Dziwne, niepojte

Autystyczne dziecko

Fundacja Synapsis
skada podzikowanie

za nieodpatne przekazanie praw

do wydania tej

ksiki

w jzyku polskim

Inne ksiki
autorstwa Dr Carla H. Delacato
A NEW START FOR THE CHILD WITH READING PROBLEMS
NEUROLOGICAL ORGANlZATION AND READING
THE ELEMENTARY SCHOOL OF THE FUTURE
THE DIAGNOSIS AND TREATMENT OF SPEECH
AND READING PROBLEM S
THE TREATMENT AND PREVENTION
OF READING PROBLEMS

Carl H. Delacao

Autystyczne dziecko

Tumaczenie

Monika Gwczak

FUNDACJA SYNAPSIS
Warszawa 1995

Tytu oryginau:

The ultimate stranger. The autistic child

Pierwsze wydanie: 1974

by Carl H. Delacato
ISBN (oryginau): 0-87879-446-8
Redakcja: Anna Strzakowska
Konsultacja: Micha Wroniszewski
Zdjcie

Krzysztof oskot
Projekt okadki: Marta Dubrzyska, Piotr Jaworowski
Logo serii: Magdalena Hollender
na

okadce:

amanie: Elbieta

Malik

Copyright for the Polish edition by Fundacja SYNAPSIS

ISBN: 83-902232-6-0
Pierwsze wydanie w jzyku polskim

Wszelkie prawa zastrzeone. Zaden fragment niniejszej ksiki nie moe by

publikowany, reprodukowany elektronicznie (komputerowo) ani kopiowany w
adnej formie drukowania, fotokopii, kserowania, nagrywania magnetofonowego
bez uprzedniej pisemnej zgody wydawcy.

Tytu

dotowany z funduszy Unii Europejskiej PHARE

Wydawca: Fundacja SYNAPSIS

ul. Piciolinii 3/13
02-784 Warszawa
tel. 10-74-14, fax 641-71-91

OD WYDAWCY

Carl Delacato ju w latach szedziesitych pisa o zaburzeniach odbioru bodcw suchowych, wzrokowych i innych czuciowych wrae u autystycznych dzieci. Szereg objaww patologicznych dotyczcych zachowania, stereotypii ruchowych, autoagresji
oraz nieprawidowoci w rozwoju tych dzieci wiza z uszkodzeniami mzgu. Proponowa nowe metody pomocy dzieciom z nadwra
liwoci sensoryczn.

W psychologii klinicznej panowaa wwczas z jednej strony

Pusta forteca Bruno Bettelheima, z drugiej terapia behawioralna
z awersyjnymi metodami. Psychiatrzy prbowli naj rozmaitszych
metod farmakoterapii, kuracji pochodnymi amfetaminy, neuroleptykami.
Pogld, e autyzm wie si z zaburzeniami odbioru i integracji
w mzgu bodcw sensorycznych zosta doceniony dopiero od czasu
III Europejskiego Kongresu na temat Autyzmu w Hamburgu w roku
1988.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych nastpi znaczny rozwj w badaniach nad skutkami wczesnych uszkodze mzgu,
potwierdzajcy zasadnicze tezy C. Delacato. Mona tu wymieni
prace J. Ayres na temat Integracji Sensorycznej czy F. Affolter
dotyczce Intermodalnego Przetwarzania Bodcw Sensorycznych
,
w mozgu.
Przedtem ksiki Delacato byy zdecydowanie niedoceniane
i spychane na margines bada naukowych. Obecnie s stale wznawiane w USA, rwnie w Europie. B. Rimland, Dyrektor Instytutu
Bada nad Autyzmem w San Diego USA pisze: "Delacato znacznie
wyprzedzi swoje czasy ... "

Ksik t

wdzicznoci dedykuj

J.E.F.D.

"

SPIS TREseI

Przedmowa ................................................................... 9
l. Obcy Swiat ................................................................. 18

II.

Ozibe

matki ............................................................ 33

III. Nadprzyrodzona choroba .......................................... 46

IV. Przeom? ................................................................... 59
'
.
,
.
,
.
,
70
V. M OWIC czy me mOWIC ............................................... .
VI. Za mao, za duo czy biay szum ? ......................... 81
VII. Czci ukadanki zaczynaj do siebie pasowa ...... 90
VIII. Odczytywanie sensoryzmw :.................................... 97
IX. Terapia umoliwiajca przetrwanie ...................... 127
. X. Leczenie przyczyn .................................................... 154
XI. "Teorie to teorie" ..................................................... 173
XII. Studia przypadkw .................................................. 181

XIII. Epilog ........................................................................ 218

Bibliografia w jzyku angielskim .......................... 221
Spis ksiek i artykuw w jzyku polskim,
przydatnych w terapii dzieci autystycznych ......... 224

PRZEDMOWA

Pierwsze badania i poszukiwania dotyczce neurologicznego i sensorycznego podejcia do autyzmu przeprowadziem

w latach 1963-1973, bdc na stanowisku dyrektora - koordynatora Instytutw Osigania Moliwoci Ludzkich w Filadelfii (The Institutes for the Achievement of Human Potential), ktrych byem wspzaoycielem.
W 1973 roku opuciem Instytuty, by powici si pracy
z dziemi autystycznymi. Pragnem sprawdzi uniwersalno
swojej teorii w rnych kulturach i rodowiskach.
Po opuszczeniu Instytutw zaoylimy poza Filadelfi
wraz z dr n. med. Robertem J. Domanem Orodek Rehabilitacji Neurologicznej w Morton (stan Pensylwania). Stworzylimy take odrbny zesp, ktry nazwalimy "Zespoem Do
Spraw Autyzmu". Wydzielilimy grup pacjentw autystycznych i spotykalimy si z nimi wycznie podczas weekendw,
by ich kopotliwe zachowanie nie zakcao pracy z innymi
dziemi z uszkodzeniami ukadu nerwowego, przyjmowanymi
w dni powszednie. Zauwaylimy, e gdy zajmowalimy si
dziemi autystycznymi oddzielnie, nie byy one tak pobudzone. W trakcie spokojnych weekendw chtniej wsppracoway, o wiele atwiej byo nam przeprowadza badania.
Dzieci przyjmowalimy do grupy tylko wtedy, gdy wiarygodne osoby z zewntrz postawiy diagnoz autyzmu. Ocenili
my i poddalimy terapii 166 dzieci i dorosych w wieku od
dwch i p do trzydziestu dwch lat, mieszkajcych w r~

10

Dziwne, niepo. 'te. Autystyczne dzieck()

nych regionach USA, Kanadzie, Australii, RPA i w przedrewolucyjnym Iranie.

Cay czas poszukiwalimy cech wsplnych dla wszystkich
dzieci autystycznych. Stwierdzilimy, e badania tomograficzne
zazwyczaj nie dostarczaj istotnych danych diagnostycznych.
W rd pacjentw przebadanych t metod jedyn w miar
wspln waciwoci - ale z pewnoci nie tyczc wszystkich - byo nieznaczne powikszenie komr mzgu. Prowadzi
to do oczywistego wniosku, e u naszych dzieci autystycznych
jako grupy nie wystpoway powane uszkodzenia w struktu,
rze mozgu.
Badanie EEG zazwyczaj, ale nie zawsze, wykazywao odchylenia od normy. Czsto wystpowaa znaczna ilo fal wolnych i, co ciekawe, tylko w nielicznych zapisach pojawiay si
iglice. Wikszo zapisw odbiegaa od normy w sposb niespecyficzny.
W badaniach laboratoryjnych wykazano, e nasze dzieci
autystyczne nie maj raczej zbyt wielu wsplnych cech. Jedynym wyrnikiem byo to, e u 38% pacjentw stwierdzono
odchylen~a w krzywej cukru (test tolerancji glukozy).
Badania fizykalne i neurologiczne wykazay, e u wszystkich wystpoway dyskretne objawy neurologiczne: saba koordynacja, opnienie w rozwoju, zez, zaburzenia lateralizacji, chodzenie na palcach, skolioza, zaburzenia rwnowagi,
zaburzenia w odruchach, nadpobudliwo, sabe umiejtnoci
manualne, znieksztacenia w odbiorze bodcw i wrae sensorycznych, zaburzenia uwagi i znaczce trudnoci w uczeniu si.
Wobec wszystkich dzieci stosowalimy nastpujc, podstawow procedur oddziaywa: po pierwsze, kade dziecko
byo oceniane przez wszystkich czonkw personelu. Po naradzie zespou, uczylimy kadego z rodzicw zaprojektowanego
przez nas, dla kadego dziecka indywidualnego, programu
rehabilitacji w domu, majcego na celu normalizacj odbioru
bodcw z rnych kanaw sensorycznych. Pniej, kolejne

11

Przedmowa

programy ukierunkowane byy na podwyszenie poziomu oglnego rozwoju dziecka. Byy one prowadzone przez cztery miesice w domu przez rodzicw, cz rodzestwa, czasami dziadkw lub przyjaci rodzin. Po kadym takim okresie dzieci
byy ponownie badane i oceniane.
Na podstawie postpw lub ich braku wprowadzalimy
zmiany w indywidualnych pogramach dzieci. Co dwa miesi
ce rodzice przedstawiali personelowi wypenion kart obserwacji i gdy byo to wskazane w nastpnym okresie wprowadzano dalsze zmiany.
Nastpnym celem byo okrelenie czstoci wystpowania
rnych typw zaburze sensorycznych wrd objtych nasz
opiek dzieci. Ustalilimy nastpujc czsto wystpowania
zaburze u naszych dzieci autystycznych:

1.
2.
3.
4.

Problemy
Problemy
Problemy
Problemy

zwizane
zwizane
zwizane
zwizane

z dotykiem i czuciem: 96-100%

ze suchem: 86-90%
ze wzrokiem: 65-70%
ze smakiem i wchem: 24-28%

Dwie trzecie dzieci z problemami zwizanymi z dotykiem

(wystpoway one u wikszoci dzieci) prezentowao obraz zbyt
maej wraliwoci czuciowej, jedna trzecia za zbyt duej.
U zdecydowanej wikszoci nadwraliwych dzieci pojawiay
si rwnie uczulenia i/lub nadwraliwo na barwniki w y
wnoci, konserwanty, leki i rne rodzaje jedzenia.
Postawienie diagnozy u dzieci z problemami ze suchem
byo szczeglnie trudne. Okazao si, e w naszej grupie jest
trzy razy wicej dzieci ze zbyt ma wraliwoci suchu ni
nadwraliwych.

Z kolei

wrd

nadwraliwy~h

dwch.
Nieliczne

dzieci z zaburzeniami wzroku proporcja

do zbyt mao wraliwych wynosia trzy do

spord

leczonych dzieci

wykazyway

zaburze-

12

Dziwne, niepojl!te. Autystyczne dziecko

nia smaku i wchu. Bya to najtrudniejsza grupa w populacji

naszych pacjentw. Naleay do niej dzieci cay czas wkada
jce rk do ust i hiperwentylujce si. Robiy one najwolniejsze postpy z caej populacji.
Najszybsze i najlepsze rezultaty uzyskiwalimy z dziemi
nadwraliwymi w co najmniej dwch obszarach odbioru bod
cw (z wyjtkiem wchu i smaku). Innymi sowy, jeeli dziecko przychodzio do nas z co najmniej dwoma nadwraliwymi
kanaami - np. wzroku, suchu lub dotyku - rokowania byy
raczej dobre. Dzieci, u ktrych nie wystpowaa nadwrali
wo, natomiast we wszystkich aspektach zostay ocenione
jako zbyt mao wraliwe, robiy najsabsze postpy.
Zdecydowaem si na sprawdzenie mojej teorii w nast
pujcych krajach: Niemczech, Izraelu, Woszech i Hiszpanii.
W 1974 roku odwiedziem je wszystkie prowadzc wykady.
W krajach tych panowaa wwczas wrd specjalistw opinia,
e autyzm jest chorob o podou psychologicznym, a terapia
daje niewielkie efekty.
Mimo, e profesjonalici zapoznajc si z moj neurologiczn teori, podchodzili do niej bardzo sceptycznie, byli jednak skonni sprbowa czego nowego prowadzc dotychczas
terapi, ktra nie dawaa adnych efektw lub bardzo mae.
Od 1974 roku trzy razy w roku podrujemy caym zespoem do Izraela, gdzie obserwujemy dwie grupy pacjentw: y
jcych w kibucu i poza nim. Okazao si, e objawy wystpuj
w obu grupach w mniej wicej tym samym nasileniu. Wyniki,
jakie osignlimy w Izraelu byy wyjtkowo dobre, zwaszcza
w grupie mieszkajcej w kibucu. Wydaje si, e rodowisko
jakie zapewnia kibuc, jest terapeutyczne dla dzieci z zaburze
maml sensorycznymI.
Fakt, e s tam otoczone wieloma oddanymi i troskliwymi dorosymi jest dla nich olbrzymi pomoc. Program terapii by stosowany nie tylko przez czonkw najbliszej rodziny, ale rwnie przez inne osoby. Kibuc, bdcy tak naprawd

13

Przedmowa
rozszerzon rodzin,

otacza mioci kade dziecko i stwarza

warunki, w ktrych w opiece nad nim pomaga wiele osb.
W rezultacie wiat dozna zmysowych dziecka nigdy nie jest
wrogi, a zawsze terapeutyczny. Te dzieci zrobiy naprawd
due postpy.

W TIKVA, czyli grupie niekibucowej, dzieci rwnie dokonay wspaniaych postpw. Doszlimy do wniosku, e by to
w najwikszej mierze wynik pracy duej liczby ochotnikw
pomagajcych w realizacji domowych programw terapeutycznych. W osigniciu takich wynikw szczeglnie pomogy mode
dziewczta, uczszczajce do Beth Yacov Schools of Israel.
Wyniki, ktre osignlimy w Izraelu w cigu ostatnich
dziesiciu lat byy dla nas wspania nagrod. Jestemy przekonani, e by to skutek znakomitej realizacji wyznaczonych
programw rehabilitacji neurologicznej, a take ogromnego
wkadu ochotnikw, ktrych praca stanowi integraln cz
kultury tego kraju.
TIKVA, grupa niekibucowa, jest dobrana z rnego typu
rodzin. Okoo 40% z nich naley do wysoce ortodoksyjnej,
religijnej grupy, gdzie dzieci yj w tradycyjnych domach,
a ochotnicy przychodz do nich codziennie. I tu ponownie jestemy przekonani, e wspaniae postpy byy rezultatem
olbrzymiego zaangaowania ochotnikw, ktrzy pomogli poprowadzi stosowne programy.
Cay zesp naszych klinik - niemieckich, woskich i hiszpaskich stwierdzi wystpowanie takich samych oglnych
symptomw:
1. Problemy
2. Problemy
3. Problemy
4. Problemy

zwizane
zwizane
zwizane
zwizane

z dotykiem i czuciem: 92-98%

ze suchem: 82-99%
ze wzrokiem: 60-68%
ze smakiem i wchem: 24-28%

Dzieci w tych klinikach

rwnie ogldamy

trzy razy do

14

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

roku. Midzy naszymi wizytami s poddawane codziennej terapii w domu. Ich rodziny stanowi charakterystyczne, typowe rodowisko rodzinne, aczkolwiek zazwyczaj wiksze ni
w USA, a w realizacji programw pomaga wicej ciotek, wujkw, dziadkw, rodzestwa i kuzynw ni u nas.
Dowiadczenia z Japonii s zbyt krtkie, by wyciga
wnioski, ale symptomy odpowiadaj opisanym powyej. Wydaje si nam, e Japoczycy rwnie maj wiksze rodziny,
i e wiksza liczba czonkw rodzin zaangaowana jest w prac z dziemi ni ma to miejsce w Ameryce.
We wszystkich krajach cznie przebadalimy grup 864
dzieci autystycznych. Pomimo tego, e wystpoway u nich te
same zaburzenia sensoryczne, zauwaylimy, e rodzice w r
nych kulturach rnie spostrzegaj ich symptomy.
To, czym najbardziej niepokoili si rodzice, zaleao od
kultury w ktrej yli, a nie od symptomw dziecka.
Poprosilimy rodzicw dzieci autystycznych by opisali,
ktry ze zmysw dziecka wydaje im si najwaniejszy. Wiedzielimy ju, e zaburzenia ukadaj si podobnie w kadej
kulturze. Kade z rodzicw miao wymieni te trzy zmysy,
o ktre martwi si najbardziej, poczwszy od najwaniejszych.
Ich odpowiedzi odzwierciedlaj znaczce rnice kulturowe.
1.
2.
3.
4.
5.

Rodzice amerykascy: dotyk, such, wzrok.

Rodzice niemieccy: wzrok, such, dotyk.
Rodzice woscy: such, smak/wch, dotyk.
Rodzice japoscy: wzrok, such, dotyk.
Rodzice hiszpascy: such, dotyk, wzrok.

Zaobserwowalimy

ciekawe zjawisko: u dzieci we wszystkich kulturach wystpowaa oglna tendencja do robienia najwikszych postpw w tych dziedzinach, ktre ich rodzice
uwaali za najwaniejsze. Doszlimy wic do wniosku, e nawet jeli we wszystkich kulturach symptomy rozkaday si

Przedmowa

15

podobnie, postpy dzieci zwizane byy z nastawieniem rodzicw i ich spojrzeniem na zaburzenia dziecka.
Stwierdzilimy take, e postpy rni si w zalenoci
od stara wkadanych w realizacj programu. Dzieci pochodzce z kultur, w ktrych istniej silne zwizki z dalsz rodzin lub panuje zwyczaj korzystania z pomocy ochotnikw,
osigaj lepsze wyniki. Rodzice i ochotnicy osigaj lepsze
rezultaty ni wynajte pomoce do dziecka oraz opacani pracownicy tacy, jak prywatni nauczyciele czy profesjonalnie
wyszkoleni terapeuci.
Stwierdzilimy, e kibuc jest rodzajem poszerzonej rodziny stale otaczajcej dziecko. TIKVA, grupa niekibucowa,
w ktrej byo duo ochotnikw oraz rodziny europejskie wykorzystujce wielu krewnych osigay doskonae wyniki.
W Stanach Zjednoczonych rodziny, ktre zdobyway do pomocy wielu ochotnikw rwnie wydaway si robi wiksze postpy ni te, ktre prboway pracowa tylko same. Nie chodzio wycznie o to, e dzieci byy w staym kontakcie z ludmi.
Ich rodzice czuli si pewniej dziki zainteresowaniu przyjaci i ssiadw, ktrzy z wasnej chci pomagali im poradzi
sobie z autyzmem u dziecka.
Zaskakujce, e najlepsze wyniki we wczeniu dzieci autystycznych po terapii do normalnych klas osignlimy we
Woszech. Wydaje si nam, e jest to wynik dziaania dwch
czynnikw. Po pierwsze, we woskich szkoach robi si bardzo
mao sprawdzianw. Po drugie, woskie szkoy podstawowe
maj Maiestre d'Appogis lub Maiestre de Sustainge. W dosownym tumaczeniu nazwy te oznaczaj "nauczyciela prowadzcego" lub "wspierajcego". S to specjalnie wyszkoleni
nauczyciele majcy za zadanie opiekowa si nowymi dzie
mi, ale nie przydzieleni do adnej klasy.
Tacy nauczyciele s przypisani do jednego dziecka, zazwyczaj na okres od trzech do szeciu miesicy, i ich zadaniem jest nauczenie go umiejtnoci koniecznych do wejcia

16

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

w grup. To wanie oni bardzo nam pomogli i odnosili due

sukcesy we wczaniu byych autystycznych dzieci do normalnych klas.
Odkrylimy, e przystosowanie dzieci autystycznych r
ni si znaczco w zalenoci od charakterystyki systemu szkolnictwa. Szkoy w tych kulturach, ktre egzaminuj i nadaj
etykietki uzyskuj duo gorsze wyniki ni szkoy w kulturach
bardziej otwartych na potrzeby dzieci.
Przekonalimy si, e dzieci te mona o wiele szybciej
wczy do normalnej klasy we Woszech ni w Hiszpanii,
Niemczech czy USA. Wychowawcy w Niemczech i Stanach
Zjednoczonych maj tendencj do czstego i wczesnego oceniania. Nadaj tym samym uczniom etykietki i nawet jeli
dziecko autystyczne przezwyciy swoje sensoryzmy, czsto
ciko jest usun tak etykiet z jego wiadectw szkolnych.
Mimo tendencji do odrzucania takich dzieci, w kadym
kraju, w ktrym pracowalimy, bylimy w stanie wczy kilkoro byych autystycznych dzieci do normalnych klas, gdzie
zachowyway si i uczyy znacznie lepiej w trakcie zaj o wyranej strukturze. Kopoty pojawiay si natomiast w czasie
mniej zorganizowanych czci dnia. Wikszo szk europejskich pozostawia swoim uczniom stosunkowo mao wolnego
czasu, atwiej wic byo si przystosowa dzieciom we Wo
szech ni w Ameryce.
Oglnie, dowiadczenia ostatnich dziesiciu lat potwierdziy moj teori o neurologicznym podou autyzmu i sensoryczne podejcie do jego diagnozy i terapii.
Gdy przygldamy si innym prbom poszukiwa podejmowanym w tej dziedzinie, zauwaamy znaczcy wzrost iloci bada w USA a take w Europie. Przez ostatnie dziesi
lat badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych stopniowo
przestay koncentrowa si na dawniejszych, psychologicznych
podejciach do autyzmu, a zajy si bardziej fizjologicznym
i neurologicznym ujciem. Przedmiotem bada sta si meta-

17

Przedmowa

bolizm, alergie, aktywno zmysowo-ruchowa, EEG, percepcja, rozwj czowieka. Prowadzone s prace w dziedzinie neurologii i farmakologii.
Mam nadziej, e wraz z pojawieniem si kadej nowej
informacji, pocztkowo niewyrany, psychologiczny portret
dziecka autystycznego, bdzie stawa si coraz bardziej czytelnym portretem fizjologicznym. Dziecko autystyczne nie
bdzie ju wrd nas kim obcym lub nie zwykym i dziwacznym. W miar, jak uczymy si poznawa je coraz lepiej i ono
uczy si coraz mniej nas ba, moemy wsplnie wprowadza
je w nasz wiat.
Carl H. Delacato, dr nauk pedagogicznych
Thomas Road
Chestnut Hill
Philadelphia, 19118
Sierpie

1984

I
,

OBCY SWIAT

Obserwowanie dziecka, ktre raz po raz gryzie wasn

rk, krci popielniczk zupenie jak w hipnotycznym transie, godzinami tpo gapi si na jaki pyek, ryczy jak ranne
zwierz kiedy si zbliasz, bije si po twarzy lub rozmazuje
na ciele swj ka - a na dodatek patrzy na ciebie, jakby by
przezroczysty - to jest przeraajce.
Takie jest wanie dziecko autystyczne. Ignoruje ci, odrzuca kontakt, nie sucha ci, nie porozmawia, nie pozwoli si
dotkn. Nawet nie spojrzy na innego czowieka. Sprawia
wraenie, jakby jedyn przyjemno i nagrod dawao mu
cige powtarzanie groteskowego, czsto autodestrukcyjnego
zachowania. Woli rzeczy od ludzi. Jest zawsze samotne, zamknite w sobie.
Jest wrd nas' obce, wyglda prawie tak, jakby kierowaa nim jaka nieludzka sia, ktra zmusza je do wykonywania
specyficznych aktw autodestrukcji.
Jest dziwne i niepojte.
Poniewa jest dziwne, niezrozumiae i obce, zostao usunite z naszego pola widzenia. Zaliczono je do psychotykw
i ukryto w zakadach dla psychicznie chorych.
Ponad sze tysicy takich samotnych "obcych" zostao
doywotnio umieszczonych w zakadach opieki. Rzekomo dlatego, e boj si ludzi, a naprawd - poniewa to my si ich
boimy. Ich inne zachowanie jest dla nas niezrozumiae i przeraajce. Patrzc w okna takich zakadw zastanawiasz si,

Obcy

wiat

19

ile matek takich dzieci bdzie dzisiaj paka zanim unie.

Drczy ci kolejne, jeszcze bardziej mczce pytanie. Czy
to moliwe, e to odmienne zachowanie ma ukryte znaczenie
- przesanie, na ktre jestemy lepi? Czy to moliwe, e dzieci
te rozpaczliwie prbuj si z nami porozumie, a my jestemy
gusi?

Czy to mdliwe, e gryzienie, krcenie si, wrzaski, bicie

si po twarzy, a nawet rozmazywanie kau po caym ciele s
czci ukrytego komunikatu, ktrego, jak dotychczas, nie
udao nam si odczyta?
Czy to moliwe, e dziecko autystyczne rozpaczliwie prbuje si z nami porozumie, a my nie odpowiadamy?
Moja odpowied brzmi: TAK!
Zaczynam jednak wyprzedza bieg wydarze. Pozwlcie
mi zacz od pocztku.
Przez ostatnie dwadziecia lat pracowaem z dziemi
z uszkodzeniami mzgu. W 1953 roku miaem szczcie jako
mody pedagog i psycholog zosta zaproszonym do zespou
rehabilitantw, w ktrego skad wchodzili dr TempIe Fay znany neurochirurg oraz jego wsppracownicy - Glenn Doman i dr Robert Doman. W 1963 roku, wraz ze mierci Faya,
nasz zesp ponis cik strat, kontynuowalimy jednak
nasz prac w Instytutach w Filadelfii.
Glenn Doman by dyrektorem Instytutw, Robert dyrektorem do spraw medycznych, ja za koordynatorem. Praca w tym .
zespole bya raz fascynujca, innym razem doprowadzaa do
rozpaczy, ale zawsze niosa ze sob duo niespodzianek.
Glenn, sia napdowa, by peen entuzjazmu, zrozumienia
i empatii dla naszych dzieci z uszkodzeniami mzgu. Z wyksztacenia fizykoterapeuta, zawsze poszukiwa przyczyn, dla
ktrych dziecko nie robio tego, co powinno. Przez te lata
badania doprowadziy nas od powykrcanych rk i ng dziecka do miejsca pierwotnego uszkodzenia: do mzgu.
Robert by lekarzem specjalizujcym si w ortopedii i re-

20

Dziwne,

niepoj~

te. Autystyczne dziecko

habilitacji. Kocha dzieci, a one wprost go uwielbiay. Ciepy

gos i delikatny sposb bycia zawsze dziaay omielajco na
jego podopiecznych.
Moja rola polegaa na wczeniu naszych dzieci w normalny wiat wychowania i nauczania. Byem odpowiedzialny
za to, by nasze dzieci uczyy si i mogy sobie radzi w szkole.
Spdzilimy niezliczon ilo godzin snujc hipotezy na
temat naszych dzieci z uszkodzeniami mzgu, a zwaszcza na
temat poniesionych poraek. W wyobrani robilimy wycieczki w gb ciaa dziecka wdrujc przez jego ukad nerwowy.
"Wejcie" w ciao dziecka poczwszy od rk i ng, przez
obwodowy ukad nerwowy, w gr rdzenia krgowego do podstawy mzgu, przez mdek i staromzgowie do kory byo
wspania podr. Jeszcze ciekawsza bya jednak wyimaginowana podr w drug stron - z mzgu w kierunku palcw,
przez skomplikowany system drg zwany ukadem nerwowym
czowieka.

Jest to bardzo stary system, ktry uksztatowa si setki

milionw lat temu i powoli przeksztaci w ukad nerwowy
wspczesnego czowieka. Zachowa on wiele starych czci,
ktre wydaj si dzi niepotrzebne, posiada wiele nieuywa
nych, wolnych obszarw, a przede wszystkim zachowa przed
badajcymi go naukowcami o wiele wicej ze swych tajemnic
ni inne czci ciaa.
Robilimy take inne wyprawy. Spdzilimy z Glennem
i Robertem cae lata badajc normalne dzieci i dzieci z uszkodzeniami mzgu, yjce zarwno w wysoko rozwinitych cywilizacjach Ameryki Pnocnej i innych czci wiata, jak
i prymitywnych plemionach w Afryce, Ameryce Poudniowej
i Srodkowej, by zobaczy, jak dziaa ich ukad nerwowy. Badalimy dzieci na szeciu kontynentach poszukujc klucza do
.
rozwoJu mozgu.
W wyniku bada stwierdzilimy, e kade dziecko musi
przej przez kilka naturalnych etapw rozwoju. Jeli prze/

Obcy

wiat

21

skoczy jeden z nich, nie wykorzysta wszystkich swoich mo

liwoci. Pracujc z takim dzieckiem, cofamy si do stadium,
ktre trwao za krtko lub zostao pominite. Na przykad
w rozwoju motoryki zanim dziecko zacznie chodzi, musi najpierw peza na brzuchu, a potem raczkowa na rkach i kolanach. Jeli tego nie robi, cofamy je do pominitej lub niezakoczonej fazy rozwoju i stwarzamy okazj do wikszej iloci
CWlczen.
Przyjlimy zaoenie, e mzg rozwija si dziki uywa
niu go i pobudzaniu. Stworzylimy terapi opart na stymulowaniu rozwoju i organizacji ukadu nerwowego. Terapia ta
staa si powszechnie znana pod nazw Domana - Delacato.
Zaczy si wtedy kopoty z innymi ludmi pracujcymi
w tej dziedzinie. W tych czasach uszkodzenia mzgu pojmowane byy na zasadzie "wszystko albo nic". Miao si uszkodzenie lub nie, zalenie od wyniku powszechnie przyjtych
testw neurologicznych.
Leczenie uszkodze mzgu rwnie uwaano za spraw
beznadziejn. Jeli by uszkodzony, nie byo ju nadziei, jeli
nie by - czowiek by normalny.
Zaproponowalimy uwzgldnienie stopnia uszkodzenia
mzgu zarwno w diagnozie, jak i w odniesieniu do oczekiwanych rezultatw leczenia. Nie byo to ju postawienie problemu w sposb "wszystko albo nic", a wic terapia nie opieraa
si tylko na zakwalifikowaniu do przypadkw beznadziejnych
lub normalnych. Zgodnie z takim podejciem wszystkie przypadki okrelane jako "beznadziejne" byy z gry skazane na niepowodzenie, poniewa nikt, z nielicznymi wyjtkami, ktre stanowili fanatyczni rodzice, nie, prbowa zmieni stanu dziecka.
Stwierdzilimy take, e potrzebne s nowe, bardziej czue narzdzia do pomiaru uszkodze mzgu, poniewa mieszcz si one na kontinuum od cikich do lekkich. Zaproponowalimy, by poza standardowym badaniem neurologicznym
diagnozujcym uszkodzenie mzgu, ocenia dodatkowo roz/ .

22

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

wj dziecka i poziom jego funkcjonowania. Spdzilimy z Glennem i Robertem cae lata nad opracowaniem skali rozwoju
jako dodatkowego narzdzia uywanego do oceny stopnia
uszkodzenia mzgu.
W skali brano pod uwag to, co dziecko potrafi, a czego
nie potrafi zrobi w odniesieniu do tego, co powinno umie
w swoim przedziale wiekowym.
Stosujc podejcie rozwojowe i funkcjonalne atwo mona
byo zauway, e uszkodzenie mzgu nie jest jedynie zjawiskiem wystpujcym lub nie, czym beznadziejnym lub normalnym. Gdy dziecko zmieniao si, moglimy odczyta t
zmian na skali. Moglimy nawet podejmowa dziaania przyspieszajce zmiany - i to wanie nosio nazw terapii.
Badania doprowadziy nas do oczywistego wniosku, e istnieje wiele form uszkodzenia mzgu poczwszy od cikiego atwego do wykrycia ju na pierwszy rzut oka ze wzgldu na
znaczne upoledzenie funkcjonowania, przez umiarkowane,
ktre mona wykry za pomoc dobrze znanych bada neurologicznych korzystajcych z nowoczesnych technik medycznych takich, jak badanie czynnoci bioelektrycznej mzgu,
sprawdzanie odruchw i wykrywanie patologii - do lekkiego.
Lekkie uszkodzenie byo najtrudniejsze do wykrycia, poniewa nie znano jeszcze odpowiednich narzdzi pomiaru. N ajczciej wystpujcym zaburzeniem wiadczcym o lekkim
uszkodzeniu okazay si kopoty z percepcj: widoczna trudno, z jak dziecko odbierao bodce ze wiata zewntrznego
za pomoc oczu, uszu i/lub skry.
Na szczcie znaleli si rwnie inni ludzie pracujcy
z tego rodzaju zaburzeniami. Stan ten sta si w krtkim czasie znany jako "mikrouszkodzenia mzgu". W powszechne
uycie wszed nowy termin "dyskretne objawy" (soft signs) symptomy lekkiego uszkodzenia mzgu, ktrych nie byy w
stanie wykry wczesne testy neurologiczne. Zapanowaa moda
na "dyskretne objawy" i mikrouszkodzenia mzgu.

Obcy

wiat

23

N a temat uszkodze mzgu pisa wiele zesp Knoblocka

i Pasmanicka, a ksika Dr Sama Clementsa z Uniwersytetu
Arkansas! nadaa sprawie duy rozgos.
W kocu 1966 roku Departament Zdrowia, Edukacji
i Opieki Spoecznej Stanw Zjednoczonych opublikowa oficjaln broszur zatytuowan Minimal Brain Dysfunction in
Children ("Mikrouszkodzenia mzgu u dzieci"). Mikrouszkodzenie mzgu stao si uznanym oficjalnie pojciem. Przejawiao si w sposobie uczestniczenia dziecka w otaczajcym je
wiecie za pomoc narzdw zmysw, byo take powizane
z aktywnoci dziecka. Do okrelania zachowania dziecka,
a zwaszcza dziecka z uszkodzeniami mzgu zaczto czciej
uywa terminu nadpobudliwo.
Byy to ekscytujce dni odkrywania nowych granic moli
woci rozwoju czowieka w od wiekw zaniedbywanych dziedzinach. By moe dziki naszej pracy i pracy innych ludzi
dzieci z uszkodzeniami mzgu, niezalenie od tego, czy stopie uszkodzenia by ciki, umiarkowany czy lekki, bd
mogy osign wyszy poziom rozwoju ni to byo moliwe
w przeszoci. Bylimy peni entuzjazmu i nadziei.
W 1959 roku napisaem pierwsz ksik, ktra wprowadzaa pojcie "organizacji neurologicznej". Zgodnie z przedstawion koncepcj organizacja i rozwj ukadu nerwowego
czowieka stanowi najwaniejszy czynnik w uczeniu si. Reakcja bya natychmiastowa - gona i krytyczna. Kolejne ksi
ki byy rwnie dosy kontrowersyjne i atakowano zawarte
w nich pomysy.
Po szczeglnie silnym ataku na teori organizacji neurologicznej zdecydowano, e w celu przetrwania musimy dokona "redukcji" i "przegrupowa". Brzmi to zowieszczo i tak
byo w rzeczywistoci! Po przestudiowaniu naszych rl zdecydowano, e nie mog duej zajmowa si jedynie problemami
l

Clements S., Lehtinen L., Lukens J. Children with Minimal Brain Injury .
National Society for Crippled Children and Adults, Chicago, 1963.

24

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

czytania i uczenia si. Musiaem zaangaowa si w szerszy

problem - zaburze zachowania.
Oznaczao to, e miaem przekaza swoim wsppracow
nikom piecz nad problemami terapii i nauczania, sam za
zostaem postawiony przed koniecznoci zmierzenia si
z dostrzeonym wanie szerszym problemem zaburze zachowania.
Byem zaamany! Po dwudziestu latach caa moja praca,
sukcesy, wszystkie teorie i dowiadczenia, ktre wanie zaczy by akceptowane przez szkoy i kliniki w caym kraju
miay zosta przekazane asystentom, a ja miaem wkroczy
w nowy i nieznany wiat. C wiedziaem o zaburzeniach zachowania?
Wikszo dzieci z uszkodzeniami mzgu, z ktrymi mielimy do czynienia umiaa chodzi, wiele natomiast nie umiao mwi, nie rozumiao mowy i nie mona byo ich zostawi
samych nawet na sekund ze wzgldu na ogromn nadpobudliwo. Mwic krtko, nie potrafiy robi niczego, co mona by
nazwa ludzkim zachowaniem. Ich mzg by uszkodzony
w stopniu umiarkowanym, ale zachowania - ciko zaburzone.
Teraz byy to moje dzieci. Te maluchy byy zupenie inne
od dzieci, ktre miay kopoty z czytaniem i uczeniem si, do
jakich byem przyzwyczajony, a ktre chtnie przejli moi
wsppracownicy. Po ponad dwudziestu latach sukcesw znowu musiaem sta si pionierem. Nawet nie wiedziaem od
czego zacz!
Personel, prbujc doda mi otuchy, mwi z umiechem:
- Carl, wszystkie twoje badania nad rozwojem czowieka, plemionami pierwotnymi i uczeniem si daj ci punkt wyjcia do
rozwizania problemu zachowania.
- Zazdrocimy ci. Wkraczasz w zupenie nowe obszary prbowali mnie omieli.
- Carl, bardzo potrzebujemy solidnych bada w dziedzinie zachowania. Pomyl, ilu dzieciom, ktre teraz egzystuj

Obcy

25

wiat

jak roliny by moe moglibymy pomc - odwoywali si do

mego sumiema.
- Zawsze bye pionierem, Carl. Masz okazj zacz wszystko od pocztku - w swojej wasnej dziedzinie, nie bdziesz
mia konkurentw.
Suchaem tych wszystkich gosw, ale aden z nich nie
pomg mi ani nie uspokoi.
Wwczas "siy wysze", niewtpliwie wyczuwajc moj frustracj i panik, umieciy mnie w wielkim, wycieanym mik
kim dywanem biurze, ktrego okna wychodziy na przepik
n zielon dolin i wyposayy je w prawdopodobnie jedno
z najwikszych biurek na wiecie. Dodatkowo za, w wyczerpujcy ksigozbir na temat zachowania.
Ale adna z tych rzeczy nie pomoga. Zabrano mnie
z mojego, cik prac zdobytego pola wiedzy, gdzie odnosiem sukcesy i byem dobrze znanym specjalist. A teraz miaem zaczyna wszystko jeszcze raz!

Czujc, e

przy pierwszej okazji

mog si wyrwa

i uciec,
"siy wysze" posuyy si "przynt". By ni dr Raymond
A. Darl, wiatowej sawy antropolog, czowiek, ktrego od du
giego czasu podziwiaem i szanowaem. Dart, wielki geniusz,
mia codziennie siedzie obok mnie! Przypuszczam, e myla
no: "Nie ucieknie, jeli Dart bdzie siedzia obok niego".
Dart jest wyjtkowym czowiekiem. Urodzi si i zdoby
zawd lekarza w Australii, nastpnie wyjecha do Anglii, aby
kontynuowa studia w zakresie anatomii, w kocu zosta najpierw profesorem, a potem dziekanem wydziau medycznego
Uniwersytetu Witwatersrand w Johannesburgu w Afryce Poo

udniowej.

Pod koniec 1924 roku, w rok po moim urodzeniu, dziki

jednej ze swoich studentek, Dart otrzyma czaszk odnalezion w jaskini zbudowanej ze ska wapiennych.
Przy pomocy drutw do robtek swojej ony, Dart ostro-

26

Dziwne, niepoifte. Autystyczne dziecko

nie usun wapie ze skamieniaego odcisku mzgu w czci

czaszki. W 1925 roku napisa artyku, w ktrym twierdzi, e
bya to czaszka i mzg przodka dzisiejszego czowieka, ktrego nazwa Australopithecus Africanus. Reakcja wiata nauki
bya natychmiastowa - i bardzo ostra. Wszyscy wiedzieli, e
czowiek narodzi si w Azji okoo stu tysicy lat temu! Dart
jest oszustem! Patrzc na t cakowicie negatywn reakcj
z perspektywy czasu, trzeba zdawa sobie spraw, e oryginalny artyku Darta ogaszajcy odkrycie Australopithecusa Africanusa ukaza si w magazynie Nature w lutym 1925 roku,
a proces sdowy Scopsw rozpocz si w lecie tego roku.
Dart spdzi nastpne trzydzieci lat kontynuujc swoje
poszukiwania antropologiczne. Weteran poudniowo-afryka
skiej paleontologii, Robert Broom, odnalaz szcztki dwch
Australopitekw: dorosego i nieletniego. Dart i Broom przestudiowali wszystko, co mogli na temat towarzyszcych im
zwierzt i Dart zacz zagraa wczesnym teoriom archeologicznym wskazujc, e Australopithecus uywa narzdzi
sprzed epoki kamiennej wykonanych z koci i zbw. W dalszym cigu pisa ignorujc fale krytyki.
Teraz, po czterdziestu latach, na skutek odkry Louisa
Leakeya w Olduai, dziki moliwoci datowania wykopalisk
metod argonowo - potasow i na koniec w zwizku ze zdemaskowaniem Czowieka z Piltdown, Dart sta si bohaterem
w krgach naukowych.
W kocu bestseller Roberta Ardrey African Genesis (,,Afrykaskie pocztki") przynis Dartowi tak bardzo zasuone
i o wiele spnione szerokie uznanie.
Ten odwany i mdry naukowiec mia codziennie siedzie
u mojego boku i, musz przyzna, "siy wysze" miay racj.
Jak mona uciec od takiego symbolu cierpliwoci i odwagi
siedzcego tu przy tobie?
Dodatkowo, poza tymi zaletami i szczeglnym zwycistwem
odniesionym nad przeciwnikami, Dart mia inne silne strony.

Obcy

27

wiat

Bdc

przez dwadziecia lat dziekanem wydziau medycznego mia olbrzymie dowiadczenie w radzeniu sobie zarwno
z modzieczym entuzjazmem, jak i zwtpieniem. Zna si take na neurologii porwnawczej lepiej ni ktokolwiek, kogo
znaem od czasu, gdy mier zabraa spord nas TempIe Faya.
Po raz pierwszy spotkaem si z Dartem w jego przybranym kraju Republice Poudniowej Mryki w 1966 roku. Wa
nie niedawno zrezygnowa z funkcji dziekana, przeszed na
emerytur i by gotw podj nowe wyzwanie. Mimo, e gdy
poznalimy si, mia prawie siedemdziesit lat, nie spotkaem dotd tak ciekawego i penego entuzjazmu czowieka.
Chodzi szybko, z gow wysunit do przodu i byszczcyrr.i
oczyma. Jego australijski akcent i specyficzny dowcip sprawiay, e byem jednoczenie zaskoczony i rozbawiony.
Dzielio nas ponad trzydzieci lat, ale reagowalimy na
siebie nadzwyczaj dobrze. Codzienne rozmowy dotyczyy
mnstwa tematw, czsto przerywane byy gonym miechem
lub dug cisz - zalenie od tematu dyskusji.
C, musz przyzna, e posadzenie Darta przy moim boku
byo doskonaym pomysem. Nauczy mnie bardzo wiele.
"Siy wysze"

gruszek w popiele. Wczyy

do gry kolejn si. By to dr Raymondo Veras, dyrektor dis
medycznych wszystkich naszych zakadw w Ameryce Pou
dniowej. Podczas jednej z okresowych podry, Veras ucisn
mnie i swoim wieo wyuczonym angielskim powiedzia: Carl, bracie, musz ci co powiedzie, a ty masz by grzecznym chopcem i mnie posucha.
Usysze co takiego od byego studenta, ktrego nazywaem "ciemnoskrym olbrzymem" i "szalonym Budd" ... Zabrzmiao to zowieszczo. Polubilimy si z Verasem jeszcze
duo wczeniej, zanim moglimy si porozumie za pomoc
sw. Tak go wtedy opisywaem:
"By olbrzymem. Potny kark, cikie rce, niada skra,
nie

zasypyway

28

Dziwne, niepojde. Autystyczne dziecko

czarne oczy, ktre na przemian byy zbyt suche z wysiku lub

staway si zbyt wilgotne ze smutku i zupena nieznajomo
chociaby jednego sowa po angielsku. Wszystko to sprawiao,
e ten pierwszy, uczcy si u nas lekarz by powanym wyzwaniem."2
Veras przyby do nas w 1959 roku, poniewa jego jedyny
syn skrci kark skaczc do Zatoki Rio de Janeiro. Chopiec
by zupenie sparaliowany od szyi w d. Veras spdzi rok
studiujc nasze metody i obserwujc, jak leczymy jego nastoletniego syna. Mimo, e w ojczystej Brazylii by cenionym
chirurgiem, ciko pracowa wykonujc wszystkie, czasem polednie, zajcia.

Kiedy stan jego syna polepszy si, Veras podj dramatyczn decyzj Porzuci swoj dochodow praktyk, by wprowadzi w Brazylii nasze sposoby leczenia uszkodze ukadu
nerwowego.
Kolejne lata sukcesw sprawiy, e sta si najbardziej
znanym rehabilitantem w Ameryce Poudniowej.
Pozosta przez te lata naszym bliskim przyjacielem i wsp
pracownikiem, zawsze pomagajc nam w rowizywaniu problemw zwizanych z uszkodzeniami mzgu i biorc zawsze
udzia w badaniu prymitywnych plemion.
Trzy razy jego silne rce wycigny mnie z parujcych,
penych piranii i aligatorw rzek w rodku brazylijskiej dun
glii tak, by nie zniszczy mojej aparatury pomiarowej. Zawsze
mia si, gdy mnie ratowa. Jego coroczne wizyty byy rwnie pene umiechu i radoci. Ale dzisiaj by powany. Ten
zbyt powany czowiek, ktrego syn odszed ju z domu, by
zosta lekarzem i rwnie przyczy si do naszej pracy, zamierza uy swego wyjtkowego daru przekonywania. Musiaem sucha.

- Carl, musisz
2

podj

to wyzwanie. W dzisiEjszym

wiecie

Delacato C.H., A New Start for the Chid with Reading Problems: A
for Parents New York, McKay, 1970, s. 36.

Manua

Obcy

29

wiat

zachowanie czowieka staje si coraz waniejsze i jeli mamy

wszyscy przetrwa, trzeba je pozna. Zrozumienie dzieci
z powanymi zaburzeniami zachowania moe pomc nam
w zrozumieniu wszystkich dzieci i wszystkich ludzi. Musisz
pomc dzieciom wszystkich ludzi. Potem, by moe, lepiej zrozumiesz siebie i przyjaci.
Poruszyem si niespokojnie w fotelu, ale jeszcze nie
skoczy.

- Musisz take pj i porozmawia ze swoimi przyjaci

mi, Morrisem i Ardreyem, oni wiedz wiele na temat zachowania czowieka i bdziesz mg si od nich wiele nauczy na
temat zachowania dzieci. Carl, nie wolno ci o tym duej myle. Musisz zaraz zacz prac. Bdziesz do mnie pisa
o swoich odkryciach.
N awet majc kopoty z angielskim, zawsze by elokwentny i przekonywujcy.
"Morris" i "Ardrey", do ktrych mnie odesa, byli to Desmond Morris, autor The naked Ape ("Naga mapa"), The
Human Zoo ("Ludzkie Zoo") i Intimate Behauior ("Zachowania intymne") oraz Robert Ardrey, autor African Genesis, Territorial Imperatiue ("Imperatyw terytorialny") i The Social
Contract ("Umowa spoeczna"). Ludzie ci byli liderami nowego sposobu mylenia: etologii. Ich ksiki zapocztkoway rewolucj w myleniu naukowym. Umiecili czowieka we wa
ciwym mu miejscu drabiny ewolucyjnej i dziki wasnej
wiedzy na temat innych stworze poprzedzajcych czowieka,
dali nam nowe moliwoci wgldu w nas samych.
Poniewa ludzie ci mieli tak olbrzymi wpyw na mylenie
naukowe, wraz z Bobem i Glennem spotkalimy si z nimi,
by porozmawia. Tak, jak susznie powiedzia Veras, byli naszymi przyjacimi. Czytajc ponownie ich ksiki i rozmawiajc z nimi, mogem si wiele nauczy.
Stao si

dla mnie jasne,

nie mam wyboru:

musz

pod-

30

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

j si

nowego zadania. Musiaem sign wstecz, by zobaczy, co ju wiadomo na temat zachowania, a co pozostaje
nieznane. Musiaem take pozna aktualne teorie i metody
terapii zaburze zachowania.
Poniewa koncepcja mikrouszkodze mzgu bya ju popularna, wychowawcy inaczej postrzegali obecnie zachowanie.
Nadpobudliwo nie bya ju uwaana za zwyczajny rezultat braku dyscypliny. Traktowano j jako przejaw czynnoci ukadu nerwowego.
Nieoczekiwanie zachowanie stao si wan dziedzin bada. Byli tacy, ktrzy aby je zmieni stosowali leki; inni posugiwali si warunkowaniem, jeszcze inni metod modyfikacji. Byli te tacy, ktrzy odwoywali si do psychiatrii.
Nie byo powszechnie przyjtej teorii zachowania, a wik
szo praktykw wolaa pracowa z lejszymi zaburzeniami
tego typu. Aby rzeczywicie zrozumie zachowanie, trzeba
obj cae jego spektrum - od najciszych do najlejszych
zaburze.

Jeli bdzie mona zmieni

zachowanie dziecka z najci

szym rodzajem zaburzenia, mniej powane problemy bd
atwiejsze do zrozumienia.
Zdecydowaem si na zgbienie najtrudniejszego problemu zwizanego z zachowaniem. Nie byo adnego kopotu ze
znalezieniem najtrudniejszego czy te najbardziej zoonego.
Wrd ludzi pracujcych z dziemi krya zgodna opinia, e
najtrudniejsze, najbardziej kopotliwe, najdziwaczniejsze, najciej poddajce si terapii s dzieci autystyczne.
Kanner, czowiek, ktry pierwszy pisa o autyzmie, wypunktowa pi charakterystycznych cech zaburzenia, ktre
pocztkowo nazwa "autyzmem wczesnodziecicym". Byy to:
1. Niezdolno do nawizania wizi oraz interakcji z lud
mi wystpujca od pocztku ycia;
2. Niezdolno do porozumienia si z innymi za pomoc
jzyka;

Obcy

31

wiat

3. Obsesja na punkcie niezmiennoci otoczenia i opr przed

zmIanamI;
4. Zaabsorbowanie rzeczami (przedmiotami) a nie ludmi;
5. Sporadyczne wykazywanie sporych moliwoci intelektualnych.
Odkd Kanner w 1943 roku przedstawi powyszych 5 wa
ciwoci, przyjto je powszechnie jako opisujce dzieci autystyczne.
Lekarze stojcy przed problemem diagnozy dzieci otrzymali opublikowane w Medical World News 3 nastpujce oglne wskaniki autyzmu:
Dziecko, ktre jest nadmiernie niespokojne bez przyczyny,
Dziecko, ktre nie jest wiadome wasnej tosamoci,
Dziecko, ktre jest zazwyczaj zajte okrelonym, jednym
przedmiotem,
Dziecko, ktre krci si,
Dziecko, ktre koysze si,
Dziecko chodzce na palcach,
Dziecko przeciwstawiajce si zmianom,
Dziecko, ktre nie mwi odpowiednio do swojego wieku,
Dziecko, ktre w ogle nie mwi,
Dziecko, ktre wydaje si ciko opnione, ale czasami
ma przebyski normalnej lub wyjtkowej inteligencji.
Inni autorzy4 podaj dodatkowe symptomy autyzmu takie, jak:
Wypadki przeduajcego si koysania lub/i uderzania

gow

Obsesyjne zainteresowanie tymi samymi zabawkami.

Powtarzanie tej samej zabawy.
Domaganie si, eby pozostawiono je samo.
3
4

Breaking Through to the Autistic Child. Medical World New s, October 1966,
s. 92.
Blackwell R. , Joynt R. , L earning Disabilities Handbook for Teachers. Springfield Ill., Charles C. Thomas, 1972, s. 42 i 43.

32

Dziwne,

niepoj te .

Autystyczne dziecko

Brak wsppracy i ruchw antycypacyjnych w trakcie podnoszenia go do gry.

Panuje powszechna zgoda, e autyzm jest najbardziej ko
potliwym zaburzeniem zachowania. Jest powszechnie traktowany jako stan psychotyczny charakteryzujcy si gbokim
wycofaniem ze rodowiska. Wszyscy zgadzaj si rwnie, e
rokowania dla dziecka autystycznego s bardzo ze.
Stao si oczywiste, e od tego wanie naleao zacz: od
dziecka autystycznego! Nie miaem wystarczajcej wiedzy, by
mc diagnozowa autyzm, skorzystaem wic z naj atwiejsze
go wyjcia - braem te dzieci, u ktrych, zanim trafiy do nas,
inni specjalici stwierdzili autyzm. Mogem z bliska, a nie
przez pryzmat ksikowego opisu, zobaczy, jak wyglda dziecko autystyczne.
Zachcony swoim nowym, wspaniaym biurem, wspomagany wyczerpujcym ksigozbiorem na temat zachowania
i podtrzymywany na duchu przez siedemdziesiciojednoletnie
go, silnego i zahartowanego w bojach towarzysza - Darta byem gotw na wszystko.
No, prawie wszystko. Z pewnoci nie byem przygotowany na to, kto pojawi si w drzwiach mojego biura.

II
OZIBLE

MATKI

Szecioletni

Bobby wszed do mego gabinetu ze swoimi

rodzicami o smutnych oczach. Mia szaropopielat twarz
i patrzy dokadnie przeze mnie. Chodzi wok biurka cay
czas machajc praw rk kilkanacie centymetrw od dolnej
czci twarzy, jakby bawic si. Nie by destrukcyjny, chodzi
tylko w kko, macha rk i gapi si w przestrze.
J ego rodzice usiedli, may w kocu usiad midzy nimi.
Odchyliem si do tyu za biurkiem i zapaliem papierosa.
Wpatrywa si w dym i cigle macha rk przed twarz.
Patrzyem, jak siedzia i zastanawiaem si, co te dziao si
w jego gowie, gdy na przemian patrzy na dym i przeze mnie.
Jego milczenie ciyo nam. Usiadem gbiej i czekaem.
By coraz bardziej zaciekawiony moim dymem. Majc
nadziej, e bd mg nawiza z nim jaki kontakt, zacz
em wydmuchiwa kka z dymu. Patrzy! Rka przestaa si
porusza. Wsta i z otwartymi ustami wpatrywa si w moje
kka.

Rodzice opowiedzieli, e postawiono mu rne diagnozy:

opnienie umysowe, autyzm, nadaje si do oddania do jakiego zakadu. Ostatnia, postawiona przez nasz personel,
brzmiaa: uszkodzenie mzgu. Zapytali mnie, czy moemy
pomc. Powiedziaem, e moemy sprbowa.
Bobby by teraz jakie trzy i p metra ode mnie, nie
macha ju rk przed ustami i nosem. Moe wczeniej chcia
poczu wiatr na twarzy.

34

Dziwne,

niepojt.

Autystyczne dziecko

Pomylaem, e sprbuj nawiza

kontakt dmuchajc do
niego przez pokj. Wziem gboki oddech, nadem policzki
i z drugiego koca pokoju dmuchnem na niego dugim, a
godnym strumieniem powietrza.
Na moment spojrza mi w oczy. Potem, kiedy wymiotowa
na mj nowy dywan, po twarzy przemkn mu cie umie
chu.
Ann bya

liczn dziesicioletni dziewczynk.

