Na temat roli i miejsca obozw koncentracyjnych

w nazistowskim systemie totalitarnym napisano ju wiele.

Niniejsze
opracowanie
dotyczy
konkretnego
obozu
koncentracyjnego, od ponad p wieku zacieranego przez ludzi
i prawie cakowicie skasowanego przez histori wraz z jego 200 tys.
ofiar.
Chodzi o Konzentrationslager Warschau (w skrcie: KL
Warschau), Obz Koncentracyjny w Warszawie.
Niniejsza publikacja jest prb udokumentowanej odpowiedzi, jak
doszo do owego zapomnienia", i prb przedstawienia, czym
w rzeczywistoci by obz koncentracyjny zaoony przez
hitlerowskich nazistw w centrum stolicy Polski, w wietle
dowodw przeprowadzonego ledztwa.
Warszawa, 2002 roku

WPROWADZENIE
Oto mamy wreszcie prawd i tylko prawd o tajemniczym" obozie zagady w stolicy
Rzeczypospolitej. T straszn prawd, ukrywan dotd przez... polskie wadze, ujawnia po
mudnych, wieloletnich badaniach sdzia Maria Trzciska. Chwaa jej za to! M. Trzciska jest te
jednym z Ordownikw upamitnienia prawdy o KL Warschau. Jako pracownik komisji cigania
zbrodni niemieckich dotara do wiadkw, zebraa niepodwaalne dowody ludobjstwa. Jej wysiek
nie mg jednak ujrze wiata dziennego, mimo i dokumenty stanowiy akta oficjalnie
przeprowadzonego ledztwa.
Czemu zatem trzymano w tajemnicy przed Narodem Polskim prawd o 200 tys. osb?
Trzciska daje na to odpowied: Ju w 1945 r. w obiektach pohitlerowskiego KL Warschau
zorganizowano obz pracy NKWD, ktry by miejscem izolacji i eksterminacji onierzy AK
i polskiej inteligencji, sprzeciwiajcych si sowietyzacji Polski (...). Przyjto wic kierunek
stopniowego wyciszania KL Warschau, a do cakowitego zanegowania jego istnienia. Za ofiary
tego obozu, okoo 100 tys., wliczono do strat Powstania Warszawskiego, a drugie 100 tys. czono
z gettem (...)." Wreszcie oskarenie: O ile za zbrodnie mordw dokonanych w KL Warschau
odpowiedzialni s sna, hitlerowcy, to za stan, i nie doszo do ich osdzenia, odpowiedzialny jest
Instytut Pamici Narodowej i jego poprzednie ekipy kierownicze!". Obecne kierownictwo IPN,
wbrew uchwale sejmowej z 27 lipca 2001 r., take robi uniki, idc ladem kamstw Jedwabnego.
O Konzentrationslager Warschau niewiele dotd wiedz historycy, prno by szuka na ten
temat chociaby wzmianki w podrcznikach szkolnych, pisa nych przez dyspozycyjnych
historykw". Pami o obozie zagady dziaajcym w stolicy Polski zostaa cakowicie wymazana
ze wiadomoci Polakw, mimo i od daty zakoczenia oficjalnego ledztwa w sprawie obozu
mino ju ponad pi lat. Dlatego tak wanego i wyjtkowego znaczenia dla Prawdy historycznej,
dla Narodowej Pamici nabiera pionierska praca Marii Trzci-skiej, praca likwidujca kolejn bia
plam". Nikt bowiem dotd nie zwrci uwagi, e KL Warschau nie by tylko lagrem w byym getcie,
lecz stanowi struktur wielolagrow. T prawd odkrya M. Trzciska. Trzciska dowioda take,
e piekieln machin mierci przerwao Powstanie Warszawskie na p roku przed wkroczeniem
do stolicy Armii Czerwonej. Dlatego podkrela autorka - znaczenie historyczne Powstania
Warszawskiego dla warszawskiego Obozu Koncentracyjnego powinno by mierzone nie tyle liczb
faktycznie wyzwolonych winiw, lecz gwnie tym, e na skutek wybuchu powstania Niemcy
zmuszeni byli w ogle obz zlikwidowa, co udaremnio im wykonanie planu wyniszczenia
mieszkacw Warszawy do 500 tys. Z tego punktu widzenia Powstanie Warszawskie byo polskim
aktem zorganizowanej obrony i samoobrony koniecznej przed ostateczn zagad miasta,
co nobilituje je nie tylko w historii, ale take wspczenie".
Trzciska, co naley jeszcze raz podkreli, zamaa klincz wok KL War-schau. Teraz ju nikt
nie bdzie mg powiedzie, e takiego obozu w Warszawie nie byo i nikt nie bdzie stawia
pytania, gdzie zostao straconych 200 tys. mieszkacw stolicy Polski.
Naley wierzy, e take to omawiane, prekursorskie dzieo pomoe Komitetowi Upamitnienia
Ofiar Zagady KL Warschau wybudowa pomnik (zgodnie z yczeniem Sejmu Najjaniejszej
Rzeczypospolitej) ku czci ofiar zbrodni ludobjstwa hitlerowskiego i sowieckiego, pod ktry kamie
wgielny powici ju Ojciec wity Jan Pawe II.

Prof. dr. hab. Edward Prus

PRZEDMOWA
KONZENTRATIONSLAGER WARSCHAU - OBZ
KONCENTRACYJNY WARSZAWA
Wstrzsajcy dokument realizacji planw zagady wielkiego, pene icznej historii miasta Warszawy; dokument ujawniajcy systematycv: dobjcz dziaalno, zmierzajc
do wyniszczenia jego mieszkacw.
Wydano wyrok na miasto, ktre dla nas jest Niezomnym Sercem Po. dla wrogw za byo
tylko Banditenstadt" - miasto bandytw'". Na/ majc poniy nasz Stolic, odniosa odwrotny
skutek - staa si wiadectwem strachu okupanta przed wielkoci i niezomnoci Warszaw ktre
wolao zosta rozstrzelanym na powstaczych barykadach, ni shabi si i znikczemnie.
Wielko i niezomno okupia jednak Stolica ogromnymi ofiara: Giny setki tysicy
jej mieszkacw, lego w gruzach miasto.
Zagada miasta bya zaplanowana wczeniej, jako cz hitlerowski Generalnego Planu
Wschd (Generalplan Ost), ktrego realizacja miaa prowadzi do zdobycia i zgermanizowania dla
niemieckiej rasy panw nalenej im rzekomo przestrzeni yciowej". Nowa Wielkogermaska
Rzesza miaa powsta na ziemiach oczyszczonych" z prawowitych mieszka Aby tego dokona,
ju od pocztku wojny prowadzono ludobjcze operacje, takie jak: Unternehmen Dannenberg
(od VIII 1939 do X 1939 - zagada polskiej inteligencji z listy goczej": Sonderfahndungsbuch),
akcje przeciwin-teligenckie - Intelligenzaktionen: Pommern, Posen, Masowien, Schlesien,
Litzmannstadt, akcje specjalne - Sondernaktionen: Krakau (I i II), Lublin (I i II), Tschenstochau
i Biirgerbraukeller (od XI1939 do IV 1940), AB-Akcja - Ausserordentliche Befriedungsaktion (V-VII
1940), Generalny Plan Przesiedleczy"(Generalsiedlungsplan, w tym Nahplane od IX 1939),
Plan Odbudowy Wschodu" (Planung und Aufbau im Osten - od jesieni 1941), Program SS
Budowy Pokoju" (SS-Friedensbauprogramm, od XII 1941). Temu ostatniemu podporzdkowany
by Konzentrationslager Warschau - Obz Koncentracyjny Warszawa, bdcy jednym
z 23 gwnych obozw koncentracyjnych.
Praca Pani Sdzi Marii Trzciskiej dotyczy przede wszystkim okresu istnienia obozu, kiedy
mia on oficjalny status koncentracyjnego, tj. od 9 X 1942 r. do 28 VII 1944 r. (do ewakuacji
obozu). Aby jednak lepiej zrozumie ogrom tragedii, trzeba tu przypomnie mao znany fakt,
i wrd hitlerowskich obozw jenieckich istniay dwa zasadnicze rodzaje:
a) obozy, w ktrych czciowo przestrzegano praw jenieckich, przynajmniej w stosunku do
jecw z pastw zachodnich; byy to stalagi (Soldatenlager) i oflagi (Offizierslager). W niektrych
z nich jecy mieli szans przeycia wojny w znonych warunkach, w innych, mimo formalnego
statusu obozu jenieckiego, dokonywano na jecach masowych mordw. Przykadem tego by m.in.
utworzony we wrzeniu 1939 r. dla jecw polskich z bitwy nad Bzur, a potem zapeniany
jecami 18 narodowoci, Stalag 314 Lamsdorf. Stracio w nim ycie w nieludzkich warunkach
okoo 100 000 jecw, przewanie radzieckich;
b) obozy, o eufemistycznej nazwie Kriegsgefangenenlager (obz jeniecki), majce by
z zaoenia miejscem masowej zagady jecw. Najwikszymi z tych obozw byy:
Kriegsgefangenenlager Majdanek (zaoony w padzierniku 1941 r., przeksztacony w obz
koncentracyjny wiosn 1943) i Kriegsgefangenenlager Birkenau-Auschwitz II (zaoony
w padzierniku 1941 r., przeksztacony w obz koncentracyjny dopiero w marcu 1944).
Kriegsgefangenenlager Warschau zosta zaoony w padzierniku 1939 r., a w padzierniku
1942 r. przeksztacono go na osobisty rozkaz H. Himmlera w obz koncentracyjny.
Co dziao si z jecami tego obozu w latach 1939-1942? Jaki by ich los? Czy znajdzie si kto
na miar Pani Sdzi Marii Trzciskiej, kto zajmie si wyjanieniem tej kolejnej krwawej plamy
w naszej ojczystej historii?
Nastpne pytanie dotyczy okresu powojennego. Ot w latach 1945-1954 w miejscu dawnego
KL Warschau istnia obz NKWD przeznaczony do likwidacji polskiego elementu narodowego,
czyli onierzy II Konspiracji" -onierzy Wykltych".

Na temat tego obozu nadal istnieje zmowa milczenia; gin w tajemniczy sposb dokumenty lub
s wywoone za granic, znikaj wiadkowie, badacze tego problemu otrzymuj pogrki
fizycznej rozprawy, a reakcje wadz i instytucji odpowiedzialnych za Narodow Pami s wrcz
histeryczne, gdy kto si zgasza z prob o wyjanienie spraw z nim zwizanych.
Niech mi wolno bdzie t drog zoy wyrazy najwyszego szacunku Pani Sdzi Marii
Trzciskiej za jej wielkie powicenie i ofiarno w walce o prawd i podzikowa za kilkanacie
lat ycia ofiarowanych przywracaniu Pamici Ofiar KL Warschau.
Andrzej Leszek Szczniak

GENEZA
Zaoenie Obozu Koncentracyjnego w Warszawie nie byo dzieem przypadku. Trybuna
Norymberski podczas procesu w sprawie gwnych zbrodniarzy wojennych zaliczy w poczet
materiau dowodowego: Tajnekspertyz policji niemieckiej ze stycznia 1940 r. o podstawach
prawnych i aspektach demograficznych polityki niemieckiej w Polsce, wskazujc jako ostateczny
cel likwidacj substancji Narodu Polskiego" (Dokument Norymberski NO 661 - PS; Archiwum
Instytutu Pamici Narodowej, akta MTW, sygn. 325, t. 26, s. 206-242).
Jak wyka dalsze dokumenty, przez substancj Narodu" rozumiano nie tylko inteligencj
i kierownicz elit, ale take jego stolic jako centrum dyspozycyjno-kierownicze.
Generalny Gubernator Hans Frank w swoim Dzienniku napisa: Mamy w tym kraju punkt, z
ktrego rozchodzi si cae zo: Jest nim Warszawa. Gdybymy w Generalnym Gubernatorstwie nie
mieli Warszawy, nie mielibymy 4/5 trudnoci, z ktrymi musimy walczy" (AIPN, Okupacja i Ruch
Oporu w Dzienniku Hansa Franka, zapis 14 XII 1943 r.).
W dokumencie konspiracji (raport nr 237 Wydziau Bezpieczestwa Oddzia InformacyjnoPolityczny) czytamy: Wadze niemieckie stwierdzaj, e Warszawa jest mzgiem polskiego ruchu
niepodlegociowego, tu wanie skoncentrowany jest najbardziej aktywny i niebezpieczny
z punktu widzenia interesw niemieckich element. To te wadze te domagaj si zastosowania
w stosunku do Warszawy rodkw radykalnych, takich rodkw, przy pomocy ktrych zostaby
usunity aktywny element polski" (AAN, Delegatura Rzdu RP na Kraj, sygn. 202/11-21, raport
z 20 XII 1943 r.).

Takie byy motywy zaoenia Obozu Koncentracyjnego w Warszawie.

ROZKAZY I DOKUMENTY NIEMIECKIE

DOTYCZCE ZAOENIA
I FUNKCJONOWANIA OBOZU KONCENTRACYJNEGO
W WARSZAWIE
1 Tzw. Plan Pabsta z 6 lutego 1940 r.
Ju na pocztku 1940 r. przedoono Hansowi Frankowi plan urbanistw z Wiirzburga, tzw.
Plan Pabsta, przewidujcy in fine zlikwidowanie Warszawy jako stolicy Polski ze zmniejszeniem jej
mieszkacw do 500 tys. i zbudowanie na jej miejscu: Nowego niemieckiego miasta Warszawy
(Die neue deu-tsche Stadt Warschau)".
2. Dyrektywy Himmlera z 9 padziernika 1942 r.
Na przeomie 1939/1940 zosta urzdzony obz jeniecki w Warszawie na Kole-przeznaczony
dla onierzy i oficerw Wojska Polskiego, ktry na podstawie wczeniejszego rozkazu
(powoanego w tych dyrektywach) przeksztacono w 1942 r. w obz koncentracyjny, oraz
zbudowano dwa Lagry w Warszawie Zachodniej. W dyrektywach z 9 padziernika 1942 r.,
przekazanych do Pohla, Krugera, Globocnika, Wolfa oraz Reichssicherheitshauptamt w kwestii

ydowskiej, Himmler stwierdzi: Wydaem rozkazy, aby wszyscy tak zwani pracownicy
zbrojeniowi, ktrzy pracuj jedynie w pracowniach krawieckich, kunierskich i szewskich, zostali
zgrupowani w najbliej znajdujcych si obozach koncentracyjnych tzn. w Warszawie i Lublinie
(...)" (Dokument Norymberski NO - 1611).
I cho dyrektywy te w odniesieniu do ludnoci ydowskiej z getta warszawskiego nie zostay
wykonane, to KL Warschau w dacie ich wydania w peni funkcjonowa, wiziono w nim bowiem
Polakw. Faktyczne dziaanie Obozu Koncentracyjnego w Warszawie od padziernika 1942 r.
potwierdzone te zostao na IV Procesie Norymberskim (ATWIV PP 33 7978).
3. Specjalny rozkaz Himmlera (..Sonderbefehl!") z 31 lipca 1942 r. Zakazywa on uywania
nazwy partyzanci" i nakazywa zastpienie jej nazw bandyci" (AIPN, Kolekcja fotokopii DC,
sygn. 547). Rozkaz ten mia szczeglne znaczenie przy traceniu w KL Warschau czonkw ruchu
oporu
oraz onierzy AK w czasie Powstania Warszawskiego, ktrym odmwiono uznania
za kombatantw.
4. Rozkaz Himmlera z 16 lutego 1943 r.
By skierowany do wyszego dowdcy SS i policji w Generalnej Guberni SSObergruppenftihrera Krugera. Dotyczy dalszej rozbudowy KL Warschau i przeniesienia go take
do dzielnicy getta:
Ze wzgldu na bezpieczestwo zarzdzam, aby getto warszawskie po przeniesieniu tu obozu
koncentracyjnego zostao zburzone (...). Zburzenie getta i zainstalowanie Obozu
Koncentracyjnego jest konieczne, gdy inaczej nigdy nie osigniemy spokoju w Warszawie,
a dziaalno przestpcza nie bdzie wykorzeniona, jak dugo bdzie istniao getto (...). W kadym
razie naley spowodowa, aby miejsce zamieszkania 500 000 podludzi, ktre nigdy nie bdzie
nadawao si dla Niemcw, zniko z horyzontu i aby obszar miasta Warszawy z jego milionem
mieszkacw, bdcy zawsze niebezpiecznym centrum destrukcji i powstania, zosta
zredukowany w wielkoci" (Dokument Norymberski NO - 2494).
W rozkazie tym Himmler wyznaczy do wykonania przez KL Warschau dwa zadania:
kompletne wyburzenie resztek warszawskiego getta oraz zmniejszenie obszaru miasta Warszawy
i liczby jej mieszkacw do 500 tys.
Wedug spisu ludnoci na dzie 31 marca 1943 r. Warszawa liczya 1 005 tys. mieszkacw,
w tym okoo 60 tys. ydw- rejestrowanych i nie rejestrowanych cznie (AAN, Delegatura Rzdu
na Kraj, sygn. 203/III/8; E. Ringel-blum, Kronika Getta Warszawskiego). W tym stanie plan
zmniejszenia milionowego wwczas miasta Warszawy do 500 tys. nie mg dotyczy wycznie
ydw, skoro po wielkich deportacjach do Treblinki i innych miejsc zagady przebywao ich
w Warszawie (w Rest-Ghetto - w getcie szcztkowym) ju tylko okoo 60 tys. Tym razem by
to plan eksterminacji polskiej populacji Warszawy. Rozkaz Himmlera z 16 lutego 1943 r. wyranie
koresponduje z wczeniej wymienionym Planem Pabsta.
5. Rozkaz Himmlera z 13 czerwca 1943 r.
Nakazywa przeksztacenie wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej w byym warszawskim getcie
w obz koncentracyjny. Rozkaz zosta skierowany do:
Szefa Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS (WVHA), Szefa Sicherheitspolizei
i SD, Wyszego Dowdcy SS i Policji na Wschd oraz Dowdcy SS i Policji w Warszawie".
Wedug tego rozkazu przy pomocy winiw naley zebra i zachowa miliony kamienia
budowlanego, odpadki elaza i inne materiay z byego getta. Dzielnica getta ma by cakowicie
zrwnana z ziemi. Po zakoczeniu tych prac naley nanie ziemi i zaoy duy park.
6. Meldunek Obergruppenfuhrera generaa Waffen-SS Oswalda Pohla z 23 lipca 1943 r.
Zawiadamia Himmlera o wykonaniu rozkazu z 11 czerwca 1943 r. i urzdzeniu w byym getcie
obozu koncentracyjnego. Mia on dwa Lagry: jeden wzdu ul. Gsiej uruchomiony 19 lipca 1943 r.,
drugi przy ul. Bonifraterskiej uruchomiony 15 sierpnia 1943 r. (Dokument Norymberski NO - 2516,
NO -2496).
7. Zarzdzenie administracyjne dla wadz policyjnych dystryktw, starostw i dla miejscowych
wadz policyjnych w Generalnym Gubernatorstwie z dnia 8 lipca 1943 r.
Zarzdzenie podpisane zostao przez Sekretarza Stanu Josefa Biihlera i wyszego dowdc
SS i policji Friedricha Wilhelma Krugera. Zarzdzeniem tym postanowiono, e, odmiennie ni we

wszystkich dystryktach Generalnej Guberni, policja niemiecka w Warszawie wydzielona zostaa

ze struktur administracji cywilnej gubernatora w autonomiczn struktur policyjn pod kierownictwem dowdcy SS i policji w Warszawie, ktrej opracowywane zadania i przeprowadzane
dziaania nie podlegay kontroli ze strony gubernatora. Dyrektyw w zakresie dziaania mg
udziela policji
w Warszawie jedynie wyszy dowdca SS i policji oraz Gwny Urzd
Bezpieczestwa Rzeszy (DziennikRozporzdze dla Generalnego Gubernatorstwa^ 52, z 15 lipca
1943 r.).
W takim trybie policja niemiecka w Warszawie otrzymaa penomocnictwa wyjtkowe, dajce
jej uprawnienia de facto do nieograniczonego dziaania w stolicy Polski.
Bdzie ona miaa kolosalny wpyw na sytuacj w KL Warschau, na losy jego winiw,
zwaszcza po wydanym tydzie pniej (16 lipca 1943 r.) rozkazie Rudolfa Franza Ferdinanda
Hossa, SS-Obersturmbannfiihrera, ktrym ustalono siedzib urzdowania komendanta obozu
w siedzibie urzdowania dowdcy SS i policji w Warszawie.
8. Rozkaz garnizonowy Hossa fNr 26/43) z dnia 16 lipca 1943 r.
Rozkaz podpisa dowdca garnizonu SS Hoss, SS-Obersturrnbannfuhrer. W rozkazie tym w
punkcie 9. Hoss powiadamia odnone organy policji pastwowej, SS i SD, e na rozkaz
Reichsfiihrera, szefa policji niemieckiej, utworzony zosta Konzentrationslager Warschau, ktrego
adres brzmi: Komendantura Konzentrationslager Warschau w Warszawie poprzez Dowdc SS
i Policji Dystryktu Warszawa w Warszawie". Telefaksy i telefony bd odbierane rwnie najpierw
przez szefa SS i policji Dystryktu Warszawa. Zaznaczono, e Konzentrationslager Warschau nie
bdzie obozem przesykowym.
Dlaczego doszo do takiego rozkazu? W Warszawie znajdowaa si centrala
niepodlegociowej konspiracji, tu te funkcjonowao Podziemne Pastwo Polskie. W tej sytuacji
Komendantura obozu nie bya w stanie sama realizowa zaplanowanej eksterminacji miasta.
Konieczna bya pomoc miejscowej policji, ktra wyposaona w penomocnictwa wyjtkowe, miaa
moliwo przeprowadza przy pomocy swoich formacji militarnych wszelkie akcje na miecie,
w tym apanki ludzi, ktrych dostarczaa do obozu.
Wyznaczajc siedzib urzdowania komendanta KL Warschau w siedzibie urzdowania
dowdcy SS i policji, doprowadzono do poczenia dziaa formacji obozowych z formacjami
policyjnymi pozostajcymi w strukturze dowdcy SS i policji, co zapewnio temu dowdcy pen
kontrol nad urzdowaniem komendanta obozu oraz dziaaniem caego obozu, a w szczeglnoci
nad wykonywaniem jego ludobjczych funkcji.

CHARAKTER OBOZU
Obz Koncentracyjny w Warszawie, w oryginalnej terminologii nien kiej i norymberskiej:
Konzentrationslager Warschau (w skrcie: KL Warschau), zaoony na rozkaz Himmlera, by
obozem koncentracyjnym gwnym i jako taki wystpuje w aktach IV Procesu Norymberskiego
oraz na alianckiej licie hitlerowskich obozw koncentracyjnych. Ostatnio Niemcy opublikowali
map obozw koncentracyjnych gwnych na terenie Rzeszy i w krajach okupowanych. Jest ich
23. Wrd nich znajduje si KL Warschau.
Ponadto na charakter i miejsce KL Warschau wskazuje jego traktowanie przez najwysze
organy Rzeszy oraz zadania, jakie mu wyznaczono.
- KL Warschau od chwili jego utworzenia zosta podwjnie podporzdkoa) przede wszystkim Gwnemu Urzdowi Bezpieczestwa Rzeszy (RSHA), tj. policji i SS
b) Gwnemu Urzdowi Gospodarki i Administracji SS (WVHA)
- Konzentrationslager Warschau mia wyznaczone dwojakie funkcje:
a)
funkcje gospodarcze, tj. rozbirk zrujnowanej zabudowy byego getta oraz rozbudow
z odzyskanych materiaw obiektw KL Warschau. W przyszoci na terenie zniwelowanego getta
mia by urzdzony duy park
b) funkcje ludobjcze, tj. zaprogramowane zmniejszenie liczby mieszkacw Warszawy do
500 tys. I to by jego cel gwny o charakterze strategicznym, bo wedug niemieckich planw
Warszawa jako stolica Polski miaa by zniesiona. Std wanie zastrzeenie Himmlera,

przekazane w wymienionym wyej rozkazie przez Rudolfa F. F. Hossa, e KL Warschau nie

bdzie obozem przesykowym, bowiem mia on wyznaczone do wykonania na miejscu ludobjcze
zadanie.

KONZENTRATIONSLAGER WARSCHAU STRUKTURA I OKRES

DZIAANIA
Do urzeczywistnienia zaprogramowanej eksterminacji miasta konieczny by zorganizowany
system zagady. I taki system stworzono.
Powstay Konzentrationslager Warschau w swej strukturze posiada pi Lagrw, by
wyposaony w urzdzenia masowego zabijania, tj. komory gazowe i krematoria, a ludobjczy plan
wykonyway w nim wspdziaajce ze sob formacje policyjno-obozowe, w tym take ukraiskie
i otewskie.
Lagry KL Warschau rozlokowano w trzech dzielnicach Warszawy:
- w Warszawie na osiedlu Koo, za miejscowym laskiem, stworzono jeden Lager
- w Warszawie Zachodniej za Dworcem PKP powstay dwa Lagry
- na terenie zlikwidowanego getta utworzono dwa Lagry: wzdu ul. Gsiej i przy
ul. Bonifraterskiej.
Wymienione Lagry rozbudowywano i uruchamiano sukcesywnie, przy czym wszystkie zostay
poczone midzy sob bezporedni obwodnic kolejow, tworzc zwarty kompleks
organizacyjny i funkcjonalny pod jedn Komendantur. KL Warschau dziaa przez dwa lata:
od padziernika 1942 r., tj. od gwnej likwidacji getta, do sierpnia 1944 r., tj. do Powstania
Warszawskiego, kiedy to obz zosta ewakuowany.

