A introdução da literatura lusófona na Holanda entre 1900-2008

O PAPEL DO TRADUTOR
Desenho de Mrio de S-Carneiro por Jos de Almada Negreiros
Introduo da literatura lusfona na lngua neerlandesa entre 1900 e 2008

MA-Scriptie
Taco Schreij (0437972)
Orientadores: dr. Cees Koster
dr. Marian Schoenmakers-Klein Gunnewiek
Portugese Taal en Cultuur Masterprogramma Vertalen
Universiteit Utrecht, Nederland
Setembro de 2009
NDICE
Introduo.............................................................................................................................5
Objectivos desta tese ..........................................................................................................................................5
A estrutura da tese, perguntas base ..................................................................................................................7
1 Quadro Terico ................................................................................................................ 11

1.1 A Teoria dos Campos de Bourdieu e o campo literrio..............................................................................11
1.2 Um subcampo de traduo? .......................................................................................................................13
1.3 A editora como gate-keeper of ideas .........................................................................................................15
1.4 A realizao da publicao de literatura traduzida...................................................................................17
1.5 Iniciativa pessoal ........................................................................................................................................20
2 Definies e a realizao da base dos dados ...................................................................23
2.1 Termos usados............................................................................................................................................23
2.2 A realizao da base dos dados quantitativos............................................................................................23
2.2.1 O catlogo cumulativo de livros de Brinkman....................................................................................24
2.2.2 A Bibliografia Neerlandesa Online .......................................................................................................25
2.2.3 O filtrar dos resultados da base .............................................................................................................25
2.2.4 Justificao ................................................................................................................................................26
2.2.5 Restries da pesquisa.............................................................................................................................28
2.2.6 Investigao bibliogrfica a partir de revistas literrias neerlandfonas .........................................29
3 Anlise quantitativa da literatura lusfona traduzida...................................................... 31

3.1 A introduo da literatura lusfona nos Pases Baixos, 1900-2008........................................................31
3.1.1 Literatura lusfona nos Pases Baixos ..................................................................................................31
3.1.2 O campo literrio nos Pases Baixos e a literatura traduzida............................................................33
3.1.3 Literatura de outras lnguas em traduo ...........................................................................................38
3.2 A comparao com tradues da literatura espanhola e hispano-americana nos Pases Baixos .................40
3.2.1 Evoluo geral na introduo da literatura hispanfona nos Pases Baixos...................................41
3.2.2 A literatura portuguesa e brasileira........................................................................................................42
3.2.3 Literatura contempornea e no-contempornea...............................................................................44
3.3 Outras explicaes para a evoluo da introduo da literatura lusfona nos Pases Baixos .....................45
4 Anlise institucional.........................................................................................................47
4.1 Tradutores..................................................................................................................................................48
4.2 Autores ......................................................................................................................................................51
4.3 Editoras .....................................................................................................................................................54
4.4 Poesia .........................................................................................................................................................55
4.5 Reedies ....................................................................................................................................................57
4.6 Resumo.......................................................................................................................................................61
5 O indivduo como interveniente ......................................................................................63

5.1 A primeira metade do sculo vinte..............................................................................................................63
5.1.1 Albert Vigoleis Thelen e Teixeira de Pascoaes ...................................................................................65
5.1.2 Marcus de Jong.........................................................................................................................................68
5.1.3 Slauerhoff..................................................................................................................................................69
5.2 Os tradutores Willemsen e Lemmens.........................................................................................................71

5.2.1 August Willemsen (1936-2007)..............................................................................................................71
5.2.2 Harrie Lemmens (1953-) ........................................................................................................................80
5.3 Fernando Pessoa, Paulo Coelho e Jos Saramago ......................................................................................86

5.3.1 Fernando Pessoa......................................................................................................................................86
5.3.2 Paulo Coelho ............................................................................................................................................88
5.3.3 Saramago ...................................................................................................................................................90
5.4 Agentes literrios........................................................................................................................................91

Concluses ..........................................................................................................................93
Bibliografia..........................................................................................................................99
Fontes usadas para a base de dados................................................................................. 103
Anexo 1: Literatura lusfona traduzida para o neerlands ............................................... 105
Anexo 2: Publicaes de e sobre literatura lusfona em revistas literrias
neerlandfonas .................................................................................................................. 145
Anexo 3: Diagrama do campo literrio neerlands no fim do sculo vinte ..................... 173
Anexo 4: Tabelas do captulo quatro ................................................................................ 175
Anexo 5: Tabelas de todas as figuras includas na tese.................................................... 183
Verso neerlandesa da tese / Nederlandse versie van de scriptie ....................................191
INTRODUO
Em Maro do ano 2009 realizou-se em Utreque o festival Pessoa in Nederland
(Pessoa nos Pa ses Baixos). H trinta anos as primeira s tradues do escritor
Fernando Pe ssoa, agora de fama mundial, foram publicada s nos Pases Baixos.
Comeou no ano de 1978, com o lanamento de Gedichten (Poemas), uma
compilao de poemas seleccionados, traduzidos e apresenta dos por August
Willemsen. O festival de Maro comemorou Pe ssoa durante um ms com peas
teatrais, decla maes de poesia , filmes e palestras. Desde as primeiras tradues
de
Willemsen,
Fernando
Pe ssoa
tem
desfrutado
de
uma
popularidade
extraordinria nos Pa ses Baixos. Os seus livros tornaram-se grandes sucessos de

venda e dezenas de autores neerlande ses foram influenciados pela sua obra,
como c onstou da palestra Pessoa herschrijven (reescrever Pessoa) dada por autores
neerlandeses como Rob Schoute n, Arjen Duinker e Mark Boog, durante este
mesmo festival.
Agora, uma parte substancial dos neerlandeses tem conhecime nto da obra
de Pessoa. Ma s como ser com outros autores lusfonos? Quais e que obras
foram traduzidas, e qual o sucesso destes escritores nos Pases Baixos? que
em 1984 foi publicada pela ltima vez uma sinopse de tradu es neerlandesas de
literatura lusfona , composta por Venncio (1984). Desde ento muita coisa
aconteceu nessa rea, mas continua a faltar uma an lise sistemtica desta
literatura , nos Pases Baixos.
Objectivos da tese
Para investigar as tradues neerlande sas de literatura lusfona, e m
primeiro lugar precisarei de completar , actualizar e controlar a sinopse de
Venncio (1984). Com base numa investigao bibliogrfica quero compor uma
lista to completa quanto possvel, de todas as tradues neerlandesas de
literatura lusfona que foram publica das no sc ulo vinte e nos primeiros a nos do
sc ulo vinte e um. A esc olha deste perodo parcialmente arbitrria , pois foi
influenciada pelo facto de entre 1600 e 1900 terem sado somente seis tradues
do portugus para o neerlands 1. A lm disso, nos anos 1900-2008 o panorama
literrio nos Pases Baixos transforma-se em vrios ca mpos. A produo de
livros aumenta graa s a melhores tcnica s de imprensa. Alm de que a s editoras
1
Este dado baseia-se em Venncio (1984).
-5-
Introduo
se orie ntam para a literatura internacional e que o interesse por tradue s cresce
fortemente, o interesse pela literatura lusfona 2 tambm parece aumentar.
Depois de reunir os dados quantita tivos, procurarei uma explicao para a
evoluo histrica da introduo da literatura lusfona em traduo neerlandesa.
Atravs da compara o deste trabalho c om desenvolvimentos mais gerais no
panorama literrio neerlands e com a evoluo da produo de tradues ta nto
a um nvel geral como a um nvel mais especfico, espero encontrar semelhanas
que possam explicar a evoluo da introduo da literatura lusfona nos Pases
Baixos.
Em seguida quero, por meio de uma anlise institucional, expor os
processos que resultam, ou no, na realiz ao de tradues do portugus. Para
tal, concentro-me nas principais categorias de intervenientes: tradutores, a utores
originais e editoras.
O j mencionado tradutor August Willemse n, que faleceu em 2007,
provavelmente desempenhou um papel importa nte aqui. O seu papel na
importao de literatura lusfona nos Pases Baixos parece se r maior do que
apenas o de tradutor . Uma queixa c omum entre tradutores que no dada a
devida ateno ao seu trabalho. Observaes crticas sobre uma traduo muitas
vezes limitam-se a erros e legibilidade da traduo. O tradutor sente-se como
a servio da editora e do a utor original; faz o que lhe e ncarregado e tem pouca
ou nenhuma influncia sobre o resultado. August Willemsen foi uma excepo.
No s a sua po tica de traduo muito apreciada, tambm os se us
frequentemente volumosos pre- e posfcios nas sua s tradues indicam uma
influncia no processo editorial que ultrapassa o andamento comum das coisa s.
Outro tradutor c ujo nome d nas vista s Harrie Lemmens.
Durante o meu estudo de Lngua e Cultura Portuguesa e o mestrado em
Traduo surgiu a ideia de que sobretudo graas ao entusia smo e infatigvel
dedicao de Wille msen e outros, que se elevou a literatura lusfona nos Pases
Baixos a um nvel mais alto. Percebe-se que Willemsen tambm funcionou como
conselheiro de editores e talvez a t tenha sido o precursor de certas realizaes
de antologia s potica s e publicaes de romances de Portugal e do Brasil. Alm
disso, deu-me a impresso que editoras, especia lmente na fase inicial da maior
2
Sei que normalmente em Estudos Literrios a literatura lusfona considerada como mais que uma s literatura, mas aqui
utilizo o termo para o conjunto das literaturas lusfonas, sobretudo a portuguesa, a brasileira, a angolana, a moambicana e a
cabo-verdiana.
-6-
Introduo
popularidade da literatura lusfona, arriscaram ao deixar traduzir e produzir

certos livros, j que era incerto se estes teriam sucesso.
Depois de ter compilado todos os dados sobre a importao da literatura
lusfona nos Pases Baixos, investigarei se h um fundo para as pre sun es
acima mencionadas e se estas podem ser provada s atrav s dos dados colec tados e
de entrevistas com alguns implicados. A questo mais importante aqui se a
iniciativa e o entusiasmo de um tradutor, editor ou outro interveniente
desempenharam um papel importante na produo de uma traduo de uma obra
literria do portugus para o neerlands.
A estrutura da tese, perguntas base
No captulo um, dou um esboo do qua dro terico e no captulo dois defino
alguns termos usados na tese , explicando como a base de dados para a pesquisa
foram realizados. Captulos trs, quatro e cinco formam o ncleo da tese e
podem ser divididos em qua tro partes.
No captulo trs quero dar, atravs de uma pe squisa bibliogrfica, uma
coleco completa das tradues neerlandesa s de literatura lusfona publicadas
entre 1900 e 2008. Depois, ainda no captulo tr s, analiso como esta literatura
foi introduzida nos Pases Baixos e procuro uma explica o para a evolu o
histrica desta introduo por meio de comparaes com outros dados mais
gerais.
terceira
parte
consiste
numa
anlise
institucional
dos
dados
apresentados, dos quais, para finalizar, trato vrios intervenie ntes e instituies
de quem suspeito serem respons veis pessoalmente pela introdu o e produo
de uma parte da literatura lusfona . Esta tese consiste, assim, de quatro
perguntas ba se, das qua is duas so expandidas com outras perguntas, isto , ma is
detalhadas:
1
Quais so as obras provenientes da literatura lusfona que foram traduzidas para o

neerlands entre 1900 e 2008?
Como que ocorreu a introduo desta literatura segundo uma perspectiva histrica?
2.1
Quais so os perodos mais notveis na histria da introduo da literatura

lusfona nos Pases Baixos?
2.2
Como que podemos esclarecer a evoluo desta introduo?
2.3
Essa introduo d-se de uma forma anloga produo geral de livros nos Pases
Baixos?
-7-
Introduo
2.4
Podemos comparar essa evoluo com a introduo de uma outra literatura

pequena nos Pases Baixos, como a de lngua espanhola?
Que intervenientes (editoras, autores e tradutores) esto envolvidos na introduo destas

tradues?
H intervenientes que desempenharam um papel pessoal na realizao das tradues?

4.1
Quais so os tradutores, as editoras e os autores que mais se destacam quando

avaliamos as tradues neerlandesas da literatura lusfona atravs de uma anlise
institucional?
4.2
Houve intervenientes que tiveram uma influncia particular na produo material

de uma ou vrias tradues?
4.3
Que forma tinha esta influncia e quo fundamental foi?
Para obter respostas a estas perguntas, primeiramente esboo o quadro

terico em que e sta investigao se realiza. Nas ltima s duas dcadas tm sido
publicados cada vez mais e studos de Literatura e Estudos de Traduo em que
empregue uma perspectiva sociolgica. Especialmente estudos sobre a recepo
abandonaram a abordagem orie ntada para o produto e deslocaram o seu foc o
para a traduo como um acto social, poltico e c ultura l. Para responder
questo de por que que certos tipos de textos, num determinado perodo, foram
ou no traduzidos, desenvolveram-se teorias sociolgicas muito teis para este
estudo. Mormente a teoria dos campos, de Pierre Bourdieu, basta nte adequada
para estudos sobre uma eventual existncia de iniciativa e entusia smo pe ssoal de
um tradutor e seus eventuais efeitos.
Para que este e studo seja sistemtico preciso delimitar o corpus. No
segundo captulo introduzo e defino termos frequentemente usados. Alm disso,
esclareo como foram obtidos os resultados da pesquisa quantitativa que
compem a lista bibliogrfica e justifico a delimitao do corpus.
A resposta primeira pergunta base dada no terceiro captulo, em que
apresento os dados quantitativos. Tambm procuro esclarecer a evoluo da
introduo de tradu es do portugus para o neerlands e c omparo-a com a
produo geral de livros nos Pases Baixos. Em seguida vou a um nvel ma is
especfico de tradues em geral e de tradues de outras lnguas, ou seja,
lnguas que no o ingls, o alemo ou o francs. Alm disso, quero verificar se
h semelhanas entre a introdu o nos Pa ses Baixos da literatura lusfona e da
-8-
Introduo
literatura de hispanf ona em traduo. Ne sse captulo espero dar uma resposta
segunda pergunta base e as suas perguntas adiciona da s.
Nos quarto e quinto captulos quero obter uma resposta terceira pergunta
base, por meio de uma anlise institucional. Captulo quatro consiste numa
anlise das trs categorias de intervenientes mais importa ntes: tradutores,
editores e autores. isto o ncleo deste estudo, porque a qui veremos se na
verdade houve instituie s e intervenientes que na importao da literatura
lusfona desempenha ram um papel fora do comum. A partir desta anlise surge m
realmente vrios tradutores, autores e editoras que valem a pena ser e studados.
Na ltima parte da tese , captulo cinco, selecciono ca sos para um estudo
mais pormenorizado. O primeiro caso um episdio notvel no perodo
estudado: os anos trinta. Em seguida os dois tradutores nee rlands-portugus
mais importantes, August Willemsen e Harrie Lemmens, sero discutidos e
base de entrevistas e dados dos captulos trs e quatro ser ve rificado se existe
influncia de um destes dois tradutores ou de outros pessoas implicadas na
produo de tradues. Editora s como a De Arbeiderspers, autores origina is
como Fernando Pessoa e outras instituies tambm sero disc utidos nesta
parte. Finalmente, descrevo os dois autores lusfonos com maior sucesso nos
Pases Baixos, a saber, o vencedor do prmio Nobel, o a utor portugus Jos
Saramago, e o autor brasileiro de best- sellers, Paulo Coelho. A pergunta mais
importante a qui , c omo que a introduo da s sua s obras se desenvolveu e
quais foram as razes do seu sucesso? Captulos quatro e cinco dedicam-se a
responder quarta pergunta base.
-9-
Introduo
-10-
1
QUADRO TERICO
Esta pesquisa pode incorporar-se nos Estudos Descritivos de Traduo
(EDT) orientados para a funo de tra due s. Este ramo dos Estudos de
Traduo descreve tradues no c omo objecto, mas a sua realizao e recep o
na situao sociocultural. No se trata de textos, ma s de contextos (Holmes
2004: 154). Holmes (2004) sugere no seu artigo Wa t is vertaa lwetenschap (The Name
and Nature of Translation Studies), publicado pela primeira vez em 1972, que uma
ateno mais profunda ne ste ramo poderia levar a Estudos de Traduo
sociolgicos. Este desenvolvimento tem-se mantido, como provam estudos de,
por exemplo, Inghelleri (2003 & 2005), Gambier (2006) e Meylaerts (2008) nesta
rea. Este ltimo publicou em 2006 um ensaio com o ttulo significativo Pour une
scio-traduction.
O objecto de estudo, dentro dos Estudos de Traduo, deslocou-se das
tradues em si para uma viso de trabalho da traduo e de interpretao como
uma aco social, c ultural, ec onmica e poltica (Cronin 2003). Essa mudana
estimulou o interesse pela teoria sociolgica de Bourdieu (2005), em que os se us
conceitos de campo, habitus, capital e illusio contriburam para a possibilidade
de tratar tradutor e intrprete como objecto de estudo. Aplicar a teoria de
Bourdieu possibilita
to analyze critically their [translators and interpreters] role as social and cultural agents
actively participating in the production and reproduction of textual and discursive
practices.
(Inghilleri 2005: 126)
1.1 A Teoria dos Campos de Bourdieu e o campo literrio 3

A Teoria dos Campos de Bourdieu (2005) define uma socieda de como um
sistema de campos depende ntes reciprocamente, isto , os campos cultural,
poltico, econmico e social. Um ca mpo definido como um sistema organizado
por posicionamentos sociais oc upados por indivduos e instituies, em que a
situao destes indivduos e institui es definida pela na tureza do campo (Wolf
2006: 134). Interveniente s sociais (indivduos e instituies) so construdos pela
Aqui baseio-me em: Rees, Kees van & Gilles J. Dorleijn (2006), Wolf (2006) e Van Voorst (1996).
-11-
1 Quadro Terico
sociedade e ao mesmo tempo constroem a sociedade. Em cada campo, agentes,

conscientemente e inconscientemente, lutam pelos seus posicionamentos e a
manuteno ou muda na das relae s de poder.
Restrinjo-me nesta tese ao campo cultural, e neste, e specificamente , ao
campo literrio. O ca mpo cultural construdo pelo conjunto de intervenie ntes
que se ocupam da produo, da promo o e do consumo de bens simblicos,
assim c omo de prticas no terreno da cultura, da ar te , da religio, etc. (Rees &
Dorleijn 2006: 15-16). Assim, o campo cultural, em cada momento da sua
existncia, construdo pelo espao dos posicioname ntos disponveis na quele
momento, que agentes apoderaram nas sua s carreiras. A caracterstica da
configurao
relacional
em
que
um posic ionamento
situado, limita
interveniente que o ocupa ou oferece novas oportunidades. O campo literrio

um subcampo do campo cultural que forma, igual a o campo cultural, um sistema
em movimento contnuo onde os agentes lutam pelos seus posic ionamentos.
Utilizo aqui a definio de Rees & Dorleijn (2006: 15) para o campo
literrio neerlands, o conjunto de instituies, organizaes e intervenie ntes
literrios implicados na produo material e simblica, na distribui o e no
consumo de tudo ao que se cha ma litera tura . A esta coleco pertencem, entre
outros, e ditoras, bibliotecas, livrarias, crculos de le itore s, autores, o pblico
leitor ,
Mass
Media,
rgos
de
consulta
que
aconselham
organizaes
governamentais sobre a poltica na arte e instituie s que se ocupam da

produo imaterial ou simblica.
Num e studo de um certo campo, a aplic ao relativa mente nova da teoria
dos campos de Bourdieu pode por, assim, uma cha mada anlise institucional. Ou
seja, um estudo emprico ao campo que se concentra na operao de cada um dos
acima referidos intervenientes e instituies e na s relaes entre estes agente s.
Uma anlise institucional permite compreender como um espectro largo de
factores influencia as actividades de cada um dos actores. Me smo que um
investigador se concentre em apenas um dos componentes, a sua viso obrig-lo a dar ateno s relaes entre e ste e os outros componente s (Rees & Dorleijn
2006: 18).
-12-
1 Quadro Terico
1.2 Um subcampo de traduo?

Ser que til supor um subcampo de tradues ou de literatura traduzida
dentro do campo lite rrio? Segundo Wolf (2006: 135) isto impossvel because
it only exists te mporarily, mainly because it lacks institutionalization. Ela
prope falar de um translation space, porque sempre situado entre campos
diferentes como os campos literrio, acadmico, poltico e outros. Bourdieu
(2005)
define
um
campo
como
um
sistema
em
que
os agentes
lutam
constantemente por uma posio (permanente) nesse campo. Para obter uma
posio
permanente
campo
precisa
de
ter
uma
estrutura
forte
com
posicionamentos que esto disponveis a longo prazo e uma hierarquia que

possibilita a luta entre agentes. a qui que Wolf (2006: 135) questiona o direito
de existncia de um subcampo de traduo, porque tradutores trabalha m em
regime independe nte e com contratos de curto prazo. por isso que, segundo
ela, impossvel para tradutores lutar por posicionamentos. Raciocina ndo assim,
ela no leva em considerao o facto de um tradutor , a despeito desta forma de
trabalho, ser capaz de obter um posicionamento permanente a um outro nvel,
alm do profissional. Porm, alguns desenvolvimentos notveis na literatura
traduzida do portugus para o neerlands indica m que h tradutores que
conseguiram obter posic ionamentos (semi)permanentes no campo literrio. A
dedicao e a perseverana de certos tradutores realmente influenciam o que
traduzido e de que forma . Oferecendo tra due s a vrias editoras e trabalhando
como leitores, eles decidem o que ser publicado, e rejeitando certas tradues
tambm o que no ser publicado. A travs de posfcios e ensaios em revistas
literrias, eles movimentam-se de maneira activa no campo literrio. Alm disso
e no obsta nte a forma de trabalho, a reputao de tradutores, uma vez
esta belecida , aps algum tempo resultar num posicionamento permanente a que
se pode concorrer.
No defendo que se estude a literatura traduzida como um campo separado,
mas que seja estuda da como parte do c ampo literrio neerlands. Como Van
Voorst (1997: 20) salienta, uma traduo, de facto, pode ser c onsiderada como
uma obra nova que ir funcionar no sistema literrio do pas em questo, j que
uma parte substanc ia l das instituies e dos indivduos implicados no campo da
literatura traduzida so iguais aos do campo literrio.
-13-
1 Quadro Terico
Rees & Dorleijn (2006: 19) apresentam um diagrama do campo literrio

neerlands no fim do sc ulo vinte. Neste diagrama as instituies do campo de
traduo faltam completamente. Na Figura 1, usei o seu diagrama e torne i
visveis as instituies e intervenientes que faltavam 4. Uma linha pontilhada
indica uma influncia indirecta, uma seta indica influncia directa. Desde os anos
oitenta, vinte e cinc o at trinta por cento da produo de ttulos nos Pases
Baixos so tradues (veja Figura 8). Esta percentagem no s justifica a
incorporao de intervenientes implica dos na produo da literatura traduzida no
campo literrio, como tambm obriga a esta incorporao, principalmente por
causa da influncia que tem naquele campo.
organizaes e
instituies
estrangeiras:
- Instituto Cames
- Fundao Gulbenkian
produo
material
agente literrio
organizaes de profissionais
organizaes de tradutores:
- Instituut voor Vertaalkunde
autores
(estrangeiros)
(Instituto (Neerlands) de Traduo)
- Genootschap voor Vertalers

(Associao (Neerlandesa) para Tradutores)
rgos de consulta:
- Raad voor de Kunst
(Conselho (Neerlands) para a Arte)
tradutores
- Raad voor Cultuur

(Conselho (Neerlands) para Cultura)
rgos patrocinadores:
- Fonds voor de Letteren (Fundao
editoras
(neerlandesa) para as Letras)
editoras
revista literria
distribuio
livrarias
crculos de
leitores
bibliotecas
pblicas
pblico leitor
produo
simblica
crtica literria
- jornalstica
- ensastica
- acadmica
educao literria
- ensino bsico
- ensino secundrio
- universidade
no-leitores
F i g u r a 1 : D i a g r a m a s i m p l i f i c a d o e c o m p l e m e n t a d o d o c a m p o l i t e r r i o n e e r l a n d s n o f i m d o s c u l o v i n t e ( F o nt e: R e e s &
Do r l e i j n 2 0 0 6 : 1 9 , c o m p l e m e n t o s , e m c i n z e n t o , s o d o a u t o r )
Para o diagrama original de Rees & Dorleijn (2006) veja Anexo 3.
-14-
1 Quadro Terico
Descrever o campo da literatura traduzida , assim, uma questo de tornar

instituies e interve nientes visveis. Para uma anlise institucional da realizao
de literatura traduzida as instituies e os intervenientes so essenciais,
principalmente na primeira parte do esque ma, a produo ma terial. No entanto,
estes, atravs da crtica literria, tambm influenciam a produo simblica.
Tradutores tm, como intermedirios culturais, uma posio entre os autores
estrangeiros e as editoras. Outras instituies e nvolvidas na produo material
de tradues nos Pases Baixos que inclu no esquema, Figura 1, em cinzento,
so: editora s estrangeiras, agentes literrios e instituie s responsveis pela
promoo da literatura nacional no estrangeiro como o Instituto Ca me s e a
Fundao Calouste Gulbenkian para a literatura portuguesa e a Fonds voor de
Letteren para os Pases Baixos. A Fonds voor de Letteren (literalmente:
Fundao para as Letras), includo por Rees & Dorleijn (2006), uma instituio
importante no campo literrio neerlands, mas tambm para a literatura
traduzida. Patrocinando tradutores com vrios tipos de bolsas, a fundao um
eixo importante na realizao de tradue s para a lngua neerlandesa.
1.3 A editora como gate-keeper of ideas

Esta te se concentra-se nas tr s ca tegorias de intervenientes, que so
essenciais na produo material de tradues: tradutores, editoras e autores.
Deste s trs, a editora tem uma funo crucial. As editoras, na produo,
distribuio e promoo das obras, tratam as tradu es com o mesmo c uidado
que os originais. H poucas editoras que se conce ntram somente em obras
traduzidas. Por isso impossvel fazer uma anlise institucional da literatura
traduzida sem ter e m conta a funo da editora em todo o campo literrio
(tradu es e obras originais), uma vez que o poder e a credibilidade da editora,
ao introduzir uma obra em tradu o, se baseiam parcialmente no valor que lhe
atribudo a travs dos seus ttulos originais.
A funo da e ditora frequentemente descrita como gate-keeper of ideas.
Coser (1982) supe que a editora , alm de outras institui es, desempenha um
papel decisivo na seleco, produo, distribuio, e com isso tambm na
distribuio simblica de produtos cultur ais. Alm da necessidade prtica deste
papel todo ano h tantos manuscritos entregues que uma seleco
impre scindvel a editora tem uma f uno iniciadora. Na publicao de
-15-
1 Quadro Terico
tradues ela partilha essa fun o com outras instituies e intervenientes, como
tradutores, conselheiros e agentes literrios (Van Voorst 1997: 8). Toda via, a
editora continua a manter uma posio central e coordenadora, porque afinal
ela que a dquire, imprime e vende os livros.
Van Voorst (1997: 202-214) d um exe mplo no se u estudo, tira do da prtica
de um tradutor e leitor 5, que tentou desempenhar um papel importante na
publicao de tradues. O neerland s Jan de Zanger, como conselheiro e
tradutor para a editora Contac t na rea lingustica esca ndina va e particularmente
dinamarquesa, tentou, zelosamente, publicar literatura dina marquesa . Contudo,
Van Voorst concluiu que quo forosamente o leitor lutou pela sua causa, tanto
maior se tornaram as reservas da e ditora (Van Voorst 1997: 213). 6 Por mais que
ele tenta sse , entregando ttulos interessantes e criando circunstncias favorveis,
a editora se mpre continuou tendo o voto decisivo na publicao. As condi es
que a editora Contact ps s publicaes na srie De Auteurs van de Tweede
Eeuwh elft
(Os
dinamarquesa
Autores
tambm
da
Segunda
deveria
Metade
aparecer,
do
Sculo)
so
em
que
caractersticas
literatura
para
comportamento de uma editora . Primeiramente um ttulo devia ter sido j um

sucesso na lngua-fonte ou ento c onter um tema surpreendente; alm disso,
tinha que haver uma ressonnc ia, ou seja , um interesse pela rea lingustica ou
pela cultura das quais o ttulo era proveniente, e, por fim, o ttulo tinha de ter
grandes possibilidades de venda no mercado neerland s (Van Voorst 1997: 231234).
Apesar de serem condies especficas de apenas uma editora em relao a
uma srie, so proveitosas na anlise da literatura lusfona traduzida para o
neerlands. especia lmente a segunda condio, a existncia da ressonncia, que
tem serventia na discusso da importa o dessa literatura . Ser que j existia
interesse pela rea lingustica lusfona ou pela c ultura lusfona nos Pases
Baixos quando se comeou a publicar tradues de obras em lngua portuguesa?
Alm disso, a ltima condio, as possibilidades de venda, tambm importante.
O exemplo de Van Voorst (1997: 202-214) mostra que, a despeito dos e sforos
pessoais de um leitor e tradutor, a editora que sempre tem o voto decisivo de
passar publicao.
5
Na tese uso o termo leitor, por falta de um termo melhor. Aqui leitor significa a pessoa que, numa editora, faz os relatrios
de leitura de uma obra original em que a editora se baseia para decidir se vai deixar traduzir uma obra.
Traduo minha de: hoe harder de lector voor zijn zaak vocht, des te groter de reserves werden van de uitgever (Van
Voorst 1997: 213)
-16-
1 Quadro Terico
1.4 A realizao da publicao de literatura traduzida