Kiedy matka wprowadzia j do mojego biura, dziecko miao na gowie

pikarski kask. Przytrzymywaa z tyu obie rce crki i w ten
sposb usiady.
Ann postawiono diagnoz autyzmu, schizofrenii i upole
dzenia umysowego, jak powiedziaa nam matka. To dziecko
byo zupenie inne, czasami spogldao na mnie z umiechem
Mony Lizy.
Matka opisaa objawy. Ann tuka si piciami po gowie
i dlatego nosia kask. Jeli trzymao si jej obie rce, nie
robia tego tak czsto.
Zobaczyem, e pod pikarskim kaskiem czoo Ann byo
pokryte paskudnymi siniakami. Spytaem, czy mog je zobaczy. Matka bya zachwycona. Moe nie powiem, e Ann jest
beznadziejnym przypadkiem. Moe nie zalec oddania do zakadu - w kocu byem na tyle zainteresowany, e chciaem
zobaczy sice. Wiara matki dodaa mi otuchy.
Delikatnie zdja kask wci trzymajc obie rce Ann tak,
by nie moga si uderzy. Podszedem bliej i spojrzaem na
czoo pene guzw i sicw.
Dziecko umiechno si do mnie ciepo. Odpowiedziaem
tym samym. Nie przestajc si umiecha gwatownie uderzya czoem o moje biurko z tak si, e wydawao si, i
cay pokj cznie ze mn zatrzs si. Na jej g]owie pojawia
SI ogromna rana.
Matka, zachowujc niezwyky wrcz spokj, przeprosia

Ozible

matki

35

za krew, ktra znalaza si na wszystkim dookoa. Zapewniem j , e krew zejdzie z mojego garnituru, notatek i, oczywicie, z dywanu.
Kiedy lekarz zabiera Ann, aby zszy jej skr na gowie,
umiechna si znowu.
Jerry by krzepkim nastolatkiem. Wpad do mojego gabinetu jak trba powietrzna. Nie chodzio nawet o to, e bardzo
si krci, po prostu haasowa. Wydawa cigy, syczcy
dwik. Rodzice przytrzymali go na krzele. Sycza dalej
wydajc czasami warczcy pomruk.
Poprzednie diagnozy mwiy: autyzm, psychoza, cikie
upoledzenie umysowe. Wygldao na to, e te dzieci zawsze
przychodz z wieloma rnymi diagnozami.
Zwrciem uwag, e syczenie stao si bardziej natarczywe, a warczenie groniejsze. Zaproponowaem rodzicom, by
pozwolili mu wsta i porusza si po pokoju.
Podszed do segregatora i zacz trzaska grn szuflad,
wyciga j i wsuwa z powrotem. Potem podnis w gr
lamp i upuci j na st - wszystkim jego czynnociom towarzyszy gony huk. Dwign moj pikn, cik popielniczk, a nastpnie upuci. Szko rozpryso si z brzkiem po
caym biurku. Podbieg do drzwi, chwyci je gwatownie i zacz nimi trzaska, a we wszystkich gabinetach budynku
rozleg si rozdzierajcy uszy omot.
Matka i ojciec Jerry'ego prbowali go zatrzyma. Wrzasn, odepchn ich i zatrzasn drzwi.
Jako chopak wychowany na wsi umiaem gwizda na palcach. Moe przenikliwy, gony gwizd dotrze do niego. Gwizdnem. Jerry spojrza na mnie, i nagle zwin si w kbek
wrzeszczc i wijc si, jak trafiony kul. Histeryzowa tak
przez dwadziecia minut.
Trzy miesice pniej znowu wszed do mojego biura. By
troch cichszy. Wyjem papierosa. Z niepokojem obserwowa

36

Dziwne,

niepojte

Autystyczne dziecko

moje rce. Kiedy uniosem jedn aby umieci papieros mi

dzy wargami, zblad. Run na podgog w dzikiej histerii.
Myla, e znowu chc woy palce do ust i zagwizda.
W rodku histerycznego ataku rzuci si na dywan.
Andy by licznym dzieckiem. Wszed do mojego gabinetu
razem z rodzicami, usiad i utkwi wzrok w telefonie. Cichutko
wsta, przeszed na moj stron biurka i sprawnie, ale spokojnie
zacz wyciera telefon mokr, przyniesion ze sob chusteczk.
Matka spojrzaa na mnie z panik i krzykna ,,Andy,
przesta". Ale zanim zdya go zapa, poprosiem autorytatywnym tonem, eby zostawia chopca w spokoju. Usiada,
do zdenerwowana zachowaniem syna, jak i moim.
Andy zacz polerowa mokr szmatk moje nowe biurko.
Wyglda na bardzo zadowolonego. Za kadym razem, kiedy
matka prbowaa co powiedzie, podnosiem rk w gecie
protestu. Prosz nic nie mwi, chc go poobserwowa - powiedziaem surowym tonem.
Andy od czasu do czasu kuca i na czworakach odpoczywa od polerowania biurka. Potem wraca do pracy, polerujc
swoj wilgotn chusteczk wszystkie meble.
Kiedy zacz polerowa boazeri na cianach, zaczem
si zastanawia dlaczego jego matka jest tak napita. Dlaczego tak bardzo chciaa co powiedzie, przerwa mu spokojne
wycieranie wilgotn chusteczk wszystkiego w moim pokoju?
Andy by gotw do kolejnego odpoczynku i znikn pod
moim biurkiem. Tym razem chciaem zobaczy jak odpoczywa. Obszedem biurko i uklknem obok dziecka.
Siusia na chusteczk. Przez ostatnie dwadziecia minut czyci cay mj gabinet swoim starannie odmierzonym moczem.
Susan bya adnie ubrana, mimo gorcego dnia woya
bluzk z dugim rkawem. Miaa osiem lat i zawsze nosia
biae baweniane rkawiczki, ktre nie tyle byy elementem

Ozible

matki

37

ubioru, co rodzajem osony dla cigle gryzionych rk. Gryza

je nie tylko wtedy, kiedy bya za czy sfrustrowana, robia to
przez cay czas. Nigdy tego nie zobaczyem. W moim gabinecie zachowywaa si jak dama i chtnie wsppracowaa. Nie
zdja rkawiczek i nie gryza.
Poprosiem j, eby mi pokazaa, jak to robi. Umiechna
si grzecznie, ale odmwia. Chciaem zobaczy jej biedne rce.
Skrzyowaa je wyzywajco i pokrcia odmownie gow. Rodzice chcieli j zmusi, dziecko zaczo si opiera, prbowali
jednak dalej. Woya w rkawiczce praw rk do ust i ugryza. Usyszaem, jak zby otary si o ko. Gryza bardzo
mocno! Rodzice nie zwracali na to uwagi - wkrtce przestaa.
Zaczli zadawa pytania. Czy mona cokolwiek zrobi?
Dlaczego postawiono tyle rnych diagnoz? Co to jest opnie
nie umysowe? Co to jest autyzm?
Ojciec zapali papierosa. Maa obserwowaa spokojnie, jak
rozmawiamy. Chcia co zanotowa, pooy wic na wp wypalonego papierosa na stojcej przed nim popielniczce i zacz pisa.

Dziewczynka chwycia papierosa i przycisna do swojej

prawej rki wypalajc dziur w rkawie. Poczuem zapach
palcego si ciaa i zrobio mi si niedobrze. Umiechna si,
z powrotem usiada i suchaa dalej.
Byy

to dzieci autystyczne zachowujce si w zupenie

odmienny sposb. Gdybym zdoa znale rozwizanie problemu tych nieszczsnych dzieci, wszystkie inne zaburzenia zachowania mogyby uoy si w jaki logiczny wzr.
Obserwowaem dzieci i ich matki. Czy klucza do tej zagadki naleao szuka w matkach?
Autyzm jest chorob, ktra zaczyna si bardzo wczenie,
w okresie, gdy jedynym i najwaniejszym czynnikiem w ro
dowisku tych dzieci s ich matki.
Szybko powrciem do swej nowej biblioteki. Przeczytaem

38

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

wszystko, co si dao o przyczynach tego zaburzenia. W trakcie

lektury odniosem wraenie, e przyczyny zawano do faktu,
e dzieci te miay "ozibych rodzicw", a zwaszcza "ozib
matk"
Powrciem

do pierwszego artykuu na temat autyzmu.

Doktor Leo Kanner, psychiatra pracujcy w Szpitalu im. Johna Hopkinsa by pierwsz osob, ktra zobaczya te dzieci
jako odrbn grup. Jego pierwszy artyku na temat autyzmu
Autistic Disturbances of Affective Content (',Autystyczne zaburzenia afektu") ukaza si trzydzieci lat temu (w 1943
roku) w pimie Pathology.
Dr Kanner twierdzi wwczas, e zaburzenie jest wywoane
czynnikami psychologicznymi, gwnie dystansem emocjonalnym
ze strony rodzicw i brakiem ciepa w stosunku do dziecka.
Opisujc w kolejnych artykuach autyzm wczesnodzieci
cy Kanner stwierdzi, e jest on odpowiedzi na "ycie w emocjonalnej lodwce".
Kanner 1 uwaa, e rodzice wikszoci pacjentw okazywali chd emocjonalny swoim dzieciom i nie dawali im ciepa. Porwna on sytuacj tych dzieci do zamknicia w lodwce, ktra nigdy nie rozmarza.
Rozmawiaem z wieloma ludmi pracujcymi z dziemi
autystycznymi. Byli niemal jednomylni w przekonaniu i:
,,Autyzm jest rodzajem psychozy wywoywanej przez chd
emocjonalny matki".
Przez ten czas obejrzaem ponad setk dzieci, ktre wrd
rnych innych rozpozna, otrzymay take diagnoz autyzmu. Nie mogem si zgodzi , e ich rodzice, zwaszcza matki,
byli cho troch mniej zaangaowani emocjonalnie lub "cho
dniejsi" od rodzicw innych dzieci, ktre leczyem.
Wielu ludzi z "brany" odsyao mnie do ksiek Bruno
Bettelheima. W swojej ksice The Empty Fortress ("Pusta
l

Kanner L., Problems of Nosology and Psycho Dynamics of Early Infantile

Auti sm. American J Ol/mal or Orthopsychiat ry 1949, 19.

Ozibe

matki

39

forteca")2 przedstawi tez, e interakcja matki z dzieckiem

w czasie karmienia piersi ma olbrzymie znaczenie dla rozwoju ,ja" dziecka. Uwaa on, e zakcenia w tej interakcji
spowodowane brakiem reakcji matki na dziecko mog by
odpowiedzialne za wywoanie u niego zaburze autystycznych.
Przyjmujc psychoanalityczny punkt widzenia, Bettelheim
uwaa, e karmienie piersi jest dla dziecka centralnym dowiadczeniem, na bazie ktrego rozwijaj si pniejsze odczucia dotyczce samego siebie i innych. Twierdzi, e karmienie musi by interakcj midzy matk a dzieckiem oraz e
sposb, w jaki matka odnosi si do dziecka i reaguje na nie,
ma wielkie znaczenie - ciepo, wzajemne reagowanie na siebie zaspokaj potrzeby emocjonalne dziecka, chodna reakcja
lub jej brak wywouj bezsiln zo. Podejcie psychoanalityczne sugeruje, e jeli interakcja podczas karmienia piersi
nie zaspokaja potrzeb dziecka, odczuwana przez nie zo
i napicie wewntrzne wywouj taki rodzaj zaburze, jakie
spotykamy u dzieci autystycznych.
Inni autorzy o nastawieniu psychoanalitycznym poszli
nawet dalej, sprowadzili bowiem problem do sutka. Uwaaj
oni, e dzieci autystyczne walcz przy karmieniu. Walcz,
poniewa dua pier odcina im dostp powietrza podczas ssania. Nie chc wic unika ssania, ale zdoby wicej powietrza.
Niektrzy uwaaj, e przynajmiej czciowo jest to czynnik
wywoujcy autyzm.
3
Gunther twierdzi, e dzieci, ktre cierpiay na skutek
takiego zablokowania dostpu powietrza, niezalenie od tego,
czy powodowaa je grna warga dziecka zasaniajca mu nozdrza, czy te pier matki, pacz i odpychaj si od piersi
protestujc przeciw brakowi powietrza.
2
:3

Bettelheim B. , The Empt)' Fortress. New York, The Free Press, 1967, s. 14 , 15,
17, 19 i 46.
Gunther M., Infant Behavior at the Breast. w: B. M. Foss, (red. ), Determinants of Infant Behavior. London , Metheun , 1961.

40

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Obserwowaem

matki ze swoimi autystycznymi dziemi.

Nie mogem uwierzy, e byy bierne, zimne lub unikay kontaktu z dzieckiem.
Cae to mwienie o sutkach i ozibych matkach nie dawao mi spokoju. Te matki wyglday na ciepe, opiekucze,
nie wyrniay si take niczym szczeglnym, jeli chodzi
o piersi i moliwoci karmienia.
Moe te przeraajce zaburzenia zaciemniy nam obraz,
nawet jeli chodzi o przyczyny? Dlaczego musimy wini te
matki? Czy mamy realne dowody, a moe to tylko teoria?
Jeli te matki byy ozibe i nie stwarzay dziecku dogodnych warunkw do ssania, to co z ich normalnymi dziemi?
Wygldao na to, e przetrway i rozwiny si normalnie.
Czy matka moga by wobec jednego dziecka zimna i nieczua
na jego potrzeby, a zachowywa si zupenie inaczej w stosunku do reszty potomstwa? Dlaczego pozostae dzieci w rodzinie s normalne?
Podczas moich bada nad prymitywnymi plemionami
w Afryce i Ameryce Poudniowej obserwowaem setki dzieci
przy piersi, jednak moje wnioski na ten temat stay w sprzecznoci. z psychoanalitycznym sposobem mylen,ia.
Zyjc z Buszmenami na pustyni Kalahari z~lUwayem, e
kiedy kobiety zaczynaj rodzi dzieci, ich piersi wyduaj si
i zwisaj swobodnie. Widziaem wiele Buszmenek, ktrych
piersi sigay poniej pasa.
Dzieci tubylcw traktoway te piersi jak dugie, gumowe
rurki dostarczajce mleko. Potrafiy obej matk dookoa ci
gnc za sob pier pod jej pach i za plecami, ani na moment
nie przerwawszy ssania. Midzy matk a dzieckiem nie byo
adnej interakcji, nie liczc wrzaskw niezadowolenia, kiedy
matka podniosa si z miejsca i odesza lub bezceremonialnie
wycigna pier z jego ust.
Sutki tych kobiet s bardzo due, a piersi bardzo dugie,
nie widziaem jednak adnych bojw przy karmieniu. I, co
.

Ozibe

matki

41

ciekawe, nie widziaem nigdy dziecka z uszkodzeniami mzgu

ani autystycznego.
Tak samo byo w przypadku matek Xingu, ktre badaem
przy licznych okazjach w dunglii brazylijskiej. Nie maj one
tak dugich i zwisajcych piersi jak Buszmenki. Nie przyjmuj penej troski pozycji madonny z dziecitkiem, zamiast tego
plotkuj i kopi korzenie z dzieckiem przy piersi, ktre z trudem usiuje ssa. W miar jak dzieci robi si starsze, karmienie odbywa si w coraz bardziej przypadkowych sytuacjach i wydaje si nie angaowa gbiej ani matki, ani dziecka.
Dziecko po prostu ssie, gdy jest godne.
Ani podczas mojego pobytu na terytorium Xingu, gdzie
byem czterokrotnie, ani w adnym z innych plemion, ktre
badaem, nie widziaem ani jednego dziecka z uszkodzeniem
mzgu lub autyzmem.
Jednak adne z tych spostrzee nie byo w stanie zmieni zdania ekspertw na temat przyczyny autyzmu sprowadzonej do "ozibej matki", ktr to ozibo zawali jeszcze
do sposobu, w jaki daje ona dziecku piersi. Znalazem si
w

lepym zauku.

Nie mogem zgodzi si z teori "oziboci" i "dawania

piersi". Prowadziy one w lep uliczk. Zrobiono z tych kobiet kozy ofiarne.
Po raz kolejny doszedem do punktu, w ktrym nie mogem si ju duej zgadza z "ekspertami". Nie mieli adnych
dowodw. Bya to tylko teoria oparta na bardzo niewielkiej
liczbie moliwych do sprawdzenia faktw.
Siedzc za biurkiem, powoli przegldaem poczt. A jeli
"eksperci" maj racj? Jeli tak, to dlaczego nie przedstawili
dowodw, tylko sam teori?
Otworzyem list od matki jednego z dzieci autystycznych.
By w nim artyku zatytuowany "Rodzice jako kozy ofiarne"
z pisma Human Behavior ("Zachowanie czowieka")4.
4

Human Beha uior, 1972, 1(3):8.

42

Dziwne,

niepojtE.

Autystyczne dziecko

czytania zaczem rozumie, dlaczego ta matka

przysaa mi w artyku .
"Stary Zydowski rytua nalecy do obrzdw Dnia Pokuty wymaga wygnania na pustyni niewinnego koza obarczonego symbolicznie przez gwnego kapana wszystkimi grzechami ludzkimi. Wspczesny, naukowy odpowiednik tego
rytuau wprowadzili psychoterapeuci, ktrzy udzielaj klinicznego rozgrzeszenia dzieciom autystycznym i psychotycznym
czynic kozy ofiarne z ich rodzicw.
Specjalici od zdrowia psychicznego zbyt si pospieszyli
z przyjciem dogmatu mwicego, emocjonalne wycofanie
si dziecka oraz dezorganizacja ego zawsze pozostaj w zwiz
ku z zachowaniem rodzicw."
Artyku wspomina nawet o przeraeniu i cierpieniach
doznanych przez synne czarownice z Salem 5 i porwnywa
leczenie rodzicw do kuracji, jakiej poddawano tamte nieszcz
sne istoty.
Kiedy koczyem czyta artyku, Dart wszed do mego
pokoju na codzienne popoudniowe spotkanie.
- Czy mog przeczyta panu pewien artyku? - spytaem.
W czasie czytania Dart spoglda przez okno na dolin.
Zgadzam si z autorem - powiedziaem. - Z tych matek zrobiono kozy ofiarne. Nie zgodz si na mwienie o sutkach,
piersiach i ozibych matkach, jeli nie bd mia wicej dowodw. Autor posuwa si nawet do stwierdzenia, e zjawisko
odrzucania kobiet towarzyszy nam w naszej historii od czasw procesw czarownic w Salem.
Dart odwrci si do mnie i wysun gow do przodu, jak
zawsze, kiedy si na czym koncentrowa. Carl - powiedzia
- musisz dowiedzie si duo wicej na temat kobiet. Rozwj
i sia mczyzn byy zawsze tak zalene od kobiet - w ich
W

miar

Proces czarownic z Salem (obecnie miasto w stanie Massachusetts, USA) odby

si w 1692 roku. Oskarono wwczas blisko 200 osb o wywoanie czarami
epidemii nieznanej choroby. Wikszo z nich uwiziono i torturowano, cz
zostaa stracona (przyp. red.).

Ozible

matki

43

onie,

przy piersi, a potem codziennnie przy stole - e czuj

do nich niewiadomy al, a zarazem s zafascynowani symbolami swojej wczesnej saboci i zalenoci.
Sam widziae kobiety izolowane w czasie menstruacji od
reszty plemienia dopki nie przestay krwawi, a wszystko to w
celu zapewnienia mczyznom powodzenia w czasie polowania .
Musisz zdoby wicej wiadomoci na temat odrzucania kobiet
przez mczyzn w czasach ucisku i braku zrozumienia.
N a pocztek przeczytaj o naszych procesach czarownic.
Potem cofnij si w czasie i przeczytaj o polowaniach na czarownice w Europie, ktre wziy pocztek z biblijnego nakazu
"Nie pozwolisz y takiej, ktra si oddaje czarom" (Ksiga
Wyjcia 22;17).
Wyraziem zgod, starajc si by jak najbardziej uprzejmym, ale daleki byem od entuzjazmu.
To, czego si dowiedziaem, byo naprawd przeraajce.
Czarownice tkwiy w wiadomoci czowieka od tysicy lat,
a polowania na nie byy zadaniem prawego czowieka od czasw biblijnych, osigny apogeum w czasach redniowiecza
i trway do bardzo niedawna. Na kilka lat przed odkryciem
Ameryki Inkwizycja wydaa co w rodzaju poradnika jak tropi czarownice. W razie podejrzenia naleao uy kadej tortury lub podstpu, by uzyska przyznanie si do winy. Wszystko to nastpio po bulli papiea Innocentego VIII, wydanej
w 1484 roku, potpiajcej czarownice.
"Nadejcie kalwinizmu ijego wiary w nieprawo czowie
ka i szataskie moce dao Inkwizycji dodatkowy impuls do
dziaania. Tortury i palenie na stosie stay si regu. Zostay
pobudowane specjalne wizienia dla czarownic. W cigu jednego roku w rejonie Wiirzburga pozbawiono ycia piset czarownic, a w Como i okolicach okoo tysica. W Tuluzie w cigu
jednego dnia skazano na mier czterysta kobiet."6

Tindall G. , A Handbook on Withes. New York, Atheneum , 1966, s. 21.

44

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Gdziekolwiek na przestrzeni dziejw pojawiaa si klska

godu lub zaraza, nasilay si polowania na czarownice. Zjawisko to przenioso si nastpnie na tereny Anglii, gdzie najwiksze nasilenie procesw o czary przypado na pocztek
siedemnastego stulecia. Pierwsi kolonici zabrali
ze sob tra,
dycj polowa na czarownice do Nowego Swiata.
Czary byy wizane z problemem "podnoci - bezpodno
ci", a bulla papiea Innocentego wyjaniaa, e to czarownice s
odpowiedzialne za wzrastajc bezpodno. Czarownice faktycznie stale oskarano o to, e kradn mczyznom penisy lub, co
gorsza, sprawiaj, e przestaj one spenia swoje funkcje.
Wiele uwagi powicano zwizkom czarownic ze zwierz
tami. Byy z nimi, zwaszcza z kotami, w "zbyt bliskich stosunkach". Uwaano powszechnie, e zayo ta wyraaa si
karmieniem zwierzt wasn piersi.
The Lawes against Witches and Conivration (Prawa przeciw czarownicom i magii) wydane w 1645 roku przez "wadze"
mwiy, e: "Te czarownice maj gdzie na ciele duy lub
may sutek, ktrym je karmi."7
Tak wykarmiony kot stawa si w istocie "zaufanym" lub
zastpc czarownicy i mg stosowa jej czary w jakiej spoecznoci. W Anglii koty te byy zazwyczaj czarne.
Uwaano, e na skutek zadawania si ze swoimi "zaufanymi" czarownice maj nadliczbow pier, a jednym z najbardziej przekonywujcych dowodw na uprawianie czarw byo
znalezienie gdziekolwiek na ciele kobiety naroli majcej na
sobie cokolwiek, co mogo przypomina sutek.
Nigdy nie dowiemy si, ile kobiet spono na stosie przez
hemoroidy, brodawki, fistuy, pieprzyki i blizny wygldajce
tak, jakby byy zakoczone sutkiem.
Te nadliczbowe piersi przekuwano igami, aby prawdzi,
'/ Murray M., The Witeh Cult in Western EUTope. London, Oxford University
Press, 1921, s. 86.

Ozible

matki

45

czy s ciepokrwiste i bd krwawi, czy te s zimnokrwiste

i nie bd.
W miar upywu czasu, a zwaszcza w Salem, diagnoza, e
kto jest czarownic opieraa si na coraz bardziej wymylnych
dowodach. Naleao jedynie obejrze sutki. Jeli byy wklse ,
znaczyo to, e ich posiadaczka jest czarownic. Nastpnie, zamiast przekuwa pier ig, naleao stwierdzi, czy jest ciepa.
Jeli bya gorca , kobieta nie bya wiedm, jeli zimna, dawao
to raczej pewno, e si odkryo czarownic.
Z takiego bardziej wyrafinowanego podejcia wywodzi si
od tamtych czasw amerykaskie powiedzenie, e rne rzeczy
mog by "zimne jak cycek czarownicy" (cold as a witch 's tit).
Zrozumiaem teraz, dlaczego Dart odesa mnie do lektury na temat czarownic. Tutaj znowu bylimy przy sutkach
wklsych lub wypukych, przy zimnych lub ciepych piersiach.
Jake znajomo to brzmiao! Czy to moliwe, e w naszych,
bardziej cywilizowanych czasach uywamy tych samych kryteriw oskarajc matki dzieci autystycznych? Nie ogldamy
dzisiaj sutkw, by zobaczy, czy s schowane, czy wystajce ,
ale oskaramy o niewaciwy sposb karmienia potomstwa
wywoujcy to straszliwe wyobcowanie.
Dzisiaj nie sprawdzamy temperatury piersi matki i nie
nazywamy jej "zimnokrwist". Zamiast tego mwimy o niej "oziba matka" i winimy za zaburzenia dziecka.
Chocia uywamy teraz duo subtelniejszych okrele , czy
nie korzystamy z tych samych, strasznych koncepcji, eby
wini matki za pojawienie si wrd nas tych obcych nam
istot?
Teraz musiaem ju na powanie rozpocz swoj prac.
Czy mity i przesdy dalej zaciemniaj nasze mylenie , nawet
jeli chodzi o przyczyny zaburze u dzieci? Moe bd umia
rzuci troch wiata na ten inny wiat. Musiaem szuka
bardziej racjonalnego rozwizania. Byem to winny matkom,
ktre przyszy do mnie szuka pomocy.

III
NADPRZYRODZONA CHOROBA

Dr Leo Kanner po raz piewszy wprowadzi termin "autyzm" do wspczesnej literatury medycznej w 1943 roku.
Mimo, e zosta wtedy opisany po raz pierwszy jako jednostka chorobowa, autyzm towarzyszy nam na przestrzeni dziejw pod innymi nazwami. Hipokrates, jak i inni wielcy lekarze greccy, zakwalifikowa go do kategorii "boskich chorb"
- powanych i niewytumaczalnych zaburze zachowania,
przyjmujcych rn posta od konwulsji poczwszy, a na dziwnych i nieprzewidywalnych zachowaniach koczc. Przyjmowano, e zaburzenie to dotyczy innej ni fizyczna sfery funkcjonowania czowieka. Poniewa nie rozumiano tych zaburze,
otaczaa je aura "obkania".
Ujmujc rzecz historycznie, podejcie do dzieci z dziwnymi zaburzeniami zawsze podlegao wpywom kulturowym. Zarwno dziecko opnione, jak i to, ktre nie mogo nauczy si
y w swojej kulturze, byy traktowane jako "wiejski przygup". Dopki ich zachowanie nie zakcao normalnego ycia
wioski byy tolerowane, otaczane opiek i yczliwoci.
Dzieci z powaniejszymi zaburzeniami zachowania nie
miay tego szczcia. Byy zbyt rne, w ich zachowaniu nie
mona byo niczego przewidzie ani zrozumie; zwyke metody kontroli zachowania, takie jak kary i nagrody nie skutkoway. Tote dzieci te traktowano jak nawiedzone czy optane
przez obce, niepojte siy. Uwaano, e s one we wadaniu
demonw. Nie mona byo ich zignorowa.

Nadprzyrodzona choroba

47

W czasach biblijnych dzieci te czsto prowadzono do uzdrawiaczy, aby sprbowa, czy mona zmieni ich zachowanie
poprzez bosk interwencj. Uzdrawiacze prbowali "wypdzi
ze duchy" albo podda dziecko "oczyszczeniu" w nadziei, e
gdy pooy si kres wadzy demona, dziecko zacznie panowa
nad swoim zachowaniem i, oczywicie, zachowywa si jak
inne dzieci.
W czasach Grecji i Rzymu dzieci takie zaszywano niekiedy w wilgotn skr koza (capra, od ktrego pochodzi sowo
"kapryny"), aby uspokoi dziwne zachowanie. Kiedy skra
wyscha i skurczya si, suya jako unieruchomienie i kaftan bezpieczestwa.
Przez ca pre-chrzecijask er, jeli zawiedli uzdrawiacze i gdy straszenie, przemoc i zadawanie blu nie przynosiy rezultatu, ostatecznym lekarstwem byo porzucenie.
W czasach wczesnego chrzecijastwa i redniowiecza dzieci te bardzo cierpiay, poniewa by to okres najwikszego
nasilenia traktowania ich jak "nawiedzonych". Podchodzono
do nich z religijnego punktu widzenia i jeli religia nie moga
wyleczy, nastpnym krokiem byo wypdzanie choroby gro
bami i karami takimi jak zakucie w acuchy, bicie i tortury.
Uwaano, e szok i strach przed blem wyleczy wszystko.
Pojawiay si jednak niekiedy przypadki oddawania czci tym
biednym dzieciom, bo jeli zachowyway si jak nawiedzone,
to rwnie dobrze mg je nawiedzi diabe jak i Bg. Jeli by
to szatan, traktowano je strasznie, lecz jeli uznano, e s
nawiedzone przez Boga, szanowano je. Niestety, wikszo
z nich bya uwaana za istoty nawiedzone przez diaba. Ze
wzgldu na nowe wartoci i nastawienie wniesione w kultur
przez chrzecijastwo, porzucenie byo do przyjcia tylko wtedy, gdy zawiody wszystkie inne metody. Jednak niewiele dzieci
przetrzymao kuracj polegajc na stosowaniu kar i dotrwao do fazy porzucenia.
Z nadejciem rewolucji przemysowej, dzieci zyskay now

48
warto: mogy

Dziwne

ni epojte .

Autystyczne dziecko

teraz pracowa w fabrykach i kopalniach zarabiajc pienidze. Poza tym uwaano, e dyscyplina i praca
s dobre dla ich charakterw i dusz. Przestano tolerowa nawet
lekkie odchylenie zachowania od normy. Dziecko z widocznymi zaburzeniami traktowano cikimi karami cielesnymi: "dla
jego wasnego dobra i zbawienia jego duszy".
Bedlam, pierwszy zakad psychiatryczny, sta si znacz
cym przeomem. Przynajmniej zachowujcy si dziwnie doroli nie byli uwaani za optanych lub wiadomych symulantw, lecz traktowano ich jako chorych. Mogli tam y, a oprcz
tego zakad chroni ich przed skonn do karania kultur.
Niezalenie od tego, jak szokujcy moe by dla nas obraz
Bedlam, bya to najbardziej humanitarna forma porzucenia
wynaleziona przez czowieka w tamtych czasach.
W ostatnim stuleciu Freud nauczy nas, e w poszukiwaniu lekarstwa przeciw chorobom czowieka, zwaszcza zwi
zanym z zachowaniem, przeoczylimy psychik. Nigdy nie dowiemy si, jak wielki by wpyw Freuda na sposb mylenia
wiata, poniewa skierowa on wzrok czowieka do jego wn
trza w poszukiwaniu ukrytych przyczyn choroby. I tak, jeli
jaka osoba bya "optana", dziao si to za spraw choroby
jej wasnej, wewntrznej istoty. Wedug Freuda chorob powodowao niezaspokojenie denia do przyjemnoci i zadowolenia. Frustracja i brak zaspokojenia budziy wewntrzny
gniew bdcy przyczyn choroby.
Freud zaproponowa, aby w terapii odkry t wewntrzn
zo, spojrze na ni racjonalnie, dostrzec jej przyczyny, zrozumie je, a wtedy choroba zostanie opanowana.
Zwrci rwnie uwag czowieka na jego psyche, czyli
wewntrzn osob, wobec czego zaczto dostrzega ludzi jako
istoty fizyczne i psychiczne jednoczenie, zrozumiano take,
e te dwa systemy maj na siebie znaczcy wpyw.
Freudowski wgld pozwoli czowiekowi zrobi olbrzymi
krok naprzd w rozumieniu siebie. Wiedza ta jest niekiedy

Nadprzyrodzona choroba

49

bdnie

wykorzystywana, poniewa jeli tylko nie potrafimy

znale skutecznego "fizycznego" rozwizania problemu, zbyt
czsto zaprzestajemy dalszych poszukiwa, nadajc mu ety-

kietk "psychiczn".

Od czasw Freuda dokonano wielu odkry poszerzajcych

wiedz o ciele ludzkim, wiele odkry z zakresu fizjologii przyczynio si do spadku iloci chorb nazywanych przedtem "psychicznymi". Napady padaczkowe byy pocztkowo uwaane
za przejaw "optania", nastpnie traktowano je jako rodzaj
histerii, dzisiaj uwaa si, e s wynikiem wyadowa
elek,
trycznych, spowodowanych uszkodzeniem mzgu. Spiczka cukrzycowa bya pocztkowo uwaana za rodzaj optania, pniej
za rodzaj histerii, poniewa sprawiaa wraenie, e ludzie
zapadaj w ni i budz si bez adnej widocznej przyczyny;
dzisiaj moemy j opanowa dziki wiedzy, e jest rezultatem
zachwiania rwnowagi midzy insulin a cukrem w organi
zmIe.
Ujmujc to historycznie, w miar jak czowiek coraz lepiej
poznawa chemiczne, elektryczne i fizyczne funkcjonowanie
swego organizmu, jego wiedza pozwalaa mu zrozumie zwizki
midzy fizjologi a zachowaniem, ktrych dotychczas nie dostrzega.
Poniewa

nie okrelilimy jeszcze w sposb jasny fizjologicznej przyczyny zachowania autystycznego, tumaczenie go
zgodnie z freudowskim punktem widzenia (a wic wewntrz
n zoci) byo zupenie naturalne. Jednake podejcie to nie
spowodowao znaczcego przeomu w terapii, tote naleao
poszuka innego wyjanienia.
Po swoim artykule z 1943 roku Kanner w dalszym cigu
pisa o autyzmie. Wielu innych badaczy doczyo do poszukiwa i autyzm sta si powszechnie uywanym terminem. Do
bada przyczyli si take naukowcy z innych krajw.
W latach czterdziestych panowaa powszechna zgodno, e
Kanner opisa now chorob bdc rodzajem psychozy.

50

Dziwne

niepoj!e.

Autystyczne dziecko

W pocztkowym okresie niewiele mwiono na temat leczenia. To, co proponowano, byo bardzo niejasne i pesymistyczne. Leczenie psychiatryczne przybierao zazwyczaj posta czuego traktowania i terapii zabawowej dla dziecka oraz
poradnictwa dla rodzicw. Napisano setki artykuw na temat autyzmu, przedstawiajc liczne punkty widzenia. Wiele
z nich wskazywao na due zainteresowanie przedmiotem
i dalszymi poszukiwaniami. 1
We wczesnych latach pidziesitych i szedziesitych
kilku autorw zaczo stawia pytania na temat trudnoci
z opracowywaniem diagnozy i jej trafnoci. Pojawio si wiele artykuw prbujcych odrni autyzm od dziecicej schizofrenii lub opnienia umysowego. Diagnozy czsto pokryway si ze wzgldu na wiele wsplnych cech autyzmu
i zaburzenia okrelanego "wczesnodziecic schizofreni", cz
sto te stawiano je dzieciom opnionym umysowo. Rimland
zwrci uwag, e proces diagnostyczny w przypadku dzieci
autystycznych jest beznadziejnie skomplikowany.2
Do artykuw o autyzmie zaczy wkrada si nowe wtki
- czy jest to rzeczywicie choroba psychiczna, czy te ma jakie podoe fizjologiczne lub organiczne?
Kilku czoowych badaczy w tej dziedzinie zastanawiao
si nad przyczyn fizjologiczn.
Bender uwaaa, e autyzm ma podoe organiczne i jest
spowodowany "rozsian encefalopati pochodzenia prenatalnego"3, co oznacza niedorozwj mzgu przed urodzeniem. Rimland znakomicie zilustrowa, w jaki sposb symptomy autyzmu mog by efektem trudnoci w nadawaniu znaczenia
odbieranym bodcom sensorycznym. Uwaa on, e chodzi tu
o podstawow niezdolno do powizania docierajcych bodl

2
3

Przegld artykuw

napisanych na ten temat znajduje s i w Bibliografii.

Rimland B., Infan tile Autism . New York, Appleton-Century-Crofts, 1964.
Bender L., The Brain and Child Behavior . Archives of General Psychiatry ,
1961, 4:531.

51

Nadprzyrodzona choroba

odpowiednimi, zgromadzonymi wczeniej informacjami,

bdc wynikiem uszkodzenia tworu siatkowatego pnia mzgu
u dzieci z obcieniami genetycznymi. 4
Rwnie Schopler wiza autyzm z systemem receptorw. 5
Twierdzi on, e dziecko autystyczne nie przeszo od uywa
nia receptorw bezporednich (smak, zapach, czucie) do dziaajcych na odlego - wzroku i suchu, pozostaje wic nadal
na poziomie funkcjonowania zwizanym z bezporednimi receptorami. Schopler uwaa, e dzieje si tak w wyniku deprywacji sensorycznej dziecka, bdcej cznym rezultatem wrodzonych wad ukadu nerwowego oraz zbyt sabej stymulacji
dostarczanej przez matk. Powiza te dwa czynniki, tak wic
przyczyna bya zarwno natury genetycznej jak i sensorycznej.
Nie mogem przyj genetycznego punktu widzenia Rimlanda i Schoplera. Od czasw zapocztkowania jej rozwoju
przez Mendla, genetyka zrobia zwrot w kierunku nauki przewidywania opartej na matematyce i reguach wykorzystywanych do przewidywania cech genetycznych. Tak naprawd,
istoty ludzkie s zbyt skomplikowane, aby mona je byo w pe
ni przewidzie na podstawie genw, ale nawet w ich przypadku mona obliczy genetyczne wzorce i tendencje, zarwno
z pokolenia na pokolenie jak i w obrbie rodziny.
Jeeli autyzm jest uwarunkowany czynnikiem genetycznym,
jego gen powinien by przekazywany z pokolenia na pokolenie
i pojawia si w kadym z nich zgodnie z pewnymi reguami.
Tak si jednak nie dzieje; nie ma ustalonego porzdku okrela
jcego wystpowanie autyzmu w kolejnych generacjach.
Poniewa nie ma danych dotyczcych caych generacji,
mona si zastanawia, czy autyzm wystpuje wielokrotnie
w obrbie poszczeglnych rodzin. Powstaje pytanie, czy w rodzinach dzieci autystycznych byy rwnie inne dzieci dotknite
cw

Rimland. op. cit.

) Sch opler E ., Barly Infantile Autism and Receptor Processes . Archit,c-, oj' Gel/e -

rai Psychiatr\'o
1965. 13.

S.

327-37.

52

Dzi wne

11 iepoj

:e. Autystyczne dziecko

t chorob

Nie posiadamy jednak cisych danych dotycz

cych wielokrotnego pojawiania si autyzmu w poszczeglnych
rodzinach, ani dziedziczenia z pokolenia na pokolenie.
Opinie na temat przyczyn autyzmu nie byy jednomylne.
Chocia przewaajca wikszo uwaaa, e jest to zaburzenie psychogenne) _kilku profesjonalistw twierdzio, e autyzm
ma podoe organiczne i jest wrodzony.
Jeden z psychiatrw, ojciec autystycznego dziecka, bardzo
jasno wyrni te dwa podejcia w swoim artykule "Dwa obozy psychiatrii dziecicej: Sprawozdanie psychiatry - ojca
autystycznego i opnionego dziecka".6 W wyniku swoich osobistych, rodzicielskich dowiadcze uwaa on, e istniej dwa
obozy diagnostyczne:
1. Obz psychiatryczny, ktry uwaa, e zaburzenie jest
wywoywane przez czynniki psychologiczne. Obz ten zaprzecza wystpowaniu jakichkolwiek przyczyn organicznych lub
fizjologicznych.
2. Grupa fizjologiczno-organiczna uwaajca, e przyczyna ma charakter somatyczny, za skutkiem s zaburzenia
zachowania.
Na skutek rnic w opiniach na temat przyczyny zaburzenia zalecano rne rodzaje leczenia, jednak adne z nich
nie okazao si wystarczajco skuteczne.
W 1954 roku Kanner stwierdzi, e autyzm nie poddaje
7
si adnej formie terapii , a w 1956 napisa, e psychoterapia
na og nie wydaje si by skuteczna, z wyjtkiem nielicznych
8
wtpliwych przypadkw.
W 1964 roku Rimland pisa, e nie znana jest adna forma
9
leczenia psychiatrycznego, ktra zmieniaaby przebieg autyzmu.
Kysar J., American Journal ofPsychiatry, 1968, l( 125 l, s.141-46.
I Kanner L., General Concept of Schizophrenia at Different Ages. w Neurology
and Psychiatry in Chilodhood, Baltimore, Wiliams and Wilkins, 1954, s. 451-53.
s Eisenberg L., Kanner L., Early Infantile Autism, 1943-1955. American ,JourIlal oj" Orthopsychiatrv, 1956, 26, s. 556-66.
~ Rimland op. cit.
6

53

Nadprzyrodzona choroba

Prbowano wielu podej terapeutycznych, na przykad

negatywnego lub pozytywnego warunkowania. W przypadku
zachowania niepodanego stosowano elektrowstrzsy, do
wzmocnienia zachowania podanego uywano nagrd, na
przykad cukierkw. Jeden z instytutw badawczych 10 skonstruowa kask dla osb uderzajcych gow, ktry przy ka
dym uderzeniu wysya impuls elektryczny.
Inni badacze przyjli zaoenie, e dzieci autystyczne znajduj si cay czas w stanie silnego pobudzenia. To silne pobudzenie kory mzgowej ogranicza odbir zmysowy do pojedynczych impulsw. Wyniki niektrych bada pokazyway wzgldnie
normalny zapis EEG, ktry powraca do postaci charakterystycznej dla stanu silnego pobudzenia, jeli ktokolwiek wchodzi do
pokoju. Dzieci te byy leczone zarwno uspokajajcymi jak
i pobudzajcymi lekami, ale rezultaty nie byy zachcajce.
W dalszym cigu niektrzy prbowali podej edukacyjnych stosujc specjalne metody nauczania, inni z kolei chcieli zmieni
zachowanie autystyczne za pomoc specjalnej diety i witamin.
W adnym z tych podej nie uzyskano znaczco pozytywnych wynikw.
Przy ocenie procedur terapeutycznych zawsze wymagane
s badania kontrolne. W tym obszarze nie ma adnych bada
kontrolnych.
Kilka prb porwnywania dzieci nie powiodo si, ze wzgl
du na ma ilo osb objtych badaniem. Mwic krtko, nie
ma sprawdzonej metody leczenia, a te najbardziej popularne
stay si tak modne po prostu dlatego, e s jakkolwiek prb
pomocy tym dzieciom. To, czy s one skuteczne czy nie, pozostaje kwesti sporn.
Natomiast fakt, i tak bardzo rni si od siebie wskazuje na to, e znajdujemy si dopiero na bardzo wczesnym etapie poszukiwa.
10

El ecrifi ed Helmet Strikcs Baek at Auti sm.

1971.

5,

27-34.

}ledical World News. ,Januarv 21.

,

.'

54

Dziwne

U daem

si

n iep (~j te.

Autystyczne dzi ecko

opieki dla dzieci, by zobaczy, czego mgbym si nauczy. Zawsze czuj si le w takim miejscu, po pierwsze ze wzgldu na poczucie beznadziejnoci, po
drugie dlatego, e zawsze mam kopoty z zaakceptowaniem
nazwy "upoledzenie umysowe". Zbyt wiele tak zakwalifikowanych dzieci ma symptomy uszkodzenia mzgu, w wyniku
czego nieszczliwe te istoty s bdnie rozumiane i traktowane tak, jakby byy pozbawione wszelkich moliwoci. Gdyby postawiono im diagnoz "uszkodzenia mzgu", starano by
si im pomc, poniewa jednak zostay nazwane upoledzony
mi umysowo, zapomnielimy o nich. Prawie nigdzie nie stosowano terapii, a tam gdzie bya stosowana, nie skutkowaa,
bowiem zbyt mao ludzi przejmowao si tymi problemami.
do

zakadu

Byem zaamany!

Teraz zaniepokoiem si jeszcze bardziej. Podczas obserwacji dzieci, bdcych w rzeczywistoci "mieszank" opnie
nia umysowego i uszkodze mzgu, dostrzegem nagle wszystkie rodzaje powtarzanych zachowa. Dlaczego te dzieci
przejawiaj zachowania autystyczne? Czy byy take autystyczne?
Czy natura moe obdarzy jedno dziecko trzema strasznymi chorobami - i to jednoczenie?
Czy to moliwe, aby te wszystkie dzieci naleay do jednego typu, ktremu nadano rne nazwy?
Zaobserwowaem jeszcze jeden, poruszajcy fakt. Siedziaem w wielkiej poczekalni Instytutu Osigania Moliwoci
Ludzkich, ktry by zawsze peen dzieci i moje zdumienie
roso. Dzieciom tym przed przyjciem postawiono rne diagnozy: upoledzenie umysowe, uszkodzenie mzgu i autyzm.
Teraz zaczy mi si wydawa coraz bardziej podobne do siebie.
Zaczem rozumie, dlaczego postawienie diagnozy jest
takim problemem. Midzy tymi grupami byo zbyt wiele podobiestw. Gdyby stanowiy jedn grup z rnymi rozpoznaniami, mgbym wpa w t sam puapk diagnostyczn.

55

N adprzyrodzona ch oroba

Postanowiem , e

nie

bd prbowa okrela

kto jest kim.

Dla potrzeb moich bada bd traktowa dziecko jako autystyczne, jeli jaki specjalista z zewntrz postawi mu wczeniej tak diagnoz. Nie bd ufa swojej diagnozie, poniewa
te trzy grupy wygldaj zbyt podobnie.
Byem coraz bardziej zdezorientowany. Moe mgbym
zobaczy czym rni si dzieci autystyczne dziki temu, co
napisali inni specjalici. Sprbuj znale cechy rnice je
od innych, a nastpnie zobacz , czy wystpuj one u dzieci
upoledzonych umysowo lub z uszkodzeniem mzgu. Moe to
pomoe mi w oddzieleniu jednych od drugich.
Wikszo osb piszcych o autyzmie wspominaa o jednej powszechnej waciwoci: potrzebie czci dzieci autystycznych do zachowania wszystkiego w tym samym stanie w swoim
rodowisku. Zmiany wywouj u nich niepokj.
Cz autorw w wyjanieniu tej potrzeby odwoywaa si
do prac Piageta. Piaget uwaa, e dziecko przechodzi przez
siedem etapw rozwoju sensoryczno-motorycznego i w czasie
czwartego stadium uczy si pojcia staoci obiektu w przestrzeni. Twierdzi on, e dzieci autystyczne nie opanoway tej
umiejtnoci. Dla dziecka autystycznego obiekt istnieje tylko
wtedy, gdy widzi go na zwykym miejscu, nie potrafi zaadoptowa si do zmiany. O ile przedmiot nie jest zawsze w tym
samym miejscu lub nie mona dotykiem przekona si ponownie o jego istnieniu, nie jest tym samym przedmiotem.
Piaget przeprowadzi ciekawe eksperymenty z dziemi na
tym etapie rozwoju. Kiedy dziecko sigao po jak rzecz , na
ktr patrzyo, przytrzymywa wasn do midzy jego oczami a tym przedmiotem. Dziecko nie wycigao ju dalej rki
po przedmiot, przestawa on dla niego istnie.
Piaget zakada , e poniewa wszelkie logiczne funkcje
umysowe zale od pojcia staoci obiektu, przeraone i zaniepokojone dziecko autystyczne, ktre nie opanowao tego
pojcia , staje si jeszcze bardziej niespokojne i przestra szone .

56

Dziw ne

ni epoj t e .

Autystyczne dziecko

Bronic

swojego ju i tak bardzo zagroonego ego, domaga

si, by wszystko w jego otoczeniu pozostao bez zmian. II
Podczas pracy z dziemi i z dorosymi z uszkodzeniami
mzgu, ktrzy wczeniej byli normalni, a ich mzg zosta uszkodzony na skutek wypadku, zauwayem t sam potrzeb niezmiennoci. Co wicej, ju w 1956 reku napisalimy wraz
z Glennem Domanem artyku opisujcy ich potrzeb niezmien12
noci przestrzeni, a nawet niezmiennoci czasu. J akiekolwiek zmiany w ustawieniu mebli lub w rozkadzie dnia byy
dla tych pacjentw bardzo denerwujce. Nasz artyku opisywa, jak na skutek uszkodzenia mzgu u osb tych wykszta
caa si "sztywno czasu i przestrzeni". Ta sztywno (potrzeba niezmiennoci) pojawiaa si zaraz po uszkodzeniu
mzgu i w miar polepszania si stanu pacjenta malaa.
Ale ci pacjenci kiedy byli normalni, teraz za mieli uszkodzony mzg. Nikt nigdy nawet nie pomyla, eby nazwa
tych ludzi autystycznymi - po prostu mieli uszkodzony mzg.
Nie bya to zatem rzeczywista "cecha wyrniajca", poniewa wystpowaa przy wszystkich rodzajach uszkodze. By
to, w rzeczywistoci, symptom uszkodzenia mzgu.
Kolejna grupa autorw poinformowaa mnie, e "wyr
niajcym" skadnikiem autyzmu jest nieustalenie lateralizacji. Chodzi tutaj o brak przewagi jednej strony ciaa - dziecko
nie jest jednoznacznie praworczne, prawooczne, prawonone
lub leworczne , lewooczne i lewonone.
Od dawna wiedziaem , e nieustalenie lateralizacji jest
symptomem lekkiego uszkodzenia mzgu lub zaburzenia organizacji ukadu nerwowego, powodujcym trudnoci w uczeniu
si i czytaniu. Napisaem te cztery ksiki przedstawiajce
li

12

Pi aget J., The Constru ction oj' Reality in a Chile!. New York, Basic Books, 1954.
Delacato C" Doman G., Hemiplegia and Concomit ant Psychological Phenomen OI1. Th e A.merican J ow'na l oj"Occupa tio nal Therapy , 1956, Vol.X, No .4, .July
- August Part 1.

Nadprzy rodzona chorcba

57

moje teorie i badania na temat lateralizacji. Od dwudziestu

lat zjawisko to prawie powszechnie wystpowao przy problemach z uczeniem si, ktrymi si zajmowaem. Dotyczyo rw..
,
mez mozgu.
Nastpnym "wyrniajcym" aspektem autyzmu, na ktry
zwrcono mi uwag, bya "nadpobudliwo". Wiedziaem jednak, e ta cecha nie moe wyrnia interesujcej mnie grupy, poniewa cigle si ostatnio o niej mwi w odniesieniu do
trudnoci w nauce i tak naprawd jest to dzisiaj jeden z powszechnie uznawanych dyskretnych objaww uszkodzenia
,
mozgu.
Poszukiwania "wyrniajcej" cechy autyzmu byy niezwykle trudne. Cz ekspertw twierdzia, e najczciej spotykan cech autystykw jest "chodzenie na palcach". Byo to zaskakujce, poniewa przez dwadziecia lat pracowalimy z dziemi
z uszkodzeniami mzgu wanie chodzcymi na palcach, a przykurcz u dziecka zawsze przejawia si w ten sposb.
Nie bylimy jedyn grup , ktra miaa do czynienia
z takimi dziemi. Inni, stosujcy bardziej tradycyjne podej cie do dzieci z uszkodzeniami mzgu, zalecali do leczenia
takiego stpania specjalny rodzaj prawide. Co roku grupy
o takiej orientacji wykonuj wiele operacji przeduenia ci
gna Achillesa tak , aby dziecko nie chodzio na palcach. Byo
oczywiste, e chodzenie na palcach nie jest specyficzne dla
dzieci autystycznych - by to kolejny, powszechnie uznawany
symptom uszkodzenia m6zgu.
Inn, najczciej wspominan "rnic" miao by bezcelowe powtarzanie czynnoci nazywanych "autyzmami". Uderzy mnie fakt, e chocia wielu autorw piszcych o dzieciach autystycznych wspominao o powtarzanych rytmicznie
zachowaniach, ktre nazywali "zachowaniami stereotypowymi", "zachow:miami rytualnymi" lub "autyzmami", bardzo mao
uwagi powicano ich opisowi lub wyjanieniu , a co najwa
niejsze nic nie mwiono o prbach leczenia.

58

Dziwne niepo.il'te. Autystyczne dz iecko

Wiele zostao powiedziane na temat tendencji do wycofywania si oraz braku mowy, ale prawie nic na temat zachowa stereotypowych . . Jest to zachowanie, ktre najbardziej
uderza przy pierwszym kontakcie z grup dzieci autystycznych, poniewa jest to jedyna cecha odrniajca je od innych.
To wanie powtarzanie zachowa sprawia, e s szczeglnymi dziemi. Gdyby nie tego rodzaju zaburzenia zachowania,
byyby takie, jak inne niemwice dzieci.
Byem zaintrygowany tymi "autyzmami". Co wicej, zastanawia mnie fakt, e wikszo osb pracujcych z takimi
dziemi prbowaa je ignorowa. Ciekawe byo rwnie to, e
wanie te zachowania wedug rodzicw byy decydujcym problemem dziecka autystycznego. Rodzice zazwyczaj mwili mi,
e wanie powtarzanie zachowa powoduje odmienno dziecka. Wszyscy rodzice uwaali, e gdyby "autyzmy" mona byo
usun, ich dzieci miayby szans. Dla rodzicw wanie zachowanie stereotypowe byo czym szczeglnym.
Co wicej, twierdzili, e kiedy dziecko podejmowao powtarzanie zachowania, byo najbardziej wycofane w swj wa
sny wiat. Gdyby tylko mona byo przerwa takie zachowanie! Moe dziecko byoby wtedy blisze i bardziej zangaowane
w otaczajcy je wiat. Moe wtedy mogoby przetrwa.
Te powtarzane zachowania byy chyba najblisze "specyficznemu" symptomowi autyzmu. Moe , jeli dowiem si o nich
wicej, uda mi si zrobi pierwszy krok w zrozumieniu tych
dzieci.

IV
PRZEOM?

Te powtarzane zachowania, zwane "autyzmami", s uwaane za stygmat dziecka autystycznego, za jego "znak firmowy". Kiedy przywykem ju do obserwowania autyzmw, zauwayem, e obojtnie jak przybieraj posta - gryzienia rki,
bicia si po twarzy, krcenia czym - zawsze maj ten sam,
powtarzajcy si rytm i, zazwyczaj, podobne tempo. Tak wic
wikszo "autyzmw" dzieci wykonuj z t sam prdkoci,
nie zalen od rodzaju "autyzmu".
Zauwayem take, e gdy dzieci zaczynay powtarzanie
czynnoci, zamykay si w swoim wasnym wiecie. Kiedy
gwatownie gryzy, obracay si, uderzay lub biy, sprawiay
wraenie jeszcze bardziej odlegych i oddzielonych od rzeczywistego wiata. To dziwne, ale wyglday wtedy na bardziej
zadowolone.
Moe w tym rytmie byo jakie przesanie. Postanowiem
przyjrze si takim rytmicznym zachowaniom u zwierzt.
Obserwowaem je pojedynczo i w stadach, w rodowiskach
zamieszkania, w Afryce i Ameryce Poudniowej - nie dostrzegem jednak takich zachowa. Nastpnie obserwowaem te
same gatunki zwierzt w klatkach zoo i tutaj udao mi si
odnale tego rodzaju zachowania. U tych samych zwierzt,
ktre w swoim naturalnym rodowisku zachowyway si normalnie, rozwiny si nawyki uporczywego powtarzania zachowania po zamkniciu ich w klatkach. Niektre z nich prowadziy wrcz do samouszkodze.

60

Dziwne,

niepoj te.

Autystyczne dziec}w

Desmond Morris mwi o tych powtarzanych zachowaniach

jako o rytmicznych stereotypach. Uwaa on, e gdy tumimy
popd eksploracyjny umieszczajc zwierz w klatce, stereotypy takie, ktre nazywa "antybadawczym zachowaniem" s
zwierzciu przydatne. 1 Morris twierdzi, e s one gwnie skutkiem nudy lub stresu. Czy to wanie nuda i stres wywouj
powtarzanie zachowa u moich dzieci autystycznych?
Obserwowaem duo maych dzieci i u niektrych dostrzegaem tendencj do powtarzania ruchw. Wiele z nich machao rytmicznie rk przed oczami patrzc na wiato lub na
okno. Szybko jednak wyrastay z tego zachowania, ktre okazywao si zabaw ze wiatem. Wydawao mi si, e musz
przej przez etap tego typu zachowa, w czasie ktrych nabywaj umiejtnoci widzenia konturu swojej rki pod wia
to. Kiedy odbd w tym zakresie krtk praktyk, przechodz do nastpnego stadium rozwoju wzroku.
Zauwayem take, e dzieci robi podobn rzecz ze swoim
gosem. Wydaj powtarzajce si dwiki, jakby bawic si, ale
wkrtce wyrastaj z nich i przechodz do wydawania innych.
Jeli tak wiele dzieci powtarza te same czynnoci, mona
by doj do wniosku, e s one w jaki sposb potrzebne,
przynajmniej przez krtki okres czasu. Kiedy speni swoje
zadanie, dzieci porzucaj je i przechodz do innego rodzaju
aktywnoci. Ale jaki jest ich cel?
Miaem kiedy do czynienia z dzieckiem z zespoem Downa, w ktrym wystpuje osabienie rowoju mechanizmu rwnowagi. Dzieci takie maj sabo rozwinit zdolno odczuwania zmian pooenia ciaa, a co za tym idzie oglnie sabe
poczucie rwnowagi. Zauwayem, e dziecko bez przerwy obracao si w kko zupenie tak, jakby chciao, eby mu si krl

Anti.exploratory deuices. Termin ten Jerzy Prokopiuk, wsp:iautor przekadu

ksiki Morrisa, tumaczy jako "antybadawcze zachowanie". D. Morris Naga
l'vfalpo. tum. T. Bielicki, .J. Koniatrek, ,J. Prokopiuk., W-wa, Wiedza Powszechna 1974. s. 189-190. (przyp. red.)

Prz eom

cio W gowie.