LAGER NA KOLE
Najwczeniej powsta obz w osiedlu Warszawa-Koo. Stao si to ju na przeomie 1939/1940,
tj. w tym samym czasie, kiedy opracowano Plan Pabsta dotyczcy likwidacji Warszawy jako stolicy
Polski.
Lager na Kole by pooony w sprzyjajcych dla utajnienia warunkach naturalnych.
Wybudowany zosta na terenie niezasiedlonym za miejscowym laskiem, w bezporednim
ssiedztwie strzeonych niemieckich zakadw zbrojeniowych w Forcie Bema, za ktrymi nieco
dalej znajdowao si niemieckie lotnisko Bemowo.
Lager na Kole nie od razu by obozem koncentracyjnym. Najpierw, podobnie jak Majdanek,
peni funkcje obozu jenieckiego (Kriegsgefangenenlager), w ktrym internowano cz oficerw
i onierzy Wojska Polskiego z kampanii wrzeniowej. Przebywajcy w Lagrze wojskowi byli
zmuszeni pracowa przy wznoszeniu urzdze fortyfikacyjnych, w hangarach oraz przy budowie
licznych na tym terenie bunkrw i schronw. Z dyrektyw Himmlera z 9 padziernika 1942 r.
wynika, i ju na podstawie wczeniejszego rozkazu Lager na Kole przeksztacony zosta w obz
koncentracyjny.
Po przeksztaceniu obozu w koncentracyjny wiziono w nim gwnie cywilnych mieszkacw
Warszawy.
Ze zdj lotniczych wykonanych nad Warszaw w 1947 r., przekazanych dla ledztwa przez
Sztab Generalny Wojska Polskiego, wynika, e Lager na Kole zajmowa powierzchni ponad 20
ha, na ktrej stao 55 barakw. W gbi lasku, gdzie byy rozlokowane baraki dla winiw,
usytuowano obiekt, widoczny na wymienionych zdjciach, w ksztacie duej litery T". Po obiekcie
tym zachoway si do dnia dzisiejszego fundamenty, na podstawie ktrych mona byo odtworzy
prawdopodobn cao tego obiektu mierci" (Szczegowy opis znajduje si w Protokole
sdowych ogldzin z 9 i 12 X 1990 r." oraz na szkicach kartograficznych terenu obozu i tego
obiektu, zamieszczonych w rozdziale: Wykaz dokumentw".). By on wieloczciowy i mia obok
budynki towarzyszce. W zachowanej konstrukcji budowli biegy stwierdzi wybetonowany
cianami prostoktny d o wymiarach 5 x 12 m oraz wewntrz budowli obudowany cianami

cementowymi wykop pod piecowisko. Do obiektu tego, jak podawali wiadkowie, Niemcy
doprowadzali wewntrznymi drogami lenymi winiw z Lagru, nieraz take i osoby z zewntrz,
i w tym obiekcie ich likwidowali" (wiadkowie: A. Satora, Z. Augustyniak).
W 1942 r. dowdca SS i policji w Dystrykcie Warszawskim na interwencj Wehrmachtu
domagajcego si aresztowa zakadnikw, by przeciwdziaa sabotaom w przemyle
zbrojeniowym, stwierdzi, e to nie ma sensu, bo i tak odbywaj si egzekucje (APW, Anit des
Distrikts Warschau, sygn. 883). W dniu 27 wrzenia 1943 r. na konferencji policyjnej, dotyczcej
stanu bezpieczestwa w Generalnej Guberni, SS-Oberfuhrer Walther Bierkamp stwierdzi, e
w Warszawie ukrywa si 25 tys. byych polskich oficerw, ktrych naley uzna za czonkw grup
terrorystycznych i rozstrzela.
Winiowie Lagru na Kole likwidowani byli nie tylko w miejscowym obiekcie mierci". wiadek
Maria Cygan i wiadek Marian Cygan, ktrzy w czasie okupacji zamieszkiwali na Kole, podali, e
Niemcy wywozili winiw z barakw ciarowymi samochodami >budami<. Ludzie ci znikali i nie
wiadomo, co Niemcy z nimi robili. Po dwch, trzech dniach oprnione baraki Niemcy zapeniali
nowymi transportami winiw, ktrzy nastpnie rwnie byli wywoeni i bez ladu znikali. 1 to si
powtarzao".
Wbrew twierdzeniom niektrych polemistw, nie mogy to by wywzki na roboty przymusowe,
gdy takowe nie odbyway si przecie co dwa, trzy dni"! Mogo to dotyczy jedynie czci z nich.
wiadek naoczny Adela K., ktra w czasie okupacji zamieszkiwaa w Warszawie Zachodniej
w odlegoci okoo 300 m od tamtejszego tunelu w cigu ul. Bema, zeznaa, e samochody
niemieckie, zakryte, wygldajce jak wojskowe, prowadzone przez SS-manw, 3-4 razy
w tygodniu wjeday od strony Woli (Koo ley w dzielnicy Wola - MT) do tunelu, w ktrym Niemcy
urzdzili ka, w ktrej gazowali ludzi". Lager na Kole by pierwszym obozem, jaki realizowa Plan
Pabsta, przewidujcy zmniejszenie obszaru miasta Warszawy i jej mieszkacw do 500 tys.
Zbudowany w pierwszych miesicach okupacji, dziaa zbrodniczo a do Powstania
Warszawskiego.

LAGRY W WARSZAWIE ZACHODNIEJ

Jesieni 1942 r. Niemcy przystpili do budowy dwch Lagrw w Warszawie Zachodniej,
w okolicach Dworca Kolejowego. W meldunku Delegatury Rzdu Rzeczypospolitej na Kraj
z 3 grudnia 1942 r. czytamy: Na terenach przyczonych ostatnio do Obozu przebywa 10 tysicy
ydw z Grecji. S oni zatrudnieni przy budowie powstajcego Obozu dla Polakw majcego
pomieci okoo 40 tys. osb" (AAN, Delegatura RP na Kraj, sygn. 202/11-44). Wikszo
barakw zostaa wybudowana ju do grudnia 1942 r. i bezporednio oddana do uytku. Cakowite
zakoczenie budowy obydwu Lagrw nastpio na przeomie 1942/1943. Formalne stwierdzenie
uruchomienia nastpio w Zarzdzeniu wykonawczym Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy
z 16 marca 1943 r.
Teren obozowy rozciga si po obu stronach tunelu w cigu ul. Bema. Jeden z Lagrw
(Lager II") rozmieszczony by na powierzchni okoo 30 ha, pomidzy ulicami: Mszczonowsk,
Armatni i Bema. Posiada on 20 barakw.
Po przeciwnej stronie tunelu przy ul. Skalmierzyckiej, w okolicy gdzie obecnie znajduje si
Dworzec PKS, usytuowano nastpny Lager (Lager III"). Zajmowa on powierzchni okoo 20 ha,
na jakiej znajdowao si 12 barakw dla winiw.
Obydwa Lagry ogrodzone byy drutem kolczastym w dwch rzdach; zasiek mia wysoko
3 m. Przy ogrodzeniach umieszczono wiee stranicze obsadzone przez SS-manw. Ponadto
pomidzy ogrodzeniami chodzili SS-mani z psami (zeznania wiadkw, pracownikw sub
kolejowych, m.in. Feliksa Jedynaka - maszynisty, i Antoniego Walczaka - kierownika pocigu
gospodarczego). Istnienie terenw obozowych w Warszawie Zachodniej potwierdzone zostao
zdjciami lotniczymi WP, wykonanymi nad Warszaw w 1945 r. W opisie kartograficznym tych
zdj, opracowanym w Urzdzie Geodezji i Kartografii w Warszawie, stwierdzono, e Lager II"
pooony by w odlegoci okoo 25 m od tunelu w cigu ul. Bema. Posiada bramy wjazdowe od
ul. Armatniej i bram gwn od ul. Bema. Take Lager III" posiada bram gwn wychodzc

na tunel przy ul. Bema. Takie usytuowanie obu Lagrw po obu stronach tunelu nie byo
przypadkowe. Jak si pniej okae, w tunelu tym znajdoway si komory gazowe w ktrych
tracono winiw. Na zdj-ciach s widoczne due fragmenty murw otaczajcych Lagier II Lagry
w Warszawie Zachodniej byy poczone obwodnic boczn i bocznic ko-lejow z Lagrami
w getcie.

LAGRY NA TERENIE BYEGO GETTA

Polecenie przeniesienia obozu koncentracyjnego take na teren getta warszawskiego zawarte
byo juz w rozkazie Himmlera z lb lutego 1V4J r. Wykonujc ten rozkaz, bezporednio po
zdawieniu powstania w getcie w kwietniu 1943 r. przystpiono do urzdzania obozu
koncentracyjnego w czci dawnego wizienia wojskowego przy ul. Gsiej, gdzie od jesieni
1942 r. mieci si ju tzw. wychowawczy obz pracy.
Funkcjonowanie obozu koncentracyjnego w byym getcie od wiosny 1943 r. relacjonuj liczni
winiowie Pawiaka, jacy od maja 1943 r. byli przetransportowywani do obozu pracy i zatrudniani
m.in. na terenie obozu koncentracyjnego. Potwierdza to take Felicjan Loth, ktry by lekarzem
wiziennym na Pawiaku i w nowo powstaym obozie koncentracyjnym (Zob. Pamitniki lekarzy Obz na Gsiej, Warszawa 1964).
Jednak pomieszczenia dawnego wizienia wojskowego na potrzeby obozu koncentracyjnego
okazay si niewystarczajce. Wobec tego wczono do niego wizienie Pawiak, rozbudowujc
jednoczenie nowe obiekty i baraki obozowe.
wiadek Henryk Wasser wspomina: (...) po 19 kwietnia 1943 r. przebudowano i zabudowano
bloki i place na omawianym odcinku ul. Gsiej, tak e wszystkie budynki stanowiy jeden wielki
kompleks obozu koncentracyjnego >Gsiwka<".
Dowdca SS i policji w Dystrykcie Warszawskim, SS-Brigadefiihrer Jurgen Stroop, w raporcie
z 16 maja 1943 r. o ostatecznej likwidacji powstania w getcie warszawskim zaproponowa
przeksztacenie wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej w tym getcie w obz koncentracyjny. W niecay
miesic po tym w dniu 11 czerwca 1943 r. Himmler skierowa rozkaz do Szefa Gwnego Urzdu
Gospodarki i Administracji SS Oswalda Pohla polecajcy przeksztacenie wizienia Pawiak w obz
koncentracyjny.
Rozkaz zosta wykonany. Pohl w meldunku z 23 lipca 1943 r. zawiadomi Himmlera
o utworzeniu w byym getcie nowego obozu koncentracyjnego.
Utworzono dwa Lagry:
-jeden Lager zbudowano pomidzy ulicami: Woysk, Ostrowsk, Glinian i Zamenhofa
wzdu ul. Gsiej. Rozpocz on funkcjonowanie z dniem 19 lipca 1943 r.
- drugi Lager zainstalowano przy ul. Bonifraterskiej. Uruchomiono go z dniem 15 sierpnia 43 r.
Po tej dacie w dalszym cigu trwaa rozbudowa obiektw obozowych.
Technicznym budowniczym obozu w byym getcie by SS-Gruppenuhrer inynier Kammler
z Gwnego Urzdu C ospodarki i Administracji SS. Z raportw opracowywanych przez niego
i przekazywanych przez Obergruppen-fuhrera Oswalda Pohla do sztabu Himmlera, w sprawie prac
rozbirkowych byego getta i budowy obozu, wiadomo, e pod obz w getcie przeznaczono teren
o powierzchni 50 ha.
Si fizyczn przy budowie obozu stanowili winiowie obcokrajowcy (w tym ydzi),
dostarczeni przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS z obozw koncentracyjnych spoza
Warszawy.
W opisie kartograficznym opracowanym przez Przedsibiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne
w Warszawie na podstawie zdj lotniczych wykonanych w 1945 r. stwierdzono, e na terenie
czci zamknitego getta zbudowano tzw. obz c i s y".
Obz cisy" zosta otoczony murem z umieszczonymi nad nim wieami straniczymi. Mury
okalajce obz zostay w grnej czci ogrodzone drutem kolczastym umocowanym na
izolatorach. Z uwagi na to, e w obozie poza Polakami znajdoway si inne narodowoci na
murach zamieszczone byy tablice ostrzegawcze w jzyku polskim, francuskim, greckim,

wgierskim (zeznania wiadkw: Jzefa Marchela, Tadeusza Trepki, Henryka agodzkiego

i innych).
Na Szkicu orientacyjnym terenu Obozu Koncentracyjnego przy ul. Gsiej w Warszawie z
20 maja 1946 r.", sporzdzonym przez V Komisariat Milicji Obywatelskiej w Warszawie dla
Okrgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie, utrwalono istniejce jeszcze
wwczas 24 baraki obozowe. Straacy polscy, wykonujc przed Powstaniem Warszawskim
wiczenia rutynowe na dachu fabryki Pfeufra przy ul. Glinianej naprzeciwko zabudowa
obozowych, sporzdzili zdjcia tych barakw. Obz cisy" posiada bramy:
- przy ul. Zamenhofa 19
- przy ul. Gsiej 24
- przy ul. Okopowej z wylotem na miejsce strace na boisku Skry"
- przy ul. Glinianej przy torowisku obozowej kolejki wskotorowej
- wjazdow do podobozu dla ydw od strony ul. Nowolipki 29
- wjazdowe do wizienia Pawiak przy ul. Dzielnej i przy ul. Pawiej.
Poza dwoma Lagrami przy ul. Gsiej i przy ul. Bonifraterskiej do obozu koncentracyjnego
w getcie wchodziy:
a) Wizienie Pawiak przy ul. Dzielnej w getcie, wczone do KL Warni wymienionym rozkazem
Himmlera z 11 czerwca 1943 r. Po wczeniu
wizienia Pawiak do KL Warschau codzienne egzekucje winiw Pawiaka przeprowadzane
s w Obozie przy ul. Gsiej. Zwoki palone s na podwrzu od strony ul. Zamenhofa 19" (AAN,
sygn. 202/III, t. 7, Informacja Bieca" nr 26/99, z dnia 7 VII 1943 r. oraz zeznania wiadkw: St.
Kociecki, Ewa Krlikiewiczowa, Stefan Konopka, Tadeusz Trepka i inni).
b)
Podobz dla ydw midzy ulicami Nowolipie i Nowolipki Zakwaterowani w nim byli
winiowie cudzoziemcy (ydzi i inne narodowoci), przywiezieni z innych obozw
koncentracyjnych jako sia robocza do budowy KL Warschau. Istnienie podobozu dla ydw
zostao stwierdzone ju w ledztwie w sprawie L. Hahna, w aktach ktrego znajduje si dokadny
szkic tego podobozu. Potwierdzili je take winiowie L. Piekarski, H. Switkiewicz i technik
budowlany M. Bielewicz.
c) Dawne wizienie wojskowe przy ul. Gsiej rg Zamenhofa Od jesieni 1942 r. w czci tego
wizienia by umieszczony tzw. wychowawczy obz pracy policji bezpieczestwa. Od nazwy
ul. Gsiej, przy ktrej by pooony, nazywano go Gsiwk". Urzdowa nazwa niemiecka
brzmiaa: Ar-beitserziehungslager der Sicherheitspolizei Warschau". Na przeomie listopada
i grudnia 1943 r. obz pracy zosta przeniesiony na ul. Litewsk, a jego pomieszczenia w caoci
wraz z nazw Gsiwk" przej cisy obz" koncentracyjny, co bdzie powodem czstego
mylenia obu tych obozw (Dokument niemiecki: Geschaftsverteilungsplan der Abteilung u. Recht
Komman-deur der Sicherheitspolizei und des SD-KdSW" z 15 X 1942 r.).

KONZENTRATIONSIAGER WARSCHAU -FUNKCJONOWANIE KOMPLEKSU

Fakt, e KL Warschau nie skada si tylko z Lagru w byym getcie (js sugeruj niektrzy), lecz
e by struktur wielolagrow i wieloobiektow, p twierdzaj zgodnie rda polskie i niemieckie.
W sprawozdaniu z dnia 20 lipca 1945 r. Sekretarz Komisji dla Zbadan Zbrodni Niemieckich
Bronisaw widerski stwierdzi, e obz zagady >Gi siwka< stanowi jeden z kilku obozw
zagady znajdujcych si w Warszawie".
Take Centrala w Ludwigsburgu w odezwie z 1973 r. podaa, e KL Warschau skada si
z dwch kompleksw obozowych pod jedn Komendantur starego kompleksu obozowego i
nowego kompleksu obozowego".
Jak wskazuje chronologia tworzenia poszczeglnych Lagrw, stary kompleks obozowy"
stanowi Lager na Kole i Lagry w Warszawie Zachodnie ktre zostay uruchomione w tym samym
okresie jesieni 1942 r., za nowy kompleks obozowy" stanowiy Lagry w byym getcie,
uruchomione latem1943 r.
Pomidzy dwoma Lagrami w Warszawie Zachodniej w tunelu w cigu u Bema dziaay komory
gazowe. Na terenie Lagru w getcie dziaay krematoria do spalania zwok zamordowanych

winiw. Cay kompleks obozowy KL Warschau poczony by ze sob bezporedni obwodnic

kolejow. Do obozu koncentracyjnego doprowadzono bocznic kolejow, prowadzc od
obwodnicy kolejowej z dworca w Warszawie Zachodniej do Dworca Gdaskiego.
Odczyt zdj lotniczych oraz plan kompleksu KL Warschau wykazay, obwodnica wychodzia
z terenu Lagru w getcie od ul. Stawki, gdzie byo rzga zienie bocznicy, do Lagru na Kole i do
Lagrw w Warszawie Zachodniej. Przy Warszawie Zachodniej obwodnica wjedaa wprost nad
tunele mieszczce kc mory gazowe. Wjazd kolejowy do Lagru II" prowadzi od ul. Mszczonw
skiej, natomiast Lager III" ssiadowa z bocznic kolejow od strony sta; kolejowej Warszawa
Zachodnia.
Na terenie Lagru w getcie od torowiska przy ul. Stawki biegy tory w pobl: u obozu cisego".
Przecinajc ul. Gsi, prowadziy w kierunku Pawiaka
W ledztwie nie udao si ustali, ile przez te 35-40 tys. miejsc obozowych przeszo ogem
winiw w trybie rotacyjnym, bowiem transporty z apanek do obozu byy tak czste i tak liczne,
e organizacje konspiracyjne przestay je rejestrowa.
wiadek Jzef Maszewski, ktry pracujc jako toromistrz w Warszawie Zachodniej, widzia
osobicie transporty eskortowane przez Niemw do obozu, zezna, e transporty takie odbyway
si po kilka razy w tygodniu przez cay okres od powstania w getcie do Powstania Warszawskiego.
Nie udao si ustali dokadnie, ilu winiw ogem przeszo przez KL Warschau, ale
ujawniona zostaa skala tego zjawiska, ktre jeszcze szerzej ukazuj tzw. transporty
niewiadome".

ZALUDNIENIE KL WARSCHAU
Zaludnienie w Lagrze na Kole
Zdjcia lotnicze Wojska Polskiego z 1947 r. wykazay na terenie Lagru na Kole fundamenty po
rozebranych 55 barakach, ktre mieszczc po 200 winiw kady, mogy pomieci cznie do
11 tys. winiw jednorazowo.
wiadek Zbigniew Augustyniak, pk WP, ktry opracowywa reprodukcje zdj dla ledztwa,
w czasie okupacji przechodzi wielokrotnie koo Lagru na Kole. Widywa jego obiekty i winiw.
Byli to gwnie cywilni Polacy. Jednak z uwagi na to, e Lager na Kole by pierwotnie obozem
jenieckim dla onierzy i oficerw WP z kampanii wrzeniowej, po przeksztaceniu go w 1942 r.
w obz koncentracyjny w dalszym cigu czciowo przebywali w nim obok cywilnych winiw
niewolnicy w mundurach", zmuszani przez Niemcw do prac przy fortyfikacjach.
Po wybuchu w 1941 r. wojny niemiecko-bolszewickiej w Lagrze tym przebywali take
okresowo Biaorusini, przywoeni przez Niemcw z nadgranicznych terenw wschodniej Polski.
Ludnoci ydowskiej w Lagrze na Kole w zasadzie nie byo, poniewa rozkaz Himmlera
(omwiony wczeniej) z 9 padziernika 1942 r., dotyczcy zgrupowania rzemielnikw ydowskich
z getta warszawskiego w KL Warschau, nie zosta wykonany. Pozostali oni nadal na miejscu
w warszawskim getcie. A w Lagrze umieszczano w dalszym cigu mieszkacw Warszawy
(wiadkowie: Alojzy Satora, Maria i Marian Cyganowie).

Zaludnienie Lagrw w Warszawie Zachodniej

Na podstawie zdj lotniczych terenw obozowych i ich odczytu w Urzdzie Geodezji
i Kartografii, a take zezna wiadkw wiadomo, e Lagry w Warszawie Zachodniej skaday si
z 32 barakw (Lager II" 20 barakw, Lager III" 12 barakw). Wszystkie baraki liczyy co najmniej
po 600 miejsc, z wyjtkiem czterech barakw mniejszych po 300 miejsc, ktre mieciy cznie
jednorazowo nie mniej jak 18 tys. winiw. Byli to winiowie polscy i greccy, wrd nich ydzi
greccy. Zamiast planowanych 10 tys. cudzoziemcw przybyo ich do Warszawy 3 tys.,
dostarczonych przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS do budowy obozu. Byo to
jesieni 1942 r. Po zakoczeniu budowy Lagrw winiowie byli dowoeni do pracy: do Fabryki
Karabinw w Warszawie przy ul. Dworskiej (zw. Gerlach") oraz do Fabryki Philipsa w Warszawie
przy ul. Karolkowej. Pracowali te przy rozadunku wagonw.

wiadek Jerzy Wojciech Lipka, profesor Politechniki Warszawskiej, ktry w czasie okupacji
pracowa przymusowo w Fabryce Karabinw przy ul. Dworskiej, poda, e na przeomie zimy
i wiosny 1943 r. przez ponad tydzie dowoono na teren tej fabryki grup kilkudziesiciu winiw
w pasiakach. Wedug rozeznania przyfabrycznej organizacji Sierp i Mot", do jakiej wiadek
nalea, winiowie ci byli pochodzenia greckiego i dowoono ich z obozu koncentracyjnego
w Warszawie Zachodniej. Niemcy zatrudniali ich przy wyadowywaniu koksu i wgla na
wewntrznym terenie fabryki przy kolejkowej rampie fabrycznej, ktrej tory podczone byy do
torw bocznicy obozowej.
wiadek Feliks Jedynak, maszynista kolejowy, zezna: Przejedajc koo Obozu,
widywaem winiw na apelach. Byli oni ubrani po cywilnemu, a cz z gwiazd na rkawach.
Czasem dochodziy od winiw gosy proszce o chleb czy co do jedzenia w jzyku polskim.
Byy te gosy podajce adresy zamieszkania rodzin w Warszawie. Bywao, e winiw
doprowadzano do rozadunku wagonw. Wtedy mona byo bezporednio porozumie si.
Winiowie wtedy prosili o powiadomienie rodzin na Woli czy w innej dzielnicy, gdy byli wrd
nich wzici w apankach i rodziny nie mogy wiedzie, gdzie si znajduj. Ale wrd winiw
polskich, ktrzy stanowili podstawow mas w tych obozach, znajdowali si te czciowo ydzi
i cudzoziemcy z poudniowej Europy. Cudzoziemcy ci byli nieliczni. Natomiast winiowie ydzi
byli tylko w pierwszym okresie Obozu, a pniej ju ich w Obozach w Warszawie Zachodniej nie
byo".
Od wiosny 1943 r. w Lagrach w Warszawie Zachodniej przebywali w zasadzie tylko Polacy,
w wikszoci z apanek ulicznych w Warszawie.
wiadek Jzef Maszewski, toromistrz kolejowy, ktrego terenem pracy w czasie okupacji
bya Warszawa Zachodnia, zezna: Torowiska kolei osobowej przebiegay nad tunelem. Tory
towarowe przebiegay obok tunelu. (...) przy ul. Armatniej znajdoway si baraki (...) w odlegoci
ok. 200-250 m od tunelu przy ul. Bema. Widziaem, do barakw winiowie byli przypdzani
pieszo i dowoeni samochodami. Transporty dowozili umundurowani i uzbrojeni Niemcy.
Transporty widziaem w okresie midzy Powstaniem w Getcie a Powstaniem Warszawskim.
Transporty takie odbyway si kilka razy w tygodniu (podkr. - MT)".
Tak czste, systematyczne, cotygodniowe transporty coraz to nowych winiw zapewniay
w trybie rotacyjnym pene zaludnienie Lagrw oprnionych po wczeniejszych transportach,
zapewniay utrzymywanie odpowiednich kontyngentw ludzkich dla wykonywania planw
eksterminacji miasta.

Zaludnienie Lagrw w byym getcie

Jak ustalono w odczycie kartograficznym zdj lotniczych z 1945 r. oraz na policyjnym szkicu
(z natury) obozu koncentracyjnego przy ul. Gsiej z maja 1946 r., posiada on 24 baraki, wszystkie
liczce po 600 miejsc, z wyjtkiem 6 barakw o pojemnoci 200 miejsc. cznie mogy one
pomieci do 12 tys. winiw.
Winiami jego byli Polacy oraz cudzoziemcy z krajw poudniowej Europy: Grecy, Wosi,
Wgrzy, Rumuni i ydzi oraz 300 Niemcw, penicych (wedug wiadkw) funkcje kapo.
Winiowie cudzoziemcy pochodzili z innych obozw koncentracyjnych (Buchenwald, Owicim),
zostali odtransportowani do Warszawy przez Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS dla
z gry okrelonego celu: do prac wyburzeniowych zlikwidowanego getta oraz budowy na jego
terenie obozu koncentracyjnego. Winiowie cudzoziemcy przeznaczeni do wykonania tego
zadania zostali zakwaterowani w wydzielonym podobozie dla ydw.
Inynier Kammler w raporcie-sprawozdaniu z dnia 29 padziernika 1943 r. wymienia liczb
zatrudnionych: 1500 winiw. W sprawozdaniu-raporcie z dnia 19 lutego 1944 r. okrela liczb
zatrudnionych na 2040. Z raportu z dnia 19 kwietnia 1944 r. wynika, e przy budowie obozu
zatrudnionych byo 5 tys. winiw. W raporcie tym w punkcie 5. podano:
Budowa K.L.
Odcinek budowy I jest w 95% wykonany.
Odcinek budowy II jest w 60% wykonany.

