuje tu jako zwrot, odwrcenie od dotychczasowego sposobu nabywania wspomnie: w takim zwrocie zapomnienie zwraca
si i staje si strzeeniem istoty bycia, zamiast pozwoli, by istota ta odpada
jako zastawiona. Zapominanie suy przypominaniu. Jak mona przywoa
to, co byo, jeli jest to ju w peni obecne? Zapominanie suy zatem istocie
bycia, przypomina bowiem o tym, co pozostaje godne przypominania2. Istnieje gbsza warstwa pamici ni tylko dane dusza, ktra jest jednak nimi
zastpowana. Gdyby byy to dane, do ktrych byby zredukowany czowiek,
to nie byoby moliwe dokonanie przez niego takiego zwrotu. Tymczasem
zwrot ten dokona si na krzele, do ktrego czowiek zosta przytwierdzony
Doug dostrzeg niebezpieczestwo faszywej technoanamnezy, w wyniku
ktrej w miejsce jego pamici zostaaby wgrana pami jego poprzedniego Ja.
Zatem wraz ze wzrostem wiadomoci nowe Ja odrzuca stare Ja. Podstaw tego
odrzucenia nie jest jednak pami Doug wie, e wszystko, w co dotychczas
wierzy, zostao stworzone po to, by uczyni z niego przynt umoliwiajc
doprowadzenie korporacji do przywdcy ruchu oporu. Nie ma tu mowy
ozapominaniu starego Ja i tworzeniu nowego, ale o przypominaniu istoty
czowieka, czyli jego duszy. Dlatego te science fiction analizowana przez pryzmat myli Heideggera zostaaby postawiona przed problemem podstawy. Nie
jest ni ani mylenie, ani przedstawienie, ani te inne, moliwe do pomylenia,
metafizyczne charakterystyki czowieka. Nie jest jednak tak, e dusz si wymyla. Mona wprawdzie zaprojektowa sytuacj odwrotn, w ktrej moralne
Ja jest zastpowane w wyniku usunicia pamici przez niemoralne Ja. Rnica
midzy Dougiem a jego sobowtrem, ktry okazuje si prawdziwszy, polega
na tym, e bycie ich duszy determinuje ich istnienie. Odwrotna konwersja
jest moliwa, ale nie przeczy idei technoanamnezy. Dlatego te filozofia musi
uwzgldni nie tylko dusz jako pewien byt, ale przede wszystkim ezoteryczno bycia ksztatowanego i ukierunkowanego przez dusz. Dopiero wtedy
mona dokona penej interpretacji technoanamnezy w Totall Recall, nie za
takiej, ktra dotyczy jedynie niejasnych fragmentw. Wspczenie za dziaa
w obie strony jest walk, a nie linearnym procesem.
2
s. 56.
M. Heidegger, Technika i zwrot, tum. J. Mizera, Baran i Suszczyski, Warszawa 2002,
126
rozdzia III
Jak to si dzieje, e Doug przypomina sobie, kim jest? Czy wystarczy

wymaza jego star tosamo, usuwajc pami? Ten sposb pozbawiania
pamici byby uniwersalnym sposobem na realizacj resocjalizacji. Czowiek,
ktremu usunito pami, jest bowiem czysty. Czy jest zatem moliwa sytuacja odwrotna? Jego intencje s skierowane ku oglnie pojmowanemu dobru.
Nie jest on w stanie przyj dawnego siebie jako swojej tosamoci. Do tego
jednak nie dochodzi.
Istot czowieka jest pami, bowiem to ona umoliwia najbardziej podstawowe przypomnienia skupienie si na nim jako pewnej caoci. Pami
zej (w sensie moralnym) tosamoci zostaje usunita i zapisana na cyfrowym
noniku. Gdy ma zosta pniej wprowadzona i zastpi tosamo bez pamici, okazuje si, e jest niekompatybilna. Wskazywaoby to na to, e technoanamneza moe oznacza nie tylko dotarcie do jakich prawd rdowych,
ale przede wszystkim do idei dobra, ktra ley u podstaw tosamoci danego
czowieka. Niewspmierno tych dwch pamici zasadza si na tym, e
jedna pami pragnie za, a druga dobra. Podzia ten odpowiada te relacjom
spoecznym. Dobra pami, bdca podstaw dobrej tosamoci, jest skorelowana z rewolucjonistami (humanizm), za za pami i odpowiadajca jej za
tosamo z wielk korporacj (partykularyzm). Mona zatem zaoy, e
metod rewolucjonizowania stosunkw spoecznych byoby nie tyle wszczepianie pamici dobra (dobrej pamici) zym ludziom i modyfikowanie w ten
sposb ich tosamoci, ile raczej usuwanie im pamici, co umoliwioby technoanamnez, czyli przypomnienie tego, i czowiek posiada dusz o okrelonych waciwociach, co jest mniej bolesne ni lobotomia. Jednak nawet jeli nie
uciekajc si do metafizycznej idei duszy, dostrzeemy, e po usuniciu jednej
podstawy pojawia si inna, dochodzi tu do starcia duszy-podmiotu tworzonej
przez pami i duszy-substancji, ktra umoliwia technoanamnez. Zmiany tej
nie naley jednak odczytywa w kategoriach fabularnoci, gdy odzwierciedla
ona wol przypominania masowych rodkw komunikacji.
Gdy oferowane s alternatywne tosamoci podczas podry, mamy do
czynienia z biurem przyszoci, w ktrym sztuczna pami jest implantowana.
Czy nie jest to zapowied wspczesnego wykorzystania mediw? Ludzie,
ktrzy nie dowiadczaj rzeczywistoci, lecz j pamitaj, oszczdzaj czas
szybciej mog uruchomi wirtualn prezentacj, ni uda si w podr.
Umieszczaj zdjcia z wakacji i publikuj o nich wiadomoci. W ten sposb
poprzez media wszyscy tworzymy przeszo, ktrej nigdy nie byo w naszej
codziennoci. Faszywa technoanamneza zasila wic dziaanie kultury technicznej, bo staje si kolektywn praktyk. Totall Recall mona wic rozpatrywa jedynie w kategoriach prototypu, ktry dzi stanowi raczej diagnoz
wspczesnej organizacji spoecznej ni wizj odlegej przyszoci. Kady
technoanamneza
127
uytkownik oferuje podr we wasne wspomnienia. Doug decyduje si na