H vrios argumentos que desempenham um papel no processo de deciso
de uma editora neerla nde sa para deixar traduzir e publicar uma obra . O primeiro,
e da ma ior importncia , o eventua l lucro que ttulos novos podero dar.
Segundo Rees & Dorleijn (2006: 26), as estimativas de lucro de uma editora
baseiam-se, entre outras coisas, no conhecimento basal do campo literrio, na
posio de concorrentes e na past perfomance de um autor na crtica, isto , como
o a utor emerge e m recenses crticas de ttulos anteriores, e baseiam-se no
pblico, ou seja , nos nmeros de venda. Os a utores referem-se apenas a ttulos
novos nacionais, mas pla usvel adoptar este s mesmos critrios para o
procedimento de editoras quando se trata da publicao de tradues nova s.
Porm, h uma diferena . Uma e ditora, nas estima tivas de lucro de uma tradu o
nova nos Pases Baixos, pode basear-se na past performance do autor sendo que
quando um a utor no for conhecido nos Pases Baixos, tambm pode utilizar a
past performan ce do autor em outros pases. Isto particularmente vlido para
tradues de uma literatura no escrita em alemo, ingls ou franc s, as
chamada s litera turas perifricas nos Pase s Baixos. Stee nmeije r (1989: 77) cita
Theo Sontrop, ex-director de uma editora neerlandesa, que diz que e ssas
literatura s tm uma deficincia ao serem introduzidas nos Pases Baixos.
Visto que redactores de editoras [neerlandesas] em geral dominam somente as trs lnguas
estrangeiras modernas, no tm acesso directo a literaturas escritas em outras lnguas. So
dependentes da opinio de especialistas ou tm de recorrer a publicaes em francs, alemo
e/ou ingls: tradues, crticas, artigos e ensaios em jornais e revistas.7
(Steenmeijer 1989: 77)
A deciso de traduzir e publicar uma obra frequentemente tomada, levando em
conta o xito da obra a ser traduzida numa ou mais das lnguas estrangeiras
modernas 8. Este procedimento confirmado:
A maior parte dos redactores e editores s dominam as trs lnguas estrangeiras modernas,
o que um impedimento na seleco de fico (e no-fico) no-traduzida de outras
lnguas. A consequncia que muitas obras s so descobertas aps terem sido publicadas
tradues (e crticas) destas numa lngua estrangeira que seja acessvel para o redactor, como
7
Traduo minha de: Aangezien de uitgeverijredacteuren in de regel alleen de drie bekende vreemde talen beheersen,
hebben zij niet rechtstreeks toegang tot in andere talen geschreven literaturen. Zij moeten afgaan op het oordeel van
specialisten of hun toevlucht nemen tot publicaties in het Frans, Duits en/of Engels: vertalingen, recensies en andere krantenen tijdschriftpublicaties. (Steenmeijer, 1989: 77)
8
Daqui em adiante, quando falo das trs lnguas estrangeiras modernas, falo das trs lnguas estrangeiras modernas nos
Pases Baixos, sendo: alemo, francs e ingls.
-17-
1 Quadro Terico
ingls, francs ou alemo. O editor neerlands frequentemente decide deixar traduzir a obra
em questo para o neerlands com base numa traduo anterior numa das trs lnguas
estrangeiras modernas (e no eventual resultado de venda na rea lingustica em questo).9
(Van Voorst 1997: 27-28)
Os contactos das redes circunferentes da editora tambm influe nciam a
realizao de uma traduo. 10 Nelas, os intervenientes e as instituies mais
importantes so: agente s literrios, editoras e strangeira s, conselheiros, leitores e
tradutores. A forma como estes ltimos podem influenciar o processo de
publicao j foi abordada brevemente em 1.3, no exemplo da literatura
dinamarquesa da editora Contact.
Editora s frequentemente servem- se de a gentes literrios, encarregados de
salvaguardar os interesses de um escritor ou de uma editora e que funciona m
como um tipo de c orretor literrio para a venda de direitos de traduo, de
imprensa, de rdio e de televiso, direitos teatrais, cinematogrficos, etc. O
agente literrio dedica-se construo de uma rede de contactos com e ditoras
nacionais e estrange iras (Van Voorst 1997: 188). Tanto ne sta como na minga
pesquisa, o que se verifica como o mais importante a venda de direitos de
traduo entre editoras. Dado que um agente literrio tem proveito da
publicao de uma traduo, estabelecer conscientemente contacto com e ditoras
e chamar a a teno delas para um ttulo a comprar. Van V oorst (1997: 186-202)
estudou a influncia de agentes literrios na realizao de tradues novas na
editora J.M. Meulenhoff entre 1945 e 1970. Ne ste perodo apareceram 408
tradues novas, e desta s conseguiu rec uperar 213 acordos, c onstatando que no
caso de 117 ttulos publicados, que havia um agente literrio envolvido, ou seja,
em 55% dos ca sos. provvel que esta percentagem seja ainda mais a lta, visto
que nem sempre se inclui o nome de um agente literrio nos contratos, ape sar do
seu envolvimento:
Traduo minha de: De meeste redacteuren en uitgevers beheersen alleen de drie moderne vreemde talen en dit vormt een
belemmering bij de selectie van onvertaalde fictie (en non-fictie) uit andere taalgebieden. Het gevolg hiervan is dat veel
werken pas in Nederland ontdekt worden als er vertalingen (en recensies) van zijn verschenen in een voor de redacteur
toegankelijke vreemde taal als Engels, Frans of Duits. De Nederlandse uitgever besluit regelmatig pas op grond van een
vertaling van het betreffende boek in een van de drie moderne vreemde talen (en het eventuele verkoopresultaat in het
betreffende taalgebied) om het boek in het Nederlands te laten vertalen. (Van Voorst 1997: 27-28)
10
Para uma descrio de redes circunferentes de editoras, veja Van Voorst (1997: 175-214), onde tambm so expostos os
procedimentos de agentes literrios e a sua relao com as editoras.
-18-
1 Quadro Terico
Segundo Maarten Asscher [editor], Meulenhoff e as outras editoras maiores fazem

negcios directamente com editoras estrangeiras e o editor neerlands tem sobretudo
contacto com agentes estrangeiros e subagentes neerlandeses
(Van Voorst 1997: 188)11.
Tambm h portanto contactos directos entre editoras neerlandesas e
editoras estrangeiras, dos quais resulta m acordos sem envolvimento de um
agente literrio, se bem que Asscher aqui, provavelme nte, se referia traduo
de literatura neerlandesa para outras lnguas. No corpus de 213 contratos acima
mencionado, Van V oorst (1997: 186-202) encontrou 75 contratos que foram
feitos directamente com a editora que tinha os direitos.
Os dados da pesquisa de Van Voorst (1997: 186-202) mostram que , no
perodo 1945-1970, na editora Meulenhoff, no se publicou nenhuma tradu o
do portugus para o neerlands com envolvimento de um agente literrio.
Porm, encontrou um acordo para uma traduo do portugus em que no
mencionado um agente literrio. Em total J.M. Meulenhoff publicou qua tro
tradues do portugus para o neerlands na quele perodo. Devido ao c orpus
incompleto no podemos concluir nada de finitiva mente . Conforme Roland Fagel,
ex-editor na editora Wereldbibliotheek, nos Pases Baixos no h age ntes
literrios activos na rea de lngua portugue sa. O contacto d-se com agncias
estrangeiras e particularmente com editoras estrangeiras. 12 Os dados de Van
Voorst (1997: 200) tambm demonstram que mais de oitenta por cento das
tradues para o neerland s, realizadas com envolvimento de um agente literrio,
foram traduzidas de uma das tr s lnguas estrangeiras modernas. S um quinto
das tradues realizadas com o envolvimento de um agente literrio era
proveniente de outra s lnguas, o que contribui para a suposio que uma editora
s decide traduzir uma obra de outras lnguas, depois de ter sido traduzida numa
das trs lngua s modernas.
Parece impossve l reconstruir qual o factor que afinal levou publicao de
uma obra sem uma pesquisa pormenorizada nos arquivos das editoras. E mesmo
assim, ser difcil recuperar o factor decisivo, dado que a s influncias n o
func ionarem independentemente umas das outras. Ilustra-se isso atravs de um
exemplo simples:
11
Traduo minha de: Volgens Maarten Asscher doen Meulenhoff en de andere grotere uitgeverijen rechtstreeks zaken met
buitenlandse uitgeverijen en heeft de Nederlandse uitgever vooral te maken met buitenlandse agenten en Nederlandse
subagenten (Van Voorst 1997, 188).
12
Informao pessoal de Roland Fagel, Maio de 2009.
-19-
1 Quadro Terico
Imagina que um editor recebesse, de um estranho editora (um tradutor, um hispanista),

um relatrio de leitura sobre um ttulo interessante, na sua opinio. Se o editor ao mesmo
tempo receber informao sobre o ttulo ou o autor em questo de outra fonte (uma
recenso crtica numa revista estrangeira, um conselho de um agente literrio ou de um
colega estrangeiro, uma traduo numa revista, um prmio estrangeiro, uma visita do autor),
isto pode ser decisivo e faz-lo decidir publicar o ttulo. Todavia se tivesse tido sua
disposio somente o relatrio de leitura, ou a recenso crtica, ou a traduo na revista ou a
informao do agente literrio ou do seu colega estrangeiro, talvez a deciso fosse
negativa.13
O comentrio de Theo Sontrop, no incio, indica que numa traduo de uma
obra para o neerlands, escrita numa lngua diferente das trs lnguas
estrangeiras moderna s, provvel que, pelo menos, a inic iativa venha de um
especialista (tradutor, leitor ou, neste ca so, um lusitanista). Que este facto se
aplica claramente a Sontrop, como editor na De Arbeiderspers, sendo director da
De Arbeiderspers de 1972 a 1991, num perodo em que foi traduzida muita
literatura lusfona , pode-se concluir da seguinte citao:
No confio nas editoras que se deixam aconselhar acerca da literatura estrangeira. O
trabalho tem que ser feito dentro de casa. 14
(Sontrop 1984: 138)
Dizendo
isto,
provavelmente,
referia-se
import ncia
de
empregar
tradutores e conselheiros (semi)permanente s, no caso da lngua portuguesa,

como August Willemsen e Jos Rentes de Carvalho.
1.5 Iniciativa pessoal

A decis o de uma editora para lanar no mercado a traduo de uma obra,
um processo complicado que influenciado por muitos intervenie ntes e
instituies. Alm do mais, difcil recuperar qual foi o factor decisivo para
publicar uma obra. Todavia , obviamente a editora que tem a ltima palavra.
13
Traduo minha de: Stel dat een uitgever ongevraagd van een buitenstaander (een vertaler; een hispanist) een leesrapport
krijgt over een naar zijn oordeel interessante titel. Als de uitgever tegelijkertijd via een andere bron (bespreking in een
buitenlands tijdschrift, advies van een literair agent of van een buitenlandse collega, vertaling in een tijdschrift, buitenlandse
onderscheiding, bezoek van de auteur) informatie over deze titel of de auteur ervan onder ogen krijgt, dan kan dit de doorslag
geven en hem doen besluiten de titel in zijn fonds op te nemen. Had hij alleen het leesrapport, alleen de bespreking, alleen de
tijdschriftvertaling of alleen de informatie van de literair agent of van zijn buitenlandse collega tot zijn beschikking gehad,
dan was de beslissing wellicht negatief uitgevallen. (Steenmeijer, 1989: 78)
14
Traduo minha de: Ik heb geen vertrouwen in een uitgever die zich omtrent buitenlandse literatuur laat adviseren. Men
moet het werk binnenshuis kunnen doen. (Sontrop 1984: 138)
-20-
1 Quadro Terico
Na Introduo, indiquei a minha suposio que indivduos, frequentemente,

seriam responsveis pela introduo da literatura lusfona traduzida nos Pases
Baixos. Posso agora precisar essa hiptese, presumindo que a iniciativa para
tradues, vir muitas vezes de intervenientes individuais no campo literrio.
Isto , penso que muitas vezes tem sido o prprio tradutor que sugeriu ao editor
ou editora que publicasse uma obra em traduo. Para a lm disso, um editor
poder ter ficado to entusiasma do sobre uma certa obra, que a publicou sem ter
conhecimento da past performance do autor nos Pases Baixos ou noutros pase s.
Por outras palavras, algum teve de ter a funo de impulsionador, muita s vezes
deve ter sido o tradutor e s vezes algum da prpria editora. A primeira obra
traduzida de um autor , ne ste caso, a mais essencial, porque depois de ter sido
publicada uma primeira traduo, uma editora pode base ar-se j na past
performance de um autor no campo literrio neerlands. Estas suposies parecem
ser
confirmadas
por
indivduos
implicados,
como
os
tradutores
August
Willemsen e Harrie Lemmens e o editor Theo Sontrop, que sero discutidos no

captulo cinco.
Que uma editora tenha os meios para iniciar o processo de uma traduo
no nece ssita explicao. Tambm parece lgico considerar um tradutor como
interveniente importante no campo literrio, mas geralmente o tradutor no
considerado desta maneira.
To become a translator in the West today is to agree to becoming nearly fully subservient:
to the client, to the public, to the author, to the text, to language itself or even, in certain
situations of close contact, to the culture or subculture within which the task is required to
make sense.
Simeoni (1998: 12)
Contudo, da introduo j se indicou que considerar a pre sena de certos
tradutores, faz sentido tratar o tradutor como interveniente no campo literrio e
incorpor-lo como tal. Os tradutores August Willemsen e Harrie Lemmens, por
exemplo, no parecem adoptar uma atitude to subserviente, e specia lmente
perante o cliente , ou seja , a e ditora, e o pblico. O tradutor no some nte
subserviente editora, ao pblic o, ao autor, ao texto, lngua ou cultura, mas
tambm pode actuar por entusiasmo pessoal e talvez com um aspecto
missionrio. Assim, podemos distinguir dois tipos de tradutores: o tradutor
subserviente e o tradutor interve niente.
-21-
1 Quadro Terico
O caso do tradutor e leitor Jan de Zanger, descrito em 1.3, um bom

exemplo de um tradutor interveniente. Van Voorst (1997: 214) conclui: se
surgiu um forte nmero de tradues dinamarquesas na e ditora Contact, isto ,
na minha opinio, em parte, graas a enorme persistnc ia de Jan de Zanger 15.
Steenmeijer (1989: 77) tambm pensa que a maioria dos ttulos espanhis, ao
contrrio dos ttulos hispano-americanos, so realizados por inicia tiva dos
tradutores. Mas me smo assim, uma grande parte dos ttulos hispa no-americanos
foi traduzida por iniciativa pessoal do tradutor e s uma fraco por media o
de um agente literrio.
Tabela 1: Iniciadores de ttul os espanhis e hispan o-americanos traduzidos segundo oito das dez editoras de
mai or i mpor tncia. (Fonte: S teenmeijer 19 89 : 7 8)
Iniciador
Editora
Externo (tradutores e outros)
Agente literrio
Literatura espanhola
42,4%
51,4%
6,1%
Literatura hispano-americana
62,7%
31,4%
6,0%
Parece que a iniciativa pessoal ocorre sobretudo na s literaturas menos

conhecidas ou cha madas de perifricas nos Pases Baixos, exactamente por que
faltam conhecimentos ao editor. O que, naturalmente, no significa que, nas
literatura s da s trs lnguas estrangeira s moderna s nos Pases Baixos, s
trabalham tradutore s subserviente s. Contudo, a hiptese que a percentage m
destes, seja maior do que nas literaturas pe rifricas.
15
Traduo minha de: dat er bij Contact een flink aantal Deense vertalingen is verschenen, is naar mijn mening voor een
deel het gevolg van de enorme vasthoudendheid van Jan de Zanger. (Van Voorst 1997: 214)
-22-
2
DEFINIES E A REALIZAO DA BASE DOS DADOS
2.1 Termos usados
Muitos livros e pe ssoas ocupam- se com a questo da definio do termo
Literatura. O objectivo deste estudo no descrever o que se pode , ou no,
definir como Literatura e tambm no quero dar um juz o de valor sobre
qualquer das obras includas neste e studo. Ne ste estudo a palavra literatura
func iona c omo um nome colectivo e utilizado para indicar todas as obras que
formam a base do banco de dados neste estudo. O termo litera tura aqui significa
romances, novela s, compilaes de histrias e obras de poesia , ou seja, fico e
poesia .
Com o termo literatura lusfona nesta anlise refiro a todas as tradu es do
portugus para o ne erlands publicadas nos Pases Baixos, a no ser que eu
mencione o contrrio. Sei que normalmente em Estudos Literrios a literatura
lusfona considerada como mais que uma s literatura lusfona, mas aqui
utilizo a termo para o conjunto da s literaturas lusfonas, sobretudo a
portuguesa, a brasileira, a angolana, a moambicana e a cabo-verdiana . Fazer
algo anlogo a Stee nmeijer (1989), que limita a sua rea de investiga o
literatura espa nhola e hispano-americana, no possvel aqui, por ca usa do
grande nmero de pases em diferentes continentes onde o portugus , ou era, a
lngua oficial. Se eu falasse somente de literatura portuguesa e brasileira , pases
como
Moambique ,
Angola,
Ca bo-Verde
tambm
Timor-Leste
seria m
excludos. Mais adiante, no enta nto, uma distino entre a literatura portuguesa e
brasileira, revela-se de alguma utilidade.
Uso, finalmente, o termo importao para referir todo o processo que
antecede a publicao de um livro e como em seguida este livro introduzido e
recebido no ca mpo literrio.
2.2 A realizao da base dos dados quantitativos

Para efectuar este estudo foi preciso fazer uma inventariao, to confive l
quanto possvel, da literatura lusfona publicada nos Pases Baixos entre 1900 e
2008. Tem ainda de ser includa a informao sobre as primeiras edie s e as
-23-
2 Definies e a realizao da base dos dados
reedies. Para a investigao bibliogrfica usei Brinkmans cumulatieve catalogus

van b oeken (catlogo cumulativo de livros de Brinkman) para o perodo 1900-1990 e o
Nederland se Bib liografie Online (Bib liografia Neerlandesa Online) para o perodo 19742008.
Venncio (1984) publicou Tradues do portugus, u ma sin opse de tradues
neerlandesas de literatu ra lusfona 16, em que ele apresenta a s tradues neerlandesas
em orde m alfabtica, incluindo a s tradues publicada s e m revistas (literria s).
Quanto a essa publicao, existe m bastantes limitaes para us-la como base
para este estudo, sendo a mais importante o facto de entretanto terem vindo
luz 25 anos de novas tradues portugue sas. Al m disso, Ven ncio n o explica
como coleccionou os seus dados, de forma que no claro se estes dados so
confiveis. Ele mesmo escreve que a sua bibliografia o resultado de uma
pesquisa efectua da no comple tame nte sistemtica, mas que contudo, a
preparao desta segunda edio revelou que muito provavelmente tudo o que
relevante para esta rea aqui assinalado (Venncio, 1984: 3). 17
2.2.1 O catlogo cumulativo de livros de Brinkm an
A fonte mais completa para coleccionar descries bibliogrficas e
informaes sobre a produ o de livros nos Pases Baixos o Brinkmans
cumulatieve catalogus va n boeken (daqui em adiante Brinkman). Desde 1858, cada ano
publicado um catlogo de todos os livros publicados nos Pases Baixos,
na quele ano, e ca da c inco a nos um volume c umulativo, sendo ac rescentado ainda
o Onderwerpenregister (Registo de Temas) ou Rep ertoriu m (Repertrio). O ca tlogo
baseado em informaes bibliogrficas entregue s pela s editoras. Partindo da
hiptese que todas as editoras registam todos os seus livros, Brinkman
satisfatoriamente confivel.
Os
livros
no
catlogo
esto
em
ordem
alfabtica
por
autor
(ou
eventualmente por ttulo). Uma pesquisa integral aos autores lusfonos um

trabalho ine xe quvel devido ao longo perodo a que os dados deste e studo se
referem. No reper trio os livros so classificados por gnero e por tema . Dado
que esses temas no so divididos por lngua, era nece ssrio pesquisar os
repertrios mo.
16
Traduo minha de: Vertalingen uit het Portugees, een overzicht van Nederlandse vertalingen van Portugeestalige
literatuur.
17
Traduo minha de: de voorbereiding van deze tweede druk heeft echter uitgewezen dat zeer waarschijnlijk al hetgeen
relevant is op dit gebied, hier wordt gesignaleerd (Venncio, 1984: 3).
-24-
A literatura examinada neste estudo compe-se de fico e poesia. Essa

definio uma consequncia de duas categoria s em Brinkman: Romans en
novellen: vertaald (Romances e novelas: traduzidos) e Gedichten: vertaa ld
(Poemas: traduzidos). Ne sta s duas categorias dos registos de temas de 19001990 procurei os autores lusfonos. Para reconhecer estes a utores muitas vezes
era suficiente reconhecer um prenome ou apelido portugus, usando tambm os
me us prprios conhecimentos da literatura lusfona .
2.2.2 A Bibliografia Neerlandesa Online
O estudo tornou- se mais fcil para o perodo 1974-2008, visto que desde
1974
todas as
informaes bibliogrficas foram
includas
na
Nederlandse
Bib liografie (Bibliogra fia Neerlandesa). Nesta, a Koninklijke Bibliotheek (Real

Biblioteca) colecciona e guarda as informaes sobre toda s as publicae s de
editoras neerlandesas reconhecidas. Voorbij & Douma (1996) fizeram um estudo
confiabilidade da Bibliogra fia Neerla ndesa e constataram que 96,6% dos livros
com nmero ISBN est presente na Depotcollectie (Colec o de Depsito) e por
isso na Bibliografia Neerland esa .
A
bibliografia
corresponde
Brinkman
desde
Bib liografie On line (Bibliogra fia Neerlandesa Online, BNO)
1974.
18
Na
Nederland se
possvel procurar as
publicae s atravs de literatura lusfona. Por uma pesquisa avanada nos temas
do Brinkman Romanc es e novelas: traduzidos e Poema s: traduzidos, adicionada
com os termos de pesquisa vert. (uma abreviatura de vertaald que significa
traduzido) e Portugees, toda a literatura lusfona publicada e ntre 1974 e 2008
descerrada. Optei deliberadamente pela coincidncia nos anos 1974-1990 nas
pesquisas em Brinkman e a BNO para pode r verificar os dados reunidos por mim
e mo em Brinkman.
2.2.3 O filtrar dos resultados da base
Na investigao alguns gneros de livros no so levados em considerao.
Assim, livros de no-fico faltam nos resultados. Quando estudei outros temas
nos repertrios de Brinkman, como Portugese letterkunde (literatura portuguesa),
Portugal, Moa mbique, notei que, comparando por exemplo com obras francesas ou
alems, h muito pouca no-fico traduzida do portugus. Porm, em estudos
mais pormenorizados este gnero poderia ser levado e m considerao tambm.
18
De Nederlandse Bibliografie Online, http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.9/ (ltima consulta: Agosto 2009)
-25-
Edies com uma tiragem de menos de cinquenta exemplares deixei fora da

contagem de vido influncia insignificante e o pequeno alcance de pblico
leitor . Trata-se de tiragens limitadas, publicada s, por exemplo, com uma
linografia como A fragment of An tonius de Fernando Pessoa (1988) 19 ou por
ocasio de um aniver srio, como Papier de Carlos Drummond de Andrade (2008).
Alis, muitas veze s estas e dies so fragmentos de tradues que j foram
publicada s ante s e que, a sim, inclu na contagem.
As compilae s de histrias e de poesia de vrios autores foram includas na
base e na anlise. Um exemplo Meesters der Portugese vertelkunst (Mestres do conto
portugus) (Diver sos autores 1970). N o inclu compilaes de poe mas ou
histrias latino-americanas, dado que nestas a literatura brasileira pouco
representada.
Tambm inclu os livros de viagem de Jos Rentes de Carva lho, a saber,
Portugal, um guia para amigos (1988), Lisboa, um novo guia para amig os (2001),
Portugal, um guia para descobridores (2005) 20. A razo mais importante que este
autor reconhecido pelas suas obras literrias e no se recome nda os guia s como
simples guias.
Do me smo modo inclu a literatura infanto-juvenil. A razo principal para
esta deciso, que h s seis tradues neerlandesa s, todas da mo de Lygia
Bojunga Nune s. J que esta s tradues so uma parte to pequena dos resultados
completos, a incluso no resultar numa desfigurao do estudo. Lygia Bojunga
Nunes elogiada pela contnua qualida de literria das suas obras e considerada
um dos ma iores escritores da literatura infanto-juvenil (Casa Lygia Bojunga).
2.2.4 Justificao
A necessidade de
pesquisar
Brinkman
mo
podia
ter
tido
como
consequncia, por e xemplo, o facto de os dados a presentados no serem

completos, porque eu poderia no reconhecer um autor com um nome que
parecesse africano ou rabe , como autor lusfono. Que os resultados so de
facto confiveis, resulta de comparaes com algumas inventariaes de
literatura portuguesa e brasileira em traduo neerlandesa .
Venncio & Barel (1994) do, no seu artigo Portugese literatuur na Pessoa
(Literatura portuguesa aps Pe ssoa) na revista literria De Gids de Fevereiro
19
No inclu referncias literatura lusfona em traduo na Bibliografia da tese, mas encontram-se no Anexo 1.
Os ttulos neerlandeses so: Portugal, een gids voor vrienden (1989), Lissabon, een nieuwe gids voor vrienden (2001) e
Portugal, een gids voor ontdekkers (2005).
20
-26-
1994, uma lista com toda s as tradues de literatura portugue sa publica das nos
Pases Baixos, da s quais no faltava nenhuma nos me us re sultados. Da Bib liografie
van Nederlandse publicaties over Brazili 1945-1965 (Bibliografia de publicaes
neerlandesas sobre o Brasil 1945-1965) de Schulte n (1965) c onstam, na categoria
Literatura, as tradues neerlandesa s da literatura brasileira neste perodo, e
pude constatar que tinha includo todos os livros na minha base tambm. Pos
(1996), na sua palestra Literatura portuguesa traduzida para o Neerlands, d
todas as tradue s de literatura portuguesa publicadas at o ano 1996, da s quais
todas foram includas na minha base. Finalmente, recebi uma lista de Harrie
Lemmens com todas as suas tradues e estas eu tambm j tinha achado.
Alm disso, da s comparae s do meu corpus com o Vertalingen uit het
Portugees de Venncio (1984) para os anos 1900-1984 e com a BNO para os anos
1974-1990, verifiquei que nada escapou minha ateno. At uma s obra s da
minha ba se faltam na de Venncio (1984). Isto tudo, como evidente, n o
confirma comple tamente a integridade do meu estudo. Porm, posso dizer que a
minha base de dados contm quase todas as obras literrias de lngua portuguesa
em traduo neerlandesa produzidas entre 1900 e 2008.
Quando eu e sta va a coleccionar as reedies parecia que nem todas elas
estava m includas no Brinkman e na BNO. Tal ocorreu nomeada mente c om obras
de cinco ou mais reedies. Resolvi este problema contactando a s editoras
directamente. As obras em ca usa diziam respeito a livros de Paulo Coelho, de
Jos Saramago e umas obras de Fernando Pessoa 21. Van Voorst (1997: 225)
constata tambm que reedie s de uma traduo publicada por uma outra
editora ou pela mesma editora ma s numa outra forma (por exemplo livro
encadernado versus livro de bolso) no so indicadas por Brinkman. 22 Devido ao
grande nmero de livros na sua pe squisa, foi-lhe impossvel cor rigir estes hiatos,
mas na minha pesquisa foi possvel, dado que o nmero de livros me nor.
Porm, possvel que das obras c om me nos reedies nem todas tenham sido
encontradas. No meu estudo parto do princpio da editora como gate-keeper, de
modo que a nfase nas novas publicaes, pois:
21
A informao necessria foi obtida atravs de correspondncia com a assistente de direco da editora De Arbeiderspers,
Stien van Waardt, e um funcionrio desconhecido da editora J.M. Meulenhoff.
22
Traduo minha de: een herdruk van een vertaling door een andere uitgeverij of door dezelfde uitgeverij maar in een
ander formaat (gebonden versus pocket bijvoorbeeld) in Brinkman niet aangegeven.
(Van Voorst, 1997: 225)
-27-
O iniciar de uma nova traduo tem que ser apreciado de modo diferente que reeditar a
mesma obra. Isto porque no primeiro caso iniciado um novo projecto: a editora tem que
seleccionar um livro ou um manuscrito, adquirir os direitos, contratar um tradutor, dar
forma ao livro, etc. No caso de uma reedio, a editora pode deixar de fazer ou reduzir a
maior parte destas actividades. Por isso, indiscutivelmente, no se pode ver ambos os
trajectos de forma igual.23
(Van Voorst, 1997: 22)
A pesquisa bibliogrfica no Brinkman e na BNO resultou numa lista de 264
obras traduzida s do portugus para o ne erlands em primeira edio. A lista
completa com estes resultados enc ontra-se no Anexo 1. A pr oduo de livros
inclusive reedie s consta de 584 livros. 24
2.2.5 Restries da pesquis a
No resto da tese uso o nmero de 247 obras traduzidas do portugus em
primeira edio e, inclusive reedies, 561 livros. Isto , re spec tivame nte
dezassete e vinte e quatro menos do que os nmeros j mencionados (264 e 584).
Parcialmente, isto devido incluso no Anexo 1 da s produes com uma
tiragem baixa, excludas na minha anlise (veja 2.2.3). Alm disso, a s tradues
neerlandesas do por tugu s e reedies de tradues j existentes publicadas
entre Janeiro e Setembro de 2009 tamb m est o inseridas no Anexo 1. S ao
finalizar
anlise
para
esta
tese
tornou-se
a parente
que
um
gnero
(parcialmente ) no foi includo na minha pesquisa. Diz respeito aos temas de

Brinkman dagboeken (dirios) e brieven (cartas). Ent o ainda adic ionei na
base de dados:
Padre Antnio Vieira, Een natte hel: brieven en preken van een Portugese jezuet (Cartas e sermes
escolhidas pelo tradutor)
Paulo Coelho, Wie inspireerde Kahlil Gibran? (Cartas de amor do profeta)
Jos Rentes de Carvalho, Er is hier niemand: dagboek mei 1999 tot mei 2000 (Tempo sem tempo)
Jos Rentes de Carvalho, Gods toorn over Nederland: getuigenis van een halve eeuw: 1956-2006 (A
ira de Deus sobre a Holanda: testemunho de um meio sculo 1956-2006)
23
Traduo minha de: Het initiren van een nieuwe vertaling moet anders gewaardeerd worden dan het herdrukken van
dezelfde titel. In het eerste geval is er namelijk sprake van een nieuw project: de uitgever moet een buitenlands boek of
manuscript selecteren, de rechten ervoor verwerven, een vertaler aantrekken, het boek vormgeven etc. Bij een herdruk kan
het merendeel van deze activiteiten achterwege blijven of gereduceerd worden. Beide trajecten kunnen dus niet zonder meer
worden gelijkgesteld. (Van Voorst, 1997: 22)
24
Na verso CD-ROM desta tese os dados sobre as reedies so incorporados no ficheiro Excel dados quantitativos_
kwantitatieve gegevens.xls.
-28-
2.2.6 Investigao bibliogrfica a partir de revistas literrias

neerlandfonas
Inic ialme nte, um outro objectivo de sta tese era incorporar a recepo da
literatura lusfona e m revistas literria s e o pa pel que elas desempenharam na
recepo de certos a utores e tradutores. Na fase da pesquisa bibliogrfica , parti
da hiptese de que ainda fize sse este estudo. Alm de indexar os ttulos
lusfonos traduzidos para o neerlands, tamb m comecei a coleccionar os
artigos de e sobre a literatura lusfona publicados em revistas literrias
neerlandfonas. Devido ao tamanho do corpus, no ho uve tempo para fazer um
estudo detalhado destas publicaes e tive que me limitar. Por m, a investigao
bibliogrfica foi completada e ser mencionada de leve no quinto captulo. Sem
dizer nada sobre estes da dos colecc ionados, inc lu-os no Anexo 2, para que
estejam disponveis para qualquer pe ssoa que queira aproveit-los.
Os dados foram adquiridos atrav s de uma pesquisa na Bib liografie van de
literaire tijd schriften in Nederland en Vlaanderen (Bibliografia das revistas literrias
nos Pase s Baixos e em Flandres), composta por Hilda van Assche (1972-1999).
Ela indexou os contedos de muitas revistas literrias flamengas e neerlandesas
para os anos 1972-1999. Ao fim de cada publicao, um volume por ano, est um
registro de temas bem organizado, no qual facilmente se acha funcionrios,
autore s, tradutores e lnguas. Desde o a no 2000, a bibliogra fia est on-line
(http://bltvn.kb.nl/). No Anexo 2 apresento os 230 artigos sobre e tradues de
prosa e poesia lusfona publicados em revistas literrias neerlandfonas. Porm,
Van Assche, na sua bibliografia, no incluiu todas a s revistas literrias flamengas
e neerlandesas. Por isso, a lista no pretende ser uma a presentao comple ta de
todas as publicaes de e sobre literatura lusfona em revistas literrias
neerlandfonas. 25
25
Na verso CD-ROM desta tese os resultados da investigao bibliogrfica a partir de revistas literrias neerlandfonas so
incorporados no ficheiro Excel revistas dados quantitativos_ tijdschriften kwantitatieve gegevens.xls.
-29-
-30-
3
ANLISE QUANTITATIVA DA LITERATURA
LUSFONA TRADUZIDA
Para fazer um esboo da importao da literatura lusfona nos Pases
Baixos no sc ulo vinte, primeiro, apre sentarei, neste captulo, a produo de
ttulos de sta literatura, em forma grfica. Em seguida , compar-la-ei com a
produo geral de ttulos nos Pase s Baixos e com a produo da literatura
traduzida para analisar se a evoluo da importao da literatura lusfona se
pode esclarecer atravs de da dos gerais. Para terminar este captulo, tamb m
incluo dados da literatura espanhola e hispano-americana nos Pases Baixos para
uma comparao.
3.1 A introduo da literatura lusfona nos Pases Baixos, 1900-2008