Z budowy odcinka III zrezygnowano, gdy zamiast 10.000 winiw- zostao zaangaowanych
5.000 (...)".
I to jest najwiksza liczba winiw cudzoziemcw, jak in. Kammler podaje przy
prowadzonych przez niego pracach. Rwnie z zezna wiadkw nie wynika, aby bya ona inna.
wiadek Jzef Marchel przebywa w obozie pracy Gsiwka" od 8 maja 1943 r. do
25 sierpnia 1943 r. i osobicie widzia kilka transportw przywiezionych do obozu
koncentracyjnego. Kady transport liczy co najmniej
500 osb. Byli wrd nich winiowie z innych obozw ubrani ju w pasiaki oraz osoby cywilne
zapane w Warszawie. Transporty ludzi dowoone do obozu koncentracyjnego byy wprowadzane
t sam bram co i jego grupa, a brama znajdowaa si 30 m od baraku, w ktrym mieszka.
Transporty te wprowadzano nastpnie w gb obozu koncentracyjnego.
Winiowie cudzoziemcy z krajw poudniowej Europy w surowszym klimacie polskim oraz na
skutek godu, chorb i epidemii, a take cikiej pracy w obozie licznie wymierali.
Polacy zajmowali w obozie w getcie okoo 7 tys. miejsc, przez ktre przechodziy w trybie
rotacyjnym coraz to nowe grupy i transporty, tak samo jak w Warszawie Zachodniej.
Skd pochodzili winiowie polscy osadzani w obozie koncentracyjnym w byym getcie?
Odpowied na to pytanie daj dokumenty konspiracji, m.in. SLK.W. z 26 X 1943 r. i St.K.W.
z 5 XI 1943 r. (AAN, sygn. 202/11-17):
W dniach 13 i 14 padziernika 1943 r. rozpoczy si masowe apanki uliczne, ktre
po okresowej przerwie rozpoczy si znw dnia 19-go i trwaj bez przerwy do dnia dzisiejszego".
Ludzie z apanek byli przewoeni czciowo na Pawiak, a w wikszoci wypadkw na
ul. Gsi 24. Na Pawiaku byo przepenienie do tego stopnia, e ludzie siedzieli na podwrzu
pomidzy budynkami i w korytarzach Pawiaka (z podniesionymi do gry rkami).
Na ul. Gsiej s wybudowane przez ydw drewniane baraki i tam osadzaj zapanych ludzi
(podkr. - MT). Tak samo jak w Warszawie Zachodniej".
Zeznawali te na ten temat winiowie, wrd nich wiadek Zdzisaw Siemaszko.
Zatrzymany w marcu 1943 r. na terenie getta i osadzony w Befehlstelle przy ul. elaznej 106, po
dwch tygodniach wraz z grup okoo 27 Polakw zosta przetransportowany do obozu pracy na
Gsiwce". Przebywa od 2 lub 3 kwietnia 1943 r. w celi dawnego wizienia wojskowego. Na
caym korytarzu byy cele z Polakami. Do czasu powstania w getcie na parterze przebywali ydzi.
Po powstaniu i likwidacji getta Niemcy zwozili do obozu koncentracyjnego ludno z apanek oraz
winiw Pawiaka. Osadzano ich w celach dawnego wizienia wojskowego i w nowo
wybudowanych barakach obozowych. Prawie codziennie rozstrzeliwano po kilkadziesit osb przy
ul. Smoczej, w miejscu odlegym okoo 200 m od ul. Gsiej. Wrd ofiar wiadek widzia zwoki
mczyzn, kobiet i dzieci. Taki los ludzi z apanek przedstawio w ledztwie jeszcze kilkudziesiciu
wiadkw.
Z danych, jakie posiada Muzeum Wizienia Pawiak, zaludnienie tego wizienia oraz liczba
winiw, ktrzy przez nie przeszli w czasie caej okupacji, ksztatuj si nastpujco:

77 425
4 920
14 869
920

mczyzn-Polakw
mczyzn-ydw
kobiet-Polek
kobiet-ydwek

W tym miejscu dla przypomnienia naley doda, e wizienie Pawiak od lipca 1943 r. do lipca
1944 r., tj. przez rok, przynaleao do kompleksu Konzentrationslager Warschau.
W wietle powyszego sugerowanie przez niektrych polemistw, e KL Warschau w getcie
by obozem wycznie dla ydw obcokrajowcw, rozmija si z faktami i powoan dokumentacj.
Nie by te obozem wycznie dla ydw z getta warszawskiego, jako e zaoony zosta i dziaa
po zagadzie tego getta.

Nie znajduje te uzasadnienia w dowodach twierdzenie odwrotne, e w KL Warschau

winiw ydowskich w ogle nie byo, poniewa obz ten dziaa w warunkach nie istniejcego
ju getta.
Na podstawie przeprowadzonych dowodw jest bezsporne, e przez KL Warschau przeszo
kilka tysicy ydw obcokrajowcw i cz ydw z getta warszawskiego, co wykazaa
przedstawiona w niniejszym rozdziale dokumentacja.

Podsumowanie kwestii wielkoci KL Warschau i jego zaludnienia

W meldunku Delegatury Rzdu RP na Kraj z 3 grudnia 1942 r. podano, i na terenach ostatnio
przyczonych do obozu Niemcy buduj obz dla Polakw, majcy pomieci cznie okoo 40 tys.
osb.
KL Warschau, zbudowany w trzech dzielnicach Warszawy jako piciolagrowy kompleks, tak
liczb osign. Zajmowa tereny o powierzchni okoo 120 ha, na ktrych wzniesiono 119 barakw
o pojemnoci cznej do 41 tys. miejsc.
Zblion pojemno potwierdzi te w swych zeznaniach, przesuchany przez Amerykanw
w Dachau w dniu 4 padziernika 1945 r., urzdnik niemiecki, ksigowy kuchni obozu
warszawskiego, Michael Fleischer, stwierdzajc, i na pocztku obz liczy tylko 1800 osb, za
po jego rozbudowie mieci jednorazowo 35-40 tys. winiw, ktrych ywi. Natomiast z obozu
cisego ul. Glinian przebiegaa obozowa kolejka wskotorowa.
Organizacja kolejowa caego kompleksu obozowego w trzech dzielnicach] miasta suya tylko
wywoeniu gruzu z rozbirki dzielnicy getta (jak po-daje w raportach Kammler). Poza transportami
towarowymi miaa za cel obozowe transporty ludzkie, wrd ktrych byy tzw. transporty
niewiadome" z obaw i apanek, jakie potajemnie znikay. Przewoenie takich transportw
niewiadomych" w wagonach towarowych sprzyjao ich maskowaniu i utajnianiu.

TRANSPORTY NIEWIADOME
Winiowie KL Warschau i ofiary umiercane w komorach gazowych pochodzili w powanej
czci z tzw. transportw niewiadomych". W Encyklopedii Obozw na temat tych transportw
napisano: W okresach nasilonych obaw ulicznych wywzki nastpoway tak czsto,
e zarejestrowanie ich wszystkich przez konspiracj stawao si niemoliwe (...). W wikszoci
wypadkw nie wiadomo dokd i w jakim celu wywoono winiw". Oto przykady takich
transportw niewiadomych".
1. W dniu 11 stycznia 1943 r. w depeszy do szefa IV Departamentu (Gestapo) Gwnego
Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy, SS-Obergruppenfiihrera H. Mullera, Himmler rozkaza
przeprowadzenie w Generalnej Guberni masowych aresztowa i deportacji do obozw
koncentracyjnych elementw proletariackich" pci mskiej i eskiej. W depeszy czytamy:
Aresztowania maj by zakrojone na tak skal, aby w Generalnej Guberni zmniejszyy si
rodowiska proletariackie i tym samym znacznie zelaa sytuacja na odcinku band". Przy czym
jako przykad Himmler wymieni tu Warszaw.
W nastpstwie tego rozkazu przeprowadzono w Warszawie w dniach 15-22 stycznia 1943 r.
obawy na niespotykan dotd skal. Wedug ustale Delegatury Rzdu RP na Kraj (Aneks nr 46 zacznik AAN, sygn. 202/II1/8) zatrzymano wwczas nie mniej jak 30 tys. mieszkacw
Warszawy, z ktrych okoo 10 tys. deportowano do Owicimia i na Majdanek, a 20 tys. pozostao
na miejscu w Warszawie, pytanie: gdzie?
W tym czasie, od jesieni 1942 r., dziaay ju w stolicy Lager na Kole i dwa Lagry w Warszawie
Zachodniej posiadajce razem 87 barakw. Byy one w stanie wchon pozostae 20 tys. osb ze
styczniowej obawy w Warszawie.
2. W nocy 1/2 wrzenia 1943 r. rozpoczy si w Warszawie aresztowania imienne z list. Listy
przygotowane do aresztowa obejmuj okoo 5 tys. nazwisk.
3. W dniu 27 wrzenia 1943 r. na konferencji policyjnej na temat stanu bezpieczestwa
w Generalnej Guberni SS-Oberfiihrer Bierkamp stwierdzi: W Warszawie ukrywa si ok.

25 tysicy byych polskich oficerw. (...) planuje si przeprowadzenie wielkiej obawy w Warszawie
(...). Osoby zamieszkujce w Warszawie bez zameldowania, ktre nie bd mogy si
w dostatecznym stopniu wylegitymowa, musz by rozstrzelane, gdy wszystkich tych, ktrzy
ukrywaj si w Warszawie, naley uzna za czonkw grup terrorystycznych". Jest to odniesienie
do Lagru na Kole.
4. W dniach 13 i 14 padziernika 1943 r. zatrzymano w Warszawie (jak odnotowano
w raporcie Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu z 15 padziernika 1943 r.) okoo 3 tys. osb,
z ktrych 350 umieszczono na Pawiaku, a j kilkadziesit stracono w egzekucjach ulicznych
i w ruinach byego getta. Co j si stao z pozostaymi ponad 2500 osobami pojmanymi w dniach
13 i 14 padziernika 1943 r., nie wiadomo.
5. Meldunek Delegatury Rzdu z dnia 6 lutego 1944 r.: Aresztowania w odwet za zamach na
Franza Kutscher objy cae miasto. Aresztowano ju j ok. 1.800 osb, ktre kierowane sana
Schucha (Gestapo) a stamtd samochodami wywoone w nieznanym kierunku" (AAN, sygn.
202/11, t. 17, k. 49, sygn. 207/5).
6. W historiografii przyjmuje si, e Niemcy z Warszawy do obozw koncentracyjnych poza
Warszaw wywieli ponad 21 tys. osb, za na roboty przymusowe miao by wywiezionych
ogem okoo 136-140 tys. mieszkacw j Warszawy (W Bartoszewski, M. Drozdowski).
Tymczasem, jak wykazano w j Encyklopedii Obozw, na roboty przymusowe z Warszawy
wywieziono faktycznie (podkr. - MT) nieco ponad 70 tys. mieszkacw. Zachodzi wic znowu
pytanie: co si stao z drug poow, czyli okoo 70 tys. osb z warszawskich transportw
niewiadomych"?
Rzecz oczywista, e wymienione przykady nie wyczerpuj wszystkich transportw
niewiadomych", ktre miay z Warszawy wyjecha i nie trafiy ] do adnego z obozw poza
Warszaw ani na roboty przymusowe.
Gdzie si podziay? Co si z nimi stao? Czy wymienione transporty niewiadome", te i inne,
w ogle z Warszawy wyjechay? Czy te adowane pozornie na wyjazd na Dworcu Gdaskim czy
Dworcu Warszawa Zachodnia, midzy ktrymi rozcigay si Lagry obozu koncentracyjnego
poczone ze sob bezporedni obwodnic kolej ow, znikay miertelnie w jego komorach
gazowych, zamaskowanych w tunelach Warszawy Zachodniej?

SKALA EKSTERMINACJI
CZY W KL WARSCHAU DZIAAY
KOMORY GAZOWE?
Do urzeczywistnienia planu eksterminacji miasta i zmniejszenia liczby jego mieszkacw do
500 tys. konieczne byy nie tylko gromadzone w Lagrach tysiczne zasoby ludzkie do stracenia,
ale take urzdzenia masowej zagady.
Dostarczanych do Lagrw ludzi z apanek i wielkich transportw niewiadomych" nie mona
byo zlikwidowa rodkami konwencjonalnymi tylko przez rozstrzelanie. Byo to z uwagi na ilo
ofiar niewykonalne.
W zwizku z tym Niemcy zainstalowali komory gazowe. Urzdzili je jesieni 1942 r.
w zaadaptowanym do tego celu tunelu w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej, razem
z pobudowanymi w tym czasie Lagrami usytuowanymi obok tego tunelu.
Wedug naocznych wiadkw i biegych sdowych w dziedzinie mechaniki cieczy i gazw:
Tunel, wentylatornia z szybami i banie na midzytorzu stanowiy jeden zesp funkcjonalny,
majcy cechy monstrualnych komr gazowych", w ktrych likwidowano transporty ludzkie kilka
razy w kadym tygodniu od jesieni 1942 r. do sierpnia 1944 r.
Zwoki zagazowanych ludzi Niemcy przewozili na spalenie do krematoriw znajdujcych si
w Lagrze na terenie byego getta, nazywanym Gsiwk". Oto niektre z dowodw na ten temat.

Z uwagi na to, e opisane w zawiadomieniu urzdzenia techniczne znajdoway si na terenie

kolejowo-drogowym, Gwna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu zwrcia
si pisemnie do gospodarzy tego terenu o przekazanie informacji, czy specyficzne urzdzenia
znajdujce si w wiadukcie i tunelu w Warszawie Zachodniej s obiektami kolejowymi lub drogowymi sucymi do wentylacji tunelowej.
Zarwno Dyrekcja Centralna Okrgowych Kolei Pastwowych w Warszawie w pismach
z 29 czerwca 1988 i z 16 sierpnia 1988, jak i zawiadowca stacji linii Warszawa Gwna-Warszawa
Zachodnia w protokole przesuchania z 13 lipca 1988, a take dyrektor Wojewdzkiej Dyrekcji
Drg Miejskich w Warszawie w protokole sdowych ogldzin badanych obiektw z 13 sierpnia
1988 r., z udziaem specjalistw midzyresortowych, nie potwierdzili, aby urzdzenia na wiadukcie
i w tunelu w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej, byy obiektami kolejowymi czy drogowymi.
W pismach swych DOKP wyjania, e urzdzenia te nie byy nigdy przez kolej uytkowane
i takowe nie wystpuj nigdzie na terenie kraju. Przedstawiciel Dyrekcji Drg Miejskich,
wykluczajc, aby banie mogy mie przeznaczenie dla wentylacji tunelowej czy drogowej, podzieli)
bez zastrzee tre zawiadomienia dr. in. Kijkowskiego o czciowo zachowanych z czasu
okupacji obiektach dawnych komr gazowych w tunelach w Warszawie Zachodniej.

Potwierdzenie istnienia komr gazowych przez wiadkw

Dostp na torowiska kolejowe, przylegajce do terenw obozowych, mieli poza Niemcami
pracownicy sub kolejowych.
Jednym z nich by wiadek Feliks J., inynier mechanik, ktry w okresie okupacji od 1940 r.
a do Powstania Warszawskiego pracowa w charakterze maszynisty parowozu na stacjach
w Warszawie Wschodniej, Warszawie-Pradze oraz Warszawie Zachodniej. Std te mia warunki
do szerszych obserwacji wasnych, a take pozyskiwania od innych kolejarzy informacji dotyczcych usytuowania obozw, ich obiektw oraz losw winiw. Stwierdzi, e Lagry w Warszawie
Zachodniej byy czci Konzentrationslager Warschau.
Tereny obozowe rozcigay si po obu stronach tunelu w cigu ul. Bema, nad ktrym
przebiegay torowiska kolejowe, a wewntrz ktrego mieciy si komory gazowe. Brama
wyjciowa gwna z Lagru II", przez jak wyjedano samochodami, usytuowana bya przy
ul. Bema tu przy tunelu. Rwnie brama gwna z Lagru III" wychodzia na tunel.
wiadek, bdc maszynist, prawie codziennie przejeda przez Dworzec Warszawa
Zachodnia. Osobicie widzia, jak wielokrotnie pod tunel< przyjeda samochd ciarowy
zaadowany butlami z gazem, ktre robotnicy wtaczali do tunelu. Dostarczane butle z gazem byy
oprniane w baniach na midzytorzu nad wentylatorni, zbudowanych jednoczenie z hm grami
jesieni 1942 r.

wiadkowi oraz innym pracownikom kolei byo wiadomo, e w butlach znajdowa si gaz
trujcy i e w tunelu hitlerowcy umiercali winiw obozu.
Gazowanie Niemcy przeprowadzali noc, a bardzo wczenie rano wywoono zwoki
zagazowanych ludzi.
Feliks J. widywa osobicie wielokrotnie, jak winiowie wynosili z tuneluj pod torami cae stosy
zwok ludzkich i wrzucali je na skrzynie policyjnych samochodw ciarowych oznakowanych
literami WH", ktre odjeday w kierunku Woli. Zwoki adowane na samochody nie miay ladw
po kulach.
Czonkowie Tod-Kommando" (komando mierci), w ktrym przy konwoju pracowali Polacy,
mwili mu, e zwoki ludzi zagazowanych w tunelu oraz zmarych i zamordowanych w obozie
przewo na spalenie do krematorium na Gsiwk". Za kadym razem przyjeday po zwoki
dwa, trzy samochody ciarowe.
Wynoszenie zwok z tunelu i ich adowanie do samochodw wiadek nie od razu dostrzeg,
gdy tunel znajdowa si pod torowiskami. Zauway je wiosn 1943 r. i odtd takie sceny
z umierconymi ludmi i ich wywoenie widywa zawsze, ilekro do Warszawy Zachodniej
przybywa, a do Powstania Warszawskiego".
Rozadunek butli z gazem w baniach na midzytorzu oraz zaadunek zwok z tunelu w celu
wywiezienia odbywa si pod stra SS-manw, ktrzy strzegli rwnie wej do tunelu.
Lagry w Warszawie Zachodniej byy poczone obwodnic i bocznic kolejow z Lagrami na
terenie getta.
Na szczeglny sposb strzeenia przez Niemcw tunelu i wybudowanych; przy nim obiektw
wskazuje w swych zeznaniach inny kolejarz, wiadek Antoni W., ktry przed wojn i przez cay
okres okupacji pracowa jako kierownik pocigu gospodarczego.
Wiadomo mu, e wiadukt oraz tunel w cigu ul. Bema w Warszawie Zachodniej zostay
wybudowane przed wojn. Na pocztku okupacji tunel by czynny, a potem z przyczyn mu nie
znanych Niemcy go zamknli. Przy czym zwraca uwag fakt, e przy zamknitym tunelu cigle
krcili si uzbrojeni Niemcy.
Pomidzy ul. Bema, gdzie znajdowa si tunel, a ul. Tunelow Niemcy zbudowali obiekt, ktry
przypomina jakby schron". Tu miecia si wentylatorni i jeszcze jakie inne urzdzenia. Obok
tego schronu" midzy torowiskami zbudowano dwie wiee o wysokoci ponad 30 m i szerokoci
u podstawy okoo 15 m. Na szczytach tych wie przebywali niemieccy stranicy uzbrojeni
w karabiny maszynowe i dlatego wiadek si do nich nie zblia.
wiadek naoczny Adela K, mieszkanka Warszawy Zachodniej, zeznaa:
W czasie okupacji i przed wojn a do Powstania zamieszkiwaam w Warszawie przy
ul. Szujskiego, w odlegoci okoo 300 metrw od tunelu. (...) Jesieni 1942 r. po raz pierwszy
zobaczylimy samochody niemieckie zakryte. Wyglday jak wojskowe. Wozy te prowadzili SSmani w czarnych mundurach. Wtedy kiedy wozy te pojawiy si przy tunelu, to tunel by nieprzejezdny i nieprzechodni dla ludzi. Wozy te wjeday do tunelu od strony ul. Armatniej - Woli,
a wyjeday od strony Ochoty. Po przywiezieniu transportu do tunelu sycha byo jki ludzkie. (...)
Wwoono do tunelu jednorazowo cztery wozy, czasem mniej, czasem wicej. Jak oni ludzi
gazowali w tunelu, to rozchodzi si zapach gazu, to czu go byo a na ulicy Szujskiego, gdzie
mieszkaam. Wozy wjedajce i wyjedajce z tunelu widziaam na wasne oczy. Miaam wtedy
21 lat. Takie transporty z ludmi do tunelu Niemcy wwozili do Powstania Warszawskiego. Po
wybuchu Powstania wysiedlono wszystkich mieszkacw naszego budynku na Zieleniak (...).
Wszyscy mieszkacy z ul. Szujskiego wiedzieli, e w tunelu Niemcy gazuj ludzi. Modlilimy
si, eby Pan Bg odmieni to wszystko. Wozy, ktre wjeday do tunelu, mogy pomieci po 50
osb. Zapach wydostajcy si z tunelu w trakcie gazowania przypomina zapach gazu
wydostajcego si z kuchni. (...) zapachy z tunelu wydobyway si tylko w nocy (...).
Po przywiezieniu transportu do tunelu Niemcy nakazywali mieszkacom zasonicie okien. Kto
by nie zasoni, do niego strzelano (...). Rozkaz zasonicia okien przekazywa nam blokowy, ktry
dostawa rozkaz od Niemcw. Blokowy u nas nazywa si Jzef Kubas, mieszka na Szujskiego
w tym sa-mym domu co ja. Kubas by posdzony o przynaleno do jakiej organizacji i Niemcy
go przed Powstaniem rozstrzelali. (...) W tunelu przy ul.Bema Niemcy gazowali ludzi, tak jak
podaam, od jesieni 1942r. do sierpnia 1944r. (...) Kiedy niemieckie wozy wjeday z ludmi do

tunelu, to ja z mego domu widywaam te wozy i syszaam gone krzyki, jki i pacze. Syszaam,
bo byo ich duo. Wozy z ludmi do tunelu wjeday 3 razy i wicej w tygodniu, 3 do 4 razy
w tygodniu (...). Z reguy (...) pnym wieczorem. Wieczorem echo tych jkw rozchodzio si po
okolicy, ktra by spokojna i cicha i nic nie zaguszao tych jkw. (...) przy tunelu przez cay czas
dozorowali SS-mani w czarnych mundurach i zawsze byo ich kilku.
(...) Tunel dla ludzi i pojazdw z miasta by nieprzechodni i nieprzejezdni od jesieni 1942 r.
Natomiast Niemcy przez niego przejedali. (...) Drugi tunel by nieprzejezdny, by zasypany, bo
w nim gazowali ludzi. Bya to cz tunelu blisza Dworca Zachodniego.
Tak jak sobie przypominam, jeden tunel by przejezdny przed 1939 r., a drugi by szykowany,
bya rozpoczta budowa. W tym nie wykoczonym tunelu Niemcy urzdzili kani, w ktrej
gazowali ludzi".
Inny mieszkaniec Warszawy Zachodniej, wiadek Franciszek B., ktry czasie okupacji
zamieszkiwa w bezporednim ssiedztwie Lagrw w Warszawie Zachodniej, przy ul. Armatniej,
take potwierdzi masowe likwidowanie winiw nocami: W czasie okupacji, w okresie przed
Powstaniem Warszawskim, w Warszawie Zachodniej byy niemieckie baraki, w ktrych prze
trzymywano winiw. Baraki rozlokowane byy przy ul. Bema, Armatniej, Ordona
i Mszczonowskiej. Winiowie znikali noc po kryjomu (...). Baraki si oprniay, a potem Niemcy
zapeniali je nowymi transportami winiw".
Likwidowanie w tunelu mieszkacw Warszawy kontynuowane byo jeszcze w pierwszych
dniach Powstania Warszawskiego.
wiadek Stanisaw W., ekonomista, w czasie okupacji penicy sub w wywiadzie
i kontrwywiadzie AK, zezna:
Po wybuchu Powstania Warszawskiego dostaem rozkaz od Dowdcy Zgrupowania
>Radosawa< udania si w rejon Dworca Zachodniego i rozeznania sytuacji dyslokacji wojsk
niemieckich (...). Ulokowaem si w jednym z takich opuszczonych domw naprzeciwko wylotu
tunelu pod liniami Dworca Zachodniego PKP w odlegoci okoo 500-700 m od tego tunelu i przez
lornetk obserwowaem ruch, jaki by przy tym tunelu.
Byo to dokadnie 3 sierpnia rano okoo godz. 8-9. Przez godzin czasu mojej obserwacji
widziaem, jak SS-mani doprowadzali grupy ludnoci cywilnej Warszawy (od kilkunastu do
kilkudziesiciu osb kada grupa) i dokonywali selekcji, oddzielajc kobiety i dzieci od mczyzn.
Po czym kobiety i dzieci pod konwojem niemieckim byy odprowadzane w kierunku Dworca PKP
Warszawa Zachodnia (...). Natomiast mczyzn wpdzono do tunelu, ktry od strony Woli by
odkopany. (...) z tytuu penionej suby w wywiadzie wiadomo mi, e w okresie od 2 do 8 sierpnia
1944 r. Niemcy wymordowali w tunelu do okoo 4 tys. mczyzn. Potwierdzi to mj podwadny
Stanisaw Mikulski w dniu 8 sierpnia 1944 r. w meldunku zoonym dla Komendy Gwnej AK. On
by wyselekcjonowany do grupy mczyzn przy tunelu, z ktrej zbieg, po czym schowa si i dalej
obserwowa, co si w tunelu dziao.
Po wojnie na terenie strefy okupacyjnej francuskiej spotkaem mieszkaca Woli o nazwisku
Januszko, od ktrego dowiedziaem si, e on w okresie 2-8 sierpnia 1944 r. ukrywa si z rodzin
w piwnicy jednego z domw na wprost tunelu i obserwowa, jak w tym czasie Niemcy wywozili
z tunelu ciarwkami zwoki uprzednio zamordowanych. On widzia, e w sumie w cigu 30
godzin, liczc tylko od 7 sierpnia do 9 sierpnia rano, Niemcy wywieli okoo 30 ciarwek cia. (...)
Od 8 sierpnia Niemcy zaprzestali mordowania w tunelu, poniewa przybyli na to miejsce
przedstawiciele Midzynarodowego Czerwonego Krzya na skutek interwencji Rzdu Polskiego
w Londynie".
Podczas ewakuacji obozu Niemcy niektre waniejsze dokumenty zabierali ze sob poczym je
w panicznej ucieczce przed nacierajcym frontem porzucili. Cz z nich zostaa odnaleziona na
pocztku czerwca 1946 r. we Wrocawiu w byych koszarach SS u zbiegu ulic Sudeckiej
i Kampinowskiej, w stercie walajcych si nadpalonych papierw. Jeden z nich, datowany 1 lipca
1944 r. w Warszawie, dotyczy komr gazowych. Zawiera on wykaz dyurw na Upiec 1944 r.
komanda elektrykw SS celem wzmoonego nocnego sterowania" prdu w Lager I und Lager II
fur den Monat Juli 1944". Gaz trujcy do usytuowanego pomidzy dwoma Lagrami tunelu
w Warszawie Zachodniej dowoony by z Lagru w byym getcie, zwanego Gsiwk". Wiosn
1946r. wiadkowie widzieli tam osobicie magazyn, w ktrym znajdoway si tysice puszek

z trupimi gwkami, takich samych jakie widzieli w Owicimiu. W puszkach znajdowa si gaz
stosowany w komorach gazowych (wiadkowie: A. J. Dmowski, F. Jedynak).