61

Nie mogo jednak doprowadzi si do tego stanu, a moe, po prostu, trwao w nim przez cay czas.
Musiaem czego nie dostrzega. Jak co mogoby zaistnie w naturze, bez wczeniejszego wystpowania podczas milionw lat naszej ewolucji? Dlaczego miaoby istnie tylko
u czowieka?
Czy natura moga stworzy zachowanie nie majce znaczenia, lep uliczk ewolucji, ktre wystpuje tylko u wsp
czesnego, cywilizowanego czowieka?
Wyprbowaem na sobie niektre z takich zachowa. Gdy
obracaem si, prbujc naladowa zachowanie dziecka autystycznego, krcio mi si w gowie. Jeli naladowaem gryzienie rki, bolao mnie i przestawaem gry.
Gdy byskaem z rn czstotliwoci wiatem w oczy
dzieci z uszkodzeniami mzgu, okazyway niezadowolenie,
a jeli prbowaem dalej, pojawia si atak konwulsji. Rytmiczno odnosia pewien efekt, ale nie niosa ze sob adne
go znaczenia. Znajdowaem si w lepej uliczce.
Odwiedziem wiele zakadw psychiatrycznych dla dzieci;
znajdowao si tam bardzo duo dzieci okrelonych przez osoby, ktre je tam umieciy, jako "upoledzone umysowo".
Wizyty te zawsze przygnbiay mnie, poniewa za kadym
razem widziaem dzieci, ktre uznawaem za osoby z uszkodzeniem mzgu, a nie upoledzone umysowo. Byy one ofiarami bdnej diagnozy. Byem przekonany, e mogyby si
uczy, gdyby stworzono im tak moliwo. Najczciej wystpujcym, a zarazem najbardziej drastycznym rodzajem
zachowania, jaki zaobserwowaem u dzieci przebywajcych
w zakadach , byy powtarzajce si ruchy. Dlaczego u tych
dzieci? Nie mogy by wszystkie psychotyczne - dlaczego wic
tak si zachowyway?
Rytmiczne wstrzsanie ciaem byo jednym z wielu rodzajw obserwowanych przeze mnie napadw padaczkowych,
ktre s symptomem uszkodzenia mzgu. Mona zaobserwo-

62

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

wa

przy pomocy elektroencefalografu, rejestrujcego elektryczn aktywno mzgu, e gdy fale mzgowe ulegaj skrajnemu zaburzeniu, nastpuje napad drgawkowy. Dzieci te nie
byy nawet wiadome tego, e zaczynaj powtarza dziwne
zachowanie.
Bya to kolejna lepa uliczka.
Rzeka Araguaya, pynca na pnoc w kierunku Amazonki, ttni egzotycznym wodnym yciem. Wieczorne powietrze
byo duszne, odgosy pynce z dungli przycichy. Jedyny
wyjtek stanowiy skrzeczce, ochrype gosy ar i trzepot skrzyde papuzich par, odlatujcych w gb lasu w penej mioci
maeskiej harmonii.
Zakoczylimy ju prac, zjedlimy wspaniay posiek, zo
ony

z piranii i fasoli. Zawsze lubiem spacerowa wzdu rzeki,

zwaszcza w czasie pory suchej, kiedy tracia swj krwawoczerwony kolor i robia si spokojniejsza. Zdjem buty, zanurzyem
stopy w letniej wodzie i zaczem porzdkowa notatki.
Spojrzaem na swoje stopy i mae stworzonko, podobne do
wgorza, cigajce wok nich malek srebrn rybk. Nagle,
w przypywie instynktu samozachowawczego, rybka wyskoczya z wody na brzeg i wyldowaa tu obok moich butw.
Wgorzowate stworzonko zaprzestao polowania i odpyno.
Maleka srebrna rybka leaa obok moich butw ciko dyszc, prawie w stanie szoku. Obserwujc j dostrzegem drgania
ogona, ktre stopniowo rozszerzay si na cae ciao. Ryba rytmicznie poruszaa caym ciaem zupenie tak, jak dzieci autystyczne - bez wyranego celu i poytku, pyncego z tych ruchw.
Trwao to prawie ca minut. Potem moja srebrna przyjacika przesza do dzikiego, konwulsyjnego trzepotania caym ciaem. W tych konwulsyjnych ruchach bya taka sia, e
syszaem jak jej malekie ciao uderza o ziemi. Na pewno
zadawaa sobie tym dotkliwy bl i wkrtce by zdecha.
Zatrzepotaa konwulsyjnie jeszcze par razy, a jej mae

Prz eom

ciao uderzyo

63

o ziemi tak mocno, e odbia si i wraz

z ostatnim ruchem wpada z powrotem do wody i odpyna.
Jeli zostaaby bez wody, zginaby na skutek braku tlenu.
Rytmiczne rzucanie si w konwulsjach, chocia wydawao si
bezcelowe, uratowao jej ycie.
Fay napisa kiedy artyku zatytuowany The Other Side
or a Fit ("Druga strona ataku"). Stwierdzi w nim, e ataki
drgawek byy pocztkowo niezbdne zwierztom, ktre yy
w wodzie i czasami wychodziy na powietrze. Jedynym sposobem na przetrwanie by powrt do wody. Rytmiczne, gwa
towne trzepotanie caym ciaem umoliwiao opuszczenie ldu
i powrt do wody. Sposb ten podsuna sama natura.
Po raz kolejny pomg geniusz Faya. Byo to pozornie
bezsensowne dziaanie, ktre w rzeczywistoci miao ogromne
znaczenie. Uratowao ycie srebrnej rybce!
Fay twierdzi rwnie, e rytmiczne ataki drgawek, wystpujce przy uszkodzeniach mzgu s aktywnoci, ratuj
c ycie. Jest to naturalny sposb odbudowywania waciwej
rwnowagi elektrochemicznej w mzgu. To, co uwaano pocztkowo za "nadprzyrodzon chorob", co przeraao, wygl
dao na pozbawion znaczenia katastrofaln reakcj organizmu, okazao si, wedug Faya, sposobem ratowania wasnego
ycia, ktry odziedziczylimy po naszych rybich przodkach.
Musiaem dalej szuka ukrytego przesania.
Nancy miaa nawyk gryzienia rki. Kiedy gryza, sycha
byo jak zby uderzaj o koci, a jej prawa rka bya stale
czerwona od krwi.
Dzisiaj Nancy nie gryzie rki. Brat przytrzasn jej do
drzwiczkami samochodu, od tego spucha i zrobia si sina.
Dlaczego od czasu wypadku Nancy nie gryzie rki? By to jej
najwikszy problem, a teraz znikn. Dlaczego?
Postanowiem przyjrze si rnym typom dzieci, eby sprawdzi, czy to moe rytm by tym czynnikiem sucym porozumiewaniu si. Jednym z miejsc, ktre odwiedziem, bya szkoa dla

64

Dziwne,

n iep (~jte.

A utystyczne dziecko

dzieci ociemniaych. Zjawiem si o wyznaczonej godzinie i od

razu spytano mnie, czy bd rozmawia z uczniami.
Kiedy staem, patrzc na gromad uczniw, ogarno mnie
dziwne, nieprzyjemne wraenie, jakby wikszo z nich drwia
sobie ze mnie. Wiele dzieci koysao si na krzesach, machao
rkami przed samymi twarzami, klepao si po oczach! Wiedziaem, e wszystkie te ruchy byy "autyzmami", ale nie mogy
nimi by! Te dzieci nie byy autystyczne - byy niewidome!
Zwrciem si do dyrektora szkoy. Musia zauway, e
jestem wstrznity. Otoczy mnie ramieniem i powiedzia: Doktorze Delacato, wiem o czym pan myli. Zastanawia si
pan, dlaczego dzieci powtarzaj te wszystkie ruchy. My, ktrzy
pracujemy z niewidomymi, znamy je bardzo dobrze. Ma je
wikszo niewidomych dzieci. Nazywamy je blindyzmami.
Osupiaem. To, co w psychologii nazywamy "autyzmami",
w wiecie niewidomych nazywa si "blindyzmami" ("bli.ndism").
Jedn z ostatnich wizyt zoyem w szkole dla dzieci gu
chych. W tym dniu wszystko si rozstrzygno . Nie chciao mi
si i. Czego mgbym si nauczy od dzieci guC'lJch? Spnio
ny wszedem do szkoy. Byy wanie w trakcie cichej modlitwy. Bya to najgoniejsza cicha modlitwa jak kiedykolwiek
syszaem! Usiadem w kcie wielkiego pokoju. Widziaem kiwajce si gowy, delikatnie uderzajce w stojce z przodu
krzesa. Widziaem dzieci, ktre mniej lub bardziej delikatnie
uderzay si w uszy. Syszaem dziwne, rytmicznie wydawane
dwiki, a wszystko odbywao si w tym samym rytmie rytmie autyzmw!
Znowu byem zaszokowany. Te dzieci nie byy autystyczne. Byy guche. A zachowyway si tak samo.
Po modlitwie dyrektor podszed, by mnie przywita. Odbylimy dug rozmow . Delikatnie kryem wok tematu zachowania, ktre obserwowaem.
Wiedziaem , e to byy autyzmy, ale jak o nie zapyta? Wreszcie zdecydowaem si zagadn o powtarzajce si rytmiczne

65

Przeom

ruchy. Dyrektor odpowiedzia: - Oczywicie, doktorze Delacato,

u naszych dzieci pojawiaj si takie rytmiczne ruchy. Ma je
wikszo guchych dzieci, nazywamy je defizmami ("deafisms'').
Autyzmy, blindyzmy, defizmy! Wszystkie wyglday tak
samo - miay ten sam rytm. Czy mogy wszystkie polega na
tym samym?
Co wsplnego maj ze sob blindyzmy i defizmy? Jedne
i drugie zwizane s z problemami w odbiorze bodcw za
pomoc oczu i uszu. Czy mona je nazwa "sensoryzmami"?
Musiaem teraz przyjrze si wikszej iloci dzieci niewidomych, aby zobaczy, jak wspln cech maj blindyzmy.
Skada si na nie koysanie gow, przesuwanie doni lub
jakim przedmiotem przed oczami (zwaszcza w wietle so
necznym), cige obracanie trzymanego w doni przedmiotu
lub rytmiczne dotykanie palcami kcika jednego lub obydwu
oczu. Wszystkie te ruchy miay co wsplnego z poczeniem
oka z mzgiem.
Gdy powrciem do dzieci guchych, szybko odkryem taki
sam zwizek. Wszystkie defizmy miay co wsplnego z dwi
kiem i suchem. Dzieci rytmicznie uderzay rnymi przedmiotami, same wydaway rytmiczne dwiki, rytmicznie bbniy
lub szarpay - wszystko to miao zwizek ze syszeniem. Ponownie zachowanie dziecka byo zwizane z jego problemami
sensorycznymI.
N asuway si teraz oczywiste pytania. Czy wszystkie te
zachowania, niezalenie jak je nazwiemy, s zwizane z zaburzeniami funkcjonowania kanaw sensorycznych?
Czy to moliwe, eby autyzm polega na tym samym, ale
e rozgrzeszamy dzieci niewidome i guche,poniewa s niewidome i guche?
Kiedy u dziecka wystpuj uszkodzenia mzgu, ma ono
problemy z uercepcj, co oznacza, e jest troch niewidome
i troch guche. Czy to moliwe, e dzieci autystyczne maj
uszkodzenia mzgu?

66

Dziwne, niepoJ!te. Autystyczne dziecko

Powrciem

do pierwszego artykuu Kannera. Przeczytaem o symptomach kadego opisanego w nim dziecka. Wiele
z nich uwaa si dzisiaj za "dyskretne objawy" uszkodzenia
mzgu. Czy biorc pod uwag wspczesn wiedz mona
uzna, e u dzieci tych wystpoway uszkodzenia mzgu?
By moe wreszcie nie bya to lepa uliczka. Co robi
dzieci z lekkim lub umiarkowanym uszkodzeniem mzgu,
majce problemy z przyjmowaniem bodcw pyncych ze
wiata zewntrznego?

Czy prbuj

cigej

autostymulacji, by

si wyleczy? Jeli

tak rzeczywicie byo, mgbym rozwiza zagadk. Czy dziwne zachowanie dzieci autystycznych byo w rzeczywistoci
prb uzdrowienia si? Czyby prboway otworzy lub naprawi ktry z piciu kanaw prowadzcych ze wiata zewntrznego do mzgu?
Czy s podobne do malekiej rybki z Araguai i ich dziwne
zachowanie jest rozpaczliw prb przetrwania lub leczenia
powanych zaburze sensorycznych?
Jeli tak, to dziecko autystyczne mwi nam o swoich problemach sensorycznych. Musimy je tylko obserwowa i jeeli
zauwaymy, e jego autyzmy nale do okrelonej kategorii
- na przykad zwizane s z dwikami - to zaburzenia,
o ktrych nam ono mwi dotycz suchu. Jeli autyzmy dotycz wzroku, s sygnaem problemw wystpujcych w tym
wanie obszarze.
Do mzgu prowadzi pi kanaw sensorycznych: suchu,
wzroku, powonienia, smaku i czucia.
Nigdy wicej nie bd nazywa zachowa, ktre odwracaj od nas uwag dziecka "autyzmami". W przyszoci bd
nazywa je defizmami, blindyzmami, tasteizmami, smelizmami czy taktylizmami 2.
2

Terminy te nie maj swoich odpowiednikw w jzyku polskim. Zdecydowalimy s i na uycie spolszczonej wersji terminw angielskich, dotyczcych s u
chu, wzroku, smaku, wchu i dotyku (przyp. red.)

Przeom

Wiedziaem

67

teraz, jak zobaczy lub usysze przesanie.

Nie byem ju lepy i guchy na cige, rozpaczliwe woanie
tych dzieci o pomoc.
Bd obserwowa ich zachowanie. Dlaczego pobudzay cay
czas ktry z piciu kanaw zmysw - oczy, uszy, nos, usta
lub skr?
Ich zachowanie zaczo mi teraz podpowiada, w jakim
zakresie potrzebuj pomocy. Musiaem jednak zdoby wik,,
sz pewnosc.
Jeli autyzm jest odbiciem zaburze sensorycznych, by
moe moglibymy go wywoa, stwarzajc komu dostatecznie powane problemy z odbiorem bodcw. Nie mogem wyprbowa tego na dzieciach, postanowiem wic zaeksperymentowa na zwierzciu. Zdecydowaem si na prb
wywoania wizualizmw u wia, poniewa wysuwaniem
i chowaniem gowy w skorup moe on cakowicie kontrolowa wiato i ciemno.
Umieciem wia w klatce o wymiarach mniej wicej
dwa na trzy metry, w ktrej mia pen swobod ruchw.
Dostarczyem mu wystarczajco duo pokarmu i mnstwo
wiata. Po dwutygodniowym okresie aklimatyzacji, podczas
ktrego mia przywykn do klatki i umiejscowienia wody
i jedzenia, zakleiem mu plastrem zamknite oczy.
Przez pierwsze cztery dni w wasa si po klatce, bezskutecznie prbujc znale otwr w jej cianie. Jad i pi
z pojemnikw. Poczwszy od pitego dnia, zacz siadywa
z gow i szyj jak najdalej wysunit ze skorupy, kiwajc
w powietrzu gow na boki - wydawaoby si wykonujc te
ruchy niepotrzebnie. Z upywem czasu zachowanie nasilao
si - rozwin si u niego wizualizm! Zachowanie wystpowa
o dalej przez nastpny tydzie, nawet kiedy zdjem z oczu
wia plaster. "Autystyczne" zachowanie trwao jeszcze p
tora dnia, a potem zaniko.
Przez pierwsze trzy dni po odzyskaniu wzroku w by

68

Dziwne, niepoj{ te. Autystyczne dziecko

bardzo aktywny, nawet pobudzony, jednak pniej jego zachowanie wrcio do normy.
Nigdy ju nie powrci do powtarzania dziwnych ruchw
gow
Umiaem wywoa

autyzm i znale z niego wyjcie, zmieniajc jeden kana sensoryczny.

Obejrzaem wiele dzieci i zrobiem list ich ,,-izmw". Gdy
udao mi si odkry, z ktrym kanaem sensorycznym (lub
kanaami) zwizane byy problemy, dostarczaem zwikszon
dawk stymulacji.
Powrciem do Nancy. Gdy tylko opuchlizna po wypadku
z drzwiami samochodu znikna, a skra przestaa by sina,
znowu zacza gry rk. Powrcia do starego zwyczaju!
Mogem doj do jednego wniosku: staraa si robi co,
eby rka bolaa! Prbowaa otworzy kana sensoryczny mi
dzy rk a mzgiem! Prbowaa si wyleczy!
Teraz wszystko stao si jasne. Bralimy jej rk, zanurzalimy j w lodowatej, a potem w gorcej wodzie, szczypalimy j, szorowalimy szczotk, nawet pocieralimy papierem ciernym i szorstkimi rcznikami. Gryzienie rki
znikno! Nancy nie potrzebowaa ju duej leczy si prbujc odblokowania kanaw nerwowych midzy rk a mzgiem. Zrobilimy to za ni, dziki stymulacji, wic zaprzestaa gryzienia.
Teraz zaczem rozumie te zachowania. Dzieci nie byy
psychotyczne. Miay uszkodzenia mzgu i powane problemy
sensoryczne. Nie radziy sobie z bodcami, docierajcymi do
mzgu z otaczajcego je wiata. Jeden (lub wicej ni jeden)
z kanaw odbioru bodcw (wzrokowych, suchowych, smakowych, zapachowych lub dotykowych) dziaa wadliwie w jaki
sposb. Dziwne, powtarzajce si ruchy byy prb unormowania pracy tego kanau sensorycznego (lub kilku kanaw)
poprzez wielokrotne powtarzanie stymulacji.
Dzieci te nie byy autystyczne z przyczyn psychologicznych

Prze om

69

lecz zachowyway si w sposb sugerujcy podoe neurologiczne. Miay uszkodzenia mzgu.

Wreszcie udao mi si rozszyfrowa przynajmniej cz
zagadki!

V
"MWI CZY NIE MWI ... "

Wspaniaa idea, by moe nowy sposb, eby pomc dzieciom, podniecenie odkryciem! Powinienem by by zachwycony, ale nie byem.
Ten pomys by zbyt inny. Odchodzi za daleko od tego, co
przyjto wczeniej. Wyprowadzi z rwnowagi wszystkich,
ktrzy przez cae ycie patrzyli na te dzieci z punktu widzenia psychologii, zamiast dostrzega ich problemy percepcyjne
i neurologiczne.
By moe bya to po prostu fantastyczna, zwariowana
idea. Jeli tak, zostanie odrzucona. Jeli jednak okae si
prawdziwa i uyteczna, doprowadzi do wikszej iloci atakw.
Jeeli si sprawdzi, nie mona jej bdzie odrzuci, a to oznaczao wicej kopotw dla mnie, Domanw i, co najwaniejsze,
dla Instytutw.
Nawet jeeli by to trafny pomys, nie miaem dowodw
na to, e sensoryzmy mona zmieni drog terapii. To powinno by punktem wyjcia. Czy moemy zmniejszy ilo sensoryzmw? Czy jest to moliwe? Czy mona je wyeliminowa
dziki terapii? Naleao to sprawdzi.
Przyjmowalimy kade dziecko, ktre przyszo do nas po
raz pierwszy midzy 1 marca a 30 maja 1967 roku i speniao
ponisze kryteria:
- otrzymao wczeniej diagnoz autyzmu i/lub wczesnodziecicej schizofrenii postawion przez kompetentn osob
z zewntrz;

"Mwi

czy nie

71

mwi ... "

otrzymao

od nas diagnoz uszkodzenia mzgu i miao

za sob co najmniej rok naszego leczenia.
Kryteria te speniao dziesicioro dzieci. Z kad par rodzicw przeprowadzilimy wywiad w celu okrelenia wyst
powania nastpujcych sensoryzmw:
-

kiwanie
natrtne

si

objadanie

si

powtarzajce si, natrtne

picie
wielokrotne, bezcelowe powtarzanie sw i
krcenie si w kko
uderzanie przedmiotami
zaba wa palcami
zabawy przed oczami
taktylizmy
machanie rkami
cakowite wycofanie
tasteizmy
smelizmy
miech w nieodpowiednich momentach
darcie papieru na kawaki
wybircze jedzenie

zda

Poprosilimy kadego

ka na

ma:

poniszej

o
1
2
3

z rodzicw o ocen zachowania dziecskali na pocztku terapii i po roku jej trwa-

nie wystpuje wcale

w nieznacznym stopniu
w umiarkowanym stopniu
przez wikszo czasu

Stosujc t skal otrzymalimy

terapii. U

kadego

dziesiciorga

wyniki dziecka przed i po

dzieci zaobserwowano spa-

72

Dziwne,

niep oj te.

Autystyczne dziecko

dek iloci sensoryzmw, wynoszcy od 92% do 32%, przy medianie 56%.1

Teraz ju wiedziaem, e sensoryzmy mona zmieni i byem gotw do zrobienia kolejnego kroku.
Musiaem wyprbowa ten pomys na ludziach wykszta
conych. Trzeba pokaza im dzieci tak, by zrozumieli. N ajbardziej wyksztaconymi osobami jakie mogem wybra, byy
matki dzieci autystycznych. Przyjmowaem oddzielnie kad
matk wraz z dzieckiem, wyjaniaem teori a nastpnie oboje obserwowalimy wsplnie dziecko. Prosiem o wyowienie
bodcw sensorycznych, ktrych, jej zdaniem, dziecko poszukuje za pomoc dziwnych, bezcelowych, powtarzajcych si
zachowa.

"Pani dziecko, przez powtarzanie stymulacji, prbuje naprawi dziaanie jednego z piciu kanaw sensorycznych (smaku, wchu, wzroku, suchu i czucia). Jeli uda nam si stwierdzi, ktry z kanaw wadliwie funkcjonuje, odczytamy
zakodowane zachowanie. Moemy znale sposb unormowania dziaania tego kanau. Jeli si to uda, zachowanie powinno znikn. Najpierw jednak musimy przyjrze si dziecku i odczyta ten kod."
Zawsze pozostan wdziczny tym odwanym matkom,
ktre usiady ze mn, by podzieli si swoimi obawami, a potem
tak wiele mnie nauczyy. Gdy zaczynay rozumie teori,
wnosiy do niej rnego rodzaju przykady, uzupenienia,
wyjanienia oparte na dowiadczeniach z wasnym dzieckiem.
Uczyem si od "prawdziwych" ekspertw - matek dzieci autystycznych.
Zapraszay mnie do swoich domw. Zajrzaem w kady
zaktek ich ycia , by sprawdzi , czy nie pomijam jakiego
psychologicznego czynnika. Byy to rodziny podobne do wielu
innych, ze swoimi silnymi i sabymi stronami, problemami.
l

Szczeglne p o dzi k owani e s kadam Barbarze Hardy i Fra nkowi Dicksonowi ,

ktrzy przeprowadzili wywiady i opracowali wyniki.

" Mwi

czy nie

mwi .

."

73

Nigdzie nie mogem dopatrze si adnej oznaki odrzucenia,

powanych problemw psychologicznych lub braku mioci. Znalazem natomiast smutek, brak nadziei i frustracj - wszystko
wywoane dziwnym zachowaniem ich autystycznego dziecka.
Byy to wspaniae dni. Uczyem si od matek. Ich
rodziny
,
czuy , e prbujemy zrobi co innego. Nawet dzieci autystyczne zdaway si mnie coraz bardziej akceptowa.
To, co wczeniej okrelalimy "autyzmem", znikno. Dostrzegaem teraz sensoryzmy. Zupenie zmienio si moje nastawienie, zaczem wymyla techniki terapeutyczne.
Majc now wiedz, ktr przekazay

mi matki, oraz wik

sze poczucie bezpieczestwa zwizane z tym pomysem , zdecydowaem si wyprbowa go na Darcie.
Zawsze siada po mojej stronie biurka, mg wic wraz ze
mn oglda kart kadego dziecka. Trzydzieci lat swego
ycia spdzi w rodowisku medycznym z jego konserwatywnym podejciem do nowych idei, a jednak by innowatorem.
Nowe idee Darta wywoay olbrzymi fal krytyki, co wpyn
o na jego ycie zarwno w pozytywny, jak i negatywny sposb. Zdecydowaem si dziaa powoli.
- Doktorze Dart, o czym pan myla, kiedy wreszcie usun pan cay wapie z tej pierwszej, decydujcej czaszki?
- Carl, przez prawie pidziesit lat, ktre miny od tego
czasu, nikt nie zada mi tego pytania. Zobaczymy, czy potrafi odpowiedzie.

"Wiedziaem

od samego pocztku , e ten mzg by zbyt

duy, by mg nalee do tej czci wiata. Byo to co, co
wygldao na mzg antropoida yjcego w strefie umiarkowanej. Eksplozja w wapiennym kamienioomie uwolnia mzg
z pokrywajcego go kamienia i usuwaem teraz wapie z cz
ci twarzowej czaszki, eby zobaczy, czy bdzie pasowaa do
mzgu. Czy twarz powie nam to samo, co mzg? Tak te si
stao, chocia by to mzg i twarz dziecka.

74

Dziwne, niepohte. Autystyczne dzie cko

Nie by to dla mnie szokujcy wniosek, by moe dlatego,

e proces usuwania wapienia odbywa si stopniowo i tak
wolno. Musisz pamita o tym, e bya to pierwsza skamienielina, ktr wykopaem, musiaem wic by niezwykle ostro
ny. Uywaem do tego celu drutw do robtek rcznych mojej
ony, zajo mi to prawie trzy miesice codziennej pracy.
Stopniowe usuwanie wapienia przybliao mnie powoli do
mojego wniosku. Z kadym dniem pracy byem coraz bliej.
Jak widzisz, nie bya to rzecz naga. W miar, jak odsania
em twarz, wyania si rwnie wniosek."
Nie opisywa swojego wielkiego odkrycia jako nagego
olnienia! Wrcz przeciwnie, dochodzi do niego stopniowo,
w miar jak zdejmowa wapie a rysy twarzy potwierdzay to,
co odczyta z mzgu. Uspokoiem si. Zadaem nastpne pytanie: - Gdy mia pan ju zupen pewno, e jest to czaszka
mapy czekoksztatnej, czy przewidywa pan reakcj, jak
mogo wywoa ogoszenie tego odkrycia?
- Wiedziaem, e reakcja bdzie ywa, zarwno pozytywna, jak i negatywna. Pamitaj, Carl, e kiedy mwimy o naszych pocztkach, w gr wchodz silne uczucia.
Wszyscy byli tak bardzo przekonani, e wszystko przyszo
na Zachd ze Wschodu, jak wiato dnia. Wiedziaem take, e
Europejczykom naj trudniej bdzie si pogodzi z myl, i jakiekolwiek owiecenie mogo przyj z poudniowej czci Afryki.
Wiedziaem, tak jak i inni, e Darwin przewidzia, i Afryka okae si prawdopodobnie kolebk ludzkoci, ale obecno
antropoidw i hominidw, ktrym udao si przystosowa do
myliwskiego trybu ycia na otwartych przestrzeniach strefy
umiarkowanej tego rozlegego kontynentu bya czym, co nie
mogo pojawi si w zeszym stuleciu nawet w wyobrani
Darwina.
Teraz mogem przystpi do mojego problemu. - Czy kiedykolwiek bra pan pod uwag moliwo, e nie napisze Pan
artykuu ogaszajcego paskie odkrycie?

" Mwi

czy nie

75

mwi ... "

- O, nie. Ani przez moment!

Zamruga swoimi niebieskimi oczami, umiechn si, podszed do wielkiego okna i patrzy na wspania dolin. Zastanawiaem si, o czym mg myle pidziesit lat temu, kiedy oglda wiele innych dolin o egzotycznych nazwach Sterkfontein, Makapan, Taungs. Czuem, jakbym by razem
z nim w tych dolinach. Kto nazwa je rajskim ogrodem, w ktrym narodzi si czowiek. Zawsze budziy mj strach. Ale
o czym Dart myla teraz?
- Carl, chyba czym si martwisz. O co chodzi?
Nie miaem teraz wyboru. Musiaem wyprbowa na nim
swoj now teori
Opowiedziaem

o swoim

pomyle,

czego

dokonaem

i co

odkryem:

- Prosz pana, wiat patrzy na te zaburzenia z psychologicznego punktu widzenia. Nie maj racji. To s zaburzenia
neurologiczne. Co wicej, zachowanie dziecka wskazuje na rodzaj zaburzenia. A jeli wiemy na czym polega zaburzenie,
moemy zacz je leczy.
Dart sucha uwanie. Ponownie wsta i dugo patrzy przez
okno na dolin. Odwrci si do mnie i cicho powiedzia: "Carl, musisz dopracowa swj pomys starannie zbierajc
dane, a kiedy bdziesz gotowy, masz obowizek ogosi go
wiatu."

Matki zrozumiay, a Dart nie dozna szoku. Reprezentowali

oni jednak grupy yczliwie nastawione. Musiaem wyprbowa moj teori na kim, kto zna si na przedmiocie, ale nie
zna mnie. Jeli tacy ludzie nie wymiej mnie i nie stwierdz, e to szaleczy pomys, powiem Glennowi i Bobowi.
Jak dugo Instytuty bd znosiy ataki, wywoywane moimi pomysami? Glenn bdzie dobrym barometrem. Jeli rozemieje si lub powie, e to zwariowany pomys, bd dalej
prbowa, jeeli jednak zblednie, bdzie to znak, e martwi

76

Dziwne, niepoJrte. Autystyczne dziecko

si O

Instytut i przewiduje dalsze

problem.

kopoty.

Wtedy

bd mia

Podr

z Monachium do Seewiesen, z widokiem na pokryte niegiem Alpy, bya niezwykle malownicza i kojca. Powiedziaem Glennowi, e bd prowadzi, mg wic odpry si
i podziwia alpejski krajobraz.
Za kilka godzin mielimy si spotka z Konradem Lorenzem w Instytucie im. Maxa Plancka. Jako byli laureaci nagrody przyznawanej przez International Forum for Human
Potential zostalimy upowanieni do przekazania tegorocznej
nagrody Konradowi Lorenzowi.
Nagrod t przyznano Lorenzowi za jego "pionierskie prace z dziedziny fizjologii zachowania, m.in. nad mechanizmami wyzwalania agresji, rytuaami ukierunkowanymi na kontrolowanie destrukcyjnoci agresji oraz opisanie zjawiska
wczesnego wdrukowania (imprinting) jako podstawy uczenia
si "
Poznanie Konrada Lorenza byo wielkim zaszczytem. By
on - obok Ardreya, Morrisa i Darta - czoow postaci wia
towej etologii. Napisa takie ksiki, jak Opowiadania o zwierztach, Tak zwane zo, oraz I tak czowiek trafi na psa.
Spotkanie z Lorenzem oznaczao zamknicie koa. By ostatni osob z tej wielkiej trjki. Z wyksztacenia psychiatra,
kierowa Instytutem im. Maxa Plancka w Seewiesen, gdzie
kontynuowa badania nad zachowaniem ryb tropikalnych i dzikich gsi.
Jadc w promieniach soca przez wioski jak z obrazka,
powrciem mylami do Maxa Plancka. Ten wielki naukowiec
powiedzia kiedy:

"J ednym z najbardziej bolesnych dowiadcze w caej mojej karierze naukowej jest fakt, e naprawd bardzo rzadko
udawao mi si zdoby powszechne uznanie dla nowych wynikw, ktrych prawdziwo mogem wykaza w oparciu o roz-

"Mwi

czy

ne mwi ... "

77

strzygajce,

ale jedynie teoretyczne dowody .... Mgbym wa

ciwie powiedzie, e nigdy mi si to nie udao. Triumf nowych prawd naukowych jest moliwy nie dziki temu, e ich
oponenci przekonuj si do nich i zaczynaj je podejmowa.
Odnosz zwycistwo, poniewa przeciwnicy w kocu wymieraj, pozostawiajc nowe pokolenie, obeznane z now ide."
Na skraju cichego, pokrytego niegami Seewiesen znajduje si Instytut im. Maxa Plancka. Konrad Lorenz czeka na
nas i zostalimy przyjci bardzo ciepo. Jego angielski by
o wiele lepszy, ni si spodziewaem, by te o wiele wyszym
mczyzn, ni to sobie wyobraaem. Falujce, biae wosy,
ogorzaa twarz i sposb poruszania si stwarzay wraenie
czowieka dobrze czujcego si w terenie.
Jego serdeczno i przyjacielski sposb bycia sprawiy, e
poczulimy si jak we wasnym domu. Przeprosi nas za nieobecno ony.

Z dum oprowadza nas po terenach badawczych Instytutu. Po wycieczce zapyta, czy nie zechcielibymy przej si
nakarmi gsi.

Mylelimy, e

nigdy pan nam tego nie zaproponuje odpowiedzielimy jednoczenie z Glennem. Spojrza na nasze
stopy i stwierdzi - Obaj macie buty odpowiednie na tak
wycieczk. Chodcie, tu s wasze wiadra.
Zatrzymalimy si po drodze i napenilimy wiadra ziarnem dla dzikich gsi, ktrych na razie nie byo nigdzie wida.
Szlimy przez pole na pooone u stp gry pastwisko, po
niegu topniejcym w gorcych promieniach soca. Zatrzymalimy si na szczycie wzgrza.
Lorenz zacz wydawa dwiki przypominajce krzyki
kaczek. Po pewnym czasie gsi pojawiy si na horyzoncie
i zaczy kry i zatacza coraz mniejsze krgi aby sprawdzi, czy mog bezpiecznie zbliy si do mnie i do Glenna.
Kiedy zdecydoway, e nie jestemy groni, zaczy ldowa.
Byo ich chyba ze sto.

78

Dziwne,
Wida byo, e s przyjacimi

niepojte.

Autystyczne dziecIw

Lorenza. Wiele podchodzio

do niego, jakby chciay si przywita. Kilka gsi, w drodze po
ziarno, ktre rozsypalimy im na ziemi, odwrcio si w naszym kierunku okazujc agresywne zamiary.
Lorenz z czuoci opowiada o swoich gsiach. Kada
miaa wasne imi i kad postrzega jako odrbn osobowo. Suchanie tego wielkiego czowieka, ktry dowiedzia
si tak wiele o agresji i instynkcie obserwujc i badajc dzikie
gsi, byo fascynujce. W stadzie byo rwnie kilka dzikich
kaczek. Lorenz wyjani, e dziki przebywaniu z gmi w dziecistwie, zostay wychowane jak gsi, a nie kaczki. Teraz s
przekonane, e s gmi. Rozmawialimy o jego teorii imprintingu i o tym, jak wpywa na zachowanie.
Gsi zaczy zbiera si do odlotu. Kada musiaa przej
przez wszystkie etapy przygotowania. Poruszaa na prawo
i lewo caym ciaem, wysuwaa i chowaa gow, zupenie jak
pilot sprawdzajcy stery przed startem. Jeli przerwie si jej
przygotowanie, nie potrafi wystartowa i musi zacz wszystko
od pocztku, przechodzc przez cay rytua poprzedzajcy start.
- Chodcie na obiad, nakarmi was niemieck zup.
Chocia z blem serca opuszczalimy grskie pastwisko,
miejsce tak zwizane z rozwojem wiedzy czowieka na temat
wasnej agresji i uczenia si, poszlimy do domu, poniewa
okropnie zgodnielimy.
Idc za Lorenzem, ustalilimy z Glennem, e najlepiej
bdzie przekaza mu nagrod, dla ktrej pokonalimy ca
drog z Filadelfii do Seewiesen, przed obiadem.
Widziaem ju uroczyste wrczanie tej nagrody (statuetki
kroczcego dziecka) z rwnoczesnym tumaczeniem wypowiedzi na pi jzykw, w otoczeniu mczyzn we frakach i kobiet w dugich sukniach, w obecnoci kamer filmowych i telewizyjnych, nigdy jednak nie widziaem, eby kto przyjmowa
j w tak wspaniaych okolicznociach, jak to miao miejsce
wanie dzisiaj.

" Mwi

czy

79

ne mwi ... "

Glenn i ja stanlimy obok wielkiego fortepianu w bawialni Konrada Lorenza, owietlonej promieniami soca wpadajcymi przez ogromne okna i dokonalimy aktu wrczenia.
Lorenz popatrzy na statuetk, podnis j, dokadnie obejrza i postawi na fortepianie. Wida byo, e jest wzruszony.
W pokoju byo tylko nas trzech. Podzikowa nam szczerze i gorco. Wanie otrzyma tytu doktora honoris causa
Uniwersytetu w Yale, a teraz spotyka go kolejny zaszczyt .
By bardzo wzruszony i wygosi wspania mow. Zaowaem, e nie mogy jej usysze setki innych ludzi, ktrzy podziwiali jego prac. Mowa bya wzniosa i natchniona, pena
nadziei zwizanych z rodzajem ludzkim.
W zupie byo mnstwo kawakw misa i kapusty. Gaw
dzilimy o swoich rodzinach i o pracy.
- Powiedzcie mi, co nowego robicie teraz w Instytutach zapyta Lorenz.
Glenn podnis oczy i powiedzia: - Carl robi rne ciekawe
rzeczy dotyczce zachowania. Opowiedz o swoich dziaaniach.
O to chodzio! Ten wielki czowiek zajmujcy si problematyk zachowania, znany i ceniony na caym wiecie za
udostpnienie ludziom wiedzy o ich wasnych instynktach
siedzia przy talerzu zupy naprzeciw mnie, a ja musiaem mu

opowiada.
Mwiem

jak szukaem
"autyzmw" i odnalazem "deafizmy" i "blindyzmy". Wyjani
em, e uwaam, i autyzmy s sensoryzmami i wiadcz
o uszkodzeniach mzgu. Nie o psychozie, a o uszkodzeniach
mzgu, ktre zaburzaj dziaanie jednego z piciu kanaw
sensorycznych prowadzcych ze wiata zewntrznego do
,
mozgu.
Mwic obserwowaem go uwanie. Jest naszym gospodarzem, wic bdzie uprzejmy, czy jednak zdoam wyczyta co
z jego zachowania? Umiecha si i potakiwa. Nawet nie tkn

swoJeJ zupy.
wolno i z

rozwag, opowiadaem

80

Dz iwne,

niepojte .

Autystyczne dziecko

Gdy skoczyem, spojrza na mnie uwanie. - To nowy,

ciekawy pomys - powiedzia. - Bd bardzo zainteresowany
pana dalszymi odkryciami.
Nie mia si, nie sprzeciwia. Spojrzaem na niego z ulg.
Tak bardzo chciaem opowiedzie Lorenzowi o swoich odkryciach, e zupenie zapomniaem o Glennie, ktry rwnie sy
sza o mojej teorii po raz pierwszy. Co sobie pomyla? Byem
tak skupiony na reakcji Lorenza, e nie spojrzaem nawet na
Glenna. Przerwa moje rozmylania.
- Carl, zjedz jeszcze troch zupy. Nigdy nie jade takiej
w Stanach - powiedzia i nala mi dokadk.
Teraz mogem pracowa dalej. Lorenz nie by zaszokowany, wydawa si nawet zainteresowany tym pomysem, a Glenn
wcale nie zblad, zajmowa si zup!
Kilka nastpnych godzin spdzilimy rozmawiajc na temat zachowania. Soce zaszo za wzgrza i w pokoju zapad
zmrok. Wstalimy.
- Zajlimy ju panu zbyt duo czasu.
- Czy chcielibycie wrci jeszcze raz na wzgrze i nakarmi gsi, zanim pojedziecie? - Byem teraz zupenie pewny.
Moja teoria nie wytrcia go z rwnowagi.
N a tym wzgrzu dowiedzielimy si o instynkcie, agresji
i wdrukowaniu wicej, ni nauczyem si przez wszystkie godziny spdzone na czytaniu ksiek. Dla nas take gsi stay
si indywidualnymi osobowociami.
Wszyscy aowalimy, e trzeba si ju egna. Poznalimy wspaniaego czowieka.

Droga powrotna do Monachium bya miym odpoczynkiem.

Byem odprony, spieszyo mi si do domu. Naleao jeszcze
znale odpowiedzi na wiele pyta i zbada wiele dzieci.

VI
ZA

MAO,

Nadszed

ZA DUZO, CZY

BIAY

SZUM?

teraz czas, kiedy naleao podda teori wszechstronnemu sprawdzianowi. Trzeba byo przebada wiele dzieci - wydawao si, e wszystkie pasuj do wzoru zaburze
sensorycznych. Napisaem charakterystyk ,,-izmw", kady
z nich bardzo dobrze pasowa do teorii. Co jednak pomin
em. Nie mogem przewidzie reakcji wszystkich dzieci.
Na przykad niektre miay problemy z moczeniem i zanieczyszczaniem si. Interesowaem si tym, poniewa twrcy teorii opartych na psychoanalizie podkrelali, e dzieci autystyczne maj trudnoci z wyprnianiem si. Wizano je z tym,
e matka rygorystycznie wprowadzaa trening czystoci.
Uwaano, e brak wsppracy ze strony dziecka w toalecie
jest form zemsty na matce. Inna teoria gosia, e dziecko
jest zachanne i nie chce odda kau, poniewa oddaoby cz
siebie, ktrej i tak mu ju brakuje.
Teorie te byy jednak zbyt proste, a rzeczywiste problemy
zbyt zoone. Mniej wicej poowa dzieci uwielbiaa bawi si
i przebywa w azience, inne za, gdy tylko prbowalimy je
tam zabra, zaczynay histeryzowa.
Dzieci rniy si rwnie pod wzgldem zwyczajw. Jedna grupa nie chciaa si wyprnia i wyranie "wstrzymywaa si", inne wyprniay si z atwoci , a nawet rozmazyway swj ka na sobie lub na cianach. Skd braa si rnica?
Wiele dZIeci przyszo do nas z rozpoznaniem guchoty.
Cz tych "guchych" dzieci uwielbiaa siedzie caymi godzi-

82

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

nami blisko zmywarki do naczy albo pralki wsuchujc si

w prac maszyny. Inne wrzeszczay i zatykay sobie uszy, eby
nie sysze dwikw wydawanych przez mikser elektryczny
czy mynek do kawy. Mimo, e wszystkie nazwano "guchy
mi", ich reakcje na dwiki byy cakowicie inne.
Jeszcze inne dzieci siedziay cicho, jakby wsuchane w swj
wewntrzny gos. Zachowyway si tak, jakby miay w sobie
co, czego suchaj z wyton uwag. Czasami zaczynay
wrzeszcze bez przyczyny.
Obserwacje utrudnia mi jeszcze fakt, e wszystkie te dzieci
miay"deafizmy". Dlaczego, jeli kade z nich miao kopoty
z tym samym kanaem sensorycznym, reagoway w tak rny
sposb?
Obejrzaem rwnie wiele samouszkadzajcych si dzieci.
Po przebadaniu podzieliem je na dwie grupy: te, ktrych nie
mona byo dotkn, poniewa miay zbyt wraliw skr i
takie, ktre umiechay si tylko wtedy, gdy kuo si je szpilk a do krwi.
Cz dzieci gapia si bezmylnie przez przymknite powieki na otaczajcy je wiat, inne dugo i starannie oglday
kady pyek kurzu, jaki udao si im znale. Jeszcze inne
sprawiay wraenie, e bardzo uwanie przygldaj si czemu, czego nie ma. Wszystkie te trzy grupy naleay do kategorii powtarzajcych zachowania zwizane z widzeniem. Dlaczego wic ich reakcje byy tak rne?
Kiedy obejrzaem wicej dzieci i poklasyfikowaem ich
,,-izmy", wszystko zaczo ukada si w pewien wzr.
Pierwsza grupa dzieci bya nadwraliwa sensorycznie.
Zachowyway si tak, jakby uszkodzenie mzgu spowodowao
co w rodzaju spicia w ukadzie nerwowym i najmniejszy
bodziec aktywowa cay ukad. W rezultacie dzieci te czuy
dotyk, zapach, smak, odbieray dwiki i wraenia wzrokowe

zbyt dobrze!
To

wanie byy

dzieci

zatykajce

uszy przy najmniejszym

Za

mao,

haasie,

za

duo,

czy

biay

szum?

83

ktre denerwowa najlejszy zapach, dla ktrych dotknicie, a nawet municie skry byo bolesne, ktrych czucie smaku byo tak wyostrzone, e nie mogy je wielu rzeczy, ktrych oczy byy zbyt wraliwe.
Dzieci te w celu przetrwania robiy wiele rnych rzeczy,
poniewa normalne otoczenie - dwiki, obrazy, zapachy, sma
ki lub dotyk - przysparzao im cierpie. Zycie w normalnym
wiecie jest dla nich bardzo trudne, poniewa nie s w stanie
poradzi sobie z iloci bodcw docierajcych do rnych
zmysw - jest ich zbyt duo.
S take zbyt rnorodne. Jedno z dzieci pakao z blu
i zakrywao uszy rkami za kadym razem, gdy zapalaem
w biurze jarzeniwki. Syszao wydawany przez nie wysoki
dwik, ktrego nikt z nas, obdarzonych normalnym suchem,
nie mg usysze. W celu przetrwania, dziecko nauczyo si
"wycza" dwiki pochodzce z otaczajcego je wiata. Inaczej naraone byoby na cigy bl, bdcy wynikiem stymulacji pyncej z zewntrz.
Obraz tych dzieci zaciemnia mi jednak fakt, e nie reagoway w ten sam sposb na dwiki, ktre same wydaway.
W swoich ,,-izmach" i prbach samouzdrowienia byy raczej
haaliwe. Jeeli jednak haas pochodzi z innego rda ni
one same, reakcj by strach i wycofanie.
By pomc tym "suchowcom" opanowa cho na moment
strach, zatkaem im uszy woskiem. Zachowanie zmienio si
zupenie. Nie uciekay ju z azienki ani od gono pracuj
cych urzdze. Zrobilimy bardzo may, wstpny krok pomagajcy im przetrwa przy poziomie stymulacji charakterystycznym dla naszego wiata.
Ich ukad nerwowy mia bardzo niskie progi wraliwoci
w niektrych sferach czucia. Nawet bardzo saby bodziec wywoywa bardzo siln reakcj. Mona to porwna do wielkiej, omio
pasmowej autostrady prowadzcej z narzdw czucia do mzgu
- przekaz dociera tam szybciej i mocniejszy ni powinien.

84

Dziwne,

niepo.ite.

Autystyczne dziecko

Drug grup,

ktrej zachowania ukaday si w pewien

wzr, stanowiy dzieci o zbyt maej wraliwoci drg sensorycznych. Te dzieci miay kanay sensoryczne, ktre nie pozwalay dosta si do mzgu wystarczajcej iloci informacji.
Dotrze do nich mogy jedynie silniejsze bodce. Byy to dzieci
ze saLo rozwinitym zmysem wchu, ktre jady wszystko.
Niektre uwielbiay na przykad wcha swoje odchody. Te
dzieci bardzo lubiy przebywa w azience, poniewa dwiki,
odbijajc si od lnicych emaliowanych powierzchni i glazury rozbrzmieway w caym pomieszczeniu. Uwielbiay dwi
ki wydawane przez urzdzenia kuchenne, umiechay si, gdy
je bito lub szczypano. Sprawiay wraenie, e kanay prowadzce z narzdw zmysu do mzgu byy zatkane albo nie w
peni rozwinite - aby informacja przedostaa si do mzgu
potrzeboway silniejszej stymulacji. Tak jakby z narzdw
zmysu do mzgu prowadziy wskie, krte drogi.
Trzecia grupa, czy te typ, miaa wewntrzne zakcenia
sensoryczne obniajce umiejtno radzenia sobie z otaczajcymje wiatem. Nazwaem te zakcenia "biaym szumem".
Kiedy wczamy radio, wydaje szumy i trzaski. Jeli natomiast nastawimy je na jak nadajc wanie stacj, nie
syszymy trzaskw, suchamy audycji. Tak samo dzieje si
w przypadku wzmacniacza. Wczajc go, syszymy buczenie
(biay szum), jeli jednak zaczniemy mwi co do mikrofonu,
nie syszymy ju buczenia - nasz mzg wycza je. Mzg takiego dziecka nie potrafi tego - nadal syszy trzaski, buczenie
lub biay szum.
U dzieci z "biaym szumem" wewntrzny haas zakca
prawidowy odbir. Na przykad dziecko odbierajce biay szum
w narzdach smaku, cay czas czuje w ustach jaki smak.
Gdy prbuje czego, smak, jaki cigle ma w ustach (biay
szum) zakca smak jedzenia, ktre wanie je.
Niektre dzieci majce suchowy biay szum sysz bicie

Za

mao,

za

duo,

czy

biay

szum?

85

swojego serca, odgosy procesu trawienia i krenia krwi, zwa

szcza w okolicy uszu. Zakcaj one syszenie dwikw, napywajcych z otaczajcego je wiata.
Wemy na przykad biay szum w obszarze dozna czuciowych czy dotykowych i zobaczmy, do czego prowadzi. Dzieci z takim szumem czsto czuj, e co dotyka ich skry, mimo
e nic takiego si nie dzieje. Bardzo czsto "swdzi" je z niewiadomej przyczyny. W efekcie wewntrzny szum zakca dziaanie systemu i percepcj.
Bya

to druga cz szyfru, ktr udao mi si odczyta.

Powtarzane zachowania pochaniajce uwag naszych dzieci
mona umieci w jednym (lub wicej ni jednym) z piciu
kanaw sensorycznych. Zaburzenie pracy tych kanaw miecio si w jednej z trzech kategorii.
1. Nadwraliwo: bardzo niski prg czuciowy pozwala na
przekazywanie do mzgu za duej iloci danych sensorycznych.
2. Zbyt niska wraliwo: powolny ukad nerwowy, ktry
przekazuje do mzgu za mao informacji.
3. Biay szum: odpowiednie czci mzgu, odpowiedzialne
za odbir i integracj bodcw sensorycznych funkcjonuj wadliwie, same wytwarzajc zakcenia lub szum w systemie.
Gdy zaczlimy leczy wieo pogrupowane "sensoryzmy"
stwierdzilimy, e jeli pomoglimy dziecku w "przetrwaniu",
mona byo rozpocz terapi skoncentrowan na "naprawie"
kanau sensorycznego. Oznaczao to, e po udzieleniu "pierwszej pomocy", moglimy leczy wszystkie dzieci w ten sam
sposb. Poddawalimy je dziaaniu bodcw o takiej czstotli
woci, nateniu i czasie trwania, by mogy je spokojnie odebra. Kiedy zdobyway wicej dowiadczenia i zaczynay
z powodzeniem uywa danego kanau sensorycznego, jego
dziaanie ulegao stopniowej normalizacji. Zanikaa wtedy konieczno powtarzania pewnych zachowa, dziecko mogo

86

Dziwne,

zwrci uwag

na

otaczajcy

je

niepojte.

wiat

Autystyczne dziecko

zacz

w nim uczest-

mczyc.
Nadal trway nasze badania nad prymitywnymi plemionami. Wci potwierdzalimy hipotez, e u dzieci, ktre nie
miay okazji peza i raczkowa zanim nauczyy si chodzi,
nie rozwin si w peni ukad nerwowy.
Za dwa dni mielimy opuci brazylijsk dungl i powrci do cywilizacji. Wieczr by gorcy, ale rzeka Xingu
wydawaa si przejrzysta i chodna. Indianie Xingu korzystali
z ochody jak dawaa woda. Wchodziy do niej cae rodziny.
Gdy zaczlimy nurkowa, wszystkie kobiety wyszy z wody,
byy wyranie zakopotane, e zobaczylimy je w czasie k
pieli. Stay nagie na brzegu i przyglday si nam. To nie
skromno zmusia je do wyjcia z wody, poniew nikt z plemienia nie nosi ubrania. Nasza nago nie bya przedmiotem
uwagi. Kobiety stay na brzegu patrzc, jak bawimy si w
wodzie i chichotay.
Veras podpyn do mnie i powiedzia: - Carl, to nasz
ostatni wieczr. Chod, musimy ugotowa dla naszych india
skich przyjaci wspaniay obiad. Mamy ry, fasol i ryby.
Zaczynay ju gry moskity, a my kcilimy si, jak naley przyrzdzi gulasz. Nigdy nie moglimy doj do porozumienia w sprawach kulinarnych. Poobcinalimy gowy rybom
i zaczlimy je oprawia. Poniewa nie mielimy warzyw, przeszedem przez polan i zerwaem kilka cytryn oraz ciem
troch modych gazek palmy.
Veras potrzsn z powtpiewaniem gow patrzc, jak je
obieram i wrzucam pocity misz do gulaszu. Zwrciem
uwag, e wszystko w garnku byo biae - szkoda, e nie
mam do wrzucenia niczego kolorowego. Veras podrzuci do
ognia wicej drewna i usiad.
- Carl, jak id badania nad dziemi autystycznymi? - zapyta.

Za

mao, za duo,

czy

biay

szum?

87

Moj odpowied przerwao

pojawienie si Boba, ktry przynis nam koszule. - Tu s wasze piguki - powiedzia. Bya
to nasza dzienna dawka leku przeciwmalarycznego.
- Chod Bob, usid. Carl wanie zamierza mi opowiedzie o swoich badaniach i nowych pomysach. Mam nadziej,
e s lepsze ni ten gulasz.
Siadem naprzeciw nich po drugiej strony ogniska i opowiedziaem ca histori. Suchali uwanie, tylko Veras z dziwnym wyrazem twarzy miesza od czasu do czasu ryowo-rybny
gulasz, a nastpnie, ju z wikszym przekonaniem, gotujc
si w drugim garnku czarn fasol.
Bob spojrza na mnie w zamyleniu: - Carl, jestem zaintrygowany. Nie zgadzam si z czci twoich pomysw, ale
takie podejcie ma sens. Napisz do nas, jak tylko bdziesz
mg.

Ulyo

mi.
Veras nadal milcza. Zamieszaem ryb i ry, wycisnem
jeszcze kilka cytryn. Veras miesza fasol.
- Raymundo, czemu siedzisz tak cicho?
Podnis wielki gar czarnej fasoli, umiechn si swoim
umiechem Buddy i odpowiedzia: - We gulasz. Nasi gocie
czekaj

Podczas

nakadania biaego

gulaszu naszym nagim gociom, umiechajcym si z uznaniem, byem bardzo podekscytowany. Veras nie mwi nic, po prostu przykrywa kad
porcj gulaszu kopiast porcj czarnej fasoli tak, jakby rozpaczliwie prbowa ukry moje dzieo.
Sao Paulo jest najwikszym miastem Brazylii. Cho nie
obdarzone takim urokiem Starego wiata jak Rio de Janeiro,
ktre wanie opucilimy i nie tak bardzo reprezentatywne
dla dwudziestowiecznej Brazylii, jest jej naukowym i przemysowym centrum.
Ubrany w paszcz i krawat czuem si sztywno i obco

88
stojc W rzdzie

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

osb, z ktrymi witali si wybitni lekarze,

terapeuci i profesorowie z Brazylii, Argentyny i Peru. Letnie
wieczory w Sao Paulo s niezwykle mie. Niekoczce si
korki nareszcie nikn i Brazylijczycy staj si znw sob - s
czarujcy, cywilizowani i delikatni.
Wystawny obiad, elegancki wystrj wntrza, uczone rozmowy, wszystko to sprawio, e nasz rybny gulasz przyrz
dzony dwadziecia cztery godziny temu wydawa si odlegy
i nierzeczywisty.
Gdy podano nam malekie filianki z ostr brazylijsk
kaw, Veras powsta. Zapowiedzia, e w trosce o ameryka
skich goci jego przemwienie bdzie tumaczone. Rozpocz
od uwag wprowadzajcych, po portugalsku, a potem tumacz
powiedzia: "Mam dla was niespodziank. Dwa dni temu,
w sercu krainy Xingu, usyszaem now, wan teori dotyczc dzieci. Dzi wieczr tu, w Brazylii, bdziemy mieli zaszczyt usysze o niej po raz pierwszy. Jest to rzeczywicie
pierwsza publiczna prezentacja tej idei. Bd tumaczy."
Rozpoczem moj improwizowan prezentacj od opisania dnia, w ktrym Veras zmusi mnie do zajcia si problemami zachowania. Dugo dzikowaem mu za wsparcie i zacht, wiedziaem jednak, e pomin wikszo wypowiedzi
w tumaczeniu na portugalski. Tumaczy moj prezentacj
z widoczn dum. Gdy skoczyem, ucisn mnie typowo brazylijskim abraeD i szepn po angielsku: - Twoja teoria jest
lepsza ni rybny gulasz.
Przelot z Sao Paulo do Rio de Janeiro trwa niewiele ponad godzin. Veras siedzia obok mnie pokazujc znajome
miejsca. By bardzo dumny ze swojego narodu. Jego syn, rwnie lekarz, siedzia po drugiej stronie przejcia.
- Podoba mi si twoja nowa teoria, Carl.
Zblialimy si do gr otaczajcych Rio.
- Raymundo, mam tylko jedno powane zmartwienie.
Nawet stosujc t teori, nie udaje mi si z niektrymi dzie-

Za malo, za

duo,

czy

biay

szum ?