At agora no houve um inventrio completo de tradues neerlandesas da
literatura lusfona. O nico publicado (Venncio 1984) no completo porque
cobre os livros publicados at 1984, mas depois disso no foi actualiza do. Para
obter um inventrio to completo qua nto possvel, usei Brinkmans cumulatieve
catalogus van boeken (catlog o cumu lativo de livros de Brinkman) para o perodo 19001990 e da Bibliografia Neerlandesa Online para o perodo 1974-2008. A realizao e
a justificao do estudo encontram-se no c aptulo anterior.
O estudo resultou numa base de 247 obras traduzidas em primeira edio e,
incluindo reedies, de 561 obras. Para a lista completa, veja Anexo 1 ou o
ficheiro Excel dados q uantitativos_kwantitatieve gegevens.xls, includo na verso CDROM da tese .
3.1.1 Literatura lusfona nos Pases Baixos
Na Figura 2 repre sentada a produo total das tradu es da literatura
lusfona em primeira edio.
-31-
3 Anlise quantitativa da literatura lusfona traduzida
14
13
12
Nmero de ttulos produzidos cada ano
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
19
00
19
04
19
08
19
12
19
16
19
20
19
24
19
28
19
32
19
36
19
40
19
44
19
48
19
52
19
56
19
60
19
64
19
68
19
72
19
76
19
80
19
84
19
88
19
92
19
96
20
00
20
04
20
08
Ano
F i g u r a 2 : N m e r o d e t r a d u e s n e e r l a n d e s a s d e l i t e r a t u r a l u s f o n a e m p r i m e i r a e d i o . 26
Se m comparar com outros dados da produo de ttulos nos Pases Baixos,

j podemos dizer algo sobre a produo da literatura lusfona. Por exemplo, que
nos anos 1900-1932 apenas duas tradues foram publicadas. Alis, antes de
1900 foram publicadas umas tradue s do portugus. Pos (1994), no seu artigo
Literatura portuguesa traduzida para o neerlands, menciona tradu es de
Ferno Mendes Pinto no sculo deza ssete e de Lus Vaz de Cames 27 (Os
Lusadas) no fim do sculo dezoito e no incio do sculo dezanove , e Ea de
Queiroz em 1895. Venncio (1984) ainda menciona uma tradu o de Joo de
Barros publicada depois de 1707. 28
Nos anos trinta, o interesse pela literatura lusfona sobe ligeira mente sendo
que, pelo menos, a cada dois anos aparece uma traduo nova . Nos anos 1940-46
a produo para novamente. Aps a Se gunda Guerra Mundial o nmero de
ttulos produzidos contnuo c om uma mdia de um ttulo por ano e nos anos
oitenta sobe a trs ttulos por ano.
O que depois notvel a transi o para os anos noventa . Nos anos
oitenta, produziram- se, em mdia , trs ttulos por ano. Nos anos noventa de
repente so nove, sobressaindo o ano de 1991 com uma produo de treze
ttulos. O ano de 1990 clara mente um ponto de viragem no interesse na
literatura lusfona nos Pase s Baixos, pois tambm nos anos subse quentes a
mdia a nual continua a ser cerca de nove ttulos.
26
Dados coleccionados pelo autor. Para os dados numricos, veja Tabela 17 no Anexo 5.
Veja tambm, para um estudo historia de traduo de Os Lusadas na Europa, De Vries (2007)
28
Veja Anexo 1 para as obras traduzidas antes do ano 1900.
27
-32-
No captulo cinco analiso em deta lhe o ponto de viragem e ntre o fim dos
anos oitenta e os vinte anos seguintes. Agora efectuo uma comparao com a
produo geral de livros nos Pases Baixos e parte da s sua s tradu es.
3.1.2 O campo l iterrio nos Pases Baixos e a literatura traduzida
Na Figura 3 e st reproduzida a produo total de ttulos em primeira edi o
nos Pase s Baixos.
14000
Nmero de ttulos produzidos por ano
12000
10000
8000
6000
4000
2000
19
35
19
37
19
39
19
41
19
43
19
45
19
47
19
49
19
51
19
53
19
55
19
57
19
59
19
61
19
63
19
65
19
67
19
69
19
71
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
Ano
F i g u r a 3 : P r o d u o t o t a l d e t t u l o s n o s P a s e s B a i x o s , s e n d o n o v a s e d i e s . ( F o n t e : C B S ) 29
Dados sobre a produo
de
ttulos puramente literrios no e st o
disponveis. Neste trabalho, uso nmeros da produo de ttulos nacionais do

CBS (Instituto Central de Estatstica dos Pases Baixos). Esta contagem abrange
romances neerlandeses e estrangeiros, compndios e livros educativos. Podemos
presumir que estes nmeros do uma ima gem confivel da produo de ttulos
literrios nos Pa ses Baixos.
Comparando com a produo da literatura lusfona, toda a produo de
ttulos tem apresentado uma evoluo mais constante. Nos anos 1940-45 a
produo desce fortemente , mas recupera-se no ano de 1946 e continua a subir
numa linha constante. Na produo de literatura lusfona , a descida durante a
Segunda Guerra Mundial tamb m est presente e a produo se rec upera,
igualme nte, a partir de 1946. Porm, a subida seguinte e constante, como se
29
Para a grfica usei dados do CBS (Instituto Central de Estatstica dos Pases Baixos), disponveis por Statline:
http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37650&D1=46&D2=a&STB=T,G1&CHARTTYPE=1&VW=T.
Nos anos 1983 e 1991 foram introduzidas novas maneiras de registar, por isso no se pode comparar completamente os
dados. Para os anos 1900-1935 s h nmeros da produo completa, isto , uma soma de edies novas e reedies. Dados
sobre a produo de novas edies no esto disponveis. Para os dados numricos, veja Tabela 18 no Anexo 5.
-33-
verifica na Figura 3, falta comple tamente na evoluo da litera tura lusfona. At

aos anos oitenta , a produo de literatura lusfona mant m-se constante sendo
que apenas nos anos noventa sobe exponencialme nte. A tendncia na produo
lusfona , no evolui proporcionalmente produo geral nos Pases Baixos, e
temos de procurar a explicao da subida repentina nos anos noventa, num outro
lugar . Quando inclumos as reedies na contagem, tambm no h uma
explicao para a subida repentina. Como vemos na Figura 4, tampouc o se
explica quando a comparamos com a produo total de ttulos de literatura
lusfona , reproduzida na Figura 5.
20000
18000
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
19
00
19
04
19
08
19
12
19
16
19
20
19
24
19
28
19
32
19
36
19
40
19
44
19
48
19
52
19
56
19
60
19
64
19
68
19
72
19
76
19
80
19
84
19
88
19
92
19
96
20
00
20
04
20
08
Ano
F i g u r a 4 : P r o d u o t o t a l d e t t u l o s n o s P a s e s B a i x o s , n o v a s e d i e s e r e e d i e s . ( F o n t e : C B S ) 30
50
45
40
35
30
25
20
15
10
2008
2005
2002
1999
1996
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
1972
1969
1966
1963
1960
1957
1954
1951
1948
1945
1942
1939
1936
1933
1930
1927
1924
1921
1918
1915
1912
1909
1906
1903
1900
Ano
F i g u r a 5 : N m e r o d e t r a d u e s n e e r l a n d e s a s d e l i t e r a t u r a l u s f o n a e m p r i m e i r a e d i o e e m r e e d i o , 1 9 0 0 - 2 0 0 8 . 31
30
Dos anos 1900-1935 s existem mdias de cinco anos, portanto liguei os nmeros com linhas direitas. A linha entre os
anos 1900-1935 uma indicao da evoluo da produo dos ttulos por ano. Para os dados numricos, veja Tabela 18 no
Anexo 5.
31
-34-
Incluindo as reedies na produo de literatura lusfona, a imagem se

torna diferente da Figura 2, em que somente esto reproduzidas as primeiras
edies. Na Figura 5 a subida repentina na popularidade da literatura lusfona,
s parece comear na segunda metade dos anos noventa. Ma s no foi sem razo
que decidi analisar as publicaes de ttulos e m primeira edi o. Ao e studar os
dados com mais ateno, constate i que da s 314 reedies publicadas, 212 so de
apenas dois a utores, isto , autor de best-sellers como o brasileiro Paulo Coelho
e o vencedor do prmio Nobel, o portugu s Jos Saramago. Quando exclumos a
obra destes dois autores revela-se uma imagem mais coerente. Como vemos na
Figura 6 o a no de viragem continua a ser 1990.
20
18
16
14
12
10
2008
2005
2002
1999
1996
1993
1990
1987
1984
1981
1978
1975
1972
1969
1966
1963
1960
1957
1954
1951
1948
1945
1942
1939
1936
1933
1930
1927
1924
1921
1918
1915
1912
1909
1906
1903
1900
Ano
Figura 6: Nm ero d e tr ad u es neerl a ndesas d e l iter at ura l usf o na em p rim eir a edio e em r eedi o, 19 00 -20 08 , sem Coel ho
e S a r a m a g o . 32
Uma outra explica o imaginvel para a viragem em 1990 poder ter sido
uma subida repentina na percentagem de tradues na produo total de ttulos.
Cada ano so publicados nmeros sobre a produo de ttulos e das tradues no
Boekblad , o a ntigo Het Nieuwsblad voor den Boekhandel (uma revista com as notcias
do comrcio dos livros nos Pases Baixos). Heilbron (1995: 218) usa estes dados
para demonstrar como a percentagem de tradues na produ o nacional de
livros, sobe de dez , no fim dos anos quarenta , a mais de vinte e cinco por cento
em 1990. Quando re presentamos os dados em forma grfica h certamente uma
subida notvel, no s no nmero absoluto de tradues (Figur a 7), ma s ta mbm
na percentagem de tradues na produo nacional de livros (Figura 8).
32
-35-
4000
Aantal geproduceerde vertalingen per jaar
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
19
46
19
48
19
50
19
52
19
54
19
56
19
58
19
60
19
62
19
64
19
66
19
68
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
Jaar
F i g u r a 7 : N m e r o a b s o l u t o d e t r a d u e s p u b l i c a d a s n o s P a s e s B a i x o s . F o n t e : H e i l b r o n ( 1 9 9 5 ) 33
Percentagem de tradues na produo nacional de ttulos por ano
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
88
86
84
90
19
19
19
19
80
78
76
82
19
19
19
19
72
70
74
19
19
66
68
19
19
19
62
60
58
64
19
19
19
19
54
52
50
48
56
19
19
19
19
19
19
46
0,0
Ano
F i g u r a 8 : P e r c e n t a g e m d e t r a d u e s n a p r o d u o n e e r l a n d e s a d e l i v r o s . F o n t e : H e i l b r o n ( 1 9 9 5 ) 34
A diferena entre a subida do nmero absoluto das tra dues e da

percentagem extraordinrio. O nmero de tradues cinco vezes maior entre
1948 e 1980 (de 718 a 3650 ttulos), enquanto a percentagem sobe duas vezes e
meia no mesmo perodo (de 8,9 a 25 por cento). A subida do nmero de
tradues no se pode, portanto, explicar somente atravs da subida na produ o
total de ttulos. Se gundo Heilbron (1995: 218), este aumento na percentagem de
tradues, est rela cionado, no exclusivamente, ma s na sua maior parte , com
33
Esta grfica baseada nos dados de Heilbron (1995: 250). Heilbron, por sua vez, baseia-se em dados da Koninklijke
Vereniging ter Bevordering van de belangen des Boekhandels (Real Associao para a Promoco dos interesses das
Livrarias) at 1983, e depois na Titelproductie (produo de ttulos) 1990, da Koninklijke Bibliotheek/Stichting Speurwerk
betreffende het boek (Real Biblioteca/Fundao para Investigaes respeitando o Livro), Amsterdam 1991. Ele usa nmeros
de cada dois anos (veja Tabela 19 no Anexo 5), para uma imagem mais compreensvel mediei para os anos intermdios. Para
os dados numricos, veja Tabela 19 no Anexo 5.
34
Para os dados numricos, veja Tabela 19 no Anexo 5.
-36-
tradues da lngua mundial mais importante, o ingls 35. Nestes dados, todavia,
tambm no se encontra uma indicao atravs da qual possamos deduzir que a
subida repentina de tradues do portugus, no fim dos anos oitenta e comeo
dos anos noventa, conse quncia de uma tendncia geral.
Os dados usa dos por Heilbron (1995) tm uma de sva ntage m, ele baseia- se
em nmeros incluindo reedies. No ca ptulo dois j indiquei preferir, para a
minha anlise, o uso de contagens com apenas primeira s edies. Alm disso,
nos seus da dos, Heilbron (1995) no distingue por gnero.
Van Voorst (1997), na sua tese Weten wat er in de wereld te koop is, e m que
estuda a s tradues publicadas por quatro editoras neerlandesas entre 1945 e
1970, baseia-se em dados que adquiriu atravs de uma pesquisa em Brinkman.
Assim, pde fazer distino entre gneros e lngua s-fontes, e contar s as
primeiras edi es. Na sua tese falta tempo para pesquisar mo os da dos de
cada ano. Devido a o tamanho do corpus, no qua dro deste estudo, isto tampouco
possvel. Para poder analisar os dados sobre prime iras edies e classific-los
por gnero, Van Voorst (1997) fez uma sondage m, escolhendo seis volumes
anuais de Brinkman to espalhados pelo perodo de pesquisa quanto possvel.
Percentagem de tradues na produo nacional de ttulos por ano
35,0
30,0
25,0
20,0
Heilbron, primeiras
edies e reedies
15,0
Van Voorst, primeiras

edies
10,0
5,0
19
46
19
47
19
48
19
49
19
50
19
51
19
52
19
53
19
54
19
55
19
56
19
57
19
58
19
59
19
60
19
61
19
62
19
63
19
64
19
65
19
66
19
67
19
68
19
69
19
70
0,0
Ano
F i g u r a 9 : A p e r c e nt a g e m d e t r a d u e s n a p r o d u o t o t a l d e t t u l o s n o s P a s e s B a i x o s . F o n t e s : V a n V o o r s t ( 1 9 9 7 ) , H e i l b r o n
( 1 9 9 5 ) . 36
Quando agora compararmos os resultados da pesquisa de Van Voorst (1997)

com os de Heilbron (1995), constata mos que a percentagem de tradues em
35
Traduo minha de: komt niet uitsluitend, maar wel voor het overgrote deel voor rekening van vertalingen uit de meest
centrale wereldtaal, het Engels (Heilbron 1995: 218)
36
-37-
primeira edio, na produo total de ttulos e m primeira edio, ainda maior

do que a percentage m de tradues inclusive reedies na produo total.
A Figura 9 mostra que, de pendendo da base de dados que se usa, a imagem
em relao percentagem de tradues na produo nacional de ttulos no ano
1966 muda . Quando se parte da produo total, inclusive reedies, a
percentagem de tradues pouco menos de vinte por cento. No entanto,
quando s se conta as primeiras e dies, a percentagem no mesmo perodo sobe
a quase trinta por cento. Assim, podemos deduzir indirecta mente que sa ram, e
talvez ainda saiam, menos reedies de tradue s do que de ttulos neerlandese s.
De facto, a percentagem de tradues, inclusive reedies, menor do que a
percentagem de tradues em primeira e dio na produ o total de ttulos e m
primeira edio.
Destes dados pode mos constatar que a evolu o da percentagem de
tradues na produo de ttulos mais ou menos igual. Em a mbos os ca sos, de
1946 a 1960 a percentagem sobe forte mente , e nos anos sessenta desce um
pouco. No h razes para presumir que essa semelhana no se prossiga nos
anos seguintes. Conclumos ento que na evoluo da percentagem de tradues,
na produo total de ttulos, tambm no h uma explicao para a subida
repentina no nmero de tradues lusfonas no fim dos anos oitenta.
3.1.3 Literatura de outras lnguas em t raduo
Em publicaes sobre tradues nos Pases Baixos qua se sempre se utiliza m
quatro categorias, a saber ingls, ale mo, francs e outra s lnguas. excepo
de uns estudos, como a pesquisa de Steenmeijer (1989) sobre a literatura
hispanfona nos Pases Baixos.
A evoluo do nmero de tradues da categoria outras lngua s nos Pases
Baixos no indica uma subida sbita , no fim dos ano s oitenta, como vimos na
literatura lusfona. Da anlise de Heilbron (1995) re sulta que a produo de
tradues daquelas lngua s sobe, triplica de 1946 a 1990, mas isto acontece de
uma forma bastante contnua, como ve mos na Figura 10.
-38-
400
350
300
250
200
150
100
50
19
90
19
88
19
86
19
84
19
82
19
80
19
78
19
76
19
74
19
72
19
70
19
68
19
66
19
64
19
62
19
60
19
58
19
56
19
54
19
52
19
50
19
48
19
46
Ano
F i g u r a 1 0 : N m e r o d e t r a d u e s p r o d u z i d a s d a s o ut r a s l n g u a s . F o n t e : H e i l b r o n ( 1 9 9 5 ) 37
Nestes dados foram conta dos a s prime iras edies e reedies de todos os
gneros. Um inventrio da evoluo da produo de primeiras edie s,
classificadas por gnero e lngua, ainda n o existe. Van Voorst (1997: 26) achou
estes nmeros para a sua investigao na sondagem, ma s tambm a no h
semelhanas com a evoluo da introdu o de tradu es do portugus. Heilbron
(1995:219) nota que a percentagem de tradues da s outras lnguas, em relao
ao nmero inteiro de tradues, desce de vinte e um por cento em 1946 a dez
por cento em 1956. Nos dados de Van Voorst (1997), que conta as primeiras
edies de fico traduzida , esta percentagem, em relao a o nmero tota l de
fico traduzida, desce de vinte por cento em 1946 a menos de oito por cento
em 1966. Aqui no h tendncia para um a umento no interesse pe las outras
lnguas, mas h quase uma desc ida . A concluso de Heilbron (1995: 218) que o
aumento na percenta gem de tradues e st , no exclusivamente, ma s pela maior
parte, por conta de tradues da lngua mundial mais importante, o ingl s,
coincide, tambm, com os resultados de Van Voorst (1997).
Van Voorst (1997: 27) ela borou os dados da pr oduo de ttulos de fico
traduzida da s outras lnguas entre 1946 e 1970 para todas a s lngua s. Ela observa
que a categoria das outras lnguas te m um carcter muito heter ogneo: por um
lado, no que diz respeito ao nmero de publicae s nos a nos da sondage m, e por
outro lado, relativo s diferentes rea s lingusticas das quais se traduziu e
publicou 38. Que nec essria alguma prudncia quando as concluses se ba seiam
37

Traduo minha de: enerzijds wat betreft het aantal uitgaven in de steekjaren, anderzijds wat de verschillende
taalgebieden aangaat waaruit vertaald en uitgegeven wordt (Van Voorst 1997: 27)
38
-39-
numa sondagem, provam os seus dados sobre tradue s do portugus para o

neerlands. Neles, ela s conta uma obra traduzida do portugus em 1970. Nos
outros anos, segundo ela, no s o publicadas outras tradues do portugus 39.
Ter-se-ia uma tendncia para concluir que o nmero de tradues do portugus
nos anos 1946-1966 fosse zero. Os dados apresentados no incio deste captulo
(Figura 2) mostram que no foi zero, mas sim, uma mdia de uma traduo por
ano. Por coincidncia, nos anos que Van Voorst (1997) escolhe u no foi
publicada ne nhuma traduo.
Agora que todos os dados gerais da produo de ttulos nos Pases Baixos
foram comparados to c uida dosamente quanto possvel com a produo da
literatura lusfona, podemos conc luir que a introduo desta literatura ocorreu
de uma maneira imprevisvel. Quer dizer, imprevisvel atravs de dados
disponveis sobre a produo geral de ttulos e a produo de tradue s nos
Pases Baixos. Van V oorst (1997: 27-28) prope uma explicao para o carcter
heterogneo da categoria fico traduzida das outras reas lingusticas. Muitos
redactores a penas dominam as trs lnguas estrangeiras modernas: alemo, ingls
e francs. Por essa ra zo, uma obra , e scrita numa outra lngua, s seria traduzida
quando publicada uma traduo ou uma recenso crtica numa daquela s trs
lnguas. Veja tambm a citao de Van Voorst (1997: 27-28) em 1.4.
No quadro desta tese no posso provar , de modo emprico, se a situao
idntica para a literatura lusfona. Uma pesquisa c omparativa para as eventuais
publicae s de tradues do portugus, numa da s trs lngua s estrangeiras
modernas,
irrealizvel
no
prazo
desta
tese .
Assim,
irei
explicar
func ionamento do campo literrio lusfono por meio de uma interpretao dos
diversos intervenientes que desempenharam um papel na importao. Mais
adiante, no captulo 5, estes resulta dos sero verificados atravs de entrevistas
com alguns indivduos implicados.
3.2 A comparao com tradues da literatura espanhola e hispano-americana

nos Pases Baixos
Para construir uma imagem mais clara da evoluo de uma literatura
desconhecida numa pequena rea lingustica, compararei os dados da te se De
39
Na minha contagem de 1966 tambm foi publicada uma obra traduzida do portugus, a saber, Dom Casmurro de Machado
de Assis, que, por motivos desconhecidos, no foi levada na contagem de Van Voorst.
-40-
Spaanse en Spaans-Amerikaanse literatuur in Nederland 1946-1985 (A literatura

espanhola e hispan o-americana nos Pases Baixos entre 1946 e 1985) de Steenmeijer
(1989) com os resultados da minha pesquisa.
A forma do e studo de Steenmeijer (1989) diferencia-se um ta nto da minha.
A nfase na sua tese nas diferenas entre a introduo da literatura espanhola e
da literatura hispa no- americana nos Pases Baixos, fazendo depois uma distino
entre literatura contempornea e no-contempornea . No fim ainda darei
ateno literatura portuguesa e brasileira, daquele ponto de vista, ma s comeo
agora com uma comparao geral.
3.2.1 Evoluo geral na introduo da literatura hispanfona nos
Pases B aixos
Na Figura 11 est a presentada a produo de tradues do espa nhol de 1946
a 1985. Para este grfico junte i os da dos da literatura espanhola e hispanoamericana da pesquisa de Steenmeijer (1989).
30
25
20
Literatura espanhola e hispanoamericana
15
Literatura espanhola
10
19
46
19
48
19
50
19
52
19
54
19
56
19
58
19
60
19
62
19
64
19
66
19
68
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
Ano
F i g u r a 1 1 : T t u l o s t r a d u z i d o s d a l i t e r a t u r a e s p a n h o l a , h i s p a no - a m e r i c a n a e a m b a s a s l i t e r a t u r a s j u n t a s . F o n t e : S t e e n m e i j e r
( 1 9 8 9 ) . 40
A quantidade de ttulos produzidos consideravelmente maior do que os

ttulos traduzidos do por tugu s para o neerlands. Porm, a evoluo
semelhante
da
literatura
lusfona,
pois
na
introduo
da
literatura
hispanfona, a linha azul, tambm h uma subida repentina. Contudo, o aume nto
acontece no perodo de 1975 a 1985, em que o nmero de ttulos produzidos por
ano triplica. uma pena que dados sobre os anos depois de 1985 ainda n o
40
-41-
estejam disponveis. Assim, no possvel confirmar se a subida continua nos

anos nove nta ou se a produo se ma ntm constante, como o caso da literatura
portuguesa.
A subida repentina no nmero de tradues lusfonas produzidas por ano
ocorre dez anos aps a subida no espanhol. Sugere-se que a literatura lusfona,
especialmente a
brasileira, aproveitou o xito da literatura hispa nfona ,
nomeada mente , da literatura hispano-americana 41. Na pe squisa de Steenmeijer

(1989) bvio que, no perodo investigado, ocorre uma substituio de
governo: na primeira metade do perodo foi traduzida quase somente literatura
espanhola , na segunda metade a literatura hispano-americana determina o tom 42
(Steenmeijer 1989: 43). Quando olhamos para a introduo desta s duas
literatura s separadamente, veja Figura 11, verificamos que a subida deve-se,
certamente, literatura hispa no-americana . Agora quero investigar se, em
analogia com essa pesquisa, poderei de scobrir uma tendnc ia igual na literatura
portuguesa e brasileira. A expectativa e nto que a literatura portugue sa
lentamente d lugar brasileira.
3.2.2 A literat ura portugues a e brasileira
Como j mencionei, a minha pesquisa resultou numa base de 247 obras
traduzidas. Destas, 115 so obras provenientes da literatura brasileira, 114 da
literatura portuguesa e 18 de uma outra rea lusfona , como Moambique,
Angola e Timor-Leste . A Figura 12 apresenta as introdues da literatura
portuguesa e brasileira em traduo neerlandesa separadamente .
41
Informao pessoal de Maarten Asscher 25-03-2009

Traduo minha de: werd er in de eerste helft van deze periode vrijwel uitsluitend Spaanse literatuur vertaald, in de
tweede helft geeft de Spaans-Amerikaanse literatuur de toon aan (Steenmeijer 1989: 43).
42
-42-
5
Literatura portuguesa
Literatura brasileira
4
19
00
19
04
19
08
19
12
19
16
19
20
19
24
19
28
19
32
19
36
19
40
19
44
19
48
19
52
19
56
19
60
19
64
19
68
19
72
19
76
19
80
19
84
19
88
19
92
19
96
20
00
20
04
20
08
Ano
F i g u r a 1 2 : N m e r o d e t r a d u e s d a l i t e r a t u r a p o r t u g u e s a e b r a s i l e i r a p u b l i c a d a s no s P a s e s B a i x o s e m p r i m e i r a e d i o . 43
Podemos ver imediatamente que aqui no h uma substituio de governo.

H uma diferena importante entre a evoluo da importao de literatura
lusfona e da literatura hispanfona , isto , tanto a produo de literatura
portuguesa, como a literatura brasileira , comea no fim dos anos oitenta. Nos
primeiros anos do sc ulo vinte e um, at foram publicadas ma is obras
portuguesas do que brasileiras.
O que d nas vistas que nos anos setenta e oitenta foi traduzida menos
literatura portuguesa do que brasileira. No grfico difcil verific-lo, mas os
nmeros falam por si, nos anos sete nta, foram traduzidas quatro obras
portuguesas contra doze brasileira s. Nos anos oitenta a produo de ambas as
literatura s sobe, sendo traduzidos nove ttulos portugueses e vinte ttulos
brasileiros. S depois os nmeros comeam-se a igualar, e no primeiro decnio
do sculo vinte e um so publicadas mais obras portuguesas do que bra sileiras. A
subida explosiva nos anos noventa acontece, sobretudo, graas ao aume nto de
tradues da literatura portuguesa , pois a produo de literatura brasile ira , nesse
tempo, j tinha comeado antes. Veremos mais adiante que isto aconteceu, e m
parte, por preferncias pessoais de alguns interve nientes no campo, e tambm
por desenvolvimentos internacionais.
43
-43-
O facto de a literatura bra sileira ter aproveitado o xito da literatura

hispano-americana , continua a ser uma possibilidade, que, contudo, no se pode
provar apenas com nmeros. No captulo cinco, certa s pessoas que eram
directamente implica das na publica o e traduo de litera tura portuguesa e
brasileira, nos anos oitenta e noventa , daro as suas opinies sobre esta questo.
A causa do crescimento to rpido destas literaturas nos Pases Baixos na quele
curto perodo, continua de sconhecida , mas parece que houve influ ncia de
interveniente s individuais.
3.2.3 Literatura contempornea e no-contempornea
Steenmeijer (1989: 32), no seu e studo, notou que h vria s diferenas entre
a forma como publicada a literatura hispanfona contempornea e nocontempornea .
literatura
espanhola
conte mpornea
publicada
mais
espalhada por editoras do que literatura no-contempornea, enquanto na

literatura hispano-americana acontece o contrrio. Mais notvel ainda a diviso
contempornea e no-contempornea das duas literaturas.
Das 176 tradues de literatura espanhola publica das, 74 so obras
contempornea s, ou seja, 42 por cento. Na literatura hispano-americana 190 das
212 tradues so contempornea s, ou seja, 90 por cento da produo total.
Steenmeijer (1989: 12) define tradues como contempornea s quando os textos
fontes so publica dos depois da Guerra Civil Espanhola (1936-1939). Esta
definio defensvel, porque o seu perodo de investigao cobre os anos 19461985.
O meu estudo diz respeito ao perodo 1900-2008, conseque ntemente, no
podemos qualificar um ttulo como no-contemporneo, por e xemplo, quando
foi publicado em portugus e traduzido para o neerlands, antes da Segunda
Guerra Mundial.
Um exemplo , O Homem que matou o Diabo de Aquilino Ribeiro. O romance
original sa iu e m 1930 e foi traduzido por Johan Bro uwer em 1936. Actualmente,
j no uma obra contempornea, mas, como natural, no momento em que foi
traduzida,
era.
Utilizo,
aqui,
princpio
de
qualificar
uma
traduo
contempornea quando no h mais do que trinta anos entre a data de

publicao do original e a data de traduo para o neerlands. Esta definio
mais ou menos arbitrria, mas defensvel e trabalhvel.
-44-

T a b e l a 2 : L i t e r a tu r a c o n t e m p o r n e a e n o - c o n t e m p o r n e a , h i s p a n f o n a ( 1 9 4 6 - 1 9 8 5 ) e l u s f o n a ( 1 9 0 0 - 2 0 0 8 ) .
Fonte: Steenmeijer (1989) e a minha pesquisa.
Contempornea
No-contempornea
Espanhola
74
102
Hispano-americana
190
22
Portuguesa
73
41
Brasileira
87
28
Da literatura portuguesa traduzida para o neerlands, 41 obras so nocontempornea s e 73 contemporneas. Por sua vez, na literatura brasileira 87
obras so contemporneas e 28 no so. Proporcionalmente, foram traduzidas
mais obras bra sileiras contemporneas, mas no existe uma diferena to
significativa como na literatura hispanfona . Alm disso, depois da Segunda
Guerra Mundial at 2008, foi publicada tanto literatura contempornea como
no-conte mpornea.
Porm, a produo de literatura portuguesa contempornea s comea,
realmente , nos anos noventa. Entre 1950 e 1989 foram traduzidas apenas onze
obras portuguesas contemporneas e de 1990 a 2008 foram traduzida s cinquenta
e oito. Comparando com a literatura brasileira contempornea, foram traduzida s,
respectivame nte, vinte e oito, e cinquenta e seis obras. Pode-se concluir, assim,
que a literatura contempornea do Brasil, nos anos 1950-1989, esteve muito ma is
presente do que a lite ratura contempornea portuguesa . Arie Pos (1996: 310-312)
atribui este desenvolvimento, e ntre outras coisas, a uma falta de crticos
compe tentes e a uma falta de conhecimentos no pblico leitor, ma s tambm diz
que, com um to pequeno grupo de crticos, os gostos pessoais tm um certo
peso na balana. (Pos 1996: 311). Voltarei ao a ssunto quando analisar o
tradutor August Willemsen no captulo cinco.
3.3 Outras explicaes para a evoluo da introduo da literatura lusfona nos