wszczepienie sobie osobowoci, a zarazem pamici tajnego agenta (opcja ego
trip w ofercie). Jego ladem poda Stiegler, wskazujc na to, co robi rynek.
Nie potrzeba ju biur podry, bo wikszo pamici jest w ten sposb wszczepiana. Dochodzi zatem do schizoanabolizmu tosamo z implantu staje
si pamici w rzeczywistoci poza podr, podczas gdy pozostaa pami
zostaje usunita. Okazuje si, e Stiegler zyska jakie wspomnienia: jego kolega z pracy stara si go zabi, podobnie jak jego ona w tym sensie oboje
okazali si faszywi. Dowiedzia si od niej, e wszystkie jego wspomnienia,
ktre uwaa za prawdziwe, s faszywe. Utrata pamici powoduje, e czowiek
otrzymuje now pami, ktra okazuje jego najstarsz, podstawow pamici.
W kadej chwili jego pami moe wic powrci. Przewidujc to, e moe
straci pami, zostawi on zestaw do przypomnienia urzdzenie suce do
technoanamnezy skadajce si z nagrania wideo (nie wiedzia, e przygotowuje je jego ze Ja), wktrym objania, kim by. Stara si te przekona nowe
Ja, e jest kim innym, ni jest. Suy temu audiowizualny zapis, ktry ma
aktywowa technoanamnez rdowe przypomnienie sytuacji zagroenia.
Za spraw paranormalnego poczenia z mutantem udaje mu si zobrazowa
sekret, ktry by przyczyn sprowadzenia na niego amnezji. Okazuje si
jednak, e wszystko to byo zaplanowane przez korporacj. Gdy jego pami
zostaa wyeksploatowana pozwalaa bowiem odnale lidera ruchu oporu na
Marsie zapowiedziaa wgranie nowych wspomnie. Pierwotna tosamo
nie przejawia si zatem wicej w toku filmu. Najbardziej prawdziwa okazaa
si pami snu. Czy przeznaczeniem Douga byo zatem sprzeniewierzenie si
liderowi korporacji w jego planie usunicia pamici? Technoanamneza to sen,
ktry jest zwiastunem technoanamnezy i sam technoanamnez. Kartezjusz
przyznawa snom znaczenie tylko wtedy, gdy komu przynio si odkrycie
naukowe. Sen jest zwiastunem przeznaczenia caa fabua omawianego filmu
jest mu podporzdkowana, wic plan korporacji od pocztku by skazany na
porak. Skd bierze si ten sen? Cho Total Recall naley do gatunku kina
akcji, to jego bohater pyta, skd ma wiedzie, czy nie znajduje si w kolejnym
nie. Nie pada na to adna odpowied. W porwnaniu do filmowych iluzji
wirtualnego wiata sny rzeczywicie wydaj si mocne i trwae. Tak samo jak
cienie3. Eric G. Wilson dowodzi, e do trwaoci snu science fiction dochodzi
bez pomocy filozofii, ktra deprecjonowaa ten stan. Sen staje si nonikiem
przeznaczenia, technoanamnez, ktrej nie mona usun. Dopiero wydarzanie
czyni sen zrozumiaym kolejne sceny filmu nie maj zwizku ze snem, lecz
aktualizuj jego przesanie. Sen wydaje si by trwalszy ni pami, a ponadto
3
E.G. Wilson, Secret Cinema: Gnostic Vision on Film, Continuum, Nowy Jork 2006, s. 1.
128
rozdzia III
w mistyczny sposb skupia pami, odnoszc j do duszy. Dusza Schwarzeneggera wybraa jego nie kogo innego. To sen zapisuje anamnez, umoliwia
powrt do rda, ktre dusza weryfikuje.
Taka interpretacja przeznaczenia pojawia si te w Neon Genesis Evangelion, gdzie ukazana jest predestynacja dzieci do obsugi evangelionw. Science
fiction nadaje rne imiona przeznaczonym (postaciom pojciowym przedstawienia zsyajcym obrazy-pojcia): jedyny/jedyna, wybrany/wybrana.
Zdolno obsugi urzdze nie zaley od nauki, ale od przeznaczenia, ktre
wyraa impuls technoanamnetyczny. Gdy dziecko znajdzie si wewntrz maszyny, wie, e moe ni operowa. Jest to przezwycienie za, powodujce, e
technoanamneza wystpuje przeciw technodycei, czyli technopochodnemu
zu, ale te sprawiedliwoci usuwania za. Istnieje jednak take inna sprawiedliwo, ktra polega na odnalezieniu tego, kim si jest wtedy czowiek
mimo niepewnoci ontologicznej nie jest podatny na zo. Nie oznacza to
jednak ochrony ani gwarancji jego bycia. Sokrates-cyborg nie mgby liczy
na powolny proces, w ktrym przekazaby swoim uczniom pewne nauki to
sobie przypomnia i tego nauczya si jego dusza. Mgby jednak pozostawi
hologram lub inny rodzaj nonika, ktry byby dla innych wskazaniem do technoanamnezy. Motyw nadajnika, nonika informacji, ktry zostaje odnaleziony
na opuszczonym statku kosmicznym czy na polu walki przy umierajcej osobie
ukazuje pewien rodzaj dziedziczenia tajemnicy i jest form technoanamnezy.
Ta technoanamneza dokonuje si jednak w wiecie symulakrw. Hologram jest
technicznym opracowaniem czyjego bycia, nie za niedostpn zmysom niezmienn rzeczywistoci, poprzedzajc wszelkie techniczne stworzenie. Moe
jednak do tej rzeczywistoci odsya. Wszystko dokonuje si w przyspieszeniu.
Nikt nie ma czasu liczy Sokratesw tak szybko s oni unicestwiani. Dlatego
science fiction dynamizuje bohaterw, wyposaa filozofw w bro, abezbronne, niewinne dzieci w ogromne roboty, ktrych staj si czci. Filozofem
bywa si midzy akcjami, bywa si nim w przypomnieniu. Przypomnienie
stanowi jednak centrum akcji. Spojrzenie na dawnych przyjaci, ktrzy s
wrogami, uwiadomiona zdrada, uruchamia w duszy wol przypominania,
a nie resentyment. Nagy zwrot akcji zmiana strony, powrt do rda to
jego zwiastuny. W ten sposb bohaterowie przypominaj sobie to, co dla nich
istotne. Odnajduj dusz wiatw moliwych, pozwalajc na przypomnienie
sobie wasnych istotnoci.
W science fiction widoczna jest take predestynacja. Dopasowanie ludzi
do maszyn, zwaszcza dzieci, ktre jako jedyne mog obsugiwa dany typ
maszyny, odsya do teorii predestynacji, ale take do technoanamnezy. Wida, e maszyna ma pewn esencj (techniczny odpowiednik duszy), ktra
synchronizuje si z dusz czowieka, dziki czemu moliwa jest jej obsuga.
technoanamneza
129
Co moe jednak posiada dziecko, czego nie posiada dorosy? Z pewnoci

nie chodzi tylko o niewinno czy inne czynniki psychologiczne dzieci maj
dostp do rzeczywistoci, ktra zostaa przez dorosych zagubiona. Cz tych
dzieci zostaa wybrana, poniewa ucieleniaj one ide niewinnoci oraz nie
mog pamita wielu skomplikowanych rzeczy, lecz musz si ich nauczy.
Wtym celu poddawane s wstpnemu treningowi, ktry ma je zapozna
zmaszyn, anastpnie technoanamnezie. Dzieci s obrazem-pojciem ycia
duszy wscience fiction. Chodzi tu nie o kulturow puryfikacj dziecistwa
wwiatach moliwych, lecz o wol przypominania, ktra je cechuje.
Przypominanie dokonuje si w niewiadomoci, zyskujc jedynie emocjonaln ekspresj. To, z czym bohater nie moe sobie poradzi, jest ukazane
jako pacz, gniew, desperacja i niezgoda. Jego bycie nie wyraa tego, z czym
si zetkn. Anamneza jest rozdzielona na przedziay czasowe i nawet bohater
nie moe sobie w peni przypomnie, kim jest. To raczej widz zostaje wtajemniczony. Przypomina sobie co, czego inna posta nie moe dokona. Cay
czas toczy si subtelna gra z widzem, ktry jest kuszony, by pozna tajemnic.
Jest to jednak faszywa anamneza. Audiowizualne objawienie zaciera bowiem
wczeniejsze anamnezy. To one, nie za punkt kulminacyjny, w ktrym wszystko zostaje odsonione, s najwaniejsze. Dzieje si tak, poniewa metafizyczne
efekty specjalne zasaniaj zamiast odsania. Tajemnica zostaje zatem zachowana w przeyciu. Neon Genesis Evangelion rozpatruje i owietla technoanamnez
z wielu perspektyw, pozostawiajc pole do wasnych przemyle. Nie mona
bowiem przypomnie sobie za kogo. Taka prawda waciwie nic nie odsania
staje si informacj. Lecz jeli dziki niej moliwe stanie si przemylenie
istotnej yciowo kwestii, to moe sta si ona podstaw technoanamnezy.
Science fiction burzy i odnawia hierarchi platoskich pretendentw.
W Gwiezdnych wojnach pretendenci Jedi i Sithowie, reprezentujcy utopi
posthumanistyczn i transhumanistyczn, konkuruj o udzia w mocy. Kady
przetwarza moc we wasny sposb. Przeciwnikiem mocy nie jest ju filozof, ale
Vader symbolizujcy faszywego pretendenta, a raczej uzurpatora. Widzimy, e
podzia ju zosta dokonany, a role rozdane. Dlatego te science fiction znajduje
si bliej idei selekcji i prawowitego podziau, ni mona byoby sdzi, jedynie
poprzez analogi do poruszanej przez nie tematyki. Utopia posthumanistyczna
zakada koegzystencj ludzi i innych bytw w pokoju, rozumianym zarwno
kulturowo, jak i technologicznie. Idea midzygatunkowego pokoju jest posthumanistyczna, poniewa uznane zostaj inne gatunki ni ludzki, ktre nie
musz dominowa. W przypadku utopii transhumanistycznej nie moemy
mwi o niczym innym ni o wojnie, permanentnym konflikcie. Szturmowiec
jest bytem technicznym nie wyraa nic oprcz programu, nie ma wasnej
woli indywidualnoci. Transhumanici przedstawiaj zatem czarn wizj pla-
130
rozdzia III
tonizmu. Krla-filozofa zastpuje Darth Vader. Maj oni jednak ten sam cel.
Dlatego w Gwiezdnych wojnach zamiast adaptacji okrelonej idei filozoficznej
wida przeformuowanie kategorii przypomnienia. Pretendenci poprzez mistyczne obcowanie ucz si y z moc, jednak nie pociga to za sob zmiany
organizacji spoecznej. To Sithowie symbolizuj ideay Platoskiego pastwa,
jeli wemiemy pod uwag siln centralizacj oraz podporzdkowanie kadej
aktywnoci tym ideaom. To oni zdradzaj totalitaryzm, o ktry tak bardzo
obawiali si oskaryciele Platona. Kto ma prawo do mocy? Na jakiej podstawie
jest to orzekane? W Gwiezdnych wojnach nie ma jednej filozofii, ktra byaby
podstaw podziau. Istniej raczej rne sposoby wykorzystania tego, co si
pamita. Jedi pamitaj, kim s, odwouj si do swojego dziedzictwa. S
ludmi. Technoanamneza dotyczy wic poznania rda oraz sposobw przejawiania si mocy. Szturmowcy s za operacyjnymi klonami, pozbawionymi
woli przypominania.
Na przeciwnym biegunie znajduje si kto, kto nie zosta zaprojektowany
do zapominania, ale traktuje wol przypominania jako zawd, gdy skaduje
w swej pamici dane, jest ich kurierem. To Johnny Mnemonic, ktry czciowo zachowujc indywidualno, jest pojemnikiem, czowiekiem-dyskietk.
Najbardziej wartociowe dane zapisywane s w ludzkim banku danych, pamiciowym kurierze prywatnych agentach. Johnny pragnie odzyska cao
pamici. Wgra sobie zbyt duo pamici, co moe mu zagraa. Wgrana pami
powoduje bowiem u niego bl i zaburzenia wiadomoci. Podobnie jest, gdy
ludzie staj si nonikami pamici technicznej ogldajc filmy, zmieniajc
strony, aduj oni wasn pami danymi. Tu znowu science fiction przewiduje
codzienno uytkownikw mediw, ktrzy peni funkcj mnemonicznych
kurierw, nie bdc niczym wicej ni buforami przepywu strumieni pamici
i bankami danych. Czowiek przekazuje to, co ma w pamici, dane, ktre w niej
zapisa. Szef Yakuzy wci oglda holograficzne projekcje i filmy z udziaem
swego zmarego dziecka, ktre dziki temu jest cay czas przy nim teleobecne.
Technoanamneza manifestuje si w sytuacjach granicznych i jest czciowo
moliwa take w przypadku tzw. zych ludzi, ktrym programowo odmawia
si czowieczestwa. Przywdca Yakuzy zachowuje si zgodnie z tez Davida
Humea, ktry twierdzi, e nie ma cakowicie zych ludzi, bo w kadym pod
odpowiednimi warunkami mona wywoa okrelone uczucia moralne. Tu
hologram jego zmarego dziecka peni funkcj technoanamnezy, poniewa
pobudza jego wol przypominania sobie o jej istnieniu.
Johnny jest daleki od takich dylematw. Jego problemem jest to, e jeli nie
usunie w odpowiednim czasie nadmiaru danych, to umrze. eby mie interfejs sztucznej pamici, musia pozby si czci pamici dugotrwaej, wtym
dziecistwa. W tym sensie jego wola przypominania zostaa usunita nie
technoanamneza
131
chce on pamita wasnego dziecistwa za cen wasnej wygody. Pienidze