89

mi. Czy mona proponowa nowe podejcie, ktre nie pasuje

do wszystkich dzieci? Czy mam prawo budzi faszyw nadziej?
Veras odwrci si do mnie. Jego twarz bya o pitnacie
centymetrw od mojej. Mwi wolno, gosem , ktry przypomina zbyt gony szept.
- Carl, nie ma czego takiego jak faszywa nadzieja, s
tylko faszywe marzenia. Nie. Bez nadziei nie byoby postpu.
Stewardessa przerwaa mu przypominajc, by zapi pasy.
Rozpoczynao si przygotowanie do ldowania w Rio. Widziaem wznoszc si nad miastem figur Chrystusa postawion
,
na gorze.
- Spjrz, Carl, tam na grze jest Chrystus. Jest naszym
symbolem. Jego wycignite rce s codziennie symbolem
nadziei dla wszystkich ludzi - wszystkich wierzcych. Czy za
kadym razem, gdy nasze nadzieje si nie speni, mamy
zdejmowa naszego Chrystusa z gry? Carl, potrzebujemy
nadziei. Te dzieci i ich rodzice potrzebuj nadziei. Nie ma
czego takiego, jak faszywa nadzieja. Moe nam si tylko nie
powie zdobycie tego, o czym marzymy. Dlatego wanie dany
nam zosta dzie jutrzejszy; daje nam kolejn szans spenie
nia nadziei.
,
Ldowalimy. Smia si, kiedy odkry, e zapomnia zapi pasy. Jego syn pochyli si nad przejciem i powiedzia:
- No, przestacie wreszcie gada. Musimy zobaczy dzieci.
Veras zawsze potrafi piknie mwi i przekonywa.

VII
/

CZSCI UKADANKI
ZACZYNAJ

DO SIEBIE PASOWAC

Kiedy przybyy nowe elementy ukadanki, moja teoria staa

si bardziej klarowna:
1. Dzieci autystyczne nie s psychotyczne. Maj uszkodzenia mzgu.
2. Uszkodzenia mzgu przejawiaj si w d,y~funkcjach percepcji, to znaczy s przyczyn zaburze w funkcjonowaniu
jednego (lub wicej ni jednego) kanaw sensorycznych prowadzcych z narzdw zmysu (wzroku, suchu, smaku, w
chu i czucia) do mzgu.
3. Ze wzgldu na uszkodzenia mzgu, praca tych kanaw
moe zosta zakcona na jeden z trzech sposobw:
Nadwraliwo: Kanay sensoryczne s "zbyt otwarte",
a wic do mzgu przedostaje si zbyt dua ilo bodcw, by
mg si on z nimi upora.
Zbyt maa wraliwo: Drogi sensoryczne nie s wystarczajco "otwarte", co prowadzi do deprywacji sensorycznej .
mzgu na skutek zbyt maej iloci docierajcych do niego
bodcw.

Biay

szum: Wadliwe

dziaanie kanaw

sensorycznych
powoduje, e wytwarzaj one wasne bodce, zatem przekaz
pyncy ze wiata zewntrznego jest zakcony lub w skrajnych przypadkach nie dopuszczany do mzgu przez szumy powstajce w ukadzie.
4. Dziwne, powtarzane zachowania dziecka autystycznego nazywane autyzmami s symptomami uszkodze mzgu.

Czc i ukada nki z aczynaj

d o siebie

pas o wa

91

5. Zachowa tych nie naley nazywa autyzmami - s to

sensoryzmy. Powtarzanie sensoryzmw jest ze strony dziecka
prb naprawienia uszkodzonych kanaw sensorycznych.
6. Dziecko samo prbuje si wyleczy.
7. Prby leczenia si i naprawienia kanaw sensorycznych odcigaj uwag dziecka od rzeczywistoci , ale pozwalaj mu przetrwa w normalnym wiecie.
8. Zachowanie to jest informacj , ktr przekazuje nam
dziecko. Musimy je tylko obserwowa, a samo pokae nam,
ktre kanay sensoryczne s uszkodzone.
9. Dziki uwanej obserwacji dziecka moemy si dowiedzie:

a. ktry z kanaw sensorycznych nie dziaa prawidowo,

b. do jakiej kategorii ( nadwraliwo , zbyt maa wrali
wo, biay szum) naley zaburzenie.
10. Gdy dowiemy si , ktre kanay sensoryczne s uszkodzone, moemy pomc dziecku w ich naprawie, dostarczajc
mu przez dany kana odpowiednie dowiadczenia i bodce.
11. Gdy dziaanie kanau sensorycznego normalizuje si ,
zanika powtarzanie dziwnych zachowa.
12. Po ustpieniu powtarzania zachowa, uwaga dziecka
zmienia kierunek i staje si ono zdolne do radzenia sobie
z otaczajcym je normalnym wiatem i do wchodzenia w interakcje z rzeczami i ludmi.
13. Od tej chwili stosujemy terapi, jak obejmowalimy
wszystkie inne dzieci z uszkodzeniami mzgu w stopniu lekkim lub umiarkowanym, poniewa teraz moe ona przynie
korzy.

jednak mie zastosowanie praktyczne. Naley uwzgldni trzy cele:

1. Zrozumienie, e odmienne zachowanie, to objawy uszkodzenia mzgu.
2. Zapewnienie od samego pocztku waciwego rodowiTeorie

musz

92

Dziwne, niepohte. Dziecko autystyczne

ska, ktre umoliwi dziecku radzenie sobie z behawioralnymi

symptomami.
3. Podjcie leczenia ukierunkowanego na przyczyn zaburzema.

Trudno byo zrozumie symptomy, poniewa byy tak dziwne i przybieray posta odmiennego zachowania. Co wicej,
praca nad nimi pomagaa dziecku tylko na chwil, ostatecznie jednak trzeba byo poradzi sobie z przyczyn - uszkodze.
,
mem mozgu.
Moglimy zabra si do tego jedynie po zmianie symptomw na tyle, eby dziecko byo w stanie przetrwa. Naleao
zatem bardzo szybko osign dwa pierwsze cele. Potem mo
na byo zaj si podstawow przyczyn.
Biorc pod uwag te kryteria, zbadalimy ponownie przypadki Bobby'ego, Ann, Jerry'ego, Andy'ego i Susan, opisane
wczeniej w Rozdziale II. Czytelnik moe teraz sprawdzi, na
ile uda mu si postawi diagnoz oraz zobaczy pozornie bezsensowne zachowanie jako symptomy.
Bobby (str. 33), chodzc po pokoju i machajc bez przerwy rk przed twarz, patrzy dokadnie przeze mnie jakbym by przezroczysty. Dlaczego? Czy mogo by tak, e wywoujc lekki ruch powietrza kierowa je w stron nosa, aby
stale kontrolowa zapachy unoszce si w pomieszczeniu?
Zainteresowa go dym majcy zapach. Siedzia w bezpiecznej odlegoci ode mnie i od zapachw, jakie wydzielaem.
Wtedy zrobiem rzecz straszn. Dmuchnem w jego stron
mierdzcym dymem. To ten zapach przyprawi go o mdoci
i dlatego zwymiotowa na dywan. Wo dymu dotara take do
jego rodzicw, ale nie podziaaa na nich, poniewa ich wrali
wo wchowa bya normalna, a nie zbyt dua jak u Bobby'ego.
Mona sobie wyobrazi trudnoci zwizane z prb przytulenia Bobby'ego! Nie pozwala nikomu zbliy si do siebie,
poniewa wydzielalimy zapachy.

Czci ukadanki z aczynaj

Mona

do siebie

pas owa

93

sobie wyobrazi, jak Bobby cierpia, kiedy dom by

peen silnych zapachw w czasie gotowania. Stao si zrozumiae, dlaczego walczy w czasie karmienia piersi. Ostry zapach sutka oraz potu matki byy nie do zniesienia.
Trzeba byo zacz leczenie Bobby'ego od zapewnienia mu
otoczenia w miar wolnego od zapachw, w ktrym nie bdzie
musia znosi przytaczajcych go, przykrych woni. Potem zaczlimy stwarza mu okazje do stykania si z delikatnymi
zapachami. Po uprzedzeniu go, co to bdzie, podsuwalimy
mu dan rzecz do wchania. Zacz uczy si oddziela i r
nicowa poszczeglne zapachy. Zacz uczy si je tolerowa.
Sze miesicy zajo nam dojcie do tak silnych zapachw,
jak octu i musztardy.
Prac nad jego doznaniami wchowymi poczylimy z
prac nad smakiem. Wzrs mu apetyt, a w miar jak robi
postpy, mg zblia si bardziej do ludzi, tolerujc wydzielany przez nas zapach. Obecnie jest ju w stanie siedzie
obok innej osoby i robi to podczas codziennych lekcji.
Przyjrzyjmy si teraz ponownie Ann (ze strony 34), ktra
nosia kask, poniewa bez przerwy uderzaa o co gow.
Ann syszaa w gowie cige, trudne do zniesienia dzwonienie. Co moga zrobi, eby to zmieni? Jeli jej suchowy
biay szum by wystarczajco gony, zagusza wszelkie dwi
ki, dochodzce ze wiata zewntrznego, a poniewa pochodzi
z wewntrz , mg by niezwykle trudny do zniesienia. Gdy
uderzaa gow , szum na chwil si wycza.
Aby pomc Ann w nauczeniu si tumienia wewntrznych
szumw taczalimy j po pododze , pomagalimy stan na
gowie , obracalimy a do zawrotw gowy. Kada z tych czynnoci wywoywaa dwik, ktry dziewczynka syszaa
w odmienny sposb. Dalimy jej elektroniczne suchawki lekarskie, moga wic spdza wiele czasu siedzc spokojnie
i wsuchujc si w kad cz ciaa. Zacza uczy si dwi
kw wydawanych przez swoje ciao , zacza te sucha nas,

94

Dziwne,

niep oj t e.

Dziecko autystyczne

kiedy mwilimy szeptem. Kiedy zmniejszya si intensywno uderzania gow , Ann bya w stanie wytrwa w normalnym rodowisku. Zaczlimy j leczy tak, jak kade inne
dziecko z uszkodzeniami mzgu w stopniu umiarkowanym.
Podczas ostatniej wizyty, powiconej ocenie postpw, matka opowiadaa, e Ann wychodzi teraz na dwr, eby poje
dzi na rowerze z dziemi z ssiedztwa i nie nosi ju kasku
ani nawet czapki.
Jerry (strona 35), cae swoje ycie przey w strachu przed
dwikami. Gone dwiki wydawane przez innych ludzi powalay go na dywan albo wprawiay w stan histerii. Jego
sposobem na przetrwanie byo pozostawanie guchym na
dwiki wydawane przez innych i robienie sobie samemu wiele
wasnego haasu.

Mj gwizd by dla niego ostrym, wywoujcym lk dwi

kiem. Poprzedzaa go podr samochodem w ulicznym zgie
ku, krtka przerwa w gonej poczekalni wypenionej ludmi,
kontakt z nowymi, nieprzewidywalnymi, przeraajcymi
dwikami dookoa. Donony gwizd, jaki z siebie wydaem,
wywoa jego histeri.
Aby mu pomc, zanim rozpoczlimy terapi, zatkalimy
mu uszy sterylnym woskiem. Dwiki nie miay zatem dost
pu do kanau suchowego. Zachowanie Jerrego zmienio si
natychmiast. Nareszcie, cho przez chwil , mia spokj. Zastosowalimy terapi odpowiedni dla dziecka z uszkodzeniami mzgu w stopniu umiarkowanym i Jerry moe by teraz
szczliwy bawic si z innymi dziemi. Nie odnielimy jeszcze zupenego sukcesu, poniewa chopiec nosi nadal specjalne zatyczki do uszu z malutk zastawk. Gdy otaczajce
go dwiki staj si zbyt gone, wibracje przez nie wywoane
powoduj zamknicie zastawki i zablokowanie ich dostpu.
Rozmawiamy z Jerrym, lecz rozmowa zawsze idzie lepiej, jeli odbywa si w cichym pomieszczeniu i przy ciszonych go
sach.

Czci ukadanki za czynaj

do siebie

pa sowa

95

Do Andy'ego (strona 36), nie docieray bodce wchowe.

Poniewa jego mzg nie odbiera dostatecznej iloci informacji na temat zapachw, chopiec ciko pracowa nad oznaczeniem wiata zapachem, ktry zna i umia rozpozna - swojego wasnego moczu.
Otaczamy Andy'ego silnymi i atwymi do rozpoznania
woniami. Potrafi teraz je rozrni. Dostarczamy mu silne
zapachy - octu, benzyny, musztardy - oddzielajc je od innych woni. Lubi je i chtnie wsppracuje z nami. Nie musi
ju kadej rzeczy w pomieszczeniu nadawa wasnego zapachu. Uwaga, ktr dotd pochania ten wchowy ,,-izm", jest
teraz skupiona na naszym programie rozwojowym.
Susan (strona 36), bya zbyt mao wraliwa na bodce
czuciowe. Do jej mzgu nie docieraa dostateczna ilo informacji odbieranych przez skr. Gryzienie wasnej doni byo
prb naprawienia kanau sensorycznego prowadzcego z rki
do mzgu.
W tej chwili Susan nie gryzie ju doni. Nie potrzebuje
tego, poniewa udao nam si naprawi kana midzy rkami
a mzgiem. Szorowalimy, tarlimy, uderzalimy i szczypalimy jej donie. Zanurzalimy je na przemian w gorcej i w
zimnej wodzie. Nakadalimy na rce substancje wywoujce
swdzenie i podranienia. Pocieralimy je take delikatnie
grubym papierem ciernym. Poddawalimy jej rce i ramiona
gbokim, niemal bolesnym masaom.
Susan nie gryzie ju doni z bardzo prostej przyczyny.
Gdyby to teraz robia, "bolaoby" j, jak mwi z dum.
Potrafilimy ju zrozumie

dziwne zachowania i zmieni

je na tyle, e dziecko osigao poziom, umoliwiajcy przetrwanie w wiecie. Oznaczao to, e nie uwaano go ju za
kandydata do zamknitego zakadu opieki.
N a szczcie mona byo teraz podda te dzieci podobnej
terapii, jak stosowalimy przy uszkodzeniach mzgu, z czym

96

Dziwne,

miaem wiksze dowiadczenie.

niepojte.

Dziecko autystyczne

Nawet wicej - grupa ta bardzo dobrze reagowaa na terapi. Dodatkowym plusem by

fakt, e stopie uszkodze mzgu by na og lekki lub umiarkowany, a nie powany. Wystpowaa jeszcze jedna korzystna okoliczno, ktra stopniowo stawaa si coraz bardziej
widoczna. W czasie, gdy dzieci nie umiay sobie jeszcze radzi
z otaczajcym je wiatem, nauczyy si zwraca uwag. To
prawda, ich uwaga skierowana bya na dziwne bodce sensoryczne i to w taki sposb, e nie byy w stanie y w normalnym wiecie. Uwolnione od koniecznoci cigego powicania
uwagi swoim problemom sensorycznym, mogy j teraz skierowa na to, czego od nich chcielimy - na prac nad czytaniem, pisaniem i liczeniem - i robiy szybkie postpy.

VIII
"

IE SENSORYZMOW

Suchaniu symfonii lub ogldaniu baletu mog towarzyszy silne emocje zwizane z odbiorem przekazu, jaki niesie

muzyka lub taniec, lecz obserwowanie dziecka autystycznego

moe by przeyciem duo bardziej wstrzsajcym, skoro
w kadym rytualnym ruchu zawiera si pene przeraenia woanie o pomoc i o zrozumienie.
Najwaniejsze, eby si nie przestraszy. Trzeba usi
i spokojnie przyjrze si symfonii ruchw pamitajc, e dziecko jest jednoczenie i orkiestr, i tancerzem, a przede wszystkim kompozytorem i choreografem, czynicym rozpaczliwe
wysiki by jego autystyczny przekaz zosta zrozumiany. Jest
to akt twrczy, pene emocji woanie jednej istoty ludzkiej do
drugiej.
Nie zwracaj uwagi na improwizacje. Patrz i wsuchuj si
uwanie w gwny wtek, gwne przesanie.
Zarwno oglne, jak i szczegowe przykady przytoczone
w tym rozdziale mog pomc, nie wyczerpuj jednak tematu.
Nie s w stanie, poniewa kade dziecko jest indywidualnoci, a co za tym idzie tworzy nowe sensoryzmy, ktrych cz
postaram si tu opisa. Ponisze generalne zasady i szczegowe przykady maj charakter wskazwek, a nie wyczerpujcego katalogu ,,-izmw".
Najlepiej rozpocz prac w oddzielnym pomieszczeniu sam
na sam z dzieckiem. Sprawd, czy pomieszczenie jest naprawd
ciche, czy nie pracuje w nim klimatyzacja, nie sycha haa-

98

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

sw Z ulicy i rozmw. Patrz uwanie, co przycignie uwag

dziecka. Sied bardzo spokojnie, postaraj si jednak by tak
przyjaznym jak tylko mona bez narzucania si. Nie podchod bliej dziecka, pozwl, by samo si do ciebie zbliyo.
Nie moesz wykonywa gwatownych ruchw aby go nie przestraszy. Mw do dziecka cicho i w naturalny sposb, ale nie
za duo. Kiedy zaobserwujesz, co zwrcio jego uwag, sprbuj
przeanalizowa take zachowanie. Ktrego zmysu dotyczy?
Nastpnie zamknij oczy i posuchaj. Mona si wiele dowiedzie przysuchujc si ruchom dziecka, wydawanym przez
nie dwikom oraz haasom, jakie robi rnymi przedmiotami. Przenie si teraz do innego pomieszczenia i powtrz ca
t procedur Inne otoczenie stwarza moliwo zebrania zupenie innego rodzaju spostrzee. Pamitaj, e czsto jeste
dla niego intruzem, wic w czasie obserwacji sprbuj sta si
w jak najwikszym stopniu czci pokoju.
S

to pewne oglne wskazwki, ktre pomog ci obserwowa i oceni zachowanie.

Jedn z trudnoci zwizanych z obserwowaniem sensoryzmw u dziecka, jest nasz wasny, czsto bdny, odbir rzeczywistoci.

Na przykad spostrzeenie, e przy kadym wejciu dziecka do pokoju kot ucieka i chowa si, moe doprowadzi nas do
wniosku, e kot ucieka, bo si boi. Co stanie si z naszym
wnioskiem kiedy zobaczymy, e po tym, jak dziecko poszo,
umyo si i przebrao, kot podszed do niego i uoy si zwinity w kbek na jego kolanach?
Najbardziej prawdopodobny bdzie wniosek, e dziecko
bawio si z psem ssiadw, ktry zawsze straszy koty. Przychodzi do domu majc na sobie jego zapach. Kot ucieka wic
przed zapachem. Nie potrafimy wyczu zapachu psa ssiada
tak, jak potrafi to zrobi kot i wycigamy bdny wniosek.
Za kolejny przykad niech posuy pytanie, dotyczce za-

Odczytywanie sensoryzmw

99

pachw, jakie zadaem kiedy znajomej dziewczynce pochodzcej z Dalekiego Wschodu. Poprosiem j, by powiedziaa,
czy biali ludzie w Stanach Zjednoczonych pachn jako inaczej. Odpowiedziaa, e pachniemy wszyscy jak mleko. Chocia nawzajem nie odczuwamy swoich zapachw, poniewa
wszyscy odywiamy si w podobny sposb, dla niej nasz wsplny zapach by charakterystyczny.
Znaem kiedy dziecko, ktre nie ogldao telewizji w swoim domu, ogldao j natomiast namitnie u ssiadw. Kto
mgby wycign wniosek, e nie lubio przebywa u siebie
w domu. Kiedy spytaem o to samo dziecko, odpowiedziao, e
nie oglda telewizji "bo to boli". Po wielu dalszych pytaniach
i dociekaniach odkryem, e odbiornik by zepsuty i wydawa
bardzo wysoki, dranicy dwik, ktrego nikt z nas nie sy
sza, by on natomiast bardzo przykry dla dziecka. Po zreperowaniu telewizora dwik znikn i dziecko zaczo z przyjemnoci oglda telewizj we wasnym domu.
Za kadym razem, kiedy obserwujemy dziecko i prbujemy oceni jego zachowanie, musimy mie pewno, e robimy
to w sposb obiektywny, wychodzc poza wasne utarte schematy postpowania.
Pamitajmy, e dziecko, ktre odsuwa si od nas jest prawdopodobnie nadwraliwe w zakresie ktrego zmysu.
Trzeba by szczeglnie wyczulonym na zachowania dziecka, majce zwizek z jego gow. Pamitaj, e receptory wzroku, suchu, smaku i zapachu s ulok()wane na bardzo maej
powierzchni ciaa - na twarzy i gowie. Zaobserwuj, ktry z receptorw dziecko faworyzuje lub pomija w swoim zachowaniu.
Zwracaj uwag na kad aktywno, prowadzc do ograniczenia dziaania ktrego z narzdw zmysw. Sygnaem
tego moe by zasanianie w jakikolwiek sposb uszu, zasa
nianie nosa, czste wkadanie ciemnych okularw lub zakrywanie oczu. Ograniczanie funkcji receptorw wskazuje zazwyczaj na nadwraliwo.

100

Dziwne, niepojde. Autystyczne dziecko

Wielokrotnie bardzo trudne bdzie okrelenie, z jakim

obszarem zmysowym zwizane jest dane zachowanie. N a przykad to, e dziecko odsuwa si od was, kiedy prbujecie si do
niego zbliy, moe wiza si z zapachem, dotykiem lub su
chem. Aby wyeliminowa t trzeci moliwo, zachowajcie
cakowit cisz w trakcie zbliania si do niego. Jeeli zachowanie dziecka nie ulegnie zmianie, bdzie zapewne chodzio
o wasz zapach lub dotyk. Pamitajcie, e dziecko nadwrali
we wchowo moe wyczu o wiele wicej zapachw ni normalne, moe te wyczu bardzo delikatne zapachy, czego wikszo
z nas nie potrafi. Poniewa ciaa nas wszystkich wydzielaj
jak wo, wiele nadwraliwych dzieci po prostu nie potrafi
znie naszej obecnoci. Aby to sprawdzi, trzeba wyeliminowa kolejny zmys - dotyk. Dotknij dziecko, przesu domi
po jego rkach i ciele. Czy jest to nadwraliwy obszar?
Podczas kadej obserwacji spisuj powtarzajce si zachowania, notuj take te, ktre sprawiaj dziecku najwiksz
przyjemno. Moesz teraz zakwalifikowa je do jednej z podanych niej kategorii:
1. dotyk,
2. wch,
3. such ,
4. smak,
5. wzrok.

DOTYK
Arystoteles pierwszy zwrci uwag na pity zmys - zmys
dotyku. Przez dugi czas uwzgldniano istnienie jedynie czterech pozostaych, poniewa odpowiaday one posiadanym przez
czowieka, wyranie wyodrbnionym narzdom zmysw: wzrok
- oczom, such - uszom, smak - jzykowi, a wch - nosowi.
Inaczej byo w przypadku skry, ktra pokrywa cae ciao ,
nie jest wic specyficzna. Przed Arystotelesem zmys dotyku

Odczytywanie sensoryzmw

101

dzielono na wiele podzmysw. Dopiero on poczy wszystkie

jego elementy - odczuwanie temperatury, blu, ucisku i doznania proprioceptywne - w jedn cao. Czujemy nacisk
i temperatur na powierzchni skry, czujemy take niektre
wewntrzne uciski i bl. Propriocepcja, wana w utrzymywaniu rwnowagi, jest to odbieranie ruchw ciaa, zmiany pozycji i wzajemnego pooenia rnych jego czci dziki receptorom czuciowym znajdujcym si w stawach i miniach.
W szystkie te cztery elementy skadaj si na zmys dotyku.
Dotyk jest u ywych organizmw naj starszym sposobem
radzenia sobie ze wiatem, posuguje si nim nawet ameba,
poniewa gdy dotknie czego, otacza to swoim ciaem. Dalej
mamy stworzenia pulsujce, takie jak morskie limaki i inne
miczaki, a do strzykw i omiornic. Stworzenia te poruszaj
si rytmicznie, by zwikszy prawdopodobiestwo wejcia w kontakt dotykowy z czym, co moe okaza si poywieniem.
Im bardziej zoony organizm, tym wikszy zakres ruchw, a co za tym idzie - wicej sposobnoci do posugiwania
si dotykiem.
Wszyscy przechodzimy przez faz prenataln, w trakcie
ktrej zdecydowanie dominuj wraenia dotykowe. W okresie
ciy otoczeni jestemy pynem, ktry dostarcza ich caemu
ciau i stanowi nasze pierwsze rodowisko sensoryczne. Jest
to najmniej wymagajce i zarazem najbardziej satysfakcjonujce rodowisko zapewniajce nam ciepo, opiek, bezpiecze
stwo i do pewnego stopnia moliwo ruchu, jednak doznania
zmysowe, jakich nam dostarcza, zwizane s gwnie z dotykiem.
Prowadzc obserwacje pod ktem taktylizmw, naley zwrci
szczegln uwag na reakcje dziecka na zmian temperatury,
gorco i zimno, a take na bl i na nacisk - niektre dzieci
prawie wcale ich nie czuj, niektre za s w tym zakresie
nadwraliwe. Wraliwo na bodce proprioceptywne wyraa si
w koordynacji ruchw oraz w wyczuciu rwnowagi.
Oceniajc taktylizmy szukaj take powtarzajcych si czyn-

102

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

noci,

ktre w jaki sposb angauj skr. Bdzie to cay

wachlarz zachowa od gryzienia si i uderzania, do gaskania
i delikatnego askotania. Zwr szczegln uwag na twarz,
wargi, nos. I odwrotnie, przyjrzyj si dziecku pod ktem zachowa, ktre mog odgradza je w jaki sposb od otaczaj, .
cego SWIata.
Mimo, e za narzd dotyku uwaa si gwnie skr, zwr
uwag na inne obszary wraliwe na dotyk, na przykad na
jzyk i usta. Badania wskazuj na niezwyk wraliwo w tym
zakresie czubka jzyka, przejawiajc si w moliwoci rni
cowania dwch punktw za jego pomoc. By moe jest to
najwraliwsza spord wszystkich czci ciaa, nie wycza
jc palcw doni. Wane s rwnie usta, przy czym od ich
wntrza wraliwsze s same wargi. Na temperatur i nacisk
wraliwe s rwnie zby.

N aj waniej szym odbiorc bodcw dotykowych jest do.

To jej uywamy najczciej do sprawdzania czego dotykiem.
Jest bardzo ruchliwa, ajej palce s niezwykle wraliwe. Naley
zatem bardzo dokadnie obserwowa posugiwanie si domi.
Nadwraliwo

dotykowa

o tego

rodzaju nadwraliwoci wiadczy unikanie przez

dziecko dotyku. Bdzie si sprzeciwiao dotykaniu go, bronic
si nawet piciami. Dotyk innego czowieka moe sprawia
niezwyk przykro.

Reaguje rwnie negatywnie na dotyk ubrania (zwaszcza

z rnego typu szorstkich tkanin) i odzie krpujc ruchy.
Nie znosi zmian temperatury, nie lubi wody, o ile ma temperatur inn ni jego ciao.
Dosy czsto czuje ciepo pod wpywem dotyku. Ale moe
te odczuwa wzrost napicia. Wybiera mikkie, pluszowe zabawki i uywa ich zazwyczaj do gaskania lub delikatnego
askotania swojego ciaa.

103

Odczytywanie sensoryzmw

Taktylizmy nadwraliwego dziecka s zazwyczaj bardzo

subtelne. Prbujc naprawi ten system odbioru bodcw b
dzie si samo gaskao lub askotao.
Wiele dzieci z nadwraliwoci dotykow sprawia wrae
nie jakby si masturboway. Jeli nawet dotykaj swych genitaliw, czyni to wyjtkowo delikatnie, a bardzo czsto s
tak zajte sprawiajcymi im przyjemno manipulacjami inn
czci ciaa, e taktylizmy nie obejmuj obszarw genitalnych.
Trudno opisa kopoty, jakie sprawiaj przy ubieraniu.
Cho wydaje si, e s one skutkiem nadwraliwoci dotykowej , ich przyczyn moe by rwnie nadwraliwo zapachowa. Dzieci nadwraliwe dotykowo nie bd chciay nosi ubrania zbyt szorstkiego lub krpujcego ruchy, na przykad
wenianych lub tweedowych spodni, za ciasnych swetrw
i golfw. Naley to jednak sprawdzi rwnie pod ktem w
chu, dziecko moe bowiem nie chcie woy ubrania ze wzgl
du na jego zapach. Dotyczy to zwaszcza wkien sztucznych
oraz tych materiaw, ktrym nadano faktur trwaego zagmecema.
Nadwraliwe dotykowo dziecko nie znosi duych rnic
temperatur i cinienia. Nie toleruje blu i generalnie unika
wrae dotykowych, ktrych sprawcami s inne osoby. Woli
wasny dotyk - zawsze delikatny i rytmiczny.

Zbyt

maa wraliwo

na dotyk

W skrajnym przypadku, dziecko takie moe dozna powanych obrae i nie paka. Czsto potrafi mia si podczas bicia, nie zwraca uwagi na siniaki i skaleczenia, wydaje
si nie reagowa na doznania cielesne. S to dzieci , ktre
same dostarczaj sobie stymulacji. Gryz si, wkuwaj sobie
w skr szpilki, uderzaj si, szczypi w mikkie czci ciaa,
wykrcaj ciao w dziwnych pozycjach - wszystko to, co byo
by dla nas bolesne, wydaje si sprawia im przyjemno. Ulu-

104

DZl wne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

tych dzieci jest rytmiczne poruszanie caym

ciaem, zwykle zwizane z koniecznoci utrzymania rwnowagi. Przy ocenie takiego zachowania naley rwnie uwzgl
dnia jego aspekty wizualne i suchowe.
Powaniejsze taktylizmy s zazwyczaj odbierane przez obserwatorw jako autodestrukcyjne. S na przykad dzieci, ktre
gryz rk tak mocno, e sycha zgrzyt zbw o ko, ktre
rzucaj si z pewnej odlegoci na przedmioty i maj posiniaczone lub pokryte zgrubia skr donie, rce, kolana, okcie
lub czci twarzy.
Jeli stuk sobie jak cz ciaa lub skalecz si, cigle
dubi przy ranie, nie dopuszczajc do jej zagojenia.
bionym

zajciem

Biay

szum

Te dzieci drapi si po ciele, jakby swdziy je miejsca po

ukszeniu komarw lub much.
Czsto przechodzi po ich ciele dreszcz, jakby dotkn je
jaki niewidzialny przedmiot.
Przez pewien czas sprawiaj wraenie cichych i spokojnych, potem nastpuje nagy wybuch rnych, jakby nagromadzonych wczeniej w ciele taktylizmw.
Dzieci te s ofiarami "wybuchw taktylizmw" - uderzania i bicia siebie lub innych. Po wybuchu nastpuje okres
wzgldnego spokoju, dopki nie nagromadz si znowu.
Naley przyjrze si ich skrze, gdy czsto sprawia wraenie jakby "cierpa". Pojawia si efekt gsiej skrki, na moment staj pokrywajce j woski, a potem wszystko, wydawaoby si bez adnej przyczyny, wraca do normy.
WCH

Wch

jest najsabiej poznanym obszarem zachowania si

dzieci autystycznych, jego zaburzenia uwaane s za najbar-

Odczytywanie sensoryzmw

105

dziej aspoeczne ,,-izmy", a ich nieszczliwe, mae ofiary s

niezwykle silnie odrzucane przez spoeczestwo.
Poniewa jestemy ludmi cywilizowanymi i owiecony
mi, skupionymi na patrzeniu i suchaniu, zazwyczaj ignorujemy zmys wchu. Kiedy pojawiaj si problemy w tym obszarze, czsto zapominamy, e to wanie wch odegra niegdy
gwn rol w naszej ewolucji, i e bardzo niedawno, bo jeszcze w dziecistwie, by naszym dominujcym zmysem.
Niekiedy trudno jest oddzieli wch od smaku. Wch ma
do czynienia ze zwizkami chemicznymi, wystpujcymi
w postaci gazu w powietrzu, smak natomiast ma kontakt ze
zwizkami chemicznymi rozpuszczonymi i przenoszonymi
w cieczach.
Trudno w rozrnianiu tych dwch kanaw sensorycznych wywodzi si z ich ewolucji. Na etapie ycia w wodzie,
pierwszy organ wchu musia wykrywa rozpuszczone w niej
zapachy. Suy do tego narzd Jacobsona znajdujcy si na
podniebieniu zwierzt wodnych. Mia on za zadanie decydowa, ktre czci potencjalnego pokarmu pochodzcego z wody
mogy by skierowane prosto do odka, a ktre naleao
zwrci - std jego lokalizacja.
Gdy zwierzta wyszy na ld (pazy i prymitywne gady),
musia rozwin si u nich dodatkowy organ wchu. Narzd
Jacobsona zosta uzupeniony drugim, bardziej przypominajcym ludzki, przystosowanym do odbioru zapachw z powietrza. U tych zwierzt oba narzdy byy pooone bardzo blisko siebie, dopiero w miar ewolucji te dwa ukady coraz
bardziej si rozdzielay. Oba ukady wchowe zachoway si
doskonale na przykad u pytona.
My, ludzie, mamy zachowany szcztkowy (prymitywny
i generalnie bezuyteczny) narzd Jacobsona w podniebieniu,
zaraz za siekaczami. Narzd ten pocztkowo pomaga nam
rozpoznawa zapachy rozpuszczone w wodzie.
Dodatkowo mamy w nosie bon wchow, dziki ktrej

106

Dz iwne,

niepojte.

Autystyczne dz iecko

odczuwamy zapachy znajdujce si w powietrzu. Powietrze

wraz z zapachami dociera do niej przez nozdrza i przewody
nosowe. U czowieka te dwa ukady s najbardziej oddzielone, wci jednak pozostaj blisko siebie. Ssanie palca przez
dziecko moe faktycznie by zwizane ze stymulowaniem j
zyka i warg, bd odbiorem bodcw smakowych. Kiedy jednak stymuluje ono narzd J acobsona - moe dostarczy take
dozna wchowych.

Na zapachy, jakie sami wydzielamy, na og skadaj si

wonie substancji wydalanych z naszego ciaa, zatem to, co
wprowadzamy do naszego organizmu (poywienie) ma istotny
wpyw na to, jaki zapach si z niego wydobywa. Ci z nas,
ktrzy spoywaj due iloci biaka maj charakterystyczny
zapach. By go poczu, trzeba poliza jzykiem wierzch doni,
a potem powcha rk. Jest to charakterystyczny zapach
skry danej osoby.
Naley pamita, e nasz organizm jest nastawiony na
eliminowanie zbdnych i szkodliwych produktw przemiany
materii i e produkty te maj zapach. Pozbywamy si ich
razem z kaem, moczem, potem i wydychanym powietrzem.
Zapachami towarzyszcymi czynnociom naszego organizmu
zaj si na szerok skal przemys, rozwijajc przynoszc
kolosalne zyski produkcj rnorodnych rodkw stosowanych
w celu zmiany lub zamaskowania wszelkich woni. W przypadku ludzi o nadwraliwym wchu rodki takie zawodz,
poniewa s oni w stanie wyczu zapach mimo wszelkich prb
jego ukrycia. Miliony dolarw wydajemy nie tylko na maskowanie i zmienianie zapachw naszych cia, prbujemy rwnie zmienia zapachy, ktre nas otaczaj. Czyste powietrze
to ju tylko puste sowa , oczyszczanie i filtrowanie powietrza
oznacza jedynie usuwanie zapachw.
Wiemy co nieco o zapachach ubra. Pierzemy nasz
odzie i czycimy chemicznie, by pozby si zapachu, co wi
cej, dodajemy rodki aromatyzujce do myde i proszkw prbu-

Odczytywanie sensoryzmw

107

jc zamaskowa pozostao

przykrych woni. Efekt jest krtkotrway, poniewa ubranie szybko przesika zapachem naszego ciaa i pachnie tak samo jak my.
Poza tym, wikszo sztucznych tkanin oraz materiaw,
ktrym fabrycznie nadano faktur trwaego pogniecenia zachowuje nadal wasny (chemiczny) zapach, jak i zapachy pochodzce od nas. Wydajemy miliony dolarw na usuwanie lub
poprawianie zapachu naszych cia (mamy wiele rodkw przeciwzapachowych przeznaczonych do rnych czci ciaa), przegrywamy jednak bitw z zapachami naszych ubra i powietrza wok nas.
W efekcie dzieci z zaburzeniami wchu maj jeszcze wik
sze trudnoci.
Nadwraliwo wchowa

Dziecko nadwraliwe wchowo yje w przeraajcym wie

cie. Jak wiadomo, pies potrafi wyczu zapach naszych ladw,
moe i za naszym tropem i wyczu z daleka czyj obecno, nawet jeli upyno ju duo czasu. Dziecko obdarzone
wchem takim, jak pies, ma z tego powodu wiele trudnoci.
Mimo, e dawno opucie pokj, dalej czuje zapach, ktry
po sobie zostawie. Jeste dla niego otoczony bardzo zoon
i wci zmieniajc si, charakterystyczn dla ciebie woni,
ktra zmienia si w ciagu dnia i cyklicznie, na przestrzeni
miesica. My sami, majc normalne wchowe kanay sensoryczne, nie zdajemy sobie sprawy z posiadania takich zapachowych wizytwek.
Potrafimy ignorowa pewne zapachy, ale nadwraliwe
dzieci tego nie potrafi. Odrzuca je od jednych, przycigaj je
inne, a wszystko to bardzo wyranie wpywa na sposb ich
zachowania.
Poniewa zapach znajdujcy si w powietrzu jest niewidzialny, ich uwag odwraca nieuchwytny dla nas bodziec. Oso-

108

Dziwne, niepoj.;te. Autystyczne dziecko

normalnie czuym wchu nie tylko nie s w stanie go

zobaczy, ale take poczu. Dlatego wanie powstaje tak wiele
.
. ,
meporozumlen.
Naley pamita, e dziecko z nadwraliwoci wchow
moe wyczuwa zapachy na znacznie wiksz odlego ni
sobie wyobraamy. Niektre zwierzta s w stanie wyczu
zapach, ktrego rdo oddalone jest o ponad ptora kilometra; czowiek normalnie potrafi wykry zapach jedynie z bliskiej odlegoci. Dziecko nadwraliwe czuje zapachy, ktrych
nie moemy wykry, pochodzce ze rde bardziej oddalonych ni przypuszczamy - z ssiednich pomieszcze, a czasami i z pobliskich domw.
Kobiety musz zwraca szczegln uwag na zapach swego oddechu i ciaa podczas menstruacji. Oglna, praktyczna
zasada, o ktrej naley pamita w przypadku nadwraliwe
go wchowo dziecka jest taka, e "maskowanie" (za pomoc
dezodorantw, pynw do pukania ust, perfum, pudru, lakierw, itd.) nie tylko nie ukrywa istniejcych zapachw, ale
dodaje do nich nowe, co sprawia, e nasza wchowa wizytwka staje si dla dziecka mniej czytelna.
Wiele dzieci nadwraliwych wymiotuje lub ma mdoci na
zapach wasnego moczu, odmawia wic oddawania stolca
i moczu dopki moe si jeszcze powstrzyma. S tak wrali
we na zapachy, e wasne odchody przyprawiaj je o mdoci.
Dzieci te uciekaj przed naturalnymi zapachami innych
ludzi, ktre rwnie wywouj w nich odraz. To s wanie
dzieci walczce przy piersi. Dziecko, po raz pierwszy przystawione do piersi, wanie dziki wchowi odnajduje sutek. Natomiast dziecko z nadwraliwoci wchow nie jest w stanie
znie silnego zapachu sutka i walczy, by mc si od niego
odsun . Tak wic zjawisko walczenia w czasie karmienia
jest skutkiem zapachu, a nie braku powietrza.
Zmiany w metabolizmie matki, zachodzce podczas karmienia piersi, jeszcze bardziej utrudniaj spraw. Wzrasta
by

109

Odczytywanie sensoryzmw

temperatura jej ciaa i matka zaczyna si poci. Ten dodatkowy zapach sprawia, e dziecko nie jest w stanie znie karmienia piersi. Z tego samego powodu czynnie przeciwstawia
si pniej prbom brania go na rce i przytulania. Nie moe
znie zapachu podnoszcych je osb.
Mimo, e nie czujemy wydzielanych przez siebie woni,
dziecko je wyczuwa. Im bliej si znajdujemy, tym silniejszy
jest nasz zapach, a co za tym idzie, coraz gorsze jest samopoczucie dziecka.
Zwracaj uwag na swj oddech, gdy jest on gwnym
rdem brzydkich zapachw wydobywajcych si z wntrza
ciaa. Wikszo zabiegw higienicznych jamy ustnej pomaga
rozwiza ten problem, nie mona jednak zmieni faktu, e
nasz oddech ma zapach, co jest zwizane z obecnoci w nim
substancji wydalanych przez organizm. My nie zdajemy sobie
sprawy z tych zapachw, natomiast doskonale uwiadamia
sobie ich istnienie zbyt wraliwe na zapachy dziecko.
Dzieci te czsto sprawiaj kopoty przy karmieniu. Nie s w
stanie znie silnych zapachw potraw, wraz ze wzrostem ich
intensywnoci narasta opr przed jedzeniem. Nie zjedz czego,
co mocno pachnie i nie pozwol si nakarmi, po prostu nie s
w stanie dostatecznie zbliy si do jedzenia, by je sprbowa.
atwo si dusz. Silne zapachy lub wo odchodw wprost
dawi je w takich okolicznociach, w ktrych osoby z normaln wraliwoci wchow nie czuj adnego zapachu.
Zbyt

maa wraliwo wchowa

to dzieci poszukujce silnych wrae zapachowych. Ich

najbardziej drastyczne zachowanie polega na rozsmarowywaniu wasnych ekskrementw na cianach, meblach i sobie samych. Dzieciom tym najwiksz rado sprawia przebywanie
w towarzystwie silnych, znajomych zapachw .
Zapach kau jest niepowtarzalny. Zadna inna substancja

110

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

wydalana przez ludzki organizm nie ma tylu zapachw i do

tego w takim steniu. Specyfika zapachu zaley od rodzaju
poywienia, jakie przyjmujemy. Dla osb obdarzonych normalnym wchem zapach kau jest zbyt silny i nieprzyjemny,
natomiast dla dzieci o zbyt sabym wchu jest on najpot
niejszy, najprzyjemniejszy i najbardziej zrozumiay.
S to dzieci, ktre lubi moczy si w nocy i ktre czsto
bawi si wasnym moczem.
S to dzieci, ktre nim zaczn cokolwiek robi, musz
obwcha kady przedmiot znajdujcy si w pomieszczeniu
i kad osob. Jeli obserwowae kiedykolwiek psa, ktry obwchiwa wszystko w swoim otoczeniu, eby sprawdzi, kto
zostawi zapach swego moczu i umieci wszdzie swoj wizytwk (i zarazem dowd wasnoci) - zrozumiesz, co robi takie dziecko. Podchodzc do kadej rzeczy i obwchujc j,
prbuje dowiedzie si o niej czego wicej.
Dziecko, ktre ma rce stale mokre od liny jest zazwyczaj zbyt mao wraliwe wchowo. By to zrozumie, trzeba
powcha jego donie. Mona wtedy wyczu ostry, nieco kwany zapach ktry tworzy mieszanka woni liny i skry.
Dziecko z obnion wraliwoci uwielbia silne zapachy
towarzyszce gotowaniu. Jest niewybredne przy jedzeniu, do
czsto zjada rzeczy niejadalne.
Zazwyczaj tak dugo wstrzymuje ka i mocz, e samo zaczyna silnie nimi pachnie. Wasny zapach daje mu poczucie
bezpieczestwa, a im jest silniejszy, tym lepiej. Bardzo lubi
przebywa w ubikacji i sprzeciwia si spuszczaniu po nim
wody.
Uwielbia czu zapach ludzi. Podchodzi do rnych rzeczy
i osb, nachyla si i obwchuje. Prbuje odczyta charakterystyczny zapach wielu przedmiotw wchajc wszystko, na co si
natknie, a im silniejszy zapach, tym bardziej jest zadowolone.

111

Odczytywanie sen sory zm w

Wch

biay

szum

Dzieci takie odczuwaj stale jaki zapach. Wyglda to

tak, jakby miay jaki wewntrzny zapach, ktry ich nos jest
w stanie wykry.
Czsto zasaniaj rk usta i nos, a potem dmuchaj
w kierunku nosa, by poczu zapach swego oddechu (tak, jak
sami to robimy, eby sprawdzi czy potrzebna jest nam ju
nowa porcja odwieacza do ust).
Takie dziecko lubi wtyka sobie do nosa niewielkie
przedmioty prbujc w ten sposb zmieni sam proces wcha
nia. Czsto nie moe si zdecydowa, czy i w stron rda
zapachu, czy te ucieka przed nim.
Czasami zaczyna gwatownie oddycha (hiperwentylacja),
zwaszcza przez nos, tak jakby chciao przeczyci kanay nosowe. Jeli przezibi si lub ma katar, staje si do napite.

SUCH

Bardzo wiele dzieci przejawiajcych suchowe ,,-izmy" jest

diagnozowanych po prostu jako guche.
Czsto trudno jest odrni zbyt ma wraliwo od
nadwraliwoci , ze wzgldu na to, i dziecko nadwraliwe
usiuje ochroni si przed zgiekiem i haasem, jakie panuj
w naszym wiecie. Wycza jak gdyby swj such, zamykajc
dostp wszelkim dwikom z zewntrz, przez co sprawia wraenia guchego. Jego twarz ma zwykle odcie popielato-szary
i niemal wszystko wydaje si wskazywa na to, e jest guche.
Dopuszcza do siebie jedynie te dwiki, ktre samo inicjuje. Obserwujc takie dziecko przez duszy czas mona zauway , e gdy w spokoju samo sobie dostarcza stymulacji,
jego twarz traci czsto swoj zwyk blado. Kiedy wiat

112

Dziwne,

zewntrzny

zaatakuje je

niepojte.

dwikami,

Autystyczne dziecko

buzia znowu blednie

szarzeje.
Narzdem suchu

zaczyna

od jego

jest ucho, zatem problemy

mog si

zewntrznej czci. Powane znieksztacenia

mog powodowa rnice

w odbiorze bodcw, np. wielkie

i odstajce maowiny uszne potrafi skupi wicej dwikw
ni mae i paskie. Kolejne czynniki, ktre mog wpywa na
such dotycz przewodu suchowego prowadzcego do ucha
rodkowego. Chodzi tu o szeroko tego przewodu, ilo woskowiny oraz mechanizm jej gromadzenia. Ucho wewntrzne
jest cile powizane z narzdem rwnowagi, tak wic such
i poczucie rwnowagi trzeba bada razem. Krcenie si w kko
i wszystkie ruchy wywoujce zawroty gowy, w ktrych nie
bior udziau oczy, zazwyczaj dotycz suchu.
Dzieci z zaburzeniami odbioru wrae suchowych sprawiaj zazwyczaj najwicej trudnoci swoim zachowaniem. Te,
u ktrych rozwiny si ,,-izmy" suchowe, s powszechnie
odrzucane przez kultur. Dzieje si tak ze wzgldu na ich
zachowanie, czsto niezrozumiae i trudne do opanowania.
Najlepszym miejscem do diagnozowania suchowych ,,-izmw"
s azienki, gdy jest w nich duo gadkich, twardych powierzchni, od ktrych dobrze odbija si dwik. Nie ma tam
grubych dywanw ani cikich zason, zatem nic nie tumi
dwikw i nie mog one nigdzie uciec. S natomiast muszle
klozetowe z odgosami spuszczanej wody, a take wanny i umywalki - rwnie wytwarzajce dwiki.
Dwik pyncej wody odbija si od gadkich, twardych
powierzchni azienki i jej wyposaenia. Jeli ciany s wyo
one glazur, dwiki rozbrzmiewaj jeszcze goniej i duej.
Jako ogln zasad mona przyj, e dzieci autystyczne, ktre
uwielbiaj bawi si w azience, maj prawdopodobnie zbyt
ma wraliwo suchow, natomiast dzieci opierajce si
przed pjciem do niej, s zbyt wraliwe.
W ocenie zachowa zwizanych z zaburzeniami suchu

Odczytywanie sensoryzmw

113

nie wolno przeoczy adnej aktywnoci, ktrej towarzysz

dwiki. Sprbuj na chwil zamkn oczy i posucha dziecka.
Dwiki te bd si rniy: od wokalizacji do cmokania wargami, klepania si po uszach i cigego uderzania jednym
przedmiotem o drugi. Wsuchaj si w te haasy. Czy syszysz
jaki rytm? Zwracaj uwag na jednostajne kiwanie si, podczas ktrego dziecko ma nieruchorne oczy. Zachowanie to
spowodowaoby u osoby o otwartych oczach zawroty gowy,
nie wywouje ich jednak u tych dzieci.
Do oceny suchu nie naley uywa muzyki, poniewa
zmienia ona zachowanie dziecka. Dzieci te najczciej poznaj przedmioty przez opukiwanie, stukaj w nie palcem i su
chaj dwikw, ktre wydaj rne czci przedmiotw.
Podobnie zachowuje si lekarz opukujcy klatk piersiow
pacjenta i suchajcy
wydobywanych
z
niej
w
ten
sposb
dwi
kw. Gdy opukiwanie nie zdaje egzaminu, dzieci takie potrafi podrze lub rozbi przedmiot uwanie przysuchujc si
dwikom powstajcym w trakcie niszczenia go.
Nadwraliwo suchowa
Naley zdawa

sobie spraw, e dziecko o nadwraliwym

suchu potrafi zupenie dobrze znosi haas ktry samo robi,
zatem przy ocenie stopnia wraliwoci mona uwzgldnia
jedynie dwiki nie zwizane z jego aktywnoci.
Nadwraliwo suchowa przejawia si zwykle unikaniem
lub nieodbieraniem. Dziecko ucieka od dwikw i haasw.
Jeli nie bdzie mogo oddali si wystarczajco , zatka uszy
rkami lub zupenie zignoruje dwik. W tym ostatnim przypadku bdzie sprawiao wraenie cakowicie guchego i potwierdz to testy;, Dwiki sprawiaj mu bl, wic jeli nie
moe si od rich odizolowa odsuwajc si lub zatykajc uszy,
wycza je u, swoim mzgu. Takie dziecko nawet nie drgnie,
kiedy rozlegnie si za nim gony haas.

114

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Jego twarz ma zazwyczaj popielatoszary kolor, a zachowanie sprawia, e wydaje si zupenie guche. Pozorna gu
chota znika natomiast, gdy samo zaczyna wydawa dwiki sucha ich z przyjemnoci.
Zdarza si, e dziecko z nadwraliwoci suchow zwraca si w kierunku dwiku. Dwiki te s zazwyczaj agodne
- na przykad szepty - i pochodz od ludzi. Kiedy mwisz do
niego szeptem, uwaaj, aby nie poczuo na uchu twojego oddechu, gdy znowu moe zacz ignorowa dwiki.
Naley pamita, e dziecko nadwraliwe suchowo syszy
wiele dwikw, ktre my, obdarzeni normalnym suchem,
ignorujemy i czsto nie zdajemy sobie nawet sprawy z ich
istnienia lub jestemy w stanie wyczy je ze wiadomoci.
Ma bardzo lekki sen, a czsto w ogle nie pi w nocy.
Wiele elektrycznych i mechanicznych urzdze wydaje
dwiki o wysokiej czstotliwoci, ktrych my nie syszymy,
sysz je jednak nadwraliwe dzieci. Mona to zaobserwowa
u tych spord nich, ktre wsuchuj si w pozornie nieistniejce dwiki wydawane przez arwki, rury, schnce ubranie,
odbiorniki telewizyjne itp.
Dziecko nadwraliwe suchowo boi si zwierzt. Przeraaj je dwiki, jakie wydaj, gwnie dlatego, e nie mona
ich przewidzie - na przykad mruczenia kota czy warczenia
psa. Po drugie, wikszo z nich jest zbyt gona, aby dziecko
mogo sobie z nimi spokojnie poradzi.
Szczegln tortur jest strzyenie wosw. Dziecko panicznie boi si nie tylko szczku noyczek, przeraa je take
dwik maszynki elektrycznej tu nad uchem.
Waciwie wszystko, co dzieje si w pobliu ucha, nawet
jeli nie wydaje haasu, budzi przeraenie - na przykad niezwyke mczarnie sprawia mycie uszu.
Panicznym strachem napawa dziecko rwnie czyj ciki
oddech, chrapanie i odgosy przecigw.
Boi si tumu, ruchu ulicznego i syren - dwiki z nimi

Odczytywanie sensoryzmw

115

zwizane pojawiaj si

niespodziewanie i s za gone, by
mogo je znie. Ich nasilenie sprawia dziecku bl.
Rwnie wiatr stwarza problemy. Jest to nieprzewidywalny dwik: nie mona zobaczy jego roda, a prcz tego
cigle si zmienia. Wysokie dwiki pochodzce nie wiadomo
skd zawsze wywouj lk, a ich stale zmieniajce si brzmienie niepokoi dziecko.
Podstawow zmian, jak wprowadza w rodowisku zamie niena jest stumienie wszelkich odgosw. Nadwrali
we suchowo dziecko musi przystosowa si wwczas do zupenie nowego wiata dwikw. Czsto siada jakby pogrone
w transie, wsuchujc si w cisz lub czekajc, a si ona
skoczy.