W wietle powyszych dowodw istnienie i ludobjcze dziaanie komr gazowych w tunelu przy
ul. Bema na terenie Lagrw w Warszawie Zachodniej jest faktem.
Komory gazowe KL Warschau rniy si od komr gazowych w innych obozach zagady,
w ktrych stoczone na niewielkiej powierzchni ofiary byy umiercane przy uyciu gazu Cyklonu B,
wrzucanego do pomieszczenia ko-mory gazowej przez otwr w niskim stropie.
Komory gazowe w tunelu, po dowiadczeniach w Owicimiu, zbudowane zostay na najwyszym
(wwczas) poziomie wyrachowanej zbrodniczo techniki zabijania.
Z uwagi na cel, jaki przez ich dziaanie chciano osign- zlikwidowanie mieszkacw Warszawy
do 500 tys., urzdzone w tunelu komory gazowe byy powierzchniowo znacznie wiksze i mogy
pomieci wiksz ilo osb jednorazowo, co dawao moliwoci zabicia wikszej liczby ofiar
w tym samym czasie. W ten sposb proceder gazowania nie musia odbywa si codziennie,
a jednoczenie zapewnia wykonywanie obowizkowych dziennych kontyngentw traconych ludzi.
Sposb zabijania w komorach gazowych w tunelu take usprawniono, stosujc zmechanizowane
toczenie gazu trujcego do pomieszczenia z ofiarami, gdzie byy one hermetycznie zamknite.
Moc wentylatorw, odpowiadajca mocy silnikw przedwojennego samolotu komunikacyjnego,
zapewniaa odprowadzanie drogami wentylacyjnymi zuytego gazu z komr z du si wysoko do
atmosfery - mechanizm nie wystpujcy w zwykych urzdzeniach wentylacyjnych.
W takich komorach gazowych, o konstrukcji i waciwociach dziaania opisanych w ekspertyzie
biegych, w izolowanym od miasta tunelu sprawcy mieli warunki do zabijania gazem po kilkaset
ludzi jednorazowo.

Czy istniay komory gazowe w Lagrze w byym getcie?

Nie da si wykluczy, e w kompleksie KL Warschau, oprcz ogromnych komr gazowych
w tunelu mieszczcym do kilkuset osb jednorazowo, Niemcy mogli urzdzi te mae
(podrczne") komory gazowe w zaadaptowany celach.
W dniu 16 maja 1946 r. podczas ogldzin sdowo-milicyjnych terenu posesji przy zbiegu
ulic Gsiej i Zamenhofa sdzia Halina Wareko, nie wymieniajc powojennego obozu pracy,
szczegowo opisaa zastany tam stan: "cele nie posiadajce dalszych wylotw, z maym otworem
w cianie pod sufitem. Na rodku celi kupa chloru, w krzakach ogrdka rozsypany cyklon, puszki,
w ktrych widoczne byy krysztaki cyklonu wielkoci ziaren fasoli".
Kwesti t bdzie mona definitywnie wyjani po przeprowadzeniu przez Instytut Pamici
Narodowej (IPN) ledztwa w sprawie powojennego obozu pracy.

ROZSTRZELIWANIE OFIAR
W OBOZIE KONCENTRACYJNYM
W BYYM GETCIE
Fakt rozstrzeliwania mieszkacw Warszawy w ruinach Getta" by znani niemal powszechnie
jeszcze w czasie okupacji. Jednak nikt nie czy go z obozem koncentracyjnym.
Obz koncentracyjny w Warszawie przerasta ludzk wyobrani. A tymczasem by on
rzeczywistoci. Obz cisy", zaoony w nie istniejcym ju getcie, zlokalizowany zosta
pomidzy ulicami: Zamenhofa, Okopow, Woysk, Ostrowsk i Glinian wzdu Gsiej (obecnie
Anielewicza). Tereny przylegajce do obozu cisego" obejmoway tzw. stref zamknit", ktra
rozcigaa si szeroko pomidzy murem obozu cisego" a murem zamykajcym tereny dawnego
getta. Z uwagi na to, e przyobozowa strefa zamknita" rozprzestrzeniaa si na terenie
zrujnowanym getta, dokonywane na niej rozstrzeliwania okrelano jako egzekucje w ruinach
Getta", co zaciemniao ich obraz, gdy byy to mordy obozowe na winiach obozu lub Pawiaka,
przynalenego do obozu, i dokonywane na terenie obozowym.
Rozstrzeliwania przeprowadzane byy zarwno w obozie cisym", jak i w jego strefie
zamknitej". Stae miejsca mordw w obozie znajdoway si:
- w Lagrze przy ul. Gsiej

- w Lagrze przy ul. Bonifraterskiej

- na czterech podwrkach dawnego wizienia wojskowego.
W strefie zamknitej" stale miejsca mordw usytuowane byy w podwrcach wyludnionych
posesji:
- przy ul. Nowolipki 25-31
- przy ul. Nowolipie 32-36
- przy ul. Dzikiej 3
- przy ul. Dzielnej 27 i przy ul. Pawiej
- na dawnym boisku sportowym Skry" przy ul. Okopowej.
Miejsca rozstrzeliwa w podwrcach wyludnionych posesji nie byy przypadkowymi
zaukami. Zostay one do tych celw przystosowane. Prowadzi) do nich wyznaczone bramy
wjazdowe transportw z ofiarami. Na murach zniszczonych budynkw okalajcych studnie"
widniay napisy ostrzegawcze: Uwaga! Strefa neutralna - strzela si bez ostrzeenia". Miejsca te
byy dozorowane przez obozowych SS-manw.
We wszystkich tych miejscach rozstrzeliwano winiw KL Warschau, winiw Pawiaka,
winiw Gestapo z al. Szucha oraz ludno z apanek. Za na podwrku 3. i 4. dawnego
wizienia wojskowego rozstrzeliwano ydw, ocalaych po zagadzie getta warszawskiego.
W piwnicach, schronach i gruzach ukrywali si jeszcze pojedynczo ydzi, ich rodziny albo
niewielkie grupy. Biae kolumny egzekucyjne SS", przebrane w biae brezentowe uniformy
przypominajce suby medyczne, wywabiay z kryjwek chronicych si bezbronnych ydw,
obiecujc im pomoc lekarsk i bezpieczn dalsz egzystencj w miecie. Kiedy ujawniali si oni
i wychodzili na zewntrz, byli rozstrzeliwani w obozie lub bezporednio na miejscu ujcia.
ydw ukrywajcych si w gruzach lub zatrudnionych przy paleniu zwok ofiar napotykali Polacy
pracujcy w firmach wywocych gruz z wyburzanego getta. W transportach" tych udao si
Polakom cz yjcych jeszcze ydw wyprowadzi z getta.
KL Warschau dziaa po zagadzie getta i ofiarami jego byli gwnie Polacy, w szczeglnoci
mieszkacy Warszawy polskiej populacji, gdy likwidacja stolicy bya zasadniczym celem tego
obozu.
Masowe rozstrzeliwania Polakw w Lagrze na Kole przeprowadzane byy ju od jesieni 1942 r.
Masowe rozstrzeliwania Polakw w Lagrze w dawnym getcie rozpoczy si w maju 1943 r.
i trway nieprzerwanie do 31 lipca 1944 r., tj. do ewakuacji w przeddzie wybuchu Powstania
Warszawskiego.
Sekretarz Okrgowej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich w Warszawie, po zapoznaniu si
z terenem obozu dziaajcego w dawnym getcie, w sprawozdaniu zoonym 20 lipca 1945 r.
stwierdzi, e by to jeden z obozw z a g a d y w Warszawie.
Za naoczni wiadkowie nie tylko obz cisy", ale take miejsca mordw w "strefie zamknitej"
nazywali jednoznacznie obozami mierci.

wiadek Jzef Marchel, wizie Pawiaka i obozu pracy z apanki, zezna: Na pocztku
maja 1943 r. wracaem z cmentarza brdnowskiego, na ktrym byem w rocznic mierci mego
brata. Kiedy znalazem si na ulicy Wileskiej, Niemcy przeprowadzali apank. Wjechali
na motorach w ulic Wilesk i zabrali mnie z kolegami: Abramczykiem i Ostal Jzefem oraz z
jednym nieznajomym i przewieziono nas na niemiecki posterunek policji na ul. Targow, skd po
2-3 godzinach odwieziono nas na Gestapo w Aleje Szucha. Tu przetrzymywano nas do rana
w podziemiu w tzw. >tramwaju<, po czym wywieli nas do wizienia Pawiak. Na Pawiaku zabrali
nam ubrania do dezynfekcji, ostrzygli wosy i po kpieli przeprowadzono do obozu pracy na
ul. Gsi, ktry znajdowa si na terenie istniejcego ju i dziaajcego obozu koncentracyjnego
Warszawa. Z Pawiaka do obozu prowadzono nas ulic Lubeckiego. Razem ze mn
przeprowadzono innych 20 mczyzn z tej samej apanki. (...)
Obz koncentracyjny ogrodzony by murem z drutem kolczastym. W murze, ktry czy si
z dawnym wizieniem wojskowym bya brama, a nad ni jaki niemiecki napis. Na zewntrz obozu
pomidzy naszym barakiem, a wizieniem przy ul. Gsiej winiowie z naszego bloku pracowali
przy rozbirce murw zrujnowanej tej czci getta. Wizienie wchodzio do cisej czci obozu
koncentracyjnego. Vis-a-vis tego wizienia w ssiedztwie miejsca naszej pracy by zrujnowany
dom a wrd jego ruin wewntrz jakby wybetonowany plac o wymiarach ok. 40 x 40 m. Na placu
tym czy te podwrku tego domu bya masa ludzkich zwok, niektre ju w rozkadzie.
Powiedziaem masa ludzkich zwok, poniewa cay plac wypeniony by nimi wielowarstwowo,
w ten sposb, e jedne zwoki powrzucane byy na drugie (...).
W gmachu wizienia przy zbiegu ulic Gsiej i Zamenhofa by korytarz wylotowy na dziedziniec
od strony ul. Zamenhofa. Na korytarz ten winiowie wrd nich i ja zagldali, bo znajdoway si
tam czci bielizny pocielowej oprnione z pierzy. Winiowie zabierali je i dawali furmanom,
eby nam za to przywieli chleba, gdy w obozie panowa gd. Z korytarza tego na wymienionym
dziedzicu wiziennym od strony ul. Zamenhofa widzielimy masowe rozstrzeliwania ludzi.
Rozstrzeliwania te SS-mani przeprowadzali codziennie od godz. 8.00 do 11.00, po czym
po niewielkiej przerwie zwoki umierconych ofiar palono na stosach z drzewa. Ja w obozie
przebywaem od 8 maja 1943 r. do 25 sierpnia 1943 r. Przez cay okres mojego pobytu w obozie
takie mordy dokonywano codziennie. Ofiary tracono w pozycji klczcej. Stosy z drzewa
do palenia zwok ukadali ydzi z zakadu pogrzebowego Pinkerta. W obozie koncentracyjnym na
wymienionym dziedzicu wiziennym rozstrzeliwano Polakw z apanek (wrd nich najliczniej
warszawiakw), winiw Pawiaka oraz winiw samego Obozu Koncentracyjnego. My sami
obawialimy si, e nas rwnie strac pod jakim wynalezionym pretekstem. (...)
Ostatnio przed zwolnieniem pracowaem w kotowni Elektrowni Warszawskiej przy wywoeniu
ulu. Z robt tych kadego dnia kto z winiw nie wraca, gdy dozorujcy kapo rozstrzeliwali
winiw za najmniejsze uchybienia lub pod pretekstem takich uchybie. Jednego z naszych
wspwiniw rozstrzelano na terenie samego obozu dlatego, e widzia rozstrzeliwania
dokonywane na dziedzicu wizienia przy ul. Zamenhofa. On te zosta rozstrzelany przez SSmanw. (...)".
wiadek Ryszard Dawski, wizie Pawiaka i obozu pracy z apanki, zezna:
W dniu 2 stycznia 1943 r. na dworcu kolejowym w Makini Niemcy zatrzymali grup okoo
20 mczyzn i kobiet. Z grupy tej 12 mczyzn przetransportowano do wizienia w Ostroce.
Z wizienia tego wywieziono dwa samochody ciarowe z zatrzymanymi na Pawiak. Gdy
przybyem na Pawiak, widziaem, e Niemcy zwo bardzo liczne transporty ludnoci z apanek.
Na Pawiaku przebywaem do 3 maja 1943 r. Osadzono mnie na oddziale V na drugim pitrze.
W miesicu styczniu i na pocztku lutego, dziesitkowano winiw na egzekucje. Wybierano z
cel pojedynczych winiw, a potem grupami wyprowadzano na tyy Pawiaka od strony ulicy
Pawiej i tam ich rozstrzeliwano. Dziesitkowanie na egzekucje przeprowadzano dwa do trzech
razy w tygodniu. Zginy wtedy setki ludzi. Z mojej celi stracono w ten sposb m.in. Keslera
Tadeusza.
W dniu 3 maja 1943 r. przeprowadzono mnie w grupie okoo 20mczyzn z Pawiaka
do obozu pracy na ul. Gsi. Zabudowania obozowe od ul. Zamenhofa byy spalone czciowo
i obz by czynny, gdy zabudowania dawnego wizienia wojskowego od strony ul. Gsiej nie byy
uszkodzone. Na dziedzicu od strony ul. Woyskiej przed okalajcym murem by nowo

wybudowany barak, w ktrym miecia si obozowa kuchnia. Ponadto by wybudowany ju przed

moim przybyciem mur odgradzajcy od strony Zamenhofa obz pracy od obozu koncentracyjnego.
Za murem tym mieci si dziedziniec, na ktry w cigu caego maja prawie codziennie
doprowadzano grupy ludzi, ktrych rozstrzeliwano, a nastpnie na miejscu palono.
Byy to grupy liczce po kilkadziesit osb mczyzn i czciowo kobiet ubranych po cywilnemu.
Mordy te widziaem na wasne oczy przez okno celi wiziennej, ktra bya na drugim pitrze. Okno
wychodzio dokadnie na dziedziniec, na ktrym zbrodnie te dokonywano. Ju w pierwszych dniach
swego pobytu widziaem, e ju we wczeniejszym okresie rozpoczto budow obiektw obozu
koncentracyjnego. Byy ju pozakadane fundamenty jak pod przysze budynki czy baraki.
Ja osobicie braem udzia przy budowie muru dla obozu koncentracyjnego przy ul. Ostrowskiej
w kierunku ulicy Smoczej. Inni budowali mur od strony ul. Gsiej w kierunku Okopowej. Tam te
powstaway baraki, Na terenie obozu znajdowaa si grupa 12 rzemielnikw ydw. Widziaem
w czasie prowadzenia naszego komanda do pracy, e grup tych ydw wprowadzono w bram
na ul. Karmelickiej i tam ich rozstrzelano. Z obozu >Gsiwka< wyszedem 20 sierpnia 1943 r.
W ostatnich tygodniach przed moim odejciem obz koncentracyjny Niemcy rozbudowywali nadal
ju w okolicach ul. Okopowej. I dowoono tam do niego transporty ludnoci z Warszawy.
Pragn uzupeni, e w miesicu czerwcu (prawdopodobnie po to, abymy nie byli wiadkami
mordw) Niemcy zabili nam okno po zewntrznej stronie drewnian skrzyni z prtami
metalowymi. Wtedy od czerwca do koca swego pobytu w obozie syszaem dalej dochodzce
z dziedzica rozstrzeliwania, ale ju widokw tych doprowadzanych grup ludzkich nie widziaem.
Natomiast dalej widziaem dym i ogie przez szpar przy tej skrzyni, oraz dochodzi swd
palonych cia".
wiadek Szymon Marian Trojanowski, pracownik Gazowni Miejskiej, inkasent na terenie
getta, zezna:
W Warszawie byem pracownikiem Gazowni Miejskiej bez przerwy od 1938 r. do 1960 r.
W czasie okupacji chodziem jako inkasent po terenie getta, a do jego zagady. Po tym
uczszczaem do punktu konspiracyjnego AK, ktry znajdowa si na ulicy Nalewki 2a w sklepie
z wdkami. Kierownictwo tego punktu, do ktrego nalea m.in. waciciel sklepu Szkudliski
Wadysaw, utrzymywao kontakt ze stranikami polskimi w wizieniu Pawiak oraz w obozie
koncentracyjnym przy ul. Gsiej i otrzymywao od nich informacje. Ktrego dnia jesieni 1943 r.
bya w punkcie organizacyjnym rozmowa, e w murach domu przy ul. Zamenhofa rg Gsiej
naprzeciwko obozu koncentracyjnego Niemcy rozstrzeliwuj Polakw z apanek przywiezionych
wprost z miasta, ktrych nawet nie wprowadzaj na teren obozu (dotyczy obozu cisego" - MT).
Syszc to wyraziem zgod, e pjd do wymienionego domu, aby osobicie stwierdzi,
czy dokonywane s tam rozstrzeliwania. Wszedem w bram i zobaczyem na podwrzu szokujcy
widok. Podwrko zalegaa masa trupw oraz gruba warstwa pierzy, ktra czciowo przykrywaa
zwoki. Prbowaem wej na pitro, aby z gry zobaczy cay widok, gdy nie chciaem wchodzi
pomidzy ciaa zmarych oraz w pierze. Wtedy wyoni si skd SS-man z psem. Widocznie mnie
nie zauway, bo mnie nie zatrzyma. W tym miejscu dodaj, e przed udaniem si na miejsce
zbrodni jeden ze stranikw polskich wsppracujcy z AK powiedzia na punkcie organizacyjnym,
w jakich godzinach najbezpieczniej pj na miejsce zbrodni, kiedy tam jest najmniej SS-manw.
Wyszedem bezpiecznie i udaem si na punkt organizacyjny. Tu przekazaem potwierdzajc,
e na wymienionym miejscu zbrodni zastaem mas trupw. Wok obozu byy wiee stranicze.
Najblisze dwie na ul. Zamenhofa i ul. Gsiej widziaem bliej i wiem, e u gry na nich byli
SS-mani z karabinami maszynowymi.
(...) Mordy Polakw we wskazanym przeze mnie miejscu, jak wynikao z tych informacji,
dokonywali SS-mani z Konzentrationslager Warschau. Miejsce to bowiem znajdowao si przy tej
samej ul. Gsiej co Obz, vis-a-vis dawnego wizienia wojskowego, dochodzcego do
ul. Zamenhofa (...)".
wiadek Ewa Krlikiewicz, onierz Armii Krajowej, zeznaa:
(...) na polecenie Warszawskiego Dowdztwa Armii Krajowej pra am w okresie od padziernika
1943 r. do lipca 1944 r. w filii budowlanej in. Piotrowskiego w Warszawie przy rogu przedwojennej
ulicy Wiziennej i ulicy Dzielnej, w bezporednim ssiedztwie Pawiaka. Zadaniem moim, jakie
dostaam od Warszawskiego Dowdztwa Armii Krajowej, byo prowadzenie obserwacji dziaa

niemieckich na terenie Pawiaka i obozu >Gsiwka< i przekazywanie o nich cisych meldunkw

do dowdztwa, do wiadomoci ktrego doszo, e Niemcy zaczli masowo rozstrzeliwa winiw
z Pawiaka. Wskazane wyej pooenie filii oraz moje w niej zatrudnienie dajce prawo poruszania
si przy ulicach Gsiej, Pawiej, Nalewki, Karmelickiej i Dzielnej stwarzao dobre warunki do
prowadzenia takich obserwacji. Ponadto, w tym celu wsplnie z inynierem Piotrowskim
wynalelimy dwa miejsca bezpieczne i najdogodniejsze jako punkty obserwacyjne (...).
W listopadzie 1943 r. okoo godz. 7.30 rano widziaam jak czterech lub piciu SS-manw z obozu
>Gsiwka< prowadzio ulic Smocz na Nowolipki grup winiw ydowskich z obozu
>Gsiwka< w iloci okoo 10-15 osb. Winiowie odznaczali si od innych przechodniw, gdy
ubrani byli w pasiaki i rzucali si w oczy. Doprowadzeni na plac na Nowolipiu winiowie
ci przygotowywali stosy z drzewa z rozbirki ze zburzonych domw. Mniej wicej w tym samym
czasie zaczto na plac zwozi ciarow bud winiw z Pawiaka. Bud t dowoono
kadorazowo po 50-60 winiw, mczyzn. Na placu poza SS-manami z obozu >Gsiwka<
znajdowali si ju SS-mani, ktrzy przybyli na egzekucj z zewntrz*. Kady dowieziony transport
50-60 winiw ustawiano szeregiem i funkcjonariusze SS-mani i razem z nimi SS-mani z obozu
>Gsiwka< rozstrzeliwali tych winiw z karabinw maszynowych. Tego dnia buda ciarowa
obrcia okoo 10 razy i kolejno winiw z kadego transportu w powyszy sposb rozstrzelano.
W sumie rozstrzelano wtedy od 500-600 Polakw z Pawiaka.
Po rozstrzelaniu dowiezionych bud winiw z Pawiaka w listopadzie 1943 r., doprowadzeni
winiowie ydzi z obozu >Gsiwka< powrzucali ciaa zamordowanych na przygotowane
wczeniej stosy z drzewa, ktre obkadano now warstw drzewa i rzucano na nie zwoki dalszych
wieo zastrzelonych winiw.
Po rozstrzelaniu caego transportu winiw z Pawiaka SS-mani, ktrzy przybyli
na egzekucj z zewntrz, rozjechali si. Na miejscu egzekucji pozostali tylko SS-mani z obozu
>Gsiwka<, na rozkaz ktrych winiowie ydzi z obozu >Gsiwka< polali te stosy trupw
benzyn i podpalili je. W czasie palenia si stosw zwok widziaam, jak SS-mani z obozu
>Gsiwka< zastrzelili na kocu winiw ydw z obozu >Gsiwka<, ktrych doprowadzili
do ukadania stosw.
Winiowie ci prbowali ucieka do gruzw i kry si. Wyapywano ich krzyczcych
i bezbronnych i zastrzelono. Zwoki zastrzelonych winiw z obozu >Gsiwka< SS-mani z
obozu >Gsiwka< sami osobicie ju powrzucali na palce si stosy, po czym powrcili bez
winiw przez ulic Smocz do obozu >Gsiwka<.
W taki sam sposb, jak przeprowadzono wyej przedstawion egzekucj w listopadzie 1943 r.,
rozstrzelano i spalono na Nowolipiu nastpnie:
- grup winiw w grudniu 1943 r. w iloci okoo 600 osb,
- kilka grup winiw w styczniu i lutym 1944 r. w iloci po okoo 800 osb,
- w kocu lutego lub na pocztku marca 1944 r. najwiksz ilo 1200 osb, w kilku egzekucjach.
Podane grupy winiw pochodziy z Pawiaka. Rwnie tych winiw rozstrzelali funkcjonariusze
SS z miasta wsplnie z SS-manami z obozu >G-siwka< (...).
Czterokrotnie widziaam sama, e przy wywoeniu na egzekucj winiw z Pawiaka uczestniczy
osobicie Hahn. Przyjeda on 2 czarnymi wozami z kilkoma funkcjonariuszami Gestapo.
Pamitam, e Hahn by redniego wzrostu, krpy i chodzi w czarnym skrzanym paszczu.
Osobisty udzia Hahna w transportach na egzekucje potwierdza gestapo-wiec Szulc z Pawiaka,
ktry po pijanemu wygadywa, e >jutro bdzie lepsza zabawa, bo przyjedzie sam Hahn<.
Na placu na Nowolipiu rozstrzeliwani byli rwnie winiowie z Al. Szucha w Warszawie. Tych
winiw przywoono na Nowolipie samochodami osobowymi, po kilka osb jednorazowo. Wrd
takich winiw byy rwnie kobiety. W okresie od stycznia do czerwca 1944 r. dowieziono
i stracono takich maych transportw ponad 20. Wizniowie z Al. Szucha konwojowani byli przez
funkcjonariuszy Gesta-po z al. Szucha i przez nich na Nowolipiu osobicie rozstrzeliwani strzaami
z rcznej broni krtkiej w ty gowy (...)."
wiadek Stefan Konopka, oficer WP, pracujcy w getcie w okresie dziaania obozu, zezna:
Przed wojn pracowaem w Gabinecie Ministra Spraw Wojskowych jako oficer zawodowy
cznikowy. Po wkroczeniu Niemcw do Warszawy prze-niosem si do podwarszawskiej wioski
omianki. Tu wstpiem do konspiracyjnej organizacji Suba Zwycistwu Polski. Na polecenie tej

organizacji podjem prace remontowo-budowlane gmachw byej Akademii Wychowania

Fizycznego na Bielanach, ktr przejli Niemcy na szkolenie pilotw wojskowych (...). W 1942 r.
zaoyem wasne przedsibiorstwo remontowo-budowlano-rozbirkowe. Roboty rozbirkowe
prowadziem na terenie byego getta. Tam te w styczniu 1944 r. otrzymaem wezwanie
do stawienia si do szefa obozu koncentracyjnego. Biuro jego znajdowao si w barakach przy
ulicy Gsiej. Nazwiska komendanta obozu nie pamitam, ale by on w stopniu pukownika SS.
Mwiono o nim powszechnie i ostrzegali przed nim andarmi niemieccy, e to jest zbrodniarz
niemiecki, ktry bez uprzedzenia i przyczyny strzela i zabija ludzi.
Do mnie osobicie strzela, a uszedem z yciem dziki temu, e jeden z andarmw, yczliwych
mi, upi go. Widziaem sam, jak wymieniony komendant zabi wasnorcznie dwch policjantw
granatowych oraz dwch robotnikw z mojej ekipy.
Od wymienionego komendanta obozu koncentracyjnego dostaem zezwolenie na prace
rozbirkowe na terenie getta, a ja podpisaem zobowizanie, e cz cegy z rozbirki bd
odsya wagonami do Berlina. Robotnicy zatrudnieni w moim przedsibiorstwie wjedali na teren
prac rozbirkowych w getcie w iloci do 100 wozw konnych, ktrymi wywoono ceg.
W styczniu 1944 r. bdc przy pracach rozbirkowych na ulicy Nowolipki 29/31 zobaczyem
na podwrzu ruszt z belek stalowych budowlanych. Na ruszcie tym leay ciaa zamordowanych,
jak si pniej dowiedziaem, winiw Pawiaka. Poczuem swd i z robotnikami weszlimy
ukradkiem w gruzy. Tam zobaczylimy grup 30 modych ydw, ktrzy kadli na ruszta zwoki
ludzkie, polewali benzyn i palili je. Tak spalono jednorazowo kilkadziesit zwok-Osobicie
widziaem takie palenie zwok w miejscu przy ulicy Nowolipki 29/31 trzykrotnie. Potem
podgldalimy Niemcw, ktrzy mordowali tam ofiary codziennie. T grup ydw po trzech
dniach wyprowadzilimy z getta. Oni to powiedzieli nam, e przy ulicy Nowolipki
29/31 rozstrzeliwani byli i paleni Polacy, winiowie Pawiaka, winiowie z alei Szucha oraz
warszawiacy z apanek ulicznych. Po wyprowadzeniu przez nas tej grupy ydw Niemcy wysadzili
w powietrze mury okalajce miejsce egzekucji dla zatarcia ladw zbrodni.
Drugim miejscem egzekucji, ktre widziaem osobicie, byo dawne wizienie wojskowe przy
ul. Dzikiej rg Gsiej. W budynku tym widziaem stos ludzkich zwok przygotowanych do spalenia.
I tu tak samo zwoki spalali ydzi pod nadzorem niemieckim. Rwnie t grup ydw udao nam
si wyprowadzi z getta. Byo to w kocu maja i na pocztku czerwca 1944 r.
Trzecim miejscem masowych egzekucji na terenie byego getta by plac midzy budynkiem
a murem okalajcym getto przy ul. Franciszkaskiej rg Bonifraterskiej. Widziaem,
e rozstrzelano tu nie mniej ni 500 osb. W grupie ydw spalajcych zwoki by m.in. znany
mi osobicie prof. medycyny okulista. W tej egzekucji podobnie jak w poprzednio wymienionych
zamordowano Polakw winiw Pawiaka, winiw z alei Szucha i z apanek ulicznych. Grupy
ydw tej ostatniej egzekucji nie udao nam si uratowa, gdy po skoczeniu spalania zwok
winiw polskich, sami w kocu zostali rozstrzelani i spaleni na miejscu.
Szefem grupy niemieckiej, ktra przeprowadzaa akcj zacierania ladw zbrodni przez
wysadzanie w powietrze wypalonych murw, by inynier budowlany Szejnbrunn z Berlina".