Pases Baixos
Pos (1996: 303), que analisa a produo e a recepo da literatura
portuguesa, ta mb m consta ta um crescimento e spectacular no nmero de
tradues publicadas nos anos noventa nos Pases Baixos e na Flandres. Segundo
ele, foram principalmente impulsos indirectos que explica m este aumento. Como
j vimos e como va mos ver nos captulos seguintes, a literatura de Portugal era,
at aos anos noventa, pouc o representada no campo literr io neerlands. A
antologia Gedichten (1978), com poemas de Fernando Pessoa , foi uma excepo e
tem sido um enorme sucesso nos Pase s Baixos. A publicao caiu que nem uma
-45-
bomba e foi reeditada muitas veze s, mas somente gerou o reconhecimento do

autor Pessoa , fora da literatura portuguesa . A antologia comeou a funcionar, no
campo literrio, como se fosse uma publicao neerlandesa.
O primeiro impulso indirecto que Pos (1996: 306) menciona, foi o
lanamento da srie de Mac hado de Assis, que foi publica do e ntre 1983 e 1992
pela De Arbeiderspers. Por causa do xito da srie, mais baseado no prestgio do
que na sua venda, a De Arbeiderspers ousou iniciar uma segunda srie, com
obras de Ea de Queirs.
O segundo impulso indirecto, e muito mais importante, foi a forte
incrementao do nmero de tradues portuguesas em outras reas lingusticas
nos anos oitenta, nomeadamente, no francs, mas Pos (307) tambm menciona as
reas do alemo, do espanhol, do ingls e do italiano. No quadro terico, j
mostrei que uma editora , no caso de uma literatura perifrica, guiada por
tradues nas trs lnguas estrangeiras modernas e pelo, eventual, sucesso de
uma obra ne sta s lnguas.
fcil de c ompreender que as editoras reagiram ao crescime nto da
popularidade da literatura portugue sa, de ntro das lngua s mais conhecidas nos
Pases
Baixos.
Segundo
Pos
(1996),
algumas
editoras
seguiam
os
desenvolvime ntos internacionais de escr itore s portugueses e comeavam a

reservar direitos de traduo, e e m 1989 a s primeiras publicaes foram
anuncia das. Um outro impulso, que influenciou as editoras, foi o facto de
Portugal ter estado no centro do grande festival cultural Europalia em 1991 na
Blgica. Alm disso, uma parte substancial das tradues publicadas nos anos
noventa
foi
subsidiada
pela
comisso
deste
festival
por
instituies
portuguesas como o Instituto Cames e a Funda o Calouste Gulbenkian. E

assim se de u o boom da literatura portuguesa (Pos 1996: 307).
A evoluo da literatura portuguesa nos Pases Baixos, no se pode explicar
atravs de desenvolvimentos gerais no campo literrio. Foram, em todo o caso,
para a literatura portugue sa, impulsos indirectos que facilitaram a introdu o
desta literatura. O que facilitou a introduo da literatura brasileira continua
vago, mas, provavelmente, tratou- se a qui de inicia tivas particulares.
-46-
4
ANLISE INSTITUCIONAL
No qua dro terico e xpus a defini o do campo literrio, o subcampo de
traduo dele, e, como parte deste, a literatura lusfona. O campo literrio
construdo
pelo
conjunto
de
instituies,
organizaes
interve nientes
literrios implicados na produo material e simblica, a distribuio e o

consumo de tudo ao que se chama literatura (Rees & Dorleijn 2006: 15). Esta
definio, a meu ve r, vlida tambm para o campo de traduo e para a
literatura
portuguesa
traduzida.
Nesta
anlise
examino
dois
possveis
interveniente s: tradutores e os autores dos textos fontes. A instituio de maior

importncia, a qui e xaminada, a editora. Brevemente, mencionarei outras
instituies, como a Fonds voor de Letteren, os agentes literrios e editoras
estrangeiras.
Tratar o tradutor c omo interveniente importante no campo de literatura
traduzida parece lgico, mas muitas vezes no assim (veja 1.5). Contudo, como
veremos, tradutores no campo da literatura portuguesa traduzida desempenharam
um papel activo. H razes suficientes para, a qui, os tratar, como intervenie ntes
activos no ca mpo da literatura .
Se um autor estrangeiro tambm perte nce aos intervenientes no campo
literrio no e st certo. Podemos imaginar que um autor seja activo na maneira
como introduzido numa lngua e strange ira, ma s mais frequentemente ser uma
instituio que age por ele . Por exe mplo, a sua editora, a editora estrangeira que
compra os direitos de traduo ou uma instituio re sponsvel pela promoo da
literatura nacional, como a Nederlandse L iterair Productie- en Vertalingenfonds
(Fundao Neerlandesa para a Produo Literria e para Tradues), ou o
Instituto Cames, pa ra a literatura portuguesa. Alm disso, indexar autores
relevante, pois podemos compreender a constitui o das listas e ditoriais das
editoras e a forma como um autor introduzido nos Pase s Baixos. Foi uma
introduo e spalhada por vria s editoras ou sistemtica?
-47-
4 Anlise institucional
4.1 Tradutores
Aqui dou os tradutores que t m traduzido, pe lo menos, dois ttulos
portugueses, listando tambm os anos em que as tradue s foram publicada s. Na
tabela 14 no Anexo 4 encontra-se a lista inteira .
T a b e l a 3 : T r a d u t o r e s d e l i t e r a t u r a p o r t u g u e s a c o m , p e l o m e n o s , d u a s tr a d u e s p u b l i c a d a s
Tradutor
Nmero
de
tradues
Willemsen, August
52
Lemmens, Harrie
52
Janssen, Piet
20
Kort, Maartje de
Boon, Adri
Pos, Arie
Gaikhorst, Hermien
Koenders, Irne
Pouwels, Kitty
De Jong, Marcus
Dijk, Bertus
Barel, Catherine
Bos, Hennie
Plekker, Afke
Roelandt, Lode (Ps: J. H. van Droogenbroeck)
Thelen, Albert Vigoleis & H. Marsman
Besselaar-van der Kallen, J. van den
Gaikhorst, Hermien & Ruud Ploegmakers
Herkes, Ed
Desconhecido
Ploegmakers, Ruud
Slauerhoff, J. en R. Schreuder
8
8
7
7
7
5
5
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
Ano de publicao da primeira edio

(publicaes por ano)
1970, 1972, 1975, 1977 (2), 1978, 1980 (2), 1981
(2), 1982, 1983 (3), 1984 (2), 1985 (2), 1986, 1992
(4), 1993, 1995, 1996, 1997, 1998 (2), 1999, 2000
(3), 2001 (2), 2002 (2), 2003 (3), 2004, 2005 (5),
2006 (3), 2007 (4)
1989, 1990 (3), 1991 (5), 1992 (3), 1993 (3), 1994
(4), 1995, 1996 (3), 1997 (2), 1998 (2), 1999 (2),
2000 (2), 2001 (4), 2003 (4), 2004 (2), 2005, 2006,
2007 (6), 2008 (3)
1991, 1994, 1996 (2), 1997 (2), 1998 (3), 1999 (2),
2001, 2003 (2), 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 (2)
1991, 1994, 2000, 2001 (2), 2002, 2003, 2005,
2006
1988, 1989, 1990, 1993, 1994, 1995, 1997, 2000
1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1998, 1999, 2005
1988, 1991, 1992, 1994, 1996, 1999, 2008
1989, 1991 (2), 1993, 1996 (3)
1998, 2000, 2002, 2003, 2004, 2006, 2008
1939, 1948, 1954, 1956, 1958
1969, 1971, 1972, 1976, 1978
1990, 1993, 1999
1982, 1986, 1991
1985 (2), 1986
1952, 1954, 1958
1937, 1939, 1947
1961, 1965
1989, 1994
1971, 1973
1970, 1983
1991, 2005
1932, 1933
Em total tem havido 62 tradutores activos no campo da literatura

portuguesa traduzida para o neerlands, uma mdia de quase quatro tradues
por tradutor. Nota-se que destes 62 tradutores, s nove traduziram mais do que
cinco obras. Estes nove tradutores so responsveis por mais de dois teros
(170) do total de tradues feitas (247). Aqui no se v disperso, mas sim, uma
produo conce ntrada.
-48-
Trs tradutores, a sa ber, Wille msen, Lemmens e Janssen, so responsveis

pela metade (124) de todas as tradues. Quase todas foram publicadas nos anos
1980-2008, e quando incorporamos os tradutores com mais de cinco tradues, o
caso c ontinua igual, salvo seis tradues de Willemsen.
J vimos que a literatura portuguesa comeou a ganhar popularidade no
mesmo perodo (1980-2008). Saram 196 tradue s do portugus, ou seja, qua se
oitenta por cento de toda a literatura portuguesa publicada nos Pases Baixos.
Este s oitenta por cento so traduzidos, pelo menos por metade (29) de todos os
tradutores activos no sculo vinte, ou seja, uma mdia de 6.5 tradue s por
tradutor . Esta infor mao significa que, no perodo 1900-1980, um tradutor
traduziu, em mdia , 1.6 tradues. Excepes notveis so: Albert Vigoleis
Thelen, em colaborao com Hendrik Marsman, Marcus de Jong e Jan Jakob
Sla uerhoff. Sabemos que Thelen era amigo do autor Teixeira de Pascoae s, de
quem traduziu algumas obras com Hendrik Marsman. As trs obras que eles
traduziram juntos eram todas de Teixeira de Pasc oaes. Marc us de Jong, nos anos
1930-1960, era o nico lusitanista nos Pases Baixos e o escritor Slauerhoff era
apreciador de Portugal, especia lmente de Lisboa, traduzindo do espanhol
tambm. 44 Ao analisar as editoras, veremos que estes trs tradutores, incluindo
Lode Roelandt, eram importante s na introduo da literatura portuguesa em
1930-1960.
Comparando com outros estudos, as constataes acima referidas s o
conforme
as
expec tativas.
Segundo
Heilbron
(1996:
218-9),
formao
profissional de tradutores foi facilitada pela constituio do Instituut voor

Vertaalkunde (Instituto de Traduo) em 1964, uma iniciativa do j formado
Nederlands
Genootschap
voor
Vertalers
(Associao
Neerlandesa
de
Tradutores). Contribuiu tambm a possibilidade para tradutores de, desde 1969,

poderem fazer jus a um honorrio adicional, alm das bolsas de viage m e de
trabalho na Fonds voor de Letteren (Fundao para a s Letras). Desde os anos
setenta, obviamente , vem-se aume ntando o nmero de tradutores profissionais.
Steenmeijer (1989) constata, que os honorrios adicionais e a formao de
tradutores profissionais possibilitavam o nmero elevado das tradues por
tradutor de literatura hispanfona desde os anos setenta:
44
Essas informaes baseiam-se no trabalho escrito De receptie en ontvangst van Portugeestalige literatuur in Nederland
gedurende de crisisjaren (A recepo da literatura portuguesa nos Pases Baixos durante a Grande Depresso) de Barbara t
Hart e Taco Schreij (2007). Um trabalho no-publicado, escrito para o curso Vertaling, Cultuur & Wetenschap 2007-2008
(Traduo, Cultura e Cincia), professores: Cees Koster en Ton Naaijkens.
-49-
Este desenvolvimento no pode ser visto separadamente do crescimento forte do nmero

de hispanistas nos Pases Baixos. Antigamente, a traduo do espanhol tinha que ser feita por
amadores, porque quase no havia tradutores formados. Um factor tambm importante o
melhoramento considervel das posies econmicas de tradutores literrios, graas aos
honorrios amplamente aumentados e os subsdios da Fonds voor de Letteren (bolsas de
trabalho e honorrios adicionais). As possibilidades mais amplas para uma educao e os
prmios de traduo tambm deram a sua contribuio para a profissionalizao da traduo
literria.45
Da literatura e spanhola publicada antes e imedia tamente aps a Segunda
Guerra Mundial, a maior parte das tradues foram feitas por tradutores
amadores, se ndo frequentemente autores literrios (Steenmeijer 1989: 28-9). Esta
constatao valida para a literatura lusf ona tambm. Uma parte substancial de
tradues publicadas antes do ano de 1960 foi feita por autores literrios (Arthur
van Schendel, Jan Ja kob Slaurhoff, Albert Vigoleis Thelen, Hendrik Marsman),
ou por tradutores que s o conhecidos primeiramente pelas sua s tradue s do
espanhol (Joha n Brouwer , Dolf Verspoor) ou de uma outra lngua (Lode
Roela ndt, J. Sohl van Binsbergen). Uma excepo Marcus de Jong, j
mencionado como o nico lusitanista nos Pases Baixos at aos anos cinquenta.
Traduzir do portugus era, acima de tudo, uma actividade secundria, muitas
vezes feito por pessoas, que pe nsavam dominar o portugus, devido aos se us
conhecimentos do espanhol. Como tambm prova o comentrio de De Jong
traduo por Joha n Brouwer de O h omem que matou o Diab o (1930) de Aquilino
Ribeiro, traduzido como De man die den Duivel doodde (1936).
Mas agora a traduo do Dr. Brouwer. um dos dois: ou eu no sei o que uma
traduo, ou isto uma outra coisa. [] A traduo correu-lhe, digamos, como um francs,
conhecedor excelente do alemo, que, depois de fazer um pouco de neerlands, agora se
considera capaz de traduzir Het Fregatschip Johanna Maria (1930) [romance famoso, neoromntico, de Arthur van Schendel] para a sua lngua materna.46
(De Jong 1937)
45
Traduo minha de: Deze ontwikkeling kan niet los kan worden gezien van de sterke groei van het aantal hispanisten in
Nederland. Vroeger moest het vertalen uit het Spaans wel worden gedaan door amateurs, omdat er nauwelijks geschoolde
vertalers waren. Een belangrijke factor is ook de dankzij de aanmerkelijk verhoogde honoraria en de subsidies van het Fonds
voor de Letteren (werkbeurzen en aanvullende honoraria) aanmerkelijk verbeterde economische positie van de literaire
vertalers. Ook de veel ruimere opleidingsmogelijkheden en de vertaalprijzen hebben hun steentje bijgedragen tot de
professionalisering van het literair vertalen. (Steenmeijer 1989: 42)
46
Traduo minha de: Maar nu Dr. Brouwers vertaling. Van tween een: of ik weet niet wat een vertaling is, of dit is
iets anders. []Het is Dr. Brouwer vergaan, laten wij zeggen als een Fransman, uitstekend kenner van het Duits, die na een
beetje Nederlands te hebben gedaan, nu wel eens Het Fregatschip Johanna Maria in zijn moedertaal zou willen
overbrengen. (De Jong 1937)
-50-
A suposio que Dr. Brouwer, graas aos seus conhecimentos do

espanhol, domina o portugus tambm evidente . Que foi uma subestimao de
Johan Brouwer nem menos. O facto de estas tradue s serem uma actividade
sec undria de diver sos tradutores, naqueles anos, no era inerente a uma
introduo espa lhada , como veremos quando outros intervenientes e instituies
so analisados.
Resumindo, parece que a evoluo do nmero de tradues do portugus no
sc ulo vinte se assemelha evoluo da literatura espanhola . Mas na literatura
espanhola , a disper so rigorosa , na maior parte s h uma traduo por
tradutor , e isto continua assim at aos anos se ssenta. No caso da literatura
portuguesa, a disperso dura ainda mais dez a vinte anos. At ao fim dos anos
oitenta h um grande nmero de tradutores com s um ttulo traduzido. Nota-se,
alis, que nos anos trinta e quarenta h (colectivos de ) tradutores que traduziram
mais de dois ttulos, a disperso parece-se concentrar nos anos antes de 1930, e
no perodo 1950-1980.
A razo pelo qual a produo dos ttulos traduzidos do portugus para o
neerlands
cresce
mais
tarde,
no
podemos
esc larecer
com
base
na
profissionalizao de tradutores ou no melhoramento da posio econmica,

dado que, se fosse o caso, a produo teria aumentado antes (em 1960-1975).
4.2 Autores
Em total, foram traduzidos 94 a utores lusfonos para o neerlands. De mais
de meta de (56) destes escritores foi traduzida apena s uma obr a. Vinte e qua tro
autore s tm dois, trs ou quatro ttulos traduzidos. O grupo de autores com
cinco ou mais obras traduzida s (12) so responsveis por quase a metade (116)
da produo total de ttulos (247). Aqui vm representa dos os autores mais
traduzidos, a lista inteira encontra-se na Tabela 15 no Anexo 4.
T a b e l a 4 : A u t o r e s l u s fo n o s c o m d o i s o u m a i s t t u l o s t r a d u z i d o s p a r a o n e e r l a n d s
Autor
Pessoa, Fernando
Tradues
publicadas
20
Anos da publicao
da 1 edio
(nmero por ano)
1978, 1980, 1981, 1990,
1991, 1995, 2000 (3),
2001, 2002, 2003 (2),
2004, 2005 (2), 2006
(2), 2007 (2)
-51-
Nmero de editoras (nome das

editoras)
5 (Arbeiderspers: 16, Meulenhoff,
Fonto Tielt, Damon, Het Parool)
Carvalho, Jos Rentes de
14
Saramago, Jos
13
Coelho, Paulo
11
Assis, Joaquim Maria Machado de
Amado, Jorge
Antologas
Queirs, Jos Maria de Ea de
Ribeiro, Joo Ubaldo
Antunes, Antnio Lobo
Nunes, Lygia Bojunga
Ramos, Graciliano
Andrade, Carlos Drummond de
Castro, Ferreira de
Fonseca, Rubem
Pascoaes, Teixeira de
Agualusa, Jos Eduardo
Cmara, Dom Helder
Couto, Mia
4
4
3
3
3
Jdice, Nuno
Lispector, Clarice
Pinto, Margarida Rebelo
Pires, Jos Cardoso
Rosa, Joo Guimares
Sena, Jorge de
Trevisan, Dalton
Almeida, Germano
Barroso, Maria Alice
Buarque, Chico
3
3
3
3
3
3
2
2
2
Cames, Lus Vaz de
Cunha, Euclides da
Faria, Almeida
Jorge, Ldia
Melo, Patrcia
Melo Neto, Joo Cabral de
2
2
2
2
2
1972, 1983, 1987, 1988,

1989, 1990, 1991, 1992,
1994, , 1996, 1998,
2000, 2001, 2005
1990, 1993, 1996, 1998,
1999, 2000, 2001, 2002,
2003, 2005, 2006, 2007,
2008
1993, 1994, 1997, 1998,
1999, 2001, 2003, 2005,
2006, 2007, 2008
1954, 1966, 1983, 1984
(2), 1985, 1986, 1991,
1992
3 (Arbeiderspers: 9, Meulenhoff: 2,
Atlas 3)
2 (Meulenhoff: 10, Arbeiderspers 3)
1 (Arbeiderspers)
3 (Arbeiderspers: 7, Het Spectrum,
G.J.A. Ruys)
5 (Pegasus: 3, Boekerij: 2, C. de Boer

1949, 1952, 1962, 1972,
Jr, Wereldvenster, Van Holkema &
1978, 1980, 1982, 1990
Warendorf)
1958, 1961, 1969, 1970, 7
1971, 1972, 1985, 1991
1906, 1932, 1989, 1990, 4 (Arbeiderspers: 5, IJzer, G.
1992, 1994, 2001 (2)
Schreuders, Em. Querido)
1991, 1992, 1994, 2000, 2 (De Bezige Bij: 4, Anthos: 4)
2001, 2003, 2005, 2007
1991, 1997, 1999, 2001, 3 (Ambo: 6, Amber, De
2003, 2004, 2007 (2)
Arbeiderspers)
1985 (2), 1986, 1989,
3 (Westfriesland: 3, Houtekiet: 2,
1993, 1996
Leopold)
4 (Coppens & Frenks: 3,
1972, 1981, 1995, 1996,
Arbeiderspers, D.A.P. Reinaert
2002, 2007
Uitgaven, Wereldvenster
1980, 1983, 1992, 1998 2 (Arbeiderspers: 4, Rijksacademie
(2)
voor de Beeldende kunsten)
2 (De Vlam: 3, P.N. van Kampen &
1936, 1952, 1954, 1958
Zoon)
1991, 1992, 1996, 1999 1 (Wereldbibliotheek)
1937, 1939, 1947, 1950 1 (Meulenhoff)
1 (Meulenhoff)
2003, 2007, 2008
1 (Descle de Brouwer)
1970, 1971, 1973
3 (Anthos, Ambo, Van Gennep)
1996 (2), 2007
2 (Wagner & Van Santen: 2, Poetry
1998, 2005, 2007
International)
2 (Het Wereldvenster: 2, De Geus)
1988, 1989, 1994
1 (Sirene)
2003, 2004, 2006
2 (De Prom: 2, Tortuca)
1990, 1993, 1998
2 (Meulenhoff: 2, De Lantaarn)
1977, 1983, 1993
1 (De Prom)
1994, 1995, 1999
1 (Meulenhoff)
1975, 1977, 1992
1 (De Geus)
2000, 2002
1 (De Geus)
1994, 1995
1 (Meulenhoff)
1992, 2005
2 (Stichting De Roos,
1953, 2007
Arbeiderspers)
1954, 2001
2 (Wereldbibliotheek, Meulenhoff)
2 (De Prom, Meulenhoff)
1991, 1997
2 (Arena, De Prom)
1991, 1996
1 (Wereldbibliotheek)
1997, 1999
2 (De Lantaarn, De Prom)
1981, 1996
-52-
Peixoto, Jos Lus
Pepetela
Souza, Mrcio
2
2
2
2003, 2008
2001, 2008
1982, 1992
1 (Meulenhoff)
2 (Meulenhoff, De Geus)
2 (Bakker, Amber)
Dos doze autores com cinco ou mais tradues, os mais importantes so

Fernando Pessoa , Jos Saramago, Jos Rentes de Carvalho e Pa ulo Coe lho. Como
decorreu a introdu o destes autores ser esclarecido no captulo cinco. Estes
quatro autore s esto, na sua maioria, ligados a uma editora, o que indica a
publicao de autores, em vez de ttulos separados. As editora s mais importantes
so a De Arbeiderspers e a Meulenhoff. Nomeada mente a De Arbeiderspers
concentra-se na publicao de a utores.
Dos a utores com cinco ou mais ttulos traduzidos, uma parte substancial
tambm publicada por s um ou duas editora s. Excepes s o Ea de Queirs,
Graciliano Ramos e Jorge Amado, todos autores com c inco ou mais ttulos
publicados de uma forma mais dispersa. Contudo, e sta disperso por vrias
editoras diz respeito aos ttulos publicados ante s de 1980. S no caso de Jorge
Amado as primeiras trs tradues (1949, 1952, 1962) fora m publicadas pela
mesma editora: Pegasus. Jorge Ama do o nico autor lusfono que publicado
de uma forma dispersa pelas editoras depois dos anos oitenta .
Autores de que foram publicadas tradu es apenas entre os anos 1930 e
1960, mostram uma certa continuidade. As quatro obra s traduzidas de Teixeira
de Pascoaes foram publicada s pela Meulenhoff e, alm disso, todas foram
traduzidas por Albert Vigoleis Thelen, em colaborao com Hendrik Marsman ou
Gerard Diels. Teixeira de Pascoaes era amigo de Thelen e parece aqui que foram
os seus esforos que possibilitaram a traduo e a publicao das qua tro obras
nos Pases Baixos. Trs das quatro obras traduzidas de Fe rreira de Castro,
tambm foram publicadas por s uma editora . As tradu es, salvo uma, foram
publicada s pela De V lam em Gante e traduzidas por Lode Roela ndt, um tradutor
que no traduziu mais nada do portugus. Neste caso a razo para a publicao
tambm poderia ser interesse pe ssoal, entusia smo ou contacto directo c om o
autor. No captulo seguinte , analisarei mais profunda mente os tradutore s e
autore s traduzidos neste perodo.
-53-
4.3 Editoras
Tabela 5 mostra as editoras que publicara m duas ou ma is tradues. A lista
completa encontra-se na Tabela 16 no Anexo 4. Em tota l, 64 editoras publicaram
literatura lusfona, a maior parte delas (53) publicou apenas trs ou menos
tradues. Onze editoras lanara m mais de trs ttulos no mercado e, juntas, s o
respons veis por mais de dois teros (171 ttulos) da produo total de ttulos.
Tabela 5: Editoras neerlandesas de literatura portuguesa com duas ou mais tradues publicadas.
Editora
Nmero de
ttulos
Nmero
de
autores/
antologias
(A)
Anos da publicao da 1 edio.

(nmero por ano)
Amsterdam: De Arbeiderspers 61
13
Amsterdam: Meulenhoff
38
15 (+ 3 A)
Baarn: De Prom
16
13
Amsterdam: Ambo
Amsterdam:
Wereldbibliotheek
Amsterdam: Anthos
Breda: De Geus
Baarn/Bussum/Houten:
Wereldvenster
Amsterdam: Coppens &
Frenks
Amsterdam: Van Gennep
Amsterdam: De Bezige Bij
Amsterdam: Atlas
Amsterdam: Amber
Amsterdam: Pegasus
Amsterdam: Sirene
Utrecht: Descle de Brouwer
Gent: De Vlam
Hoorn: Westfriesland
Leiden: De Lantaarn
Sliedrecht: Wagner & Van
Santen
Amsterdam: Arena
Amsterdam: Bakker
Houten: Van Holkema &
Warendorf
Leuven: Leuvense
schrijveractie
Rotterdam: Poetry
International
1978, 1980, 1981, 1983, 1984 (2), 1985, 1986, 1987,

1988, 1989 (2), 1990 (4), 1991 (2), 1992 (4), 1993
(3), 1994 (3), 1995, 1996(2), 1997, 1998 (4), 1999,
2000 (3), 2001 (4), 2002, 2003 (3), 2004 (2), 2005
(3), 2006 (2), 2007 (5), 2008
1904, 1937, 1939, 1947, 1950, 1961, 1970, 1972,
1975, 1977 (2), 1980, 1983, 1985, 1992 (2), 1993
(2), 1997, 1998, 1999 (2), 2000, 2001 (3), 2002,
2003 (3), 2005 (2), 2006, 2007 (2), 2008 (3)
1990, 1991 (2), 1992, 1993 (2), 1994 (3), 1995,
1996 (4), 1999 (2)
1996, 1997, 1999, 2001, 2003, 2004 (2), 2005, 2007
1933, 1954, 1991, 1992, 1994, 1996, 1997, 1999 (2)
7
7
5
5
1991, 1992, 1994, 1996 (2), 2000, 2008

1994 (2), 1995, 1998, 2000, 2002, 2008
4 (+ 1 A)
1978, 1981, 1982, 1988, 1989, 1991
1995, 1996, 1997, 2002, 2006
5
5
4
3
3
3
3
3
3
3
4 (+1 A)
2
2
3
1
1
1
1
1
3
1969, 1976, 1997, 2003, 2007

1971, 2001, 2003, 2005, 2007
1998, 2000, 2004, 2005
1990, 1991, 1992
1949, 1952, 1962
2003, 2004, 2006
1970, 1971, 1973
1952, 1954, 1958
1985 (2), 1986
1981, 1982, 1983
2000, 2003, 2005
2
2
2
2
1991 (2)
1982, 1998
1990, 2006
1991 (2)
2006, 2007
-54-
Utrecht: A.W. Bruna & Zoon
Utrecht: Het Spectrum
2
2
1 (+1 A)
2
1965, 1972
1954, 1966
Acima, j constate i que a Me ulenhoff e a De Arbeider spers so as editoras

de litera tura portuguesa ma is importantes no campo literrio neerlande sa. A
Tabela 5 mostra-o com clareza, isto , juntas so responsveis pela produo de
quarenta por cento de toda a literatura portuguesa nos Pases Baixos (99 ttulos).
Heilbron (1995: 223) diz que para muitas lnguas exticas (japons, chins,
portugus, espanhol, lnguas escandinavas) o mercado dominado por uma
editora, Meulenhoff. Baseia-se em dados at 1990, mas a De Arbeiderspers,
com dezasseis ttulos, j e nto, ultrapassou a Me ulenhoff que tinha publicado
catorze ttulos. Hoje em dia, o mercado de literatura lusfona dominado pela
De Arbeiderspers, c om a Meulenhoff num bom segundo lugar.
Contudo, a continuidade da Me ulenhoff visvel. A primeira traduo do
portugus saiu em 1904 e, nos anos 1930-1970, continuaram a sa ir tradues. No
entanto, a De Arbeiderspers publicou a sua primeira traduo do portugus em
1978 47. A Wereldbibliotheek, tambm activa durante o sculo inteiro como
editora de literatura lusfona. As editoras activas num perodo curto antes de
1970, De Vlam, De scle de Brouwer e Pega sus, focam-se num s autor.
Desde os anos oitenta, a importao e produo de literatura lusfona
mais estr uturada. Editoras publicam mais obras de um escritor, os ttulos s o
publicados sem gra nde s intermitncias e as editora s maiores tornam-se
respons veis pe la maior parte da produ o. Mesmo a ssim, verificamos que nos
anos anteriores havia certas editoras que publicaram vrias obras de um autor. O
que significa que a disperso de autores por editoras, no perodo 1900-1970, no
completa .
4.4 Poesia
At
a qui
considerei
fico
poesia
como
literatura.
Quando
distinguimos entre estes dois gneros, vemos qu o poucos so os tradutores

implicados na publicao de poesia lusfona. Em total foram publicada s 33
obras de poe sia em primeira edio. So, sobretudo, antologias, em que o
47
Aqui de salientar, que a De Arbeiderspers s comeou a focar na construco de um fundo editorial literrio nos anos
sessenta.
-55-
tradutor fez a escolha dos poemas. Apena s dez das obras de poesia so tradues
integrais de obras originais.
Tabela 6: Tradutores de poesia portuguesa
Tradutor
Nmero de
tradues
Willemsen, August
22
Dijk, Bertus
Koenders, Irne
Verspoor, Dolf
Herkes, Ed
Komit Indonesi
Pos, Arie
Earl, Martin
3
2
1
1
1
1
1
1
Anos da publicao da 1 edio.