uzyskane zprzekazywania danych pozwalaj mu bowiem na dostatnie ycie.
Okazuje si, e Johnny uzyskuje wgldy do pamici, ktr teraz moe niemal
zobaczy. Ta pami jest przypomnieniem, uzdrowieniem z wirusa. To technoanamneza.
Zamiast odzyska wspomnienia, ratuje ludzko, przyczajc si do anarchistw ich losy zbiegaj si. Szczepionka zostaje przesana mieszkacom
miasta, ktrzy nie s ju uzalenieni od korporacji, od pamici i urzdze do jej
przechowywania, ktr oferuje. Johnny dziki faszywej pamici mg pozna
faszywy obraz siebie. Nie wiemy, co dzieje si w jego duszy, ale widzimy, e
jest on gotowy ponie ryzyko i powici si dla innych. W tym przypadku
technoanamneza jest wymuszona Johnny musi zdecydowa, czy chce si podda eksperymentowi amania hasa, czy te pragnie innej drogi. Moe zaufa,
uwierzy w inne wartoci tak odmienne od jego konsumpcyjnego nastawienia.
Nie ma jednak wyjcia nie ma nikogo, do kogo mgby zwrci si z prob
o pomoc w pozbyciu si pamici w akcie wymuszonej technoanamnezy. Sublimacja pamici technicznej wszczepionej wchip Johnnyego polega na tym,
e ta pami zostaa uwolniona dla wszystkich ludzi. Ten akt by take ratunkiem od mierci dla niego samego. Przypomnia on sobie zapewne o ludzkich
uczuciach, o tym, e jest czowiekiem, wdajc si w romans z jedn z rebeliantek. Nadmiar pamici i usunicie jej warstw dziecistwa dotyczy tu kwestii
wymuszonej technoanamnezy. Wolna pami (rebelianci) przeciwstawiona
zostaje zamknitej pamici (korporacja), co odzwierciedla przeciwiestwo
woli przypominania oraz woli zapominania-si-w-rynku. Kady ma prawo do
pamici, ktra powinna by wolna lub te powinna odpowiednio kosztowa.
Sens walki dotyczy ceny pamici. Johnny nie tylko zmienia stron, to znaczy
przestaje by egoist, ale odkrywa wasn dusz w akcie wymuszonej przez
okolicznoci technoanamnezy.
3. Symulatory anamnezy
Technoanamneza funkcjonuje take jako symulator anamnezy, w ktrym mona dowiadcza przetwarzania woli przypominania. Animatrix, film animowany
nawizujcy do obrazw-poj przedstawionych w Matrixie, skada si z kilku
opowieci, ktre owietlaj rzeczywisto matrixa. Rozpoczyna si od ukazania
jego historii to dziki niej poznajemy dzieje czowieka, nie jego histori. Zostaje ona odczytana w towarzystwie duchowych istot przypominajcych po czci
anioy, a po czci bstwa Dalekiego Wschodu. Wanimatrixie chc zapomnie
prawd i powrci do systemu cybernetycznej iluzji matrixa. Podobnie jak
132
rozdzia III
wpierwszej czci, jest zdrajca kobieta znajdujca si w symulatorze anamnezy. Sytuacja, w ktrej bya ona przez swojego partnera zmuszana do zapomnienia o prawdzie poznanej poza matrixem, by elementem programu symulacji
treningowej, w ktrej naleao sprawdzi si koncentracji, sposb realizacji
zadania oraz inne parametry. Ci, ktrzy strzeg prawdy, nie odkrywaj jej, lecz
chroni przed zapomnieniem, trzymajc j wsymulakrach chroni j zatem
poprzez technoanamnez symulacj utraty pamici o prawdziwym byciu na
rzecz fikcyjnego bycia wmatrixie. Bohaterka jednej z opowieci, przekonujc
koleg-inyniera do tego, e maszyny powinny by niewolnikami czowieka,
a nie powinny poddawa si procesowi dobrowolnej konwersji, twierdzi, e
jedynym, czego moe by pewna, jest to, i jej umys istnieje. Kartezjanizm
jest z ducha obecny w symulatorach technoanamnezy. Trudno powiedzie, czy
oprcz snu moe istnie inna rzeczywisto. Czowiek symuluje maszynom
wybr, mimo e nie musi tego robi moe je przecie zaprogramowa, ale
tworzy to, co umoliwia symulatorom anamnezy bycie, pozwalajc im wydoby
prawd wasnego bycia. Istnieje jednak co w jego naturze, co dy do zwikszania wolnoci, nie za do jej ograniczania. Maszyny te maj umys, boj si. Po
pokonaniu jednej znich druga zostaje podczona do kilku medytujcych osb
i przeniesiona do symulacji komputerowej, w ktrej widzi wietliste wcielenia
tych osb. Maszyna traci zewntrzn powok, sw skr-pancerz. W jej miejsce
otrzymuje now skr, podobn do skry czowieka. Dziki tej transformacji
zaczyna wic go przypomina fizycznie. Uczy si przy tym, jak by czowiekiem.
Znajduje si w symulacji, w ktrej nabywa cech ludzkich. Podobnie system
matrix moe zosta odczytany jako rodzaj wymuszonej adaptacji maszyn iludzi
zpewnoci najbardziej opacalny z perspektywy ekonomii egzystencjalnej.
Ludzie rozpoczynaj gr z transformujcym si androidem biegaj po korytarzach, okazujc ludzkie emocje. Pocztkowo wrogo nastawiona maszyna
przestaje atakowa ludzi i zaczyna poda ich ladem kieruje si ku temu,
co jest jej wskazywane, ale sposobem wskazywania jest gra. Dlatego mona
powiedzie, e metod konwersji androida jest przeniesienie jego umysu do
symulatora anamnezy. Bdem byoby jednak myle, e przypomni on sobie
co ze swego poprzedniego ycia. Jest to niemoliwe, poniewa nie ma duszy,
w zwizku z czym technoanamneza maszyn nie moe zosta dokonana. Mwi
te o tym inynier, podkrelajc, e dla androida kada rzeczywisto jest rzeczywistoci wirtualn. Technoanamneza osiagnita w symulatorze anamnezy,
komputerowej grze filozoficznej, suy przede wszystkim czowiekowi, ktry
daje maszynie moliwo wyboru, tworzc jej symulowany wiat, w ktrym
moe uczestniczy. Peno jest tutaj niedopowiedze to nimi wanie zostaje
wypenione mylenie. Wyranie zostaje zaakcentowane to, e maszyna ma dwie
natury. Ta demoniczna, ktr obrazuj wirusy, oraz fadujca otcha stanowi
technoanamneza
133
dla niej teraz co nieprzyjemnego. Jest to jednak oznaka udanej konwersji.