Szczeglnie trudne s dla niego burze z deszczem. Nie

tylko grzmoty wywouj paroksyzmy strachu, rwnie odgo
sy bbnienia kropli deszczu o dach s zbyt gone i brzmi jak
stumione uderzenia pioruna.
N ad wraliwe suchowo dziecko - jeli nie moe opanowa
blu i strachu, ktre powoduj haasy pynce ze rodowiska
- czsto prbuje uciec od rda dwikw. Ta reakcja unikania moe przybra form ucieczki z pokoju, schowania si
w toalecie, pod kiem albo nawet ucieczki z domu.
Chowanie si pod jakim przykryciem moe wiadczy
zarwno o nadwraliwoci wzrokowej, jak i suchowej, naley
wic zaobserwowa, co poprzedza t reakcj - dwik czy widok. Kartkowaniu ksiek towarzyszy cichy, uspokajajcy
dwik. Zachowanie takie, traktowane jako jeden z "izmw",
moe by zwizane z jednym lub drugim obszarem nadwra
liwoci, trzeba je zatem uwanie obserwowa.
Dziecko nadwraliwe suchowo nie toleruje adnych staych dwikw w otoczeniu, na przykad haaliwej klimatyzacji lub centralnego ogrzewania. Nie znosi zwaszcza szumu
fal nad brzegiem morza.
Wanie do tej kategorii nale "uciekajce" dzieci,

116

Dziwne, niepojde. Autystyczne dziecko

o ktrych czasami czytamy. Kiedy dwiki staj si zbyt go

ne lub zmieniaj si zbyt nagle, dziecko stara si ich nie
dopuszcza zasaniajc uszy, chowajc si, albo oddalajc od
ich rda. Kiedy wszystkie te sposoby zawiod, ucieka.
W gazetach czsto pojawiaj si historie o "dzieciach specjalnej troski", ktre oddaliy si gdzie od swojej rodziny lub
klasy. Caa spoeczno rzuca si na poszukiwanie, robic przy
tym zwykle wiele haasu. Dziecko ucieko od dwikw,
z ktrymi nie mogo sobie poradzi. Chowa si w cichym miejscu szukajc spokoju. Haaliwe poszukiwania wzmagaj jego
przeraenie, naley zatem je prowadzi w sposb cichy i spokojny.
Zbyt

maa wraliwo suchowa

Jest to dziecko, dla ktrego wiat jest za cichy. Dlatego

krzyczy oraz trzaska i omocze wszystkim, czym si tylko da.
Do jego mzgu dociera zbyt mao przekazw dwikowych,
poszukuje wic wikszej iloci dwikw o wikszej czstotli
woci i nateniu.
Dziecko wytwarza w rny sposb gone, rytmiczne dwi
ki. Sucha ich z luboci, przykada ucho do wibrujcych, dwi
czcych powierzchni. Uwielbia wszelkie haasy. Stara si zbliy do ich rda, czsto caymi godzinami siedzi i przysuchuje
si wczonej pralce, zmywarce, mikserowi czy odkurzaczowi.
Lubi przebywa w kuchni i/lub azience, dwch najgoniej
szych pomieszczeniach w domu (zwaszcza jeli s wyoone
glazur i terakot). Cigle spuszcza wod w ubikacji, odkrca
krany i podchodzi do urzdze elektrycznych, ktre haasuj.
Mona take zaobserwowa sporo zachowa przypominajcych posugiwanie si echosond. Dziecko kry obok np.
ciany wydajc jakie dwiki i nadsuchuje, jak brzmi odbite od jej powierzchni, inaczej w kadym miejscu.
Uwielbia siedzie nad brzegiem morza i sucha szumu

117

Odczytywanie sensoryzmw

fal. Fascynuj je mieciarki, karetki i wozy straackie. Bardzo lubi przysuchiwa si kosiarkom oraz wszelkim haali
wym urzdzeniom, wydajcym miarowe dwiki.
Lubi take drze i mi w rkach papier, najlepiej sztywny,
a nie mikki, jak chusteczki do nosa; wydziera kartki z notesu
i sucha towarzyszcych tym czynnociom dwikw.
Szczeglny problem, a zarazem frajd dla dziecka ze zbyt
ma wraliwoci suchu stanowi drzwi. Otwiera je i zamyka z rn si. Czasami trzaska nimi z oskotem a odskakuj. W swojej pogoni za dwikami wydaje si by destrukcyjne, zupenie jakby rozrywao rne rzeczy na kawaki chcc
sprawdzi, jaki dwik maj w rodku.
Oceniajc zabawki, naley zwrci szczegln uwag na
ich ruchome i obrotowe czci, a take dwiki, jakie wydaj.
Jeli zabawka nie wydaje adnych dwikw, zwykle chodzi
o problemy zwizane ze wzrokiem, jeli za jest haaliwa mamy do czynienia z problemami suchowymi. Naley uwa
nie jej posucha. Czy wydaje dwiki tarcia lub piszczy? Dzieci
o zbyt maej wraliwoci suchu lubi bawi si piszczcymi
i dzwonicymi zabawkami.
Uwielbiaj tok, jaki panuje np. w cyrku i uliczny gwar.
Czsto siedz wpatrzone bezmylnie w przestrze chonc
dwiki z otoczenia.
Takie dzieci lubi wszystkie rodzaje dwikw.
Such

biay

szum

sprawiaj wraenie zaabsorbowanych wasnymi

wewntrznymi dwikami. Po biegu siadaj spokojnie i wsu

Dzieci te

chuj si

w bicie swego serca. Po posiku mog przysuchiwa

si odgosom towarzyszcym pracy ukadu trawiennego.
Dzieci te czsto zaczynaj gwatownie oddycha ustami
wsuchujc si w wydawane przy tym dwiki. Potem zmieniaj
tempo oddychania i przysuchuj si sobie z zachwytem.

118

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Czstokro wybuchaj

krzykiem bez widocznej przyczyny.

Koysz gow albo caym ciaem jakby sprawdzay, czy zmieniaj si dwiki, jakie sysz w gowie.
Przybieraj dziwne z punktu widzenia grawitacji pozycje,
na przykad przewieszaj si przez krzeso gow w d lub
ustawiaj j pod ktem. Wygldaj tak, jakby wsuchiway
si w siebie.
Stale wydaj jakie ciche dwiki i przysuchuj si im.

SMAK
Gwnym narzdem

smaku jest jzyk. Na jego powierzchni znajduje si ponad dziesi tysicy malekich kubkw smakowych, ktrych wsplna praca polega na okrelaniu czterech
podstawowych smakw: kwanego, sonego, gorzkiego i sod
kiego - s to jedyne odczuwane przez nas smaki.
Czubek jzyka jest najbardziej wraliwy na smak sony
i sodki, jego boki na kwany, a ty - na gorzki.
Wszystkie rzeczy posiadajce smak s po umieszczeniu
w ustach oceniane przez jzyk pod ktem tych czterech smakw. Z jedzenia podczas ucia uwalnia si zapach, ktry odczuwamy, gdy przedostanie si do nosa i zetknie ze luzwk.
W zasadzie dzieci, ktre s nadwraliwe smakowo, uy
waj do prbowania jedzenia koniuszka jzyka i zwracaj
uwag na sony i sodki smak jedzenia bd jakichkolwiek
przedmiotw. Te za, ktre maj obnion wraliwo w tym
zakresie, uywaj raczej bokw i tyu jzyka, odbieraj wic
smak gorzki i kwany. Dzieci cierpice na biay szum maj
tendencj do stymulowania i ssania bokw i tyu jzyka, odbierajc gwnie smak gorzki i kwany.
Jzyk jest rwnie bardzo wraliwy na dotyk, czasami
wic niezwykle trudno jest rozdzieli te dwie funkcje. W tym
celu szczeglnie pomocne mog si okaza nawyki jedzeniowe.

119

Odczytywanie sensoryzmw

Preferowanie pokarmw o okrelonej konsystencji wskazuje

na sfer dozna dotykowych, natomiast kierowanie si smakiem, na wraenia z nim wanie zwizane.
Obie funkcje trudno rozdzieli rwnie ze wzgldu na to,
e w obydwu przypadkach dziecko wchodzi w bezporedni
kontakt z przedmiotami. Poniewa czowiek posiada niezwykle rozwinite zmysy suchu i wzroku, ograniczona zostaa
jego wczeniejsza zaleno od smaku i zapachu.
Dzieci czsto sprawdzaj smak okrelonych rzeczy, na
przykad wszystkich przedmiotw w tym samym kolorze, jakie
znajduj si w pokoju. Przecigaj jzykiem po wybranych
obiektach, eby je lepiej pozna. W tym samym celu li
ludzi. Ich tendencja do sprawdzania smaku rnych rzeczy
umoliwia zazwyczaj okrelenie problemw. Przyjrzyj si
dziecku, ktre zjada wanie papierosa. Jeli zacznie nim
plu, jest nadwraliwe, jeli nie, ma zbyt ma wraliwo.
Duy procent dzieci cierpicych na zaburzenia smaku nie
lubi sodyczy. Nadwraliwe reaguj na silne smaki nudnociami i unikaj ich. S zazwyczaj strasznymi niejadkami
i jeli w ogle cokolwiek jedz, to s to rzeczy o delikatnym
smaku. Dzieci o zbyt maej wraliwoci nie s wybredne jedz wszystko, czsto rzeczy niejadalne, a nawet obrzydliwe
w smaku.
Nadwraliwo

smakowo ju we wczesnym okresie

ycia wypluwaj jedzenie zbyt silnie stymulujce ich kana
smakowy. S niesychanie wybredne, niektrym na skutek
nadwraliwoci ledwo udaje si przey.
Widziaem dwunastoletnie dziecko, ktre nigdy w yciu
nie zjado niczego poza odywk dla niemowlt i mlekiem!
Spotkaem si take z szecioletni dziewczynk, ktra po
odstawieniu butelki nie jada niczego poza niedojrzaymi jabDzieci

nadwraliwe

smakowa

120

Dziwne,

niepojte .

Autystyczne dziecko

karni! Dzieci te odrzucay inne jedzenie, poniewa dostarczao

im zbyt silnych wrae smakowych.
Takie dzieci, majc bardzo nisk tolerancj na rne smaki, od pocztku sprawiaj kopoty przy karmieniu. Nie znosz
na przykad gazowanych napojw i potrafi rzuci szklank
czy butelk o ziemi, jeli bdzie zawieraa nielubiane "bbelki".
Zbyt

maa wraliwo

na smak

Moemy nazwa

te dzieci mietnikiem naszej grupy, poniewa s w stanie zje wszystko. Jest to oczywicie niebezpieczne, bo mog zje lub wypi nawet tak nie smaczne rzeczy, jak benzyna oraz rne trujce substancje, jakie tylko
zdoaj znale, na przykad farb. Maj regularnie pukane
odki, bo bior do ust wszystko, co im wpadnie w rce.
Smak -

biay

szum

Dzieci te cigle czuj w ustach jaki smak. Kiedy obserwujemy ich zachowanie, okazuje si, e ss wasny jzyk
i policzki, eby wydoby z nich smak. Jeli nie przynosi to
oczekiwanego skutku, zwracaj ostatnio zjedzony pokarm,
a nastpnie ponownie go uj , smakuj i poykaj.
Ich wraenia smakowe zdaj si pyn z wntrza. Nie
zwracaj uwagi na jedzenie, pozwalaj si karmi, ale rzadko
jedz samodzielnie.
Czsto maj spuchnite jzyki na skutek prbowania smaku wasnej liny poprzez ssanie jzyka, zwaszcza jego bokw.
Po pewnym czasie jzyk robi si od tego szerszy i grubszy.

121

Odczytywanie sensoryzmw

WZROK
Wzrok jest Z wielu wzgldw najbardziej imponujc zdobycz czowieka, ktry w takim stopniu udoskonali posugi
wanie si tym zmysem, e jest on, zdaniem wikszoci naukowcw,
najbardziej
wykorzystywanym
kanaem
sensorycznym. Wzrok ma najwikszy, spord wszystkich
zmysw, zasig dziaania - widzimy obiekty znajdujce si
kilka centymetrw przed oczami, jak i gwiazdy w kosmosie.
Oczy s, po skrze, najbardziej wyeksponowanym narz
dem zmysu, moemy wic obserwowa ich prac. Nigdy nie
jestemy do koca pewni, co dzieje si w uchu, wewntrz
nosa czy ust, ale oczy daj wiele wskazwek na temat sposobu, w jaki si nimi posugujemy.
By oceni wizualizmy, naley zwraca uwag na wszystko, co dotyczy ruchw ciaa - kiwanie si, krcenie, obracanie. Naley uwzgldnia wszystkie ruchy wykonywane przed
oczami, a take natrtne ledzenie poruszajcych si obiektw - samochodw, zegarw, pyt gramofonowych.
Warto zwrci uwag na wszelkie przedmioty, ktrymi
dziecko posuguje si podobnie jak niewidomy swoj lask takie jak kijki, linijki, dugie zabawki - trzymane przed sob
lub obracane w powietrzu.
Wikszo rytmicznych ruchw wykonywanych rnymi
przedmiotami pod kontrol wzroku, lecz bez wydawania dwi
kw, mona traktowa w kategoriach wizualizmw. Nale
do nich rwnie ruchy wykonywane ciaem - obracanie si,
koysanie, dziwaczne podrygiwanie.
Do mzgu dziecka cierpicego na nadwraliwo wzroku
dociera zbyt duo bodcw; nawet may pyek kurzu moe
przycign jego uwag. W przypadku zbyt niskiej wraliwo
ci bodcw tych jest za mao, std wiele rytmicznych ruchw
ciaem, szczeglnie wykonywanych w odpowiednim ustawieniu wzgldem rde wiata. O wzrokowym biaym szumie

122

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

wiadczy

miarowe dotykanie powiek lub ich silne poklepywanie. Mona sprbowa samemu, na czym polega biay szum,
zamykajc oczy i przyciskajc powieki palcami. Bdziemy mie
wwczas zudzenie, e widzimy wiato w rnej postaci. Naciskanie lub poklepywanie powiek sprawi, e ten obraz bdzie
si stale zmienia, jak w kalejdoskopie.
Nadwraliwo

wzrokowa

Dziecko cigle przyglda si mikroskopijnym pykom kurzu lub malekim punkcikom w swoim otoczeniu. Mogoby
godzinami zbiera paproszki z dywanu lub ze swojego ubrania. Potrafi znale sobie maleki pyek kurzu i przypatrywa mu si w nieskoczono.
Nage, ale kontrolowane ruchy caym ciaem s "znakiem
firmowym" takiego dziecka. Mog to by ruchy na boki, pot
gujce efekt ruchu gaek ocznych, lub w przd i w ty, pozwalajce dziecku zblia si i oddala od jakiego obiektu. Wszystkie te ruchy s starannie kontrolowane.
Dzieci o nadwraliwym wzroku uwielbiaj wszelkie koa,
zegary z widocznymi, obracajcymi si czciami, krcce si
pyty, nakrcane bki, wszystko to, co obserwowane zbyt du
go i zbyt uwanie wywouje zazwyczaj zudzenia optyczne.
Ale te dzieci rzadko, jeli w ogle, im ulegaj.
Czsto s nazywane genialnymi idiotami ze w-zgldu na
fantastyczn pami wzrokow. Potrafi odtworzy niemal
wszystko, co kiedy widziay, z zaskakujc wiernoci. Wykazuj fenomenalne zdolnoci w zakresie czytania. Potrafi
odtworzy, niemal w caoci, przeczytane wczeniej dramaty
Szekspira, ksik telefoniczn, kodeks drogowy, czy inne niezwyke teksty.
Dzieci o zbyt duej wraliwoci wzrokowej caymi godzinami przygldaj si kropelce liny rozpitej midzy dwoma
palcami. Uywaj jej (moe to by rwnie kropla wody czy

123

Odczytywanie sensoryzmw
szkieko)

zarwno jako

szka powikszajcego,

rozszczepiajcego wiato

na rne kolory.

jak i pryzmatu

Uwielbiaj patrze

przez malekie dziurki, popkane szko, fascynuj je mae,

skomplikowane przedmioty. Bior na przykad pojedynczy
kosmyk wosw, mocno go nacigaj i ogldaj dokadnie,
czsto posugujc si nim jako celownikiem, nastawionym na
odlege przedmioty.
Zazwyczaj nie lubi luster i ogldania wasnego odbicia,
dotyczy to nawet fotografii.
Jedn z ich ulubionych rozrywek jest tworzenie niezwykle skomplikowanych wzorw. Czsto rysuj jakie desenie
lub ukadaj przedmioty tak, by utworzyy pewien wzr, ktry
uznaj za fascynujcy.
Urzekaj je rwnie gwiazdy i ksiyc, samoloty, chmury
i wysokie mosty. Przygldaj si im bardzo dugo i uwanie.
Zazwyczaj boj si ciemnoci. Przestraszy je moe nagy
bysk wiata, byskawica, nie lubi te silnego blasku soca.
Bd nieszczliwe, jeli rodzina postanowi spdzi wakacje
w domku z widokiem na pla i brzeg morza.
Zbyt

maa wraliwo

wzrokowa

Kluczowym objawem u dzieci ze zbyt ma wraliwoci

wzroku jest koysanie si. Moe to by kiwanie si w przd
i w ty, co powoduje, e ogldany przedmiot przyblia si i oddala, lub na boki, co pozwala oglda go z prawa i z lewa.
Kolejnym objawem jest szeroko pojte zainteresowanie
rdami wiata, poczwszy od soca (co moe by grone
dla oczu), na malekich punkcikach wiata koczc. Dziecko
spdza bardzo wiele czasu przygldajc si promieniom so
ca wpadajcym przez okna. Patrzy nie tylko na soce, interesuj je take linie cienia - im ostrzej zaznaczone, tym bardziej intrygujce.
Zachowaniem, ktre trudno zrozumie, jest chodzenie po-

124

Dziwne,

niepoj~

te. Autystyczne dziecko

woli dookoa przedmiotw poczone z intensywnym przyglda

niem si im. Jest to w rzeczywistoci prba ustalenia granicy
przedmiotu i wyznaczenia jego pooenia w przestrzeni.
Dziecko przesuwa czsto doni albo popycha zabawk na
kkach wzdu krawdzi danego przedmiotu (na przykad
krzesa lub stou). Fascynuj je krawdzie, moe wic caymi
godzinami jedzi po nich zabawk, w taki sposb, e ona
nigdy nie spada.
Dziecko ze zbyt ma wraliwoci wzroku boi si wysokoci, schodw, ciemnych tuneli, czsto rwnie napawa je
lkiem szybko. Ze wzgldu na ograniczon zdolno widzenia nie potrafi sobie radzi ze wszelkiego typu gbiami oraz
szybkoci

Bardzo uwanie naley obserwowa obracanie przedmiotami, np. owkiem. Jeli dziecko robi to przed oczami, jest to
jedna z najczciej spotykanych form wizualizmw i moe
dotyczy niezliczonej iloci przedmiotw.
Jeli na pododze stykaj si dwa kolory, na przykad
dywanw, kafelkw, czy jakich chodnikw, dziecko zatrzymuje si w tym miejscu, robi krok do przodu, po czym cofa
si, powtarzajc t czynno wielokrotnie. Prbujc znormalizowa funkcjonowanie wasnego wzroku, potrafi tak godzinami przestpowa z jednego koloru na drugi. Czsto widywaem, jak takie dzieci przewracay si dochodzc do miejsca
styku dwch rnych dywanw. Po prostu potykay si o inny
kolor.
Dzieci te bardzo interesuj si lustrami lub innymi by
szczcymi powierzchniami - garnkw, talerzy, szka i klamek
u drzwi. Wpatruj si w nie godzinami, poruszajc miarowo
przedmiotem albo wasnym ciaem i ledz zmieniajce si
refleksy wietlne.
Jeszcze inn rzecz, ktr uwielbiaj robi, jest wyginanie drucianych wieszakw na ubrania albo po prostu drutu.
Ogldaj potem nowy ksztat, znowu wyginaj metal i wpa-

125

Odczytywanie sensoryzmw
truj si

w swoje

dzieo,

jakby chciay

zdy je obejrze

przed
kolejn zmian. Zmieniaj ksztat wieszaka wyginajc go,
a potem mu si przygldaj jakby chciay zobaczy, czy widz to
waciwie.

Powszechne u takich dzieci jest wyginanie palcw i bawienie si domi. Wszystkie te czynnoci podejmowane s
zawsze w polu widzenia.
Do zabawy su im take wszelkie gumki. Nacigaj je
i celuj w rne obiekty, albo strzelaj nimi i obserwuj, jak
lec w powietrzu.
Intryguj je licie poruszane wiatrem i wszystko, co koy
sze si miarowo, unoszone jego podmuchami. Czsto dzieci
same dmuchaj na kawaki papieru lub drobne pyki i przygldaj si ich ruchowi.
Lubi take rzuca przedmiotami i obserwowa je w locie.
Wybieraj jednak do tego celu rzeczy stosunkowo lekkie, rzadko rzucaj czym cikim, tak jak to robi dzieci o zbyt maej
wraliwoci suchowej.

Wzrok -

biay

szum

U dzieci. tych czsto wystpuje rozszerzenie renic. Nie

tylko patrz "przez" ludzi, czsto patrz take "przez" rzeczy.
Zachowuj si tak, jakby przyglday si czemu bardzo uwa
nie, ale ta rzecz znajduje si w rodku ich gaek ocznych.
Patrz w taki sposb, jakby ich oczy nie byy zwrcone na
wiat zewntrzny, lecz do wewntrz. Wygldaj, jakby widziay rzeczy, ktrych nie ma.
Czsto dotykaj powiek, tr je, rozcigaj lub silnie poklepuj, by wywoa byski wiata, widziane niejako wewntrz. Maj obsesj na punkcie oczu i wiele powtarzanych
przez nie czynnoci wanie ich dotyczy.
Chocia wszystkie dzieci cierpice na wizualizmy niecht
nie nawizuj kontakt wzrokowy (nie patrz prosto w oczy),

126

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

do tej grupy nie s w stanie tego zrobi nawet

jelije zmusimy. Ich obraz rzeczywistoci jest i tak zniekszta
cony, a kade doznanie wzrokowe pogbia te znieksztace
nia. Zachowuj si podobnie jak osoby niewidome. S skupione stale na wiecie, ktry tak naprawd nie istnieje. Ich
widzenie jest najczciej znieksztacone, widz rzeczy, ktrych
faktycznie nie ma, obrazy, ktre pochodz z wewntrznego
dzieci

nalece

wiata.

Teraz, kiedy przyjrzae si ju dokadnie swojemu dziecku, musisz zdecydowa, ktry z kanaw sensorycznych nie
funkcjonuje prawidowo. Na czym polega zaburzenie - czy
jest to nadwraliwo, zbyt maa wraliwo, czy biay szum.
Poczekaj kilka dni i powtrz obserwacj oraz ocen. Pamitaj,
e opisane przypadki i oglne zasady maj suy jedynie
jako pomoc w obserwacji i nie stanowi wyczerpujcego katalogu sensoryzmw. Nie mona poda penej ich listy; poniewa kade dziecko jest indywidualnoci, tworzy charakterystyczne dla siebie "izmy" ktrych mogem nie opisa.
Jeli sensoryzmy pojawiaj si w obrbie wicej ni jednego kanau, naley sporzdzi list zaburzonych kanaw
i wypisa pod kadym z nich odpowiednie sensoryzmy. Pomoe to w podjciu decyzji, od ktrego kanau naley zacz
terapi. Zawsze naley zaczyna od tego obszaru, w ktrym
dziecko przejawia najwiksz ilo sensoryzmw.
Gdy przeprowadzisz ju wystarczajc liczb obserwacji,
eby rozstrzygn, ktre z kanaw sensorycznych nie funkcjonuj normalnie i na czym polega zaburzenie, bdziesz przygotowany do rozpoczcia terapii sucej przetrwaniu.

IX
TERAPIA

UMOZLIWIAJCA

Terapia, jeeli ma
ga w dwch etapach:

mie szans

PRZETRWANIE

na sukces, musi przebie-

Etap pierwszy: Przetrwanie.

Celem tego etapu jest wyeliminowanie sensoryzmw, co
sprawia, e otoczenie zaczyna lepiej znosi zachowania dziecka. Uwolnienie dziecka od sensoryzmw, ktre dotychczas
pochaniay ca jego uwag pozwoli mu zacz zwraca uwag na to, na co chcemy, eby reagowao, umoliwia take
skupienie si na zadaniach przewidzianych w drugiej fazie
leczenia.

Etap drugi:

Waciwa

terapia.

Celem tego etapu jest taka zmiana kierunku rozwoju dziecka, aby mogo ono by wczone do spoeczestwa.

Przetrwanie
Wikszo

przypadkw nieudanej terapii wie si z niepowodzeniem na etapie pierwszym. Wybr midzy przetrwaniem a poddaniem si budzi przeraenie. Trudno wyobrazi
sobie bl, strach i poczucie bezsilnoci , ktre potrafi doprowadzi rodzicw do rozpatrywania moliwoci rezygnacji. Nie-

128

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

zwykle ciko rozmawia na ten temat, zwaszcza z rodzicami

bliskimi podjcia takiej decyzji.
Odbyem wiele rozmw z zapakanymi matkami, ktre
byy ju o krok od poddania si. Omawialimy po kolei przyczyny, ktre do tego doprowadziy. Ku mojemu zaskoczeniu,
nie by to brak tolerancji na zachowanie, i nie zachowanie
byo podstawow przyczyn rozwaania moliwoci rezygnacji z dalszych stara. Tym, co przywiodo je do takich myli
bya niemono zrozumienia, dlaczego dziecko zachowuje si
tak, a nie inaczej. Reakcje matek byy nastpujce:
"Nie chodzi nawet o to, e denerwuje mnie tym, co robi,
ale nie ma adnego powodu, eby tak si zachowywa."
"Jego zachowanie jest dziwaczne, ale mona je znie.
Skoro jednak nie ma adnego powodu, eby si tak zachowywa , myl, e to moe by psychoza."
"Mogabym znie dziwne zachowanie - gdyby tylko miao jaki cel."
"Gdyby byy jakie powody tego zachowania, ktre potrafiabym zrozumie, mogabym je nawet zaakceptowa."
Wyjaniajc

im

swoj teori, uwanie obserwowaem

reakcj. Zaczynay paka i zupenie zmieniay nastawienie.

Teraz miay chocia teoretyczny powd "dlaczego" dziecko zachowuje si tak dziwnie. Teraz nawet samo zachowanie nie
byo ju takie dziwne. Zauwayem, e szanse dziecka na przetrwanie powanie rosy, kiedy rodzice zaczynali rozumie
moliwe przyczyny zachowania. Nawet jeli wystpowao dalej, byo do zniesienia, poniewa rodzice nie uwaali ju, e
jest bezsensowne lub denerwujce. Teraz zachowanie dziecka
wydawao s~? mie sens, mona je byo zatem zrozumie

i zaakceptowa.
Stwierdziem, e udzia

rodzicw w ocenianiu zachowania

oraz zrozumienie przez nich teorii zblia nas do celu, jakim
jest umoliwienie dziecku przetrwania.

Terapia

umoliwiajca

przetrwanie

129

Tak wic pierwszym celem, ktry naley osign podczas

wstpnego etapu terapii, jest zrozumienie przez rodzicw zachowania swoich dzieci.
Po drugie, naley pomc dziecku w pozbyciu si sensoryzmw na tyle, by otoczenie przestao je odrzuca lub uwaa
za beznadziejny przypadek. Na tym etapie musimy zaj si
bezporednio zaburzeniami sensorycznymi, by uzyska natychmiastow zmian zachowania.
Trzecim celem pierwszego etapu jest uwolnienie dziecka
od dziwnych nawykw sensorycznych, ktre pochaniaj ca
jego uwag. Pozbywszy si ich raz, moe zacz dopuszcza
do swojego ukadu nerwowego bodce z realnego wiata. Moe
te przej do drugiego etapu terapii.
Aby dziecku udao si przetrwa musimy:
Zrozumie

zachowanie. Gdy zrozumiemy jego przyczyny, duo atwiej bdzie je znosi, poniewa to, co rozumiemy,
mniej nam przeszkadza. Zrozumienie prowadzi do akceptacji.
2. Zmieni otoczenie tak, by zmniejszy problemy zwiza
ne z odbiorem bodcw zmysowych.
3. Prbowa tak zmieni otoczenie, aby zmniejszy ilo
,
sensoryzmow.
4. Zmieni, na ile si da, funkcjonowanie receptorw, ktre
zapocztkowuje sensoryzmy.
5. Dziki terapii moemy pomc dziecku zacz normalizowa funkcjonowanie tych kanaw sensorycznych, w ktrych
1.

wystpuj zakcenia.

Przedstawiony w dalszej czci materia ma charakter

propozycji, jakie dziaania mona podj w celu zwikszenia
szans dziecka na przetrwanie. Nie s one z ca pewnoci
wyczerpujce, okazay si jednak przydatne. Ze wzgldu na
to, e kade dziecko jest inne, mog by potrzebne rownie

130

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

inne techniki, naley wic traktowa poniszy zestaw jako

przewodnik, modyfikujc go w razie potrzeby.

DOTYK
Naley mie

na uwadze cztery wymiary czucia dotykiem:

odczuwanie temperatury, blu, nacisku i propriocepcj (odczuwanie ruchu). Trzeba rwnie pamita, e oprcz skry
pokrywajcej cae ciao, wraliwe dotykowo s rwnie usta,
jzyk i zby.
N aj bardziej specyficzn i aktywn w tym zakresie czci
naszego ciaa s donie. Wraliwe dotykowo jest jednak cae
ciao i eby dziecko mogo poczu dotykiem jak rzecz lub
osob, musi ona wej w bezporedni kontakt z jego ciaem
(nie dotyczy to jedynie odczuwania temperatury).

Nadwraliwo

dotykowa

Trzeba pamita, e takie dziecko reaguje niepokojem na

doznania dotykowe, ktre s poza jego kontrol lub ktrych sarno
nie prowokuje. Absorbuj one jego myli i s rdem lkw.
Naley wyeliminowa wszystkie sztywne, szorstkie, ciasne lub niewygodne ubrania. Dziecko boi si kadego ucisku
na swoje ciao, a wic wszelkie prby kontaktu fizycznego, jak
np. przytulanie, powinny by podejmowane w sposb delikatny. Panicznie boi si blu, a co za tym idzie - lekarza dentysty. Do histerii moe je doprowadzi nawet saby bl, na przykad wywoany przez rzs, ktra wpada do oka, naley zatem
chroni je przed blem, na ile to moliwe.
Ogromne kopoty moe sprawia kpanie takiego dziecka,
bdzie te prawdopodobnie krzycze podczas obcinania paznokci. Pamitaj, e dla niego jest to naprawd bolesne. Trze-

Terapia

umoliwiajca

przetrwanie

131

ba uwaa take na szorstkie rczniki. Ma take tendencj do

odczuwania gorca w reakcji na dotyk i atwo si poci, naley
wic pilnowa, aby w domu nie byo za ciepo i ubiera dziecko stosownie do temperatury. Oprcz tego jest nadwraliwe
na zimno, naley wic, na ile to moliwe, utrzymywa temperatur na staym poziomie.
Na pocztku terapii pozwl, eby bawio si swoim ciaem, na przykad siadajc w dziwnej pozycji lub wyginajc
palce. Daje mu to moliwo odbierania wrae proprioceptywnych, ktre je uspokajaj. W miar jak zacznie robi postpy, postaraj si zastpi te zabawy zajciami bardziej odpowiednimi dla jego wieku i bardziej zrnicowanymi ruchowo.
Pamitaj, e jest niezwykle wraliwe na askotanie. Nawet saby wietrzyk moe zupenie zmieni jego zachowanie.
Naley ograniczy do minimum nieprzyjemne doznania dotykowe, z ktrymi musi jako sobie radzi. Popro inne osoby,
eby go nie dotykay i nie pieciy. Nie narzucaj mu dotyku,
pamitaj, e jest dla niego nieprzyjemny.
Przyjrzyj si dokadnie, jakie taktylizmy pojawiaj si
w zachowaniu. Znajd jeden, ktry sprawia mu du przyjemno i sprbuj zrobi z dzieckiem to, co zazwyczaj robi
samo. N a przykad, jeli gadzi si po policzku, zacznij je
bardzo delikatnie gaska. Jeli to zniesie, przejd do nastp
nego taktylizmu, ktry lubi. Sprbuj dotkn je w taki sposb,
w jaki dotyka si samo. Jeeli toleruje to, co robisz, zacznie
tolerowa zmiany - bdzie mona gaska je nie tylko po
policzku, ale i po gowie, szyi i tak dalej. Podstawowym celem
takiego postpowania jest wyrobienie tolerancji na bodce
dotykowe pochodzce z zewntrz i kontrolowane przez kogo
innego, a nie samo dziecko.
Zacznij nastpnie delikatnie gaska je po caej twarzy,
przesuwajc si powoli w kierunku uszu. Na pocztku moe
krzywi si lub stawia opr. Kiedy zaakceptuje twj dotyk,
zacznij nazywa gono czci twarzy, ktrych dotykasz. Po-

132

Dziwne, niepojete. Autystyczne dziecko

ramiona i rce. Na
pocztku gaszcz je caymi domi, a kiedy to zaakceptuje,
powr do delikatnego dotykania czubkami palcw. Zawsze
mw mu, czego dotykasz. Jeli nie bdzie w stanie duej tego
znosi, przesta na chwil, a potem zacznij znowu.
tern zacznij

stymulowa klatk piersiow,

Zbyt

maa wraliwo

na dotyk

Takie dziecko potrzebuje jak najwicej stymulacji. Potrzebuje zmiany temperatur w otoczeniu, w ktrym przebywa na
codzie i dozna proprioceptywnych. Poruszaj jego rkami
i nogami, biegaj z nim. Lubi, kiedy si je ciska, przyciska,
silnie obejmuje, askocze. Jeli porusza rytmicznie ciaem,
sprbuj uchwyci ten rytm i wzmocni go, przyczajc si do
dziecka i naladujc jego ruchy w przesadny sposb.
Szczeglnej uwagi wymaga skra. Trzeba j szorowa
szczotk, askota, trze szorstkim, suchym rcznikiem, zmienia temperatur wody w wannie podczas kpieli. Rb dziecku gbokie masae wczajc w nie nawet szczypanie. Pom
przedosta si informacjom ze skry do mzgu przez czste
powtarzanie tych czynnoci, coraz silniejsze i dugotrwae stymulowanie skry, a przede wszystkim przez wprowadzenie
jak najbardziej zrnicowanych bodcw dotykowych.
Szczegln uwag naley powici tym fragmentom ciaa, ktre dziecko uderza, rani, uszkadza, kuje lub na ktrych
skra ulega zgrubieniu od zbyt czstego dranienia. S to
obszary wymagajce wikszej iloci stymulacji. Pamitaj, e
takie dziecko ma obnion wraliwo na bl, trzeba wic
chroni je przed takim rodzajem autostymulacji, ktrym moe
wyrzdzi sobie krzywd. Do stymulacji dotykowej mona uy
wa rnych wibrujcych urzdze, a nawet maych wibratorw. Wiele dzieci bardzo lubi takie masae calego ciaa.
Kiedy bdzie ju w stanie przyj bodce dotykowe pyn
ce z zewntrz, moesz zacz stosowa bardziej konsekwent-

Terapia

umoliwiajca

133

przetrwanie

ne podejcie. Zacznij od takiej aktywnoci zwizanej z dotykiem, ktra pojawia si najczciej. Dotyczy ona zazwyczaj,
cho nie wycznie, doni i przedramienia. Donie i rce naley podda dziaaniu zrnicowanych temperatur - mona je
na przykad zanurza na przemian w zimnej i gorcej wodzie.
Bd ostrony z gorc wod nawet jeli dziecko nie czuje
blu, moe si atwo poparzy, trzeba wic najpierw sprawdzi temperatur wasn rk. Na przemian powoli i energicznie nacieraj i masuj wierzch doni i przedramienia, szczyp
je i oklepuj, pamitajc take o ugniataniu. Cay czas uwaaj,
eby nie zrobi dziecku krzywdy. Nastpnie poruszaj we wszystkie strony jego doni, rk i palcami. Stawiaj pewien opr
ruchom dziecka, zwaszcza ruchom palcw. Gdy skoczysz,
natrzyj do i przedrami szorstkim rcznikiem.
Biay

szum

W pracy z takim dzieckiem nigdy nie stosuj wibratora

i nie pozwl mu dotyka wibrujcych urzdze domowych.
Potrzebuje ono wielu dozna zwizanych z bodcami dotykowymi pochodzcymi z zewntrz. Podstawowym celem, jaki
powinno osign, jest nauczenie si odrniania wrae dotykowych, wywoanych bodcami wewntrznymi i zewntrz
nymi. Za kadym razem, gdy podajemy dziecku jaki bodziec
dotykowy, musi to by jasno i dokadnie okrelone, skd pochodzi.
Jeli, na przykad, ma by askotane, musi to by dla
niego jasne, e bdziesz je askota. Nie ma tu miejsca na
subtelnoci. Poka mu swoje palce, wykonaj przesadne ruchy
askotania i powiedz, zanim zaczniesz, co zamierzasz robi.
Potem, w trakcie askotania, znowu powiedz mu, co robisz.
Nastpny krok bdzie polega na nauczeniu dziecka rozrniania rnych rodzajw wrae dotykowych pochodzcych
spoza jego ciaa i znajdujcych si pod kontrol innej osoby.

134

Dziwne,

niepojte .

Autystyczne dziecko

mu kady bodziec dotykowy

i wyjani, na czym polega, przed jego zadziaaniem oraz
w trakcie stymulacji. Na tym etapie musi nauczy si odr
niania i porwnywania dwch rnych bodcw. Mwimy na
przykad: "bd ci ciska, a potem podnios ci do gry".
Podczas kadej z tych czynnoci naley dziecku ponownie powiedzie, co robisz. Wykonaj jeszcze jakie dwa wiczenia tego
typu, stosujc t sam procedur.
Kiedy dziecko zacznie tolerowa wraenia dotykowe pochodzce z zewntrz i rozumie rnic midzy nimi a doznaniami wewntrznymi, moesz zacz dostarcza mu wiele r
norodnych dowiadcze. Rb to bezustannie. Im mniej czasu
bdzie miao na zajmowanie si sygnaami pyncymi ze swojego wntrza, tym wicej bdzie musiao powici na radzenie sobie z bodcami dotykowymi pyncymi z zewntrz. Dziecko potrzebuje cigych dozna zwizanych z zewntrzn
stymulacj, dotyczy to temperatury, blu, ucisku i bodcw
proprioceptywnych. Pamitaj, aby zawsze nazywa kade
dowiadczenie dotykowe i mwi mu, na czym bdzie polegao, zanim zaczniesz cokolwiek robi.
W miar wzrostu tolerancji dziecka zmieniaj rytm. Musisz narzuca mu nie tylko same doznania dotykowe, ale rwnie ich rytm, ktry za kadym razem powinien by inny. Powtarzanie jest niezwykle wane i pomocne w uczeniu takiego
dziecka.
Trzeba

zademonstrowa

WCH

Jest to najmniej poznana sfera zachowania dzieci autystycznych. Podstawowym problemem nie jest tutaj dziecko
lecz jego otoczenie. Ze wzgldu na to ci z nas, ktrzy zostali
obdarzeni normalnymi zdolnociami wchowymi maj olbrzymie trudnoci w zrozumieniu zaburze zwizanych z wchem.

Terapia

umoliwiajca

przetrwanie

135

Jeli

masz pomc przetrwa takim dzieciom, musisz

sprbowa na nowo przyjrze si swoim wasnym moliwo
ciom wchowym. Pamitaj, e substancje wydzielane i wydalane na zewntrz maj specyficzny, silny zapach, oraz e
wszystkie ywe organizmy musz je stale wytwarza, jeli
.
. ,
maj przezyc.
Poniewa wch nie jest u wspczesnego czowieka dominujcym kanaem sensorycznym, musimy by niezwykle wyczuleni i zawsze o tym pamita, gdy mamy do czynienia
z dziemi, u ktrych wystpuj smelizmy. Musimy woy duo
wysiku w zrozumienie problemu. Uwana obserwacja moe
nam w tym bardzo pomc.
Nadwraliwo wchowa

Musimy zda sobie spraw, e nasze ciaa otacza wiele

rnych zapachw, ktre si czsto zmieniaj. Musimy zatem
zblia si do takich dzieci bardzo powoli, cay czas pamita
jc, e nasze ciao wydziela siln wo. W przypadku dzieci
nadwraliwych maskowanie jej za pomoc innych zapachw
rzadko zdaje egzamin, raczej stwarza jeszcze wiksze problemy. Natomiast dobrym antidotum jest wiee powietrze.
azienki i kuchnie powinny by starannie wietrzone. Naley zrezygnowa z uywania rodkw o silnym zapachu, nawet jeli nam wydaje si on przyjemny. Dotyczy to odwiea
czy do powietrza, dezodorantw, niektrych past do zbw, pynw
po goleniu, lakierw do wosw, wd koloskich i perfum.
Ubranie naley czyci rodkami bezzapachowymi i pra
w mydach i proszkach bez zapachu. Mycie twarzy dziecka
myjk , ktra wisiaa wilgotna przez kilka godzin, moe by
dla niego straszliwym przeyciem, poniewa tkanina zaczyna
wydziela bardzo nieprzyjemn dla niego wo. Szczeglnie
dranicy zapach wydaj pieluszki, naley wic je trzyma
poza zasigiem wchu dziecka.

136

Dziwne,

Trzeba

rwnie ograniczy

niepoj te .

Autystyczne dziecko

do minimum domowe zapachy,

zwaszcza powstajce w trakcie gotowania i przyrzdzania jedzenia. Zapach kapusty, brukselki lub ryb moy wywoa wymioty. PokanI1 dzieci powinien mie agodny smak i nie mie
zapachu.
Po wyeliminowaniu z otoczenia dziecka najbardziej przeraajcych je woni, zacznij przezentowa mu zapachy delikatne i agodne. Uprzed je, jaki to bdzie zapach, a nastpnie
przysu wydzielajc go rzecz bliej dziecka. Powtrz ponownie, co to za zapach. Nie podsuwaj niczego dziecku pod nos!
Poczuje zapach z wikszej odlegoci, ni sobie wyobraasz.
Lepiej, eby jego rdo byo za daleko ni za blisko.
Powiedz dziecku, co to za zapach, nawet jeli wydaje ci
si, e nie zwraca na adnej uwagi. Sprawd, czy w powietrzu nie ma innych woni, ktre mogyby je zmyli.
Staraj si spdza z dzieckiem jak najwicej czasu na
wieym powietrzu.
Wytumacz wszystkim, ktrzy maj kontakt z dzieckiem,
e ich zapachy silnie na nie oddziauj. Na przykad kobiety
w trakcie menstruacji nie powinny zblia si do niego.
Kiedy dziecko bdzie ju potrafio znie sabe, delikatne
i odlege wonie, moemy wprowadza zapachy ludzi, pami
tajc jednak, e s najbardziej zagraajce.
Podprowadzaj ludzi bliej dziecka, pozwl mu ich obw
cha. Niech siadaj coraz bliej. Gdy zacznie robi postpy,
zakrywaj mu oczy i pytaj "kto to jest", "co to jest". Jeli nie
wie, powiedz mu i pozwl powcha jeszcze raz.
Pamitaj, e uczysz je y wrd ludzi i znosi zapachy,
ktre nie podlegaj jego kontroli. W miar jak bdzie robio
postpy, wprowadzaj coraz bardziej zrnicowane zapachy,
szczeglnie te domowe, staraj si, na ile to moliwe, wcza
dziecko w normalny wiat zapachw.

Terapia

umoliwiajca

przetrwanie

Zbyt

137

maa wraliwo wchowa

Dzieci takie wymagaj duego natenia zapachw w swoim otoczeniu. Powinny na kadym kroku styka si z zapachami domowymi i wydzielanymi przez odzie, rwnie z woni ciaa. Jeli jest to niemowl, pozwl mu wcha pieluszk,
ktr wanie zmoczyo. Pozwl mu powcha odchody, podsuwaj pachnce jedzenie, ale przy kadym zapachu mw go
no, co to jest! Nie komentuj, czy jest to zapach przyjemny
czy nie, po prostu nazwij go.
Przedstawiaj dziecku ostre zapachy wystpujce w jak
najczystszej postaci. Sprawd, czy nie nakadaj si na nie
inne wonie z otoczenia. Rzeczy przeznaczone do wchania
podsuwaj mu prosto pod nos i zawsze mw, co to za zapach.
W miar postpw prezentuj mu zapachy coraz mniej intensywne, z coraz wikszej odlegoci.
W tym momencie dziecko jest przygotowane do nauki
odrniania zapachw. Zacznij od dwch bardzo silnych, ale
zupenie rnych. Zrb to w formie zabawy. Czy potrafi z zamknitymi oczami rozpozna zapach octu? Gdy zrobi postpy
w rozrnianiu, dawaj mu do wchania sabsze zapachy z wik
szej odlegoci.
Teraz moesz zacz odzwyczaja je od wchania nieprzyjemnych naturalnych zapachw. Pilnuj, aby natychmiast spuszcza wod w toalecie, przechowuj brudne pieluchy i rzeczy
do prania w szczelnych pojemnikach. Od tej chwili moesz
rwnie odzwyczaja dziecko od obwchiwania rnych
przedmiotw i osb. Chodzi tu o zwikszenie odlegoci, z jakiej dziecko je wcha. Jeli musi w tym celu przykada do
nich nos, praktycznie oznacza to, e nie maj adnego zapachu. Powinno nauczy si, e zapachy przenosz si w powietrzu i same do niego docieraj. Musi na nie poczeka, a nie
samo si do nich zblia.

138

Dziwne, niepojde. Autystyczne dziecko

Wch

biay

szum

Celem pracy z tymi dziemi jest nauczenie ich reagowania na zapachy pochodzce spoza ich ciaa. W domu naley
stosowa pochaniajce zapachy dezodoranty, a take bezwonne
rodki do czyszczenia odziey. Celem takiego postpowania
jest stworzenie rodowiska w miar wolnego od zapachw,
aby mie pewno, e dziecko rwnie jest od nich wolne.
Kadego dnia spryskuj dziecko i jego ubranie innym, pojedynczym zapachem. Wystarczy jedna lub dwie krople na
ciao i na materia, z ktrego uszyta jest odzie. Moesz uy
wody po goleniu, octu, wody koloskiej lub perfum, nafty,
amoniaku itp. Zapachy te musz by wyrane i atwo odr
nialne od innych. Wikszo perfum si nie nadaje, poniewa
pachnie w podobny sposb. Zapachy naley zmienia codziennie, gdy staj si dla dziecka "zapachem dnia"!
Codziennie rano powiedz mu, jaki bdzie "zapach dnia".
Kiedy zacznie robi postpy, moesz zacz wybiera zapachy
mniej charakterystyczne i nie tak silne.
Po kilku tygodniach stosowania "zapachu dnia" zacznij
wprowadza inne wonie. Musi nauczy si odrniania "zapachu dnia" od innych, ktre mu prezentujesz. Pamitaj, aby
zawsze pokaza dziecku rdo zapachu, opisa je, a dopiero
pniej poda mu do powchania. W miar jak zacznie reagowa na zapachy pochodzce z zewntrz, stopniowo ~edukuj
intensywno "zapachu dnia". Kiedy ju wyranie na nie reaguje, odstaw go i rozwijaj dalej umiejtno rnicowania,
podsuwajc dziecku zapachy i proszc, by rozpoznao je z zamknitymi oczami.
W uczeniu takich dzieci niezwykle wane i skuteczne jest
powtarzanie.

Terapia

umoliwiajca

139

przetrwanie
SUCH

Dzieci z zaburzeniami suchu s winiami otaczajcego

je rodowiska. Niezwykle istotne jest to, czy otoczenie pocha
nia dwiki, czy je odbija. Mona atwo wprowadzi w nim
zmiany i w rezultacie uzyska zmian zachowania dziecka.
Przyczyn problemw moe by take rdo dwikw,
jeli nie wytwarza ich samo dziecko. Musi si ono nauczy,
skd pochodz dwiki, kto je kontroluje lub wytwarza.
Dzieci z zaburzeniem suchu zazwyczaj uwielbiaj muzyk, jeli nie jest zbyt gona. Najwaniejszym celem jest tu
przejcie od wytwarzania samemu dwikw do suchania tych,
nad ktrymi kontrol maj inne osoby.
N adwraliwo

suchowa

N ajwikszy problem w przypadku takiego dziecka polega

na tym, e wycza ono wszystkie dwiki pochodzce z innych rde ni ono samo i sucha tylko tych, ktre samo
wytwarza i kontroluje. Na dwiki wydawane przez innych
reaguje jakby byo zupenie guche. Czasem przez cae ycie
uznaje si je za guche i potwierdzaj to badania suchu.
W pomieszczeniach, w ktrych przebywa, powinny znajdowa si pochaniajce dwiki dywany, kotary, specjalne
wykadziny sufitowe. Unika natomiast trzeba gadkich podg,
glazury na cianach, aluzji i rolet zamiast zason.
Trzymaj je z dala od wszelkich zgromadze, toku, pla
i wszystkich miejsc, gdzie mogoby by naraone na zbyt silne dwiki.
Nie zmuszaj go do wejcia do azienki lub kuchni, ktra
nie zostaa przerobiona tak, aby pochaniaa dwiki, gdy
bdzie tam dla niego zbyt gono.
Nie strasz go gonymi lub nagymi haasami. Bdzie si
bao zwaszcza dwikw, ktre bior si "znikd". Zawsze

140

Dziwne, niepohte. Autystyczne dziecko

musisz uprzedzi je, e moe grzmie lub bdzie wy syrena.

Nigdy na nie nie krzycz!
Trzymaj je z dala od haaliwych zwierzt i gonych
miejsc. Nie zabieraj go na koncerty, przyjcia, mecze, na lotnisko ani do centrum miasta.
Takie dziecko miewa czsto problemy z poczuciem rwnowagi, ze wzgldu na zbyt du wraliwo ucha rodkowego.
Bdzie naraone na chorob lokomocyjn i zawroty gowy jeli
si je zbyt gwatownie poruszy lub obrci.
Zwr uwag na to, gdzie pi - musi to by ciche miejsce,
gdzie nie bd docieray haasy z domu i podwrza, odgosy
walczcych zwierzt, pocigw, ruchu ulicznego lub przelatujcych samolotw. Wszystkie te dwiki bd zakcay jego
sen. Jeli nie ma moliwoci zapewnienia mu cichego kta do
spania, wcz radio nadajce bez przerwy spokojn muzyk.
Takie to muzyczne "maskuje" odgosy, ktre zwykle budz
dziecko, i pozwala mu spa.
Zawsze naley wczeniej uprzedzi dziecko o moliwoci
haasu lub zasadniczych zmianach w otaczajcych je dwi
kach. Dotyczy to zwaszcza odbywania podry, przyjmowania goci, przeprowadzek.
To wanie takie dzieci mog zosta "uciekinierami", trzeba wic mie nad nimi nadzr, zwaszcza w nowym otoczeniu.
Nowe otoczenie moe oznacza tok, licznych goci, znaczc
zmian w poziomie haasu w wiecie dwikw dziecka. Poszukiwania "uciekiniera" powinny si odbywa w ciszy i spokoju. Pamitaj, e dziecko zazwyczaj ucieka od rnych dwi
kw, poszukujc cichej kryjwki. Czasem chowa si pod
narzut albo koc, zawsze jednak jak naj dalej od rda dwi
ku atakujcego jego niezwykle wraliwe uszy.
Jeli zbyt trudno mu znie dwiki w swoim otoczeniu
i nie mona tego zmieni, kup par korkw do uszu dla py
wakw. W je dziecku w uszy - odetn napywajce dwiki
i zwiksz jego tolerancj na haaliwe sytuacje. Mona take

Terapia

umoliwiajca

141

przetrwanie

zastosowa

zatyczki woskowe, ktre s dopasowane do uszu

dziecka i su mu do tego samego celu - wyeliminowania
haasu. S to jednak wycznie rodki umoliwiajce dziecku
przetrwanie w normalnym rodowisku, a nie metoda lecze
ma.
Dziecko takie potrzebuje w swoim otoczeniu wiele ciszy.
Najwaniejszym treningiem komunikacji jest szeptanie.
Podejd do niego jak najbliej. Zacznij mwi szeptem. Pocztkowo moe si odsun, ale gdy nabierze wikszego zaufania, pozwoli ci szepta do siebie. Wielkim postpem bdzie,
gdy pozwoli ci mwi szeptem wprost do ucha. Staraj si
wykorzysta kad okazj, by porozmawia w ten sposb.
Wiele takich dzieci zachowuje si jak guche, zastanawiamy si wic, czy sysz cokolwiek. Jeli jestemy wytrwali
w dostarczaniu im dwikw, ktre nie budz lku, zazwyczaj
zaczynaj dopuszcza niektre z nich do siebie. Ich twarz traci popielato-szary odcie i zyskuje normalny kolor.
Zbyt niska

wraliwo

na

dwik

Dziecko takie potrzebuje niezwykle duo stymulacji dwi

kowej, jednak nie moe by ona chaotyczna. Dwiki powinny
by ostre, atwe do rozpoznania i naley prezentowa je pojedynczo, a nie w zestawach.
Otoczenie powinno odbija dwiki, naley wic do minimum zredukowa pochaniajce je dywany oraz zasony, bardzo dobre s natomiast wszelkie kafelki. Najlepszym pod
wzgldem akustycznym rodowiskiem dla takiego dziecka
bdzie azienka i kuchnia. Naley pozwoli, a faktycznie zachci, aby spdzao wiksz cz dnia w tych pomieszczeniach na eksperymentach z dwikiem.
Dwik podawany jako bodziec powinien by przerywany.
Nie moe by cigy i nie moe konkurowa z innymi odgo
sami w tle - na przykad muzyk. Naley dawa dziecku

142

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

zabawki wydajce dwiki w trakcie manipulowania nimi.

Dziecko ze zbyt ma wraliwoci suchu lubi zgiek uliczny i tok. Trzeba na nie uwaa na ulicy, poniewa nie potrafi
dokadnie okreli roda dwiku, co moe by niebezpieczne.
Bdzie opukiwa i ostukiwa rne przedmioty, by dowiedzie si czego wicej na temat dwikw, jakie mona z nich
wydoby. Robi to z upodobaniem. Te gone, powtarzajce si
odgosy s denerwujce dla ludzi obdarzonych normalnym
suchem, dobrze jest wic codziennie zapewni mu miejsce,
gdzie bdzie mogo oddawa si takim zajciom nie przeszkadzajc reszcie rodziny. Trzeba pozwoli mu pokrzycze i pohaasowa w cigu dnia bez naraania si na zo otoczenia.
Uwielbia zwierzta, zwaszcza psy, czasem moe jednak
zrobi im krzywd, eby usysze jak szczekaj i warcz. Naley pilnowa je w trakcie zabawy z psem, eby ochroni przed
reakcj zwierzcia.

Taki dzieciak uwielbia przebywa nad morzem, chodzi

po zakupy albo mieszka na zatoczonym campingu. We wszystkich tych miejscach ronie intensywno docierajcych do
niego dwikw.
Moe odnosi korzyci z zabawy takimi urzdzeniami, jak
may mikrofon, wzmacniacz, czy walkie-talkie. Nie zmuszaj
go do uywania ich, po prostu ucz, jak dziaaj.
Dodatkowo, poza wzmocnieniem dwiku, dziecko musi
mie moliwo jego przechowywania. Pomoe mu w tym zwyky magnetofon, dziki ktremu bdzie mogo nagrywa dwi
ki i ponownie je sobie odtwarza.
Zrb wszystko, co moesz, aby pomc mu zrozumie dwi
ki, by potrafio je zlokalizowa i przechowa.
Rozmawiaj z nim duo, mwic gono i wyranie. Mw
caymi zdaniami na temat otaczajcego je wiata. Staraj si
przycign jego uwag, ale jej nie wymuszaj.

Terapia

umoliwiajca

143

przetrwanie
Such

biay

szum

Nie pozwalaj spdza takiemu dziecku zbyt wiele czasu

na siedzeniu i suchaniu siebie. Bombarduj je nieustannie
dwikami, szczeglnie mow. Musi by cay czas zajte r
nymi rodzajami zada i czynnoci, aby nie mogo si koncentrowa na dwikach pyncych z wntrza.
Przeraa je nieg, boi si po nim chodzi, poniewa jest zbyt
cicho. Czsto staje si podniecone w czasie zmian cinienia. Tu
przed nadejciem burzy jego podniecenie ronie, jakby zmiany
cinienia powodoway zmiany w jego wewntrznych odgosach.
Odpowiednim zwierzciem dla takiego dziecka jest kot. Cz
sto przysuchuje si jego mruczeniu i innym kocim odgosom.
Zachcaj je do przyjmowania coraz innych pozycji ciaa na przykad kadzenia si na pododze, turlania z zamknity
mi oczami, biegania. Wszystkie te czynnoci zmieniaj jego
wewntrzne odgosy i pomagaj mu zacz je odrnia. Staraj si bra udzia w tego rodzaju aktywnociach i kontrolowa je poprzez lekkie dotykanie dziecka.
Kolejny krok polega na nauczeniu dziecka odrniania
odgosw pochodzcych z jego wntrza i z zewntrz. Podsuwaj mu zabawki wydajce dwiki. Pamitaj, aby za kadym
razem pokaza, skd pochodzi dwik. Pozwl mu dotyka
przedmioty wydajce dwiki - goniki, pianino, zmywark do
naczy i pralk, radio - by poczuo rkami wibracj dwiku.
Nie pozwl, aby w jego otoczeniu wystpoway stae dwi
ki - na przykad szum fal nad brzegiem morza czy te szum
pracujcej przez cay czas klimatyzacji, poniewa odrnienie
"wewntrznych" i "zewntrznych" odgosw bdzie mu sprawiao du trudno.

Kup mu dobre suchawki lekarskie, dziki ktrym bdzie

mogo sucha swojego serca, krenia krwi (zwaszcza na
szyi) i odgosw trawienia. Co pewien czas przerywaj sucha
nie, delikatnie podnoszc suchawki. Mw do suchawek, mu-

Dziwne, niepojte. Autystyczne dziecko

144

sisz by jednak pewny, e widzi wtedy twoje usta i czuje

oddech.
Staraj si eliminowa dwiki, ktre dziecko stale wydaje, na przykad buczenie czy cige klepanie. Jeli oddycha
ciko (hiperwentyluje si) i wsuchuje si w siebie, daj mu
posucha siebie przez suchawki. Staraj si na og ogranicza hiperwentylacj.

Baw si z nim w wiele "dwikowych" zabaw. Maj one

na celu nauczy dziecko, e naley sucha "zewntrznych"
dwikw. Sprawdzaj, czy obserwuje ci, kiedy wytwarzasz
dwiki. W uczeniu takich dzieci niezwykle wane i pomocne
jest powtarzanie.