(nmero por ano)
1978, 1980, 1981 (2), 1982, 1983, 1985,
1992, 1998 (2), 2000, 2001, 2002, 2003
(2), 2005, 2006 (3), 2007 (3)
1969, 1971, 1976
1991 (2)
1947
1953
1971
1979
1996
2007
Aqui tambm, a produ o de tradues nos Pases Baixos come a a formarse de sde os anos oitenta. Entre os anos 1900-1980 saem apenas oito obras de
poesia . As outras vinte e cinco so publicadas entre 1980 e 2007. Uma
preferncia partic ular pela poesia portuguesa ou brasileira no h. So traduzidos
poetas portugueses, como Fernando Pessoa, Nuno Jdice e Sophia de Mello
Breyner Andresen, e poeta s brasile iros, como Carlos Drummond de Andrade,
Ldo Ivo e Ferreira Gullar. De outros pases lusfonos, so traduzidas duas
obras, uma de Franc isco Borja da Costa de Timor-Leste (1979) e a antologia
Vuur en ritme (1969) com poemas de Angola, Moambique, Ca bo Verde, GuinBissa u e So Tom e Prncipe .
A Tabela 6 mostra que, desde 1980, h um monoplio extraordinrio na
poesia lusfona e m traduo neerlandesa . Das vinte e cinco obras de poesias
publicada s naquele perodo, apenas qua tro no foram traduzidas por August
Willemsen. Irne Koenders traduziu duas obras e Arie Pos e Martin Earl um
cada um, das quais a de Martin Earl no foi traduzida para o neerlands, mas, no
mbito do festival Poetry International, para o ingls. Ao tratar os tradutores
como interveniente s em 3.1, j vimos que Willemsen respons vel pela tradu o
de 52 das 247 tradues publica das do portugus. Qua se a metade delas so
tradues de poesia . Se m Willemsen c omo tradutor de poesia, seriam traduzidas
apenas onze obras de poesia lusfona no sculo vinte , uma boa razo para
estudar este tradutor interveniente mais profundamente, o que farei no captulo
-56-
seguinte . Alm disso, das obra s de poe sia traduzidas por Willemsen, a metade foi
publicada por uma s editora , a De Arbeidersper s. A outra metade publicada,
muito dispersa, por oito e ditoras diferentes. Aqui tambm, o entusiasmo e a
dedicao pessoal parecem o motivo fundamental para a publica o das
tradues.
De sete obras de poesia, saram, em total, vinte e cinco reedies. A obra
com o maior xito Gedichten (Poemas) de Fernando Pessoa , uma seleco da obra
potica de Pessoa , traduzida por Willemsen e publica da pela De Arbeiderspers. A
antologia apareceu para a primeira vez em 1978 e, de sde ento, foi reeditada oito
vezes. Facto nico para uma obra de poe sia nos Pa ses Baixos. Uma outra obra
com muito xito, a De liefde, natuurlijk de Carlos Dr ummond de Andrade,
tambm traduzida por Willemsen e publicada pela De Ar beiderspers, pela
primeira vez em 1996 e, desde e nto, reeditada sete vezes. A obra uma
traduo integral da obra , publicada no Brasil em 1992, aps a morte de
Drummond de Andra de, O amor natural.
Alm disso, Gedichten (Poemas, 1981) de Joo Cabral de Melo Neto foi
reeditada trs vezes, Gedichten (Poemas, 1982) de Manuel Bandeira duas veze s,
bem como Gedichten (Poemas, 1982) de Drummond de Andrade, e Od e van de z ee
(Ode Martima, 1980) de lvaro de Campos foi reeditada uma vez. August
Willemsen foi o tradutor de todas essas obras. A nica obra com uma reedio,
no traduzida por Willemsen, Sa udade en andere verzen (Saudades e outra s poemas)
de Lus de Came s (1953). Saiu em 1961 a segunda edio desta antologia
traduzida por Dolf V erspoor. de acrescentar, que tambm a nica reedi o
de uma obra de poesia publicada antes de 1980. Todas as outras reedies
apareceram depois deste ano.
4.5 Reedies
Como j foi me ncionado (veja 3.1.2), a imagem da introdu o da literatura
lusfona nos Pases Baixos muda quando tambm inclumos as reedies. Alm
disso, no certo se foram contadas toda s as reedies, como vimos em 2.2.3.
Por isso, aqui, s analiso alguns a utores de grande sucesso, e qua l o tipo de
literatura c om o maior xito nos Pases Baixos at agora. Dos 247 ttulos
-57-
traduzidos do portugus, 57 foram reeditados e apenas 37 deles atingiram uma

segunda reedi o. A Tabela 7 apresenta estas 37 obras. 48
T a b e l a 7 : L i t e r a tu r a t r a d u z i d a c o m tr s o u m a i s e d i e s
Nmero
de
edies
Autor
Ttulo (ttulo original)
Coelho, Paulo
De alchemist
(O Alquimista)
60
Coelho, Paulo
Elf minuten
(Onze minutos)
24
Saramago, Jos
De stad der blinden

(Ensaio sobre a cegueira)
21
Coelho, Paulo
De pelgrimstocht naar Santiago

(O dirio de um mago)
20
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Carvalho,
Jos Rentes de
De vijfde berg
(A quinta montanha)
Veronika besluit te sterven (Veronika
decide morrer)
Aan de oever van de Piedra huilde
ik (Na margem do Rio Piedra eu sentei e
chorei)
De duivel en het meisje
(O demnio e a Srta.)
De Zahir (O Zahir)
Portugal: een gids voor vrienden
(Portugal: um guia para amigos)
Pessoa, Fernando
Gedichten (Poemas)
Carvalho,
Jos Rentes de
Andrade,
Drummond de
Waar die andere God woont

(Com os holandeses)
De liefde, natuurlijk
(O amor natural)
Het boek der rusteloosheid
(Livro de desassossego)
Memoriaal van het klooster
(Memorial do convento)
Minnebrieven van een Portugeesche
non. (Lettres Portugaises)
Paulus, de dichter Gods (So Paulo)
Brazili, Brazili
(Viva o povo brasileiro)
De anarchistische bankier & ander
proza
(O banqueiro anarquista e outros contos de
raciocnio)
Diepe wildernis: de wegen
(Grande serto: veredas)
Alle namen
(Todos os nomes)
Pessoa, Fernando
Saramago, Jos
Alcoforado,
Marianna
Ribeiro, Joo Ubaldo
Pessoa, Fernando
Rosa,
Joo Guimares
Saramago, Jos
19
16
14
12
12
9
9
48
8
8
7
Ano da publicao
1994, 1995, 1996 (3), 1997, 1998 (5),

1999 (3), 2000 (3), 2001 (3), 2002 (5),
2003 (5), 2004 (6), 2005 (6), 2006 (6),
2007 (7), 2008 (5)
2003, 2004 (7), 2005 (4), 2006 (5),
2007 (3), 2008 (4)
1998 (4), 1999 (2), 2000 (2), 2001,
2002 (2), 2003, 2004 (2), 2005 (2),
2006 (2), 2007, 2008 (2)
1993, 1995, 1996, 1999, 2000, 2001,
2002, 2003, 2004 (2), 2005 (3), 2006
(3), 2007 (2), 2008 (2)
1998, 2001, 2002, 2003 (2), 2004,
2005 (7), 2006, 2007 (5)
1999, 2000, 2002, 2003 (2), 2004 (4),
2005, 2006 (3), 2007, 2008 (2)
2000 (2), 2002 (2), 2003, 2004 (3),
2005, 2006 (2), 2007 (2), 2008
2001 (2), 2003 (2), 2004 (2), 2005 (2),
2006 (2), 2007 (2)
2005 (6), 2006 (4), 2007, 2008
1989 (5), 1992, 1994, 1996, 1999
1978, 1982, 1987, 1991, 1993, 1995,
1998, 2000, 2001
1972, 1973, 1982, 1987, 1988, 1989
(2), 1990
1992, 1996, 1997 (2), 1998, 1999,
2001, 2006
1990 (2), 1992, 1995, 1996, 1999,
2001
1990, 1998 (2), 2001, 2005
1904, 1922, 1934, 1948
1937 (2), 1939, 1949
1991, 1993, 1995, 2000
1980, 1990, 1997, 2002
1993, 1995, 2000, 2007
2000 (2), 2002, 2007
Na verso CD-ROM desta tese os dados completos sobre as reedies so incorporados no ficheiro Excel dados
quantitativos_ kwantitatieve gegevens.xls.
-58-
Melo Neto,
Joo Cabral de
Cmara, Dom Helder
Carvalho,
Jos Rentes de
Rosa,
Joo Guimares
Rosa,
Joo Guimares
Saramago, Jos
Carvalho,
Jos Rentes de
Tavares,
Miguel Sousa
Saramago, Jos
Saramago, Jos
Antunes,
Antnio Lobo
Saramago, Jos
Andrade,
Drummond de
Bandeira, Manuel
Carvalho,
Jos Rentes de
Gedichten (Poemas)
1981, 1983, 1984 (2)
1970, 1971 (2)
1987, 1990, 1993
1977, 1984, 1993
1983, 1992, 1996
1998, 1999, 2005
Ernestina (Ernestina)
1998, 1999, 2001
Evenaar (Equador)
2004, 2005, 2007
1996, 1998, 2006
2001, 2006 (2)
1997, 2001, 2007
2006 (2), 2008
Gedichten (Poemas)
1980, 1990, 2002
Gedichten (Poemas)
De Hollandse minnares
(A amante holandesa)
1982 (2), 1983
2000, 2002, 2003
Een spiraal van geweld bedreigt de

mensheid. (Desconhecido)
De juwelier en andere verhalen
(O Joalheiro)
De derde oever van de rivier
(Primeiras estrias)
Het uur en ogenblik van Augusto
Matraga
(A hora e a vez de Augusta Matraga)
Het evangelie volgens Jezus Christus
(O evangelho segundo Jesus Cristo)
Het beleg van Lissabon

(Histria do Cerco de Lisboa)
Het schijnbestaan
(A caverna)
Het handboek van de inquisiteurs
(O manual dos inquisidores)
Het verzuim van de dood
(As intermitncias da morte)
Em 3.1.2 vimos que uma parte substancia l da s reedie s constitudo por

obras de apenas dois autores, a saber, Jos Saramago e Pa ulo Coelho. Agora que
coleccionei todos os dados dizendo respeito s reedie s, vemos que sobretudo
este ltimo a utor que podemos chamar de um escritor de sucesso, ou melhor,
autor de best-sellers. De todas a s 316 reedies publicada s, mais da metade (173)
das obras de Pa ulo Coelho. Todas foram publicadas pela De Arbeiderspers, e
Piet Janssen traduziu a maior parte . Lemmens traduziu as primeiras duas
tradues, e ntre elas, a obra com o maior xito, De Alchemist (O Alquimista,
1994).
Foram publicadas se te tradues de Jos Saramago que foram reeditadas
duas veze s ou mais. Em total, saram quarenta reedies das sua s obras.
Especialmente o seu Stad der blinden (Ensaio sobre a cegueira , 1998) tem sido um
sucesso, quando contabilizamos o nmero de reedies. A realizao das
tradues de Jos Saramago e do seu sucesso notvel. A De Arbeiderspers
publicou a s primeira s trs tradues, que foram traduzidas por Lemmens. Depois
destas primeiras edies tudo publicado pe la Meulenhoff, inclusive as
-59-
reedies das primeiras trs tradues. A Me ulenhoff adquiriu todos os direitos

da De Arbeiderspers. Alm disso, a partir deste momento, Maartje de Kort
encarrega-se de quase toda s as tradue s. H, ento, raze s suficientes para
estudar mais prof undamente a introduo da obra de Saramago nos Pases
Baixos. No captulo 5 esboarei a forma em que as tradues foram publicadas e
introduzida s e darei a s raze s para a muda na de editora e de tr adutor.
Jos Re ntes de Carvalho bem representado e tambm o podemos
considerar um autor de suce sso nos Pases Baixos. Cinco das suas obras foram
reeditadas dua s ou mais vezes e em total sa ram 24 reedies. Os seus ttulos
com o maior nme ro de reedies so Waar d ie andere God woont (Com os
holandeses, 1972) e Portugal: Een gids voor vriend en (Portugal, um guia para amigos,
1989). Este autor tambm ser disc utido brevemente no captulo seguinte e n o
s por causa do seu sucesso admirvel como neerlands portugus. De facto,
desde 1956 os Pases Baixos foram a sua se gunda ptria , mas Rente s de Carvalho
teve funo de conselheiro para a De Arbeiderspers.
Uma outra informao interessante a ocorrncia de cinco obras de poesia
na lista. Uma reedio de uma obra de poesia j por si uma ocasio rara.
ainda ma is rara quando uma obra traduzida de uma rea lingustica e cultura
to distante dos Pases Baixos. O j mencionado xito de Gedichten (1978) de
Pessoa (oito reedies) e de De liefde, natuurlijk (1996), uma obra pstuma de
Carlos Drummond de Andrade , podemos chamar de, pelo menos, extraordinrio.
S a primeira obra de um poe ta portugus, as outra s quatros so de poetas
brasileiros.
Em
3.4
nota mos
que
August
Willemsen
pessoalmente
respons vel pela traduo de quase toda a poe sia traduzida depois dos anos
sesse nta. Agora podemos consta tar que tambm traduziu a s obras de poesia ma is
reeditadas. A De Arbeiderspers publicou a s duas tradues de poesia com mais
xito, A De Lantaarn publicou a s obras de Manuel Bandeira e de Joo Cabral de
Melo Ne to.
Quando avaliamos a provenincia de toda a literatura em reedio, no
podemos concluir que existe uma preferncia pela literatura de um pas
especfico. Das 57 obras e m reedio, 26 s o brasileiras e 31 portuguesa s.
Considerando as obras de mais xito, tambm no encontramos uma preferncia
especfica. Da s 23 obras com uma quarta edio, onze so brasile iras e doze
-60-
portuguesas. Literatura de um outro pas lusfono at agora no tem alcanado

mais do que uma reedio.
No entanto, foi, principalme nte, literatura contempornea que foi reedita da.
S cinco da s 23 obras acima mencionadas, no so contempor neas e delas, trs
so obras de Ferna ndo Pessoa, um autor que dificilmente se deixa denominar de
no-conte mporneo, uma vez que, em Portugal tambm, a ma ior parte da sua
obra surgiu postumamente.
Da anlise da publicao das reedies da literatura lusfona em traduo
neerlandesa , surgem outra vez os mesmos interveniente s. A De Arbeiderspers e a
Meulenhoff so a s editoras mais importantes. August Willemsen, Harrie
Lemmens e Piet Janssen so os tradutores mais representa dos. Os autores Jos
Saramago, Fernando Pessoa e Jos Rentes de Carvalho a qui tambm se
distinguem. Paulo Coelho, o nico autor best-seller, sobre ssai entre os autores.
Todos estes interveniente s e instituies sero disc utidos, separadamente, no
captulo cinco.
4.6 Resumo
Neste
captulo
tentei
responder
seguintes
perguntas
base
(veja
Introduo):
3
Que intervenientes (editoras, autores e tradutores) esto envolvidos na introduo destas

tradues [literatura lusfona em tradues neerlandesa]?
4.1
Quais os tradutores, editoras e autores que mais se destacam quando avaliamos as

tradues neerlandesas da literatura lusfona atravs de uma anlise institucional?
As diversas tabelas a presentadas d o a resposta pergunta ba se 3. Os dados
completos encontram-se no A nexo 4. A encontram-se todos os tradutores,

autore s e editoras implicados na public ao de uma ou mais tradues do
portugus entre 1900 e 2008.
Dos dados apresenta dos podemos concluir que, provavelmente, uma parte
dos ttulos traduzidos o resultado de entusiasmo e perseverana pessoal de um
tradutor , uma editora ou, eventualmente, de um autor. Aqui, os mecanismos
usuais do funciona mento do mercado nem sempre do uma explicao para o
surgimento de uma certa obra traduzida para o neerlands. Baseio-me aqui na
continuidade do nmero de ttulos produzidos, no que diz respeito ao tradutor,
-61-
autor ou editora. O contrrio, a disperso por vria s editora s ou a traduo de

uma obra de um autor desconhecido, tambm pode indicar iniciativa pessoal.
Nos anos trinta e quarenta , por exemplo, h alguns tradutores activos que
traduziram vria s obras de um autor, muitas vezes publicadas pela mesma
editora. A lbert V igoleis Thele n traduziu, em cooperao com Hendrik Marsman,
trs obras de Teixeira de Pascoaes, publicadas pela Meulenhoff. Uma quarta
traduo de Pascoaes saiu em 1950 na mesma editora e tambm foi traduzida por
Thelen, desta vez, em cooperao com Gerard Diels. Outros tradutores visveis
so Slauerhoff e De Jong. Visto que a quantidade de ttulos traduzidos do
portugus, na quele perodo, pequena, vale a pena estudar mais profundamente
o processo da realizao destes ttulos.
J indiquei que a popularidade da literatura lusfona cresceu nos anos
oitenta e noventa . Os tradutores mais notveis neste perodo so August
Willemsen e Harrie Lemmens, que no somente traduziram um grande nmero de
autore s diferentes, como tambm viram a s sua s tradues publicada s por vrias
editoras. Visto que a participao dele s no campo literrio neerland s to
importante, ta mb m estudarei o seu papel no captulo seguinte e tentarei
descrever os seus procedime ntos. A lm disso, analisarei mais detalhadamente o
processo de publicao dos autores Coelho, Saramago e Pessoa . Isto tudo, para
saber se estes interve nientes e instituies agiram individualmente.
-62-
5
O INDIVDUO COMO INTERVENIENTE
Agora, com a base de dados feita, re sta responder s pergunta s ma is
especficas. Da anlise institucional no captulo qua tro resultou que alguns
interveniente s desempenharam um pa pel fora do comum na introduo da
literatura lusfona nos Pase s Baixos. Destes intervenientes quero analisar se
tiveram uma influnc ia pessoal na produ o material de uma ou mais tradue s,
que forma esta influncia tinha e quo f undamental a influncia foi (veja 4.2 e
4.3 das perguntas base na Introdu o).
Vimos em 1.3 que, no caso de literaturas de uma lngua diferente das trs
lnguas estrangeiras moderna s, a perseverana de um indivduo pode ser a razo
para a publica o de uma tradu o e que apenas uma pequena parte dos ttulos
lusfonos traduzidos realizada pelo envolvimento de uma agente literrio. No
caso de uma parte substancial da literatura hispanfona era, porm, a editora a
tomar a inic iativa (veja 3.2.1).
Neste captulo discuto, sucessivamente, a primeira metade do sculo vinte;
os dois tradutores mais presentes no perodo 1980-2008, a saber, August
Willemsen e Harrie Lemmens; e trs autores em traduo neerlandesa no me smo
perodo: Fernando Pessoa, Jos Sarama go e Paulo Coelho. Nomeadamente na
anlise do primeiro e pisdio e dos dois a utores, suspeito encontrar indcios que
apontam para a iniciativa individual de certos tradutores. Abordo ainda tamb m
a histria da traduo dos trs autores mencionados, de vido sua popularidade
nos Pases Baixos e s circunstncias, por vezes estranhas, em que foram
introduzida s.
5.1 A primeira metade do sculo vinte

Em 1904 e em 1906 apareceram nova s tradues do portugus para o
neerlands: Minnebrieven van een Portugeesche non (Lettres Portugaises) de Mariana
Alcoforado, traduzido em 1904 por Arthur va n Schendel, atravs do francs, e
Briefwisseling van Frad ique Mendes (A correspondncia de Fradique Mend es) por M.J.
Kollewijn em 1906. Depois disso, muitos anos decorrem at a o aparecimento em
1932 de De misdaad van pater Amaro (O crime d o padre Ama ro), tambm de Ea de
-63-
5 O indivduo como interveniente
Queirs. Nos anos trinta sara m, em total, sete tradues novas do portugus
para o neerlands (veja Tabela 8).
Tabela 8: Novas tradues do portugus publi cadas nos anos tri nta, em ordem cronolgi ca
Autor
Queirs, Jos Maria
de Ea de
Ttulo
De misdaad van
pater Amaro
Johan Maurits van
Nassau
Ttulo original
O crime do padre
Amaro
O prncipe de
Nassau
Tradutor
Slauerhoff, J. & R.
Schreuder
Slauerhoff, J. & R.
Schreuder
Castro, Ferreira de
De paradijsplantage
A selva
Gerzon-Caff, A.
1936
Ribeiro, Aquilino
De man die den

duivel doodde
O homem que
matou o Diabo
Brouwer, J.
1936
Pascoaes,
Teixeira de
Paulus, de dichter
Gods
So Paulo
Thelen, Albert
Vigoleis & H.
Marsman
1937
J.M. Meulenhoff
Conflito do Canal
de Inglaterra entre
as armas
Espanholas e
Olandezas
De Jong, Marcus
1939
Den Helder: C. de
Boer Jr.
So Jernimo e a
trovoada
Thelen, Albert
Vigoleis & H.
Marsman
1939
J.M. Meulenhoff
Setbal, Paulo
Melo, Francisco
Manuel de
Pascoaes,
Teixeira de
De strijd in het
Engelsche Kanaal
tussen de Spaanse en
Hollandse wapenen
anno 1639
Hironymus, de
dichter der
vriendschap
Ano
Editora
1932
Querido
1933
Wereldbibliotheek
P.N. van Kampen
& Zoon
W.J. Thieme &
Cie
Nos anos quarenta , cinco tradues novas foram publicadas, e m que alguns
nomes de tradutores dos anos trinta voltam.
Tabela 9: Novas tradues do portugus publicadas nos anos quarenta, em ordem cronolgica
Autor
Diniz, Jlio
Ttulo
De pleegkinderen
van Meneer Pastoor
Ttulo original
As pupilas do
Senhor Reitor
Verbo escuro,
obras completar
VII
Tradutor
Ano
Editora
Holvoet, G.L.
1947
Pro Arte
Thelen, Albert
Vigoleis & H.
Marsman
1947
J.M. Meulenhoff
Verbum obscurum
Ortigo, Ramalho
Holland 1883
A Holanda
De Jong, Marcus
1948
Jacob van
Campen
Amado, Jorge
Woeste wereld.
Braziliaanse roman.
Terras do sem
fim
Thyn, Suzanne van
1949
Pegasus
Napoleon. Spiegel
van de antichrist
Napoleo
Thelen, Albert
Vigoleis & Gerard
Diels
1950
J.M. Meulenhoff
O duo de tradutores Sla uerhoff & Schreuder traduziu duas obras, De Jong
trs, mas , sobretudo, Albert Vigoleis Thelen que visve l como tradutor. Em
cooperao com Hendrik Marsman e uma vez com Gerard Diels, traduziu qua tro
das doze obras publicadas nos anos 1930-1950 (veja tabela 8 e 9). Todas a s obras
so de Teixeira de Pascoae s e foram publicadas pela me sma editora , isto , J.M.
Meulenhoff.
-64-
Segundo
Heilbron
(1995: 218-9), o
nmero
de
tradutore s literrios
profissionais at 1960 muito pequeno. Os dados coleccionados sobre tradues

de obras lusfonas o confirmam. De todas as pe ssoas que traduz iram uma obra
lusfona , s podemos considerar De Jong como um tradutor profissional do
portugus. Johan Brouwer tambm era um tradutor qualific ado, mas na rea
lingustica e spanhola.
Arthur van Sche ndel, Albert Vigoleis Thelen, Hendrik Marsman e Jan Jakob
Sla uerhoff eram, antes de tudo, escritores de literatura neerlandesa . Sabemos
pouco de Kollew ijn, Gerzon-Caff, Holvoet e Van Thyn, a s suas tradues
parecem acide ntais. S Van Thyn publicou mais uma traduo, de William
Somerset Maugham. O facto de Gerzon-Caff ter traduzido De paradijsp la ntage (A
selva , 1936) do ingls para o neerlands indica que , em todo o caso, no era
tradutor do portugus.
5.1.1 Albert Vigoleis Thelen e Teixeira de Pascoaes
Para saber se h inic iativa pessoal na publicao da s tradues de Teixeira
de Pa scoaes, restrinjo-me anlise do processo de sua primeira traduo, Paulus,
de dichter Gods (So Paulo, 1937). Isto porque a ps a publicao de uma primeira
traduo, no mais necessrio uma editora deixar-se guiar por recenses e
tradues no estrangeiro, j que a partir deste momento, o autor atinge um certo
prestgio nos Pases Baixos e a editora, na deciso de publicar uma segunda
traduo, pode basea r-se no xito do primeiro ttulo. Va mos verificar que na
verdade isso era um f actor importante.
De um outro trabalho de Schreij & t Ha rt (2007: 7) resultou que Albert
Vigoleis Thelen era amigo de Teixeira de Pascoae s. Contudo, esta amiza de,
provavelmente , nasce u s aps a publicao da primeira traduo.
Combinamos encontrar Marsman e a sua mulher no domingo da Pscoa na estao de
Basileia. No dia seguinte estes prosseguiriam a viagem. Logo que nos vimos ele perguntoume a questo tpica dos literatos neerlandeses: Em que que ests a trabalhar? Contei-lhe
que tinha descoberto um mstico portugus que estava a traduzir para a Meulenhoff, em
cooperao com um antroposofista jovem que morava em Dornach, e de quem eu tinha
muita inveja por causa da sua mquina de escrever Remington silenciosa. Marsman
imediatamente ficou interessado e queria ler algo
(Morrin 2005: 131)49
49
Traduo minha de: Wij spraken af dat wij Marsman en zijn vrouw op Paaszondag aan het station van Bazel zouden
ontmoeten. De volgende dag zouden zij verder reizen. Zodra wij elkaar zagen stelde hij mij de voor Hollandse letterkundigen
typerende vraag: Waaraan werk je? Ik vertelde hem dat ik een Portugese mysticus had ontdekt die ik voor Meulenhoff aan
-65-
Parece, ento, que Thelen tinha desc ober to Pa scoaes por si mesmo, tendo
comeado a traduo por intere sse pessoal. Depois, comeou a colaborao com
Marsman, que conhe ceu em 1934, quando ele, ao ler uma primeira verso da
traduo, comentou: S o tolices e parvoces do ga jo, isto no d 50 (Hart 1985:
162). Refere-se aqui ao neerlands do antroposofista jovem, lngua que Vigoleis
Thelen, por ser alemo, no dominava suficiente. Juntos trabalharam dois anos
na traduo e quando terminaram, tentaram public-la . Jan Greshoff , um amigo
mtuo, aconselhou Thelen e Marsman concordou:
Sobre o seu encontro com Greshoff, Thelen contou: Travei conhecimento com Greshoff na
Maiorca [] Disse-me: Se descobriu um mstico, h apenas um editor que a considerar, o velho
Meulenhoff, o pai do John Meulenhoff. Quando Henny [Marsman] me perguntou quem iria publicar a
obra traduzida, contei-lhe que Greshoff tinha recomendado Meulenhoff. Meulenhoff, ptimo, escreve um
postal ao Meulenhoff dizendo que Henny Marsman o tradutor, o co-tradutor. 51
(Greshoff, J. & A.A.M. Stols 2007: 230)
Thelen, na entrevista feita por Adriaan Morrin (2005: 131), conta de
maneira diferente: Contei-lhe [Marsman] que tinha descoberto um mstico
portugus que eu estava a traduzir para a Meulenhoff, . Qual a verdade
nunca sa beremos, mas que Meulenhof f publicou a traduo um facto
consumado, a traduo de So Paulo, Paulus, de dichter Gods sai em 1937. Apesar
de a histria inte ira ser impossvel de recuperar e de algumas citaes se
contradizerem, podemos constatar com determinada certeza que a publicao
dessa traduo se realizou graas iniciativa pessoal de Thelen e Marsman.
A traduo em nee rlands tornou- se um sucesso inesperado e foram
publicada s muita s recenses, mormente positivas, em revistas literrias e jornais
(veja Tabe la 10). Alm disso, o livro veio a ser reeditado trs vezes, da s quais a
primeira reedio saiu no mesmo ano que a primeira edio.
Porm, na primeira metade do ano de publicao, a ateno para a traduo
mnima e Thelen tem de escrever dois artigos, dos quais um sob o se u
het vertalen was, samen met een jonge anthroposoof die in Dornach woonde en op wie ik hevig jaloers was vanwege zijn
geruisloze Remington schrijfmachine. Marsman was meteen genteresseerd en wilde iets lezen (Morrin 2005: 131)
50
Traduo minha de: Dat is geleuter en geouwehoer van die vent en dat gaat helemaal niet (Hart 1985: 162).
51
Traduo minha de: Over zijn ontmoeting met Greshoff vertelde Thelen: Nu had ik op Mallorca Greshoff leren kennen
[...] Hij zei tegen mij: Als je een mysticus hebt ontdekt, dan komt er maar n uitgever voor in aanmerking, dat is de oude
Meulenhoff, de vader van John Meulenhoff. Toen Henny [Marsman] mij vroeg, wie het zou uitgeven, vertelde ik hem, dat
Greshoff Meulenhoff had aanbevolen. Meulenhoff, uitstekend, schrijf aan Meulenhoff een briefkaart, dat Henny Marsman
de vertaler is, de mede-vertaler.
-66-
pse udnimo Leopold Fabrizius, sobre a sua traduo para chamar a ateno a
Paulus. De pois disso, as coisa s comea m a acelerar, sobretudo depois do artigo
de pgina inteira de Menno ter Braak no jornal Het Vaderland; intitulado Logos
en Mythos. Het verschil tussen quasi-mythisc h en mythisch denken. De
Portugeesche Paulus (Logos e My thos. A diferena entre o pensa mento quasemtico e mtico. O So Pa ulo portugus). Este artigo provocou sensibilidades
em diversos lados, tambm religiosos.
Tabela 1 0: A his tri a de r ecep o de Paulus de Dicht er Gods (Fonte: Schr eij & t Hart 2 00 7: 9)
Autor
Teixeira de Pascoaes
Obra criticada
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
Ano/ms
1937/4
1937/6
1937/11
1937/12
1937/12
1937/12
1938/1
1938/1
1938/1
So Paulo
So Paulo
So Paulo
1938/1
1938/2
1938/4
Crtico
Feuilleton
A.V. Thelen
Leopold Fabrizius
Onbekend
A.M. Brouwer
Menno ter Braak
J. Brouwer
Dom G. Sloet
J.N. Bakhuizen v/d
Brink
G. Hulsman
Onbekend
Onbekend
Revista
De Stem
Groot Nederland
Het Vaderland
Het Vaderland
De Groene Ams.
Het Vaderland
De Stem
Roeping
De Gids
Het Vaderland
Het Vaderland
Het Vaderland
No o posso provar aqui, mas lgico que a editora, depois deste xito,
pediu a traduo de mais ttulos deste autor. Em todo o caso, de ver ter sido
mais fcil a publica o da seguinte traduo. Consequenteme nte saiu, em 1939,
Hironimus, de dichter der vriend schap (So Jernimo e a trovoada). A obra Verbum
Obscurum, a traduo de Verbo Escuro, uma obra potica de Teixeira de Pascoaes,
saiu apenas em 1947, enquanto a traduo foi feita nos anos tr inta . De pois do
falecimento de Marsman em 1940, Thelen traduziu mais uma obra de Teixeira de
Pascoaes;
Napoleon ,
spiegel
van
de
antichrist
(Napoleo)
foi
traduzido
em
colaborao com Gerard Diels e publicado em 1950.