wiadek Stanisaw Marian Capelik, syn zamordowanego w egzekucji 7 grudnia 1943 r.

w kilkanacie godzin po ujciu, zezna:
W czasie okupacji hitlerowskiej zamieszkiwaem z rodzicami i dwoma brami we Wochach pod
Warszaw. Ojciec by z zawodu teletechnikiem, utrzymywa rodzin, pracujc w Polskiej Akcyjnej
Spce Telefonicznej pod zarzdem niemieckim w Warszawie. Nie nalea do adnej organizacji
Ruchu Oporu. W 1943 rokuj miaem czternasty rok ycia i uczszczaem do szkoy. Ostatni raz
widziaem ojca 6 grudnia 1943 r. W dniu tym rano ojciec w} do pracy i wicej nie powrci. Jak
pamitam 9 grudnia 1943 r., bdc w szkole, nauczycielka Reterska wywoaa mnie, abym poszed
do domu, poniewa w rodzinie jest tragedia, wasz ojciec zosta rozstrzelany. Babcia Franciszka
Capelik (nie yjca obecnie) mwia, e bya w Warszawie i widziaa na obwieszczeniu mierci
nazwisko ojca: Capelik Wiktor ur. 18 XII 1909 r. wrd grupy innych rozstrzelanych w dniu
7 XII 1943 r.
Matka Bronisawa Capelik zostaa poinformowana przez pewne osoby z kawiarni >Kleszcza< przy
ul. Nowogrodzkiej rg Marszakowskiej, e ojca zabrao z tej cukierni Gestapo w dniu 6 XII 1943 r.
w godzinach poudniowych. Ojca zamordowano wic po kilkunastu godzinach.
W 1946 r. w czasopimie >Przekrj< opublikowano fotografi egzekucji hitlerowskiej pod
nagwkiem: >Rozstrzeliwania Polakw na ulicach miasta Warszawy<. Na fotografii tej wida byo
pod murem ju rozstrzelanych, a przy nich na przedzie widocznych jeszcze ywych szeciu
mczyzn. Wrd nich trzeci od prawej strony by mj ojciec. Poznaa go caa rodzina, ssiedzi
i znajomi. Sylwetk ojca na zdjciu w miejscu na dole oznaczyem krzyykiem. Skadam
przedmiotowe zdjcie jako dowd do protokou mojego zeznania.
Jeli chodzi o miejsce egzekucji, nie jest nam wiadomo, czy ojca rozlano w jednej z egzekucji
ulicznych, czy te w egzekucji na terenie getta w Warszawie".
wiadek Janusz Ksybek, mieszkaniec posesji ssiadujcej z gettem, ze-zna:
Ulica Karmelicka z posesj nr 8 wcznie naleaa do getta. A posesja nr 2, 4, 6 byy po stronie
aryjskiej. W latach 1943-1944 ja zamieszkiwaem z rodzicami na ul. Karmelickiej 6. (...) Wielkim
postrachem dla ludzi byo sowo >Gsiwka<, gdy stamtd si ju ywym nie wychodzio. W tym
czasie aresztowano moj matk Stanisaw Ksybek. Z ulg odetchnlimy, e osadzono j
w wizieniu na Daniowiczowskiej, a nie na >Gsiwce<, z ktrej powrotu ju nie byo.
Dom, w ktrym mieszkaem, by przy podwrku rodzaju >studni<. Po godzinie policyjnej
mieszkacy domu zbierali si przy urzdzonym na tym podwrku otarzyku, przy ktrym palono
wieczki, modlono si i cicho piewano pieni. Przy zbieraniu na tych modlitwach mwiono co si
danego dnia wydarzyo w Warszawie. Z przeraeniem wymieniano >Gsiwk<, e jeeli kto
z niej wywieziony bdzie do Owicimia, to moe mie jeszcze nadziej na przeycie, ale kto
zostanie w >Gsiwce< na miejscu, ten wychodzi z niej tylko przez komin. Dlatego tak bardzo
bano si w Warszawie apanek, gdy ludno z apanek wiziono wanie na >Gsiwce<.
Z naszej kamienicy zabrali Niemcy na >Gsiwk< dwch mieszkacw i oni do domw nie
powrcili (...)".

Niektre meldunki organizacji konspiracyjnych dotyczce mordw masowych na

terenach obozowych w byym getcie
23 czerwca 1943 r. - Meldunek Antyku": Coraz czciej dokonuje si egzekucji na winiach
Pawiaka w Obozie przy ulicy Gsiej, obecnie zamienionym na Obz Koncentracyjny Konzentrationslager Warschau" (AAN, sygn. 228/5/1).
30 czerwca 1943 r. - Od pewnego czasu codziennie egzekucje winiw Pawiaka
przeprowadzane s w Obozie przy ul. Gsiej. Zwoki palone s na podwrzu od strony
ul. Zamenhofa 19" (AAN, sygn. 202/III, t. 7, Informacja Bieca" nr 26/99, z 7 VII 1943 r.).
7 wrzenia 1943 r. - Terror. Aresztowania w Warszawie.
W nocy na 2 i 3 wrzenia przeprowadzio Gestapo masowe aresztowania. Ogem w cigu tych
dwch nocy aresztowano ok. 1000 osb, z ktrych 100 przewieziono od razu do Getta
i rozstrzelano w okolicy ul. Gsiej" (AAN, sygn. 202/11-37, st. insp. r.t. z 7 IX 1943 r.).

Co si stao z pozostaymi 900 osobami? brak w meldunku adnotacji o ich wywiezieniu

z Warszawy. Jest to cig dalszy transportw niewiadomych", ktrych gross kierowanych byo do
Lagrw w Warszawie Zachodniej.
21 padziernika 1943 r. - W dalszym cigu w licznych punktach miasta odbywaj si masowe
obawy. Wikszo zatrzymywanych przewoona jest na Pawiak i do Obozu przy ul. Gsiej (...)"
(AAN, sygn. 202/11, t. 17, k. 17).
24 listopada 1943 r. - Masowe egzekucje w Getcie warszawskim.
Na terenie byego Getta w Warszawie odbywaj si codziennie maso-we egzekucje Polakw.
np. 12 XI stracono ok. 300 osb nie przeprowadzonych przez adn ewidencj wizienn.
Nazajutrz szereg detonacji wiadczyo o usuwaniu ladw egzekucji. Wysadza si w powietrze
ruiny domw, do ktrych zwozi si stale zwoki rozstrzelanych ostatnio oraz straconych dawniej"
(AAN, sygn. 202/III/7, t. 2, Informacja Bieca" nr 46/119, z 24 XI 1943 r.).
Grudzie 1943 r.- stycze 1944 r. - Poza egzekucjami jawnymi (tj. ulicznymi - MT) odbywaj si
nadal masowe tracenia zarwno winiw Pawiaka, jak i ludnoci z apanek - w murach Getta"
(AAN, sygn. 202/III-8, t. 3; aneks nr 62 za okres od 1 XII 1943 r. do 31 I 1944 r.).
30 czerwca 1943 r. - Informacja Bieca" nr 25/98, z 30 VI 1943 r., usta-ajca miejsce
rozstrzeliwa w obozie przy ulicy Gsiej (na tyach dawnego wizienia wojskowego).
26 listopada 1943 r. - Meldunek nr 228 z dnia 26 XI1943 r. o zamordowaniu w komorze gazowej
okoo 800 osb z apanek ulicznych.
22 listopada 1943 r. - Informacja w raporcie nr 227 Wydziau Bezpieczestwa Oddzia PolitycznoInformacyjny z 22 XI1943 r. o wykopywaniu zwok z rnych miejsc strace i spalaniu ich
w krematorium.
5 listopada 1943 r. - Meldunek St.M.W. z dnia 5 XI 1943 r. ustalajcy umieszczanie ludzi
z apanek w wizieniu na Pawiaku i w wikszoci przypadkw w obozie na ul. Gsiej.
15 grudnia 1943 r. - Terror Warszawa. Za murami getta w dalszym cigu niemal codziennie
Niemcy rozstrzeliwuj po okoo 100 osb" (AAN, sygn. 202/III/7, t. 2, Meldunek z Informacji
Biecej" AK (nr 49/122, z 15 XII 1943 r.).
6 grudnia 1943 r. - Identyczne stwierdzenie znajduje si w meldunku Spoecznego Komitetu
Antyk": Egzekucje w Getto odbywaj si codziennie w godzinach wieczornych. Przecitnie
traconych jest okoo 100 ludzi dziennie (AAN, sygn. 228/5-1, z 6 XII 1943 r.).
Przedstawione meldunki organizacji konspiracyjnych pozwalaj na pewne spojrzenie
porwnawcze. Lagry w Warszawie Zachodniej i na Kole dziaay przez prawie dwa lata, Lagry
w byym getcie funkcjonoway przez ponad rok. W Lagrach w Warszawie Zachodniej, gdzie ofiary
zabijano w komorach gazowych, tracono po kilkaset ludzi jednorazowo.
W Lagrach na terenie byego getta i na Kole, gdzie ofiary zabijano przez rozstrzeliwanie, tracono
cznie po okoo 100 osb na dob.
We wszystkich Lagrach tracona bya najliczniej ludno z apanek:
- Ludzie z apanek to najbardziej krtkoterminowi winiowie, ktrych
zagazowywano, rozstrzeliwano po kilku dniach lub nawet kilkunastu godzinach po ujciu.
- Ludzi z apanek przeznaczonych do likwidacji nie poddawano adnym sadom. Nie byo ich za
co sdzi. Ginli, poniewa stolica, w ktrej mieszkali, bya likwidowana.
- Ludzi z apanek nie rejestrowano, nie wcigano do adnej ewidencji. Ginli bezimiennie.
Chodzio o jak najwiksz liczb zgadzonych mieszkacw likwidowanego miasta.
Ze Sprawozdania 14/44" Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu, przesanego do Rzdu
Polskiego w Londynie, wynika, e od padziernika 1943 r. na terenach obozowych odbyway si
codzienne egzekucje bezimienne, czstokro osb przywiezionych wprost z miasta i bezporednio
po tym rozstrzelanych. Zwoki palono nastpnie wraz z dokumentami osobistymi (po zdjciu
ubrania).
Wedug zeznania wiadka Zbigniewa T., winia Pawiaka od lutego 1942 r. do 30 lipca 1944 r.,
gdzie peni funkcj kierownika kolumny sanitarnej i mia wgld do ewidencji i mono poruszania
si po caym terenie wizienia, co najmniej 30% zatrzymanych ludzi nie byo wcignitych
do ewidencji.
W wywoonych z Pawiaka i z obozw transportach niewiadomych" znajdowali si gwnie wanie
nie zewidencjonowani ludzie z apanek. Bezimienne Postacie" wiezione w niewiadomych

transportach" znikay w utajnionych komorach gazowych, bez ladu. Bezimienne Postacie"

spalano nastpnie w krematoriach na popi, a popioy ich rozsiewano na gruntach miejskich
i upynniano studzienkami kanalizacyjnymi do Wisy, gdzie nie ma po nich ladu.
W KL Warschau urzeczywistniono zbrodni doskona, ktr po latach bdzie prbowao rozwika
ledztwo.

ZWIZKI EGZEKUCJI ULICZNYCH Z KL WARSCHAU

Wbrew twierdzeniom niektrych polemistw, egzekucje uliczne byy integraln czci mordw KL
Warschau. Zwizki te s nader ewidentne:
- winiowie z tych samych grup byli rozstrzeliwani czciowo na ulicach
a czciowo na terenie obozu;
- rozstrzeliwa ulicznych dokonywali czonkowie tych samych formacji
SS i policji co i w obozie;
- zwoki osb zabitych na ulicach przewoono na teren obozowy i tam je
palono. W egzekucjach ulicznych obok winiw cywilnych rozstrzeliwano czonkw i onierzy
polskiego ruchu oporu.
Tych ostatnich likwidowano przede wszystkim w Lagrze na Kole, ktry pierwotnie by obozem
jenieckim, a od jesieni 1942 r. obozem koncentracyjnym.
Chocia liczba ofiar egzekucji ulicznych, w tym czonkw i onierzy ruchu oporu, na tle globalnych
strat KL Warschau nie bya tak dua - wynosi 3384 osoby (ekspertyza biegych wydana
w ledztwie w sprawie Egzekucji ulicznych w Warszawie"), to egzekucje te odbijay si na yciu
caego miasta w sposb spektakularny.
O ile masowe biologiczne zabijanie miasta w komorach gazowych i poprzez rozstrzeliwania
na terenach obozowych przeprowadzano w sposb niemal hermetycznie utajniony, to egzekucje
uliczne, plakatowane na murach i ulicach z nazwiskami polskich patriotw, miay zabi miasto
duchowo, rzuci stolic i jej ruch oporu na kolana. Tego jednak okupanci nigdy nie osignli.

KREMATORIA NA TERENACH OBOZOWYCH W DAWNYM GETCIE

Dnia 17 grudnia 1942 r. opublikowana zostaa wsplna deklaracja protestacyjna rzdw:
Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, ZSRR oraz rzdw emigracyjnych, w tym Rzdu
Polskiego w Londynie, przeciwko bestialskiej, z zimn krwi prowadzonej polityce eksterminacji"
na zajtych przez niemieckie wojsko obszarach.
W tej sytuacji wielka liczba grobw i masowe egzekucje nie mogy by ju przez Niemcw dalej
skutecznie utrzymywane w tajemnicy.
Liczc si z takimi trudnociami, ju rok wczeniej na polecenie szefa Gwnego Urzdu
Bezpieczestwa Rzeszy, Reinharda Heydricha, w celu zacierania ladw zbrodni podjto
w Gwnym Urzdzie Bezpieczestwa Rzeszy tajne przedsiwzicie (Geheime Reichssache"),
ktre wedug biurowej numeracji w RSHA otrzymao nazw 1005".
Powoane zostao pod dowdztwem SS-Standartenfiihrera Blobela specjalne Kommando 1005,
ktrego zadaniem byo spalanie zwok z masowych mordw znajdujcych si w zbiorowych
mogiach.
W KL Warschau odpowiednikiem Kommanda 1005 byo specjalne komando obozowe
Leichenyerbrennungskommando.
Jak wynika z zezna niemieckich policjantw Antona Schmitza i Frensera na procesie szefa
Gestapo warszawskiego L. Hahna w Hamburgu, komando to skadao si z ydw i byo
nadzorowane przez SS-manw z KL Warschau i policjantw z batalionu 111/SS-Polizei Regiment
23, m.in. przez Banascha i Buchnera. Zajmowao si ono paleniem zwok na terenie obozowym
(Akta procesu L. Hahna, t. 18, k. 741).
Zwoki spalano w krematoriach oraz w spalarniach zwok na otwartym powietrzu na terenie
obozowym w byym getcie.

Krematoria znajdoway si:

- przy ul. Gsiej 26, zbudowane wiosn 1943 r. o pojemnoci na okoo 200 zwok;
- krematorium zaadaptowane w pomieszczeniach poydowskiej fabryki pomidzy ul. Smocz
i Glinian;
- krematorium z jednopaleniskowym piecem wewntrz gmachu byego wizienia wojskowego.
Spalarnie zwok na otwartym powietrzu byy to stosy ukadane z drzewa i polewane benzyn, na
ktre wrzucano zwoki i palono je.
Stae spalanie zwok na otwartym powietrzu znajdoway si w miejscach staych rozstrzeliwa:
- przy ul. Nowolipki 25-31
- na dawnym boisku sportowym Skry" przy ul. Okopowej naprzeciwko obozu.

Zeznania wiadkw
wiadek Marian Bielewicz, technik budowlany, zatrudniony na terenie byego getta w czasie
budowy obozu, zezna m.in: Obz w roku 1943 wiosn by budowany przez firm, w ktrej
pracowaem. W tym czasie ydzi budowali (...) krematorium. Przed wybudowaniem krematorium
zwoki palono na ul. Gsiej 25 i 45. Sam to widziaem. Krematorium stanowio budynek parterowy,
do ktrego mona byo >wpakowa< najwyej 200 osb (...)".
wiadek Mieczysaw Otarzewski, pracownik zakadw lusarskich przy ul. Burakowskiej
w ssiedztwie obozu, potwierdzi: (...) Na terenie obozu w pobliu ul. Smoczej dziaao od zimy
1943 r. krematorium w zaadaptowanej fabryce poydowskiej. Dochodzi stamtd permanentnie
swd przypominajcy Gaz Fosgen. Po wyzwoleniu na dawnym boisku >Skry< u wylotu obozowej
ul. Gsiej, przy plantowaniu terenu pod zabudow, odkryto hady koci ludzkich z czaszkami".
wiadek Jzef Koronowski, mieszkaniec ul. Smoczej w odlegoci okoo 10 m od obozowej ulicy
Glinianej, zezna: Teren pomidzy ul. Glinian, Okopow, Gsi i Smocz ogrodzony by murem
(...). Na dziedzicu tego ogrodzonego terenu znajdowao si krematorium. (...) przy krematorium
widziaem osobicie pozwalane warstwami zwoki ludzkie, ktre widywaem ze strychu domu. Byy
to zwoki zarwno w pasiakach i w ubraniach cywilnych". Wycig z protokou zeznania Feliksa
Paczkowskiego, robotnika w byym getcie, wiadka naocznego spalania zwok w podwrcu posesji
Nowolipki 25: "Bezporednio po stumieniu powstania w Getcie warszawskim zaczem pracowa
w firmie Niemca Menza. Byem zatrudniony u niego jako vorarbeiter i prowadzaem wachy polskich
robotnikw do prac rozbirkowych na teren Getta. Ze wzgldu na wymieniony rodzaj pracy miaem
uprawnienie do poruszania si po caym Getcie. Ktrego dnia spotkaem doprowadzonych
rwnie na te roboty ydw z rodziny Tryskw, ktrzy powiedzieli mi, e na ul. Nowolipki
25 Niemcy rozstrzeliwuj winiw z Al. Szucha i z Pawiaka.
Po tej wiadomoci udaem si z czterema kolegami z pracy, wrd ktrych pamitam by
Czesaw liwiski, na ul. Nowolipki. Prawie wszystkie domy na ulicy Nowolipki i Nowolipie byy
zburzone, zalegay ruiny. Zburzony by take wskazany przez Tryskw dom przy ulicy Nowolipki
25 oraz ssiadujce z nim domy Nowolipki 23 i 27; stay tylko szkielety. Na murach tych trzech
domw wisiay napisy: Wstp wzbroniony pod kar mierci. W ukryciu poprzez ruiny przedostaem
si z kolegami do domu Nowolipki 27, bdcego w bezporednim ssiedztwie z domem Nr 25 przy
Nowolipkach, skd przez dziur w sterczcej cianie z pierwszego lub z drugiego pitra
zobaczylimy na posesji Nowolipki 25 wrd gruzw do duy oczyszczony plac o powierzchni
40 x 40 m lub 50 x 50 m, na ktrym wedug relacji Tryskw wykonywane byy egzekucje.
Dokadnie plac ten pooony by pomidzy ulic Nowolipki, a ulic Nowolipie, w ten sposb, e
od ulicy Nowolipki 25 naprzeciwko skrzyowania z ulic Karmelick byo do niego przejcie
na zewntrz. Egzekucje na tym placu dokonywane byy prawie codziennie, prawie dzie w dzie
sycha byo tam seryjne strzay broni maszynowej.
Ja osobicie widziaem 3 lub 4 takie egzekucje, gdzie w miesicach kiedy byo ciepo. Wicej razy
nie miaem odwagi tam pj, bo grozia kara mierci. Egzekucje te ogldaem wanie poprzez
dziur w cianie na pierwszym czy drugim pitrze wymienionego domu Nowolipki 27.
Przed egzekucj doprowadzano na plac grup ydw, ktrzy przygotowywali stosy z drzewa. Do
przygotowania tych stosw doprowadzano zmiennie rne grupy ydw, wrd ktrych by ojciec
i dwch czy trzech synw ze znanej mi rodziny ydowskiej Tryskw, ocalonych z powstania

w Getcie. O ile mi wiadomo, to grupa ydw bya w dyspozycji placwki andarmerii w Warszawie,
mieszczcej si przy ul. elaznej rg Leszna w gmachu dawnej szkoy i szpitala w. Zofii.
Doprowadza ich stamtd na plac egzekucji andarm nazwiskiem Banasz.
Po przygotowaniu przez Tryskw i innych ydw stosw z drzewa wjecha na plac samochd
z bud. Przyjechao dwch lub trzech oficerw SS w biaych fartuchach oraz chyba dwch
szeregowych SS-manw. Otworzono klap budy, wyprowadzono kilku winiw, wrd ktrych
byy i kobiety. Po czym bezporednio nastpio rozstrzelanie z karabinu maszynowego
umieszczonego, jak mi si wydawao, w jakim zauku przy bramie. Nastpnie oficerowie SS
w biaych kitlach chodzili i z krtkiej broni rcznej dobijali lecych winiw, kopic ich uprzednio
dla sprawdzenia, czy daj jeszcze oznaki ycia. Po rozstrzelaniu szeregowi SS-mani szybko
odjedali, za oficerowie pozostawali i nadzorowali palenie zwok. W ten sposb zamordowanych
ju winiw ydzi Tryski i inni rzucali na wczeniej przygotowane stosy drzewa i palili, pod
przymusem tych oficerw SS (...). Prowadzc roboty przy ul. Wiziennej, widziaem ktrego dnia
osobicie wywoonych z Pawiaka winiw. Winiowie wyprowadzani byli z zakneblowanymi
ustami, powizanymi do tyu rkami, w samej bielinie i bez butw. Zaadowano ich do trzech lub
czterech bud ciarowych i wywieziono. Syszaem, e rozstrzelano ich w kilku punktach
Warszawy (...)".
Do krematoriw i spalarni zwoone byy zwoki na spalenie ze wszystkich miejsc strace: ofiary
egzekucji ulicznych, ludzi rozstrzeliwanych na terenach obozowych oraz zagazowanych
w komorach gazowych.
W latach funkcjonowania KL Warschau liczne byy meldunki ruchu oporu nie tylko o dziaaniu
w nim komr gazowych i umiercaniu winiw oraz ludzi z apanek, ale take meldunki o spalaniu
ich zwok wanie w obozowym krematorium.
Miejsca, w ktrych ilo skadowanych zwok bya zbyt dua do przetransportowania na spalenie
do krematoriw, wysadzano wraz z ruinami domw w powietrze. Tak np. uczyniono ze staym
miejscem strace w podwrcu posesji przy ul. Nowolipki 25-31, ktre wysadzono w powietrze
ze zwokami w dniach 6-8 czerwca 1944r.
W Raporcie Komrki Wiziennej Delegatury Rzdu z 15 XI1943 r." stwierdzono: Na terenie Getta
Niemcy wysadzaj w powietrze ruiny ze zwokami rozstrzelanych tam Ofiar, rwnoczenie
wygrzebywane s i niszczone zwoki Pochowanych prowizorycznie po niektrych poprzednich
egzekucjach".
Jak wielka musiaa by liczba mordowanych ludzi, skoro trzy dziaajce codziennie krematoria,
w tym jedno o pojemnoci na 200 zwok, oraz dwie stae spalarnie okazay si niewystarczajce do
likwidacji wszystkich zwok i w 1944 r. zbudowano dodatkowo dwa nowe krematoria, w tym jedno
elektryczne. Opisane krematoria, dziaajce w czasie istnienia KL Warschau, jak rwnie
krematoria nowe, zbudowane w 1944 r., stwierdzone zostay podczas ogldzin sdowych
z udziaem biegego z dziedziny medycyny sdowej prof. W. Grzywo-Dbrowskiego,
przeprowadzonych w maju 1945 r.