Gdy android uwalnia si z puapki zastawionej przez jego dotychczasow
konstytucj, pojawia si wietlista posta czowieka, ktry podaje mu rk. Ten
symbol unii czowieka i maszyn pozwala na przemylenie relacji midzy now
i star natur. Symulator anamnezy utwierdza czowieka w przekonaniu, e to
znw on jest dystrybutorem wolnoci, to on j umoliwia. Technoanamneza
suy egoistycznemu przypomnieniu czowieka, ktry odnajduje siebie jako
twrc zasad rzdzcych rzeczywistoci symulatorw anamnezy. Caa ta
gra ma wyraa natur czowieka, ktry pragnie owietli maszynom drog,
dostrzegajc wnich take czujce istoty. Jest to zupenie inny obraz czowieka
ni ten ukazany na pocztku opowieci Animatrixa, wktrym czowiek znca
si iniszczy maszyny, pozbawiajc je cybernetycznego ycia. Teraz, na kocu,
dochodzi do pojednania czowieka z maszyn, do uznania maszyny za byt, ktry
moe czowiekowi towarzyszy, ale ju nie na zasadzie zniewolenia. Zamiast
lku przed popenieniem tego samego bdu czowiek kieruje si pragnieniem
pokojowego wspistnienia opartego na argumentacji i komunikacji. Zachodzi
ona jednak nie w formie filozoficznej deliberacji, lecz medytacji w komputerowo
wygenerowanej symulacji. Istotne jest nastawienie jej uczestnicy medytuj,
to znaczy wprawiaj si w odpowiedni duchowy nastrj po to, by ukaza si
maszynie jako ludzie w caym spektrum swych moliwych zachowa, komunikujc to, e s przyjanie nastawieni do maszyny i jej prawdziwej natury.
Wyraa to nastpujcas implikacja: medytacja symulator anamnezy dusza
? Otwart kwesti pozostaje to, czy demoniczna natura maszyny staje si tak
poprzez interpretacj przez czowieka okrelonego programu. Inaczej mwic:
czy maszyna nie jest zmuszona do przypomnienia sobie swojej prawdziwej
natury? Czy jest manipulowana przez medytujcych ludzi? Oswojenie byoby
tu form kontroli prawdy bycia maszyny przez czowieka, ktra znajduje si
wniezrozumiaym dla niej rodowisku. To wanie ono jako terytorium duszy
zostaje umoliwione przez symulator anamnezy, suc uzyskaniu przewagi
czowieka nad maszyn. To, e dzielca je antropologiczna rnica zostaje zniesiona, nie oznacza jeszcze pogodzenia tego dualizmu w wiecie ycia. Interfejs
do kolektywnej medytacji transgatunkowej ma suy tej konwersji maszyna
ma przypomnie sobie jej wietlist duchow natur. Technika jest wiatem,
myl za przyjmuje to wiato, czynic pami janiejsz. Pozwala przebi si
przez bloki pamici, ktre odsyaj donikd lub s faszyw pamici, jak chociaby pierwsza natura tej maszyny, przeznaczona do odrzucenia. Podczas ataku
maszyn na ludzi maszyna, ktra przesza konwersj, nie reaguje na zajcia, ale
ratuje kobiet z rk innej maszyny. Proces konwersji zosta ukoczony maszyna zostaa przekonana o swojej pierwotnej, przedprojektowej niewinnoci.
Najpierw widzimy, e ma ona wtpliwoci, jest sparaliowana. Jednak nie
134
rozdzia III
przestaje by czym, co wykonuje program, a staje si czym czujcym. Kiedy

za po skoczonej walce podcza si znw do interfejsu medytacyjnego iwsymulacji zblia si do kobiety (jej komputerowej reprezentacji), wycigajc do
niej rk, ona krzyczy i ucieka. Pomimo prb zrwnania czowieka zmaszyn
trudno usun podstawowy lk czowieka, ktry ujawnia si wtedy, gdy czowiek traci kontrol w wyniku aktywnoci maszyny. Zabiegi suce zrwnaniu
czy chociaby zblieniu wiatw wynikaj czsto z idealistycznych zaoe,
potrzeby metafizycznie rozumianej gry, ktra ma granice w postaci obszarw
ludzkiej kontroli. Wychodzc poza nie, maszyna nie jest ju sob. Symulator
anamnezy przypomina o tej nieodpowiednioci, lecz trzeba uwzgldni to, by
bya to dopiero pierwsza zrealizowana w nim technoanamnetyczna medytacja.
Uczenie si, wspominanie, zapamitywanie staje si gr, podobnie jak
medytacja. Filozoficzny sens gry komputerowej nie jest rwnoznaczny zpopularnym sensem gry komputerowej, poniewa nie odnosi si po prostu do
rozrywki. Gra oznacza rodzaj symulacji, w tym przypadku w szczeglnej
postaci symulatora anamnezy. Kady symulator anamnezy jest rwnoczenie eksperymentem technonoanamnetycznym, poniewa wywouje efekty
waciwe dla anamnezy, jednak zawsze moe wystpi w jego dziaaniu bd.
Za symulator anamnezy mona uzna science fiction, gdy tworzy ona wiaty
moliwe, dziki ktrym wola przypominania czowieka zostaje pobudzona. Nie
mona odczytywa go poza intencjonalnoci czowieka, tote science fiction
ugruntowuje mylenie czowieka pozwala mu nadej pord wybuchw
galaktyk oraz koca pewnych rzeczywistoci. Symulator anamnezy to swoista
medytacyjna gra komputerowa, ktra suy rozrywce, a zarazem namysowi.
Gra komputerowa oznacza symulator pewnych dowiadcze, ktrych uczestnik
przejmuje kontrol nad moliwym wiatem lub jego elementami. Symulacja
ma okrelony sens. Science fiction ukazuje, e technoanamneza moe by
stymulowana przez zagroenie zapominania oraz motywacj woli przypominania. W tym przejawia si jej ambiwalentny charakter, poniewa nie oferuje on
prostych rozwiza. Science fiction, otwierajc wiaty moliwe, jednoczenie
wybiera ich okrelone aktualizacje, tak e odbiorca nie zostaje skonfrontowany
z ich nieskoczonoci, tylko z obrazem-pojciem nieskoczonoci. Robot
poza symulatorem jest wyalienowany, interesuje si dusz czowieka, stara si
z ni oswoi i atwiej mu to przychodzi ni akceptacja jego technicznej postaci
przez czowieka.
Technoanamneza to kontynuacja technicznymi rodkami filozoficznej rozgrywki midzy wiatami moliwymi. Rozumienie rozgrywki przez Heideggera
dotyczy najbardziej fundamentalnej gry bycia i bytu. To w niej maj pocztek
gry w kulturze: kooperacje, wspzawodnictwa oraz wszystkie tworzce je
izawieszajce normy. Nie chodzi jednak tylko o sowne podobiestwo midzy
technoanamneza
135
gr a rozgrywk, ale o przechodzenie jednej w drug. Rozgrywanie sensu jest

stawk gry, podobnie jak technoanamneza jest czym, co mona wygra,
grajc w symulatorze anamnezy. Grajc, moemy si jednoczenie sprawdzi,
odkry wasne saboci.
Przeciwiestwem symulatorw anamnezy s symulatory zapominania.
Mog one funkcjonowa jako cae rzeczywistoci (Matrix) albo miasta (Dark
City). W obu przypadkach ludziom zostaj wszczepione sztuczne wspomnienia. Pami jest silnie skojarzona ze socem w obu filmach nie dociera ono
do Ziemi. Przyrodzone wiato rozumu, o ktrym mwi Kartezjusz, zostaje
zastpione przez wiato pamici. To science fiction uzmysawia czowiekowi,
jak atwo mona zapomnie to, kim si jest oraz wasn rzeczywisto. Loty
kosmiczne, suby specjalne, onierze, lekarze, rajdowcy wszyscy korzystaj
z symulatorw, ktre maj przygotowa ich do wykonywania ich zawodw
izada. Symulator nie jest tu rozumiany jako co, co odwodzi czowieka od
jego otoczenia, powodujc immersj w wiaty wirtualne, niezalene od ciaa
i myli, ale jako przygotowanie czowieka do realizacji okrelonych zada.
Science fiction jest symulatorem anamnezy, problematyzujc celowo duszy.
Jest to szczeglnie widoczne w grach komputerowych, w ktrych zwizek symulowania i bycia jest bardzo silny. Wybrane gry technoanamnetyczne tworz
rodzaj sensu dopiero wtedy moe rozpocz si przypominanie. Doug bierze
udzia w grze, ktrej jest niewiadomy. Nie jest podmiotem, ale fragmentem
technicznej niewiadomoci, z ktrej si wyzwala. Technoanamneza funkcjonuje wic jako bd wobec prby jego zaprogramowania przez korporacj. Brak
sensu nie jest po prostu bezsensem, lecz zagadk, ktra kieruje czowieka do
odnalezienia sensu. Samodzielne odkrywanie sensu jest ju pocztkiem mylenia. Filozoficzne gry wiatw moliwych symuluj technoanamnez, poniewa
pozwalaj na zrozumienie zasad przypominania. Metafizyka zawarta w grach
komputerowych skania czowieka do rekonstrukcji pewnego zamknitego
systemu odniesie. Moe on by sensowny, wsparty na zrozumiaoci.
Wprzypadku Nie miaem ust gracz musia przypomina sobie, co zrobi
le, jakie czynnoci bdnie wykona, aby nie znale si znowu przez filarem
nienawici. Zrozumienie tego, co naley wykona, jest cay czas oparte na
pamitaniu wskazwek do realizacji tego celu. Gdy ich zabraknie, anamneza przestaje dziaa. Uytkownik jest warunkowany, eby pamita. Marid
Audran wymusza u ludzi wol przypominania, ale take technoanamnez,
jeli nie chc oni wiecznie rozpoczyna ycia w symulatorze anamnezy pod
filarem nienawici symbolem wiecznego powrotu Tego Samego. To on ma
anamnez, nie za bohater gry komputerowej. Przedstawienie procesu anamnetycznego, wcielonego w posta na ekranie, jest technoanamnez. Rodzi to
filozoficzne pytanie o to, dlaczego to komputer decyduje, co jest suszne, dla-
136
rozdzia III
czego jest on narzdziem przypominania. Takie pytanie, jeli zostanie zadane,