Das citaes podemos concluir que era o intere sse pessoal de Vigoleis
Thelen pelo mstico portugus Teixe ira de Pa scoaes e a fama de Marsman
como escritor que resultaram na publica o de Paulus, de dichter Gods. Recenses
de , entre outros, Menno ter Braak, um bom amigo de Marsman e Thelen,
tornaram a obra num sucesso de venda.
-67-
5.1.2 Marcus de Jong

Salvo as suas publicaes sobre a literatur a portuguesa e as sua s tradues,
no h muita informao disponvel sobre o professor doutor Marcus de Jong. A
maior parte da informao vem de publicaes e scrita s por ele prprio. Foi
professor catedrtico na Universidade de Amesterdo e foi o primeiro lusitanista
dos Pases Baixos.
T a b e l a 1 1 : T r a d u e s d e D e J on g e m o r d e m c r o n o l g i c a , i n c l u s i v e r e e d i e s .
Autor
Melo, Francisco
Manuel de
Ortigo, Ramalho
Cunha, Euclides
da
Dantas, Jlio
Autores diversos
Ortigo, Ramalho
Ttulo
De strijd in het Engelsche
Kanaal tussen de Spaanse en
Hollandse wapenen anno
1639
Holland 1883
Ttulo original
Conflito do Canal de
Inglaterra entre as
armas Espanholas e
Olandezas
Olanda
Ano
Editora
1939
C. de Boer Jr.
1948
Jacob van Campen
De binnenlanden
Os sertes
1954
Wereldbibliotheek
Het souper der kardinalen
A ceia dos cardinais
1956
Ned. Kring van Vrienden

van Portugal
Beknopte geschiedenis der

Portugeesche Letterkunde
Holland 1883 (2 edio)
Histria concisa da
literatura portuguesa
Olanda
1958
L. J. Veen
1964
Alm de sua s tradues apresentadas na Tabela 11, publicou palestras e

estudos seus sobre a literatura portugue sa. Alm disso, era o crtico permane nte
da literatura lusfona na revista Groot Nederland. De Vries (2007: 70), na sua tese
sobre a recepo de Os Lusadas, considera a sua c ontribui o significativa para a
divulgao da literatura portugue sa nos anos vinte e trinta . Nos anos cinquenta e
sesse nta, De Jong ainda publica alguns estudos sobre Ea de Que irs e Fernando
Pessoa .
As suas recenses de tradue s, frequentemente impetuosa s, mostram um
envolvimento intenso na introduo da literatura lusfona. Alm da citao na
em 4.1, em que critica a traduo de Brouwer , ele, numa das suas palestras,
manifesta a esperana de que se vendessem muito poucos exemplares da
traduo de O crime d o padre Amaro nos Pases Baixos (De Jong 1937: 51).
Numa carta a Slauerhoff, o tradutor de O Crime do Padre Amaro, De Jong o
confirma e explica a razo da s suas queixas: era na verdade a minha grande
admirao por Ea de Queirs a razo que me fez dar a crtica; julguei uma pena
Ea ter sido introduzido de tal maneira no nosso pas 52 (Haze u 1995: 553).
52
Traduo minha de: de kritiek was mij inderdaad ingegeven door mijn grote bewondering van Ea de Queiroz; ik vond
het zonde dat hij z in ons land werd gentroduceerd (Hazeu 1995: 553).
-68-
Se m
pesquisa s
mais
pormenorizada s
em
arquivos
de
editoras,
em
correspondnc ias e outras fontes direc tas, no podemos confirmar se De Jong

foi o iniciador das suas tradu es. Cada uma das sua s tradues publicada
numa outra editora , o que indica uma iniciativa pe ssoal do tradutor . As suas
publicae s e palestras numerosas sobre a literatura lusfona e o facto de ele ser
o nico lusitanista nos Pase s Baixos de 1920 at 1960 sublinha m a sua influncia
na introdu o desta literatura.
5.1.3 Slauerhoff
Em 1936 publicado In Memoria m Slauerhoff, uma edio especial da revista
Groot Nederland. De Jong (1936) contribuiu com o artigo Sla uerhoff & Portugal
para este nmero, descrevendo o papel peculiar que o poeta portugus Cames
desempenha na obra de Jan Jakob Slauerhoff. No seu romance Het Verboden Rijk
(1932), traduzido como O Reino Proibido (1997) para o por tugu s por Patrcia
Couto e Arie Pos, Cames o protagonista. Slauerhoff tambm compe vrios
poema s sobre o poeta. De Jong (1936: 43) menciona no seu artigo que
Sla uerhoff
nico
a utor
neerlands
que
no
se
pode
compreender
completamente se m um conhecimento bsico da literatura portuguesa, referindo

ao poeta portugus Cames.
Durante a s suas numerosas visitas a Portugal, Sla uerhoff entrou em
contacto com a lite ratura portuguesa e travou conhecimento com Ea de
Queirs, traduzindo para o neerlands O Crime do Padre Amaro (De misdaad van
pater Amaro, 1932). Tambm foi publicada uma tradu o da mo dele de O
Prncipe de Nassau (Johan Maurits van Nassau, 1933) do escritor brasileiro Pa ulo
Setbal e nos dois casos Slauerhoff traduziu as obras em cooperao com
Richard Schreuder. Aqui tampouco possvel dar uma resposta decisiva sobre
quem tomou a iniciativa para a traduo. De Jong escreveu-lhe uma carta em que
critica a traduo. Da resposta honesta de Slauerhoff podemos constatar que
mais provvel que tenha sido a editora a tomar a iniciativa :
Meus melhores agradecimentos pelo envio da sua monografia Peo desculpa pela
negligncia com que eu (e Schreuder) traduzimos Amaro. O meu conhecimento do
portugus realmente no profundo, mas quando h a oportunidade de ganhar algo, o
senhor acha que se deve agir de maneira to correcta, que se deixa passar esta oportunidade?
Eu prprio infelizmente no me posso permitir o luxo. Alis, creio que o leitor neerlands
-69-
em geral no se ofender e, mesmo na nossa traduo imperfeita, ficar com uma ideia da
criao literria de Queiroz.53
(Hazeu 1995: 555)
Alm disso, j foram publicadas tradues de Ea de Queirs nos anos 1895
e 1906. O autor portugus, ento, j era conhecido nos Pases Baixos, mesmo
que fosse mal, justificando a conclus o que foi a editora a tomar a iniciativa.
No consegui achar como a tradu o de Paulo Setbal se realizou. Mas, sobre
esta traduo h um fragmento numa carta enviada por Slauerhoff editora
Wereldbibliotheek:
Eu, nesta traduo, participei pouco. No haver uma outra forma para conservar o meu
nome se assim quiser, do que me colocar como tradutor? Envie o adiantamento ao
Schreuder!54
(Hazeu 1995: 555)
Parece que Slauerhoff participou pouc o nas tradues e as fez para ganhar
um pouco de dinheiro. Ma no uma imagem completamente justa . Em 1934,
ele, sem resultado, tentou traduzir e publicar O Mandarim de Ea de Queirs para
a Wereldbibliotheek (Hazeu 1995: 556). Apenas em 2001 a editora IJzer publicou
a obra com o ttulo De Mandarijn, numa traduo de Joep Huiskamp. Na carta , j
citada acima, do dia nove de Se tembro de 1936 a De Jong, pouco antes da sua
morte, Slauerhoff tambm pede a De Jong:
Se o senhor me pudesse mencionar alguns autores portugueses modernos que valem a
pena, eu sentir-me-ia muito grato ao senhor. Ribeiro alguma coisa? Recomendaram-me
Nobre como poeta, mas este me decepcionou55
(Hazeu 1995: 555)
Com as suas tradu es e a incorporao de Cames na sua obra , Sla uerhoff,
certamente, desempenhou um papel na introduo da literatura lusfona nos
Pases Baixos. Se alm da iniciativa falhada de tentar traduz ir O Mandarim,
53
Traduo minha de: Mijn besten dank voor de toezending van Uw monografieHet spijt mij dat ik (en Schreuder) zoo in
gebreke zijn gebleven bij de vertaling van Amaro. Mijn kennis van het Portugeesch is inderdaad niet diep, maar als de
gelegenheid zich aanbiedt iets te verdienen, vindt U dat men zoo conscintieus moet zijn, deze gelegenheid voorbij te laten
gaan? Ik kan mij de luxe helaas niet veroorloven. Overigens geloof ik dat de gemiddelde Ned. lezer zich niet stooten zal en
toch wel, zelfs in onze gebrekkige vertaling, een denkbeeld zal krijgen van Queiroz schepping (Hazeu 1995: 555)
54
Traduo minha de: Ik heb aan deze vertaling weinig aandeel, is er geen andere vorm te vinden om mijn naam te
behouden als U daar prijs op stelt, dan mij als vertaler te noemen? Zendt U even t voorschot aan Schreuder! (Hazeu 1995:
555)
55
Traduo minha de: Indien U mij eenige modern-portugeesche auteurs kan noemen die de moeite waard zijn zou ik mij
zeer dankbaar gevoelen. Is Ribeiro iets? Men beval mij als dichter Nobre aan doch deze valt tegen (Hazeu 1995: 555)
-70-
tambm , pessoalmente, responsvel pelas duas tradues dele e de Richard

Schreuder, mantm-se incerto, mas ne ste caso parece que tenha sido a e ditora.
5.2 Os tradutores Willemsen e Lemmens

No captulo quatro vimos que h dois tradutores que, de longe, traduziram
o maior nmero de ttulos. Ambos tra duziram 52 obras, o que os torna
respons veis por quase metade de todas as tradues do portugus para o
neerlands publica das entre 1900 e 2008. August Willemsen comeou as suas
actividades como tradutor do portugus para neerlands em 1970, o mesmo ano
em que ele se formou nesta lngua, sendo at 1990 um dos poucos tradutores
nesta rea lingustica . A partir de 1990 o nmero de tradutores do portugus
para o neerlands cresce. A carreira de Harrie Lemmens, c omo tradutor do
portugus, comeou em 1989, tendo sido anteriormente, por um breve perodo,
tradutor do ingls e do alemo para o neerlands. Desde 1989, em mdia , publica
trs ttulos de obras traduzidas por a no. No captulo trs j vimos que difcil
vender a literatura lusfona nos Pases Baixos, em grande parte devido falta de
conhecimento desta literatura . Sendo assim, como que Willemse n e Lemmens
conseguiram publicar tantas tradues? Tenciono analisar aqui este s tradutores
de forma mais profunda. Com base em entrevistas com Maarten Asscher , editor
na Meule nhoff 1980-1998, Peter Nijssen, redactor-chefe na De Arbeiderspers
1995-actualidade , e o prprio Lemmens, tento desvendar o processo da
realizao das vria s tradues. Tamb m utilizo algumas publicae s de, e
entrevistas publicadas com, Willemsen. O objectivo principal achar o
impulsionador e aperfeioar a imagem do processo que leva publicao de uma
traduo.
5.2.1 August Willemsen (1936-2007)
No perodo (1970-2007) em que Willemsen era activo como tradutor
literrio do portugu s para o neerlands, a sua produo bastante constante.
De 1970 a 1986 saem dezanove tradue s, seguindo uma breve interrupo de
seis anos, e de 1990 a 2007 so publicados mais trinta a trs ttulos. A sua
produo intensifica nos ltimos sete anos da sua vida . As suas tradues
publicada s em forma de um livro seguem em baixo.
-71-

Tabela 1 2: Tr adues de Augus t Wil lemsen, publicad as em for ma d e livro
Autores diversos
Trevisan, Dalton
Rosa, Joo Guimares
Trevisan, Dalton
Pessoa, Fernando
Andrade, Drummond de
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Bandeira, de Sousa
Meesters der Portugese vertelkunst

De koning der aarde
De vijfvleugelige vogel
Gedichten
Gedichten
De anarchistische bankier & ander proza
Gedichten
Ode van de zee, door lvaro de Campos
Gedichten
1970
1972
1975
1977
1977
1978
1980
1980
1981
1981
1982
20 Gedichten
1983
Assis, Machado de
Rosa, Joo Guimares
Assis, Machado de
Assis Machado de
Assis, Machado de
Posthume herinneringen van Brs Cubas

Het uur en ogenblik van Augusto Matraga
De psychiater en andere verhalen
Quincas Borba
Dom Casmurro
Ik verheerlijk het verleden niet.
13 hedendaagse dichters uit Portugal
Vrouwenarmen en andere verhalen
Dagboek van Aires
Onrust: roman
De zoete vijandin: verhalen
Angst: roman
So Bernardo
De veroveraar
Farewell
Recept om blauw te maken
Dit stuk grond
Vleermuizen en blauwe krabben
Het uur van de duivel
De stocijn
De binnenlanden.
Boodschap
Oden (Ricardo Reis)
Kannibalen
Morgen is weer een dag
Herostratus
De hoeder van de kudden (Alberto Caeiro)
Brieven 1905-1919
De spookschrijver uit Rio
De emotie in kaart gebracht
Brieven 1921-1935
Liefdesbrieven 1920, 1929-1932 (vertaald samen
met Harrie Lemmens)
Pessoa: een directe weg naar het lezen van
gedichten van Fernando Pessoa
Gedichten 1913 1922 (lvaro de Campos)
37e Poetry International Festival
Ware voor zo lange liefde niet zo kort het leven
De mooiste gedichten van Fernando Pessoa
De metafysische ingenieur en andere gedichten
1923-1935 (lvaro de Campos)
Kinderjaren
1983
1983
1984
1984
1985
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
De Lantaarn
De Arbeiderspers
De Lantaarn
Rijksacademie Beeldende
Kunsten
De Arbeiderspers
De Lantaarn
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
1985
Meulenhoff
1986
1992
1992
1992
1992
1993
1995
1996
1997
1998
1998
1999
2000
2000
2000
2001
2001
2002
2002
2003
2003
2003
2004
2005
2005
2005
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
Coppens & Frenks
Coppens & Frenks
Meulenhoff
De Arbeiderspers
Wagner & Van Santen
Meulenhoff
Wagner & Van Santen
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Coppens & Frenks
Wagner & Van Santen
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
Wagner & Van Santen
De Arbeiderspers
2005
De Arbeiderspers
2006
Damon
2006
2006
2007
2007
De Arbeiderspers
Poetry International
De Arbeiderspers
Het Parool
2007
De Arbeiderspers
2007
De Arbeiderspers
Autores diversos
Assis, Machado de
Assis, Machado de
Buarque, Chico
Trevisan, Dalton
Rosa, Joo Guimares
Ramos, Graciliano
Ramos, Graciliano
Faria, Almeida
Jdice, Nuno
Torres, Antnio
Ivo, Ldo
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Cunha, Euclides da
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Ramos, Graciliano
Gullar, Ferreira
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Buarque, Chico
Jdice, Nuno
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Tavares, Ana Paula
Cames, Lus Vaz de
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Ramos, Graciliano
-72-
Da lista podemos concluir que Willemsen era fiel a certas editoras. Das 52
tradues, a editora De Arbeiderspers publicou 24 e a editora Me ulenhoff 14. As
outras 14 tradues foram publicadas por oito editoras diferentes. Essa
fidelidade foi a consequncia de boas relaes mtuas com, entre outros, Theo
Sontrop, Laurens van Krevelen e Maarten Asscher. Theo Sontrop era redactorchefe na Me ulenhoff de 1968 a 1972, e stimulando tradutores literrios como
Barber van de Pol, Mariolein Sabarte Belacortu e August Willemsen (Va n
Krevelen, 2006: 155). Em 1972 Sontrop tornou-se director da editora De
Arbeiderspers, uma funo que de sempenhou at 1993, sendo que a cooperao
com Willemsen, ba seada num respeito mtuo, se manteve. Willemsen conhece u
Sontrop e m 1969, depois de ter sido introduzido por um intermedirio. Sontrop
tinha lido trs tradues experimentais de Willemsen, das quais disse: Mas,
senhor Willemse n, e stes seus portugueses falam neerland s 56 (Willemsen 2006:
87). As tradues experimentais tornaram-se a base da sua primeira publicao,
Meesters der Portugese vertelkunst (Diversos autores 1970) (Mestres do Conto
Portugus) e quando Sontrop partiu para a De Arbeiderspers, levou Wille msen.
Depois
de
algum
tempo,
atrav s
de
canais
pessoais,
Willemsen
travou
conhecimento com Laurens van Krevelen, que sucedeu a Sontrop na Me ulenhoff,

e ele tambm queria Willemsen como tradutor na sua editora . Assim, em poucos
anos, Willemsen tinha ligaes com a s duas maiores editoras neerlande sas
(Willemsen 2006: 87). Maarten Asscher trabalhava na Me ulenhoff de 1980 a
1996, e em 1993 suce deu a La urens van Krevelen como director da editora.
Maarten Asscher, bem como Peter Nijsse n 57, reconhecem a importncia de
Willemsen na introduo e divulgao da literatura lusfona nos Pases Baixos,
sendo impossvel subestimar o papel de Willemsen nesta rea 58. Se gundo A sscher ,
Willemsen significava tudo para a literatura lusfona nos Pase s Baixos, tanto na
rea da prosa como na rea de poesia , para Meulenhoff e a De Arbeiderspers e
tambm tinha influncia no panorama potico naciona l. Mas de onde que vinha
esta influncia ?
Primeiramente, havia o entusia smo inesgotvel de Willemse n pela literatura
lusfona . No seu ensaio Onontkoombaarheid (Inevitabilidade) vrias vezes
relata que comeou a traduzir por c uriosidade: Como que isto se traduz e m
56
Traduo minha de: Maar meneer Willemsen, die Portugezen van u, die spreken Nederlands (Willemsen 2006: 87).
Peter Nijssen redactor-chefe na De Arbeiderspers desde 1995 e responsvel pelas literaturas romnicas.
Entrevista telefnica com Maarten Asscher (14-08-2009) e Peter Nijssen (13-08-2009). A no ser que seja referido
diferente, as seguintes citaes deles tambm provm destas entrevistas.
57
58
-73-
neerlands? 59 (Willemsen 1994: 142-154). Partindo desta curiosidade , j comea

a traduzir nos a nos cinquenta. Iniciou as suas tradues de Pessoa e de
Drummond de Andrade nos anos sessenta e as antologias de stes poetas saram,
respectivame nte, dezasseis e treze anos depois. Admite nunca ter tido a vontade
de ser um missionrio: isto aconteceu posteriormente, sobretudo com Pessoa e
Machado, mas nunca foi uma inteno premedita da por mim 60 (Willemsen 1994:
157).
A sua escolha por Estudos Portugueses como cadeira nuclear foi determinada,
principalmente, por uma traduo. Tinha lido o livro De Binnenlanden (Os Sertes, 1954), do
brasileiro Euclides da Cunha, traduzido pelo falecido professor doutor M. de Jong61
(Willemsen 1987: 26)
Alis, Willemsen retraduziu e completou a obra de Euclides da Cunha . A
nova traduo foi publicada por Meulenhoff em 2001. Al m disso, Willemsen foi
um dos poucos tradutores do portugus para o neerlands entre 1970 a 1985.
Escolheu, pela s suas prprias palavra s, uma lngua no corrente, o que tambm
engraado, comparado com uma lngua corrente , porque ento s o nico 62
(Willemsen 1994: 157). Numa entrevista, recusa , com um gesto defensvel, a
sugesto que tudo o que toca transforma em ouro:
Ora, ora. Eu tenho sucesso como tradutor, porque tenho a minha lngua a favor. O
portugus uma rea lingustica enorme, com escritores excelentes, que so todos
desconhecidos aqui. Posso ento escolher de uma oferta enorme e com grande qualidade.
Estas duas coisas fortificam a reaco do leitor. Este pergunta-se estupefacto: ena, to
desconhecido e to bom, como que possvel? Este efeito deu-se com Pessoa, com
Drummond de Andrade e com Machado de Assis.63
(Kagie 2007)
Maarten Asscher formulou-o assim: Ele era o nico pe scador num lago em que
ningum queria ou conseguia pescar , e, graas sua sensibilidade pela literatura,
59
Traduo minha de: Hoe zou dit eruit zien in het Nederlands? (Willemsen 1994: 142-154).
Traduo minha de: dat bleek zich, achteraf te hebben voorgedaan met vooral Pessoa en Machado, maar het is nooit mijn
vooropgezette bedoeling geweest (Willemsen 1994: 157).
61
Traduo minha de: keuze van Portugees als hoofdvakstudie is voor een groot deel bepaald door het lezen van een
vertaling. Dat was het boek De Binnenlanden, van de Braziliaan Euclides da Cunha, vertaald door wijlen prof. M. de Jong
(Willemsen 1987: 26).
62
Traduo minha de: gekozen voor een incourante taal en dat is, vergeleken met een courante taal, ook leuk, want dan ben
je de enige (Willemsen 1994: 157).
63
Traduo minha de: Kom, kom. Dat ik als vertaler succes heb komt doordat ik mijn taal mee heb. Het Portugees is een
enorm taalgebied met zeer goede schrijvers, die hier allemaal onbekend zijn. Ik heb het dus voor het uitzoeken uit een enorm
aanbod van chte kwaliteit. Die twee dingen versterken de reactie van de lezer. Die vraagt zich verbijsterd af: verrek, dit is z
onbekend en zo goed, hoe kan dat? Dat effect heeft zich voorgedaan bij Pessoa, bij Drummond de Andrade en bij Machado
de Assis.
(Kagie 2007)
60
-74-
pescou um xito literrio aps o outro 64. Ao mesmo tempo isto era claramente
uma desvantagem para as editoras, porque quando Willemsen estava ocupado,
no havia ningum para fazer o trabalho de tradu o. S mais tarde, por volta de
1990, que outros pesca dores se juntaram a ele , felizmente, constata
Willemsen (1994:157).
Visto desta perspectiva, no surpreendente que Willemsen desempenhou
um papel importante na divulgao da literatura lusfona nos Pa ses Baixos, pois
por muito tempo era o nico tradutor do portugus para o nee rlands. Contudo,
foi a sua perseverana, o seu entusiasmo, a sua energia no trabalho e a qualidade
das suas tradues j recebeu o Prmio Martinus Nijhoff pelas suas tradues
em 1983 que aume ntaram a sua influnc ia. Publicou muitos artigos, recenses
e ensa ios em jorna is e em revistas. Sendo que encontrei em a penas se te revistas
literrias neerlandesa s, entre 1975 e 2000, trinta e sete publicaes de Wille msen,
sendo tradues e ensaios. Foram publica das duas antologias com artigos sobre
traduo e a literatura portuguesa, Het hoge woord (1994) e De taa l als bril (1989).
Tornou-se mais e mais famoso, no s como tradutor, mas ta mbm como
literato. Em 1985 saiu a sua obra original Brazilaan se Brieven (Cartas Bra sileira s),
pelo que recebeu o Prmio van der Hoogt e que j foi reeditado dez vezes. Ma is
tarde foram publicados, entre outra s obras origina is, De val (1991) e Vrienden,
vreemd en, vrouwen (1998). Willemsen, ou um colega, tambm escreveu um pre- ou
posfcio para quase cada traduo que fe z, isto de toda s as sua s tradues
publicada s, s oito no o tinham. Estes ensaios, frequentemente volumosos,
contriburam para tornar acessvel a literatura lusfona para o leitor neerlands.
Atravs destas, assim chamada s, actividades paralela s de Willemsen, podia-se
enquadrar esta literatura num quadro a t ento a usente.
Poucos
editores
neerlandeses
domina vam
dominam
portugus,
certamente nos anos sessenta a oitenta , e por isso a inic iativa para uma traduo,
sobretudo no que diz respeito a um a utor novo, vinha do tradutor . Maarten
Asscher, por exemplo, indica que o entusiasmo inesgot vel de Willemsen
contribuiu para a dec iso de publicar a s primeiras tradues de Dalton Trevisa n
e Joo Guimares Rosa. Segundo Peter Nijssen, as ideias para as tradues de
Fernando Pessoa at 1995 tambm vinham de Wille msen. Comentrios de
64
Traduo minha de: Hij viste als enige in een vijver waar verder niemand uit wilde en kon vissen en waar hij, dankzij zijn
gevoel voor literatuur, de ene na de andere literaire knaller uithaalde. Entrevista telefnica com Maarten Asscher (14-082009).
-75-
Willemsen demonstram-no tambm. Numa entrevista , Tom van Dalen presume

que Willemsen s d encargos a si prprio, a que Willemsen responde: Ora
bem, quase sempre em consulta com o editor , ma s muitas vezes a sugesto, e m
primeira instncia, minha, verdade 65 (Willemsen 1994: 161). Aqui em baixo
discuto alguns ttulos de que sabemos quem tomou a iniciativa, ou fez a
sugesto.
As tradues de Trevisan e Guimares Rosa nos anos se tenta realizaram-se
pela iniciativa de Willemsen, mas segundo Asscher, na deciso de publicar as
obras, o sucesso relativo nos Pases Baixos de escritores hispano-americanos
como Garca Mrquez, Neruda e Cortzar, tambm foi de influncia . Rudy
Kousbroek, um escritor neerland s, escreveu entusiasmadssimo sobre De koning
der aard e (O rei da terra, 1975) de Trevisan no suplemento cultur al do jornal NRC
Handelsblad do dia nove de Abril de 1976, o que gerou uma boa venda da obra
traduzida nos Pase s Baixos.
A publicao de Gedichten (Poemas) de Fernando Pessoa em 1978 e o efeito
que tem tido no clima literrio neerlands vale para um captulo inteiro. A qui
restrinjo-me deciso final que gerou a publicao desta antologia. A s outras
obras em traduo neerlandesa deste a utor sero discutidas em 5.3. Para uma boa
descrio da recep o de Fernando Pessoa nos Pases Baixos refiro-me a
Fernando Pessoa in de Nederlanden (Fernando Pessoa nos Pases Baixos e na
Flandres) (Willemsen 1994: 54-64). O prprio Willemsen c onta que a sua posio
como tradutor e stabelecido na sceu do xito de Gedichten:
Em 1978 traduzi Gedichten de Fernando Pessoa. Foi isto o verdadeiro avano, porque
gerou uma ateno magnfica, e foi s depois disso, que as coisas comearam a andar66
(Kagie 2007).
Em 1976 The o Sontrop perguntou a Willemsen (2006: 88) se e le por aca so
j tinha ouvido falar de Fernando Pessao. Willemsen responde u afirmando
que, puramente para o seu prprio prazer, j o estava a traduzir h anos a fio.
Sontrop reagiu pasmado e gritou que tinham de publicar Pessoa imediatamente.
assim que surgiu Gedichten , que teve um xito peculiar, certamente conforme as
norma s de poesia nos Pases Baixos, de que, j em 1994, j tinham sido vendidos
65
Traduo minha de: Nou, dat gaat meestal in overleg met de uitgever hoor, maar vaak komt de suggestie in eerste
instantie van mij, dat is waar (Willemsen 1994: 161).
Traduo minha de: In 1978 vertaalde ik Gedichten van Fernando Pessoa. Dat was eigenlijk de doorbraak. Dat trok groots
de aandacht, daarna is het pas goed gaan rollen. (Kagie 2007)
66
-76-
15.000 exemplares. Em 2009 foi publica da a dcima edio r evista desta obra.
Willemsen admirou a coragem de Sontrop ao publicar Gedichten:
Porque, nos anos sessenta, Pessoa era, nos Pases Baixos, um poeta completamente
desconhecido, de uma literatura completamente desconhecida. Publicar um livro forte, num
formato extravagante, a um preo de modo nenhum baixo, num mercado to precrio como
o mercado de poesia, uma prova de coragem. 67
Willemsen no achou menos corajoso a publicao do a utor brasileiro Mac hado
de Assis, na quele tempo igualmente desconhecido nos Pases Baixos e de uma
literatura ainda mais desconhecida.
Theo [Sontrop] leu uma traduo, para o ingls, de Memrias pstumas de Brs Cubas e
perguntou-me se eu queria traduzir esta obra. Eu disse que s o queria, se fizssemos uma
srie inteira de Machado, isto , os cinco maiores romances, mais duas antologias de contos.
Deixou-se guiar cegamente pela minha opinio e concordou imediatamente. A maior parte
dos volumes de Machado alcanou vrias reedies, e o Theo achou que tudo que eu tocava
transformava em ouro. 68(Willemsen 2006: 88)
Tabela 12 apresenta quatro dos cinco r omance s. Harrie Lemmens traduziu o
quinto, Ezau en Jakob (1991).
A traduo do opus magnum de Joo Guimares Rosa , Grande Serto: Veredas
(1956), frequentemente comparado com Un coup de Ds e com Finnegans Wake, foi
uma iniciativa partilhada de Willemsen e Maarten Asscher. Este ltimo tinha um
projecto na Me ulenhoff, em que se publicava a s obras-primas da literatura
mundial. Queria publicar Diepe Wildernis: De Wegen (1993) na mesma srie, em
que tambm foram publicados, por exemplo, Stille Sneeuwval (As irms Makioka)
de Tanizaki e as colectneas dos c ontos de Cortzar e de Bassani. Guimares
Rosa j tinha alcanado algum conhecimento nos Pases Baixos: Het uur en
ogenblik van Augusto Matraga (A hora e a vez de Augusta Matraga, 1983) e De derde
oever van de rivier (Primeiras estrias, 1977) j tinham sido reeditados. Mesmo assim
Asscher arriscou quando publicou o romance enorme de 574 pginas, ao preo
de 55 florins. Segundo Asscher esta traduo tornou-se um xito graas
67
Traduo minha de: Want in de jaren zeventig was Pessoa in Nederland een totaal onbekende dichter uit een totaal
onbekende literatuur. Om dan een kloek boek van extravagant formaat tegen een bepaald niet zachte prijs van die onbekende
man op een toch al precaire markt als de poziemarkt uit te geven, dat getuigt van moed. (Willemsen 2006: 88)
68
Traduo minha de: Theo [Sontrop] had een Engelse vertaling van de Posthume herinneringen van Brs Cubas gelezen
en vroeg of ik dat wilde vertalen. Ik zei dat ik dat alleen wilde doen als we een hele serie van Machado zouden maken: de vijf
grote romans plus twee verhalenbundels. Hij voer blind op mijn oordeel en ging onmiddellijk akkoord. De meeste Machadodelen haalden meerdere herdrukken, en Theo vond dat alles wat ik aanraakte goud werd. (Willemsen 2006: 88)
-77-
reputao de Wille msen, mas tambm qualidade literria da obra. Venderam- se

mais de 10.000 exemplares.
Uma outra inicia tiva deste editor da Me ulenhoff era a publicao de Onrust
(Estorvo, 1992) de Chico Buarque. L uiz Sc hwartz, da Companhia das Letras
(brasileira), chamou a ateno de Asscher para a obra e e ste tinha vontade em
public-la. Willemsen, a preciador dos textos e da msica de Buarque , traduziu o
romance em trs semanas. O sucesso musical de Buarque e uma publica o
proemine nte do romance numa traduo para o ingl s da editora Bloomsbury
fizeram Asscher de avaliar positivamente as possibilidade s de venda. Com 7.000
exemplare s vendidos, esta obra traduzida no desapontou, mas o xito esperado
no veio.
Dos exe mplos dados resulta um envolvimento importante de Willemsen na
realizao de tradues literrias do portugus para o neerland s. Alm disso, os
seus editores apreciam-no tanto que se deixaram guiar, s veze s cegamente, pela
sua opini o. Isto, porm, tambm teve os seus efeitos no que no foi traduzido.
Arie Pos (1996: 311) constatou que preferncias pessoais podem influe nciar a
disposio do pblico leitor para se interessar pela literatura lusfona, devido ao
pe queno ncleo de crticos neerlandese s para a rea lingustica portuguesa.
Sa bemos
que
Wille msen
no
tinha
uma
predileco
pela
literatura
portuguesa c ontempornea. O NRC Handelsb lad, no dia 14 de Junho de 1991,

publica um artigo de uma pgina inteira , em que Willemsen critica tradues de
Ldia Jorge (1991) e de Jos Cardoso Pires (1991). No artigo intitulado Ben ik te
stom voor deze boeken? (Ser que sou demasiado estpido para estes livros?),
fala de truque s liter rios, ilegibilidade, fazer literatura pretensiosa, tiques
mais ou menos liter rios e escritores que no se ocupam de contar uma
histria (Willemsen 1991). Agride , verbalmente, os autores portugueses pela sua
preferncia para a forma complicada e o uso de palavras artificiais. J tinha feito
isto anteriormente, no prefcio da antologia Meesters der Portugese Vertelkunst
(Diversos autore s 1970). Jos Rentes de Carvalho deu uma opini o semelhante,
e, apesar de no escrever recense s crticas, na s entrevista s no deixa escapar
uma oportunidade para dizer a mesma coisa (Pos 1996: 311).
A antipatia pela literatura portuguesa contempornea reflecte-se na obra
traduzida de Willemsen. Dos se us ttulos traduzidos, ape nas quatro so obras
contempornea s de Portugal, o que pouco e m comparao com catorze
-78-
tradues de autores brasileiros contemporneos. Este s c inco ttulos so:

Meesters der Portugese Vertelkunst (Diversos autores 1970), a penas parcialmente
contemporneo e tendo o prefcio negativo para a literatura portuguesa; duas
antologias de poesia de Nuno Jdice (1998, 2005), autor que reconhecido pelo
seu estilo claro e prosaico; De veroveraar (O Conquistad or, 1997) de Almeida Faria,
que conhecido pessoal de Willemsen e que tem fama de antinacionalista em
Portugal; e Waar die andere God woon t (Com os holandeses, 1972) de Rentes de
Carvalho, seu c olega e habitante dos Pase s Baixos h muito tempo. s nos
anos noventa, quando tradutores com interesse pela literatura por tugue sa
contempornea c ome am a trabalhar, e ainda com o surgimento de autores
portugueses de fama internacional, que a produo de tradues nesta rea
cresce .
Resumindo, devido sua participao muitssima activa no campo literrio,
no podemos ac usar Willemsen de ser subservie nte. Desde os anos setenta
conseguiu
oc upar
um
posicionamento
permanente,
tendo
uma
influncia
impossvel de subestimar no que foi traduzido do portugus para o neerlands e,

tambm, no que no foi traduzido, sobretudo at aos anos noventa . A s suas
actividades como crtico e autor fortaleceram este posiciona mento. Al m disso, a
sua dedicao e a sua boa reputao c ontriburam para o xito de certos ttulos.
Muitas vezes Willemsen foi o impulsionador de uma tradu o. Contudo,
Peter Nijssen e Maa rten Asscher indicam que, frequente mente , so diversos
processos e acontecimentos que levam deciso final para iniciar a traduo de
uma obra. Por exemplo, muitas veze s tem que ser elaborado um relatrio do
ttulo proposto, que, alis, eram freque ntemente feitos por, novamente,
Willemsen, Rentes de Carvalho e Lemme ns. Alm disso a traduo de uma parte
dos ttulos foi realiza da com a ajuda de subsdios da Direco-Geral do Livro e
das Biblioteca s, da Fundao Calouste Gulbenkian, do Instituto Cames, alm de
que o tradutor tambm podia receber uma bolsa da fundao neerlandesa Fonds
voor de Letteren (Fundao para as Letras). Al m da past performance de um autor
e as c onsideraes comerciais de uma editora, Maarten Asscher menciona ma is
uma condio, isto , o ttulo traduzido tem que condizer com a lista editoria l, o
que, afinal de contas, um conjunto de obras relacionadas tambm.
-79-
5.2.2 Harrie Lemmens (1953- )