EKSHUMACJE
Opisane w poprzednich rozdziaach metody niszczenia zwok osb zamordowanych
znalazy potwierdzenie w toku ogldzin i ekshumacji zwok oraz popiow z resztkami ludzkich
koci, jakie przeprowadzono w pierwszych latach powojennych 1945-1946.
Zachowa si i zosta doczony do akt ledztwa album ze zdjciami wykonanymi w dniu 10 maja
1945 r. podczas ekshumacji przeprowadzonej przez PCK na terenach wiziennych przy zbiegu
ulic Gsiej i Dzikiej.
Wykonane i opisane zdjcia przedstawiaj m.in:
- budynek krematorium w wizieniu przy ul. Gsiej oraz jego wntrze i palenisko zwok
- odkryte doy ze zwokami ludzkimi
- zway popiou z drobnymi i wikszymi fragmentami ludzkich koci
- lady od uderze kul o mury

- podwrze wizienne usane popioami i niedopalonymi komi. Zostay take odnalezione

i doczone do akt ledztwa w sprawie KL Warschau trzy protokoy ogldzin miejsc zbrodni na
terenie znajdujcym si przy zbiegu ulic Gsiej i Zamenhofa, sporzdzone przez sdziw
ledczych w latach 1945-1946.
W toku ogldzin, podobnie jak na zdjciach, stwierdzono olbrzymie iloci popiow oraz koci,
ktre biorcy udzia w ogldzinach w dniu 30 maja 1945 r. prof. W. Grzywo-Dbrowski
zidentyfikowa jako szcztki ludzkie.
Popioy zalegay na dziedzicach i zasypane byy nimi wszystkie studzienki kanalizacyjne.
Stan ten znalaz potwierdzenie w Sprawozdaniu Sekretarza Komisji dla Zbadania Zbrodni
Niemieckich w Warszawie B. widerskiego o obozie zagady znajdujcym si na terenie dawnego
wizienia wojskowego przy ul. Dzikiej" z 20 lipca 1945 r. Oto jego tre (wycig):
W pierwszej poowie maja br. Sekretariat Komisji zosta zawiadomiony przez Referat
Grobownictwa P.C.K., e w zwizku z akcj masowych ekshumacji prowadzon w Warszawie,
na terenie byego getta natrafiono na dziedzicach byego wizienia na Dzikiej na masowe groby
pomordowanych ofiar, stosy popiow itp., lady zbrodni dokonywanych w okresie okupacji
niemieckiej i powstania warszawskiego wiadczce, e teren ten stanowi jeden z kil-ku obozw
zagady znajdujcych si w Warszawie. Prowadzcy ekshumacj niezwocznie zawiadomili P.C.K.,
ktry wydelegowa kilkuosobow komisj, ktra polecia wstrzymanie dalszych prac
ekshumacyjnych do czasu zbadania sprawy przez miarodajne czynniki. Zawiadomiony
o powyszym, zreferowaem spraw Ministrowi Informacji i Propagandy ob. Matuszewskiemu,
ktry wyrazi yczenie zbadania sprawy na miejscu. W dniu 16 maja br. Minister Matuszewski uda
si wraz ze mn. (...) Gmachy wizienne zabudowane w czworoboki, tworzce obszerne dziedzice s spalone we rodku, mury gmachw nienaruszone.
Na jednym z dziedzicw znajduje si czciowo odkopana mogia zbiorowa, zwoki okoo 70 ofiar
s przysypane lekko ziemi, na drugim dziedzicu znajduje si stos wystrzelonych usek
karabinowych, porodku resztki duego paleniska. Tereny dziedzicw pokryte s drobnymi
szcztkami ludzkich koci, w studniach i doach na dziedzicach znajduj si stosy popiow ze
spalonych zwok ludzkich. Wewntrz gmachu wiziennego znajduje si lad po
jednopaleniskowym piecu krematoryjnym, cela z caym szeregiem elaznych prtw suca jako
izba tortur. Na ostatnim dziedzicu za waciwym wizieniem na rodku wielkiego placu
przytykajcego do obozu koncentracyjnego le gruzy wysadzonego w powietrze krematorium. Z
jednej strony placu stoi budynek krematorium z wysokim kominem, w ktrym nie zostay jeszcze
zainstalowane piece krematoryjne. To niewykoczone krematorium jest obecnie rozbierane. Na
rogu placu po drugiej stronie znajduje si elektryczne krematorium, ktre byo przez Niemcw w
okresie przed powstaniowym cakowicie zmontowane i gotowe do pracy. Krematorium to o dwch
paleniskach jest ju w znacznym stopniu rozebrane, tak e stoj tylko mury. Jeeli chodzi o teren
gmachu wizienia i wygld dziedzicw, wyglda on w nastpujcy sposb: jeden z dziedzicw
nosi nazw >teatru<, poniewa ciany zewntrzne tworzcych go gmachw s pokryte
malowidami w postaci kwiatw i palm wygldajcych jak dekoracja teatralna. Jak podawaa
ludno miejscowa przedstawicielom P.C.K., na terenie dziedzica niemieccy zbrodniarze
urzdzali sobie widowiska w stylu Nerona. Siedzc przy nakrytych stolikach, odbywali libacje,
w trakcie ktrych wypuszczali winiw na dziedziniec, szczujc psami i strzelajc do nich. Ziemia
na dziedzicu jest w wielu miejscach pozapadana, co wiadczy, e mog si tam znajdowa
wielkie iloci zwok.
Nastpnego dnia, tj. 17 maja br., udaem si ponownie na teren obozu razem z fotografami
Urzdu Informacji i Propagandy i przedstawicielami P.C.K. i dokonalimy tam caego szeregu
zdj, ktre zaczam przy niniejszym sprawozdaniu. O odkryciu obozu zagady podaem
odpowiedni komunikat prasie warszawskiej.
W czerwcu br. udaa si z ramienia Ministerstwa Sprawiedliwoci specja na komisja na teren
obozu, o czym rwnie ukaza si odpowiedni komunikat w prasie (...)".
Nastpne ekshumacje powojenne przeprowadzone byy we wrzeniu 1946 r.
Ich wyniki przedstawia do protokou przesuchania w charakterze wiadka Jadwiga Nowakowska,
kierownik Dziau Grobownictwa Biura Informacyjnego Zarzdu Gwnego PCK. W czasie okupacji
hitlerowskiej i bezporednio po wojnie bya kierownikiem Dziau Grbownictwa Biura

Informacyjnego w Zarzdzie Gwnym PCK w Warszawie. Z tego tytuu kierowaa prac

protoklantek PCK identyfikujcych ofiary w czasie ekshumacji przeprowadzanych w latach
1945-1947 przez Miejski Zakad Pogrzebowy na terenie caej Warszawy.
Ekshumacja na terenie obozu koncentracyjnego tzw. >Gsiwka< przeprowadzana bya, o ile
pamitam, we wrzeniu 1946 r. Protoklantka Janina elazowska zawiadomia mnie, e
ekshumacja na terenie >Gsiwki< z uwagi na masy zwok i prochw ludzkich przekracza
rozmiarami ekshumacje uliczne, nawet te z Powstania Warszawskiego. Wtedy zorganizowaam
komisj z przedstawicieli PCK i Ministerstwa Budownictwa- Oddziau Grobownictwa Wojennego
i udalimy si na teren >Gsiwki<.
Weszlimy gwnym wejciem od strony ulicy Gsiej na jeden z dziedzicw, ktry pokryty by jak
>plaa muszelkami< spalonymi komi ludzkimi. Wtedy ju byo wydobytych kilkadziesit zwok.
Popioami ludzkimi wypenione byy studzienki kanalizacyjne, a take prochy rozsiane byy na
dziedzicu. Poza tym zastalimy d otwarty wypeniony zarwno zwokami, jak i popioami
ludzkimi. Bya to ta sama rzeczywisto, jak widziaam osobicie w Treblince.
Z tego dziedzica byo wejcie do krematorium koksowego, ktre byo za Niemcw czynne.
Z drugiego dziedzica byo wejcie do drugiego krematorium elektrycznego, bardzo komfortowo
wykoczonego. Wydawao nam si, e ono nie byo jeszcze uywane. Na innym placu
przylegajcym do byego wizienia wojskowego bya dua hala w budowie doprowadzona a do
kro-kwi dachowych i tam byo 6-8 palenisk na zwoki.
Na terenie samego wizienia wojskowego bya cela tortur. Ze stropw zwisay cztery sztangi
zakoczone na kocach koami, w ktre wkadane byy rce i nogi winia. Na wybetonowanym
klepisku byo rozpalane ognisko, nad pomieniami ktrego zawieszony wizie by bujany. Cela
miaa tytu w jzyku polskim: >Wydaj koleg< (...).
Przy cianach wizienia urzdzone byo kasyno gry czy te jak niektrzy nazywali >amfiteatr< dla
SS. Na cianach tego kasyna wymalowane byy pal-my i widoki egzotyczne. W tym kasynie SSmani urzdzali sobie libacje, w trakcie ktrych wypuszczali winiw i polecali im biega. Do
biegajcych i bezbronnych winiw SS-mani strzelali i niejednokrotnie ofiary zabijali.
Na terenie KL Warschau >Gsiwka< stwierdzilimy komisyjnie wosy ludzkie w kupie i ubrania po
ofiarach, podobnie jak to byo w Owicimiu. Poza obozem prochy zebrano ze spalarni na boisku
>Skry< i na Nowolipkach z egzekucji Warszawiakw przed Powstaniem.
Skadam do protoku wykaz miejsc, skd zebrane byy prochy ludzkie. W obozie koncentracyjnym
>Gsiwka< prochy zebrane byy tylko z czci obozu od strony ulicy Zamenhofa 17 i 19.
Pozostaa cz KL Warschau nie bya przez nas badana. (...)
Zwoki i prochy z Obozu >Gsiwka< pochowane zostay na Katolickim Cmentarzu na Woli (...)".

Ekshumacje na terenie dawnego boiska sportowego Skry" przy ul. Gibalskiego

u wylotu obozowej ul. Gsiej
Na wymienionym boisku Skry" poza ekshumacj z 1946 r. przeprowadzone byy jeszcze
trzy dalsze, w tym ostatnia w 1988 r.
Prokuratura dzielnicy Warszawa-Wola po przeprowadzeniu w dniu 27 wrzenia 1988 r. ekshumacji
przekazaa akta sprawy, wedug waciwoci, do Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w
Polsce, uznajc, e szcztki zwok pochodz od ofiar z drugiej wojny wiatowej.
W zwizku z tym zorganizowane zostay ogldziny sdowe z udziaem przedstawicieli waciwych
resortw. Ogldzinom szczegowym poddano wykop oraz ekshumowane z niego szcztki zwok.
Lekarz specjalista w dziedzinie medycyny sdowej Wydziau Kryminalistyki Stoecznego Urzdu
Spraw Wewntrznych poda, e ekshumowanych zostao 285 zwok w stanie szcztkowym,
z ktrych 14 czaszek poddano badaniu. W wyniku bada specjalistycznych ustalono, e szcztki
zwok przebyway pod ziemi przez ponad 40 lat wstecz od 1988 r. Tylko w dwch czaszkach
stwierdzono lady mogce by postrzaowymi, za w 12 czaszkach nie stwierdzone adnych
ladw od ewentualnych postrzaw. Podobne wyniki wykazaa nastpna grupa badanych
czaszek, z ktrych na 13 tylko 2 miay lady mogce by postrzaowymi, za u pozostaych nie
stwierdzono adnych uszkodze mechanicznych mogcych by przyczyn mierci.

Kierownik Dziau Grobownictwa Biura Informacji Zarzdu Gwnego PCK stwierdzia, e podczas
ekshumacji w 1946 r. wydobyto z boiska Skry" w masowych ilociach prochy ludzkie oraz zwoki.
Ju podczas okupacji wiadomo byo, e na boisku Skry" hitlerowcy r sowo rozstrzeliwali Polakw,
w okresie przed Powstaniem Warszawskim. I na tym samym boisku zwoki zamordowanych palili.
Dlatego wanie prochy i zwoki ekshumowane z boiska Skry" w 1946 r. pochowane zostay na
Cmentarzu Katolickim Warszawa-Wola, razem z prochami i zwokami ekshumowanymi wtedy
z obozu koncentracyjnego w byym getcie.
Przedstawicielka Departamentu Rozwoju Miast w Ministerstwie Gospodarki Przestrzennej
poinformowaa te, e zwoki z ekshumacji w 1960 r. na tym boisku pochowane zostay na
Cmentarzu Powzkowskim, a z ekshumacji 1985 r. - na Cmentarzu Wlka Wglowa. W wyniku
przeprowadzonych ogldzin, ustalono:
- ekshumowane w dniu 27 wrzenia 1988 r. szcztki ludzkie z dawnego boiska Skry" pochodz
od ofiar KL Warschau, gdy boisko Skry" byo terenem obozowym;
- fakt, e w masie zwok zakopanych razem, tylko w niektrych przypadkach stwierdzono lady od
kul, a u pozostaych uszkodze mechanicznych nie stwierdzono, wskazuje, e gross
z ekshumowanych ofiar zostaa najprawdopodobniej umiercona gazem, ktry stosowano do
zabijania winiw w KL Warschau;
- z uwagi na to, e na dawnym boisku Skry" w okresie funkcjonowania KL Warschau mordowano
i zakopywano Polakw, okoliczno ta uzasadniaa, aby ekshumowane 27 wrzenia 1988 r.
szcztki, podobnie jak z poprzednich ekshumacji, byy pochowane na jednym z warszawskich
cmentarzy katolickich lub na Cmentarzu Powzkowskim.
Jak wynika z powyszego, ekshumacje w kompleksie KL Warschau przeprowadzone byy:
- tylko czciowo w obozie cisym" przy ul. Gsiej
- w miejscach staych strace przy ul. Nowolipki 25-31 i na dawnym boisku Skry".
Natomiast ekshumacje nie odbyy si w innych wielkich skupiskach zbrodni, przede wszystkim:
- w Lagrze na Kole, w jego obiekcie mierci w miejscowym lasku
- w komorach gazowych w tunelu w Warszawie Zachodniej. Wszelkie dalsze badania na terenach
obozowych zostay przerwane. Jak wynika z owiadczenia zoonego do protokou z 17 sierpnia
1945 r.
przez przedstawicielk Zarzdu Gwnego PCK, biorc udzia w ekshumacjach, dalsze badania
zostay przerwane, gdy miaa je kontynuowa Prokuratura". Byo to nieprawd, gdy Prokuratura
Powszechna nie bya waciw do prowadzenia ledztw o zbrodnie przeciwko ludzkoci.
Prochy zebrane z przeprowadzonych ekshumacji stanowiy tylko cz ich caoci. Niemcy
bowiem, z uwagi na ogromne iloci prochw ze spalanych zwok oraz w celu zacierania ladw
zbrodni, rozsiewali je na gruntach miej-skich, rozcigajcych si pomidzy Lagrem na Kole
a zespoem cmentarzy przy ul. Okopowej, oraz upynniali je studzienkami kanalizacyjnymi.
Prof. W. Grzywo-Dbrowski na podstawie zebranych prochw nie by stanie okreli wielkoci strat
w liczbach. Uczestnicy przeprowadzajcy eks-humacje okrelili je porwnawczo: straty ludzkie
w obozie byy wiksze od strat poniesionych podczas Powstania Warszawskiego.

EWAKUACJA KL WARSCHAU
I JEGO WYZWOLENIE PRZEZ POWSTACW
Ewakuacja obozw i wizie zostaa zarzdzona 20 lipca 1944 r. przez dowdc policji
i suby bezpieczestwa w Generalnej Guberni, Wilhelma Koppego: (...) gdyby rozwj sytuacji na
froncie przybra obrt uniemoliwiajcy transport winiw, naley ich zlikwidowa. (...) w adnym
wypadku nie mona dopuci do tego, aby winiowie n i e ydzi byli uwolnieni lub ywi wpadli w
rce wrogw, ruchu oporu lub Armii Czerwonej" (Cyt. za K. M. Pospieszalski, Hitlerowskie prawo
okupacyjne w Polsce, cz. 2: Generalna Gubernia, Pozna 1958, s. 519).
W podobnym duchu jest wczeniejszy meldunek ruchu oporu z 11 lipca 1944 r. (AAN, sygn.
202/11, t. 17, k. 132 i t. 66, k. 3).
Przygotowania do ewakuacji kompleksu KL Warschau rozpoczto ju w poowie lipca 1944 r.

wiadek Antoni Malinowski, wizie Pawiaka i KL Warschau, do protokou przesuchania

z 5 sierpnia 1975 r. zezna: Od poowy lipca 1944 r. Centralne Wizienie na Pawiaku byo
stopniowo likwidowane, za wyjtkiem winiw ydw".
wiadek Stanisaw Strzakowski, wizie Pawiaka i KL Warschau, do protokou przesuchania
z 23 sierpnia 1947 r. zezna m.in:
W maju 1943 r. zostaem schwytany na ulicy (...) i jako yd odstawiony na Pawiak, gdzie
zatrudniono mnie w warsztacie szewskim, pracowaem tam do 27 lipca 1944 r. W dniu 26 lipca
1944 r. wszyscy winiowie Polacy z Pawiaka zostali ewakuowani. Pozostao na Pawiaku
kilkudziesiciu mczyzn i kobiet (ydw). Zostali oni przetransportowani na teren Obozu
>Gsiwki<. Pomieszczono nas w barakach na 7. podwrzu. W dniu 5 sierpnia 1944 r. teren
>Gsiwki< opanoway wojska Powstacze.
Ewakuacja kompleksu KL Warschau przeprowadzona zostaa w dniach 28-31 lipca 1944 r.
w czterech transportach:
- 28 lipca 1944 r. transport okoo 4000 winiw z Lagrw w Warszawie Zachodniej
- 29 lipca 1944 r. transport okoo 3500 winiw z Lagrw w byym getcie
- 30 lipca 1944 r. transport okoo 1800 winiw, w tym 400 kobiet, z wizienia na Pawiaku
- 31 lipca 1944 r, transport okoo 3000 winiw z Lagru na Kole.
cznie ewakuowano okoo 12 300 winiw.
Wywieziono ich do obozw koncentracyjnych w Dachau, Landsberg, Muhl-dorf, Kaufering, GrossRosen i Ravensbriick.
Marsz ewakuacyjny z Warszawy prowadzi przez Kutno. Std cz winiw przewieziona
zostaa do Dachau pocigami. Pozostali ca tras do obozw docelowych odbywali pieszo.
Dla wielu by to marsz mierci.
wiadek Semel Maier, wizie KL Warschau, przesuchany w Dachau zezna m.in:
(...) W lipcu 1944 r. zostalimy ewakuowani z Warszawy do Dachau. Postanowiono, i drog
t odbdziemy pieszo. Byo nas 3500 winiw. Droga nasza prowadzia z Warszawy na Kutno.
Byo bardzo gorco i mielimy ogromne pragnienie. Setki winiw nie mogo i dalej z powodu
pragnienia i pozostawali w tyle. Widziaem jak Scharfiihrer Wagner z pistoletu strzela od tyu do
pozostajcych w tyle winiw i zabija ich. Gdymy doszli do Dachau, transport skada si tylko
z 2200 winiw. Z Dachau powdrowalimy do Muhldorf. (...)".
Transport ewakuacyjny do Dachau by eskortowany przez 260 SS-manw z zaogi obozowej KL
Warschau, 40 onierzy Wehrmachtu oraz prowadzono kolumn psw (protok przesuchania
czonkw zaogi obozowej: Alfreda Krammera, Heinricha Wagnera, Johanna Schwarza, Franza
Kaufmana i winia W. Pickave).
Wraz z ewakuacj winiw spalono akta obozowe.
Podminowano rwnie do wysadzenia w powietrze Pawiak i tunel w Warszawie Zachodniej,
w ktrym znajdoway si komory gazowe.
Do prac zwizanych z ostatecznym zlikwidowaniem KL Warschau, rozebraniem jego barakw
i innych czynnoci Niemcy pozostawili pewn liczb winiw narodowoci ydowskiej. Doczono
do nich nastpnie z ssiednie-go Pawiaka grup dalszych 113 ydw.
W dniu 1 sierpnia 1944 r. wybucho Powstanie Warszawskie. W dniu 5 sierpnia 1944 r. powstacy
wyzwolili Lagry w dawnym getcie i uwolnili pozo-sta jeszcze przy yciu grup winiw ydw,
okoo 350-360 osb. Dokonali tego onierze AK z batalionu Z o k a".
Niemcy wiedzieli o dacie wybuchu Powstania Warszawskiego. Ewakuacja KL Warschau
spowodowana wic bya nie tylko zblianiem si do Warszawy frontu wschodniego, ale dodatkowo
take obawami, e obz zostanie odbity przez powstacw, a jego winiowie, ktrymi
w wikszoci byli mieszkacy Warszawy, docz do onierzy AK, wzmacniajc siy powstacze.
Dlatego jeszcze przed finaln ewakuacj, wykonujc w/w zarzdzenie dowdcy policji i suby
bezpieczestwa w Generalnej Guberni, W. Koppego, z 20 lipca 1944 r., Lagry z Polakw o p r
n i o n o". Pozostay w nich tylko nieliczne grupy.
Powstanie Warszawskie przerwao ludobjcz dziaalno caego kompleksu Obozu
Koncentracyjnego w Warszawie na p roku przed wkroczeniem Armii Czerwonej do stolicy.
Znaczenie historyczne Powstania Warszawskiego dla warszawskiego Obozu
Koncentracyjnego powinno by mierzone nie tyle liczb faktycznie wyzwolonych winiw, lecz

gwnie tym, e na skutek wybuchu powstania, Niemcy zmuszeni byli w ogle obz zlikwidowa,
co udaremnio im wykonanie planu wyniszczenia mieszkacw Warszawy do 500 tys.
Z tego punktu widzenia Powstanie Warszawskie byo polskim aktem zorganizowanej zbiorowej
obrony i samoobrony koniecznej przed ostateczn zagad miasta, co nobilituje je nie tylko
w historii, ale take wspczenie.

GLOBALNE STRATY WARSZAWY

Na pocztku okupacji, wedug spisu z 28 padziernika 1939 r., Warszawa liczya 1310 tys.
staych mieszkacw, w tym 360 tys. ludnoci ydowskiej.
We wszystkich encyklopediach ich autorzy, bez wzgldu na orientacj historyczn czy polityczn,
zgodnie podaj e globalne straty biologiczne poniesione przez Warszaw w latach
1939-1944 wynosz nie mniej jak 800 tys. osb.
W Encyklopedii Powszechnej PWN z 1980 r. (t. 4, s. 586-587) stwierdzono: (...) czne straty
ludnoci Warszawy w latach 1939-1944 wyniosy okoo 850 tysicy osb: okoo 400 tysicy
bezporednio w miecie i ponad 400 tysicy w obozach i wizieniach hitlerowskich (...)".
Jeli chodzi o straty poza Warszaw sprawa jest stosunkowo prostsza, bo obejmuj one przede
wszystkim okoo 300 tys. ydw straconych w Treblince i innych miejscach zagady oraz Polakw
straconych w wizieniach i obozach hitlerowskich poza Warszaw i poza granicami Polski.
Natomiast co si tyczy 400 tys. straconych bezporednio w miecie, skadaj si na to:
- kampania wrzeniowa
30 tys.
- Powstanie Warszawskie
150 tys.
- Palmiry
1800
- Ogrody Sejmowe
kilkaset
- Grki Szwedzkie (oliborz)
ok. 100
- lasy podwarszawskie
kilkaset
W przyblieniu stanowi to cznie okoo 200 tys. osb.
Powstaje wic pytanie, gdzie si podziao drugie 200 tys. straconych mieszkacw Warszawy?
adna z encyklopedii i aden z naukowcw nie daj na to pytanie odpowiedzi. Wedug niektrych
byy to egzekucje uliczne, ale te wynosz 3384 osoby Wedug innych byy to mordy w ruinach
Getta" i straty Pawiaka. Ale te na podstawie Sprawozdania 14/44" i meldunkw Antyku" mogy
wynie okoo 20 tys. osb.
Przy czym zreszt i w egzekucjach ulicznych, i w ruinach getta traceni byli winiowie obozu lub
winiowie Pawiaka, przynalenego do obozu. Tak wic w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie:
gdzie straconych zostao 200 ty. mieszkacw Warszawy? - wszystkie drogi prowadz do
Konzentrationsla-ger Warschau.

STRATY W KOMPLEKSIE KL WARSCHAU

W Planie Pabsta z 6 lutego 1940 r. i w korespondujcym z nim rozkazie Himmlera
z
16 lutego 1943 r. docelowy plan przewidywa zmniejszenie miasta Warszawy i liczby
jego mieszkacw do 500 tys.
Kontyngenty dzienne narzucone przez Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy, ktre miay ten
plan docelowy realizowa, wyznaczay tracenie ofiar po 400 osb na dob.
O tym, e kontyngenty takie byy wykonywane, zezna przed Sdem Wojewdzkim w Warszawie
w dniu 25 maja 1954 r. Otto Paul Geibl, dowdca SS i policji w Warszawie:
Dr Hahn (szef Gestapo warszawskiego - MT) nawietli mi sytuacj, jaka panowaa w tym czasie
w Warszawie, a ponadto doda, e przecitnie na dob w Warszawie ginie okoo 40 Niemcw, za
co Niemcy stosuj odwet, tracc 10-ciokrotn ilo Polakw, wwczas ja zapytaem go, kto wyda
taki rozkaz, na co odpowiedzia mi, e rozkaz taki otrzyma z Gwnego Urzdu Bezpieczestwa
Rzeszy".