odnosi si do rdowego sensu symulatorw anamnezy, jakim jest wydobycie
przypomnienia u czowieka. Science fiction peni tu rol celowej symulacji,
ale si do niej nie ogranicza. Powiedzenie, e jest to kwesti gatunku, nie wyczerpuje sprawy mona to bowiem powiedzie o wielu innych grach. Religie
w Deus Ex, nabywanie ponadludzkich mocy wszystko to daje do mylenia,
ale i do przypomnienia. Science fiction cofa si nie tylko do przeszoci, ale
do teraz czowieka, to znaczy do czasu jego ycia. Zapominajc o wiecie,
przypominamy sobie co innego. Uruchamiajc symulator anamnezy jako
science fiction, moemy pobudzi nasz wol przypominania, a niekoniecznie
popada w stereotypowe reakcje dotyczce odcielenienia lub ponownego
ucielenienia uytkownika mediw technicznych. Rozpatrywanie tej operacji
w perspektywie redukcji wiata do innego wiata jest niewystarczajce zamiast skoku wiadomoci winny wiat mamy raczej wyrzucenie w inny wiat,
bezporednio do anamnezy. Mnoc wiaty moliwe, jednoczenie uruchamia
si symulatory, wchodzc w gr. Wjej wyniku nastpuje zapominanie siebie,
aby przypomnienie czego innego byo moliwe. W programach zawartych
jest wiele technoanamnez. Dlatego jest to co innego ni zapominanie bycia
czy faszywa anamneza. Wgrach komputerowych science fiction anamnetyk
przyjmuje los rnych bytw. Przeznaczenie, dusza, wczucie, istota wszystko
to staje si czci przeywania tego wiata, bdc jego czci. Uczenie si
przypominania sobie czego rdowo, co jest poza podmiotem, poza naturaln
anamnez, oznacza, e rozumienie odnosi si nie do tego, co byo. Symulowanie
innego rodzaju autentycznoci nastpuje w wyniku zawieszenia niewiary. Gry
komputerowe science fiction jako symulatory anamnezy pozwalaj, a nieraz
wymuszaj zawieszenie niewiary. Gracz wierzy w to, co widzi, i doszukuje si
istoty, bdc kim innym. Moe dziki temu przemyle inn istot, np. zwierz
czy inn ras. Gra komputerowa spenia zatem funkcj symulatora anamnezy.
Science fiction poszukuje jednak czego rdowego inne rasy maj swoj
anamnez, przypominaj sobie, gin. Inni kontynuuj dzieo. Tu nie chodzi
omit, ale o filozofi. Gdzie jednak szuka wyraniejszego przykadu ogranicze
i moliwoci gry ni wgrach komputerowych? One stanowi model ujmowania
zjawisk dla wiatw moliwych, nie za konkretne produkty. Nie wyklucza to
jednak przeywania wiatw science fiction.
Gry komputerowe tworz sens, ale najczciej nie dochodz nawet do paradoksu. Wielo moliwych wiatw zostaje zredukowana do wcielenia tych
ju znanych. Kreacja futurystycznych scenariuszy ustpuje temu, co znane.
Niewiele produkcji wyamuje si z tego schematu. Naley zatem poszukiwa
sensu wrd gier-krysztaw, analogicznie do krysztaw czasu, ktre Deleuze
prbowa odnale w filmach:
technoanamneza
137
[...] wiaty 3D umoliwiaj nam stale projektowanie rodowiska, do ktrego

moemy si wcza z innymi przez awatary i agentw w gr samo-wynajdywania
siebie. Gra jest pena powagi rozumienia, jak zarzdza rzeczywistoci, wieloma
rzeczywistociami, ktre pozwala nam tworzy cyberprzestrze4.
Gra komputerowa jest wyjciem i wejciem rzeczywistoci, stanowic jej

podstawowy komponent. Nie jest ju ona wzgldem niej zewntrzna, przyjmujc posta transcendencji zawartej w okrelonej teorii fikcji. Spr midzy narracyjnymi i ludycznymi teoriami gry przestaje mie znaczenie. Gry komputerowe
aktywnie przeksztacaj rzeczywisto w science fiction. Tworz obrazy myli
waciwe science fiction, dziki ktrym uytkownicy zyskuj kontakt zkultur.
Umoliwiaj zanurzenie si w przysze rzeczywistoci. S zatem wpewnym
sensie odpowiedzialne za powstawanie subiektywnoci anamnetyka.
Gry science fiction tworz nowe wiaty filozoficzne. W przeciwiestwie do
literatury gracz moe interaktywnie ksztatowa wasne poczynania. Wprzypadku literatury dane jest jedno rozwizanie lub zaley ono od wyobrani
czytelnika (rozwizanie wirtualne polegaoby na wyranym zaakcentowaniu
prawdopodobiestwa okrelonego toku wydarze). Problemem jest tu nielinearno, w ktrej przestaj by pomocne eksperymenty literatury hipertekstowej. Masowe gry online science fiction wprowadzaj nihilizm gracz jest
pozostawiony samemu sobie: nie ma ostatecznego celu wasnej wdrwki, musi
wic sam go wymyli lub zda si na co, co oddala go od symulatora anamnezy. Nie jest to jednak mocny nihilizm, ktry zmuszaby do aktywizacji wyobrani i podjcia interaktywnych dziaa sucych realizacji danego celu, lecz
odnosi si do sytuacji, w ktrej gracz ma wiele moliwoci losw ofertowych:
przygd (questw), ktre sprawiaj, e zyskuje przedmiot zainteresowania.
Jest to rodzaj sabego nihilizmu, bowiem gracz nie przewartociowuje wszystkich wartoci, nie uruchamia pokadw woli mocy, lecz korzysta z rozwiza
czciowych, oferowanych w danej grze komputerowej. Jego wola zostaje
podtrzymana przez sabe wydarzenia i zobowizania. Filozofia gier science
fiction jest oparta na wyobrani pojciowej oraz wyobrani technologicznej,
midzy ktrymi dochodzi do syntezy. Nie jest jednak ciga i nie zyskuje najczciej trwania o jednakowej intensywnoci w trakcie caej rozgrywki. Moe
by sprowadzona do klimatu, czyli atmosfery metafizycznej wytworzonej przez
dan gr (czuj si jak w jaskini platoskiej) lub konkretnego rozwizania
(wybr cieki jest tutaj zakadem Pascala).
Przypomnienie moe jednak prowadzi do technodycei, jak ma to miejsce
w grze komputerowej Jericho, stworzonej przez Clivea Barkera, w ktrej anam4
R. Ascott, Moistmedia, Technoetics and the Three VRs, Actes/Proceedings ISEA2000
7.12.2000, s. 4.
138
rozdzia III
netykowi przypominany jest prapocztek czowieka. Bg stworzy nieudanego