Hoje em dia, Harrie Lemmens um tradutor to produtivo c omo Willemsen
foi. At 2008 tambm traduziu 52 ttulos do portugus para o neerlands. A sua
produo constante e consiste, em mdia , em trs tradu es por ano.
Tabela 1 3: Tr adues de Har rie Lemmens, publicad as em for ma de l iv ro

Saramago, Jos
Pessoa, Fernando
Ribeiro, Joo Ubaldo
Assis, Machado de
Pessoa, Fernando
Ribeiro, Joo Ubaldo
Queirs, Ea de
Coelho, Paulo
Saramago, Jos
S-Carneiro, Mrio de
Ribeiro, Joo Ubaldo
Coelho, Paulo
Queirs, Ea de
Pessoa, Fernando
Couto, Mia
Saramago, Jos
Dourado, Autran
Saramago, Jos
Saramago, Jos
Ribeiro, Joo Ubaldo
Pepetela
Ribeiro, Joo Ubaldo
Queirs, Ea de
Ribeiro, Joo Ubaldo
Mendes, Pedro Rosa
Tavares, Miguel Sousa
Ribeiro, Joo Ubaldo
Machado, Dyonlio
Couto, Mia
Ribeiro, Joo Ubaldo
Saramago, Jos

Laurentiustranen
Het boek der rusteloosheid door Bernardo Soares
Brazili, Brazili
Ezau en Jacob
De Judaskus
Het miljoen: herinneringen en andere verzinsels
Ik is een ander
De glimlach van de hagedis
Mazagran
De stad en de bergen
De weg naar het zwaard: dagboek van een magir
De bekentenis van Lcio
Sergeant Getlio
De alchemist
La coca
Neef Bazilio
Mijn droom is van mij
Slaapwandelend land
Tussenjaar - dagboek mei 1994-mei1995
Opera der doden
De stad der blinden
Ernestina
Het jaar van de dood van Ricardo Reis
De glans en pracht van Portugal
De betovering van het pauweneiland
Een roemrijke familie: de tijd van de Vlamingen
Het huis van de gelukkige boeddha's
Preek tot de krokodillen
De Maia's: episodes uit het romantische leven
Een steen onder water
Bericht uit de vuurtoren
Verdwijn niet zo snel in die donkere nacht
Tijgerbaai
Vogelvlucht
Evenaar
De ongelukkige en grootmoedige liefde van Benedita
De muizen
Handelaar in verledens
De laatste vlucht van de flamingo
Braziliaanse monologen
Fado Alexandrino
Mijn winterkat mijn lief, brieven aan mijn vrouw
Kleine herinneringen
De vrouwen van mijn vader
-80-
1989
1990
1990
1990
1991
1991
1991
1991
1991
1992
1992
1992
1993
1993
1993
1994
1994
1994
1994
1995
1996
1996
1996
1997
1997
1998
1998
1999
1999
2000
2000
2001
2001
2001
2001
2003
2003
2003
2003
2004
2004
2005
2006
2007
2007
2007
2007
2007
2007
2008
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Anthos
De Arbeiderspers
Amber
De Arbeiderspers
Fantom
Anthos
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Anthos
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Ambo/NOVIB
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Coppens & Frenks
Ambo
Meulenhoff
Atlas
Meulenhoff
Ambo
Anthos
Atlas
Meulenhoff
De Bezige Bij
Ambo
De Arbeiderspers
Meulenhoff
De Bezige Bij
Ambo
Van Gennep
Ambo
Ambo
De Bezige Bij
Coppens & Frenks
Meulenhoff
Van Gennep
De Bezige Bij
Ambo
De Arbeiderspers
Meulenhoff
Meulenhoff

Sabino, Mrio
Saramago, Jos
De dag waarop ik mijn vader doodde

Opgestaan van de grond
2008
2008
Anthos
Meulenhoff
Lemmens formou- se em Lngua e Cultura Neerlandesa com especializao

em Sociologia da Literatura. 69 Em consequncia da sua tese, a editora sem fins
lucrativos De Stiel, de Nimega, pediu-lhe para fazer uma traduo. Mudou para
Berlim Oriental, porque ali o mercado de trabalho era menos apertado. Na
Alemanha trabalhava como professor de neerlands e como tradutor. Deram-lhe
a possibilidade de traduzir o romance Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan de
Louis Couperus, escritor e poeta neerlands, para o alemo. Depois de dois anos,
regressou para os Pase s Baixos, onde comeou a tentar vender, porta a porta,
literatura da Alemanha Oriental. Para a editora Van Ge nnep, traduziu algumas
obras do escritor alemo Christoph Hein e trabalhou como tradutor para a
editora In de Knipsc heer. Em 1985, com a sua mulher portuguesa , que c onheceu
em Berlim, muda par a Lisboa onde aprendeu o portugus.
Em Lisboa continuou a traduzir. Procurou contacto com escritores e
editoras portugue ses, com o objectivo de traduzir literatura neerlandesa para o
portugus. Tambm comeou a dirigir-se a editoras neerlandesa s para publicarem
autore s lusfonos como Antnio Lobo Antunes e Mia Couto, inicialmente se m
sucesso. Foi ento que o autor portugus Almeida Faria entrou em contacto com
Lemmens para criar um projecto de intercmbio. O projecto nunca foi realizado,
mas deu-lhe o contacto com Wille msen e Rentes de Carvalho. Lemmens, neste
momento, j tinha algumas tradues para o neerlands em se u nome e a relao
com Willemsen correu bem, travando ento rapidamente conhecimento com
Theo Sontrop. Parece que Rentes de Carvalho estava procura de um tradutor e
a editora De Arbeiderspers tambm necessitava de um tradutor do portugus
para o neerlands. Ger Leppers tinha partido para Bruxela s e a editora teve de
deixar pa ssar algumas tradues de autores iminente s, como por exemplo de Jos
Saramago. Willemsen no queria traduz ir a obra deste a utor. Alm disso, a
cooperao da De Arbeiderspers com Adri Boon na srie de Ea de Queirs
tinha c hegado ao fim, e Willemsen, por razes de sa de, no era capaz de
terminar algumas tradues. Tratava-se da srie de Machado de Assis e O livro de
desassossego de Ferna ndo Pessoa. Theo Sontrop queria publicar estas obras de
qualquer maneira. Por este conjunto de circunstncias saram, num cur to prazo,
69
Aqui baseio-me numa entrevista com Harrie Lemmens, feito por mim, no dia de 14-08-2009.
-81-
em traduo de Lemmens: Portugal: een gids voor vrienden (1989) e Laurentiustranen

(O Rebate, 1990) de Rentes de Carvalho, Memoriaal van het klooster (Memoria l do
Convento, 1990) de Saramago, Ezau en Jakob (1990) de Machado de Assis e Het
Boek d er Rusteloosheid (1990). Com estas obras traduzidas para o neerlands a sua
reputao como tradutor do portugus esta belece u-se rapidamente.
Entretanto, Lemmens continuava a tentar publicar a obra traduzida de Lobo
Antunes, e, afinal, teve sucesso com Henk Figee da editora Amber onde, em
1991, foi publicado De Judaskus (Os cus de J udas). Figee, pouco depois, partiu para
a editora Nijgh & Van Ditmar e n o conseguiu levar Lobo Antunes para esta
editora. Conseque ntemente, a traduo da obra de Lobo Antunes, novamente,
ficou parada por algum tempo. Foi apenas em 1999, que a obra captou interesse
de Eva Cossee, que, na quele momento, trabalhava para a editora Ambo.
Christoph Buchwald, o editor alemo de Lobo Antunes e o marido actual de
Cossee , entusiasmou- a pelo escritor e , por isso, ela comeou a publicar a obra na
Ambo. De pois da sua partida da editora, a obra de Lobo Antunes permanece u na
Ambo.
Ao analisar as tradues de Lemmens, nota-se que muitos a utores s o
publicados pelas mesmas e ditoras. Por exemplo, todas as tradues de Joo
Ubaldo Ribeiro foram publicadas pela Anthos, a Ambo publicou a obra completa
de Lobo Antunes, salvo a primeira tradu o de 1991, e , aps trs tradues pela
De Arbeiderspers, todos os ttulos de Saramago saram na Me ulenhoff. Em
seguida, qua se todos os ttulos de Fernando Pe ssoa foram publicados pela De
Arbeiderspers, bem como a s tradues de Pa ulo Coelho. Isto indica, no s um
certo tipo de estrat gia editorial publicar a utores em vez de ttulos separados
mas ta mbm a interveno de partes terceiras, como agentes literrios e editoras
estrangeiras.
Lemmens ainda d alguns outros exemplos sobre a realizao de certas
tradues. Por puro entusiasmo j estava a tentar vender Jos Eduardo Agualusa
em 2002, mas durante muito tempo foi sem conseguir, at que recebeu um
telefonema de Wil Hansen, redactor de Meulenhoff. Este redactor, orientado
para a Alemanha , estava muito entusiasmado sobre a traduo alem de Nao
Crioula. Meulenhoff publicou E en steen onder water (Nao Crioula) em 2003,sendo
vendidos apenas trezentos exemplares. Depois, Lemmens travou conhecimento
com Agualusa pessoalmente na sua agncia literria Mertin, na Alemanha, e
-82-
tentou publicar O vendedor d e passados, novamente sem resultados. S quando

Agualusa obteve fama internacional por ganhar o prestigioso Independent
Foreign Fic tion Prize 2007, Meulenhoff ousou publicar De handelaar in verledens
(2007). Em se guida, a publicao de De vrouwen van mijn vad er (As mulheres do meu
pai, 2008) no foi problema nenhum e a ltima obra de Agualusa, Barroco Tropical
(2009), e st a ser traduzida e ser publicada em 2010.
No fim dos anos oitenta , Lemmens conhec eu a obra de Mia Couto e tentou
public-la nos Pase s Baixos. Atravs de Jan Kees van de Werk da editora In de
Knipscheer, quase conseguiu impor uma publicao na Biblioteca Africana desta
editora. Muitos anos depois, por ocasio uma colaborao entre a NOVIB (uma
ONG neerlandesa) e a Ambo, a traduo de Terra sonmbula (1992) foi,
novamente, a Lemmens, atravs de Eva Cossee, recebendo o ttulo Slaapwandelend
land (1996).
Lemmens no sabe com certeza quem sugeriu traduzir De bekentenis van Lcio
(A Confisso de Lcio, 1993) de Mrio de S-Carneiro, mas pensa que foi Theo
Sontrop. No campo da literatura lusfona , no se deve subestimar este
interveniente ; Sontrop e stava muito bem a par de todos os acontecimentos
literrios internacionais e lia muitas obras das outra s lnguas em tradues para
as trs lnguas estrangeiras modernas, isto ingls, francs e alemo. Lemmens
gostaria de ver mais tradues da obra de S-Carneiro publicadas, e discutiu
vrias vezes o assunto com Theo Sontrop, mas, at agora, n o foi realizada outra
traduo.
Para terminar , dou um exemplo de uma traduo que se realizou,
completamente, gra as a Lemmens. Em Junho de 2003 Lemmens leu Equador
(2003) de Miguel Sousa Tavares. Em Portugal, o escritor j comeava a ganhar
popularidade e Lemmens entusia smou-se ta nto pelo livro que o ofereceu Ambo
como contrapeso de Lobo Antunes. Em meados de Agosto daquele ano,
Lemmens teve um encontro sobre o livro com Tom Harmsen da Ambo, e , depois
de algum tempo, enviou uma parte traduzida do manuscrito. O editor ainda quis
um relatrio de leitura. Porm, o tradutor fez questo do caso e pediu a
Harmsen para lhe confiar, que o confiou. Em Se tembro de 2003, a Ambo
comprou os direitos de traduo e em Janeiro de 2004 a tradu o saiu. Vendeuse 7.000 exemplares, mas depois a venda ficou parada.
-83-
Na entrevista, Lemmens formulou quatro alternativas de como tradues de

literatura lusfona para o neerlands so re alizadas:
1.
2.
3.
4.
A editora procura activamente literatura interessante, seguindo a imprensa internacional

e atravs sugestes de agentes de recrutamento e agentes literrios. Exemplos so a
iniciativa de Theo Sontrop nas tradues de Machado de Assis, de Pessoa e,
provavelmente de S-Carneiro, e a iniciativa de Maarten Asscher na traduo de Estorvo
(Onrust 1992) de Chico Buarque.
O agente literrio de um autor contacta directamente com a editora ou atravs do
tradutor, como aconteceu com a segunda traduo de Agualusa, De handelaar in verledens
(O Vendedor dos Passados, 2007).
Tradutores entusiasmam-se tanto por uma obra determinada, que eles prprios vo para
a editora; ou ento contactam vrias editoras, para provocar a publicao de uma
traduo, como tm feito, muitas vezes, Willemsen e Lemmens.
O autor do original contacta a editora neerlandesa. No entanto, na carreira de
Lemmens, nunca tem acontecido. No entanto, veremos, na anlise da obra traduzida
para o neerlands de Paulo Coelho, que um autor, certamente, tambm pode influenciar
o processo.
Muitos dos exemplos acima referidos mostram que no suficiente tentar
vender as tradues para as editoras, a rede de autores, editoras, redactores e

agentes essencial para um tradutor. Muitas das tradues so publicadas graas
a uma certa coincidncia. Um tradutor pode , por muito tempo sem re sultado,
dedicar-se totalmente a uma traduo, a t que, anos depois, por um outro canal,
uma editora entra em contacto sobre a mesma obra, e s e nto decide a deix-la
traduzir. Para fazer com que isto corra de maneira desejvel, a rede de um
tradutor importante; tem que se, nas palavras de Lemmens, por assim dizer,
forar a sorte. A lm disso, Lemmens acha que a tarefa do tradutor literrio no
pra na realizao da tradu o. Um tradutor tem que se dedicar divulgao da
literatura e introduzir esta literatura ao pblico leitor escrevendo recenses
crticas e chamando a ateno de outros crticos (amigos). Uma das obras de
Lobo Antunes, Fado Alexandrino (2007), tr aduzida mais tarde, tornou-se um xito
razovel com 7.000 exemplares vendidos, tambm graas a uma recenso crtica
no NRC Handelsblad de 20 de Abril de 2007, de Ger Groot, e traduo, ao la do,
da crnica emocionante de Lobo Antune s sobre o seu, recentemente constatado,
cancro. A iniciativa para incluir a tradu o desta crnica veio de Lemmens,
online adicionaram uma segunda crnica traduzida. Para dizer em palavra s mais
modernas: o tradutor tem que promover as suas tradues publicadas. Lemmens
acha, neste momento, que h poucos tradutores que realmente o fazem.
-84-
Alm disso, a reputao de um tradutor tambm de muita influncia.

Lemmens conta que nos seus primeiros anos c omo tradutor de literatura
lusfona para o neerlands, falou com Maarten Asscher e Mai Spijkers de
Meulenhoff, mas isto, naquele momento, no teve o efeito desejado porque
ningum o conhecia . Agora, as coisas mudaram, toda s as editoras o reconhecem,
e, por isso, Lemmens tem voto nas decises. Tambm menciona subsdios de,
por exemplo, o Instituto Cames, da Direco Geral do Livro e da Biblioteca , da
Fonds voor de Letteren e da Nederlands L iterair Productie- en Vertalingenfonds,
que podem convencer editoras a publicar uma traduo. Por ltimo, Lemmens
sublinha a import ncia de agentes literrios, que, certamente , desempenharam
um pa pel na introduo de alguns autores lusfonos nos Pases Baixos. Estes
sero disc utidos e m 5.4.
Constatamos, dos factos acima apresentados, que n o podemos considerar
Lemmens como um tradutor subserviente , pois actua no campo neerlands da
literatura portugue sa como um interveniente que atingiu um posicioname nto
permanente . Tomou muita s veze s a iniciativa de traduzir uma obra, e a sua
reputao tornou-o to fivel, que editoras, s vezes cegamente, seguem a sua
opinio. Alm disso, graas s suas actividades como crtico e sua rede, te m
contribudo para o xito de certos ttulos e de um conhecimento maior da
literatura lusfona . Diversas das sua s tradu es tambm t m um pre- ou
posfcio. A sua preferncia ou, pelo menos, a falta de antipatia pela literatura
portuguesa contempornea ajudou a colocar esta rea da literatura lusfona no
mapa de literaturas nos Pases Baixos, pois quase metade da sua obra traduzida
literatura portuguesa contempornea . Alm disso, Lemmens introduziu os
autore s africanos Mia Couto, Jos Eduardo Agualusa e Pepetela nos Pases
Baixos, e , apesar de a iniciativa no se mpre ter sido sua, a sua dedicao
contribuiu ba stante para a publicao destes autores nos Pases Baixos. Os
exemplos aqui tratados mostram, novame nte, que, muita s vezes, no possvel
indicar um s interveniente, uma s instituio ou um s acontecimento como o
factor decisivo no processo de deciso que leva publicao de uma traduo.
Contudo, outra vez foi provado que a posio da editora muito determinante,
sempre ela que tem o voto decisivo.
Todavia, seja ainda mencionado que os tradutores acima descritos no
foram os nicos tradutore s responsveis pela introduo da literatura lusfona
-85-
nos anos 1970-2008. Tradutores como Adri Boon, Bertus Dijk, Hermie n
Gaikhorst, Irne Koenders, Arie Pos, Kitty Pouwels, Ruud Ploegmakers, Maartje
de Kort, Piet Janssen e outros igualmente contriburam. Alm disso, a influncia
de crticos c omo Ger Groot, Ger Leppers, Kees Fens, Hugo Brandt Corstius e
Rudy Kousbroek na recepo desta literatura no deve ser subestimado.
5.3 Fernando Pessoa, Paulo Coelho e Jos Saramago

5.3.1 Fernando Pessoa
Acontece u algo de particular com a introduo de Fernando Pessoa nos
Pases Baixos. Em 5.1, expliquei c omo a primeira traduo para o neerlands
deste a utor se realizou sob a responsabilidade de Sontrop e Willemsen. Desde
esta publicao, fora m publicadas, consecutivamente:
De anarchistische bankier (O banqueiro anarquista, 1980)
Ode van de zee (Ode martima, 1981)
Het boek der rusteloosheid (O Livro do Desassossego, 1990)
Ik is een ander (Eu um outro, 1991)
Mijn droom is van mij (O meu sonho meu, 1995).
Lemmens traduziu estas ltimas trs obras, a s outras foram traduzidas por
Willemsen e todas elas realizaram-se por sugesto dos tradutores. Os ltimos
dois ttulos so antologias com poesia , prosa, cartas e fragmentos de dirios,
apresentadas e come ntadas por Lemmens, que tambm escolheu os fragmentos
utilizados na traduo de O Livro do Desassossego, a obra imperfeita de Pessoa que,
em Portugal, se publicam sempre novas edies, recomenda das como a ltima
edio definitiva. Peter Nijssen indicou que as ideias para as tradu es de O
banqueiro anarquista, e de Ode martima vieram de Willemse n. Contudo, eram
tradues integrais das edies portuguesa s da editora tica, que tinha, at 1985,
os direitos exclusivos. Depois de 1995 no sai nada de Pessoa em traduo
neerlandesa, at, em 2000, aparecerem De Stocijn (A educa o do estico) e Het uur
van d e duivel (A hora do diabo).
Em 1995, a Unio Europeia decidiu prolongar o direito autoral de cinquenta
anos, como foi determinado na Conveno de Berna, para setenta anos aps o
falecimento do a utor. Por causa desta deciso, a obra de Pessoa, falecido e m
1935, que tinha sido livre de direitos desde 1985, tornou- se novamente protegido
por direitos a utorais. A editora portuguesa Assrio & A lvim reagiu, e, em 1997,
-86-
comprou todos os direitos da obra de Pessoa dos hereditrios. Esta editora, e m

colaborao com Richard Zenith, perito em Pessoa , comps um pla no a longo
prazo para a publicao da obra completa de Pessoa. No fim de 1997, foi
composto um contrato-quadro com a De Arbeiderspers, em que foi determinado
que a orde m e o contedo das publicaes neerlandesa s tinham que seguir as
edies portuguesa s. Dado que A Educao do Estico e A Hora do Diabo eram as
primeiras publicaes na biblioteca portuguesa de Pessoa , foram estes pequenos
livros (respectivamente 92 e 52 pginas) nos Pases Baixos, tambm, os
primeiros a sair. Lemmens lame nta que a De Arbeiderspers se tenha deixado
persuadir pelo contrato-quadro. Lemmens sabe que, em outros pases, as
exigncia s de A ssrio & Alvim no foram seguidas to rigorosame nte. Estes
primeiros livrinhos tinham uma m influncia na introduo e recepo de
Pessoa , como tambm consta da recenso crtica de Ger Groot:
Para cada um dos contos agora publicados valido que, como parte de uma antologia,
talvez no funcionassem maus, mas a sua publicao separada ultrapassa de longe a sua
potencial. No podemos atribuir, completamente, esta forma infeliz De Arbeiderspers.70
(Groot 2001)
A De Arbeiderspers iniciou uma biblioteca de Pessoa para publicar a sua
obra completa, com um ensaio introdutrio de Willemsen (2000), publicado
separada mente . O motivo para a De Arbeiderspers se conformar com o contratoquadro,
teria
sido,
sem
dvida ,
desenvolvimento
de
uma
verdadeira
Pessoamania nos Pases Baixos. Inicialmente , Lemmens traduziria a prosa e

Willemsen a poesia, mas Lemmens se retirou e s traduziu a edio revista de
Het boek der rusteloosheid (2005). No perodo em que foi decidido publicar a
biblioteca de Pessoa , Lemmens tinha traduzido Het jaar van d e dood van Ricardo
Reis (O Ano da Morte de Ricardo Reis, 1999) de Saramago, em que tambm esto
includas vrias odes do heternimo de Pessoa. Pareceu-lhe ento uma boa
oportunidade para tambm traduzir as Odes de Ricardo Reis para a De
Arbeiderspers. A organizao do projecto seria discutida com Willemsen, mas
esta conversa nunca foi realizada. Por isso, surgiu-lhe a ideia que ele teria de
fazer as tradues que Willemsen no queria fazer, ma s Lemmens no tinha
vonta de nisso. S tra duziu Het boek der rusteloosheid (1990/2005), Ik is een ander
70
Traduo minha de: Voor beide nu gepubliceerde verhalen geldt dat ze het als onderdeel van een bundel wellicht niet
slecht gedaan hadden, maar dat een afzonderlijke publicatie ervan hun draagkracht verre te boven gaat. Die ongelukkige
vorm mag de Arbeiderspers niet geheel worden aangerekend. (Groot 2001)
-87-
(1991) e Mijn droom is van mij (1995), todas as tradues desde 1995 foram feitas
por Willemsen. De qualquer forma , Lemmens indica que era difcil romper o
monoplio, inconscientemente adquirido, de Willemsen.
Todas as obras, publicadas at 2005, seguiam o contrato-quadro, em que a
ordem e o contedo foram determinados. por causa disso que as obras dos
heternimos lvaro
de
Campos,
Alberto
Caeiro
Ricardo
Reis
saram
integralmente, e que a De Arbeiderspers publicou trs antologias de todas as

cartas. Lemmens acha esta s ltimas publicaes um tanto desnecessrias. Desde
2005, a obra de Pessoa outra vez livre de direitos, ma s a De Arbeiderspers
agora quer acabar com a biblioteca pessoana. Os sonetos ingleses, na traduo
de Maarten Asscher, esto prestes a sair. Os poe mas or tonmicos, em tradu o
de Lemmens assim a inteno terminariam a biblioteca pessoana. Em
Portugal, A ssrio & Alvim publicou estes poema s em trs volumes, de quinhentas
pginas cada um. Segundo Lemmens e por causa da abund ncia, preciso limitar
a traduo a um volume bilingue de qua trocentas a quinhentas pginas, mas
duvida que algum dia seja realizado. Na sua opinio, faria pouco se ntido publicar
mais, visto que o mercado, para Pessoa, est satisfeito. Seria melhor, a longo
prazo, publicar uma nova antologia.
5.3.2 Paulo Coelho
Pa ulo Coelho , de longe , o autor lusfono de maior sucesso nos Pases
Baixos. A sua obra mais vendida , De Alchemist (O Alquimista, 1994), vive u a sua
58 edio em 2008, e a venda de todas as sua s obras aproxima-se de um milh o
de exemplares. O xito deste a utor incontestvel. O que est, sim, a ser
contestado o seu prestgio como autor literrio, especialmente em crculos de
escritores, tradutores e editores. A sua obra, freque ntemente, descrita como
esotrica, simblica e espiritua l. Se literatura, semi-literatura ou no-literatura,
aqui uma discusso irrelevante. Mais interessa nte, para este estudo, a forma
como a sua obra foi introduzida nos Pases Baixos.
Lemmens fez as primeiras tradues, De weg naar het zwaard (O Dirio de um
Mago, 1993) e De Alchemist (1994), a s outras obra s de Coelho tm sido traduzidas
por Piet Janssen. Neste caso, foi a editora que se dirigiu ao tradutor. Ronald
Dietz, director da De Arbeiderspers desde 1991, deixou-se aconselhar por
Lemmens, este respondeu que no pensava nO Di rio de um Mago como um
livro para a De Arbeidersper s, mas que no se arriscariam com o livro. Segundo
-88-
Lemmens, a inteno de Dietz para public ar Coelho, fez colega s e funcionrios

da prpria editora pensava m que tinha e nlouquecido. Peter Nijssen aligeira as
coisa s um bocado, mas tambm pensa que Dietz tinha de persistir para conseguir
publicar a obra . Lemmens traduziu a s primeiras obras, mas, qua ndo o sucesso
esperado no veio (s come ou seis anos depois das suas tradues), deixou de
traduzir as outras obras e sugeriu De Arbeiderspers para oferec-las ao seu
colega e amigo Piet Janssen. Pessoalmente, ta mb m achava os livros to maus
que j no tinha vontade de traduzi-los.
Na realizao definitiva das tradue s ha via um outro interveniente que
desempenhou um pa pel essencial, a saber , o prprio autor. O primeiro romance
de Coelho, O Dirio de um Mago, desenrola-se volta de uma peregrinao a
Santiago de Composte lla. A editora de livros histrico-literrios Conserve,
relativame nte desconhecida nos Pases Baixos, queria public-la na sua biblioteca
de Santiago de Composte lla. Coelho impediu isto, porque, nas palavras de
Lemmens, queria esc rever literatura e por isso, forosamente, ser publicado por
uma editora de fama literria. Escolhe u a De Arbeidersper s, uma editora que,
desde os anos sessenta , se caracteriza como uma editora lite rria destacada de
fico e no-fico neerlandesa e traduzida 71.
Lemmens, be m como Nijssen, reconhece m a viso de Dietz. Dietz percebeu
que mudanas estava m a ocorrer no mundo editorial. Nas ltimas duas dca das a
semi-literatura, na forma de, por exemplo, romances de suspense literrios, t m
penetrado no mundo da literatura e, hoje em dia, cada editora literria est
procura de autores best-seller como Coelho. Graas aos lucros nos livros de
Coelho, a De Arbeiderspers pde publicar autores com um pblico leitor ma is
pe queno.
No artigo Classificatie in het culturele en literaire veld 1975-2000 (A
classificao no campo literrio e cultural 1975-2000), Rees, Janssen &
Verboord (2006: 239-310) discutem, e ntre outras c oisa s, o poder e o prestgio
literrio de uma editora para qualificar ou no certas obras ou certos autores
como pertencentes literatura. No caso de Coelho, trata- se da qualificao pela
editora de um autor como literrio, bem como do prestgio literrio da editora
que contribui para a produo simblica da literatura .
71
Traduo minha de: toonaangevende literaire uitgeverij van Nederlandstalige en vertaalde fictie en non-fictie. Citao
proveniente do stio da De Arbeiderspers: http://www.arbeiderspers.nl/boekboek/show/id=52024 (consultado: 25-04-2009)
-89-
5.3.3 Saramago
Em total, foram publicadas quinze tradues de Jos Saramago nos Pases
Baixos. As primeiras cinco e as ltima s quatro foram traduzidas por Lemmens,
as outras
seis por
Maartje
de
Kort.
As trs primeiras
saram
da
De
Arbeiderspers. Desde 1998, a s tradues e reedies, tambm das primeiras trs,

so publicada s por Meulenhoff.
Quando a De Arbeiderspers pediu a Lemmens para traduzir Todos os nomes
(Alle namen, 2000), este n o tinha te mpo e sugeriu Maartje de Kort. J que
Lemmens, neste momento, era reconhecido como o tradutor de Saramago e j
que sa bia como era trabalhar na sombra de algum, props Maartje de Kort para
tambm traduzir a obra seguinte. assim que ela, por algum tempo, foi a
tradutora de Saramago. O Homem Dup licad o (De man in duplo, 2003) surpreende u
Lemmens e ele queria traduzi-la , mas, para a editora , no foi conveniente. Foi s
na publicao de Pequenas Memrias (Kleine herinneringen, 2007) que Lemmens
voltou a ser o tradutor de Saramago.
Em 5.2.2 descrevi como Memorial do Convento de Saramago estava pronto
para ser traduzido na De Arbeiderspers, e que Lemmens o traduziu, se ndo uma
das sua s primeira s tradues do portugu s para o neerland s. A agente literria
alem
Ray-Gde
Mertin,
falecida
em
2007,
representava
os
direitos
internacionais de Saramago, e, e m 1990, os direitos de traduo neerlandesa

chegaram De Arbeiderpers atravs dela . A venda das primeiras trs tradues,
com 1500 exemplares vendidos, dece pcionou. Peter Nijssen conta como, nas
negociaes sobre a quarta traduo, o E nsaio sobre a Cegueira , a agente literria
pediu um adiantamento demasiado alto para um a utor que, na quele momento,
ainda vendia pouco. A De Arbeiderspers recusou a proposta e Mertin foi para
outras editoras com a obra de Saramago. Foi parar a Maarten Asscher que ousou
comprar os direitos. Com isso, Meulenhoff tamb m comprou os direitos das
primeiras trs tradues da De Arbeiderspers.
Asscher conhecia Ray-Gde Mertin pessoalmente e estava, inf ormalmente,
em contacto com e la, a sua agncia e os escritores volta da agncia . No
momento que isto se passou, em 1997, Maarten A sscher j suspeitava que
Saramago seria uma vez o vencedor do Prmio Nobel de Literatura . Confirma
que volta da agncia comeava a ser urdida uma conspirao e uma campanha
publicitria para convencer a quela gente l na Sucia a atribuir o Prmio Nobel
-90-
a Saramago 72. Esta s impresses informais ajudaram Asscher a decidir adquirir a

obra de Saramago da De Arbeiderspers. Foi uma combinao da agente literria,
a atitude pessimista da De Arbeidersper s em relao ao sucesso de Saramago e as
indicaes que Sara mago ia ganhar o prmio, que fizeram com que Asscher
ousasse correr o risco. No comeo de 1998, Meulenhoff comprou os direitos e,
no dia dez de Dezembro, Saramago recebeu o Prmio Nobel. Asscher sublinha
que n o suspeitava que o autor fosse , realmente, ganhar o prmio na quele
mesmo ano.
5.4 Agentes literrios