Otto Paul Geibl jako dowdca SS i policji w Warszawie na podstawie penomocnictw wyjtkowych,
przydzielonych policji w Warszawie zarzdzeniem policyjnym z 8 lipca 1943 r., decydowa
faktycznie o wszystkich akcjach i przedsiwziciach w stolicy.
Ponadto w jego siedzibie urzdowania, na rozkaz Hossa z dnia 16 lipca 1943 r., urzdowa
komendant KL Warschau.
Przez jego rce przechodzia caa korespondencja obozowa. Zachowywa nad obozem pen
kontrol. Wsplnie z komendantem obozu decydowa o wykonywaniu konkretnych egzekucji.
On wic by gwnym sprawc tracenia po 400 Polakw na dob. Std jego zeznania
stwierdzajce ten fakt, ponure i smutne w swej treci, stanowi miarodajny dowd dla ustalenia
wielkoci strat.
Tracenie kontyngentw po 400 osb na dob znajduje te potwierdzenie ze strony polskiej.
W Rap orcie Wydziau Bezpieczestwa Oddzia Polityczno-informacyjny Nr 227, z 22 XI 1943 r.",
przekazanym do Rzdu Polskiego w Londynie, podano: W Warszawie (...) ginie co dzie 300
Polakw, ktrzy oprcz publicznych egzekucji, traceni s w komorze gazowej (...) (podkr. MT)". Za meldunek AK zawarty w Informacji Biecej" nr 49/122, z 15X11 1943r. oraz meldunek
Spoecznego Komitetu Antyk" z 6 grudnia 1943 r. zgodnie stwierdziy, e liczba rozstrzelanych
w egzekucjach ulicznych oraz 2 egzekucjach obozowych wynosi przecitnie po 100 ludzi dziennie
(dotyczy Lagrw w getcie i na Kole - MT).
Z powyszych dowodw wynika, e skoro tracono po 400 osb na dob, to w cigu prawie dwch
lat dziaania komr gazowych zamordowano w kompleksie KL Warschau, cznie z ofiarami
rozstrzelanymi, nie mniej jak 200 tys. mieszkacw Warszawy.
Daje to odpowied na pytanie: gdzie si podziao 200 tys. mieszkacw Warszawy, ktrych nie
mogy si doliczy powojenne spisy ludnoci.
Globalne straty w kompleksie KL Warschau w liczbie okoo 200 tys. potwierdzaj te porednio
wyniki ekshumacji na terenie obozowym, na podstawie jakich okrelono je jako wiksze od strat
Powstania Warszawskiego, w ktrym mier ponioso ponad 150 tys. osb.
Ponadto w KL Warschau mier ponioso kilka tysicy winiw obcokrajowcw: ydw, Grekw,
Cyganw, Biaorusinw, Wgrw oraz 150 oficerw woskich. Oficerowie woscy zostali
rozstrzelani 15 grudnia 1943 r. za odmow dalszego wspdziaania z Niemcami na froncie
wschodnim po przewrocie antyfaszystowskim we Woszech i wypowiedzeniu wojny Niemcom
przez marszaka Pietra Badoglia.

HOLOCAUST WARSZAWY
Warszawa w latach 1939-1944 spord 1310 tys. swych mieszkacw stracia 800 tys.,
tj. 500 tys. Polakw i 300 tys. ydw. Gwnymi sprawcami Holocaustu Warszawy byy:
- zagada warszawskiego getta
- ludobjstwo KL Warschau
- ludobjstwo w Powstaniu Warszawskim.
Pomidzy gwn likwidacj getta w 1942 r. a ludobjstwem w Powstaniu Warszawskim w 1944 r.
nie byo prni" wolnej od zbrodni.
Wszystkie drogi zbrodni, drogi do mordw masowych wiody wwczas do KL Warschau.
W latach 1942-1944 KL Warschau by orodkiem eksterminacji stolicy. Poczwszy od apanek
i obaw na miecie, poprzez transporty niewiadome", egzekucje uliczne, rozstrzeliwania obozowe,
zabijanie w komorach gazowych, spalanie zwok w krematoriach, a koczc na zacieraniu ladw
tych zbrodni poprzez rozsiewanie prochw ofiar na gruntach miejskich i upynnianie ich do Wisy,
to byy systemowe dziaania KL Warschau jako orodka zorganizowanej eksterminacji Warszawy.

Miejsce KL Warschau w historii okupowanej Warszawy

Obz koncentracyjny w centrum Warszawy dziaa przez dwa lata, tj. przez trzeci cz
okupacji stolicy. Wrd globalnych strat 800 tys. mieszkacw Warszawy 200 tys. z nich,
tj. czwarta cz, zostao zamordowanych wanie w KL Warschau. Wykazuje to, e KL Warschau

obok warszawskiego getta i Powstania Warszawskiego by trzecim o podobnym ciarze zbrodni

sprawc Holocaustu Warszawy.
Wedug planw hitlerowskich nazistw Warszawa miaa na zawsze znikn z mapy Europy.
Warszawa- Kartagina XX w., Holocaust przetrwaa.

SPRAWCY
Fakt podwjnego podporzdkowania KL Warschau, wobec Gwnego Urzdu
Bezpieczestwa Rzeszy i wobec Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS, narzuca na
szczeblu lokalnym w Warszawie obligatoryjne wspdziaanie pomidzy formacjami policyjnymi
pozostajcymi w strukturze dowdcy SS i policji w Warszawie a formacjami obozowymi
w strukturze Komendantury KL Warschau.
Wsplnie realizoway one okrelony w Planie Pabsta i rozkazach Himmlera program eksterminacji
stolicy Polski.
Formacje policyjne w strukturze dowdcy SS i policji przeprowadzay na miecie apanki i obawy
na ludzi, ktrych nastpnie przewoono do barakw obozowych. Tam po duszym lub krtszym
pobycie zowieni ludzie" byli likwidowani przez SS-manw obozowych wsplnie z SS-manami
z policji w miejscach strace na terenach obozowych.
Zwoki zamordowanych ludzi byy spalane w krematoriach i spalarniach obozowych przez
specjalne komando obozowe - Verbrennungskommando, nadzorowane przez policjantw
z batalionu III/S S-Polizei Regiment 23, ktry ponadto wsplnie z SS-manami obozowymi
wykonywa take egzekucje na winiach, za co komendant tego batalionu, mjr Otto Bundke,
zosta odznaczony.
Z powyszego ewidentnie wynika, e odpowiedzialno za zbrodnie dokonane w KL Warschau
ponosz SS-mani z obozu wsplnie z SS-manami z policji.
W ledztwie zostay ustalone nazwiska komendantw i dowdcw obu tych formacji na rnych
szczeblach ich suby oraz 153 nazwiska czonkw zaogi obozowej. rdami do ustalenia
nazwisk podejrzanych byy m.in:
- informacja wraz ze zdjciami czci zaogi obozowej, przekazana przez Prokuratur Niemieck
w Monachium, ktra take prowadzia ledztwo wane w sprawie KL Warschau;
- ksika telefoniczna wewntrznego urzdowania w urzdzie dowdcy SS i policji w Warszawie,
zawierajca nazwiska, stopnie w SS i penione przez nich funkcje;
- protokoy zezna niemieckich policjantw, zoone w ledztwie w prokuraturze w Hamburgu
w sprawie szefa Gestapo warszawskiego Ludwiga Hahna, dotyczce m.in. selekcji winiw na
egzekucje i udziau w nich take SS-manw funkcjonariuszy z wizienia na Pawiaku, komanda
egzekucyjnego
w KL Warschau i jego skadu osobowego (Akta ledztwa Prokuratury w Ham-burgu, t. t. 10,
protokoy przesuchania w charakterze wiadkw: Georga Buchnera Hermana Josefa Frensera,
Karla Frischuta, Waltera Illgena, Georga Kram-mera, Antona Schmitza, Rudolfa Langa i innych).
Oto niektrzy czonkowie Komendantury w kompleksie KL Warschau:
SS-Obersturmbannfiihrer Wilhelm Goecke (komendant KLW)
SS-Obersturmbannfuhrer Klaus Martsen (komendant KLW)
SS-Sturmbannfuhrer Walter Adolf Langleist
SS-Hauptsturmfiihrer Nikolaus Herbet (Lagerfiihrer)
SS-Hauptsturmfiihrer Willy Ruppert (Lagerfiihrer)
SS-Hauptsturmfiihrer Alfred Krammer (dowdca oddziau wartowniczego)
Mjr Otto Bundke (dowdca batalionu policyjnego: III/Btl. SS-Polizei Regiment 23, wraz ze skadem
osobowym tego batalionu).
Siedziba batalionu policyjnego miecia si na granicy strefy zamknitej" obozu przy zbiegu ulic
Nowolipie i elaznej nr 90 i 103. W tym usytuowaniu dozorowa on obz od strony zewntrznej.
Omawiajc wspdziaanie obozowej zaogi SS z innymi formacjami, naley jeszcze uzupeni,
e w ostatnim okresie, tu przed zblianiem si frontu wschodniego do Warszawy,

Konzentrationslager Warschau zmieni sw dotychczasow nazw na: Waffen-SS

Konzentrationslager Warschau".
Jak wiadomo, Waffen-SS (tj. wojsko SS) obejmowao w czasie wojny zaogi obozw
koncentracyjnych i oddziay frontowe SS, wchodzce w skad wojsk ldowych Wehrmachtu.
W zwizku z tym w KL Warschau wystpuj te przejawy poredniego wspdziaania
i Wehrmachtu, m.in. przez dostarczanie do obozu wozw ciarowych Wehrmachtu,
oznakowanych literami WH", ktrymi byy zwoone zwoki ludzi zagazowanych w komorach
gazowych w tunelu na spalenie do krematoriw na Gsiwk". Rwnie w czasie marszu
ewakuacyjnego, prowadzonego przez obozowych SS-manw, 40 onierzy Wehrmachtu osaniao
kolumn od zewntrz na tra-sie do miejsca przeznaczenia w KL Dachau. Dowdc tego oddziau
Wehr-machru by czonek Waffen-SS, Scharfiihrer Heinrich Wagner.

POLITYCZNY KLINCZ WOK LEDZTWA

Przez prawie p wieku zawyano straty Powstania Warszawskiego do 250 tys., a nawet
do 280 tys. ludzi, podczas gdy wynosiy one 150 tys. Jak do tego doszo i w jakim celu to robiono?
Ju w 1945 r. w obiektach pohitlerowskiego KL Warschau zorganizowano obz pracy NKWD,
ktry by miejscem izolacji i eksterminacji onierzy AK i polskiej inteligencji, sprzeciwiajcych si
sowietyzacji Polski. Z tej przyczyny badania nad KL Warschau zostay przerwane, bowiem ich
kontynuowanie ujawniaoby niejako automatycznie wymienion dziaalno powojennego obozu,
a takowej ujawnia nie chciano.
Przyjto wic kierunek stopniowego wyciszania KL Warschau, a do cakowitego
zanegowania jego istnienia. Za ofiary tego obozu wliczono do strat Powstania Warszawskiego okoo 100 tys., a drugie 100 tys. czono z gettem, gdzie straty staych mieszkacw historycy
podawali razem ze stratami ydw obcokrajowcw przesiedlonych do getta warszawskiego
z terenw Rzeszy, Protektoratu Czech i Moraw i obszarw dystryktu (Straty omawiane w niniejszej
publikacji dotycz wycznie staych mieszkacw Warszawy. Nie obejmuj polskiej ludnoci
napywowej ani ydw z innych terenw, przesiedlonych do getta.).
W ten sposb KL Warschau, ktry by ewidentnym miejscem ludobjstwa na mieszkacach
Warszawy, zosta skasowany", a jego ofiary rozpyny si" wrd ofiar powstania i getta.
Ksztatowanie przez prawie p wieku obrazu okupacyjnej Warszawy bez KL Warschau
i obarczanie odpowiedzialnoci AK za wyrzdzone przez powstanie straty ludzkie wiksze
od faktycznych, byo wczesnym czynnikom politycznym potrzebne i byo po ich linii".
Stan taki utrwalali wic w swych publikacjach niektrzy historycy, a take funkcjonariusze Instytutu
Pamici Narodowej (IPN).
Oto przykady z ostatnich lat.
Byy naczelnik archiwum IPN, historyk Stanisaw Biernacki, byy sekretarz egzekutywy POP PZPR
d/s ideologicznych w Ministerstwie Sprawiedliwoci, nie posiadajcy adnego liczcego si
dorobku naukowego w dziedzinie historii, na naradzie Kierownictwa IPN w 1991 r. powrci do
linii" cakowitego zanegowania KL Warschau, nazywajc go utopi", a nastpnie wersj t jako
stanowisko IPN upowszechnia w mediach, na Radzie Naukowej i wrd historykw na zewntrz.
Przynioso to sprawie niepowetowan szkod, czynic j niewiarygodn, i utrudnio dalsze
prowadzenie ledztwa w odniesieniu do jakoby nie istniejcego" obozu.
Z jego inicjatywy zostaa rozwizana Warszawska Okrgowa Komisja Badania Zbrodni
Hitlerowskich. W nastpstwie tego Warszawa, ktra bya najwikszym orodkiem zbrodni
hitlerowskich w kraju i ktrej straty ludzkie byy wiksze od strat caej Anglii i Francji razem
wzitych, pozbawiona zostaa organu do ich badania i cigania.
Prokurator Krystyna Smardzewska zostaa naczelnikiem Wydziau ledczego d/s Zbrodni
Hitlerowskich IPN dziki swemu mowi, ktry w tym czasie by dyrektorem Departamentu
Nadzoru w Ministerstwie Sprawiedliwoci.
Nigdy wczeniej nie zajmowaa si zawodowo dziejami II wojny wiatowej, okupacj hitlerowsk
ziem polskich, Gestapo, policj niemieck, zbrodniami NKWD, nie znaa nawet nazewnictwa tych
formacji. Nie czytaa nigdy historii Warszawy.

Nie posiadajc wymaganej wiedzy i kompetencji do pozytywnego kierowania takim wydziaem,

doczya do tych kompetentnych", ktrzy negowali KL Warschau lub pomniejszali jego wielko.
Z dokumentacji przygotowanej do wysania do Niemieckiej Prokuratury w Hamburgu usuna ca
grup dokumentw, w tym:
- Protok Norymberski w czci stwierdzajcej funkcjonowanie KL Warschau od padziernika
1942 r.
- rozkaz Himmlera z 31 lipca 1942 r. zakazujcy uywania sowa partyzanci" i nakazujcy
zastpienie go sowem bandyci". Na podstawie m.in. tego rozkazu czonkowie i onierze
konspiracji, polscy patrioci walczcy o niepodlego Polski, traceni byli przez okupanta
w komorach gazowych KL Warschau jak kryminalni bandyci nie podlegajcy ochronie prawa
midzynarodowego
- ekspertyz biegych dotyczc komr gazowych.
Stanisaw Kaniewski, zastpca dyrektora d/s ledczych IPN w latach 90., byy prokurator
stalinowski, ktrego idolem przywoywanym jako wzr do
naladowania by Feliks Edmundowicz Dzieryski, prowadzi ledztwo przeciwko Prymasowi
Polski Kardynaowi Stefanowi Wyszyskiemu, on te w roku 1974 zosta wydalony z Gwnej
Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich za udzia w wiadomym udzielaniu pomocy w oszustwie"
w zwizku ze staraniami jednej z winiarek o uznanie jej za ofiar eksperymentw
pseudomedycznych i wypat odszkodowania. W 1992 r. (po powrocie do IPN) zada od
sdziego prowadzcego ledztwo w sprawie KL Warschau nie przesyania do niemieckiej
prokuratury czci innych dokumentw poza tymi, ktre zatrzymaa K. Smardzewska. A mianowicie: gwnego rozkazu Himmlera z 16 lutego 1943 r. wyznaczajcego cel, jaki przez KL
Warschau mia by speniony, tj. zmniejszenie miasta Warszawy i jego mieszkacw do 500 tys.,
oraz protokou przesuchania dowdcy SS i policji w Warszawie Ottona Paula Geibla, ktry
osobicie zezna, i w Warszawie tracono po 400 Polakw na dob.
Kiedy manipulacje z dokumentami nie powiody si, Kaniewski przerwa! ledztwo w sprawie KL
Warschau na dwa lata (a byo ono ju przerywane trzykrotnie), odebra sdziemu akta i zamkn je
w szafie pancernej, cakowicie uniemoliwiajc dalsze badania. Nie dopuci do przyjazdu do IPN
przedstawicieli niemieckich prokuratorw, ktrzy zgosili potrzeb zapoznania si z dowodami
polskiego ledztwa w celu wykorzystania ich do prowadzonego w Niemczech ledztwa w sprawie
KL Warschau. Nie dopuszcza te do przekazania przez IPN materiaw dowodowych do
Niemieckiej Prokuratury, blokujc je u siebie przez ponad p roku (prokurator Stanisaw Kaniewski
ma w Niemczech crk, osiad tam na stae z rodzin- uzupe. MT). Na polecenie S.
Kaniewskiego wyczone zostay z akt KL Warschau akta egzekucji ulicznych i wyrzucone" na
otwarty balkon do nie-domykajcej si szafy, gdzie warunki atmosferyczne doprowadziy do ich
zniszczenia, natomiast wolny dostp do ich zaginicia. A byy to akta egzekucji w sprawach,
w ktrych toczyy si ledztwa w Niemieckiej Prokuraturze w Hamburgu.
W tym samym czasie okazao si nagle, e znikna" z archiwum GKBZHwP dokumentacja KL
Warschau zebrana i skompletowana w nie istniejcej ju Okrgowej Warszawskiej Komisji
Badania Zbrodni Hitlerowskich. Owe zaginione" dokumenty miay ogromn warto historyczn i
procesow. Byy to bowiem materiay zawierajce zeznania naocznych wiadkw wydarze z
okresu funkcjonowania KL Warschau. Zeznania te zostay zoone we wczesnych latach
powojennych, kiedy pami wydarze bya jeszcze wiea, dla-tego miay one pierwszorzdne
znaczenie. Wikszo wiadkw obecnie ju nie yje. Te wszystkie manipulacje spowodoway
bardzo powane uszczuplenie materiaw dowodowych dotyczcych caego kompleksu KL
Warschau. Wtedy wanie Kaniewski osobicie przygotowa wniosek o umorzenie
ledztwa.
W jego uzasadnieniu przedstawia stan faktyczny, w ktrym potraktowa KL. Warschau
(gdzie wymordowano 200 tys. ludzi) jako jednolagrowy obz pracy przeznaczony do rozbirki
byego getta (i zbudowania parku), marginalizujc i minimalizujc dokonane w nim masowe mordy.
W ten sposb ledztwo zostao umorzone bez wiedzy i zgody sdziego prowadzcego.
Dyrektorem IPN do roku 1998 by dr Ryszard Walczak, byy pracownik kadrowy Akademii Nauk
Spoecznych KC PZPR. Znane mu byy pokrtne dziaania prokuratorw K. Smardzewskiej i
S. Kaniewskiego i akceptowa je. Nie uwzgldni wniosku sdziego prowadzcego o wyczenie tej

dwjki od nadzoru nad ledztwem. Nie uwzgldni te odwoania sdziego od postanowienia

o umorzeniu ledztwa i wnioskujcego jego wznowienie celem uzupenienia. Co wicej, sam
inspirowa dziaania sprzeczne z przepisami KPK.

Kwestia powojennego obozu pracy w Warszawie

Kiedy prba zatarcia istnienia KL Warschau nie powioda si, wwczas grupa skupiona
wok dyrektora Ryszarda Walczaka podja forsowanie wersji, jakoby to Polacy dokonali zbrodni
na Niemcach i po wojnie w obiektach KL Warschau zaoyli obz dla Niemcw. Jest to nonsens!
W rzeczywistoci obz pracy, utworzony przez Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego wsplnie z NKWD w obiektach pohitlerowskiego obozu koncentracyjnego, zaoony zosta jako miejsce
izolacji i eksterminacji polskiej opozycji oraz onierzy
polskiej konspiracji AK i innych osb sprzeciwiajcych si sowietyzacji Polski.
Ju 14 lipca 1944 r. Stalin, w wydanej dyrektywie nr 37 dotyczcej rozbrojenia polskich zbrojnych
oddziaw uwaajcych si za podlegajce Emigracyjnemu Rzdowi Polskiemu", nakazywa: (...)
p. 1. Niezwocznie po ujawnieniu skadu osobowego tych oddziaw rozbroi i odstawi
do specjalnie organizowanych punktw dla wyjanienia".
Obz pracy w Warszawie organizowany by wiosn 1945 r. i przez pierwsze trzy miesice
budowali go hitlerowscy jecy, zatrzymani tu po zakoczeniu dziaa wojennych. Byo ich kilkuset
(wiadkowie: B. widerski, J. eleska, W. Rott, S. Mazurek).
kolskie uregulowanie" obozw pracy nastpio, Dekretem z dnia 16 listopada 1945 r. o Komisji
Specjalnej do walki z naduyciami i szkodnictwem gospodarczym", ktry w art. 10 wprowadzi
kierowanie sprawcy do pracy przymusowej".
Obz pracy w Warszawie dziaa od 1945 r. do marca 1955 r., czyli przez
10 lat, jako twr pozakonstytucyjny i pozakodeksowy. Zgodnie z dyrektyw Stalina
najwczeniejszymi jego winiami byli onierze polskiej konspiracji. W cigu 10 lat przeszy przez
niego tysice Pola kw opornych" wobec wprowadzanego nowego ustroju politycznego
i gospodarczego. Mia wic on charakter systemowy.
Podobnie jak Dekret o Komisji Specjalnej" do walki z naduyciami nie by drugim dekretem
sierpniowym" o karze dla faszystowskich zbrodniarzy, tak obz pracy dziaajcy na podstawie
Dekretu o Komisji Specjalnej" nie by obozem dla jecw niemieckich. Wraenie, e Niemcw w
obozie byo wicej, brao si std, e polskich patriotw wizionych tutaj przebierano w niemieckie
mundury w celu zmylenia opinii publicznej i skierowania na nich nienawici takiej, jak p wieku
temu kierowaa do Niemcw obolaa i uraona w swej godnoci Warszawa. Dla patriotw polskich
by to straszliwy cios moralny.
Na systemowy charakter powojennego obozu pracy wskazywa w swym przemwieniu premier
Stanisaw Mikoajczyk na posiedzeniu Rzdu Jednoci Narodowej w dniu 14 kwietnia 1946 r.,
mwic: (...) nie kady jest szabrownikiem, bo poszed do obozu na dwa lata ze wzgldw
politycznych".
Tak jak poprzednio prbowano wmawia spoeczestwu, e KL Warschau by obozem dla ydw,
tak ostatnio w/w funkcjonariusze IPN usiuj wmawia spoeczestwu, e powojenny obz pracy
w Warszawie by obozem dla Niemcw. W ten sposb IPN gdzie po drodze zagubi Polakw.

Kwestia upamitnienia ofiar KI Warschau

W latach 1995-1997 Rada Ochrony Pamici Walk i Mczestwa oraz Zarzd Drg
Miejskich w Warszawie zwrcili si pisemnie do Gwnej Komisji Badania Zbrodni hitlerowskich IPN o przekazanie waciwych informacji dotyczcych faktografii KL Warschau, potrzebnych
do podjcia stosownych krokw zmierzajcych do upamitnienia ofiar tego Obozu.
Wwczas prokuratorzy S. Kaniewski i K. Smardzewska przekazali tym urzdom nastpujc
odpowied, zaakceptowan przez dyrektora Ryszarda Walczaka:

Gwna Komisja informuje, e:

1) Nie posiada dokumentacji wiadczcej o lokalizacji KL Warschau I, II' III w tunelu pod Dworcem
Zachodnim,
2) Nie dysponuje materiaami mogcymi potwierdzi przypuszczenie, e tunel w uytkowany by
jako komora gazowa w celu ludobjczym". Funkcjonariusze IPN udzielili takiego wyjanienia
w czasie, kiedy w IPN znajdowao si 41 tomw akt dokumentacji dotyczcej KL Warschau, z ktrych przekazane ju zostay materiay dowodowe do Niemieckiej Prokuratury
w Monachium, potwierdzajce oficjalne stanowisko IPN co do faktu istnienia i ludobjczej
dziaalnoci KL Warschau w stolicy.
W ten sposb funkcjonariusze IPN uniemoliwili upamitnienie ofiar KL Warschau. O habo!
Gdy patrzy si na moralny aspekt tej sprawy, co chwyta za gardo.
Ofiary KL Warschau byy jednymi z nas. Zamordowane w komorach gazowych i spalone
w krematoriach w ramach zagady ich miasta. Ich prochw nie kryj mogiy. Ich prochy zostay
rozsiane na gruntach miejskich i upynnione do Wisy. A IPN odmwi Im choby skromnego
Pomnika, ktry byby symbolicznie Ich wspln mogi.
IPN w swej dziaalnoci znowu zagubi Polakw.
Odmowa przez wczesny IPN upamitnienia ofiar KL Warschau zbiega si niemal w czasie
z inicjatywami podejmowanymi przez pewne rodowiska niemieckie, ktre wystpiy do wadz
polskich o zbudowanie we Wrocawiu wielkiego muzeum, jakie upamitniaoby i kontestowao
kwestie przesiedlenia po wojnie Niemcw z Polski.
Zestawienie tych faktw nie daje si skomentowa.
Powstao natomiast zasadnicze pytanie dotyczce IPN: Instytut Pamici czy Niepamici
Narodowej?

Rok 2000 zmiana warty

Kierownictwo IPN w latach 2000-2002 w osobach pana prof. Leona Kieresa i pana prof.
Witolda Kuleszy przyjo bez zmian stanowisko poprzedniego kierownictwa IPN w osobach dra
Ryszarda Walczak i jego zastpcy, prokura-tora Stanisawa Kaniewskiego, wiedzc, e
postanowienie o umorzeniu ledztwa oraz stan faktyczny KL Warschau podany w tym
postanowieniu wedug projektu S. Kaniewskiego s wynikiem dziaa wrcz kryminalnych. Tak jak
bano si KL Warschau i do tej pory nie zostaa skorygowana jego faktografia na zgodn
z dowodami, tak obecnie nie dopuszcza si do przeprowadzenia ledztwa w sprawie polskiego"
obozu pracy, bowiem wie si to z koniecznoci udzielenia odpowiedzi na trudne pytania:
o polskie" zbrodnie na Polakach, o rozmiar i rodzaj tych zbrodni, w tym - czy ewentualnie komory
gazowe KL Warschau byy wykorzystywane w obozie pracy, ktry zorganizowano w strukturach
poprzednika. Wok tej kwestii tworzy si przykra atmosfera. Z gry nie da si wykluczy adnej
odpowiedzi, take negatywnej. Dlatego sprawa ta w trybie tak pilnym, jak tylko moliwe, powinna
by zbadana a jej wyniki podane do publicznej wiadomoci.
Be rzetelnego wyjanienia obz pracy, podobnie jak KL Warschau, uwaany jest za drugi obz
koncentracyjny drugiego systemu totalitarnego, o ponurej dziaalnoci zbrodniczej, ukrywanej
przed spoeczestwem.
KL Warschau i obz pracy stanowi w pewnym sensie jakby zagadnienie naczy poczonych,
o ktrych penej prawdy nie udao si ujawni jeszcze w roku 2002.

Kwestia ludobjstwa na Polakach

Sprawa KL Warschau i ludobjstwa na Warszawie jest czci zagadnienia szerszego:
ludobjstwa na Polakach. Do Encyklopedii Powszechnej PWN z lat 60. wczesny dyrektor wczesnej Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Janusz Gumkowski, nanis zapis,
z ktrego wynika, e ludobjstwo hitlerowskie dokonywane byo wycznie na ludnoci ydowskiej,
natomiast wobec Polakw ludobjstwa rzekomo nie przeprowadzono.