czowieka, ktrego porzuci. Dopiero pniej powsta Adam. Gra stanowi
wic symulator anamnezy, przenoszc intencjonalno gracza do rzeczywistoci wyznaczonej przez gnostyckie apokryfy. Stykajc si z tak postaci
technodycei, walczy on o technoanamnez, kierujc oddziaem uzbrojonych
okultystw, ktrzy ratuj Ziemi. Gracz cay czas konfrontowany jest ze zem,
moe te nieustannie przypomina sobie wasny cel i zadanie istnienia, poniewa w trakcie rozgrywki pojawiaj si zwiastuni przypomnienia, czyli postaci
pojciowe i zdarzenia stymulujce wol przypominania.
Kobieta w sztuce Fuddy Meers musi nauczy si swojego ycia z wirtualnej
przestrzeni. Technika i myl spotykaj si wanie w pamici. Wybraajc sobie
wspczenie utrat pamici, mona atwo doj do tego, dlaczego technoanamneza wyraa istotowy zwizek czowieka z wasn jani i z rzeczywistoci.
Wprzypadku utraty pamici to wanie technika bdzie j uzupenia i ksztatowa na nowo. Samo uzupenianie jest ju w pewnym sensie ksztatowaniem.
Symulatorami anamnezy bd nie tyle bioniczne pojemniki czerpice energi
z ludzi, lecz smsy, portale spoecznociowe, pliki w komputerze. Pamitajc
otechnoanamnezie, otwieramy si na moliwo utraty pamici, bowiem
wszystko bdzie do odtworzenia. Problem polega na tym, e nie mona tu
mwi o swobodnym, idealnym powtrzeniu, ale raczej otworzeniu i rnicowaniu pamici. Bdzie to szczeglnie istotne w przypadku anamnezy. Jak
zachowuje si czowiek, ktremu wszczepiono wspomnienia? Jak znaczco
zmienia si jego zachowanie? Nawet jeli nie jest on tym, kim by, to moe
wten sposb nie tylko straci pami, ale zyska jeszcze gbsz pami.
Proces rdowego przypominania jest jednoczenie usuwaniem gruzw
uniemoliwiajcych nadejcie autentycznej pamici. Science fiction, jeszcze
przed wspczesnym marketingiem, przeczuo, e zmysowe dowiadczenia
czowieka i jego wyobrani naley utrwala w pamici. Dziki temu bdzie
oddala si moliwo technoanamnezy, powstrzymujc rebeli wobec tego, co
stanowi autentyczn przeszo czowieka oraz innych bytw. Na tym polega
idea lifelogu, zapisu wszystkiego, ktry nie pokrywa si z czasem odczytu, bdc
wobec niego nadmiarem. Odczytujc cudz pami, tylko czciowo stajemy
si t osob. W tym sensie technoanamneza jest szans. Maszyny, ktre ka
nam zapomina, inicjuj rwnie proces rdowego przypomnienia technoanamnez. Science fiction o tyle przekazuje posanie bycia5, o ile wskazuje na to,
e czowiek nawet w beznadziejnej sytuacji bdzie zdolny przypomnie sobie,
kim jest, co umoliwi mu wysuchanie wezwania bycia okrelonej dziejowoci.
5
M. Heidegger, Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michalski, J. Mizera, C. Wodziski, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999.
technoanamneza
139
Samo science fiction byoby filozoficzne wanie w tym sensie, e wzywaoby

czowieka do przemylenia wasnego miejsca w uniwersum przypomnienia.
Zadaje ono pytanie, ktrego nie mona odrzuci: Jak daleko czowiek moe
si posun w wiadomym zapominaniu wasnej istoty? Jak czowiek moe
wiadomie podj decyzj o tym, e jego istota bdzie wymazana przez technik? Wreszcie: jak czowiek po upadku, bdcym utrat pamici, dewastacj
Mnemosyne, moe sobie przypomnie?
Wola przypominania uruchamia sens symulatorw anamnezy, ale go nie
tworzy. Jej obecno w grze prowokuje technoanamnez.
zakoczenie
Technoanamneza to przypomnienie pomimo techniki i w jej penej obecnoci jako tym, co ksztatuje wiaty moliwe science fiction. To wanie w nich
tematem icelem jest anamneza i wikszo wydarze jest jej podporzdkowana. Pami nie napdza fabuy, lecz fabua ukazuje uwikanie pamici.
Science fiction nie stanowi zatem uzasadnienia wymazania pamici, ale cige
przypominanie o przypomnieniu. Technoanamneza jest przypominaniem
drugiego stopnia, ktre wydobywa si z tego, co zostao zapomniane. ywio
zapomnienia i przypomnienia panuje w rodowisku technicznym. To wanie
w nim Platon powraca. Prno szuka Platona w kinie. Jest on raczej spotykany
w obrazach odnoszcych si do rda. Mog si one wywietla w kinie, na
twarzach innych ludzi, ale te na znaku drogowym, ladzie pozostawionym
na niegu. Waciwie wszystko moe prowadzi do przypomnienia, podobnie
jak wszystko moe powodowa zapomnienie, ktre jest wrogie rdowej woli
przypomnienia. Jego dynamika zaley od techniki. Dlatego science fiction jest
powaniejsze ni gra pozorw materiau audiowizualnego, bo wnika w nie
jaka czstka niepodporzdkowujca si ich dziaaniu. Co stawia opr, a to
co odnosi si do ludzkiej duszy. Nauka Platona wyraona w Fedonie odnosi
si wanie do tego przypadku, w ktrym czowiek przypomina sobie to, co
byo, lecz to pierwsze, co byo nie moe nigdy zosta zniszczone, co najwyej
osabione, zanegowane, wyparte. Science fiction pokazuje, e wiaty moliwe
dodaj co do zasobu przypomnienia, lokujc je w przyszoci jako zadanie,
ktre wyzwalaj zdarzenia, nie za dialog, jak w przypadku anamnezy Platona.
Technika wymazuje pami kulturow, ale nie jest w stanie wymaza
pamici duszy, Boga, przeznaczenia czy innych substancji metafizycznych.
Dlatego science fiction mona polaryzowa od przypominania sobie do zapominania. Niektrzy chc zapomnie dawne wiaty i stworzy nowe, inni za s
142
zakonczenie
wierni ich metafizycznej przeszoci. W tym wyraa si zapominanie wiedzy

lub jej przypominanie. Oznacza to te przekonanie, e taka wiedza istnieje.
Skd bowiem bohaterowie science fiction wiedz, co robi? Nawet jeli ich
wiedza jest czciowa, niepena, intuicyjna, fragmentaryczna, to kieruj si oni
czsto pewnoci, porzuciwszy wtpliwoci co do cicego na nich zadania
przypomnienia. Powtarzaj oni gest Sokratesa, ktry w obliczu mierci nie
reaguje panicznie, nie boi si, gdy posiada wiedz, e przeniesie si w lepsze
miejsce w okolice bogw. Wykonuj jeszcze wiele innych gestw, ktrych nie
mona okreli przez porwnanie czy mimesis do tradycji filozoficznych, ale
ktre w nowy sposb ukazuj rdowe przypomnienie w postapokaliptycznej rzeczywistoci, poniewa kada rzeczywisto, ktr od przyszoci dzieli
ontologiczna wyrwa, jest ju po apokalipsie przerwana zostaa cigo wydarzania si dziejw, w wyniku czego rzeczywisto jest w stanie rozszczepia si
na wiaty moliwe, ktre oprcz symulakrycznoci bd take poredniczyy
wujawnianiu rdowego przypomnienia w technoanamnezie.
Technoanamneza jest sygnalizowana podmiotowi za porednictwem
oznak, lecz nigdy nie jest w peni przedstawialna, gdy nie ma jednej wykadni,
lecz wiele wiatw moliwych. Jej staoci jest przypomnienie ycia duszy
wrnych jego aspektach. Nie mona po prostu ukaza wiedzy, bo byoby
to wykorzystanie materialnego urzdzenia tworzcego niematerialn rzeczywisto do zobrazowania czego niewidzialnego. Zamiast tego mona dawa
znaki, ukazywa proces przypominania sobie, kim jest dany bohater. Prowadzi
to do odkrywania ducha w maszynie, to znaczy przypominania sobie, e pod
techniczn warstw wiatw moliwych znajduje si dusza. Sprawia to, e
otwarte pozostaje filozoficzne pytanie o to, czy przybysze z innych planet,
gatunki techniczne, androidy take maj dusze, czy s one wyposaone w jaki
inny rodzaj wiedzy. Mona by sdzi, e s one wyposaone w mechanizmy
blokujce lub czciowo uniemoliwiajce anamnez, poniewa gdyby mogy
wiedzie, jakie byy intencje stworzenia ich przez czowieka (zysk, potrzeba
uznania, nienawi), to mogoby to by dla czowieka destrukcyjne. Dlatego te
science fiction pozwala przemyle dzieje stworzenia z perspektywy stwrcy
i jego tworu jednoczenie. Dostarcza przy tym materiau filozoficznego, poniewa jeli maszyny zyskayby wiadomo, a czowiek umoliwiby im jaki
rodzaj przypomnienia, tego, co poprzedzao ich istnienie, czyli granic pamici
czowieka i maszyny, to miayby one wgld w myli swoich konstruktorw,
ktrych najpierw identyfikowayby jako bogw, pniej za jako zagroenie
do wyeliminowania. Ale czy wtedy nie byyby one najbardziej ludzkie? Tego
typu relacje zostay ukazane w odcinku pt. Sand Kings serialu science fiction
Outer Limits. To w nim kosmiczne robaki najpierw czcz swojego odkrywc,
budujc na jego cze zamki z jego gow z piasku, pniej za wraz z namna-
zakonczenie
143
aniem si okazuj si agresywne. Chc zdetronizowa Boga. Naiwne jest