SMAK
Podstawowe problemy u tych dzieci zwizane s z jedzeniem. Niektre z nich (zbyt wraliwe) maj takie trudnoci
z przyjmowaniem pokarmu, e wpywa to na ich zdrowie. Inne
(o zbyt maej wraliwoci) s dla siebie naprawd niebezpieczne ze wzgldu na tendencj do jedzenia wszystkiego, co
zobacz, trzeba je zatem szczeglnie pilnowa. W domu nie
powinno by adnych substancji ani pynw, ktrych spoycie
byoby niebezpieczne.
Pamitaj, e najbardziej wraliwy na dotyk jest czubek
jzyka, uywamy go te najczciej jako narzdzia do odr
niania smakw. Najbardziej wyczulony jest na smak sodki
i sony, natomiast boki jzyka reaguj na smak kwany, a ty
na gorzki.
Nadwraliwo

smakowa

Przejawia si problemami zwizanymi z jedzeniem. Jeli

bdzie ono miao zbyt wyrany smak, dziecko zacinie usta,

Terapia

umoliwiajca

145

przetrwanie

wskazane jest wic podawanie potraw delikatnych, nie zawierajcych przypraw.

Poniewa dzieci te uywaj do prbowania zazwyczaj czubka jzyka, znaj smak sodki i sony. Dopki ich poczucie
smaku nie unormuje si, nie podawaj im kwanych ani gorzkich potraw.
Nigdy nie naley podawa im gazowanych napojw, poniewa nasycenie dwutlenkiem wgla daje zazwyczaj efekt
wzmocnienia smaku.
Zwr take uwag, by delikatne jedzenie podawane takiemu dziecku byo jak najpoywniejsze. Dzieci nadwraliwe
odznaczaj si sabym apetytem i nie zjedz adnej duej porcji.
Nowe jedzenie podawaj dziecku wymieszane z takim, ktre
ju zna i ktre wiesz, e bdzie jado. Gdy bdzie gotowe do
wicze, we odrobink (ma kropelk) nowego jedzenia
i umie j na podniebieniu dziecka, zaraz za przednimi zba
mi. We kolejn kropl i umie na czubku jzyka. Teraz
powiedz mu, co to za jedzenie.
Gdy nauczy si znosi tak procedur z agodnym jedzeniem, przejd do smaku sodkiego i sonego. Pamitaj - tylko
maa kropla unieszczona za przednimi zbami, nastpnie kropelka na czubek jzyka, a potem mwisz mu, co to za smak.
Postpujc cierpliwie, mona doprowadzi dziecko do tak
kwanych i gorzkich smakw, jak octu i musztardy. Zacznij
jednak od agodnych, potem przechod do sonych i sodkich,
a dopiero na kocu do kwanych i gorzkich.
Zbyt

maa wraliwo

usu

smakowa

z domu wszystkie substancje, ktre

mogyby by trujce - rodki do czyszczenia, silne myda,
naft itp. Ze wzgldu na sab zdolno odrniania smakw,
dziecko moe sta si niebezpieczne samo dla siebie. Bdzie
zadowolone z kadego jedzenia, ktre mu podasz lub ktre
Po pierwsze,

146

Dziwne,

niepoj te.

Autystyczne dziecko

znajdzie samo, wczajc w to rwnie substancje niejadalne.

Musisz zwraca uwag, by odywiao si waciwie.
Poniewa nie potrafi odrnia smakw, naley je tego
nauczy. Stwierdzilimy, e w przypadku takich dzieci o wiele atwiej jest rozpoczyna od tyu jzyka, wprowadzajc smak
gorzki w formie pynu. Naley powiedzie dziecku, co to jest,
a potem podawa do sprbowania. Gorzkie smaki podajemy
wycznie w postaci pynw przez okoo dwa tygodnie, a nastpnie przechodzimy do kwanych. I te rwnie najlepiej podawa w pynie. Odkrylimy, e odpowiednio kwany smak
ma zalewa octowa z pikli. Naley umieci kilka jej kropli po
obu stronach jzyka i pokaza dziecku soik po marynatach.
Pozwl mu powcha soik, i powiedz, e jest to kwany smak
marynowanych warzyw. Cwiczenie naley powtarza przez
okoo dwa tygodnie. Nastpnie wprowad smak sony - na
czubek jzyka, a po kolejnych dwch tygodniach smak sodki
- rwnie w to samo miejsce. Codzienny trening smakowy
powinien si skada z czterech do omiu prb smakw, na
kad z nich wystarczy kilka kropli. Gdy zakoczysz ju trening smaku sodkiego, zacznij ponownie od gorzkiego. Zawsze
umieszczaj prbk smakow na odpowiedniej, wskazanej wyej
czci jzyka.

Gdy dziecko nauczy si w ten sposb smakw, moesz zacz je miesza - jednego dnia sodki, nastpnie gorzki, potem przez dzie kwany, a na koniec sony. W momencie, gdy przestanie mu to sprawia trudno, zacznij wymienia
smaki w cigu dnia.
Smak -

biay

szum

Dzieci nalece do tej kategorii czuj nieustannie w ustach

jaki wewntrzny smak, ktry absorbuje ich uwag. Prbuj
smaku wasnej liny i dlatego czsto ss jzyk.
Staraj si jak najbardziej ograniczy zwracanie i ponowne

Terapia

umoliwiajca

147

przetrwanie

przeuwanie

pokarmu. Na skutek cigego ssania jzyk moe

zgrubie. Sprbuj skoni dziecko do wicze. Czystymi rka
mi wycigaj mu jzyk i masuj go. Gdy myjesz mu zby, zwracaj uwag, by szorowa rwnie jzyk - jego czubek i boki,
uwaajc jednak, by nie robi tego zbyt dugo i nie doprowadzi do podranie. Niektre dzieci reaguj dobrze na irygator do pukania jamy ustnej. Uwaaj i staraj si chroni dziecko
przed pokniciem pynu do pukania, ktry moe zawiera
silne rodki.
Gdy dziecko bdzie gotowe, moesz zacz prbowa przebi si przez "biay szum". Najpierw we jedzenie odpowiadajce jednemu z czterech smakw (np. kostk cukru) i umie
je midzy zbami a policzkiem dziecka. Sprawd, czy go nie
uje. W miar jak pokarm bdzie si rozpuszcza, jego smak
bdzie przenika w kierunku jzyka. Wykonaj takie wiczenie
z wszystkimi czterema smakami. Znajd ten smak, ktry dziecko znosi najlepiej.
Rozpocznij trening od tego smaku. Musisz pokaza dziecku, co to jest, da mu do powchania, a potem woy midzy
policzek a zby, eby mogo si rozpuci. Po tygodniu stosowania tej metody, przejd do kolejnego smaku. Pamitaj, e
dziecko musi pozwoli, by substancja rozpyna si w ustach
midzy zbami a policzkiem. Zanim woysz mu co do ust,
zawsze powiedz, co to za smak. Cwiczenia te mona wykonywa od czterech do omiu razy dziennie.
Jeli dziecko nie toleruje gorzkiego lub kwanego smaku,
stosuj jedzenie, ktre zawiera tylko ladowe iloci tych smakw, np. gotowane owoce z sokiem z cytryny lub ugotowan,
posiekan cykori. Kiedy nauczy si tolerowa takie smaki,
zacznij uczy ich rozrniania, dajc mu co do sprbowania
i mwic, co to jest. Zawsze zaczynamy od sodkiego i sonego
smaku, i zawsze (w przypadku "biaego szumu") od czubka
jzyka. W trakcie nauki wprowadzaj kolejne smaki do normalnego jedzenia. Sprawd, czy dziecko uje. Nie pozwalaj,
/

148

Dziwne, niepoJite. Autystyczne dziecko

aby poykao cae ksy, poniewa nie czuje wtedy smaku. Dzieci
ykajce zbyt due ksy czsto zwracaj i ponownie przeuwaj
jedzenie, czemu naley zawsze przeciwdziaa.
W uczeniu takich dzieci niezwykle wane i potrzebne jest
powtarzanie.

WZROK
Majc

do czynienia z dzieckiem przejawiajcym zaburzenia wzroku, musisz zwraca uwag na owietlenie i wszelkie
rda wiata. Obserwuj take wszystkie ruchy, w ktrych
bior udzia oczy. Dotyczy to ruchw caego ciaa, ruchw rk
i ng wykonywanych w polu widzenia, a take patrzenia na
poruszajce si przedmioty - np. uporczywego obserwowania
pocigw lub ruchu ulicznego oraz ledzenia wirujcych
przedmiotw.
Obejmuje to take wszystkie formy rytmicznego poruszania si - podskakiwanie, koysanie si - w ktre zaangaowa
ne s oczy.
Zwr uwag na wszystkie kijki, gumki i inne zabawki,
ktrymi dziecko manipuluje rytmicznie przed oczami. Mwic
krtko, obserwuj zachowanie i okrel, ktre czynnoci podejmowane s w polu widzenia i ze wzgldu na wzrok.
Zbyt

dua wraliwo

wzroku

W przypadku tych dzieci, musimy w jak najwikszym stopniu ograniczy silne bodce wzrokowe. Najlepiej czuj si
one w agodnym dla wzroku otoczeniu, przy bocznym owie
tleniu i cianach o stonowanych kolorach. Naley wyeliminowa jaskrawe lub migajce wiata, lustra i inne byszczce
przedmioty, przy pomocy ktrych dzieci mog bawi si wia
tem.

Terapia

umoliwiajca

przetrwanie

149

Nie zmuszaj dziecka do przebywania w soneczne dni nad

brzegiem morza, poniewa wiato soneczne i jego odbicia
spowoduj zbyt due zamieszanie w jego wiecie.
Zabieraj je na dwr wieczorem, gdy soce zajdzie i cienie
nie s zbyt ostre. Mczarni moe by przejadka samochodem w jasny dzie, przy bezustannym migotaniu wiata. Jeli musi przebywa na socu lub odby podr samochodem,
za mu ciemne okulary.
Rodzice musz przej kontrol nad poruszaniem si wia
ta. Trzymajc w rku ma latark poruszaj ni tak, aby
promie wiata wdrowa po caym zaciemnionym pokoju.
Popro dziecko, aby ledzio wzrokiem jego ruch, ktrym faktycznie ty sterujesz. Jeli lubi obraca przedmiotami, ty je
obracaj i zatrzymuj. Jeli lubi samo krci si w kko, ty
obracaj jego ciaem za niego. Staraj si ograniczy wszystkie
rodzaje aktywnoci zwizane ze wzrokiem, ktre kontroluje
dziecko, na korzy takich zachowa, ktre bd kontrolowane przez kogo innego.
Dawaj mu skomplikowane zadania wiczce wzrok - na
przykad ukadanki lub kalkowanie obrazkw. Na pocztku
musisz pomaga mu w tych zadaniach.
Zacznij uczy czytania. Cho moe si to wyda dziwne,
dzieci te szybko ucz si czyta i opanowuj t umiejtno
zupenie dobrze. Czsto zdarzaj si takie, ktre czytaj wyjtkowo dobrze, nawet jeli nie nauczyy si jeszcze mwi,
chocia sprawiaj wraenie, e nie zwracaj zbytniej uwagi
na to, co im pokazujemy. Maj czsto fenomenaln pami
wzrokow. W przeszoci niektrzy nazywali je "genialnymi
idiotami", gdy potrafiy niemal z fotograficzn dokadnoci
zapamita skomplikowany wzr.
Nie pozwl dziecku powica zbyt duo czasu na jeden
typ zada. Dawaj mu cigle inne wiczenia, coraz bardziej
skomplikowane.

150

Dziwne,

Zbyt

niepojte.

maa wraliwo

Autystyczne dziecko

wzroku

Dzieci te wymagaj duo soca, jasnego wiata, jaskrawo pomalowanego pokoju i oglnej stymulacji wzrokowej.
Wany jest kontrast midzy wiatem a ciemnoci, na przykad wyrane cienie. Swiato powinno pada bezporednio, a
.
.
me rozpraszac SI.
Uwaaj na dziecko w trakcie pokonywania schodw oraz
wszelkich wzniesie. Pilnuj je take na ulicy, ale pozwl mu
spdza duo czasu na dworze. Pamitaj, e w szare, pochmurne dni moe by zdenerwowane i niespokojne.
Trzeba zachca dziecko do dotykania wszystkiego, co widzi. Ucz je technik prezentacji i komentarza: pokazuj mu
jaki przedmiot, mw o nim, pozwl mu go dotkn. Potem
chod z nim po pokoju, eby mogo zobaczy go z rnych odlegoci i w rnym owietleniu. Do nauki wykorzystuj rnokoloro
we wiata oraz cienie. Pokazuj,jak zmienia si cie w zalenoci
od ustawienia przedmiotu wzgldem rda wiata.
Cay czas sprawdzaj, co dziecko robi. Czy widzi to, co ty?
Przypominaj mu cigle, by patrzyo na przedmioty i dotykao ich.
Kup mu du lup, przez ktr bdzie mogo oglda wiat.
Pilnuj, eby nie patrzyo prosto w soce lub inne rdo
wiata. Powinno patrze na owietlone przedmioty, sprzty
i osoby, a nie przyglda si samemu wiatu. Musi nauczy
si, e samo wiato nie ma znaczenia, nabiera go dopiero
w powizaniu z przedmiotami i osobami. Poniewa dziecko
nie widzi wyranie konturw, zarwno ludzi, jak przedmiotw, czsto ma kopoty z nalewaniem pynw, umieszczeniem
rzeczy tam, gdzie chce lub z ich podnoszeniem. Pom mu
pozna dokadne kontury ludzi i przedmiotw. Niech bada je
dotykiem, przyglda si, a potem znowu dotyka.
Kolejny problem stwarza poruszanie si, poniewa jeszcze
bardziej komplikuje wiat o rozmytych granicach. Naucz dziec/

Terapia

umoliwiajca

151

przetrwanie

ko, aby patrzyo na przedmiot, idc w jego kierunku. Potem

powinno go dotkn.
Czasem dziecko moe sygnalizowa, e widzi aur wok
jakiej rzeczy lub osoby. To, co naprawd widzi, to rozmyty
brzeg lub kontur. Najczciej dzieje si tak z obiektami, ktre
wypadaj z centrum jego pola widzenia. Przedmioty lub ludzie znajdujcy si na peryferiach pola widzenia maj dla
niego bardziej rozmyte kontury, ni znajdujce si w centrum. W czasie wicze zawsze sprawdzaj, czy patrzy na dany
obiekt prosto, umieszczajc go w centrum pola widzenia, a nie
z boku.
Kup mu pudeko fosforyzujcych kredek. Namalujcie razem obrazki i poka mu te rysunki w ciemnoci. Narysuj
take kredk linie na krawdziach mebli w jego pokoju, aby
mogo widzie ich kontury nawet w nocy.
Wzrok -

biay

szum

Wzrok dziecka dziaa tak, jakby by skierowany do wewntrz. Musimy pomc mu spojrze na wiat zewntrzny.
Musisz ograniczy dotykanie, poklepywanie i tarcie powiek, poniewa za pomoc tych czynnoci dostarcza sobie wewntrznej stymulacji wzrokowej. Poprzez klepanie lub tarcie
oczu, wytwarza byski wiata w swoim mzgu. Moesz mu
pomc bawic si malutk latark, ktrej ruchy ty kontrolujesz. Naley wiele razy wcza i wycza wiato, ale musisz
to robi ty, a nie dziecko.
Nie prbuj wymusza kontaktu wzrokowego kac dziecku patrze na siebie. Zacznij od zabawek ze wiatekami i latarki w czciowo zaciemnionym pokoju. To ty musisz mie
kontrol nad rdem wiata. Ty musisz przycign wzrok
dziecka. Poka mu rdo wiata, ale nie pozwl nim manipulowa. Rozpocznij od wiata i ciemnoci, a potem przejd
szybko do kolorw.

152

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Moesz uywa

dobrze owietlonego lusterka, by pomc

dziecku zobaczy to, co znajduje si poza zasigiem jego wzroku. Musisz nie tylko przycign jego wzrok, musi to, by
uwaga skierowana na co, co nie podlega jego kontroli. Cwicz
w pmroku, w cichym pomieszczeniu. Chod wok dziecka nie pozwl, aby kierowao wzrok tylko w jedn stron i na
jedn odlego. Zmieniaj bezustannie kierunek i dystans.
Dziecko takie widzi niekiedy wok przedmiotw i ludzi
drgania powietrza, dlatego stao obrazu wszelkich obiektw
jest, w jego oczach, zagroona. Wasne ruchy nie s dla niego
pynne, tak jak my je spostrzegamy, lecz gwatowne i przerywane, jak w wietle stroboskopu. W rezultacie atwo zniech
ca si do wiata zewntrznego i powraca do ogldania wa
snych, wewntrznych obrazw.
Posu si duym lustrem sigajcym podogi. Zapewnij
dobre owietlenie, najlepiej naturalne. Kiedy dziecko zobaczy
swoje odbicie, obrysuj palcem na powierzchni lustra kontur
jego ciaa. Poka mu w lustrze rne czci ciaa, potem niech
ono zrobi to samo z twoim odbiciem.
Powinno spdza duo czasu na obserwacji w lustrze twoich ruchw. Staraj si porusza w sposb przesadnie pynny.
Nastpnie pole mu, aby samo chodzio, pezao i poruszao
powoli rkami przygldajc si jednoczenie swojemu odbiciu. Kontroluj, czy wszystkie ruchy s wykonywane pynnie,
aby dziecko nauczyo si , e mona je tak widzie - jako spokojne i cige, a nie gwatowne i przerywane.
Nie pozwl, by spdzao zbyt duo czasu zgodnie ze starymi nawykami, patrzc "w siebie". Staraj si odwodzi je od
tego, zapewniajc mu taki wiat bodcw wzrokowych, na
ktre musi reagowa - patrze i zwraca na nie uwag.
Rwnie u takiego dziecka niezwykle wane i pomocne s
powtrzenia.
Powysze

sugestie

dotyczce

dochodzenia do etapu prze-

Terapia

umoliwiajca

przetrwanie

153

trwania nie s i nie mog by wyczerpujce. S to jedynie

wskazwki, poniewa kade dziecko jest inne. Jeli jednak
zrozumiesz problem i rozumiesz proponowane podejcie, b
dziesz umia je uoglni i zaimprowizowa odpowiednie postpowanie. Celem jest jak najlepsze funkcjonowanie kanaw sensorycznych, by cho czciowo uwolni dziecko od
natrtnych zachowa odcigajcych jego uwag od rzeczywistego wiata.
Pamitaj, e dziecko prbuje naprawi swoje wadliwie
funkcjonujce kanay sensoryczne. Pom mu. Do tej pory
samo starao si sobie pomc. Moesz je w tym wesprze,
pamitaj jednak, e jest to w najlepszym wypadku redukowanie objaww. Powysze propozycje maj pomc dziecku uwolni si od symptomw behawioralnych, bez czego nie bdzie
w stanie wystarczajco dugo przetrwa w otaczajcym je
wiecie, by przej do nastpnego etapu terapii.
U dzieci, ktrym powiodo si w tej pierwszej fazie leczenia, pojawiaj si znaczne zmiany w zachowaniu, co powoduje, e zaczynaj by tolerowane przez otoczenie. Ponadto, mog
przej do kolejnego etapu z doskona umiejtnoci koncentrowania uwagi, ktr to umiejtno rozwiny w fazie poprzedzajcej terapi.

Gdy dziecko przejdzie pomylnie etap przetrwania, moe

by traktowane jako osoba z uszkodzeniami mzgu, majca
trudnoci z porozumiewaniem si i mwieniem. Mona zatem
rozpocz waciw terapi.

x
LECZENIE PRZYCZYN

W przeszoci dzieci autystystyczne poddawano zazwyczaj

leczeniu psychiatrycznemu, obecnie jednak panuje powszechne przekonanie, e w wikszoci przypadkw nie jest ono skuteczne i zazwyczaj koczy si umieszczeniem dziecka w zakadzie opieki.
W 1971 dr L. Kanner 1 przedstawi wyniki bada katamnestycznych, ktn: objy jedenacioro dzieci opisanych przez
niego w pierwszym artykule o autyzmie. W tamtych latach
nie stosowano prawie terapii, wiele z nich oddano wic do zaka
dw opieki. Kanner uwaa, e umieszczenie dziecka w zaka
dzie opieki prowadzio do jego cakowitego wycofania si
z kontaktw z otoczeniem. Badania katamnestyczne pokazyway, e przez trzdzieci lat nie uczyniono specjalnych post
pw w leczeniu, nie opracowano adnej skutecznej terapii.
Specjalici zgadzaj si, e nadal naley poszukiwa nowych rodzajw terapii, poniewa do tej pory stosowane maj
bardzo mao do zaoferowania. Oczywiste jest take, e musi
to by podejcie skierowane na przyczyn zaburzenia.
Waciwa terapia skierowana jest na przyczyn zaburzenia, a nie tylko na symptomy, musi wic zmienia struktur,
rozwj lub organizacj zachowania dziecka oraz samo dziecko. Rodzice maj moliwo dostpu do rnych terapii mniej
l

Kanner, L.A., ,,A Follow-up 8tudy of Eleven Autistic Children Originally Reported in 1943." Journal ot Autism and Childhood Schizophrenia, 1(2):119-45
(1971).

Leczenie przyczyn

155

lub bardziej skoncentrowanych na przyczynach zaburzenia.

Kada z nich wzbudza szereg kontrowersji.
Sprzeczne opinie na temat rnych podej terapeutycznych wynikaj gwnie z faktu, i nie ma, jak dotd, zgodnoci co do przyczyn autyzmu. Nadal mamy do czynienia z konfliktem midzy szko uznajc podejcie psychogenne, a szko
upatrujc przyczyn w uszkodzeniach mzgu. Ponadto w ramach kadej z tych szk nie ma jednomylnoci w sprawie
wyboru najbardziej skutecznego podejcia.
Kolejn przyczyn kontrowersji jest fakt, e okrelone
podejcie z osobna nie daje odpowiedzi na wszystkie pytania,
kade ma swoje dobre i ze strony. Rodzice nauczyli si szuka takiego, ktre wydaje si im najrozsdniejsze oraz daje
najwiksze szanse ich dziecku. Nabrali dowiadczenia i maj
wicej wtpliwoci, tak wic jeli jedna terapia nie odnosi
skutku, poszukuj innej. Nie zadowalaj si ju autorytarnym kierowaniem nimi przez specjalistw, majc wiksz wiedz, sami teraz podejmuj decyzje zalenie od wynikw terapii.
Rozwijaj si nowe podejcia terapeutyczne. Ich rzecznicy staraj si zajmowa nie tylko symptomami choroby, prbuj take leczy to, co uwaaj za podstawow przyczyn zaburzenia.
Wszystkie nowe podejcia rodz wiele kontrowersji. Ich
lista rozpoczyna si od celu leczenia. Dotychczas ju sam pomys spowodowania jakich istotnych zmian w ukadzie nerwowym bez interwencji chirurgicznej uwaano za nierealistyczny. Kada prba dokonania zmian w funkcjonowaniu,
budowie lub organizacji ukadu nerwowego czowieka wywoywaa fal krytyki. Do lat szedziesitych uwaano to za
niemoliwe, a od tego czasu jedynie niewielu specjalistw
uznao taki cel za realistyczny.
Niej przedstawiam najczciej stosowane podejcia, ktre
przynajmniej czciowo stawiaj sobie za cel dokonanie podstawowych zmian w funkcjonowaniu dziecka.

156

Dziwne,

niepoj~

te. Autystyczne dziecko

1. Modyfikacja zachowania
Podejcie

to oparte jest na teorii warunkowania. Zakada

si, i warunkowanie jest procesem wdrukowania (imprintingu). Oznacza to, e proces warunkowania w fizyczny sposb
modyfikuje ukad nerwowy, pozostawiajc zapisane lf'dy pamiciowe. Uwaa si je za dugotrwae efekty warunkowania.
Zwolennicy modyfikacji zachowania zakadaj dodatkowo, e
krtkotrwae skutki s utrwalane przez stosowanie wzmocnie w postaci kar i nagrd. Niektrzy uywaj jedynie wzmocnie pozytywnych i stosuj takie nagrody jak przytulenie,
cukierki, etony, ktre mona wymieni najedzenie, itp. Jeli
dziecko zrobi co waciwie, otrzymuje nagrod zgodnie z teori mwic, e dziki wzmocnieniu pozytywnemu bdzie
powtarzao to zachowanie. Inni podkrelaj znaczenie wzmocnie negatywnych. Ta grupa karze za z reakcj lub niewa
ciwe zachowanie, na przykad impulsem elektrycznym, uderzeniem, krzykiem lub zabieraniem rzeczy. Jeli to, co nastpi
po zachowaniu bdzie nieprzyjemne, dziecko nie zachowa si
ju wicej w ten sposb. S to podstawy teorii warunkowania.
Kolejnym zjawiskiem, wykorzystywanym w tym podejciu, jest generalizacja. Stosuje si tu zaoenia teorii mwi
cej, e jeli dziecko uczy si czego na drodze warunkowania
lub na skutek wzmocnie, zdobywa rwnie umiejtnoci
uczenia si. Mwic krtko, bdzie w stanie przenie to, czego
nauczyo si w specyficznych okolicznociach, na uczenie si
w realnym yciu.
Podejcie to nasuwa wiele powanych wtpliwoci. Mwi
si o dehumanizacji, poniewa jeden czowiek jest podporzd
kowany woli drugiego. Krytycy uwaaj, e tego rodzaju trening, ze wzgldu na siln manipulacj zarwno karami, jak
i nagrodami, ktre odbieraj dziecku moliwor; wyboru zachowania, jest zbyt podobny do tresury zwierzt. Inni sdz,
e wynikiem tego rodzaju terapii moe by wycznie usuni-

157

Leczenie przyczy n

cie symptomw, zazwyczaj nieistotnych. Podstawowe funkcje

czowieka potrzebne do przetrwania s zbyt zoone, by mo
na je byo rozdzieli na okrelone typy reakcji moliwych do
wyuczenia na drodze modyfikacji zachowania.

2.
Podejcie

Podejcie

edukacyjne

to zazwyczaj przyjmuje posta "nauczania specjalnego". Pod tym oglnym okreleniem kryje si wiele r
nych metod i technik edukacyjnych.
Jedna z koncepcji zakada, i zmniejszenie liczby dzieci
w klasie w poczeniu z wprowadzeniem nowatorskich metod
nauczania pomoe dzieciom uczy si efektywniej.
Z drugiej strony uwaa si, e cele powinny zosta dopasowane do potrzeb dziecka. Ograniczy to frustracj, ktra zazwyczaj pojawia si w czasie realizacji programw o wik
szych wymaganiach.
Kolejn kwesti jest zapewnienie kontaktu z innymi dzie
mi, co stwarza dzieciom o podobnym rodzaju zaburze warunki do socjalizacji. Dziki dodatkowej moliwoci socjalizacji i kontaktom z innymi dziecko powinno rozwija si zarwno
pod wzgldem emocjonalnym, jak i spoecznym.
W podejciu tym zapewnia si rwnie wiele moliwoci
powtarzania w czasie uczenia oraz treningu percepcyjnego.
Percepcji wzrokowej uczy si na przykad przez kopiowanie,
wyczuwanie linii i liter palcami itp.
Nauka percepcji suchowej opiera si na podejciu analitycznym. Brzmienie caego wyrazu dzielone jest na mniejsze
czci. Teoria gosi, e jeli dziecko nauczy si rozpoznawa
podstawowe czci caoci, zyska narzdzie przydatne do rozpoznawania caych sw i uczenia si. Jest to podejcie stosowane zazwyczaj w szkoach lub w indywidualnym nauczaniu.
Podejcie edukacyjne wywouje wiele kontrowersji. Po

158

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

pierwsze, krytykuje si cel. Krytycy uwaaj, e nie jest skierowane na przyczyn zaburzenia, e jest to sposb przekazywania wiedzy odnoszcy bardzo saby skutek. W istocie polega wycznie na zajmowaniu si symptomami. Kolejny zarzut
mwi, e jest to podejcie mao skuteczne. Nauczanie specjalne i jego metody nie speniy pokadanych w nich przez cae
lata nadziei. Ze wzgldu na powszechne rozczarowanie tym
rodzajem nauczania, panuje obecnie silna tendencja do rozwizywania klas specjalnych i wczania dzieci do normalnych klas, by mogy robi wiksze postpy.

3. Leki

W podejciu tym prbuje si usprawnia prac ukadu

nerwowego przez podawanie lekw. Niektre z nich daj efekty
pobudzenia, inne za s tumice. Zwolennicy podawania lekw dzieciom z uszkodzeniami mzgu uwaaj, e pewne rod
ki mog pobudzi do szybszej pracy ukad nerwowy tych dzieci, u ktrych dziaa on zbyt powolnie, inne za pomagaj
wyhamowa dzieci nadpobudliwe.
Niektre leki dziaaj wprost na mzg, inne wpywaj na
neurony (nerwy), jeszcze inne na synapsy (poczenia nerww).
Przeprowadzono wiele bada, majcych na celu sprawdzenie
efektw stosowania rodkw farmakologicznych, codziennie napywaj te nowe dane. Zrodem trudnoci zwizanych z tego
typu badaniami nie jest chemiczna analiza lekw, lecz brak
wiedzy na temat funkcjonowania ukadu nerwowego.
W przypadku dzieci z uszkodzeniami mzgu, zwaszcza
tych ktre maj dyskretne objawy uszkodze i nadpobudliwych, leki pobudzajce stosuj nie tylko osoby o orientacji
medycznej ale rwnie edukacyjnej.
Sposb dziaania lekw pobudzajcych na dzieci nadpobudliwe nie jest jasny. Jedna teoria mwi, e nadpobudliwo
/

Leczenie przyczyn

159

wskazuje na zbyt niski stopie pobudzenia ukadu nerwowego, jak w silnym zmczeniu lub na skutek niewyspania. Zbyt
niskie pobudzenie sprawia, e dziecko nie jest w stanie skierowa uwagi na bodziec lub utrzyma jej na nim. Zastosowanie w tym wypadku leku stymulujcego zwikszy oglne pobudzenie ukadu nerwowego, w wyniku czego bdzie mogo
skoncentrowa si na jednym bodcu i utrzyma na nim uwag.
Badania Millichapa i Fowlera2 wskazuj, e do najskuteczniejszych lekw pobudzajcych nale metylfenidat (Ritalin),
amfetamina, (dexedrine i benzedrine) oraz deonol (deaner).
O wiele mniej popularne, ale wci stosowane, s trankwilizatory i leki tumice. Prbuje si przy ich pomocy zwolni dziaanie ukadu nerwowego. Najczciej stosowanymi rod
kami s tu chlorodiazepoksyd (Librium) i chloropromazyna
(thorazine). Niektre rodzaje trankwilizatorw, jak tiorydazyna (Mellerii), stosowane s w wypadku szczeglnie agresywnego i destrukcyjnego zachowania, inne - diphenhydramina (Benadryl) - w przypadkach lku.
Prowadzi si obecnie badania nad skutecznoci innych
lekw u dzieci autystycznych. Sprawdzano na przykad czy
L-Dopa zmienia kliniczne i behawioralne symptomy autyzmu. Jak dotd, wyniki wskazuj na zmiany w iloci serotoniny oraz liczby pytek krwi, ale nie stwierdzono znaczcych
zmian w zachowaniu. 3
Dzieciom nadpobudliwym najczeciej podaje si rodki
pobudzajce, np. amfetaminy. Rne rda szacuj liczb dzieci leczonych w ten sposb w Stanach Zjednoczonych na 150.000
do 300.000.
Podawanie dzieciom rodkw farmakologicznych wzbudza
wiele powanych kontrowersji. Obecnie rodzice s temu ra2

Millichap J.,Fowler G., "Treatment of Minimal Brain Dysfunction Syndromes." Pediatrie Clinics ot North America 4:767-77 (1967).
Ritvo E. i in. "Effects of L-Dopa on Autism." Journal ot Autism and Childchood Schizophrenia 1(2): 190-205 (1971).

160

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

czej przeciwni. Stosowanie lekw w ogle kwestionuje si na

rnych szczeblach, z wadzami federalnymi wcznie.
Wydaje si, e stosowanie amfetaminy w celu wpywania
na zachowanie dzieci autystycznych i nadpobudliwych jest
zjawiskiem typowym dla Stanw Zjednoczonych, natomiast
bardzo rzadko wystpuje w innych krajach. Ta powszechna
w Stanach praktyka spotyka si czsto z krytyczn ocen specjalistw europejskich, ktrzy uwaaj, e stosowanie na szerok skal rodkw farmakologicznych w celu zmiany zachowania prowadzi do wzrostu nielegalnego uywania lekw oraz
wzmacnia tolerancyjn postaw spoeczestwa wobec eksperymentw z zaywaniem nielegalnych rodkw.
Krytycy stosowania lekw okrelaj je jako kolejn, acz
duo prostsz, metod utrzymywania dyscypliny. Niekt rzy 4
uwaaj, e stan wielu nadpobudliwych ruchowo dzieci, ktrym
podaje si leki, zosta niewaciwie zdiagnozowany, oraz e
szkoy nie stosuj waciwych technik wychowawczych by rozwiza ich problemy, uywaj natomiast lekw, jako atwej
metody utrzymania spokoju i posuszestwa na lekcjach.

4. Dieta

uzupeniajca

Kuracja ta ma na celu popraw funkcjonowania caego

organizmu poprzez popraw stanu odywienia. Polega ona na
regularnym dostarczaniu w stosunkowo duych ilociach odpowiednich, rnorodnych elementw odywczych potrzebnych
orgamzmowI.
Dzieci autystyczne bardzo czsto maj problemy zwiza
ne z odywianiem. Gdy przygldamy si ich grupie, zazwyczaj zaskakuje nas stan oglnego niedoywienia. Cz zwolennikw leczenia za pomoc specjalnej diety uwaa, e dzieci

Kripner S. i in., ,,A Study ofHyperkinetic Children Receiving Stimulant Drugs."

Academic Therapy 8(3):261-69 (1973).

Leczenie przyczyn

161

autystyczne maj nietypowy metabolizm, zwaszcza jeli chodzi o witaminy, aminokwasy i kwasy tuszczowe. Proponuj
oni podawanie tych skadnikw w wikszej iloci umoliwia
jcej organizmowi ich wykorzystanie.
Kolejne zaoenie mwi, e jeli organizm nie funkcjonuje
prawidowo, nie bdzie take prawidowo funkcjonowa mzg
i ukad nerwowy. Kuracja miaaby wic polega na zapewnieniu
mzgowi jak najlepszego wewntrznego rodowiska do dziaania
- zgodnie z powiedzeniem "w zdrowym ciele zdrowy duch".
Linus Pauling5 zapocztkowa szko mylenia nazywan
terapi ortomolekularn, ktra postuluje leczenie zaburzonych zachowa poprzez tworzenie optymalnego skadu
molekularnego mzgu. Molekularne rodowisko wewntrz
organizmu warunkuje rodzaj zachodzcych w nim reakcji chemicznych, a wic take rodzaj reakcji zachodzcych w mzgu.
Zwolennicy teorii ortomolekularnej twierdz, e nasz sposb odywiania si nie zapewnia optymalnego nagromadzenia skadnikw odywczych potrzebnych mzgowi, ktry jest
bardziej wraliwy na braki w tym zakresie ni inne czci
organizmu. Zgodnie z takim zaoeniem, naley wyrwna
niedobr substancji odywczych za pomoc odpowiedniej diety.
Dieta uzupeniajca powinna obejmowa: witaminy
(B complex), kwas nikotynowy (niacyna), kwas askorbinowy
(witamina C), tiamin, pirydoksyn i kwas foliowy. Inne substancje to jony cynku, magnezu, kwas moczowy i L( +) gluta
mlman.
W 1957 roku Hoffer zaproponowa specyficzne podejcie
do schizofrenii 6 zwizane ze sposobem odywiania. Od tego
czasu stosowanie niacyny w leczeniu schizofrenii budzi silne
kontrowersje.

Pauling L., "Ortomolecular Psychiatry" Science 160:265-71 (1968)

Hoffer A, i in., "Treatment of Schizophrenia with Nicotinic Acid and Nicotinamide." Journal ot Clinical and Experimental Psychopatology and Qarterly
Review ot Psychiatrie Neurology 18:181 (1957).

162

Dziwne, niepoJrte. Autystyczne dziecko

Rimland 7 zbada reakcj 200 dzieci autystycznych na wzbogacon diet.

Pocztkowo

dieta dzieci bya codziennie uzupeniana o re

dnie dawki witamin B i 2000 mg witaminy C. Nastpnie
dodano witamin B6 (150 mg), amid kwasu nikotynowego (2000
mg) i kwas pantotenowy.
Stwierdzono wzrost apetytu oraz polepszenie w zakresie
uspoecznienia oraz mowy. Adelle Davis 8 uwaa, e podanie
wikszej iloci biaka, kwasu linolowego, witaminy A, D i E,
wapnia, magnezu i innych skadnikw mineralnych przyniosoby jeszcze wiksz popraw.
Podejcie to wci jeszcze wywouje kontrowersje. Wik
szo gosw krytycznych pochodzi od lekarzy, ktrzy uwaa
j, e nie okrelono jeszcze dawek leczniczych dla wielu witamin, a dla niektrych nie znamy nawet minimalnego dziennego
zapotrzebowania. Inni twierdz, e zbyt mao jeszcze wiadomo na temat oglnego dziaania witamin, moe si wic zdarzy, e ich wysokie dawki mog przynie szkod. Kontrowersje te nasiliy si do tego stopnia, e zmienia si obecnie
przepisy federalne w celu zacienienia kontroli produkcji
i sprzeday witamin.

5. Organizacja neurologiczna

W przeszoci uwaano, e rozwj mzgu jest uwarunkowany genetycznie, e jest procesem nie podlegajcym zmianom, praktycznie zakoczonym w momencie narodzin. W przypadku uszkodze mzgu sdzono, i niczego nie mona
zmieni, poniewa kady z nas od urodzenia dysponuje kom7

Rimland B., High Dosage Levels ot Certa in Vitamins in the Treatment ot

Children with Severe Mental Disorders (San Diego, Calif.:Institute for Child
Behavior Research, 1968).
Davis A., Let's Have Healthy Children (New York: Harcourt Brace Javanovich, 1972), str.338.

Leczenie przyczyn

163

pletem komrek mzgowych i od tego momentu moe zachodzi wycznie ich obumieranie.
W istocie uwaano, e mzg - narzd okryty czaszk nie podlega adnym wpywom, z wyjtkiem ewentualnych
uszkodze oraz interwencji chirurgicznej. Teoria organizacji
neurologicznej postrzega rozwj i organizowanie si mzgu
w zupenie inny sposb.
Teoria i metody wynikajce z tego podejcia zostay wpro9
wadzone po raz pierwszy w 1959 roku . Od tego czasu lO powstao wiele ksiek rozwijajcych ten temat. Koncepcja organizacji neurologicznej umoliwia nowe spojrzenie na rozwj
i organizacj ukadu nerwowego. Ukazaa plastyczno i mo
liwo cigego rozwoju mzgu i ukadu nerwowego w zale
noci od dowiadcze sensorycznych.
Ukad nerwowy czowieka jest niezwykle zoony, poniewa jest wynikiem milionw lat ewolucyjnych prb i bdw.
Kade dziecko musi odtworzy wiele z tej ewolucyjnej przeszoci, by jak najpeniej rozwin i zorganizowa swj wa
sny system nerwowy. Musi przej przez t podstawow sekwencj dowiadcze i rozwoju, ustalon w toku ev;olucji,
poczynajc od rozwoju starszych i bardziej prymitywnych cz
ci mzgu i przechodzc stopniowo do modszych ewolucyjnie i bardziej zoonych obszarw. Kade dziecko musi od
tworzy te kolejne etapy rozwojowe od poziomu prymitywnych
odruchw miniowych do waciwego wycznie ludziom
poziomu funkcjonowania poznawczego i posugiwania si
mow

Zgodnie z teori organizacji neurologicznej, jeli dziecko

ominie jaki etap (lub etapy), jego rozwj bdzie niepeny.
Cigy rozwj opiera si na moliwociach. Jeli nie stworzymy dziecku odpowiednich moliwoci, zbyt szybko przeDelacato C., The Treatment and Prevention or Reading Problems (Springfield
IB.: Charles C.Thomas, 1959).
la Zobacz w Bibliografi: Doman, LeWinn, Melton, Thomas, Wolf
9

164

Dziwne, niepojrte. Autystyczne dziecko

chodzi przez dany etap lub w skrajnych okolicznociach przeskakuje go.

W takim przypadku nie rozwija si w peni i moe mie
trudnoci z poruszaniem si, uczeniem lub koordynacj, prowadzce do dalszych problemw zwizanych z mow, czytaniem i zachowaniem.
Etapy rozwoju i organizacji rozpoczynaj si w momencie narodzin i obejmuj kolejno rdze krgowy, nastpnie pie
mzgu i rdze, rdmzgowie (staromzgowie) i kor dwch
pkul mzgowych (zewntrznej powoki przodomzgowia).
U czowieka kocowym etapem rozwoju jest moment, w ktrym jedna z pkul mzgowych staje si pkul dominujc,
odpowiedzialn za mow. Na skutek tej ostatniej, specyficznej dla czowieka fazy lateralizacji, staje si on jedynym stworzeniem cakowicie jednostronnym, to znaczy praworcznym,
prawoocznym, prawousznym, prawononym albo leworcz
nym, lewoocznym, lewousznym i lewononym. Jedynie czo
wiek posuguje si symbolicznym jzykiem mwionym i pisanym.
W teorii organizacji neurologicznej rozwj mzgu postrzegany jest jako dynamiczny i ulegajcy cigym zmianom proces, ktry moe zosta zahamowany przez powane uszkodzenie mzgu lub cakowite wyeliminowanie docierajcych do
niego bodcw sensorycznych, albo tylko zwolniony w przypadku lekkich uszkodze i ograniczenia dopywu bodcw. Co
najwaniejsze, zwikszon.y dopyw bodcw senso"7cznych
moe przyspieszy i wzmc rozwj mzgu. Panuje powszechna
zgodno co do tego, e o optymalnej budowie rnych czci
ciaa decyduje ich aktywno czy te uywanie ich. Stae podnoszenie ciarw, powoduje wyrany wzrost mini uywanych
przy tej czynnoci. Ludzie yjcy na duych wysokociach, gdzie
powietrze jest rozrzedzone, maj wiksz ni zazwyczaj pojemno puc, ludzie godujcy maj mniejsze odki, a ludzie zaywajcy niewiele ruchu - wiotkie i sabo rozwinite ciao.

Leczenie przyczyn

165

dotyczy to rwnie mzgu. Jeli jest

czsto uywany, rozwija si zarwno jego organizacja, jak
i struktura; jeli zbyt rzadko, jest zorganizowany sabo i nie
rozwija si tak, aby wykorzysta wszystkie swoje moliwoci.
Terapia opiera si na rekapitulacji. Jeli ktra z faz rozwoju zostaa pominita lub trwaa zbyt krtko, stwarzamy
dziecku moliwo ponownego przejcia przez zwizane z ni
dowiadczenia, aby sprawdzi czy powtrne przeycie ich
w sposb peny przyniesie mu korzy. Wiemy, e organizacja
mzgu moe ulec poprawie, jeli odtworzymy kluczowe momenty rozwojowe, ktre dziecko wczeniej opucio, natomiast
teraz przejdzie przez nie powtrnie.
W istocie cofamy dziecko do funkcjonowania typowego dla
modszego wieku, wiczymy z nim odpowiednie funkcje motoryczne, ktore wzmacniaj jego rozwj sensoryczny. Kiedy pokona wczeniejsze etapy, doprowadzamy je do fazy lateralizacji.
Opierajc si na tej teorii, oceniamy rozwj dziecka na
Skali Rozwoju Domana - Delacato (Doman - Delacato Developmental Profile), ktra obejmuje wane sfery rozwoju. Wobrbie kadej ze sfer wydzielono kolejne etapy rozwojowe tak,
jak pojawiaj si one u normalnego dziecka. Wyrniamy trzy
gwne sfery odbioru bodcw:
Zgodnie z

t teori,

1. Wzrok: zaczyna dziaa w momencie narodzin wraz

z pojawieniem si odruchu renicznego - jego rozwj przebiega w siedmiu etapach a do rozumienia pisma.
2. Such: zaczyna dziaa w chwili narodzin, kiedy pojawia si reakcja odruchowa na gony haas, jego rozwj przebiega w siedmiu etapach do rozumienia mowy.
3. Wraliwo dotykowa: zaczyna si w momencie narodzin odruchem cofania, jej rozwj przebiega w siedmiu etapach a do umiejtnoci rozpoznawania dotykiem rki dwuwymiarowych obiektw.

166

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Skala obejmuje rwnie trzy sfery ekspresji; rozwj

dej z nich przebiega take w siedmiu etapach.

ka

1. Poruszanie si: rozpoczyna si w chwili narodzin, ruchami bez moliwoci przemieszczania si, rozwj przebiega
w siedmiu etapach a do umiejtnoci chodzenia w sposb
waciwy ludziom.
2. Ruchy manualne: zaczynaj si w momencie narodzin
odruchem chwytania, siedmioetapowy rozwj prowadzi do
umiejtnoci pisania.
3. Jzyk: rozpoczyna si krzykiem w momencie narodzin,
ostatni etap rozwoju to posugiwanie si mow.
Stosujc t skal, moemy oceni stopie organizacji neurologicznej dziecka, zobaczy, jak wyglda jego rozwj w ka

dej z szeciu wanych sfer i porwna je z innymi dziemi

w tym samym wieku. Moemy zobaczy, ktre z etapw rozwoju zostay ominite, a ktre trway zbyt krtko.
Terapia polega na zapewnieniu dziecku moliwoci powrotu i ponownego przejcia etapu, z ktrym wi si aktualne braki. N a przykad: przejcie od poruszania si, bez mo
liwoci przemieszczania si do chodzenia, wymaga okresu
pezania na brzuchu, raczkowania, chodzenia z przytrzymywaniem si rnych sprztw; dopiero potem pojawia si normalny, charakterystyczny dla czowieka wzorzec chodzenia,
ktry okrelamy jako wzorzec krzyowy. Przygldajc si jak
chodz ludzie, moemy zauway, e podczas dawania kroku
do przodu wysuwa si prawa rka i lewa noga, a w nastp
nym kroku lewa rka i prawa noga. Kady krok zwizany
jest z wysuniciem przeciwstawnych koczyn grnej i dolnej,
std nazwa "wzorzec krzyowy".
Jeli dziecko ma problemy na ktrym z poziomw skali
poruszania si, stwarzamy mu moliwo powrotu i ponownego przeycia dowiadcze zwizanych z odpowiednim etapem

Leczenie przyczyn

167

- codziennie, przez okrelony czas. Moemy na przykad codziennie cofa dziecko do fazy pezania i raczkowania, aby
zapewni mu dodatkowy trening na tym poziomie rozwoju.
Jeli powane uszkodzenie mzgu uniemoliwia dziecku
wykonywanie takiego zadania, uczymy wzorca. Oznacza to
obecno trzech dorosych osb, poruszajcych w skoordynowany sposb ciaem dziecka tak, aby wykonywao ruchy pe
zania lub raczkowania. Poniewa dziecko nie potrafi tego robi
samo, wiczcy robi to za nie. Mimo to jego ciao i mzg ucz
si "odczu" zwizanych z wykonywaniem kolejnych ruchw.
Kiedy dziecko bdzie w stanie robi to samodzielnie, dziki
temu, e poznao takie odczucia, pozwalamy mu peza i raczkowa samemu.
Kolejny przykad dotyczy rozwoju funkcji wzroku. Jeli
dziecko nie skorzystao waciwie z etapu, w ktrym powinna
rozwin si konwergencja, nie potrafi skupi obydwu oczu
na jednym punkcie. Aby umoliwi przejcie od odruchowego
reagowania na wiato do umiejtnoci czytania, naley dostarczy mu wiele okazji do uywania obu oczu naraz w takich
okolicznociach, jakie s typowe dla duo modszych dzieci.
Pomimo, e jest to poziom umiejtnoci, ktry normalne dziecko osiga w pierwszym roku ycia, pomagamy mu odtworzy
te dowiadczenia, eby sprawdzi, czy skorzysta z ponownego
przejcia przez nie. Aby odnioso jak najwiksze korzyci, dostarczamy mu indywidualnie dowiadcze o zwikszonej cz
stotliwoci, nateniu i dugoci trwania, zawsze czc je
z okazj do podjcia odpowiedniej i wzmacniajcej aktywnoci ruchowej. Realizacja takiego zaoenia wymaga opracowania programu domowego. Dajemy wic rodzicom komplet wskazwek, a nastpnie polecamy im wykonywanie programu
w domu.
Pojawiaj si jednak pewne pytania teoretyczne.
Czy uywanie mzgu zmienia jego organizacj i rozwj?
Jak rol odgrywa zwikszona czstotliwo, natenie i czas

168

Dziwne,

niepojte .

Autystyczne dziecko

trwania stymulacji? Czy zwizana z ni aktywno ruchowa

wzmacnia funkcje sensoryczne?
Odpowiedzi na te pytania wymagaj dynamicznego ujcia
.
,
rozwoJu mozgu.
Wiemy, e nieuywanie wywiera negatywny wpyw na
funkcjonowanie mzgu.
Reisen wykaza, e nieuywanie wzroku u modych map
powoduje lepot ll. Wiemy, e odnosi si to rwnie do innych ukadw: jeli nie uywamy mini - wiotczej, jeli nie
uywamy ukadu rwnowagi - traci sprawno, jeli nie obciamy ukadu sercowo-naczyniowego, na przykad przy du
gotrwaym przebywaniu w ku, jego sprawno maleje.
Rwnie inne badania na zwierztach pokazuj, e sposb, w jaki uywamy mzgu, w jaki jest on stymulowany, ma
olbrzymie znaczenie zarwno dla jego struktury, jak i aktywnoci chemicznej.
Klosovskii prowadzi badania na kotach z tego samego
miotu. Poow kocit w wieku od 24 do 36 godzin umieszcza
na maym przyrzdzie rotacyjnym, reszta prowadzia normalny tryb ycia.
Kocita umieszczone na przyrzdzie byy koysane w przd
i w ty przez kilka godzin dziennie. Sprawdzano hipotez
mwic, e jeli mzg rozwija si przez uywanie, koysanie
powinno zwikszy rozmiary orodkw rwnowagi w mzgu
kotw.
Midzy dziesitym a dwudziestym dniem koysania okazao si, e wystpi u nich wikszy przyrost (od 22% do 35%)
rozmiaru orodkw rwnowagi, w porwnaniu z grup kontroln zoon z reszty miotu 12 .
11

12

Reisen A.R. "Effects of Stimulus Deprivation on the Development and Atrophy of the Visual Sensory System." American Journal of Orthoptics 30:32-26
(1960)
Po wspaniay opis tych i podobnych bada naley sign do: Klosovskii B.N.,
The Development of the Brain and its Disturbance by Harmful Fa ctors (New
York: Macmillan, 1962).

Leczenie przyczyn

169

Na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley grupa naukowcw pod kierunkiem Davida Krecha badaa plastyczno
i rozwj mzgu. Odkryli oni, e jeli myszom dostarczy si
wystarczajco duo stymulacji sensorycznej, ich mzgi s wik
sze i wa wicej ni mzgi rodzestwa, ktre nie byo poddawane takiej stymulacji.
Odkryli rwnie, e jeeli stymulujemy wzrok, nastpuje
duy przyrost rozmiaru i wagi czci mzgu odpowiedzialnych za widzenie w porwnaniu z grup nie poddawan stymulacji. Podobne wyniki uzyskano w czasie eksperymentw
ze szczurami. U zwierzt umieszczanych w rodowisku o wik
szej iloci stymulacji, rozwina si cisza i grubsza tkanka
mzgowa oraz wzrosa aktywno biochemiczna mzgu.
Istniej take badania wykazujce, e wzmocnienie aktywnoci ruchowej ma olbrzymie znaczenie dla organizacji
mzgu. Richard Held z M.LT. przeprowadzi kilka pomyso
wych bada nad rozwojem. Trzyma w ciemnoci kocita pochodzce z jednego miotu, pozwalajc im widzie tylko w czasie eksperymentw. Jeden kot zosta umieszczony w koszyku
w taki sposb, e mia wystawione apy, ktrymi dotyka podo
gi i mg za ich pomoc obraca koszykiem dookoa. Inny kot
zosta umieszczony w koszyku tak, e nie mg porusza ap
kami. Jego koszyk zosta poczony z pierwszym link w taki
sposb, e jeli pierwszy kot si rusza, to drugi porusza si
w tym samym kierunku i na t sam odlego. Oba koty
miay odsonite ebki. Jedyna rnica polegaa na tym, e
apki pierwszego dotykay podogi i obracay koszyk, a apki
drugiego nie byy wcale uywane. Held stwierdzi, e kot,
ktremu pozwolono uywa ap do poruszania koszykiem,
nauczy si widzie i spostrzega rne rzeczy. Drugi kot,
majcy dokadnie takie same dowiadczenia wzrokowe, lecz
adnych do'Niadcze poruszania apkami, nie nauczy si
pra widowe g J widzenia.
S to teoretyczne podstawy organizacji neurologicznej.

170

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Mzg organizuje si i rozwija dziki uywaniu go, a rozwj

odbywa si poprzez siedem podstawowych etapw rozpoczynajcych si w momencie narodzin. Jeli jeden z tych etapw
zostanie ominity, albo tylko czciowo wykorzystany, pojawi si braki w organizacji ukadu nerwowego. Gdy dowiemy
si, w ktrych sferach dziecko ma braki, cofamy je, aby w
sposb skrcony powtrzyo funkcjonowanie charakterystyczne dla modszego wieku ze zwikszon czstotliwoci, nat
eniem i czasem trwania odpowiednich dowiadcze, zapewniajc jednoczenie moliwo staego wzmacniania poprzez
aktywno ruchow. Dziki temu stwarzamy szans na lepsz organizacj i rozwj ukadu nerwowego.
Oprcz teorii powinien istnie program terapeutyczny,
empirycznie sprawdzony w rnych warunkach.
Teoria organizacji neurologicznej jako podstawa zarwno
diagnozy, jak i terapii, wykorzystywana bya przez wielu r
nych specjalistw pracujcych z bardzo rnymi dziemi. Efekty jej zastosowania okazay si moliwe do powtrzenia. Od
1959 roku, kiedy po raz pierwszy zostao wprowadzone to
pojcie, koncepcja bya z powodzeniem stosowana w terapii
dzieci zarwno z uszkodzeniami mzgu (od cikich do lekkich uszkodze), jak i majcych problemy z uczeniem si,
czytaniem i zachowaniem. Okazaa si rwnie skuteczna w
terapii dzieci z powanymi uszkodzeniami mzgu, ktrych
podstawowym problemem bya niemono poruszania si 13.
Korzyci, jakie przyniosa im terapia oparta na tej koncepcji,
byy istotnie wiksze w porwnaniu z korzyciami wyniesionymi przez podobne dzieci z innych rodzajw terapii 14 .
Krajowe Stowarzyszenie na rzecz Dzieci Upoledzonych
(National Association for Retarded Children) przeprowadzio
13

14

Doman R.; Spitz E.;Zucman E.; Delacato C.;Doman G., "Children with Severe
Brain Injury - Neurological Organization in Terms of Mobility." Journal of
the American Medical Association 174:257-62 (1960).
Wolf J., Results of Treatment in Cerebral Palsy (Springfield, Ill.: Charles
C Thomas, 1968).