W 1993 r. wspomniany wyej Stanisaw Biernacki, ktry upowszechnia negowanie KL Warschau,

na konferencji historykw w Brukseli obniy straty biologiczne poniesione w czasie drugiej wojny
wiatowej przez Polsk z 6 min do 3 min jej obywateli.
Tymczasem - wg ogoszonego w 1947 r. przez Biuro Odszkodowa Wojennych przy Prezydium
Rady Ministrw Sprawozdania w przedmiocie strat i szkd wojennych Polski w latach 1939-1945"
utracio ycie 6 028 000 obywateli polskich, w tym wskutek bezporednich dziaa wojennych 644 000 (straty wojska - 123 000, straty ludnoci cywilnej - 521 000), wskutek terroru okupanta 5 384 000 (Encyklopedia II wojny wiatowej, Warszawa 1975, s. 399)Historia Polski w liczbach. Ludno. Terytorium (Warszawa 1994, s. 197), ujmuje to nastpujco:
ogem straty:
6 milionw obywateli polskich
w tym Polakw
3,1 miliona
ydw
2,3 miliona
innych
0,1 miliona".
Przypominamy przy tym, i przez niemal dwa lata wojny ludobjcze pany niemieckie
i bolszewickie istniay tylko w odniesieniu do Narodu Polskiego i byy to: Unternehmen
Tannenberg, Inteligenzaktionen: Pommern, Posen, Masowien, Litzmannstadt, Schlesien,
Sonderaktionen: Krakau, Tschenstochau, Lublin, Burgerbraukeller, Ausserordentliche
Befriedungsaktion (AB-Akcja) i inne. Bolszewicy zaznaczyli swe denia mordami masowymi
i deportacjami, czego symbolem sta si mord na oficerach i inteligencji polskiej z obozw
Kozielsk, Starobielsk i Ostaszkw.
Wic czyme to byo, jak nie ludobjstwem przede wszystkim na polakach? Z t rnic e o ile
ludno ydowsk tracono z przyczyn rasowych, to Polakw niszczono gwnie z przyczyn
narodowych i narodowociowych.
onierze i czonkowie konspiracji, osdzani przez Standgerichty (policyjne sdy dorane), traceni
byli w egzekucjach ulicznych, wbrew prawu midzynarodowemu, za walk o odzyskanie
niepodlegoci zagarnitej bezprawnie przez agresora. Natomiast ludnoci cywilnej, owionej
w obawach i apankach, nie byo za co sdzi, zabijana bya w obozie w ramach z gry na zimno
podjtego planu zagady Warszawy.
Mieszkacy Warszawy byli likwidowani dlatego, e likwidowano ich miasto, likwidowano stolic
kraju.
Przy zagadzie mieszkacw w ramach realizowanego planu ilociowego zmniejszenia ludnoci
Warszawy pozory sdzenia (jakie odbyway si dla celw spektakularnych przed Standgerichtami),
selekcje winien-niewinien" byy bezprzedmiotowe, a nawet niebezpieczne, aby okrutny proceder
nie zosta ujawniony.
Zgromadzenie Oglne Organizacji Narodw Zjednoczonych w konwencji uchwalonej 9 grudnia
1948 r., w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobjstwa, okrela jako ludobjstwo: kady
czyn dokonany w zamiarze zniszczenia w caoci lub w czci grup narodowych, etnicznych,
rasowych czy religijnych jako takich".
Gdyby na zasadzie tych kryteriw rozway wszystkie akcje likwidacyjne, dotyczce inteligencji
polskiej, jej warstwy intelektualnej, oraz likwidowanie stolicy jako centrum dyspozycyjnokierowniczego Polski w celu zniszczenia jej tosamoci narodowej - to byy one zbrodniami
ludobjstwa na Polakach. Polakw byo za duo, aby wyniszczy ich wszystkich w pocztkowym
okresie. Jak napisano w tajnej ekspertyzie policji niemieckiej ju w styczniu 1940 r., celem bya
likwidacja substancji Narodu Polskiego". Jest to posta ludobjstwa, ktrej adn miar
zaprzeczy si nie da. A jed-nak funkcjonariusze IPN takiej negacji si dopuszczali, co gorsze,
kierunek taki przyjto do ledztw. Na skutek takiego dziaania dzi, po 50 latach, bilans jest taki, e
waciwie nie doszo do ani jednego procesu w Niemczech o zbrodnie dokonane przez Niemcw
w Polsce na Polakach.
Znakomity publicysta niemiecki Reinhard Henkys w publikacji Die NS-Gewaltverbrechen,
Geschichte und Gericht (Stuttgart 1964) tak charakteryzuje ten problem:
W Niemczech okresu powojennego (...) udao si z powodzeniem wymaza z pamici (...) okres
terroru stosowanego przeciwko Poakom. Prawie nie doszo do procesw o zbrodnie popenione
przez nas w Polsce na Polakach. Tych kilka procesw o mordowanie Polakw, prowadzonych
najczciej na marginesie procesw o zbrodnie popenione przeciwko polskim ydom, nie wywaro

adnego wraenia na spoeczestwie niemieckim. W istocie za zbrodnie, ktrych dopucili si

hitlerowcy przeciwko Polakom, s w swym ogromie i bestialstwie rwne zbrodniom, ktrych
dopuszczono si wobec ydw".
Tymczasem dziaania obecnego kierownictwa IPN nie wydaj si zmierza do zmiany tej sytuacji.
Wrcz przeciwnie.
Pan prof. Leon Kieres i pan prof. Witold Kulesza zapowiedzieli wszczynanie i prowadzenie ledztw
przeciwko Polakom.
W miejscu ludobjczego KJL Warschau, w ktrym hitlerowcy wymordowali 200 tys. Polakw,
nie ma nawet tablicy informacyjnej, cho upyno ponad p wieku.
Pose Tomasz Wjcik, w wygoszonym w Sejmie w dniu 15 lutego 2001 r. apelu o upamitnienie
ofiar KL Warschau, powiedzia:
Doszo do tego, e hitlerowcy dla wymazania Warszawy z mapy Europy zaoyli w niej obz
koncentracyjny, a my zamiast przekazania i utrwalenia tego faktu dla historii, uczynilimy z tej
bezprecedensowej zbrodni na Narodzie Polskim najwiksz bia plam w Europie, jako e straty
globalne poniesione podczas okupacji w stolicy, s wiksze od strat caej Anglii i Francji razem
wzitych".
Kiedy w ubiegym roku przyjechali do Warszawy przedstawiciele Unii Europejskiej i Republiki
Federalnej Niemiec, nie byo w Warszawie miejsca, przy ktrym mogliby zoy hod straconym
ludobjczo mieszkacom stolicy-Wobec tego premier rzdu Rzeczypospolitej Polskiej zawiz
goci 25 km za Warszaw, do wioski Palmiry, gdzie hitlerowcy stracili 1800 osb.
Z KL Warschau uczyniono bia plam". Pozostay na peryferiach jeszcze tylko Palmiry. W tym
miejscu jest waciwy moment na przypomnienie truizmu: T a k za pojednaniem ze wszystkimi
ssiadami Polski, ale nie kosztem Prawdy, lecz na zasadzie Prawdy, aby byo wiadomo Kto Komu i Co wybacza.
Bowiem tylko pojednanie oparte na Prawdzie, take historycznej, moe mie ywot trway.

INSTYTUT PAMICI CZY NIEPAMICI NARODOWEJ

O ile za zbrodnie mordw dokonanych w KL Warschau odpowiedzialni s rzecz jasna
hitlerowscy oprawcy, to za stan, i nie doszo do ich osdzenia odpowiedzialny jest Instytut
Pamici Narodowej w Warszawie i jego poprzednie ekipy kierownicze.
Na skutek ich niegodziwych dziaa ledztwo byo przerywane, materiay dowodowe byy
zatrzymywane i nie przekazywano ich do Prokuratury w Niemczech. A kiedy wreszcie powana
dokumentacja zostaa wysana do Niemiec w 1995 r., byo ju za pno, bowiem gwni sprawcy
zbrodni wymarli, nie byo ju kogo sdzi i Prokuratura w Monachium musiaa ledztwo umorzy.
W tej sytuacji, skoro nie doszo do osdzenia sprawcw i wydania wyroku, w 2001 r. na forum
Parlamentu Polskiego grupa 142 posw wystpia z inicjatyw poselsk podjcia przez Sejm
Rzeczypospolitej Polskiej stosownej uchway i uratowania t drog prawdy o KL Warschau dla
historii.
Zwrcono si do Instytutu Pamici Narodowej o przekazanie informacji na temat tego obozu.
Niestety nadesana informacja IPN nie moga zyska aprobaty poselskiej z uwagi na jej
niezgodno z dokumentacj dowodow ledztwa.
W zwizku z tym Sejm w dniu 27 lipca 2001 r. podj suwerennie Uchwa w Sprawie
Upamitnienia Ofiar Konzentrationsager Warschau" na podstawie zbadanych akt ledztwa.
Jednoczenie w uzasadnieniu uchway Sejm wezwa IPN do uzupenienia dowodw w sprawie,
ktre w jego posiadaniu s niekompletne, i zmiany dotychczas zajmowanego stanowiska na temat
KL Warschau, zgodnie z uchwa Sejmu.
Po uchwale Sejm przekaza do IPN przez posa sprawozdawc Tomasza Wjcika oficjalny
wniosek o wznowienie ledztwa wraz ze wskazaniem kierunkw jego uzupenienia oraz dowodw.
Oto fragmenty tego wniosku:

Warszawa, dnia 13 wrzenia 2001 r.

Sprawa: wniosek o uzupenienie ledztwa w sprawie KL WARSCHAU przez Instytut Pamici
Narodowej.
Na podstawie caoci materiaw dowodowych ledztwa ustalone zostao e KL Warschau by
kompleksem 5-ciolagrowym rozlokowanym w 3-ch dzielnicach Warszawy: na osiedlu Koo,
w Warszawie Zach. oraz na terenie zlikwidowanego Getta, dziaa Iudobjczo od padziernika
1942 r. do sierpnia 1944 przez dwa lata i e czna liczba straconych w nim Ofiar wynosi ok.
200 tysicy.
Instytut Pamici Narodowej w informacji z 23 lipca 2001 r. przekazanej do sejmu Rzeczypospolitej
Polskiej za podpisem pana prof. Witolda Kuleszy poda, e Konzentrationsager Warschau jako
miejsce ludobjstwa istnia na terenie zlikwidowanego Getta w okresie od 19 lipca 1943 r.
do sierpnia 1944 r., a liczba 200 tysicy Ofiar zamordowanych w tym Obozie nie moe by
potwierdzona w oparciu o dokument kocowy ledztwa. Na potwierdzenie tego napisa, e nazwa
Konzentrationsager Warschau pojawia si w niemieckim dokumencie z dnia 19 lipca 1943 r.
(po raz pierwszy) i jest od tego czasu uywana w kolejnych dokumentach".
W ten sposb IPN zawzi KL Warschau do jednego Lagru ze skrconym okresem dziaania o rok,
co automatycznie skutkuje na zmniejszeniu liczby ofiar. Spjrzmy teraz, jak przedstawia si
stanowisko IPN w wietle konkretnych dowodw. Pominicie w informacji IPN 4 Lagrw moe
wynika z tej ewentualnej okolicznoci, e w dacie przekazania ustale do Sejmu obiekty te byy
IPN nie znane, gdy nie przeczytano caoci akt ledztwa albo te pominito je ze wzgldu na
tre postanowienia, ktrym ledztwo zostao zakoczone i ktre to orzeczenie odpowiedzialne
jest za oskalpowanie rozmiarw KL Warschau z wymienionych Lagrw, mimo istniejcych
dowodw na ich temat znajdujcych si w aktach.
Zarwno w jednym, jak w drugim przypadku zachodz podstawy do uchylenia zapadego
orzeczenia i uzupenienia ledztwa, wobec ewidentnych dokumentw dotyczcych ludobjczego
funkcjonowania KL Warschau nie dopiero od lipca 1943 r. (jak twierdzi IPN), lecz od padziernika
1942 r., a take z uwagi na merytoryczny zwizek tych dowodw z pominitymi czy nie znanymi
obiektami. Oto te dowody:
1. Rozkaz Himmlera z 9 padziernika 1942 r., w ktrym Reichsfiihrer SS stwierdza: Wydaem
rozkazy, aby wszyscy tzw. pracownicy zbrojeniowi, ktrzy pracuj jedynie w pracowniach
krawieckich, kunierskich i szewskich,
stali zgrupowani w najbliej znajdujcych si obozach koncentracyjnych tzw. W Warszawie
i Lublinie przez SS-Gruppenfuhrera Kruegera i Pohla".
Rozkaz pochodzi z IV Procesu Norymberskiego, w aktach ktrego nazwa KL Warschau podana
jest w jzyku angielskim: (...) concentration carm on the spot, that is in Warsaw, Lublin (...)".
2. Protok rozprawy z IV Procesu Norymberskiego (ATWIV Pp 33 7978): Na jesieni 1942 r. plany
Himmlera dotyczce cakowitego ujarzmienia Polski osigny swj punkt kulminacyjny (...).
W padzierniku Himmler wyda rozkaz o skupieniu caej ludnoci Getta w obozach
koncentracyjnych w Warszawie i Lublinie (...)". Protok jest w niemieckiej wersji jzykowej, nazwa
Obozu Koncentracyjnego w Warszawie brzmi w nim: Konzentrationslager in Warschau und
Lublin".
W wietle powyszego funkcjonowanie KL Warschau w stolicy od padziernika 1942 r. nie moe
by przez IPN kwestionowane. W tym czasie dziaa ju w Warszawie Lager na Kole oraz dwa
Lagry w Warszawie Zachodniej, utrwalone na zdjciach lotniczych Wojska Polskiego z lat 19451947.

Kwestia komr gazowych w tunelu w cigu ul. Bema pomidzy dwoma Lagrami w
Warszawie Zachodniej
Z uwagi na to, e IPN przysa do Sejmu informacj dotyczc komr gazowych w tunelu na
podstawie posiadanych niekompletnych materiaw dowodowych, podobnie jak w innych
kwestiach KL Warschau, z Sejmu przekazana zostaa do IPN caa pula materiaw dowodowych,
wyszczeglnionych wczeniej w niniejszej publikacji, w rozdziale pt. Czy w KL Warschau dziaay

komory gazowe?", ktrych to materiaw ze wzgldu na ich obszerno w tym miejscu nie
powtarzamy.
Powysze dowody jednoznacznie potwierdziy dziaanie komr gazowych w tunelu pomidzy
dwoma Lagrami w Warszawie Zachodniej i przekazane zostay do IPN z wnioskiem o uzupenienie
take w tej czci ledztwa.
Pki co IPN w sposb szczeglny uzupeni" protok wiadka Feliksa J., wkadajc w jego
zeznanie zdanie, ktrego ten wiadek nie powiedzia. Cytat w zmylony zosta przez IPN.
Mianowicie na 4. stronie informacji IPN przesanej do Sejmu napisano: wiadek zezna,
e pierwszy raz zwoki bez ladw postrzau widziaem w tunelu w okresie ju przed utworzeniem
KL Warschau". Tym zmylonym cytatem prbowano wykaza, e komory gazo-we nie s
obiektami obozowymi, gdy rzekomo dziaay ju przed powstaniem KL Warschau. Lecz
bezskutecznie, bowiem Lagry w Warszawie Zachoniej, usytuowane po obu stronach tunelu,
zostay zbudowane razem z urzdzeniami komr gazowych, co wymieniony wiadek wyranie
stwierdzi: (...) banie nad wentylatorami zbudowane byy w 1942 r., tj. w tym samym czasie, kiedy
budowano obozy w Warszawie Zachodniej" (protok z 13 czerwca 1989 r.). Jest rzecz wysoce
niepokojca, e w IPN mogo doj do zmylenia cytatu, woenia w usta wiadka treci, ktrej nie
powiedzia, a nastpnie przekazania takiej dezinformacji do najwyszego organu. Sejmu, jako
..dowodu" na niekorzy w sprawie! (W pionie ledczym IPN zastpcprof. W. Kuleszy jest
prokurator Lucjan Nowakowski - podkr. i uzupe. MT).

Kwestia wielkoci hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Warszawie

Z odezwy prawnej Centrali w Ludwigsburgu z 30 maja 1973 r., skierowanej do Gwnej
Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, wynika, e Konzentrationslager Warschau"
skada si z dwch kompleksw (Das Lager bestand aus zwei Komplexen") pod jedn
Komendantur.
Centrala w Ludwigsburgu napisaa te: Pewnego dnia lub te w cigu kilku dni midzy lipcem
1943 a lipcem 1944 mieli by zastrzeleni chorzy winiowie, ktrzy przenoszeni byli ze starego
kompleksu obozowego do nowego kompleksu obozowego (podkr. - MT)".
Wedug ustale polskiego ledztwa stary kompleks obozowy" stanowiy trzy obozy na Woli: jeden
Lager na Kole i dwa Lagry w Warszawie Zachodniej, ktre jako obozy koncentracyjne powstay
w tym samym okresie-jesieni 1942 r. Nowy kompleks obozowy" stanowiy dwa Lagry w byym
getcie: jeden wzdu ul. Gsiej, drugi przy ul. Bonifraterskiej, ktre uruchomione zostay latem
1945 r. - pierwszy 19 lipca 1943 r., a drugi 15 sierpnia 1944 r.
IPN w swych ustaleniach przedstawi tylko nowy kompleks obozowy" i zmniejszy wielko KL
Warschau z piciu Lagrw do jednego Lagru, skracajc okres jego dziaania prawie o rok, co
automatycznie zmniejszao te wielko strat. Wobec starego kompleksu obozowego" i jego
Lagrw zarwno IPN, jak Prokuratura w postanowieniu kocowym nie zajy adnego stanowiska,
nawet ich nie wymieniaj. Zatem naley przyj, e s to okolicznoci nowe ledztwo w tym
zakresie wymaga uzupenienia. Podobnie rzecz si ma z dokumentacj. IPN, przyjmujc na
podstawie Zdunku Pohla z 23 lipca 1943 r. uruchomienie jednego Lagru w getcie przy ul. Gsiej
z dniem 19 lipca 1943 r. za dat uruchomienia caego KL Warschau, Nie zaj adnego stanowiska
wobec dokumentw wczeniejszych sprzed 19 lipca l943r. S to m.in. rozkaz Himmlera
z
9 padziernika 1942 r., dotyczcy niszczenia rzemielnikw ydowskich z getta
warszawskiego
w obozach koncentracyjnych w Warszawie i Lublinie, oraz protok z IV
Procesu Norymberskiego, stwierdzajcy funkcjonowanie KL Warschau od padziernika 1942 r.
Skoro IPN tych dokumentw nie wymienia, cho mwi one expressis ver-bis o KL
Warschau w 1942 r., naley przyj te dokumenty oraz inne sprzed daty 19 lipca 1943 r. za
dowody nowe, o jakie ledztwo powinno by uzupenione, bowiem dotycz one Lagrw ze
starego kompleksu obozowego", ktrych nie mona traktowa odrbnie.
Wszystkie Lagry ze starego i nowego kompleksu obozowego" poczone byy midzy sob
wewntrzn bocznic kolejow, miay te wsplne obiekty zagady: komory gazowe i krematoria.
Rwnie jedna bya aprowizacja dla winiw i jej finansowanie.

Ksigowy kuchni obozu warszawskiego, funkcjonariusz niemiecki M. Flei-scher, przesuchany

w dniu 4 padziernika 1945 r. przez Amerykanw w Dachau, poda, e przebywao w nim 35-40
tys. winiw. Tyle gw ywi, taka bya pojemno jednorazowa tego obozu, przez ktry
przechodziy transporty winiw w trybie rotacyjnym.
IPN przyj, e caa ilo 40 tys. winiw zakwaterowana bya w obozie koncentracyjnym
w getcie. Jest to ustalenie bdne. Bowiem obydwa Lagry w getcie, majce 24 baraki po 600
miejsc, mogy zmiecie maximum 12-13 tys. winiw. Pozostae 2/3 winiw z tych 40 tys.
wiziono w Lagrach w Warszawie Zachodniej i na Kole, ktre miay razem 87 barakw i byy
w stanie zmiecie do 27 tys. winiw.
Tak wic wszystkie Lagry i ze starego i nowego kompleksu" stanowiy pod wzgldem
organizacyjnym i funkcjonalnym jedn zwart struktur pod jedn Komendantur i powinny by
objte jednym ledztwem kompleksowym.
W ramach takiego ledztwa powinny si te znale egzekucje uliczne i rozstrzeliwania w ruinach
getta, ktre byy czci obozowych mordw dokonywanych na winiach obozu bd na
winiach Pawiaka, przynalenego do KL Warschau.
Wyrywkowe badania czstkowe zamazuj generalia sprawy. Tylko zbadanie w caoci struktury
KL Warschau, ktra w polskim ledztwie okrelona zostaa jako: KL Warschau - kompleks", bez
dzielenia na nowy i stary", moe odtworzy jego pen faktografi (nieokrojon) oraz ustali
rozmiar rzeczywistych strat ludzkich.
Ustalenie rozmiaru strat na okoo 200 tys. ofiar nie moe by potraktowa jako dowolne czy
hipotetyczne. Oparte bowiem zostao na zbienych stwierdzeniach dwch przeciwstawnych stron:
polskiej i niemieckiej.

WNIOSEK KOCOWY
Uchylenie postanowienia Prokuratury Wojewdzkiej w Warszawie z dnia 30 maja 1996 r.
o umorzeniu ledztwa w sprawie KL Warschau i przekazanie akt do jego uzupenienia w czci
dotyczcej Lagru na Kole, Lagrw w Warszawie Zachodniej i dziaajcych w nich komr gazowych
przez zaliczenie do materiau dowodowego ledztwa caej dokumentacji odnoszcej si do tych
obiektw wraz z dowodami nowymi wykazanymi w uzasadnieniu niniejszego wniosku.
Tak uzupenione ledztwo pozwoli IPN na zmian zajmowanego dotychczas stanowiska.
Otrzymuj:
1. Pan Stanisaw Zajc - Wicemarszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
2. Pan dr Sawomir Rado - Przewodniczcy Kolegium Instytutu Pamici Narodowej Warszawa,
pi. Krasiskich 2/4/6.
Wbrew powyszemu wnioskowi IPN do tej pory nie usun ani nie skorygowa swej informacji
zamieszczonej w Internecie na temat KL Warschau, ktra jest sprzeczna z uchwa Sejmu. W tej
sytuacji Komitet d/s Upamitnienia Ofiar KL Warschau wystosowa do IPN stanowczy sprzeciw.

WERDYKT
SEJMU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
AMIE KLINCZ
Po sprzeciwie Komitetu d/s Upamitnienia Ofiar KL Warschau IPN nadal nie usun ani nie
skorygowa w Internecie swej informacji zawierajcej nieprawidowoci merytoryczne wykazane
przez Sejm.
Jest to kwestia nie tylko stawiania si przez IPN ponad Sejmem, ktry jako najwyszy
przedstawiciel narodu ma szczegln legitymacj do interesowania si dziaalnoci IPN, oceny
konkretnych spraw i stawiania wnioskw z tych ocen wynikajcych - do ich wykonania. Jest
to problem wiarygodnoci Instytutu Pamici Narodowej.

Urzd, ktry przedstawia powany obiekt zbrodni z pominiciem istotnych dowodw, a z drugiej
strony z dorabianymi" dowodami, przez siebie wymylonymi, i w ten sposb wprowadza w bd
opini publiczn, sam siebie stawia poza granicami wiarogodnoci publicznej.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w podjtej w dniu 27 lipca 2001 r. Uchwale w Sprawie
Upamitnienia Ofiar Konzentrationslager Warschau" krytycznie oceni dziaalno Instytutu
Pamici Narodowej i nie przyj jego informacji zoonej w Sejmie. Informacja ta bowiem (podobnie
jak w Internecie) oparta na dowodach czciowych, dobranych wybirczo tak, aby odpowiaday
zaoonej koncepcji, przedstawiaa KL Warschau w postaci oskalpowanej, sprowadzajc jego
rozmiar do jednego Lagru w byym getcie, z okresem dziaania Przez rok, bez podania strat.
Sejm w zapadej uchwale, po zbadaniu akt ledztwa, przyj stan faktyczny KL Warschau
na podstawie caoksztatu materiaw dowodowych, stwierdzajc, i Obz Koncentracyjny
w Warszawie dziaa na terenie 3 dzielnic w okresie 1942-1944, to jest przez dwa lata, i pochon
okoo 200 tys. Polakw oraz kilka tysicy osb innej narodowoci.
Powysze ustalenia dokonane w Sejmie, w trybie kontroli parlamentarnej na podstawie akt
ledztwa, s ustaleniami miarodajnymi dla faktografii KL Warschau i jako takie pozostaj oglnie
obowizujce, podjtej uchwale Sejm Rzeczypospolitej Polskiej odda hod ofiarom
zamordowanym w KL Warschau i zaapelowa o wzniesienie im pomnika, pod budow ktrego
Ojciec wity Jan Pawe II powieci ju kamie wgielny. Wysoka Izba podja uchwa przez
aklamacj. Znaczenia uchway Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w tej sprawie nie da si przeceni.
Zamany zosta klincz wok KL Warschau. Teraz ju nikt nie bdzie mg powiedzie, e
KL Warschau nie byo, e bya tylko Gsiwka", i nikt ju nie bdzie zadawa pytania, gdzie
zostao straconych 200 tys. mieszkacw Warszawy.
W sprawie tej zawarte s i motywy nieobojtne wspczenie-jednoczce spoeczestwo.
Mieszkacy Warszawy ginli w KL Warschau nie ze wzgldu na tak czy inn orientacj
polityczn. Ginli jako mieszkacy miasta skazanego na zagad. Z nimi gina stolica kraju.
Dlatego uchwaa Sejmu w Sprawie Upamitnienia Ofiar KL Warschau podjta zostaa przez
wszystkich posw: od prawicy przez centrum po lewic, w penej jednoci.
Uchwaa ta ostanie si w historii Warszawy jako wiadectwo tamtych lat, ktrych, jak wida,
nie sposb oderwa od dzisiaj".

W wydaniu ksikowym dodatkowo: wykaz dokumentw, stopnie subowe formacji SS,

skrty nazw obozw koncentracyjnych, rda procesowe oraz wykaz waniejszych
skrtw S to informacje atwo dostpne w sieci dlatego nie umieszczaem ich w wersji
elektronicznej

G.L.K.