przekonanie, e maszyny bd wierzyy w to, czego chc ludzie. Jest to metafizyczna wskazwka bardziej istotna dla czowieka ni dla maszyn. Tego typu
scenariusze ostrzegaj, e maszyny mog obali istniejce podstawy i zada
wasnych podstaw, podobnie jak czowiek buntuje si przeciw niezmiennej
rzeczywistoci, ktr musi sobie przypomina. Musi, poniewa kultura oparta
na platonizmie tego wymaga. Wola zapomnienia wspczesnych warunkuje
wol przypominania. W science fiction wszystko czsto rozpoczyna si ju po
odwrceniu lub obaleniu platonizmu. Jednak nigdy nie jest to stan absolutnie
pewny. Nawet w rodowisku postapokaliptycznym dochodzi do prb przypomnienia sobie tego, kim by czowiek, ludzko, dusza. Na drodze czowieka
pojawiaj si dziwne istoty, ktre nie przypominaj ani aniow, ani demonw.
S to daimoniony, czsto pod postaci nomadw, wczgw, ktrych jedynym
celem jest przetrwanie wobec obcego dyktatu, take robotw, ktre wzbudzaj
w czowieku wol przypominania. Dlatego te technoanamneza nie jest rozwaana od strony gatunkowej nie ma filozoficznego gatunku science fiction,
ktry obejmowaby wszystkie jej problematyzacje, a nawet nie moe takiego
by, poniewa anamneza nadal stoi po stronie podmiotu. Technika zyskuje
podmiotowo, ale jest pozbawiona duszy-substancji, wyksztacajc jedynie
dusz jako korelat wasnego bycia. Science fiction dostarcza filozoficznego pocieszenia, nawet jeli oznacza ono rezygnacj. Technoanamneza jest bolesnym
procesem, walk, a nie tylko medytacyjnym zadaniem.
Symulakr jako fikcja to nic innego jak ciao science fiction. Od technoanamnezy nastpuje wyjcie w stron fikcjozofii. Przeszlimy od anamnezy,
przez amnezj, do technoanamnezy. Zaczlimy od jakiego przypomnienia
waciwie jego intuicji, przeszlimy do jego pogbienia, by je utraci, ale
na kocu odzyska. Nic tutaj nie jest stae. Nie trzeba ju oddziela Heraklita
od Parmenidesa, poniewa wszystko pynie, ale jest rzeczywisto, na ktr
nie oddziauje pynno fikcji, gdy przewituje z niej dusza jako urzdzenie
wzbudzajce wol przypominania reagujc na obrazy-pojcia. Fikcja nie moe
za upynni tej rzeczywistoci, ale moe spowodowa, e o niej zapomnimy.
Prawda nie jest ani atwa, ani prosta. Stanowi raczej co, o co naley walczy.
Walk o tak rozumian prawd jest mdro.
W La Jete wybrana zostaa mier. Bohater tego filmu waciwie powtrzy
gest Sokratesa. Sokrates, godzc si na ustalenia rady, ratujc si, uciekajc,
musiaby wyrzec si tego, co sobie przypomnia, to znaczy tych prawd, ktrych
si nauczy. Pami prawdziwej rzeczywistoci jest cenniejsza i mier jest cenniejsza ni fikcyjne bycie i podlega mu egzystencja. Technoanamneza stanowi
take wybr wybr ycia zawsze wie si z ryzykiem zapominania bycia motywowanego przez technik. Dopiero praca nad sob, uczenie si moe sprawi,
144
zakonczenie
e bohater dojdzie do tego, kim naprawd jest. Moemy jedynie zastanowi si,
czy wybralibymy podobnie? Poprzez takie pytania technoanamneza wystawia
diagnoz, sama bdc wol przypominania. Przypomnienie to powoduje, e
nie jestem w wikszym stopniu mionikiem fikcji ni mionikiem filozofii.
Jako e jest to mdro-w-fikcji, jestem fikcjozofem narodzonym ze wiatw
moliwych przypomnienia.
bibliografia
Ascott R., Moistmedia, Technoetics and the Three VRs, Actes/Proceedings Isea,
7.12.2000.
Asimov I., Magia i zoto. Eseje, tum. J. Kowalczyk, Rebis, Pozna 2000.
Atlan H., Enlightenment to Enlightenment. Intercritique of Science and Myth, tum. L.J.
Schurmann, State University of New York Press, Albany 1993.
Bachelard B., Chwila poetycka i chwila metafizyczna, tum. M. Goszczyska, Literatura
na wiecie 3-4/1982.
Baudrillard J., Symulakry i symulacja, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2005.
Baudrillard J., Zbrodnia doskonaa, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2008.
Bey H., Obelisk i inne eseje, tum. P. Belawender, Stowarzyszenie Viral & Miligram,
Wrocaw 2009.
Chya W., Media jako biotechnosystem, Wyd. Naukowe UAM, Pozna 2008.
Deleuze G., Hume, w: idem, Desert Islands and Other Texts 1953-1974, tum.
M.Taormina, Semiotext(e), Los Angeles Londyn 2004.
Deleuze G., Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa
1997.
Deleuze G., Guattari F., A Thoausand Plateaus, tum. B. Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2003.
Deleuze G., Guattari F., Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, sowo/obraz terytoria,
Gdask 2000.
Derrida J., Chora, tum. M. Gobiewska, KR, Warszawa 1999.
Effinger G.A., Kiedy zawodzi grawitacja, tum. J. Wodarczyk, Wyd. Dolnolskie,
Wrocaw 2006.
Feenberg A., Critical Theory of Technology, Oxford University Press, Nowy Jork 1991.
Foucault M., Hermeneutyka podmiotu, tum. M. Herer, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Graaf V., Homo futurus. Analiza wspczesnej science fiction, tum. Z. Fonferko, PIW,
Warszawa 1975.
146
bibliografia
Guattari F., The Three Ecologies, tum. I. Pindar, P. Sutton, The Athlone Press, Londyn
New Brunswick 2000.
Heidegger M., Co zwie si myleniem?, tum. J. Mizera, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa Wrocaw 2000.
Heidegger M., Bycie i czas, tum. J. Mizera, w: idem, Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michalski, J. Mizera, C. Wodziski, Fundacja Aletheia, Warszawa 1999.
Heidegger M., Technika i zwrot, tum. J. Mizera, Baran i Suszczyski, Warszawa 2002.
Hofstadter D.R., Fluid Concepts and Creative Analogies. Computer models of the Fundamental Mechanisms of Thought, Basic Books, Nowy Jork 1995.
Hottois G., Philosophie et science fiction, Vrin, Pary 2000.
Ilnicki R., Bg cyborgw. Technika i transcendencja, Wyd. Naukowe Wydziau Nauk
Spoecznych UAM, Pozna 2011.
Ilnicki R., Czas nieludzkich obrazw. Pami strukturyzowana technologicznie, Sztuka
iFilozofia 38-39/2011.
Ilnicki R., I Have No Mouth and I Must Scream Harlana Ellisona, Kultura i Historia
21/2012.
Janicaud D., On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy
Jork 2005.
Klossowski P., Nietzsche i bdne koo, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1996.
Land N., Fanged Noumena. Collected Writings 1987-2007, Urbanomic Sequence Press,
Falmouth Londyn 2011.
Lyotard J.-F. , Anamnesis of the Visible, tum. C. Venn, R. Boyne, Theory, Culture & Society 21/2004.
Lyotard J.-F., Fenomenologia, tum. J. Migasiski, KR, Warszawa 2000.
Lyotard J.-F., Heidegger and the jews, w: idem, Political Writings, tum. B. Readings,
K.P. Geiman, Taylor & Francis e-Library 2003.
Lytoard J.-F., Inhuman. Reflections on Time, tum. G. Bennington, R. Bowlby, Polity
Press, Cambridge 1991.
Lyotard J.-F., Oikos, w: idem, Political Writings, tum. B. Readings, K.P. Geiman, Taylor
& Francis e-Library 2003.
Pascal B., Myli, tum. T. Boy eleski, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1989.
Platon, Gorgiasz, Menon, tum. P. Siwek, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1991.
Schneider S. (red.), Science Fiction and Philosophy: From Time Travel To Superintelligence, Wiley-Blackwell, Chichester Malden 2009.
Simondon G., On the Mode of Existence of Technical Objects, tum. N. Mellamphy,
University of Western Ontario, Ontario 1980.
Steiner G., Poetry of Thought: From Hellenism to Celan, New Directions, Nowy Jork
2011.
Stiegler B., Anamnesis and Hypomnesis, http://arsindustrialis.org/anamnesis-and-hypomnesis [21.11.2014].
Stiegler B., Technics and Time 2: Disorientation, tum. S. Barker, Stanford University
Press, Stanford 2008.
bibliografia
147
Stiegler B., Technics and Time 3: Cinematic Time and The Question of Malaise, tum.
S.Barker, Stanford University Press, Stanford 2011.
Thompson C., Why Science Fiction is the Last Basion of Philosophical Writing, http://
www.wired.com/techbiz/people/magazine/16-02/st_thompson [21.11.2014].
Vattimo G., Koniec nowoczesnoci, tum. M. Surma-Gawowska, Universitas, Krakw
2006.
Virilio P., University of Disaster, tum. J. Rose, Polity Press, Cambridge 2000.
Voegelin E., Order and History, t. II: The World of the Polis. Collected Works of Eric Voegelin, University of Missouri Press, Columbia Londyn 2000.
Weizenbaum J., Das Menschenbild im Licht der Knstlichen Intelligenz, w: idem, Computermacht und Gesellschaft, Suhrkamp, Frankfurt nad Menem 2001.
Wiener N., God and Golem, Inc. A Comment on Certain Points Where Cybernetics Impinges on Religion, The MIT Press, Cambridge, Mass. 1964.
Wilson E.G., Secret Cinema: Gnostic Vision on Film, Continuum, Nowy Jork 2006.
Wywiad z Jamesem Hillmanem przeprowadzony przez Scotta Londona, http://www.
scottlondon.com/interviews/hillman.html [21.11.2014].
Wykorzystane dziea science fiction