Leczenie przyczyn

171

w 1972 roku kontrolowane badania, ktrych przebieg i wyniki (opublikowane w 1973 roku) byy szeroko opisywane.
Dzieci o lekkim lub rednim stopniu upoledzenia poddawane terapii i porwnywane w tych badaniach byy uczniami
szk pastwowych. Porwnywano grup, w ktrej wprowadzono zmodyfikowany program oparty na teorii organizacji
neurologicznej z grup, w ktrej pooono nacisk na aktywno fizyczn i rekreacj oraz z grup nie poddawan adnym
oddziaywaniom. Krajowe Stowarzyszenie na rzecz Dzieci Upoledzonych podao, e pozytywne wyniki osigane w grupie
pierwszej, nazwanej grup sensomotoryczn, byy tak znaczce, e podejcie terapeutyczne oparte na teorii organizacji
neurologicznej powinno zosta wprowadzone jako jedna z mo
liwoci terapii dzieci o odpowiednich rodzajach upoledzenia.
Aby oceni skuteczno podejcia opartego na tej teorii
w przypadku problemw z czytaniem 15 przeprowadzono dziesi niezalenych bada, z ktrych dwa stanowiy prace doktorskie. Badania te pokazay, e w grupie, w ktrej zastosowano omawiane podejcie, uzyskano duo wiksz popraw
w zakresie czytania ni w grupach kontrolnych, w ktrych
wykorzystano inne metody.
Gdy dziecko autystyczne przejdzie ju przez etap przetrwania, mona je leczy jak dziecko z uszkodzeniami mzgu.
Uszkodzenia te s podstawow przyczyn jego problemw.
Na tym etapie rodzice musz szuka podejcia terapeutycznego skierowanego na dokonanie zmian w ukadzie nerwowym,
gdy tam zaczynaj si problemy i tam te nadal wystpuj.
Istnieje wiele takich podej, a z pewnoci w przyszoci bdzie
ich jeszcze wicej. W kadym z nich zdarzaj si sukcesy
i poraki. Rodzice musz wic szuka takiego podejcia, ktre
jest najbardziej skuteczne dla ich dziecka. Kocowa ocena
powinna da odpowied na pytanie, czy ta terapia przybliya
15

Delacato C., Neurological Organization and Reading (Springfield, III.: Charles

C Thomas, 1966).

172

Dziwne, niepoJfte. Autystyczne dziecko

dziecko do spoeczestwa. Jeli jeden sposb zawiedzie, rodzice bd szuka nastpnego, jeli zadziaa - bd o tym wiedzie.

XI

"TEORIE, TO TEORIE"

Syszaem kiedy

powiedzenie,

z teoriami jest jak

z kobietami -lepiej, by byy podne ni dobre. Mam nadziej,
e z tych dwch okrele do mojej teorii bardziej pasuje to
pierwsze, poniewa stwarza ona nowy sposb patrzenia na
dzieci, prowadzi do wikszej iloci poszukiwa i bada.
W 1966 roku w Medical World News pojawio si stwierdzenie, e nikt nigdy nie zgadnie, ile dzieci autystycznych
yje pord nas. Mona by postawi pytanie, dlaczego temu
stosunkowo rzadko wystpujcemu zaburzeniu powica si
tyle uwagi. Po pierwsze, wiele osb uwaa, i zgadzam si
z nimi, e dzieci takich jest wicej ni przypuszczamy. Po drugie, wyjtkowo ze prognozy i, w przeszoci, niepowodzenia
w klasycznej terapii prowadziy zazwyczaj do zarzucenia wszelkich prb leczenia. Dlatego te stanowi znaczce wyzwanie.
Po trzecie, jeli zrozumiemy dzieci, u ktrych wystpuje najbardziej skrajna forma zaburzenia zachowania, moe moglibymy lepiej zrozumie lejsze zaburzenia pojawiajce si
w naszym otoczeniu. Dzieci te mog nauczy nas wiele nie
tylko o innych dzieciach z lejszymi problemami, ale take
o wszystkich dzieciach i, by moe, o zachowaniu w ogle.
Podstawow przesank mojej teorii jest to, e nie uwaam tych zaburze za uwarunkowane psychologicznie lecz
organicznie, a waciwie neurologicznie. Dzieci te nie s psychotyczne, lecz maj uszkodzenia mzgu. U szkodzenia te s
przyczyn zaburze percepcji, tak wic obraz wiata zewn-

174

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

trznego podczas drogi z receptorw (oczu, uszu, skry, jzyka,

nosa) do mzgu ulega znieksztaceniu. Nieodpowiednie zachowanie jest prb naprawienia uszkodzonego ukadu sensorycznego.
Mzg ludzki zbyt dugo ukrywa przed nami swoje tajemnice. Nowoczesna technologia poczona z bardziej dokad
nymi i twrczymi badaniami wielu osb zaczyna otwiera przed
nauk drog do ich rozwikania. W przeszoci, gdy nie moglimy znale adnych powiza choroby lub zachowania ze
zmianami organicznymi, nie mielimy innego wyboru poza
poszukiwaniem przyczyn psychologicznych, odkrytych przez
Freuda na pocztku stulecia. Na podstawie nowych informacji neurologicznych, napywajcych z kadym dniem by moe
uda si nam lepiej zrozumie to, co w przeszoci uwaalimy
za chorob psychiczn
Kiedy kto przedstawia now teori, czuje si pewniej,
jeli s badacze, ktrzy cho czciowo zgadzaj si z nim.
Jeszcze bardziej komfortowa sytuacja powstaje wtedy, gdy
inni rwnie pracuj nad t sam teori. Bergman i Escalona
opisali niezwyk wraliwo i zaburzenia percepcji bdce
wynikiem nieodpowiedniego progu wraliwoci na bodce.
Doszli do wniosku, e nawet zwyky bodziec moe by przytaczajcy dla dziecka autystycznego. 1 Shevrin i Toussieng
przedstawili sugesti, e nieadekwatne wraenia dotykowe,
niezalenie od tego, czy pojawi si ze wzgldu na wyjtkowo
wysoki prg wraliwoci lub zbyt ma stymulacj ze strony
matki, czy te bardzo niski prg wraliwoci lub przestymulowanie ze strony matki, s znaczcymi czynnikami etiologicznymi autyzmu. 2 Schopler pisa o rozwoju i niedorozwoju
porednich i bezporednich receptorw jako czynnikach autyl Bergman P., Escalona s. "Unusual Sensitivities in Very Young Children"
2

Psychoanalitycal Studies ot Children 3-4: 333- 52 (1949).

Shervin H.,Toussieng P., "Conflict over Tactile Experience in Emotionally
Disturbed Cildren", Journal ot American Academy ot Child Psychiatry, 1: 564
- 90 (1962)

"Teorie, to teorie"

175

Rimland (1964) stwierdzi, e u dziecka autystycznego

wystpuje osabienie zwizku midzy odbieranymi za pomoc
zmysw informacjami a pamici. Sugerowa on, e uszko4
dzenie wystpuje w aktywizujcym ukadzie siatkowatym.
Inni autorzy: Anderson (1952); Bakwin (1953); Bender
(1942); Chapman (1957); Easton (1962); Fish (1960); Goldstein (1959); Mahler (1955); Pasamanick i Knoblock (1963); Soddy (1963); White, De Meyer i De Meyer (1964) twierdzili, e
przynajmniej niektre dzieci autystyczne i schizofreniczne
mog mie uszkodzenia ukadu nerwowego lub innych soma5
tycznych ukadw regulacyjnych. Ornitz i Ritvo (1968) stwierdzili, e zmienny poziom integracji procesw percepcji jest
podstawow przyczyn tego, i we wczesnych etapach rozwoju nie doszo do zrnicowania midzy ,ja" i "nie-ja" 6.
Wyczerpujc publikacj na ten temat jest ksika Infantile Autism: Concepts, Characteristics and Treatment (Autyzm dziecicy: koncepcje, charakterystyka i terapia) pod redakcj Michaela Ruttera, wydana w 1971 roku. Jest to raport
z konferencji, w ktrej uczestniczyli czoowi specjalici w tej
dziedzinie. Czytajc t ksik mona dostrzec stopniowe
zmiany zachodzce w myleniu. Autyzm jest coraz czciej
rozpatrywany w kategoriach zaburze poznawczych oraz zaburze mowy, wynikajcych prawdopodobnie z dysfunkcji sensoryczno - motorycznych.
We wspomnianym zbiorze prac odchodzi si od czysto psychogennego modelu zaburzenia i przenosi akcent na zaburzenie
odbioru bodcw wynikajce z uszkodzenia mzgu. Popierane
jest to przykadem, e u ponad jednej czwartej dzieci autystycz3
zmu.

3
4

5
6

Shopler E., "Early Infantile Autism and the Receptor Process", Achives of
Genera Psychiatry 13: 327 - 37 (1965)
Rimland B., Infantile Autism: The Syndrome and lts lmplication for a Neural
Theory Dr Behavior (New York: Appleton-Century-Crofts, 1964)
Churchill r., Alpern G., De Meyer M., lnfantie Autism (Springfield IIl., Charles C. Thomas, 1971), s.30
Ornitz E., Ritvo E., "Perceptual Inconstancy ofEarly Infantile Autism", Arehiues of Genera Psychiatry 18:76-98 (1968)

176

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

nych wystpuj ataki konwulsji, ktre przecie powszechnie

uznawane s za przejaw uszkodzenia mzgu. Podkrela si take fakt, e rokowania dotyczce tych dzieci s w dalszym cigu
raczej nie najlepsze. Co najwaniejsze poszukiwania prawdziwej przyczyny s bardzo rnorodne i wci trwaj.
Rwnie inne osoby podzielay nasze pogldy. Veras mia
cakowit racj zachcajc mnie do ponownego przeczytania
Ardreya, Morrisa i Lorenza. Byy to osoby, dziki ktrym etologia jako nauka dojrzaa i okrzepa. W swoich badaniach
nad pochodzeniem czowieka autorzy ci doszli do wniosku, e
posiada on wrodzony popd do polowania, eksploracji i obrony wasnego terytorium. Instynktom tym zawdzicza czowiek
to, kim jest obecnie.
Ci czterej badacze - Dart, Ardrey, Morris i Lorenz - s
pionierami. S rzecznikami nowego rodzaju poszukiwa; dziki
skupieniu si na naszych pocztkach, pomagaj nam nie tylko zrozumie siebie i nasze dzieci. Podkrelenie znaczenia
zachowa instynktownych, poszukiwanie uniwersalnych zachowa i tego, co powoduje ich pojawienie si u zwierzt
i czowieka pobudzio ulubion aktywno czowieka - usio
wanie zrozumienia siebie. Kade z ich uoglnie dotyczy rwnie dzieci autystycznych.
Czowiek jest myliwym. Musz przyzna, e jest rzeczywicie instynktownym owc, ale upem dla wspczesnego
czowieka nie jest poywienie, lecz podnieta konieczna do rozwoju jego ukadu nerwowego. Ukad nerwowy rozwija si dziki
uywaniu go. Jeli czowiek nie moe znale wystarczajco
duo stymulacji sensorycznej, ulega frustracji i jego zachowanie degeneruje si. Jestemy wszyscy owcami, ale nie poy
wienia, tylko dozna sensorycznych.
Dziecko autystyczne jest naj silniej uzalenionym, a jednoczenie najbardziej sfrustrowanym myliwym z nas wszystkich. Musi polowa, by przey, ale poluje na te szczeglne
dowiadczenia sensoryczne, ktrych potrzebuje.

"Teorie, to teorie"

177

Musi cay czas ponawia poszukiwania tego samego doznania. Zanim bdzie w stanie porusza si poza swoim uszkodzeniem, musimy uwolni je od sensorycznego uzalenienia.
Musimy pomc mu w polowaniu, pomc unormowa sposb korzystania z odczu, a potem przej na inny poziom polowania.
To tak, jakbymy pomagali dzieciom nauczy si odnosi
korzyci z polowania, konsumowa i przetrawi upy, zaspokoi si nimi, a potem przenie na inne tereny owieckie.
Kolejnym uoglnieniem jest zdanie, e czowiek jest niezwykle ciekawy, a wic jest doskonaym badaczem. Zgadzam
si z etologami, e czowiek jest instyktownym odkrywc. Odnosz jednak wraenie , e nie jestemy poszukiwaczami po
prostu z 2 ciekawoci, lecz dlatego, e jestemy dni wiedzy.
Jestemy spragnieni dozna zgodnych z naszymi potrzebami
pod wzgldem czstotliwoci, intensywnoci, czasu trwania
i zmiennoci. Ta ciga aktywno (ktra czasem staje si
nadaktywnoci), ma na celu dostarczenie wikszej iloci
wieych wrae bdcych poywk dla mzgu i jego nap
dem do zmiany.
Obserwujemy dzisiaj narodziny nowego przemysu: przemysu dostarczajcego dowiadcze. Czowiek nie jest ju zadowolony z bycia przypadkowym turyst lub widzem tego, co
dzieje si na wiecie. Chce wcza si caym swoim aparatem
sensorycznym we wszystko, co dzieje si wok niego. W wyniku tego gromadzi w mzgu pozostajce na zawsze "wdruki"
sensoryczne. Jest to podstawowa aktywno czowieka, poniewa pomaga mu przetrwa. Bez tego nabywania wiedzy, wdrukowywania, mzg nie rozwija si. Bez tego mzg czowieka
nie podlegaby rozwojowi i bylibymy winiami swoich cia.
Dziecko autystyczne cay czas bada otoczenie, ale jego
zaburzony ukad sensoryczny sprawia wiele trudnoci, wobec
czego prowadzi poszukiwania tylko wtedy, gdy moe je kontrolowa. Nie przechodzi na nowe obszary, bo si boi. Ze wzgl
du na swj "uszkodzony" ukad nerwowy prbuje cakowicie

178

Dziwne,

panowa

niepojte.

Autystyczne dziecko

nad doznaniami, z ktrymi musi sobie radzi jego

mzg. Wszystkie bodce jakie do napywaj, s niejasne i wieloznaczne. Jedn z podstawowych funkcji mzgu jest stwarzanie pewnych pozorw porzdku wrd chaosu otaczajcych
nas bodcw. Poniewa niejednoznaczne bodce docieraj do
mzgu poprzez zaburzony ukad sensoryczny, dziecko autystyczne nie potrafi ich uporzdkowa, moe je tylko gromadzi i przechowywa. Tumi jednak te zaburzenia dziki
prbom kontroli nad wejciami prowadzcymi do ukadu nerwowego - pozwala przedosta si do niego tylko tym bod
com, nad ktrymi potrafi panowa. Reszt odrzuca jako chaos,
w wyniku czego grznie na jednym poziomie funkcjonowania
sensorycznego.
Zgadzam si z etologami, e posiadanie przestrzeni i terytorium naley do potrzeb instynktownych. Dla wikszoci z nas
przestrze i terytorium s czym staym, skoczonym, wymiernym i w zwizku z tym zrozumiaym i bezpiecznym. W przypadku dziecka autystycznego dzieje si inaczej. Dla niego przestrze i terytorium nie s stale. S wieloznaczne i zamiast
bezpieczestwa stwarzaj silne zagroenie.
Doznania dzieci o nadwraliwoci caego lub czci uka
du nerwowego zwizane z przestrzeni przysparzaj im cierpie. Przestrze przytacza je bezustannie, obezwadnia i uniemoliwia funkcjonowanie. Dla tych dzieci terytorium nie ma
zwizku z potrzeb instynktown, jest wrogiem, ktry ze
wzgldu na ich nadwraliwy ukad nerwowy przytacza je,
cay czas napiera na nie i dusi tak bardzo, e nie mog po" .
.
..
.
SWICIC uwagI nIczemu mnemu.
Poczucie przestrzeni i terytorium u dziecka o zmniejszonej wraliwoci jest rwnie zaburzone; dzieci te nie s w stanie
sprawowa kontroli nad przestrzeni, staje si ona nieuchwytnym wrogiem bez staoci i granic, a wic czym nierealnym.
Czowiek jest produktem ewolucji. Jeli zgodzimy si z Ardreyem, e jestemy mapami, ktre przyjy pozycj pionow
".

179

"Teorie, to teorie"

(w przeciwiestwie do twierdzenia Rousseau, e jestemy upadymi anioami), musimy przyjrze si drabinie, po ktrej si
wspilimy. Co si zmienio? Tak naprawd jedyn zmian
jest rozmiar i zoono mzgu i ukadu nerwowego czowie
ka, ktre ulegy rozbudowaniu dziki uywaniu. Gdy pojawiaj si zakcenia lub uszkodzenia, trudno ich uywa, a bez
uzywama me ma rozwoJu.
Ze wzgldu na uszkodzenie mzgu, dziecko autystyczne
poluje, bada i wykorzystuje przestrze w zupenie inny sposb ni reszta zwierzt, z innymi ludmi wcznie. Nie stosuje si do instynktownych zasad zachowania, ktrym wszystkie zwierzta musz si podporzdkowa, by przey.
Z powodu zaburze percepcyjnych postpowanie dzieci
autystycznych, wbrew temu, czego si od nich oczekuje, jest
niezgodne z wzorcami zachowania, nie tylko tymi, ktre podlegaj uczeniu, ale i pierwotnymi, instynktownymi. Dlatego
dzieci te s tak inne. Dlatego stale grozi im opuszczenie. a
mi wszelkie, nawet pierwotne, wsplne dla caego wiata
zwierzcego, instynktowne zasady. Zaburzenia ukadu sensorycznego sprawiaj, e odbieraj znieksztacony wiat i wybieraj raczej uwizienie we wasnym wntrzu, ni walk
z przeraajcym, wci zmieniajcym si i przede wszystkim
na pozr wrogim otoczeniem.
Bez dokonania zmian w systemie percepcji s skazane
na uwizienie we wasnych ciaach. Zmiany powodujce
zmniejszenie znieksztacenia i wieloznacznoci tego, co dociera
do mzgu, nios nadziej, e bdzie mona je uwolni z tych

WlZIen.

Nie

chc przedstawia

tej teorii jako panaceum. Nawet

stosujc j w praktyce ponosiem poraki. Niektrym dzieciom nie udao si osign fazy przetrwania, inne przeszy
przez ni, ale nie powiodo im si na etapie waciwej terapii.
Jednak w dziedzinie, w ktrej wci poszukujemy odpowiedzi
i sigamy po nowe rozwizania, gdzie z zasady ponosi si po-

180
raki , kady, may

Dziwne,

niepoJte.

Autystyczne dziecko

czy duy , krok naprzd staje si istotny.

Mam nadziej, e moje pomysy pomog przetrwa wielu
dzieciom autystycznym. Przez przetrwanie rozumiem tutaj
na pocztek moliwo takiej zmiany ich zachowania, e spoeczestwo nie bdzie ich odrzucao lub nalegao na umieszczenie w zakadzie zamknitym. Gdy bdziemy mogli pomc im w osigniciu fazy przetrwania, zdobdziemy czas
i nowe moliwoci pomocy w kierunku peniejszego ycia, a by
moe ostatecznej integracji.
Wszystkim pracujcym w tej dziedzinie osobom mwi:
wci jestemy w fazie poszukiwa. Naley podj wicej
dziaa majcych na celu pomoc dzieciom autystycznym; po
pierwsze, by mogy przetrwa , a nastpnie, wczy si w normalne spoeczestwo. Teorie s narzdziami - tworzymy je,
prbujemy udoskonali, a nastpnie potwierdzamy lub podwaamy ich prawdziwo. W trakcie tego procesu uczymy si
i patrzymy pniej na problem w inny sposb.
Mam nadziej, e moi nastpcy udoskonal, zmieni i ulepsz to, co stworzyem. Znaczenie maj jedynie postpy dziecka. W miar, jak na problem pada coraz wicej wiata i zajmuje si nim coraz wicej ludzi, ktrzy coraz lepiej mog si
ze sob porozumie, mam nadziej, e nie tylko lepiej zrozumiemy problem, ale stworzymy rwnie bardziej skuteczn
terapi. A jeli lepiej zrozumiemy te dzieci, by moe pewnego dnia, w przyszoci, bdziemy w stanie podj wyjtkowe
wyzwanie: zapobieganie zaburzeniom.

XII
,-

STUDIA PRZYPADKOW

Ponisze

przypadki wybrano w celu zilustrowania zao

e tej teorii. Aby unikn nieporozumie lub zamieszania,
uwzgldniem tutaj tylko te dzieci, ktre zostay zdiagnozowane jako autystyczne przez inne kompetentne osoby, zanim
po raz pierwszy zgosiy si do nas. Kade z nich zostao okrelone jako autystyczne przynajmniej przez jednego specjalist, zanim ich rodzice pierwszy raz umwili si z nami.
Dzieci bray udzia w domowym programie prowadzonym
przez swoich rodzicw. Pierwszy tydzie kontaktw z kad
rodzin powicony by obserwacji i ocenie problemw dziecka oraz wprowadzeniu rodzicw w teori i kwestie praktyczne terapii. Nastpnie wracali oni z dzieckiem do domu, aby
realizowa nakrelony przez nas program. Co dwa, trzy miesice powracali, aby ponownie oceni dziecko, zmieni program i dosta dalsze instrukcje. Kada ponowna ocena wymagaa caego dnia.
PRZYPADEK S.

(Diagnoza i

dziewi

kolejnych wizyt w

cigu 34 miesicy)

Po raz pierwszy zobaczylimy S. gdy mia trzy lata. Rozumia wtedy od dziesiciu do dwudziestu piciu sw. Wypowiada sze wyrazw, ale nie uywa ich do porozumiewania
si. Chodzi niezdarnie, czsto si przewraca. atwo ulega

182

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

frustracji, a gdy nie mg zrobi tego co chcia, popada

w straszn zo. By niezwykle nadpobudliwy, nie zwraca
uwagi i nie reagowa na nic. Od cigego linienia si mia
zawsze mokr koszulk
Cay czas kry w poszukiwaniu rzeczy, ktrymi mgby
o siebie uderza. Najwiksz przyjemnoci byo znalezienie
metalowego kosza na mieci, ktry mg odwrci do gry
dnem, a potem gra na nim jak na bbnie. Zachowywa si
tak od urodzenia.
Okazao si, e S. by jedynym dzieckiem. N a pocztku
ciy pojawiy si plamienia, jego matka spdzia wic prawie
cay pierwszy trymestr w ku. Po urodzeniu way okoo
trzech kilogramw, pord przebiega rutynowo, ale pediatra
stwierdzi, e S. by po urodzeniu "spowolniay, prawdopodobnie w wyniku znieczulenia". Trzeciego dnia po urodzeniu
pojawia si lekka taczka.
By cichym dzieckiem, paka tylko wtedy, gdy by godny.
Matka coraz bardziej niepokoia si powolnym rozwojem, zwa
szcza w zakresie mowy, poruszania si i uspoecznienia.
W wieku dwch lat by przestraszonym, niezgrabnym dzieckiem, ktre nie mwio. W wieku dwudziestu szeciu miesi
cy zosta przebadany w szpitalu uniwersyteckim. W tym okresie nie umia ani ubra si ani je samodzielnie. Z wyjtkiem
pojawiajcego si czasem "da, da" komunikowa swoje potrzeby pokazujc na co i pomrukujc.
Podczas badania stwierdzono, e chodzi bez celu po pokoju stukajc w napotkane przedmioty. Nie nawizywa kontaktu wzrokowego. Wynikiem badania byo powstanie wtpli
woci, czy nie jest to autyzm wczesnodziecicy, gdy pod
wzgldem neurologicznym nie odbiega od normy.
W tej sytuacji jeden ze specjalistw poinformowa matk,
e S. jest autystyczny i nigdy nie bdzie mwi. Poniewa
matka nie przyja tej diagnozy i prognozy, poszukiwaa dalej
pomocy dla swojego syna. Zwrcia si do innego orodka dia-

Studia przypadkw

183

gnostycznego, w ktrym stwierdzono, e zaburzenia dziecka

maj podoe emocjonalne, dodano mu take etykietk opnie
nia umysowego.
Kiedy nie strudzona w swych poszukiwaniach matka przyprowadzia go do nas, S. mia trzy lata. W cigu pierwszego
tygodnia, ktry powicilimy na jego badanie, przedstawiem jej teori autyzmu. Poprosiem, aby w dalszym cigu obserwowaa go, ocenia zachowanie, a na nastpne spotkanie
przyniosa spis ,,-izmw" wystpujcych u syna.
Po wstpnej ocenie zalecilimy nastpujcy program:
W zaciemnionym pokoju pokazywalimy mu poruszajce
si wiato, ktre mia ledzi wzrokiem. Matka miaa pokazywa mu rwnie plansze ze sowami, wydrukowanymi literami o wysokoci piciu centymetrw.
Polecilimy matce, aby zacza kontrolowa rodowisko
dwikowe. Ukadalimy ciao dziecka w wielu rnych pozycjach wykorzystujc si cikoci (na przykad turlanie, przewroty, trzymanie do gry nogami). Dopki nie zapewnilimy
sobie wsppracy ze strony chopca, "uczylimy wzorca" (patterning). Troje dorosych poruszao koczynami dziecka tak,
jak przy pezaniu i raczkowaniu, aby nauczy je odczuwania
ruchu. Zwracalimy take uwag, by codziennie spdzao znaczn cz czasu na pododze, co miao zachca do pezania
i raczkowania, ktrych to ruchw nie potrafio dobrze wykonywa.
By nacierany rcznikiem i stymulowany dotykowo. Zalecilimy wszelkie formy stymulacji dotykowej, wprowadzilimy
take kontrol diety.
Peny program zajmowa przynajmniej sze godzin dzienme.
Dodatkowo matka miaa rozpocz zajcia zwizane z etapem przetrwania (dotyczce suchu).
Przy drugiej wizycie kontrolnej (po piciu miesicach stosowania programu w domu) chopiec czyta dwadziecia sw,
by znacznie spokojniejszy i mwi kilka sw wicej. Wzboga

184
cilimy

Dziwne,

ni epojte .

Autystyczne dziecko

program o wiczenia smaku i wchu. Rozpoczlimy

intensywny program suchowy majcy na celu oderwanie dziecka od cigego bbnienia w rne przedmioty (zwaszcza metalowe kosze na mieci). Program ten stworzylimy na podstawie obserwacji zachowa zwizanych ze suchem
poczynionych przez matk, wczone do niego zostay zarwno wiczenia w suchaniu szeptu, jak i zabawa suchawkami
lekarskimi.
Matka donosia, e nadal utrzymuj si manieryzmy, jak
ucie jzyka, ale S. zrobi si uwaniejszy, zacz czyta ze
zrobionej w domu ksiki. Pisanie jednak nadal ograniczao
si do bazgrania. Odrobin zmniejszyo si linienie. Po raz
pierwszy zawoa "mama". Sownik wzbogaca si w szybkim
tempie, zacz mwi parami wyrazw, znacznie polepszyo

SI rozumieme.
Po omiu miesicach programu, podczas trzeciej wizyty
kontrolnej, matka powiedziaa, e S. biega i nauczy si wspina, ulego rwnie poprawie poczucie rwnowagi - nauczy
si jedzi na trzykoowym rowerku. Prbuje sam si ubiera
i rozbiera, zupenie dobrze rozumie to, co si do niego mwi
i wypowiada cae zdania. Nadal nie pisze tylko bazgrze, lecz
o wiele lepiej koloruje obrazki.
Zupenie znikno linienie si. Czasami pojawiay si jeszcze wybuchy gniewu, ale by zadowolony i gotowy do kontaktw. Gdy widzia dzieci bawice si na dworze, przycza
si do nich podejmujc t sam zabaw
W tym okresie ograniczylimy ilo czasu, ktr spdza
na pezaniu i raczkowaniu po pododze oraz, o poow , "uczenie wzorca ruchowego" (patterning). Dodalimy wicej wi
cze smaku i wchu. Wprowadzilimy take rozpoznawanie
cyfr. Nadal wiczylimy czytanie, kontynuujc reszt zaj
przewidzianych programem.
W czasie czwartej wizyty kontrolnej , po jedenastu miesi
cach prowadzenia programu, linienie ostatecznie ustao i nig

Studia przypadkw

185

dy wicej si nie pojawio. Znaczny postp nastpi w zakresie mowy. Zachowanie, cho wci jeszcze dalekie od normy
(zwaszcza zwizane ze suchem) zdecydowanie si poprawio.
Nadal poddawany by intensywnemu programowi organizacji neurologicznej, kadcemu nacisk na popraw funkcjonowania suchu, wzroku i motoryki (w formie pezania i raczkowania). W tym okresie pozwolilimy mu na jeden dzie
w tygodniu zupenego odpoczynku od terapii.
Podczas pitej wizyty kontrolnej, po pitnastu miesicach
terapii, matka ocenia, e znaczcej poprawie ulega mowa.
Chopiec rozmawia z innymi ludmi. Mia jeszcze troch ko
potw z opanowaniem ruchw wymagajcych dobrego wyczucia rwnowagi. Cay czas polepsza si such, umiejtno koncentracji uwagi, zmniejszaa si natomiast ilo zachowa
stereotypowych. Zacz interesowa si wasnym strojem.
W zabawie pojawio si wicej fantazji - mwi teraz do swoich zabawek. Lubi bawi si z dziemi, nie nauczy si jednak jeszcze podporzdkowywa reguom i czeka na swoj
kolej. Zachowanie stao si o wiele lepsze. W czasie tej wizyty
ustalilimy, e koczymy "uczenie worca ruchowego" (patterning) i skracamy "terapi podogow" . W dalszym cigu trwao wiczenie wzroku, smaku, wchu i suchu. Zalecilimy matce
przeczytanie ksiki na temat wychowania dziecka, w ktrej
kadziono nacisk na modyfikacj zachowania. Miaa wrae
nie, e lektura pomaga jej lepiej radzi sobie z S.
Po siedemnastu miesicach terapii, w czasie szstej wizyty, S. poddano testom wstpnym do przedszkola. Oceniajcy
byli bardzo zadowoleni z wynikw, ktre mieciy si na granicy normy. Zdecydowanie polepszyo si rozumienie i koordynacja. Mwi omio-dziewiciowyrazowymi zdaniami. Umia
wycina noyczkami, zrobi postpy w czytaniu, by zdecydowanie bardzj::!j uwany i sprawia wraenie dojrzalszego.
W czasie tej wizyty kontrolnej zintensyfikowalimy wi
czenia suchowe, zaczlimy mwi do chopca prawie wycz-

186

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

nie szeptem. Pozostae czci programu nie ulegy zmianie.

Od kiedy jego stan zacz si polepsza, chcielimy, aby sp
dza wicej czasu z innymi dziemi. Postaralimy si o stworzenie mu moliwoci spdzania w ten sposb p godziny
dziennie.
Matka ocenia, e potrafi zrozumie znacznie wicej poj
abstrakcyjnych. Nadal polepszaa si koordynacja i zachowanie. Rzadkie stay si rwnie zachowania stereotypowe. Zacz odpowiada na wicej pyta i sam je zadawa, poprawie
ulega rwnie artykulacja. Ubiera si teraz i rozbiera samodzielnie, oglnie sta si bardziej niezaleny, chcia robi
samodzielnie coraz wicej rzeczy. Bawi si raczej z nieco
modszymi od siebie dziemi. Coraz lepiej rozumia to, co sy
sza. Wszystko szo dobrze, wic program pozosta w zasadzie
bez zmian.
W czasie sidmej wizyty kontrolnej, po dwudziestu trzech
miesicach terapii, matka opowiedziaa nam, e S. lubi sp
dza przedpoudnia w przedszkolu. Zmniejszya si nadpobudliwo, nadal polepszao si rozumienie, natomiast wci jeszcze troch za duo powtarza, kiedy mwi. Bardzo lubi
czyta ksieczki zrobione przez swoj mam i sprawia wraenie mniej sfrustrowanego. Cay czas zadawa pytania "czy
dobrze?", "czy to mieszne?". W przedszkolu prezentowa czasem zachowania agresywne wobec innych dzieci. Pochwalilimy pomys umieszczenia go w przedszkolu i zalecilimy, aby
zredukowa program prawie cakowicie z wyjtkiem wicze
nia w suchaniu dwikw w swoim otoczeniu. By teraz przygotowany do ycia w dwikowym rodowisku, jakie stwarza
grupa. Poniewa przedpoudnia spdza w przedszkolu, nasz
program nie mg by ju tak intensywny. Nadal pracowalimy nad czytaniem i posugiwalimy si szeptem.
Po dwudziestu siedmiu miesicach terapii matka zauwaya, e dobrze si czuje z takim programem minimum. Nauczy si pisa kilka liter. By lepiej przystosowany spoecz-

Studia przypadkw

187

nie, nadal zbyt asertywny w stosunku do innych dzieci, jednak mniej agresywny ni wczeniej. Sta si rwnie mniej
nadpobudliwy.
Po trzydziestu miesicach terapii matka przekazaa nam,
e nauczy si, chocia sabo, pisa kilka sw. Rozumienie ze
suchu wydawao si doskonae, znacznie polepszya si koordynacja, wci jednak przymocowane mia do roweru pomocnicze kka. Sprawia wraenie dojrzalszego. Wzrs zasb
sw, czyta dusze zdania i nauczy si literowa. Sta si
bardziej chtny do wsppracy, mniej dziecinny, bardziej niezaleny i mniej nadpobudliwy. Do jego wiadomoci docierao
teraz wicej rzeczy. Mia dobre kontakty z kolegami z klasy.
Przez nastpny rok terapii domowej S. robi postpy
w mwieniu, zachowaniu i nauce. Nadal konsultowalimy go
co cztery miesice, aby zmieni lub zmodyfikowa program.
Po dwch i p roku terapii rozpoczlimy program lateralizacji. Zaczlimy te kadego dnia zasania mu na krtko lewe
oko, aby wyrobi prawooczno. Miny trzydzieci cztery
miesice od rozpoczcia przez S. programu. Podczas ostatniej
kontroli uczszcza do normalnej zerwki. Sam pisa, sam
zaspokaja wszystkie swoje potrzeby, cznie z ubieraniem
si. Przerabia zbir zada z matematyki do klasy pierwszej,
co sprawiao mu przyjemno, wspaniale rozumia ze suchu,
czynne sownictwo byo odpowiednie dla jego grupy wiekowej.
Lubi czyta ksiki do pierwszej klasy i zabawy z literowamem.
Jest przyjacielski, dobrze wspyje z kolegami z klasy,
jest niezaleny i wierzy w siebie. Zwraca uwag na ludzi i na
wszystko, co si dzieje w otoczeniu.

Przez dwa lata i dziesi miesicy odbyo si dziesi konsultacji, obecnie poddawany jest dugoterminowej obserwacji.
W trzeci rocznic rozpoczcia terapii matka napisaa do
nas nastpujcy list:

188

Dziwne, niepoJfte. Autystyczne dziecko

S. dobrze sobie daje rad ze szkolnymi czytankami, jest w

stanie czyta ksieczki dla dzieci. Jest w trzech czwartych
ksiki do arytmetyki i dobrze rozumie wikszo zagadnie.
N aj wikszy postp jaki dokona si od padziernika dotyczy
samokontroli i dyscypliny. Rzadziej pojawiaj si wybuchy
gniewu i lepiej sobie z nimi radzi. Jest bardziej ulegy i podatny na przekonywanie. Wzrasta oglna koordynacja. Zrobi
postpy w posugiwaniu si pik, jest bardziej sprawny fizycznie. Wci jeszcze potrzebuje zachty i pomocy przy ubieraniu si i rozbieraniu oraz kpieli, ale we wszystkich tych
dziedzinach robi stopniowe postpy.
PRZYPADEK P.

(Tygodniowy pobyt plus szesnacie jednodniowych

konsultacji na przestrzeni czterech lat)
Bya

to trudna cia. Pojawiay si wczesne plamienia

i matka P. spdzia wikszo pierwszych siedmiu miesicy w
ku. Do sidmego miesica istniao cige zagroenie poronieniem. Potem, przez ostatnie dwa miesice, wszystko wygldao normalnie.
Chocia P. rozwija si w miar normalnie, "nie zachowywa si tak, jak inne dzieci". Rodzice opowiadali, e pojawiy
si "manieryzmy w zachowaniu". Po przestawieniu z papek
dla niemowlt na jedzenie dla starszych dzieci krztusi si
i wymiotowa, podobnie reagowa na wprowadzenie staych
pokarmw. W sidmym miesicu siada samodzielnie, w trzynastym chodzi. Zacz mwi w wieku dwu i p roku, ale
gwnie do pluszowych zwierztek, bardzo rzadko do ludzi.
Do szstego roku ycia jego mowa skadaa si z powtarzania
zasyszanych sw.

Gdy zobaczylimy P. po raz pierwszy, jego problemy dotyczyy: koordynacji, braku rozumienia, przekrcania sw, nie-

Studia przypadkw
dojrzaoci, draliwoci

189

i manieryzmw w zachowaniu. Jego

uwag przycigay mao istotne rzeczy - interesowa si latajcymi spodkami, oponami nienymi, dwikami wydawanymi za pomoc jzyka. Chichota w niewaciwych momentach,
trzyma przedmioty przed oczami, cay czas stuka jednym
przedmiotem o drugi, uderza si w brod, robi miny. Trzyma rce na gowie, koysa si i duba palcami przy ustach.
Wszystkie te zachowania wystpoway stale.
Rodzice prowadzali P. do wielu specjalistw w dziedzinie
rozwoju dziecka. W rd diagnoz, jakie otrzyma byy: 1. autyzm, 2. zaburzenia osobowoci, 3. opnienie rozwoju umysowego, 4. schizofrenia dziecica.
Zerwka okazaa si dla P. kompletn katastrof. Ze wzgl
du na zaburzenia zosta poddany wielu badaniom, w wyniku
ktrych skierowano go na leczenie psychiatryczne i do klasy
dla dzieci majcych problemy z mow.
Testy wskazyway, e zupenie nie nadaje si do pierwszej klasy. Swoim destruktywnym zachowaniem moe zagraa innym dzieciom. Iloraz inteligencji by wyranie niski.
Podczas pocztkowej oceny, stao si jasne, e u P. wyst
poway sensoryzmy w zakresie wchu (wcha wszystko, co
zobaczy), wzroku (cay czas koysa si i macha rkami przed
oczami) i suchu (wydawa dwiki lub cay czas powtarza
sobie sowa, ktre "sysza").
Aby pomc P. w fazie przetrwania, zabralimy go ze szkoy, w ktrej sobie nie radzi. Jako uzupenienie penego programu organizacji neurologicznej opracowalimy dla niego
domowy program ukierunkowany na wch, such i wzrok. Pod
koniec pierwszego roku smelizmy znikny, nadal jednak, cho
w mniejszym stopniu, utrzymyway si -izmy wzrokowe i su
chowe. Dalej chichota w nieodpowiednich momentach. Rozumienie ulego poprawie, wicej mwi, chocia wikszo czasu spdza na mwieniu do siebie.
Kontynuowalimy zarwno program gwny, jak i ukie-

190

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

runkowany na przetrwanie, nawet gdy znacznie spada ilo

-izmw. Pozwolilimy mu wrci do szkoy na dwie godziny
dziennie.
Pod koniec drugiego roku terapii prawie wszystkie sensoryzmy znikny. Bardzo dobrze czyta na poziomie drugiej
klasy, take pisanie ulego poprawie. Znacznie polepszya si
mowa.
Zachowanie w kontaktach z innymi ludmi byo nadal do
pewnego stopnia niejasne i zmienne. Kontynuowalimy do
intensywny program.
Po trzech latach zaniky sensoryzmy. Chtnie rozmawia
z ludmi, ale inne dzieci zawsze miay nad nim przewag ,
poniewa brakowao mu pewnoci siebie.
Zdecydowanie lepiej czyta, pisa i literowa. Chodzi teraz ju na wszystkie lekcje, szkoa za zgodzia si mu pomc
we wczeniu si w niektre aktywnoci spoeczne klasy.
Po raz ostatni spotkalimy si z P. pod koniec czwartego
roku terapii. Iloraz inteligencji mieci si w normie, w go
nym czytaniu plasowa si na poziomie smej klasy, ale wyniki standaryzowanych testw grupowych byy wci bardzo
niskie.
Uczszcza do klasy specjalnej i oprcz tego uczestniczy co
dzie w kilku lekcj ach z normaln klas szst.
Najgorzej idzie mu pisanie. Z programu normalnej szstej
klasy przerabia jeden przedmiot podstawowy oraz bierze udzia
w zajciach plastycznych, praktyczno-technicznych i sportowych. Gdy zrobi dalsze postpy, przejdzie na wiksz ilo
lekcji do normalnej klasy.
Jest chtny do wsplnych dziaa i zachowuje si poprawnie wobec innych dzieci w trakcie gry w pik rczn, pywa
nia, lekcji boksu. Zachowanie w nieustrukturalizowanych sytuacjach grupowych nadal wymaga poprawy.

191

Studia przypadkw

PRZYPADEK A.

(Tygodniowa obserwacja plus dziewi wizyt

na przestrzeni dwudziestu piciu miesicy)
Po raz pierwszy zobaczylimy A. gdy mia trzy lata i dziesi miesicy. Postawiono mu wczeniej diagnoz autyzmu,
afazji, guchoty i opnienia umysowego.
W czasie drugiego trymestru ciy pojawiy si niewielkie
plamienia. By niezwykle spokojnym niemowlciem. Do dwudziestegQ miesica ycia nie chodzi.
Kiedy zobaczylimy go po raz pierwszy, mwi dziesi do
dwudziestu piciu sw i rozumia tyle samo. atwo zoci si
ze wzgldu na nieumiejtno wyraenia tego, o co mu chodzi. Na dwiki i mow zwraca uwag tylko wtedy, gdy chcia,
czasem sprawia wraenie guchego. Generalnie ignorowa
polecenia i proby. Wyglda na zagubionego w swoim wa
snym, maym wiecie.
Sam robi wiele haasu, ale rzadko zwraca uwag na
dwiki pochodzce od innych. By poddawany wielu badaniom, zwaszcza suchu, oraz terapii stymulujcej rozwj mowy.
Zgodnie ze wstpn ocen umiecilimy go w ukierunkowanym na przetrwanie programie suchowym opartym na go
nych efektach dwikowych, w ktrym wykorzystalimy su
chawki, nagrania gosw jego rodziny odtwarzane bardzo
gono, urzdzenia suce do wydawania dwikw, krzyki,
gone rozmowy, miechy. Dodatkowo wprowadzilimy peny
program bazujcy na teorii organizacji neurologicznej oraz
program stymulacji wzrokowej.
W czasie nastpnej wizyty wycofalimy program wizualny, rozszerzylimy natomiast suchowy. Poza prowadzonymi
wczeniej zajciami suchowymi, prezentowalimy mu teraz
nagrane na tamie magnetofonowej gone, pojedyncze sowa
przez mniej wicej dwie godziny dziennie. W tym samym cza-

192

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

sie zaczlimy wprowadza te sowa w postaci bodcw wzrokowych, napisane na duych planszach.
Trzecia kontrola wykazaa polepszenie koordynacji. Cho
piec zacz mwi krtkimi zdaniami, ale tylko wtedy, gdy
czego bardzo chcia. W innych sytuacjach wola uywa pojedynczych sw. Mniej haasowa i sprawia wraenie, jakby
by troch bardziej "nastawiony na odbir" - by w stanie,
chocia z duym wysikiem, wykona dwustopniowe polecenie.
Wzbogacilimy program o uywanie suchawek lekarskich i szeptanie.
Podczas czwartej wizyty stwierdzilimy postp w zakresie
odbioru dwikw, powikszy si zasb sw; uywa zda
zoonych z czterech - szeciu wyrazw. By coraz mniej "wyczony", bardziej interesowa si dwikami i mow. Uczy
. . ,
Si plsac wyrazy.
Pita wizyta kontrolna wykazaa, e pisze w odbiciu lustrzanym. Rozpoczlimy prac nad ustawieniem cakowitej
prawostronnoci. Codziennie chodzi na trzy godziny do przedszkola i sam bardziej angaowa si w kontakty z innymi
dziemi. Nadal podstawowym problemem by such, zdecydowalimy si wic na wyprbowanie aparatu suchowego, aby
zobaczy, czy moemy dokona jakich zmian na tym polu.
W czasie szstej wizyty zdecydowalimy, e jak na przedszkolaka zupenie dobrze czyta i pisze, zredukowalimy zatem te elementy programu. Dalej pracowalimy nad rozwiniciem cakowitej prawostronnoci i odbiorem bodcw
suchowych. Poprosilimy rwnie rodzicw, aby zorganizowali mu wstpne testy do zerwki.
Sidma wizyta wykazaa, e tak dobrze radzi sobie z odbiorem bodcw suchowych, i mona zredukowa program do
wicze rwnowagi, stymulacji suchu i chodzenia do zerwki.
Na nastpnym, smym, spotkaniu, ustalilimy jeszcze ago
dniejszy, mniej sztywny program. Nadal rozwijaa si mowa i kontakty z otoczeniem. Chopiec wczy si do naszego wiata.

193

Studia przypadkw

Podczas ostatniej wizyty zasugerowalimy, aby dalej uy

wa na zmian suchawek i szeptania, nadal zachcalimy go
rwnie do korzystania z magnetofonu i walkie - talkie.
W rok pniej rodzice donieli nam, e A. chodzi do klasy
dla dziecj majcych trudnoci z uczeniem si, zwizane z wad
suchu. Bierze take udzia w niektrych lekcjach z normalnymi dziemi. Rodzice napisali: "Wasz podopieczny rozkwita
z kadym dniem". W szybkim tempie ronie zasb sw, jakimi si posuguje; przy kilkunastu jednowyrazowych zdaniach
i prawidowej strukturze zda, artykulacja jest jednak wci
saba. Rozumienie wypowiedzi innych jest rwnie coraz lepsze. A. nie jest ju tak zaleny od pomocy wzroku jak wczeniej, duej poprawie ulega koordynacja i pisanie. Dobrze
czyta i ma wspania pami wzrokow. Zaczyna uczy si
fonetyki. Jest grzecznym, yczliwym wobec ludzi chopcem,
coraz lepiej przystosowanym spoecznie, cho czasami kontakt
z normalnymi rwienikami jest dla niego bardzo trudny.

PRZYPADEK T.

(Wiek -

dziewi
dotyczca

lat; zespoowa ocena

przetrwania)

Przypadek T. jest przykadem poraki. Pomimo tego, e

leczylimy go kilka lat, jego zachowanie nie ulego zmianie.
Wykazywa sensoryzmy w wielu obszarach. Takie dzieci niezwykle trudno zdiagnozowa. Poniewa nie udao si nam
osign adnych postpw i stanlimy przed tak zoonym
problemem diagnostycznym, zdecydowalimy si poprosi
o pomoc w opracowaniu diagnozy i strategii terapii rodzicw
i osoby pracujce z nim w domu. T. zosta okrelony jako
autystyczny przez wielu specjalistw. Wci namawiano rodzicw, aby oddali go do zakadu opieki, ale wzbraniali si

194

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

przed tym. Mieszka wsplnie z matk, ojcem i piciorgiem

rodzestwa. Odbywa pi godzin lekcji tygodniowo z nauczycielk przychodzc do domu, majc przygotowanie w zakresie nauczania specjalnego. Godzin tygodniowo uczy go
take wolontariuszka - nauczycielka prowadzca regularnie
normaln drug klas.
Prbujc uzyska
kazaem kopi

pomoc w postawieniu T. diagnozy, przemaszynopisu tej ksiki czterem osobom:

matce chopca
ojcu, ktremu nie wyjaniaem zawartych w niej zasad
domowej nauczycielce, z ktr spotkaem si raz
nauczycielce ochotniczce, ktrej nigdy nie widziaem
Kad z tych osb poprosiem, aby przeczytaa maszynopis i sporzdzia niezaleny raport na temat swoich obserwacji zachowania si T.
Poniszy raport przygotowaa matka.
1.
2.
3.
4.

Dotyk
Ciao jest ciepe.

Lubi delikatnie ociera si o kodr. Ostatnio bardzo wzrosa wraliwo brzucha na askotanie. Gdy
gadz go po twarzy, przytrzymuje moj rk proszc o jeszcze. Dotyka jzykiem przedmiotw. Ley na brzuchu i delikatnie porusza si (rodzaj masturbacji).
Gryzie prawy nadgarstek i lew do. Siada na podwini
tych nogach i wali poladkami o pity. Uderza tyem gowy i/lub
plecami o ciany i kanapy. Koysze si w samochodzie, niezalenie od tego, czy jest on w ruchu czy stoi. Uderza pici w
praw stron gowy.

Wybucha, wydawaoby si bez przyczyny. Macha sznurkami, skarpetkami, wstkami itp. przed praw stron twarzy obok oka i ucha. Czasem bez powodu ma dreszcze.

195

Studia przypadkw
Such
/

Spi lekko. Nie moe znie obecnoci czegokolwiek

w uszach. Boi si psw, strzyenia, instrumentw perkusyjnych, gwizdkw i stukania motkiem.
Wydaje wiele gonych dwikw, piskw, miechw. Przysuwa si jak najbliej do wczonego telewizora i odkurzacza.
Drze papiery. Ostatnio bardzo nasilio si zgrzytanie zbami.
Koysze si i przyjmuje dziwne pozycje ciaa. Jest niezwykle zaabsorbowany dwikami. Zawsze, gdy w prawej rce
ma yk, lew rk trzyma za lewym uchem.
Wch
Bony luzowe

nosa atwo ulegaj podranieniu pod wpy

wem zimna. Bez przerwy go trze. Kiedy naprawd reaguje
uczuleniem, okolice nosa i sam nos staj si bardzo czerwone.
Gwatownie oddycha przez nos, zwaszcza jeli jest duszno.
W trakcie jedzenia lub gdy znajdzie si w nowym lniejscu, dmucha w zoone rce i kieruje stnunie powietrza w stron nosa.

Wzrok
Porusza gow na boki, pochylajc j raz na prawe, raz na
lewe rami. Duo si koysze - siedzc na krzele, klczc
z domi opartymi na pododze lub siedzc z rkami wyci
gnitymi do tyu. Gdy si koysze, czsto wydaje rne dwi
ki. Czasami bawi si palcami. Miewa rozszerzone renice.
Sprawia wraenie, jakby patrzy przez ludzi i rzeczy.

Smak
Dotyka jzykiem wielu rzeczy. Lubi tylko mocno przyprawione kotlety, hamburgery i hot dogi.

196

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Zuje swj jzyk.

Toleruje sl, cukier, ocet z marynat i wszystko inne
z wyjtkiem wanilii (moe to by zapach).
Ma dobrze rozwinity zmys smaku.
Odczuwa cige, nieugaszalne pragnienie.
A oto raport

sporzdzony

przez ojca.

Dotyk
Nie sprzeciwia si dotykaniu go. Nie przejmuje si dotykiem ubrania. Nie jest wraliwy na zmiany temperatury, temperatura kpieli nie wpywa na jego zachowanie. Podatny na
stany rozdranienia zwizane z dotykiem. Nie reaguje napi
ciem ciaa na dotyk. Delikatnie askocze sam siebie.
Gryzie si.
Powtarza pewne ruchy.
Gdy siedzi na kanapie, lubi uderza plecami i tyem go
wy o oparcie. Czasem dry, jakby dotkno go co niewidzialnego. Wspomniane wyej askotanie moe by drapaniem
miejsc po ukszeniach, ktrych nie byo.
Wydaje si, e w sferze dotyku T. pasuje do kategorii
"biaego szum u".
Wch

Nie pojawiaj si zachowania, ktre mogyby wskazywa

na istnienie zaburze w tej dziedzinie.
Such
,

Zle reaguje na

gone haasy. Czsto

szarzeje mu twarz.
Czstokro przyblia si do rde dwikw. Na przykad
uwielbia haas wydawany przez odkurzacz, czsto przykada
ucho wprost do telewizora.

197

Studia przypadkw

Nie lubi obcinania wosw.

Wydaje mi si, e burze nie s dla niego problemem.
Uwielbia kpa si, zarwno w ciepej, jak i w zimnej
wodzie.
Nie niepokoi go szum fal morskich.
Lubi przebywa w azience.
Lubi odkurzacz.
Lubi drze papier.
Lubi zabawki, ktrych czci ruszaj si.
Lubi kiwa gow.

Smak
Grymasi przy jedzeniu.
Wypije wszystko.

Wzrok

Lubi si kiwa.
Lubi porusza przedmiotem (na przykad paskiem lub krawatem) przed twarz.
Nie boi si ciemnoci i wysokoci.
Kolejny raport dostarczya nam domowa nauczycielka
T., ktra przesza szkolenie w zakresie nauczania specjalnego.
Dotyk
Wraliwe rce.

Nie lubi by dugo trzymany i dotykany.

Dotyka eber opuszkami palcw.
Palce ma gorce.
Gdy jest zy, gryzie rce.
Bez przerwy uderza gow.

198

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Gdy jest zdenerwowany, ma jakie problemy z nosem .

Zuje jzyk.

Wch

Odpycha ludzi.
Dmucha sobie do nosa.
Gdy jest przezibiony, staje si napity.
Odsuwa si ode mnie, gdy mam menstruacj.
Such

Haasy wywouj zmian

nastroju.

Ma kopoty ze snem.
Nie lubi obcinania wosw.
Nie lubi syren.
Uwielbia patrze na deszcz.
Nagle wychodzi z pokoju.
Lubi si kiwa.
Lubi porusza przedmiotem (na przykad paskiem lub krawatem) przed twarz.
Smak

Wybredny, jeli chodzi o jedzenie (z wyjtkiem

i sodyczy), ale na og zupenie normalny.

Wzrok
Wpatruje si w rne rzeczy.
Dobra pami wzrokowa.
Koysze si.

Macha krawatem i

rk

przed

twarz.

pynw

199

Studia przypadkw

Ostatni raport zosta sporzdzony przez pracujc z T. nauczycielk, uczc w normalnej drugiej klasie. Nigdy si z ni
nie spotkaem. Pracuje z T. raz w tygodniu.

Dotyk
Gryzie prawy nadgarstek, czemu towarzyszy pacz i krzyki. Wybuchy trwaj od okoo pitnastu sekund do dwch trzech minut. Ostatnio udao mi si go powstrzyma, po prostu wycigaam mu za kadym razem rk z ust. W innych
przypadkach gryz nadgarstek, jeli mczyo go uczulenie lub
gdy by przezibiony.
Siedzc obok mnie uderza piersi o st, czasem wali przy
tym plecami o oparcie krzesa, czemu na og towarzyszy wydawanie dwikw. Zazwyczaj interpretuj to jako przygotowywanie si do powiedzenia mi czego - przez wyprbowanie
dwikw, a nastpnie zoenie ich w sowo lub kilka sw.
Czsto, gdy pytam go, czy zna jakie sowo, uderza w "y",
jedn z gotowych literek z zestawu, oznaczajc "yes" ("tak").
Robi tak co drug, trzeci wizyt. W niektre dni w peni
zadawala si wyraaniem swoich myli za pomoc gotowych
literek, bez posugiwania si komunikatami werbalnymi.
Ssie jzyk. Wachluje si rkami tu poniej twarzy.
Ma zwyczaj dotykania miejsca tu za uchem.
Lie rne rzeczy - tkaniny o wypukej fakturze, st.
Wkada rne rzeczy, na przykad czci ukadanki, do ust.
Koysze si w przd i w ty siedzc na pododze z podwinitymi nogami.
Przez wikszo czasu, gdy z nim pracuj, trzyma jzyk
midzy zbami.

Ma zwyczaj lizania (badania za pomoc jzyka, a nie oblizywania) przedmiotw o rnych powierzchniach, na przykad obicia kanapy, blatu stou, maych czci ukadanek
(wkada je do ust).

200

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Koysze si

w przd i w ty siedzc na podwinitych nogach (na co drugim spotkaniu).

Macha rkami tu poniej twarzy - teraz od czasu do
czasu, sze miesicy temu robi to znacznie czciej.
Wch
Kadzie rk

na ustach i nosie, a nastpnie dmucha.

Gdy jest przezibiony lub drczy go uczulenie, pacze, krzyczy i trze nos.
Such

Mlaska jzykiem (lub chrzka) - niegdy cay czas, teraz

rzadziej.
Cmoka jzykiem, dawniej czsto, teraz rzadko.
Obmacuje przedmioty, ktrych uywamy podczas wicze
(przybory kuchenne, monety, klocki z literkami). Upuszcza je
z rnych wysokoci, dwch centymetrw, dwudziestu, metra
itd. Rytmicznie stuka w rne sprzty. Wszystkie te czynnoci wystpuj teraz sporadycznie, sze miesicy temu wykonywa je stale.
Gdy krzyczy, uderza rkami o gow, teraz tylko od czasu
do czasu.
Krzyczy podczas koysania si, niegdy podczas kadej
wizyty, teraz co drug, trzeci.
Stale wkada palec za lewe ucho, zachowanie to obecnie
zaniko.

Gniecie i drze papier - od czasu do czasu.

Lubi (a raczej lubi ptora roku temu) gono dzwonic
zabawk - kosiark do trawy i pudeka, z ktrych z trzaskiem
wyskakuje na sprynie jaki element.
Wybucha wrzaskiem podczas dwch trzecich spord wszystkich wizyt.

201

Studia przypadkw

Trzyma jeden koniec sznurka, linki lub tasiemki na wysokoci piersi, drugi za przy uchu i porusza rytmicznie, wprawiajc w drgania. Zachowanie to pojawia si obecnie rzadko,
wczeniej podczas kadej wizyty.

Smak
W czasie

kadego

spotkania ssie jzyk.

Wzrok

W trakcie mniej wicej co drugiej wizyty koysze si

w przd i w ty, czasem wydajc dwiki, czasem w ciszy.
Patrzy przez ludzi - niegdy cay czas, teraz tylko przez
50-75% czasu, ktry z nim spdzam. Pomimo tego, e nie
patrzy na przedmiot, ktrego uywamy (myl, e jest to rodzaj gry ze mn), w 90-95% przypadkw podnosi waciwy
przedmiot. Nawizuje ze mn kontakt wzrokowy i umiecha
si (w tym samym czasie) co najmniej raz w czasie kadego
spotkania.
Na zebraniu, ktre odbyo si po przedstawieniu wszystkich raportw zdecydowano, e u T. z ca pewnoci wyst
puj zaburzenia wraliwoci dotykowej i wzroku. Podczas dyskusji szybko stao si dla nas oczywiste, e powanym
problemem jest naduywanie wchu. Wynikiem wsplnego
wysiku by plan pracy, ukierunkowany na przetrwanie. Zdecydowalimy, e naley rozpocz prac nad wchem, dotykiem i wzrokiem na poziomie podstawowym. T. wykonuje
obecnie zaplanowane wiczenia, robi jednak minimalne postpy

202

Dziwne,

niepojte .

Autystyczne dziecko

PRZYPADEK M.
(Ocena wstpna w czasie tygodniowego pobytu
i dwadziecia trzy jednodniowe wizyty
przez okres piciu lat i czterech miesicy)

u nas po raz pierwszy, gdy by dziesicio

i pletnim chopcem. Mia brata o pi lat starszego od siebie. Przed jego urodzeniem matka poronia jedn ci,
a potem dwie kolejne.
Podczas ciy matka cierpiaa na niezwykle silne nudnoci i zawroty gowy. Do sidmego miesica lekarz nie mg
wysucha bicia serca podu, rwnie ruchy byy bardzo sabe.
Tydzie przed urodzeniem rozpocz si pord pozorny i matka bya przez dwa dni hospitalizowana. Waciwy pord zosta wywoany i odby si bardzo szybko - trwa dwie i p
godziny.
Pocztkowo rodzice uwaali M. za normalne dziecko, chocia mia pewne trudnoci z ssaniem z butelki, jednak gdy
w pitnastym miesicu ycia nie mwi i nie chodzi, zaczli
si niepokoi. W osiemnastym miesicu M. przeszed rycz
k z wysok temperatur. Kiedy mia trzy lata, rodzice zabrali go do szpitala na kilkudniowe badania. Postawiono wtedy diagnoz uszkodzenia mzgu. W rok pniej kolejne badanie
neurologiczne potwierdzio to rozpoznanie. W midzyczasie
chopiec stawa si coraz bardziej nadpobudliwy. Kolejny lekarz przepisa Dilantin, aby go "uspokoi". Matka wyprbowywaa Dilantin przez rok, po czym, nie widzc adnej zmiany, przestaa go podawa.
N aley odnotowa, e gdy M. mia pi i p roku, przyjto
go do zerwki, gdzie chodzi dwa lata. Nie mg jednak nad
y za innymi dziemi, przeniesiono go wic do klasy specjalnej. Zosta poddany testom psychologicznym i zdiagnozowany
jako "zaburzony emocjonalnie". W rok pniej szkolny psyM.

pojawi si

Studia przypadkw

203

cholog ponownie wykona testy. Tym razem diagnoza brzmiaa - "schizofreniczno - autystyczny".
Gdy M. pojawi si u nas po raz pierwszy, by fizycznie
zdrowy, ale wykazywa wiele niepokojcych waciwoci. Nie
by w stanie skupi na duej uwagi i by dosy nadpobudliwy. Mruy oczy i wpatrywa si badawczym wzrokiem, (pomimo faktu, e niedawno, po badaniu wzroku, przepisano mu
okulary). Mia szczeglny zwyczaj powtarzania wszystkiego,
co si do niego powiedziao. Gryz palce i stale dotyka twarzy, koncentrujc si na oczach, nosie i ustach. Uwielbia
bezmylnie bawi si sznurkiem, udawa, e jego rka jest
dwigiem i caymi godzinami trzyma j podniesion w grze.
Codziennie godzinami mwi sam do siebie. Poza tym wszystkim mia wiele "smelizmw", wcha wszystko, a zwaszcza swoje
palce. Dotyka ludzi i przedmiotw, a potem wcha palce.
Podczas pierwszego badania okazao si, e robic pewne
ruchy, na przykad podskakujc, nie uywa jednej nogi. Chodzi i biega w sposb nieskoordynowany, bardzo sabo raczkuje i peza. Sabo rwnie mwi. Stwierdzono, e jego zdolnoci
manualne s na poziomie duo modszego dziecka.
Mia sab konwergencj przy patrzeniu na ma odlego (near point convergence of vision) ze zmiennym zezem,
gdy patrzy na przedmioty, trzymane blisko nosa. Rozumienie ze suchu byo na poziomie piciolatka. Umia czyta kilka sw.
Rodzice otrzymali program do stosowania w domu. Zasadniczo, skada si on z "uczenia wzorca ruchowego" (patterningu), pezania i raczkowania, stymulacji suchowej, wicze
wzrokowych, wicze oddechowych z uyciem maski oraz trenowania wchu.
Ze wzgldu na powtarzanie dziwnych zachowa, zwa
szcza bawienia si sznurkiem i wchania palcw oraz cige
powtarzanie tego, co si do niego powiedziao, M. by odtrca
ny niemal przez wszystkich , z wyjtkiem rodzicw.

204

Dziwne,
Wyjanilimy dokadnie

niepojte.

Autystyczne dziecko

rodzicom zaburzenia sensoryczne dziecka (wchu, wzroku i wraliwoci dotykowej) i poprosilimy, aby uzupeniali nasz program jak najwiksz iloci
wicze w tych obszarach.
Rodzice M. spdzali wiele godzin dziennie pracujc nad
jego wchem, wzrokiem i wraliwoci dotykow, poza zaleconym programem.
M. by oceniany mniej wicej co trzy miesice. Po roku
mwi duszymi zdaniami, ktrych tre bya bardziej odpowiednia do jego wieku. Czyta samodzielnie z ksieczek do
pierwszej klasy i potrafi przepisa zdania zarwno literami
pisanymi, jak i drukowanymi. Robi postpy w arytmetyce
i uczy si tabliczki mnoenia. Sta si bardziej pewny siebie,
potrafi sam przej przez ulic i zrobi mamie zakupy.
Z zapaem prbowa teraz rnych rzeczy, jakie normalny cho
piec robiby na placu zabaw lub na play. Cay zesp by nim
zachwycony.
N adal spotykalimy si z nim co trzy miesice. Pod koniec drugiego roku terapii zrobi due postpy. Zdecydowalimy, e w nastpnym roku naley ugruntowa cakowit prawostronno. Umia teraz spontanicznie pisa zdania, potrafi
te wykona standardowy test czytania uzyskujc wynik 2,6
w zakresie sownictwa i 2,2 w rozumieniu. Chodzenie, bieganie i oglna koordynacja byy o wiele lepsze ni kiedykolwiek.
Bawi si z dziemi w wieku bardziej zblionym do swojego
i mg z nimi wspzawodniczy. Przede wszystkim rozwija
swoje poczucie humoru. Program zosta przystosowany do pe
nego wzmocnienia prawostronnoci.
Pod koniec trzeciego roku M. zrobi takie postpy, e postanowiono zrobi mu seri standardowych testw umiejtno
ci (Stanford Achievement Test, Gray Oral Reading Test oraz
Ammons and Ammons Quick Test). Uzyska tak dobre wyniki, e dano mu do wicze domowych w czytaniu, ksiki do
trzeciej i czwartej klasy. Stwierdzono, e nadal robi postpy

205

Studia przypadkw

w pisaniu, mwieniu i rozumieniu ze suchu. Rodzice opowiadali, e jest bardziej niezaleny i otwarty; prawd mwic
stawa si wrcz agresywny! Program zosta zmieniony tak,
aby pooy wikszy nacisk na nauk i prac w szkole. Powiedzielimy mu, e na kolejne wizyty musi przychodzi w marynarce i krawacie (mia wtedy prawie czternacie lat, by wic
w wieku, w ktrym wygld ma due znaczenie).
Pod koniec czwartego roku, teraz ju prawie pitnastolet
ni M., ucze specjalnej klasy, w ktrej nie stosowano ocen,
nie mg oderwa si od czytania. Rodzice mwili, e czyta
wszystko. Proste ,,-izmy" prawie zaniky, potrafi bardzo dobrze da sobie rad podczas dwugodzinnej serii szkolnych
testw. Znaczne postpy zrobi te w zakresie wzroku. Ruchy
oczu byy pynne i spokojne, poprawia si koordynacja wzrokowo-ruchowa, zbieno bya prawie doskonaa.
Rok pniej M. zosta dopuszczony do testw czytania
przeznaczonych dla pitej i szstej klasy, poniewa umia teraz poprawnie rozpoznawa sowa na poziomie pitej klasy.
Ostro widzenia na odlego ulega poprawie na tyle, e
mg nosi okulary tylko do czytania. W lecie sam chodzi
prawie codziennie do klubu dla modziey, umia lepiej rzuca
i apa, pywa, jedzi na rowerze. Najbardziej uderzajcy ze
wszystkiego by fakt, e jego iloraz inteligencji wzrs przez
ostatni rok o prawie dwadziecia punktw.
PRZYPADEK H.
(Ocena wstpna w czasie tygodniowego pobytu
i pi jednodniowych wizyt kontrolnych w okresie
czternastu miesicy)

H. urodzi si w trzy tygodnie po terminie. Matka bya

niezwykle zmczona, wic poonik zdecydowa si na wywoanie porodu za pomoc lekw. Urodzi si szybko po dwch

206

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

godzinach porodu, komplikacji nie byo. Nie byo adnych uwag

odnonie jego stanu, jednak matce, ktra zobaczya go natychmiast, wyda si zupenie normalny. Nie byo opnienia
w pojawieniu si pierwszego krzyku po urodzeniu, sprawia
wraenie normalnego pod kadym wzgldem. Jako dziecko
nie stwarza adnych problemw, pierwsze miesice rozwoju
byy dokadnie takie same jak w przypadku jego rodzestwa.
Kiedy mia osiemnacie miesicy, matka zacza si niepokoi, poniewa mowa syna skadaa si wycznie z powtarzania tego, co do niego mwiono, nie potrafi porozumie si
z otoczeniem. Zachowanie stawao si coraz dziwniejsze, obejmowao wiele powtarzanych wci czynnoci, jak cige machanie rkami przed twarz, czy wydawanie dziwnych dwi
kw. Ucieka od kontaktw z innymi, a waciwie ignorowa
znajdujcych si wok niego ludzi.
W wieku trzech lat, ze wzgldu na dziwne zachowanie
i brak mowy, H. zosta na kilka dni zabrany do szpitala w celu
wykonania bada. Diagnoza brzmiaa - "zaburzenia emocjonalne" z bardzo zym rokowaniem. Nie zalecono adnej innej
terapii poza umieszczeniem w zakadzie.
Od czwartego do sidmego roku ycia H. uczszcza do
"specjalnych" przedszkoli, nie zmienio to jednak symptomw.
Majc siedem lat chodzi do poradni psychiatrycznej, poniewa jednak nie nastpiy adne zmiany, ponownie zosta umieszczony w "klasie specjalnej" szkoy podstawowej. Przez te
lata przeszed wiele testw psychologicznych. Matka nigdy
nie otrzymywaa penych wynikw, natomiast podczas rozmw podawano jej wiele "wstpnych" diagnoz. Byy to gw
nie diagnozy autyzmu i schizofrenii ze zym rokowaniem.
H. pojawi si w Instytucie, gdy mia osiem lat. By ad
nym chopcem, ktry chodzi na palcach, wikszo czasu sp
dza na zabawie wasnymi palcami i machaniu rkami przed
oczami, czasami wydawa rne dwiki lub mia si bez
powodu. Ignorowa to, co si do niego mwio, natomiast zmu-

Studia przypadkw

207

szony do zwrcenia uwagi , powtarza tylko to , co si do niego

powiedziao. Wydawa si przebywa w swoim wasnym wie
cie i wszelka interwencja w ten wiat wywoywaa jego sprzeciw i oburzenie. Pozostawiony sam na zabawie palcami lub
machaniu rkami nie sprawia adnych kopotw, jeli jednak badajca go osoba nalegaa, aby co zrobi, reagowa silnym wybuchem zego humoru i paczem.
Ocena funkcjonowania dziecka podczas pierwszej wizyty
bya nastpujca: rozwj ruchowy siedmioletniego dziecka,
rozwj mowy, gdy by skonny do wsppracy, na poziomie
piciolatka, ale rzadko funkcjonuje na tym poziomie. Posugi
wanie si rkami mniej wicej jak u siedmiolatka. Zmuszony
przez matk do wsppracy rozumie sowne polecenia na poziomie piciolatka. W zakresie umiejtnoci dotykowych funkcjonuje jak szeciolatek. Potrafi mwi setki sw i zda mniej
wicej na poziomie piciolatka, ale rzadko korzysta z tej
moliwoci. Na pocztku programu, gdy by zainteresowany,
czyta na poziomie pierwszej klasy, ale cigle gubi si w tekcie albo wola robi co innego.
Kiedy podczas pierwszej wizyty w Instytucie matka lub
oceniajcy zmuszali go do wsppracy, funkcjonowa oglnie
na poziomie sabo rozwinitego piciolatka . Pismo mia due
i prawie nieczytelne. By zbyt mao wraliwy na dotyk.
W naszym przekonaniu zaburzone zachowanie dziecka byo
symptomem wielu zaburze percepcji. Na przykad ciga zabawa palcami miaa suy polepszeniu sabej wraliwoci na
dotyk. Macha rkami przed oczami, prbujc usprawni odbir
bodcw wzrokowych. Krzycza co pewien czas, poniewa nie
mg sobie poradzi z bdnymi wraeniami suchowymi docierajcymi do mzgu. Przyjlimy zaoenie, e gdy zdolnoci
percepcyjne ulegn poprawie, zachowania te, podobnie jak
zaburzone funkcjonowanie, po prostu zanikn.
Jako terapi zalecilimy stymulacj suchow i wzrokow, opierajc si na zaoeniu, e bodce dostarczane w 10-

208

Dziwne,

Autystyczne dziecko

rozwojowym, ze zwikszon czstotliwo

ci , nateniem i czasem trwania, umoliwi rozwj umiejtnoci percepcyjnych. Jeli terapia speni swoje zadanie,
dopywajce z zewntrz bodce nie bd ju dla H. niepokoj
cym, niepodanym zakceniem i jego zachowanie ulegnie

zmmme.
H. wykonywa program stymulacji sensorycznej w domu
z matk. Pocztkowo stawia opr, potem jednak do dobrze
przystosowa si do codziennych zaj.
Kolejnej ocenie zosta poddany trzy miesice pniej. Matka powiedziaa, e jest bardziej czujny i "nastawiony na
odbir", lubi czytanie i zajcia z arytmetyki, wydaje si jej, e
wicej mwi. W tym czasie po raz kolejny badany by przez
psychiatr, ktry ponownie stanowczo zaleci oddanie go do
zakadu zamknitego. Nasza ocena wskazywaa, e H. nie
uczyni adnych postpw mierzonych skal funkcjonowania,
zaobserwowalimy jednak pewien niewielki wzrost wiado
moci. Program zosta nieco zmieniony, dodano wicej rno
rodnej stymulacji suchowej.
Dwa miesice pniej ponownie ocenilimy H. Ulega poprawie koordynacja, zwaszcza chodzenie. Czasami mwi co
w odpowiedzi, lepiej czyta i pisa. By spokojniejszy i troch
bardziej zwraca uwag na otaczajcy go wiat. Odpowiada
"tak" i "nie" na pytania, o wiele rzadziej "wycza si" z otoczenia. Wydawao si, e duo ywiej reaguje na otoczenie.
Pooylimy wikszy nacisk na fizyczne aspekty programu
i utrzymalimy na tym samym poziomie stymulacj sensoryczn.
Celem, ktry chcielimy osign do nastpnego spotkania, byo
cakowite zredukowanie "wyczania si" z otoczenia.
N astpne spotkanie odbyo si po czterech miesicach.
Zyska dwa miesice w ocenie funkcjonowania i, co znamienne, nie "wycza si" ju z otoczenia! Znacznie polepszya si
koordynacja, nauczy si jedzi na rowerze. Poprawie ulego
pisanie i czytanie (do poziomu drugiej klasy). By rwnie
gicznym

porzdku

niepojte .

Studia przypadkw

209

bardziej rozmowny. Rozszerzy swoje sownictwo. Uczy si

geografii i dobrze radzi sobie z arytmetyk.
Matka zauwaya, e jest spokojniejszy, bardziej przyjazny, mniej niemiay, lubi ludzi, interesuje go wiele rzeczy
i zauwaa wicej. Oglada teraz telewizj, po raz pierwszy podszed do bawicych si dzieci.
Najbardziej zauwaaln zmian byo zaprzestanie wydawania dziwnych dwikw oraz bardzo rzadkie machanie r
kami i palcami przed oczami. Postanowilimy kontynuowa
program podstawowy, natomiast pod wpywem wspaniaych
postpw wycofalimy niektre aspekty programu dotyczce
wzroku.
H. powrci po czterech miesicach. Ocena funkcjonowania pozostaa bez zmian, natomiast pojawia si negatywna
zmiana, poniewa znowu zacz porusza rkami przed oczyma. Zrobilimy bd usuwajc zbyt szybko wzrokowe skadni
ki programu. Naleao je teraz przywrci i rozszerzy.
Podczas ostatniego spotkania wspaniale czyta na odpowiednim dla siebie poziomie. Lubi geografi, dobrze pisa,
rzadko "wycza si". By teraz nastawiony na odbir wszystkiego, co dziao si wok niego. Cay czas docieka czego,
mwi, przerywa i zadawa pytania do tego stopnia, e mo
na by go uzna za nadpobudliwego. Zwiza si z personelem
i upiera przy rnych rzeczach dotyczcych realizacji domowego programu. Nazwa mnie "gupim idiot", poniewa rozzoci go jeden z elementw programu. Sucha uwanie wszystkiego, co go dotyczyo, nie krzycza ju, chyba e by
naprawd zy. Kci si z personelem na temat programu.
Nie "wycza si" ju, z wyjtkiem tych rzadkich chwil, kiedy
powraca do machania palcami przed oczami.
W tym okresie terapii koordynacja, zdolno uczenia si,
poziom osigni szkolnych byy u H. prawie normalne. Mwi
doskonale, jeli chcia wsppracowa. Wyniki na naszej skali
poziomu funkcjonowania wskazyway, e umiejtnoci w za-

210

Dziwne,

niepojte .

Autystyczne dziecko

kresie poruszania si, umiejtnoci manualne, wzrokowe (czytanie) i dotykowe byy zupenie dobre. Sabiej prezentowa si
w rozumieniu ze suchu i mwieniu, chocia ulego to znacznej poprawie wraz ze wzrostem umiejtnoci koncentracji
uwagi. Wci wystpujce zaburzenia percepcji dotyczyy
przede wszystkim suchu, a w mniejszym stopniu rwnie
wzroku i dotyku. Mona go byo teraz traktowa jako dziecko
nadpobudliwe, o do niskiej gotowoci do wsppracy.
W tym momencie H. zakoczy etap przetrwania i by
gotowy do przejcia do waciwego etapu terapii.

PRZYFADEK B.
(Wstpna

ocena w czasie tygodniowego pobytu

oraz osiemnacie jednodniowych wizyt kontrolnych
w okresie czterech lat i jedenastu miesicy)
B. zostaa do nas przysana przez neurologa, jednego
z wielu specjalistw, ktrzy j badali. Bya rodkowym dzieckiem, cia i pord przebiegay normalnie. Pierwsze osiem
miesicy ycia spdzia prawie cay czas paczc. Zezowaa
jednym okiem.
W wieku od dwch do siedemnastu miesicy cierpiaa na
wielokrotne chwilowe utraty przytomnoci. Wybuchaa krzykiem, a potem nie moga wzi nastpnego oddechu. W wielu
wypadkach matka stosowaa sztuczne oddychanie metod
"usta-usta". Wydawao si, e epizody te wywoane s przez
gd i zmczenie.
Przytocz teraz notatki matki B. na temat jej wczesnego
rozwoJu.
7 dni - rozpoczyna si kolka, ktra trwa osiem miesicy
(pierwsze cztery miesice regularna i silna). Przez te cztery
miesice pi regularnie od 12 w nocy do 6 rano, pacze stale

Studia przypadkw

211

przez reszt czasu, z wyjtkiem dziesiciominutowych drzemek - w sumie okoo dwch godzin snu. Pacz zacz by
coraz rzadszy w czwartym miesicu, usta po piciu.
3 tygodnie - przepuklina ppkowa, zalecone stosowanie
plastra.
1 miesic - umiecha si i reaguje na piewanie i koysanie.
2 miesice - unosi gow, rozglda si lec na brzuszku,
umiecha si do przedmiotw.
4 miesice - rentgen stawu biodrowego ze wzgldu na
podejrzenie wrodzonego zwichnicia. Wynik negatywny. ObserWUje zezujc.
4 i 1/2 miesica - rozmylnie siga po przedmioty i mocno
je chwyta. Siedzi w siodeku zawieszonych na sprynach nisko nad ziemi przez godzin do ptorej.
5 miesicy - siga po rzeczy obiema rkami. Bawi si
palcami u ng.
7 miesicy - rzuca zabawki na podog i patrzy, gdzie
upady. Lepiej patrzy (zezowanie). Mao artykulacji. Reaguje
miechem na inne dzieci, lubi im si przyglda. Zawsze pi
na brzuchu. U ywa smoczka.
7 i 1/2 miesica - przewraca si z plecw na brzuszek.
8 miesicy - siedzi w krzeseku dla niemowlt. Siedzi
sama bez trudu, nie umie jednak samodzielnie usi. Koy
sze si silnie w siodeku, zaczyna w nim stawa. Mwi "ga,ga"
i "da, da". Brat traktuje j bardzo szorstko i czsto bije po
gowie (nie mocno). Maa uwielbia zwraca na siebie jego
uwag, staje si bardzo podniecona. Lubi przyglda si obrazkom. Nie ma zbkw.
9 miesicy - lubi drze kartki czasopism.
10 miesicy - raczkuje do tyu. Odczuwa jakie problemy
z oczami. Kiwa gow w przd i w ty. Czasami zezuje. Ma
dwa zby.
Pierwszy wypadek - wypada ze spacerwki, ktra stoczya si po pochyoci. Upada twarz na beton. Obtarcia.

212

Dziwne, niep ojde. Autystyczne dziecko

Wkada

do ust tylko palce rk.

11 miesicy - stoi bez podtrzymywania, klka i przekrca
si. Umie ju sama usi. Mwi pojedyncze sylaby.
12 miesicy - staje samodzielnie w kojcu. Stoi na palcach
wytrzymujc w tej pozycji jedn minut. Jeszcze nigdy nie
nosia bucikw. Zaczyna raczkowac do przodu. W dalszym
cigu czasami zezuje prawym okiem. Lubi trzyma i nosi
swoje plastikowe ochronne majteczki.
13 miesicy - mwi "di, di" i macha na do widzenia.
15 miesicy - chodzi, trzymajc si osb lub mebli. Uwielbia
by przytulana i sama przyciska lalki i pluszowe zwierztka.
16 miesicy - sama stoi i chodzi na caych stopach ( odkd
zacza nosi buty). Wci karmiona butelk, nie umie pi
z kubeczka. Mwi "Busi, Mamom, Da Da Da.
16 i 1/2 miesica - wspina si na dziecinny fotel na biegunach i buja si . Wchodzi po schodach i wdrapuje si na
meble. Wazi wszdzie, zawsze plcze si pod nogami.
Poczwszy od drugiego miesica ycia do tego czasu (szesnacie i p miesica) B. "zemdlaa" okoo 40 razy. Zdarza si
to coraz czciej, lecz sia omdle, mierzona czasem trwania
utraty przytomnoci oraz trudnoci, jak sprawia ocucenie
jej za pomoc sztucznego oddychania, maleje. Najdusze
omdlenie trwao prawdopodobnie okoo p minuty. Epizody
te rozpoczynaj si jednym, mocnym krzykiem z wydechem
caego powietrza, nastpnie przerwa midzy wziciem nastp
nego oddechu przedua si, w tym czasie twarz zaczyna szarze, wargi siniej, oczy wywracaj si, ciao napra. Nie
pojawiaj si wyrane skurcze. Najczciej wystpoway mi
dzy czternastym a szesnastym miesicem ycia , potem coraz
rzadziej. W te dni, kiedy jest rozluniona, wystpuje gd :i/lub

zmczeme.

17 miesicy - zaczyna czasami spa na plecach; wskazuje

, .
na rozne rzeczy.
19 miesicy - wcha wszystko, zamiast bada przez ob-

213

Studia przypadkw

macywanie i wkadanie do ust. Rzuca wszystkim.

2 lata - nie zasaba od p roku. Przez wikszo czasu
da smoczka.
2 i 1/2 roku - powtarza wszystko (krtkie zdania). Gdy
nie pi, chce smoczek. Pojawiaj si natrctwa - trzeba jej
szybko zawizywa buciki i podciga rkawy powyej okcia.
2 i 3/4 roku - czasami nie chce spa w dzie. Wychodzi
z eczka. czy 2 - 3 sowa. 1 - 2 butelki dziennie.
3 i 1/2 roku - krtkie zdania. W cigym ruchu. Gdy miaa dwa i p roku urodzia si jej siostra. W tym czasie babcia
bez trudnoci wprowadzia j w trening czystoci. Boi si, gdy
matki nie ma w zasigu wzroku. Powica duo uwagi ubraniu. Zaczyna chodzi do przedszkola.
3 i 3/4 roku - Gdy jest napita, bezustannie powtarza
jakie pytania i cigle szczebiocze. Drapanie i szczypanie jako
substytut bicia.
Midzy

trzecim a pitym rokiem ycia B. uczszczaa do

maego przedszkola. Ze wzgldu na dziwne zachowanie, nie
zostaa przyjta do pierwszej klasy, umieszczono j w klasie
specjalnej. Rodzice B. byli bardzo zaniepokojeni jej dziwnym
zachowaniem i poszukiwali pomocy w wielu miejscach. Znowu przytocz z notatek matki, jakie diagnozy i zalecenia otrzymywaa B.
Historia diagnozy i leczenia

Wiek 4 lata - orodek zdrowia. Diagnoza postawiona przez

psychologa: autyzm. Skierowanie do rejonowej poradni zdrowia psychicznego dla dzieci na dugoterminow terapi. Rokowanie: niepomylne, prawie beznadziejne.
Wiek 5 lat - poradnia zdrowia psychicznego dla dzieci.
Diagnoza na podstawie tygodniowej obserwacji i oceny zachowania w maym, nadzorowanym przedszkolu dla dzieci z za-

214

Dziwne,

ni epoj te.

Autystyczne dziecko

burzeniami; powane zaburzenia emocjonalne, nie autystyczna. Zalecenia: zapisanie dziecka do ich przedszkola.
Wiek 5 lat - badania w Instytucie Neurologicznym. Diagnoza: minimalne, rozsiane uszkodzenie mzgu, stwierdzone
na podstawie badania neurologicznego, badania koci czaszki,
oraz testw, na fenyloketonuri i EEG.
1. Deficyty w zakresie percepcji wzrokowej.
2. Saba koordynacja ruchowa.
3. Problemy emocjonalne nakadajce si na powysze.
Zalecenia: skierowanie do psychologa w celu okrelenia
moliwoci intelektualnych.
Wiek 5 lat - Ocena psychologa: rni si od innych dzieci.
Nie mona jej uzna za upoledzon umysowo, chocia jest
opniona intelektualnie o 8 - 9 miesicy. Brak objaww zaburze emocjonalnych. Lekkie braki w koordynacji. Naley
pozwoli B. uczszcza do przedszkola. Zalecenie: dobre przedszkole do koca tego roku szkolnego.
Po raz pierwszy spotkalimy si z B., gdy miaa osiem lat
i trzy miesice. Nie lubia by dotykana, sama rwnie unikaa dotykania czegokolwiek. Badaa wszystko i wszystkich za
pomoc wchu. Stale powtarzaa te same pytania.
Najbardziej charakterystyczny dla niej by strach i skon
no do powtarzania. Bardzo baa si dotykajcych j ludzi
i lekarzy, bo "bd robili mi operacj". Denerwowaa si, gdy
tylko rodzice znikali z pola widzenia. Cay czas mwia, powtarzajc godzinami to samo pytanie.
Zawsze chodzia na palcach, co sprawiao wraenie, jakby
podskakiwaa. Chd by bardzo nieskoordynowany.
N asz program przetrwania skada si z nastpujcych
elementw:
"Uczenie wzorca ruchowego" (patterning). Wymagao to
obecnoci trzech osb poruszajcych jej koczynami, zgodnie
z ruchami pezania. Problem polega na tym, e bya dzieckiem nadwraliwym na dotyk i na pocztku bardzo denerwo-

Studia przypadkw
waa si,

215

gdy ludzie dotykali jej ciaa i poruszali nim. Kazalimy jej spdza wiele godzin na pododze na pezaniu,
w nadziei, e jej ruchy stan si bardziej pynne.
Rozpoczlimy peny program skierowany na obnienie
wraliwoci na dotyk. Obejmowa on nacieranie rcznikiem,
ze szczeglnym uwzgldnieniem rk i przedramion. Opracowalimy rwnie program suchowy. Poniewaz nie bylimy
jeszcze pewni, czy jest nadwraliwa, czy zbyt mao wraliwa
w tym zakresie, na zmian wzmacnialimy i wyciszalimy
dwiki. Rozpoczlimy take program odpowiedni dla dziecka ze zbyt ma wraliwoci wzrokow. Poniewa w szkole
nie wiodo si jej dobrze, zabralimy j stamtd. Rozpoczli
my te prac nad smelizmami.
Pod koniec pierwszego roku terapii (w midzyczasie miay miejsce trzy jednodniowe wizyty) zachowania zwizane
z wchem zmniejszyy si znacznie, ale wci jeszcze wyst
poway. Pezanie, raczkowanie i chodzenie byy o wiele lepiej
skoordynowane. Dziewczynka bya spokojniejsza i moga dotyka rkami o wiele wicej rzeczy bez ich uprzedniego w
chania. Umiaa napisa trzy wyrazy i, co najwaniejsze, pozwalaa nam si dotkn. Sprawiaa wraenie dojrzalszej
i bardziej chtnej do wsppracy, zdecydowalimy wic zatrudni dla niej domowego nauczyciela. Kontynuowalimy program, kadc wikszy nacisk na wraliwo dotykow i wzrok.
Dodatkowo zaczlimy utrwala cakowit prawostronno.
Pod koniec drugiego roku terapii B. dotykaa rnych rzeczy i patrzya na nie, jedynie rzadko wchajc je. Przestaa
szczypa swoje rodzestwo. Umiejtnoci manualne ulegy
poprawie, ale nadal byy sabe. Zaliczya pierwsz klas
w zakresie czytania, o wiele lepiej mwia. Duo chtniej wsp
pracowaa, nadal jednak sprzeciwiaa si podejmowaniu trudniejszych zada. Tylko czasami powtarzaa w kko to samo.
Przestawaa, jeli zwrcio si jej uwag. Od czasu do czasu
przytrafiay si jej krtkotrwae zawroty gowy, nadal te miaa

216

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

wzrokowe. Zmienia si tak bardzo, e zdecydowalimy si na posanie jej do szkoy. Na podstawie wynikw testw zostaa umieszczona w normalnej drugiej klasie, po kilku miesicach przesunito j jednak do klasy
specjalnej, poniewa nie dawaa sobie rady z samodzielnym
odrabianiem zada.
Podczas trzeciego roku terapii zupenie zaniky smelizmy.
Nauczya si te panowa nad pojawiajcymi si czasem zawrotami gowy przez "mocne zaciskanie powiek". Staa si
chtna do wsppracy i mniej baa si w trakcie testw.
W zakresie czytania otrzymaa wyniki na poziomie trzeciej
klasy. Sprawiaa wraenie na tyle dojrzaej, e umieszczono
j w normalnej czwartej klasie. Codziennie wychodzia z normalnych lekcji na specjalne, godzinne zajcia z pisania. Zacza nosi nowe okulary ze wzgldu na rosnc krtkowzroczno. Wkadaa wiele wysiku w samodzielne odrabianie lekcji.
N auczyciel czwartej klasy przekaza nam, e B. stale dokucza
innym dzieciom, nie sucha wystarczajco uwanie polece
dla caej grupy. Nadal pracowalimy nad zdolnoci odbioru
wrae dotykowych, wzrokowych i suchowych, a take osi
dziwne

wraenia

gniciem cakowitej prawostronnoci.

Po czterech latach i jedenastu miesicach terapii (w tym

okresie odbyo si ogem osiemnacie wizyt powiconych
kolejnym ocenom) B. utrzymywaa si w normalnej pitej klasie. Gdy poddano j testom indywidualnym, czytaa na poziomie klasy szstej, nadal jednak miaa kopoty z testami grupowymi. Bya dojrzalsza, przestaa powtarza pytania i wcha
przedmioty. Tolerowaa dotyk drugiej osoby, napisaa swoje
pierwsze krtkie wypracowanie. Ju od roku nie miaa zawrotw gowy, jej iloraz inteligencji mieci si w dolnych
granicach normy. Nie baa si ju obcych, ani innych dzieci.
W tym okresie B. uzyskaa w indywidualnym tecie go
nego czytania i rozumienia ze suchu wynik, klasyfikujcy j
na pocztku szstej klasy. Nadal miaa kopoty z wykonywa-

Studia przypadkw

217

niem standaryzowanych testw grupowych. Nauczyciel donosi, e dokucza innym dzieciom i wci ma kopoty ze skupieniem si na swoim zadaniu. Nadal sabo pisze. W domu bya
oglnie spokojniejsza ni w szkole. Wybuchy emocji nie byy
ju tak silne i trway krcej.
Podczas kocowej wizyty rodzice powiedzieli, e zostaa
przyjta jako zwyczajny ucze do maej prywatnej szkoy
i bdzie tam chodzi do normalnej klasy.

EPILOG

Podr

w gb wiata dziecka autystycznego podjem niechtnie i peen obaw. Dzieci, z ktrymi si spotkaem byy
naprawd dziwne, ochrzciem je wic mianem "dziwnych i niepojtych". Pierwszy kontakt z nimi nie polega na wymianie
sw, najpierw byy to przelotne spojrzenia, potem pene obaw
dotknicia na prb, zmieniajce si powoli w delikatne uci
ski, szczere i pene znaczenia zy i w kocu w sowa. Te dzielne dzieci, ktre odbyy przeraajc podr ze swojego wiata
do naszego, zdaway si przechodzi przez jaki nowy rodzaj
procesw rozwojowych, w ktrych pierwszym krzykiem, towarzyszcym narodzinom by bysk w oczach, znak dostrzee
nia, ktry przeradza si w zaufanie i przyja. Dopiero po
takim sygnale ycia moglimy zacz uczy si wzajemnie
swoich rnych wiatw.
W miar poznawania ich wiata mogem spojrze na dzieci nowymi oczami. Mwiem rodzicom, co widz, a oni szybko
si uczyli. Moja podr miaa sens, jeli mogem na koniec
zobaczy rodzicw i ich, dawniej obce, dzieci patrzcych sobie
w oczy i mwicych do siebie. Kiedy rodzice zaczynali rozumie, oni sami i ich dzieci przestawali by ju obcymi ludmi,
ktrzy wprawdzie yj pod jednym dachem, lecz w odrbnych
wiatach. W chwili, gdy dziecko mogo spojrze poza otaczaj
ce je rzeczy na ludzi, zaczynao sucha nie tylko wasnych
dziwnych dwikw, ale i ludzkiego gosu, kiedy byo w stanie
tolerowa nasz dotyk, zapach i smaki, zaczynao poznawa

Epilog

219

nas, ktrzy je otaczalimy, jako ludzi. Kiedy dzieci zaczynay

widzie i sysze ludzi, znika smutek z oczu ich rodzicw,
a na ich twarzach pojawiaa si nadzieja. Nie byo to dotd
zbyt popularne sowo w tej dziedzinie, ale pierwszy spontaniczny kontakt nawizany przez rodzica i dziecko zawsze
budzi nadziej. Szybko odkryem, e niezalenie od tego jak
bardzo by on krtki i ulotny, dalsze postpy nastpoway
w szybszym tempie.
Dzieci te nauczyy mnie, e dotd niewaciwie je rozumiano. Pokazay, e byy nawet nieodpowiednio nazywane nie s psychotyczne, maj natomiast uszkodzenia mzgu. Ich,
wydawaoby si odrzucajce nas, odmienne zachowanie nie
jest poszukiwaniem odosobnienia, jest desperack prb uwolnienia si z wewntrznego wizienia, ktrego kraty tworz
zaburzenia w odbiorze bodcw sensorycznych. Nauczyem si,
e ich dziwne zachowanie jest rozpaczliw, ostatni prb
przetrwania i e wanie na etapie przetrwania ponosz najwicej poraek. Dowiedziaem si take, e s inne dzieci,
ktre rni specjalici rnie nazwali, a w rzeczywistoci s
do siebie podobne i powinny by nazywane tak samo. Maj
takie same problemy, rwnie yj w znieksztaconym wie
cie, pojawiaj si w ich zachowaniu dziwne manieryzmy i take
potrzebuj pomocy. W efekcie zaczem przyjmowa nie tylko
dzieci zdiagnozowane przez innych specjalistw jako autystyczne, lecz take te, ktrym nadano inne etykietki, ale przejawiay takie same zachowania jak dzieci autystyczne.
Byy rwnie dzieci, z ktrymi nie udao mi si - nie
umiaem wywoa tego pierwszego uwanego spojrzenia ani
dotknicia, ktre ju co mwio. Nadal pozostawalimy dla
siebie obcy. O nich nie nauczylimy si jeszcze wystarczajco
duo, musimy uczy si nadal. Podzielam zdanie innych osb
pracujcych w tej dziedzinie: statystyka i kontrolowane badania nie maj znaczenia tam, gdzie regu jest niepowodzenie.
Wci jestemy we wczesnym stadium poszukiwa, a nie na

220

Dziwne, niepojde. Autystyczne dziecko

etapie empirycznego sprawdzania wiedzy. Kade dziecko,

ktremu pomoemy przetrwa, ktre uda si wczy w nasz
wiat, przyblia nas do rozwizania problemu autyzmu. N a
szczcie s rwnie inne osoby odbywajce podre podobne
do moich. Odpowiedzi na pene przeraenia woanie o pomoc, jakim jest dziwne i odmienne zachowanie kadego dziecka autystycznego, powinno by cige poszukiwanie wikszej
iloci odpowiedzi i lepszych wynikw.

BIBLIOGRAFIA W JZYKU

GIELSKIM

Ardrey, Robert, African Genesis (New York: Atheneum, 1961)

- - ' o The Territorial Imperative (New York: Atheneum, 1966)
- - , The Social Contract (New York: Atheneum, 1970)
Bender, L., "The Brain and Child Behavior", Archives of General Psychiatry
4:531 (1961)
- - , "Autism in Children with Mental Deficiency", American Journal of
Mental Deficiency 63:81-86 (1959)
- - , "Schizophrenia in Childhood - Its Recognition, Description, and
Treatment." American Journal of Orthopsychiatry 26:499-506 (1956)
Bergman, P. and Escalona, S., "Unusual Sensitivities in Very Young Children"
Psychoanalitical Studies of Children 3-4:333-52 (1949)
Bettelheim, Bruno, The Empty Fortress: Infantile Autism and the Birth of Self
(New York: The Free Press, 1967)
Blackwell, R. and Joynt, R., Learning Disabilities Handbook for Teachers
(Springfield, Ill.: Charles C Thomas, 1972)
"Breaking Through to the Autistic Chiid." Medical World News (October 1966)
Call, J.D., "Newborn Approach Behavior and Early Ego Development". International Journal of Psychoanalysis 45:286-95 (1964)
Churchill, L; Alpern, G.; and De Meyer, M., Infantile Autism (Springfield, Ill.:
Charles C Thomas, 1971)
Clements, S.; Lehtinen, L.; and Lukens, J., Children with Mninimal Brain
Injury (Chicago: National Society for Crippled Children and Adults,
1963)
Dart, Raymond A., Adventures with the Missing Link (New York: The Vi king
Press, 1959)
Delacato, Carl H., A New Start for the Chid with Reading Probems:
A Manua for Parents (New York: David McKay, 1970)
- - , Neurological Organization and Reading (Springfield, Ill.: Charles
C Thomas, 1966)
- - , The Diagnosis and Treatment of Speech and Reading Problems
(Springfield, Ill.: Charles C Thomas, 1963)

222

Dziwne, niefXJjte. Autystyczne dziecko

- - , The Treatment and Preuention of Reading Problems (Springfield,

Ill.:Charles C Thomas, 1959)
Delacato, C. and Doman, G., "Hemiplegia and Concomitant Psychological
Phenomenon" American Journal of Occupational Therapy X:4
(July-August, Part I, 1956)
Doman, Glenn J., How to Teach Your Baby to Read (New York: Random
House, 1964)
--,What to Do About Your Brain-injured Child (Garden City,
N.Y.:Doubleday, 1974)
Eisenberg, L. and Kanner, L., "Early Infantile Autism" American Journal of
Orthopsychiatry 26:556-66 (1956)
"Electrical Helmet Strikes Back at Autism." Medical World News (January 1971)
Gunther, M., "Infant Behavior at the Breast", in E. M. Foss (ed.), Determinants
of Infant Behauior (London: Methuen,1961)
Kanner, L., "Problems of Nosology and Psycho Dynamics of Early Infantile
Autism" American Journal of Orthopsychiatry 19:426 (1949)
--,"Autistic Disturbances of Affective Contact." Neru.Children 2:217 (1943)
--,"General Concept of Schizophrenia at Different Ages". Neurology and
Psychiatry in Childhood (Baltimore: Williams and Wilkins,1954)
Klosovski, B.N., The Dwevelopment of the Brain and /ts Disturbanee by
Harmful Factors (New York: Macmillan, 1962
Kohut, H., "Introspections, Empathy, and Psychoanalysis" Journal of Ameriean
Psychoanalytic Assoeiation 7:459-87 (1959)
Kysar, J., "The Two Camps in Child Psychiatry: A Report from a PsychiatristFather of an Autistic and Retarded Chiid", American Journal of
Psychiatry 1(125):141-46 (July 1968)
Leek, Sybil, Diary of a Witeh (New York: New American Library, 1969)
LeWinn, E.B., Human Neurological Organization (Springfield, III.: Charles C
Thomas, 1968)
Lorenz, Konrad, King Salomon's Ring (New York: Thomas Y. Crowell, 1952)
- - , On Agression (New York: Harcourt Brace & World, 1966)
Mair, Lucy, Witchcraft (New York: McGraw-Hill, 1969)
Melton, David, When Children Need Help (New York: Thomas Y. Crowell , 1972)
Morris, Desmond, The Naked Ape (New York: Thomas Y.Crowell, 1972)
- - , The Human Zoo (New York: McGraw-Hill, 1969)
- - , Intimate Behavior (New York: McGraw-Hill, 1972)
Murray, Margaret A., The God of the Witehes (New York: Oxford University
Press, 1931, 1970)
- - , The Witeh-Cult in Western Europe (Oxford: Clarendon Press, 1921,
1971)
Ornitz, E., "Dis order s of Perception Common to Early Infantile Autism and
Schizophrenia" Comp. Psychiatry 10(4):259 (1969)
Ornitz, E. and Ritvo, E., "Perceptual Inconstancy of Early Autism"

223

Bibliografia

Archives of General Psychiatry 18: 76-98 (1968)

- - , "Neurophysiologic Mechanisms Underlying Perceptual Inconstancy in
Autistic and Schizophrenic Children." Archives of General Psychiatry
19:22 (1968)
"Parents as Scapegoats" Human Behavior 1(3 ):8
Piaget, J., The Construction
R eality in a Child (New York: Basic Books, 1954)
- - , The Origins of lntelligence in Children (New York: International
Universities Press, 1952)
Reisen, A.H., "Effects of Stimulus Deprivation on the Development of Atrophy
of the Visual Sensory System" American Journal of Orthoptics 30:2326 (1960)
Rimland, B., Infantile Autism: The Syndrome and Its lmplication for a Neural
Theory of Behavior (New York: Appleton-Century-Crofts, 1964)
- - , "The Effect of High Dosage Levels of Certain Vitamins on the Behavior
of Children with Severe Mental Disorders" in Hawkins, D.R. and
Pauling, L. (eds.), Orthomolecular Psychiatry (San Francisco:
W.H.Freeman, 1971)
Ritvo, K; Ornitz, E. ; and La Franchi, S. , "Frequency of Repetitive Behaviors in
Early Infantile Autism and Its Variants" Archives of General Psychiatry 19:341 (1968)
Ritvos, S. and Provence, S., "Form Perception and Imitation in Some Autistic
Cildren: Diagnostic Findings and Their Contextual Interpretation"
Psychoanal. Stud. ChiId. 8:115-61 (1953)
Roboth, Frances Diane, Chronicles of Old Salem (New York: Bonanza Books,
1948)
Rosenzweig, M.R.; Krech, D.; Bennett, KL.; and Damond, M.C. , "Effects of
Environmental Complexity and Training on Brain Chemistry and
Anatomy: A Replication and Extension". Journal Comp. Physiol.
PsychoZ. 55:429-37 (1962 )
Schopler, E., "Early Infantile Autism and the Receptor Processes" Archives of
General Psychiatry 13:327-37 (1965)
- - , "Visual Versus Tactual Receptor Preferences in NormaI and Schizophrenic Children" Journal of Abnormal Psychology 71: 108-14 (1966)
Shevrin, H. and Toussieng, P. , "Conflict over Tactile Experience in Emotionally
Disturbed Children" Journal of American Academy of Child Psychiatry 1: 564-90 (1962)
Summers, Montagne, The History of Witchcraft (New Hyde Park, New York:
University Books, 1956)
Thomas, Evan W., Brain-Injured Children (Springfield, Ill.: Charles C Thomas,
1969)
Tindall, G., A Handbook on Witches (New York: Atheneum, 1966)
Wolf, James, Th e Results of Treatment of Cerebral Palsy (Springfield, III.:
Charles C Thomas, 1969)

ar

224

SPIS KSIEK I ARTYKUW PRZYDATNYCH

W TERAPII I REHABILITACJI
DZIECI
,
AUTYSTYCZNYCH I UPOSLEDZONYCH UMYSOWO

1. Autism Research Review International - Kwartalnik Instytutu Bada nad

Autyzmem. Przegld bada biomedycznych
i wychowawczych w dziedzinie autyzmu i pokrewnych zaburze. Polska
edycja za zgod wydawcy. Fundacja "Synapsis". Dotychczas wydane
numery w jzyku polskim: 5/3 do 7/4.
2. Biaa M., Teoria zabawy wedug koncepcji D. W. Winnicota, "Nowiny
Psychologiczne" 1994/4.
3. Bogdanowicz M., Kisiel B., Przasnyska M., Metoda Weroniki Sherborne w
terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. WSiP, Warszawa 1992.
4. Bogdanowicz M., Leworczno u dzieci. WSiP, Warszawa 1989.
5. Bogdanowicz M., O dysleksji czyli specyficznych trudnociach w czytaniu i
pisaniu - odpowiedzi na pytania rodzicw i nauczycieli. "Linea", Lublin
1994.
6. Bokus B., Niedyrektywna terapia zabawowa. Koncepcja V. Axline, "Psychologia Wychowawcza" 1979.
7. Brauner A., Brauner F., Dziecko zagubione w rzeczywistoci, WSiP,
Warszawa 1993.
8. Brostoff J. , Gamlin L., Alergia i nietolerancja pokarmowa, "Litera",
Krakw 1994.
9. Czownicka A., Relacje interpersonalne dzieci autystycznych
w procesie terapeutycznym, w: Kocieiska M. (red.), Studia
z psychologii klinicznej dziecka. WSiP, Warszawa 1988.
10. Czownicka E. (red.), Psychologiczne problemy wczesnego autyzmu dzieci
cego. WSiP, Warszawa 1983.
11. Doman G., Doman J., Jak nauczy mae dziecko czyta? Oficyna wydawnicza "Excalibur", Bydgoszcz 1992.
12. Dziecko autystyczne. Biuletyn KTA, nr 1-4, Warszawa 1988.
13. Dziecko autystyczne. XIV Oglnokrajowy Dzie Rehabilitacji Dziecka,
Wrocaw, 26 padziernika 1990, Wydawnictwo
Uniwersytetu Wrocawskiego,
Wrocaw 1991.
,
14. Frith U., Autyzm. "Swiat Nauki" 1993/8.

Bihliogrofia

225

15. Gagelmann H., Kaj znw si mieje. Iskry, Warszawa 1988.

16. Gakowski T. (red.), Dziecko autystyczne i jego rodzice, Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Warszawa 1984.
17. Gakowski T. (red.), Usprawnianie dziecka autystycznego
w rodzinie. Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem,
Warszawa 1980.
18. Grandin T., Scariano M.M., Byam dzieckiem autystycznym . Wydawnictwo
Naukowe PWN, Wrocaw 1995.
19. Grodzka M., Dziecko autystyczne. Dziennik terapeuty, PWN, Warszawa
1984.
20. Grodzka M., Pacz bez ez. Listy rodzicw dzieci autystycznych. Wydawnictwo Medyczne MAK med., Gdask 1995.
21. Jaklewicz H. , Autyzm wczesnodziecicy. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1993.
22. Kaufman B.N., Przebudzenie naszego syna. Zwycistwo mioci nad
chorob, Fundacja "Synapsis", Warszawa 1994.
23. Kaufman B.N., Uwierzy w cud. Fundacja "Synapsis", Warszawa 1991.
24. Klasyfikacja dziecicych i modzieowych chorb psychicznych wedug
DSM-III-R. "Synapsis", Warszawa 1992.
25. Konstantareas M.M., Blackstock E.B., Webster Ch.D., Autyzm. Krajowe
Towarzystwo Autyzmu, Warszawa 1992.
26. Kocieiska M., Czownicka A., Terapia dzieci autystycznych. Zaoenia
teoretyczne i dowiadczenia badawcze. "Psychologia Wychowawcza" 1981/2.
27. Kocieiska M., Oblicza upoledzenia. PWN, Warszawa 1995.
28. Lovaas 0.1. , Nauczanie dzieci niepenosprawnych umysowo. WSiP,
Warszawa 1993.
29. Olechnowicz H., Dziecko wasnym terapeut. PWN, Warszawa 1995.
30. Olechnowicz H., U rde rozwoju dziecka. Nasza Ksigarnia , Warszawa
1988.
31. Pennock K., Ratowanie dzieci z uszkodzeniem mzgu. Bookinista Wydawnictwo, Toru 1992.
32. Pisula E., Autyzm. Fakty, wtpliwoci, opinie. WSPS, Warszawa 1993.
33. Pisula E., Zesp wypalania si si u rodzicw dzieci autystycznych,
"Nowiny Psychologiczne" 1994/3.
34. Popielarska A. (red.), Psychiatria wieku rozwojowego, PZWL, Warszawa
1989.
35. Prekop J. , May tyran. Jacek Santorski & CO. Agencja Wydawnicza,
Warszawa 1993.
36. "Przytulanie" Nr 1-3, informator nt. terapii holding. Fundacja Synapsis.
37. Sawa B., Jeeli dziecko le czyta i pisze.
WSiP, Warszawa 1994.
,
38. Schopler E., Lansing M., Waters L., Cwiczenia edukacyjne dla dzieci
autystycznych. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne oraz Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdask 1994.

226

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

39 Schopler E., Lansing M., Waters L., Techniki nauczania dla rodzicw i
profesjonalistw. Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdask
1995.
40. Sobich Z., Jak pomc dziecku przezwyciy trudnoci w nauce?
WOM, Lublin 1992.
41. Zgrychowa L, Bukowski M., Chore dziecko chce si bawi, WSiP, Warszawa 1989.
42. Zller D.: Gdybym mg z wami rozmawia ... Fundacja "Synapsis",
Warszawa 1995.


Seria wydawnicza Fundacji Synapsis

Te

ksiki s

dla wszystkich

Prawdziwe, bardzo osobiste. Niezwyke relacje o dzieciach

autystycznych i upoledzonych a take ich wasne wypowiedzi.
Dowiadczenia rodzin zaangaowanych w pomaganie swoim
szczeglnym dzieciom - Raunowi, Ani, Kati, Dietmarowi, Carze, Robertito.
S

to wiatowe bestsellery ostatnich dziesicioleci. W Polsce dotychczas tak mao pisano o tych sprawach.
Wydawnictwo Fundacji SYNAPSIS proponuje wszystkim
czytelnikom zrozumienie fascynujcego wiata autystycznych
i upoledzonych osb, dowiadcze i przey ich rodzin.
W naszej serii wydajemy: ,
Historie sukcesw rodzin. Swiadectwa przey osb niepenosprawnych. Poradniki dla rodzicw i profesjonalistw.
Wydane zostay ju cztery pierwsze ksiki z serii, nastpne
bd kolejno publikowane w cigu 1995 roku.
Osoby zainteresowane nabyciem poniszych
simy o przysyanie zamwie na adres:

Fundacja SYNAPSIS,
ul. Piciolinii 3/13, 02-784 Warszawa
tel. 10 74 14, fax 641 71 91

tytuw

pro-

1. B.N.Kaufman,

"Przebudzenie naszego syna"

Fascynujca

relacja ojca autystycznego chopca - Rauna.

Historia sukcesu caej rodziny i przyjaci. Niezwyka cierpliwo i mio przywrciy chopca do "normalnego wiata".
Kiedy lekarze, rozpoznawszy autyzm, nie dawali nadziei na
wyleczenie, rodzice zdecydowali, e musz dziaa sami ...
2. Dietrnar Zller,

Gdybym

mg

z wami

rozmawia ...

Autystyczny chopiec szuka porozumienia

Pisze dziennik i listy do swoich krewnych i nauczycieli,
poniewa nie potrafi mwi. Zapiski Dietmara oraz jego mo
dziecze wiersze s niezwykym wiadectwem tego, co czuje
i przeywa niemwica osoba autystyczna.
3. James Copeland,
Z mioci do Ani
Historia sukcesu - rodzice autystycznej Ani z wielk determinacj podjli wysiek niesienia pomocy swojej crce w czasach, gdy jeszcze prawie nic nie byo wiadomo o sposobach terapii. Opisany jest trudny i powolny proces poprawy. Ania
wczya si w ycie rodziny, skoczya szko, zdobya zawd.
4. Carl Delacato,

Dziwne,

niepojte.

Autystyczne dziecko

Terapeuta, dowiadczony pedagog i psycholog, wprowadza

nas w dziwny i obcy wiat autystycznego dziecka, ktre yje
w chaosie dozna, dla ktrego wiat jest niezrozumiay i przeraajcy. Carl Delacato uczy, jak je rozumie, jak mu pomaga, jak planowa terapi.

5. Marlies Schmitz,

Kati uczy

si sysze

Matka autystycznej, nie syszcej Kati, relacjonuje wzruszajc histori leczenia dziecka. Sukces osigna dziki prowadzeniu przez lata terapii stymulacyjnej wedug zalece
C. Delacato.
6. Valentine Dmitriev,

Czas

zacz

Poradnik dla rodzicw, ktrym urodzio si dziecko z zespoem Downa. Jego przesanie: czas wyj z rozpaczy i poczucia
bezradnoci, mona i warto podj konkretne, zalecane w nim
dziaania.

7. Martha Morgan-Jablow,

Cara
Dziennikarka, matka dziecka z Zespoem Downa walczy
o prawa dzieci upoledzonych do rehabilitacji i edukacji, o rozwj pomocy i wczesnej interwencji. Matka prowadzi intensywny
program stymulacyjny i usprawnianie swojej creczki. Ksi
ka jest relacj z okresu przygotowania Cary do rozpoczcia
nauki szkolnej.
8. Marci J. Hanson,

Uczenie dziecka z

zespoem

Downa

Rehabilitacja oraz usprawnianie przez rodzicw niemowlcia i maego dziecka z zespoem Downa. Zawiera szczego
we instrukcje oraz ponad 150 zdj ilustrujcych stosowanie
zalecanych wicze.