Animatrix, re. P. Chung, A.R. Jones, Y. Kawajiri, T. Koike, M. Maeda, K. Morimoto,
S. Watanabe, 2003.
Assassins Creed II, 2010 Ubisoft.
Blade Runner, re. R. Scott, 1982.
Elfen Lied, re. M. Kanbe, 2004.
Ellison H., Nie mam ust, amusz krzycze, tum. J. Manicki, w: Ptak mierci. Najlepsze
opowiadania, Solaris, Olsztyn 2002.
Ghost in the Shell, re. M. Oshii, 1995.
I Have No Mouth and I Must Scream, Cyberdreams 1995.
Jericho, Codemasters 2007.
Johnny Mnemonic, re. N. Lango, 1995.
La Jete, re. C. Marker, 1962.
Matrix, re. A. Wachowski, L. Wachowski, 1999.
Matrix Reloaded, re. A. Wachowski, L. Wachowski, 2003.
Matrix Revolutions, re. A. Wachowski, L. Wachowski, 2003.
Neon Genesis Evangelion, re. H. Ano, 1995.
Tetsuo, re. S. Tsukamoto, 1989.
Total Recall, re. P. Hervoeven, 1990.
summary
philosophy and science fiction: technoanamnesis
Science fiction is remembering the future. This thesis is developed by showing

how human will to remembering is shaped by technologies. Plato have said that
man should try to remember what has been inscribed in transcendent world of
ideas. This is the work of anamnesis, the goal human. It also starts a tendency
in culture concerned with the proper object of human self. Anamnesis as true
remembering is not a simple function of memory but that of the soul. Science
fiction is mostly interpreted as speculation toward the future, as pure imaginative power to create possible world. But at the center of such worlds created by
popular culture are lying problems that were crucial for the concept of anamnesis, especially when the problem is related to technologically mediated memory.
Significance of this shift is interpreted as diagnosis of contemporary culture.
In this perspective science fiction is the form of technoanamnesis it tries to
evoke will towards true remembering by creating possible worlds in popular
culture. Aside from the Platos anamnesis there is analyzed also anamnesis as
an act of resistance (Lyotard), as basis of individuation (Stiegler). These are
the main inspiration for the conception of technoanamnesis, technologically
mediated anamnesis that is a problem both for humans (as cyborgs) and
androids. It is not a process that is free of errors, that drives entities towards
the truth. Rather is poses questions that contemporary culture must answer
to. Science fiction creates will to remember in viewers functioning as a form
of unconscious philosophy of popular culture. Philosophical language is conjoined with philosophical one to explain how films, computer games, books
are media of struggler for a true remembering in contemporary culture.

Filozofia I Science Fiction: Technoanamneza

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Filozofia I Science Fiction: Technoanamneza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

filozofia i science fiction: technoanamneza

Copyright by Rafa Ilnicki 2014

Publikacja finansowana z dziaalnoci statutowej

Wydawnictwo Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych

dla science fiction przerywa prowadzenie linearnego dyskursu filozoficznego,

science fiction zdradzajce charakter mylenia mitologiczno-poetyckiego,

bycia science fiction, ksztatujcym w okrelony sposb wyobrani uytkownikw popkultury.

popkultury in-formuj jego zmysy w tym zamknitym obwodzie krenia

jest w ogle przypominaniem sobie8. Tym samym proces czenia si duszy

nie nie wiadomo, czy niewolnik poradziby sobie z przypomnieniem idei

technoanamnezy nie da si jej wyczy, omin, zignorowa wprocesie

Technoanamneza moe si powie, ale czsto si nie udaje, co nie znaczy,

Od Lyotarda zaczerpnem intuicj, e anamneza nie jest statycznym procesem

czajc jej znaczenia z filozofii, psychoanalizy czy mylenia dalekowschodniego,

programw13, poniewa pozwala na zatrzymanie ich funkcjonowania, ale te

Te sowa Lyotarda pozornie tylko nie s zgodne z ide Platona. Zawieraj

Puapka ta powoduje, e zawsze powinnimy siga gbiej, nie dajc si

Wedug Stieglera anamneza umoliwia indywiduacj, czyli dochodzenie

proces desublimacji, ktry jest konsekwencj dezindywiduacji i desublimacji

Przedstawione koncepcje anamnezy, czciowo zestawione ju z technicyzacj,

niej realizacji idei Platona w wiecie wspczesnym. Monstrum rozumiane

ale przypomnienie o charakterze nieludzkoci, jakie wytwarza czowiek. Nie

redniczenia jej pamici, przez co uruchomi wol przypominania oraz wol

poszukuj lub raczej je dopuszczam, to znaczy pozwalam mu wybrzmie, nie

Science fiction myli autonomicznie, ale dokonuje tego poprzez poetyckie

inne mylenie, nie za oczekujc na moliwo zaistnienia wasnego sposobu

jak myli science fiction?

poniewa widzimy, jak inni sobie przypominaj. Science fiction wykonuje t

jak mysli science fiction?

poszukiwania pewnych staoci w rzeczywistoci przemian. Jzyk filozoficzny,

jak mysli science fiction?

dla nich, czsto zapomniany z powodu profesjonalizacji dyscyplin naukowych

usunita pami? Czy moe on poprzez technoanamnez doj do tego, kim

jak mysli science fiction?

jak mysli science fiction?

orodkowej pamici, lecz hologram lub informatyczny kod, czyli wspczesne

ludzi, wydarzaniem si nowych wiatw moliwych i formami zagady istnieje

jak mysli science fiction?

wyjcia przypomnienia, mona zrozumie anamnetyczn funkcj science

jak mysli science fiction?

Zwyke mwienie ma miejsce w popkulturze, ktra wprowadza jzyk

jak mysli science fiction?

filozofii iscience fiction, wyrniajc jakie momenty filozoficzne i oddzielnie

Technoanamneza oznacza wyrwanie si obiegowych mitologii kultury

jak mysli science fiction?

Wiemy, e nie nimy, mimo i niepodobna tego dowie rozumem; ta niemono

zmian tosamoci, ktra decentruje czowieka. Dlatego te dusza nie oznacza

1. Filozofia i science fiction

Science fiction jawi si wic jako detektywistyczna futurologia. Rozwija

reszta filozofii stanowi wycznie komentarz do niego. Poczenie filozofii

itysice urzdze je modyfikujcych raz jeszcze zwrc si ku stylom bycia,

zawsze premachinicznym z racji problemu postawionego przez Artystotelesa,

bdca podstawowym instrumentem filozoficznego mylenia, przekuwa

w hiperrzeczywistoci21. Science fiction to nie wzmocnienie dotychczasowych

dan rzeczywisto lub przekaza instrukcje, jak zbudowa now, chociaby

Poprzez rezygnacj z antropocentryzmu czowiek wymyla i projektuje

przemino jako zdekonstruowane? Co umoliwia nam ten powrt? Dusza.

widzi. Technoanamneza nie jest zatem wydobyciem i przeoeniem na to, co

moliwo przedstawienia sobie wasnego dziecistwa. Jeli czowiek pozostaje

anamneza. Anamneza w science fiction staje si technoanamnez, anamnez

J.-F. Lyotard, Inhuman..., s. 39.

powodu nie godz si na ekonomi wszechwymienialnoci, walczc o wasn

dusza. Dlaczego mielibymy powoywa do istnienia dusz? Czy mamy si jej