Em 5.3.3 j falei de uma agente literria que funcionava no campo da
literatura lusfona. A alem Ray-Gde Mertin, falecida em Janeiro de 2007,
desempenhou um pa pel importante na introduo da obra de Saramago nos
Pases Baixos. Ela , e a sua agncia alem Literarische Agentur Mertin, hoje em
dia nas mos de Nicole Witt, nos anos 1990-2008 introduziram mais a utores nos
Pases Baixos. Alm dos direitos de traduo de Saramago, representam os dos
autore s: Antnio Lobo Antunes, Jos Eduardo Agualusa, Sophia de Mello
Breyner Andresen, Mia Couto, Jos Riso Direitinho, Lygia Fagundes Telles, Ldia
Jorge, Paulo Lins, Pedro Rosa Mendes, Ana Maria Miranda, Pepetela , Joo
Guimares Rosa, Moacyr Scliar, Gonalo Tavares, Miguel Torga , rico Verssimo
e ainda outros e scritores lusfonos, at agora ainda no publicados e m
neerlands. De todos os a utores acima mencionados, entre 1990 e 2008, pelo
menos uma traduo publicada nos Pases Baixos, e alm de que todas as
tradues, salvo a s de Antnio Lobo Antunes, se realizaram com a intervenincia
da agncia. Isto por que, obrigatrio para uma editora fazer negcios com o
agente literrio quando este representa o autor de quem a editora quer traduzir e
publicar uma obra . ainda possvel que a agncia s tenha os direitos alemes
destes autores, mas, visto que no h uma agncia literria para a literatura
portuguesa nos Pases Baixos e tendo em conta o carcter internacional dos
autore s, provvel que a Literarische Agentur Mertin tambm represente os
direitos de traduo neerlande ses de stes autores. Informando-me sobre a questo
isto foi confirmado. Nicole Witt afirma que a agncia representa todos os
72
Entrevista telefnica com Maarten Asscher (14-08-2009)
-91-
direitos de traduo para o mercado neerlands dos a utores me nciona dos. 73 Isto
significa que aparec eram trinta e seis tradues de autore s lusfonos por
intervenincia desta agncia literria, sendo treze delas de Saramago. Em total,
entre 1990 e 2008, saram 163 tradues do portugus para o neerlands, o que
significa que esta agncia se envolveu na realizao de quase um quarto destas
tradues.
Asscher acrescenta que agentes literrios s comeam o se u trabalho
quando podem ganhar dinheiro, ou quando provvel que o vo ganhar. Por
outras palavras, um autor tem que ser famoso ou estar prestes a tornar-se
famoso. Nos Pase s Baixos a literatura lusfona, at aparecer autores de gabarito
internacional, era terra incgnita . No captulo trs foi sugerido que, por no
haver autores de calibre internacional na rea da lngua portuguesa , tambm no
saiu quase nenhuma tradu o. Com a chegada de autores como Saramago, Lobo
Antunes, Coelho, Joo Ubaldo Ribeiro e, de menos influncia, Couto, Agualusa e
Pepetela as coisas modificaram- se um pouco, o que tambm explicaria a
actividade aumentada de agncia s literrias nesta rea lingustica. Contudo,
apareceram muitas tradues do portugus sem a intervenincia de agentes
literrios, provavelmente por causa do pequeno nmero de a utores de calibre
internacional no mercado. Sem uma pesquisa pormenorizada nos arquivos de
vrias editoras, no possvel concluir nada sobre o papel exacto dos agentes
literrios na introdu o da literatura lusfona nos Pase s Baixos, ma s este parece
estar restringido aos autores contemporneos com a maior venda, seja no seu
pas ou fora dele. No fim dos anos oitenta e no comeo dos anos noventa , uma
parte dos autores lusfonos recebeu reconhecimento internacional, dando aos
agentes literrios uma razo para se envolverem no processo de publicao, o
que facilitou a introduo de sta literatura nos Pa ses Baixos.
73
Correspondncia por correio electrnico com Nicole Witt, 24-08-2009
-92-
CONCLUSES
Com esta tese dei uma image m da introduo da literatura lusfona nos
Pases Baixos, no sc ulo vinte , e de um eventual subcampo da literatura lusfona
no
campo
literrio
neerlands.
Com
ba se
numa
pesquisa
bibliogrfica,
coleccionei os ttulos traduzidos do portugus para o neerlands, e coloquei-os

numa per spectiva histrica. A pesquisa resultou num corpus de 264 obras
traduzidas, sendo todas includas no Anexo 1. Nota-se que, at aos anos oitenta,
foram traduzidos poucos ttulos. O incio dos anos noventa um ponto de
viragem. desde ento que h uma produo contnua e de um tamanho
respeitvel. Desde este ponto de viragem, tambm se tem desenvolvido um
subca mpo de literatura lusfona nos Pases Baixos. Antes dos anos noventa h
uma produo mais acidental. Tentei esclarecer esta evolu o atrav s de
desenvolvime ntos gerais no campo literrio neerlands e atravs da evolu o da
produo de tradu es.
Desde a Segunda Guerra Mundial a produo total de ttulos nos Pases
Baixos cresceu e continua a crescer ininterruptamente. Todavia, a produo de
tradues a umenta mais ainda, o que no se pode explicar atravs da produo
geral de ttulos. Houve vrios factores que contriburam para este aumento,
como a constituio do Instituut voor Vertaalkunde (Instituto de Traduo) em
1964, e a possibilidade de tradutores, desde 1969, poderem fazer jus a um
honorrio adiciona l na Fonds voor de Letteren (Fundao para as Letras). A ntes
dos anos setenta, tra due s, sobretudo das lnguas perifricas, eram feitas por
tradutores amadores. Devido aos desenvolvimentos nos anos sessenta , o nmero
de tradutores profissionais comeou a aumentar. tambm a razo para o forte
aumento, desde ento, das tradu es, por exemplo, do espa nhol para o
neerlands,
nomeadamente
da
literatura
hispano-americana.
No
caso
de
tradues do portugus para o neerlands, este aumento no se d, demorando

ainda mais vinte anos. Uma comparao com a introduo da literatura das
outras lnguas, sendo estas todas as lnguas salvo o ingls, alemo e francs,
tampouco resulta numa explicao da subida repentina na produ o de tradues
da literatura lusfona nos Pases Baixos.
Sugeriu-se que a literatura lusfona se aproveitou do xito da literatura
hispanfona nos Pases Baixos. Contudo, a comparao entre a introduo das
duas literatura s resultou que isto quase no aconteceu. A produo de tradues
-93-
Concluses
da literatura espanhola, desde os anos sessenta , at experimentou uma regresso

e no ter tido uma influncia no aumento da literatura portuguesa. A produ o
da literatura hispano-americana aumenta nos anos se tenta e oitenta, ma s foi
apenas parcialme nte de influncia na introduo da literatura bra sileira nos
Pases Baixos.
Muito mais importa nte que e ste s desenvolvimentos, a presena aume ntada
da literatura lusfona em outros pases. No plano internacional saem cada vez
mais tradue s de autores portugueses, tambm nas trs lnguas modernas. Isto
facilita editoras para melhor avaliarem a past performance de um autor e
informarem-se atravs de recenses crtic as. Devido falta de conhecimentos
sobre a literatura lusfona , uma e ditora geralmente depende de tradues e
recenses crticas em francs, ingls e alemo. Alm disso, nos anos oitenta,
aparecem
alguns
autores
lusfonos,
sobretudo
de
Portugal,
de
xito
internacional. At esta altura , falta vam escritores lusfonos de prestgio

internacional, consequente mente , era difcil para editores conhecerem esta
literatura .
Da anlise institucional das trs categorias de intervenientes, essenciais na
produo material e simblica da literatura lusfona , resultou que vrios
tradutores,
editoras
introduo
desta
autores
literatura
nos
de sempenharam
Pases
Baixos.
um
papel
Seleccionei
importante
alguns
na
destes
interveniente s para um estudo mais pormenorizado, com os qua is quis revelar

como se realizaram ttulos traduzidos.
Antes do xito internacional da literatura lusfona, editoras dependiam de
conselhos de pessoas de fora. Willemsen, como tradutor , teve ento um papel
essencial na introduo da literatura lusfona nos Pases Baixos. A sua
perseverana, a qualidade literria da s suas tradue s, mas tambm uma
determinada sorte, renderam-lhe uma posio na s editoras Meule nhoff e De
Arbeiderspers. Como tradutor interveniente , foi, pessoalmente , responsvel pela
publicao da maior parte das suas tradues nos a nos setenta e oitenta, assim
possibilitando oportunidades para outros tradutores nos a nos noventa. Nos se us
primeiros anos Willemsen era um dos poucos tradutore s profissionais na rea de
lngua portuguesa, o que tinha uma forte repercusso na publicao de obras
desta literatura e tambm no que n o foi publicado nos Pase s Baixos. A
-94-
Concluses
confiana em Willemse n de editores como Theo Sontrop e Maarten Asscher

compe nsava o risco que assumiam na publicao de certas tradues.
Nos anos noventa, o nmero de tradutores do portugus para o neerlands
aumenta, apresentando-se um segundo tradutor que dese mpenha um papel
importante na introduo da literatura lusfona nos Pase s Baixos. O a umento de
autore s internacionalmente reconhecidos causa um aumento na influncia de
outros intervenie ntes e outras instituie s. A anlise das obras traduzidas por
Lemmens mostra que , agora mais frequentemente, so editora s e agentes
literrios a tomare m a inicia tiva para uma traduo. Contudo, aqui tampouco o
tradutor somente subserviente. Movimentando- se activamente no campo
literrio, Lemmens contribui muito para a publica o de tradues de literatura
lusfona em neerlands e para a recepo destas tradues nos Pases Baixos.
Nos anos setenta e oitenta, intervenientes individuais como Willemsen,
Sontrop e Asscher, deram incio introduo da literatur a brasileira e da
literatura portugue sa no-contempornea nos Pases Baixos. Nos anos noventa,
desenvolvime ntos internaciona is comearam a desempenhar um papel mais
importante e, por consequncia, outras instituies do ca mpo literrio ficaram
mais activos. Agentes literrios e editoras estrangeiras comeam a influenciar o
processo. Editoras como a De Arbeide rspers e a Meule nhoff iniciam uma
poltica de publica o para a literatura lusfona e instituies portuguesas, como
o Instituto Cames e a Fundao Calouste Gulbenkian, comeam a subsidiar
publicae s.
De 1900 a 1950 a iniciativa para traduzir uma obra lusfona a inda provinha
do tradutor, pelo facto de conhecer o a utor ou pelo seu interesse pessoal pelo
pas e sua literatura. O nmero de publicaes, neste perodo, to pequeno
que, para as editoras, era impossvel basea rem-se na past performance de um autor
ou de uma obra, salvo excepes raras como o xito de Teixeira de Pascoae s nos
anos trinta.
H, portanto, duas causas de influncia na deciso de uma editora para
publicar uma obra lusfona em lngua neerlandesa. Ou um editor descobre um
autor ou ttulo a travs de tradu es no estrangeiro, eventualmente atravs de um
agente, ou a editora confia no conselho de um tradutor e arrisca publicar sem
muitos conhecimentos da past performance do autor ou da sua obra, que no h
salvo no pas de origem. Porm, so raros os momentos em que um editor se
-95-
Concluses
baseia a penas na opinio de um tradutor. Quase sempre, a editora, ao mesmo

tempo, j conhecia a obra por outros canais, mas n o nos possvel descobrir
agora se a editora teria deixado traduzir a obra tambm sem a intervenincia do
tradutor .
Nesta tese mostrei a evoluo da introduo da literatura lusfona nos
Pases
Baixos.
introduo
de
uma
literatura
um
processo
soc ial
complicadssimo. Demonstrei que no ca so da literatura lusfona aconteceu, em

grande parte, graa s dedicao e ao e ntusiasmo de certos interveniente s no
campo literrio neerlands. No se deve sube stimar a actividade de Willemsen
nos anos setenta e oitenta, embora mais tarde, tradutores como Lemmens,
tambm contribusse m para a introduo e a divulga o da literatura lusfona
nos Pases Baixos. A lm disso, verifiquei que, para um tradutor de uma literatura
desconhecida
como
as
lusfonas,
preciso
uma
atitude
interveniente.
Tradutores, sobretudo quando traduzem de uma lngua perifrica, tm de

trabalhar de forma interveniente para obterem um posiciona mento permanente
no campo literrio. Willemsen e Lemmens conseguiram-no e, por causa dos seus
posicionamentos
permanentes,
te m
sido
possve l
para
outros
tradutores
concorrer a estes posicionamentos. Alm disso, Willemsen e Lemmens tm sido

activos no s na produo ma terial da literatura , mas tambm na sua produ o
simblica. Atravs da publicao de recenses crtica s e ensa ios em revistas e
jornais, escrevendo pre- e posfcios, e pela sua reputa o literria, t m
contribudo para a classificao de certas obras como literatura. So, e nto,
tradutores muito
intervenientes, o
que
se
ope
imagem do tradutor
subserviente no Ocidente moderno, descrito por Simeoni (1998: 12). Tambm

eram e so, ao contr rio das afirmaes de Wolf (2006: 135), capazes de adquirir
posies permanentes no campo literrio neerland s, a pesar de trabalharem em
regime independente e com c ontratos de curto prazo.
Se a forma como a literatura lusfona foi introduzida nos Pases Baixos
nica, deveria constar de anlise s semelhantes, orientados para outras, assim
chamada s, pequenas literaturas nos Pases Baixos. Prevejo que nomeadamente
as literaturas at h pouco desconhecidas, como a literatura escandinava , Leste
Europia (checa, polaca, jugoslava, etc.), rabe e oriental, foram introduzida s da
mesma forma. Ou seja, que a tamb m, cer tamente na v spera da introduo e da
accepo de uma nova literatura , tradutores e outros interve nientes individua is
-96-
Concluses
tenham desempenhado um papel importante . Alm disso, o xito internacional

na forma de tradues para as trs lnguas estrangeiras mode rnas de certos
autore s provenientes destas literaturas deve ter contribudo par a a disposio de
editoras para public-los. Nesta tese de screvi, brevemente , um exemplo de um
tradutor
intervenie nte
do
dinamarqus
(Van
Voorst
1997:
202-214).
improvvel que esta forma de introduo, no sculo vinte, tambm seja

encontrada em e studos das literaturas das trs lngua s estrangeiras modernas ou
da literatura italiana, devido a os seus alcance s internacionais e as suas
influncias, durante sculos, na literatura neerlandesa. Steenmeijer (1989) mostra
no seu estudo que na introduo da literatura hispanfona, sobretudo da
literatura espanhola, tambm houve iniciativa pessoal. Mesmo assim, a influncia
de publicaes na s trs lngua s estrangeiras modernas, para esta literatura, foi
mais fundamental.
Nesta tese no pude provar de forma emprica, que editoras realmente se
arriscaram pela publicao de certos ttulos. Baseei-me em entrevistas c om
diversos intervenie ntes de ste campo. Para desc obrir se certas obras lusfonas
foram traduzidas para o neerlands antes de serem traduzidas para uma outra
lngua, preciso fazer um estudo comparativo da publica o de tradues do
portugus noutros pases, dos quais os ma is importa ntes so os Estados Unidos,
a Frana, a Inglaterra e a Alemanha, dado que editoras neerlandesas ba seiam- se
nos mercados literrios destes pase s. Steenmeijer (1989:87), num estudo
semelhante, conclui que os Pases Baixos no estavam no primeiro lugar no que
diz respeito a descoberta de autores hispa nfonos. A resposta pergunta se os
Pases Baixos tambm no foram o primeiro a descobrir autores portugueses,
resultaria do estudo compara tivo menc ionado acima. Os resultados do meu
estudo, em todo o caso, suscitam certa esperana que os Pase s Baixos estavam
no primeiro lugar nos anos setenta e oitenta, ma s que de pois se tornaram um
pas seguidor.
uma pena que, nesta tese, no h espao para incluir uma anlise
detalhada da recepo da literatura lusfona nos Pase s Baixos. Um estudo de
recepo extenso nos jornais e revistas poderia mostrar como a crtica literria
reagiu s tradues de literatura lusfona nos Pases Baixos e se isto teve
influncia na introduo de novos a utores e obras. J vimos que preferncias
-97-
Concluses
individuais de certos crticos influencia ram o que foi publicado nos Pases
Baixos e o que no foi publicado.
Outro ponto a que no dei ateno nesta tese mas que talvez tamb m
merea um estudo mais detalhado a quantida de (e qualidade) de tradues de
literatura lusfona para o neerlands feita s atravs de uma terceira lngua.
De resto, uma anlise interessante e paralela seria estudar como a
introduo da litera tura neerlandesa em traduo tem ocorrido em Portugal.
Escrevendo esta tese, fiquei com a impresso que intervenie ntes responsveis
pela introduo de literatura lusfona nos Pase s Baixos foram os mesmos que
introduziram a literatura neerlandesa em Portugal, assim como Marcus de Jong,
Arie Pos e Lemmens. Curioso aqui que, que eu saiba , h poucos tradutores
portugueses de literatura neerlandesa que contriburam para a introduo de
literatura lusfona nos Pases Baixos.
Finalmente, uma pesquisa nos arquivos de editoras como a de Van Voorst
(1997), poderia comprovar, de modo emprico e de um ponto de vista ma is geral,
as concluses aqui apresenta das.
-98-
BIBLIOGRAFIA
Bourdieu, Pierre (2005) The rules of art: genesis and structure of the literary field. Cambridge: Polity Press.
Casa Lygia Bojunga www.casalygiabojunga.com.br/english/ (ltima consulta: Setembro de 2009).
Coser, L.A., Ch. Kadushin & W.W. Powell (1982) Books: the culture and commerce of publishing. New
York: Basic Books.
Cronin, Michael (2003) Translation and Globalization. London: Routledge.
De Jong, Marcus (1936) Slauerhoff & Portugal, Groot Nederland, Novembro 1936. Amsterdam:
Van Holkema & Warendorf.
De Jong, Marcus (1937) Enige opmerkingen over het Portugees en de Portugese Literatuur. Groningen:
J.B. Wolters.
De Jong, Marcus (1937) Aquilino Ribeiro, oorspronkelijk en vertaald Groot Nederland, Maro
1937. Amsterdam: Van Holkema & Warendorf.
De Vries, Eti (2007) Os Lusadas na Holanda, a histria da recepo entre 1572-1900. Utrecht: Igitur,
Utrecht Publishing & Archiving Services.
http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2007-0914201143/tesedelicenciaturadefinitief120607.doc (ltima consulta: Setembro de 2009).
Duarte, Joo Ferreira, A. Assis Rosa & T. Seruya (2006) Translation Studies at the Interface of
Disciplines. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins B.V.
Gambier, Yves (2006) Pour une socio-traduction, in: Duarte, Joo Ferreira, A. Assis Rosa & T.
Seruya (eds.) Translation Studies at the Interface of Disciplines. Amsterdam & Philadelphia: John
Benjamins B.V. 2942.
Greshoff, Jan & A.A.M. Stols (2007) Briefwisseling J. Greshoff A.A.M. Stols, Dbnl:
http://www.dbnl.org/tekst/gres002svan02_01/index.htm (ltima consulta: Julho de 2009).
Groot, Ger (2001) Ik is een ander, NRC Handelsblad. 26 de Janeiro 2001.
Groot, Ger (2007) Oerwoud Lissabon; De grootste roman van Antnio Lobo Antunes eindelijk
vertaald, NRC Handelsblad. 20 de Abril 2007.
Hart, Maarten het (1985) Het leven van Albert Vigoleis Thelen, em: De som van misverstanden.
Amsterdam: De Arbeiderspers. 155-168.
http://www.dbnl.org/tekst/hart008somv01_01/hart008somv01_01_0011.htm (ltima
consulta: Julho de 2009).
Hazeu, Wim (1995) Slauerhoff. Een biografie. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Heilbron, Johan (1996) Nederlandse vertalingen wereldwijd. Kleine landen en culturele
mondialisering, in: Johan Heilbron, Wouter de Nooy & Wilma Tichelaar (eds.) Waarin een
klein land. Nederlandse cultuur in internationaal verband. Amsterdam: Prometheus.
Holmes, James S. (2004) Wat is vertaalwetenschap?, in: Ton Naaijkens, Cees Koster, Henri
Bloemen & Caroline Meijer (eds.) Denken over Vertalen. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt. 149-162.
Inghilleri, Moira (2003) Habitus, Field and Discourse: Interpreting as a Socially Situated Activity.
Target 15(2): 243268.
Inghilleri, Moira (2005) The sociology of Bourdieu and the Construction of the Object in
Translation and Interpreting Studies, in: Moira Inghilleri (ed.) Bourdieu and the Sociology of
Translation and Interpreting. The Translator 11(2). 125145.
Kagie, Rudie (2007) Recensie Brazilaanse Brieven August Willemsen. Amsterdam: De Arbeiderspers.
-99-
Bibliografia
http://www.privedomein.info/recensies/recensie/?recensieID=14 (ltima consulta: Agosto

de 2009).
Lahire, Bernard (2003) From the habitus to an individual heritage of dispositions. Towards a
sociology at the level of the individual. Poetics 31 (5-6). 329-355.
Meylaerts, Reine (2008) Translators and (their) norms. Towards a sociological construction of
the individual, in: Anthony D. Pym, Miriam Schlesinger & Daniel Simeoni (eds.) Beyond
descriptive translation studies: investigations in homage to Gideon Toury. Amsterdam: John Benjamins
B.V. 91-102.
Morrin, Adriaan (2005) Op bezoek bij Albert Vigoleis Thelen., Cryptogram. Dbnl:
http://www.dbnl.org/tekst/morr001cryp01_01/index.htm (ltima consulta: Julho de 2009).
Pos, Arie (1996) Literatura portuguesa traduzida para o neerlands, Revista da Faculdade de Letras
LNGUAS E LITERATURAS. Porto: Faculdade de Letras, XIII. 303-313.
Rees, Kees van, Susanne Janssen & Marc Verboord (2006) Classificatie in het culturele en
literaire veld 1975-2000, in: Kees van Rees & Gilles. J. Dorleijn (eds.) De productie van
literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000. Nijmegen: Vantilt. 285-310.
Rees, Kees van & Gilles. J. Dorleijn (2006) Het Nederlandse literaire veld 1800-2000, in: Kees
van Rees & Gilles. J. Dorleijn. De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000.
Nijmegen: Vantilt. 15-38.
Schulten, C.M. (1965) Bibliografie van Nederlandse publicaties over Brazili 1945-1965. Den Haag:
Ambassade van Brazili.
Schreij, Taco & Barbara t Hart (2007) Introductie en receptie van Portugese literatuur in Nederland
gedurende de crisisjaren. Um trabalho no-publicado, escrito para a cadeira Vertaling, Cultuur &
Wetenschap 2007-2008 (Traduo, Cultura e Cincia) em Utrecht, professores: Cees Koster en
Ton Naaijkens.
Simeoni, Daniel (1998) The pivotal status of the Translators Habitus, Target 10:1. Amsterdam:
John Benjamins B.V. 1-39.
Slauerhoff, Jan Jakob (1932) Het Verboden Rijk. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar.
Slauerhoff, Jan Jakob (1997) O Reino Proibido. Traduo: Patrcia Couto & Arie Pos. Lisboa:
Teorema.
Steenmeijer, Maarten (1989) De Spaanse en Spaans-Amerikaanse literatuur in Nederland 1946-1985.
Muiderberg: Coutinho.
Van Krevelen, Laurens (2006) Een huis tussen markt en moed, in: Kees van Rees & Gilles. J.
Dorleijn. De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000. Nijmegen: Vantilt.
143-184.
Van Voorst, Sandra (1997) Weten wat er in de wereld te koop is. Vier Nederlandse uitgeverijen en hun
vertaalde fondsen 1945-1970. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Venncio, Fernando (1984) Vertalingen uit het Portugees. Nijmegen: Instituto de estudos lusobrasileiros.
Venncio, Fernando & Catherine Barel (1994) Portugese literatuur na Pessoa, De Gids. Fevereiro
1994. Amsterdam: J.M. Meulenhoff. 132-155.
Voorbij, Henk & Pieter Douma (1996) Hoe volledig is het Depot?, KB Centraal, Huisorgaan van de
Koninklijke Bibliotheek 25, september 1996. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek. 5-6.
http://www.kb.nl/dnp/dekking96.html (ltima consulta: Abril de 2009).
-100-
Bibliografia
Willemsen, August (1985) Braziliaanse Brieven. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Willemsen, August (1987) De taal als bril. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (1991) De val. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (1991) Ben ik te stom voor deze boeken?, NRC Handelsblad. 14 de Junho
1991.
Willemsen, August (1994) Het hoge woord. Beschouwingen en boutades. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (1998) Vrienden, vreemden, vrouwen. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (2000) Fernando Pessoa: het ik als vreemde. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (2006) Maar meneer Willemsen, die Portugezen van u, die spreken
Nederlands. Atheneum Boekhandel Ik wantrouw iedereen boven de 1.67. Amsterdam:
Atheneum Boekhandel.
Wolf, Michaela (2006) The female state of the art. Women in the translation field, in: Anthony
D. Pym, Miriam Schlesinger & Daniel Simeoni (eds.) Beyond descriptive translation studies:
investigations in homage to Gideon Toury. Amsterdam: John Benjamins B.V. 129-141.
-101-
Bibliografia
-102-
FONTES USADAS PARA A BASE DE DADOS

Assche, Hilda van (1972-1999) Bibliografie van de literaire tijdschriften in Nederland en Vlaanderen.
Hasselt: Rob. Roemans-Stichting.
Brinkmans cumulatieve catalogus van boeken (1900-1990). Leiden: Sijthoff.
Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS Statline Bibliotheken; Titelproductie van boeken.
http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37650&D1=46&D2=a&STB=T,G1&CHARTTYPE=1&VW=T (ltima consulta: Maro de 2009).
Nederlandse Bibliografie Online
http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.9/ (ltima consulta: Agosto de 2009).
-103-
-104-
ANEXO 1
LITERATURA LUSFONA TRADUZIDA PARA O NEERLANDS
Aqui em baixo so apresentados os resultados da pesquisa bibliogrfica. Todas as tradues
de literatura lusfona, em forma de livro, para o neerlands foram includas. A lista contm 264
ttulos. Os dados esto por ordem alfabtica de nome do autor lusfono, e, depois,
cronologicamente por ano de publicao da traduo neerlandesa. No exemplo indicada qual a
posio de cada informao. Na terceira linha, s/d indica que no existe um ano de publicao
(por exemplo, nos casos de antologias).
Exemplo:
Autor do original
Ttulo da traduco, Ano de publicao da traduo
Ttulo do original, Ano de publicao do original ou s/d
Tradutor
Editora. Pre- ou posfcio: Sim ou No
BIJLAGE 1
NEDERLANDSE VERTALINGEN VAN PORTUGEESTALIGE LITERATUUR
Hieronder zijn de resultaten van het bibliografisch onderzoek weergegeven. Alle boekvertalingen
van Portugeestalige literatuur naar het Nederlands zijn hierin opgenomen. De lijst bestaat uit 264 titels. De
gegevens staan alfabetisch gerangschikt op auteur en vervolgens chronologisch op datum van verschijning
van de Nederlandse vertaling. In het voorbeeld is aangegeven welke informatie waar staat. Wanneer het
publicatiejaar van het origineel niet van toepassing is (in het geval van, bijvoorbeeld, verhalenbundels), is
dat aangegeven met s/d.
Voorbeeld:
Auteur van het origineel
Titel vertaling, Jaar van publicatie vertaling
Titel origineel, Jaar van publicatie origineel of s/d
Vertaler
Uitgeverij. Voor- of nawoord: Ja of Nee
-105-
Anexo 1 Literatura lusfona traduzida para o neerlands

Bijlage 1 Nederlandse vertalingen van Portugeestalige literatuur
Abreu, Caio Fernando

Waar zit Dulce Veiga?: een b-roman, 1994
Onde andar Dulce Veiga?: Um romance b, 1990
Kort, Maartje de
Baarn: De Prom. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Een steen onder water: de geheime correspondentie van Fradique Mendes, 2003
Nao crioula: a correspondncia secreta de Fradique Mendes, 1997
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Meulenhoff. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)

Handelaar in verledens, 2007
O vendedor de passados, 2004
Lemmens, Harrie

De vrouwen van mijn vader, 2008
As mulheres do meu pai, 2007
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Meulenhoff. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Alcoforado, Marianna
Minnebrieven van een Portugeesche non. 1904
Lettres Portugaises, 1669
Schendel, Arthur van
Amsterdam: J.M. Meulenhoff. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Almeida, Germano
Het testament van Senhor Arajo, 2000
O testamento do Sr. Napumoceno Arajo, 1991
Pouwels, Kitty
Breda: De Geus. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Almeida, Germano
Aan de familie Trago, 2002
A famlia trago, 1998
Pouwels, Kitty
-106-

Amado, Jorge
Woeste wereld. Braziliaanse roman, 1949
Terras do sem fim, 1943
Thyn, Suzanne van
Amsterdam: Pegasus. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Amado, Jorge
Lus Carlos Prestes. Ridder der hope, 1952
Lus Carlos Prestes. O cavaleiro da esperana., 1942
Visser, Mathilde
Amado, Jorge
Gabriela, passie en politiek, 1962
Gabriela, cravo e canela (Gabriela: clove & cinnamon), 1958
Vries, Theunis Uilke de
Amado, Jorge
Dona Flor en haar twee echtgenoten, 1972
Dona Flor e seus dois maridos, 1966
Stam, T.
Bussum: C. de Boer Jr.. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Amado, Jorge
Cacaoplantage: roman, 1978
Cacau, 1932
Dijk, Bertus
Baarn: Wereldvenster/Den Haag: NOVIB/Brussel: NCOS. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (Sjef Theunis)
Amado, Jorge
Tereza Batista, de hoer van Bahia, 1980
Tereza Batista cansada da guerra, 1972
Spengen, R.K. van
Amsterdam etc.: Boekerij. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Amado, Jorge
Vlinders van de nacht, 1982
Os pastores da noite, 1980
Bos, Hennie (et al)
Amsterdam: Boekerij. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-107-

Amado, Jorge
Tocaia Grande: kroniek van een zondige stad, 1990
Tocaia Grande: a faca obscura: romance, 1984
Cuijlenborg, Hans van
Houten: Van Holkema & Warendorf. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Gedichten, 1980
Escolha do tradutor (escolha do tradutor (keuze vertaler)), s/d
Willemsen, August
Amsterdam: De Arbeiderspers. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)

20 Gedichten van Carlos Drummond de Andrade, 1983
Escolha do tradutor (keuze vertaler), s/d
Willemsen, August
Amsterdam: Rijksacademie van de Beeldende Kunsten. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

De liefde, natuurlijk, 1992
O amor natural, 1992
Willemsen, August

Verhalen van een nieuweling, 1998
Contos de aprendiz, 1987
Janssen, Piet
Amsterdam: De Arbeiderspers. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Farewell, 1998
Farewell, 1996
Willemsen, August
Andresen, Sophia de Mello Breyner

Zeereizen, 1991
Navegaes, 1983
Koenders, Irne
Leuven: Leuvense schrijveractie. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-108-


De Judaskus, 1991
Os cus de Judas, 1979
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Amber. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Het handboek van de inquisiteurs, 1997
O manual dos inquisidores, 1996
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Ambo. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

De glans en pracht van Portugal, 1999
O esplendor de Portugal, 1997
Lemmens, Harrie

Preek tot de krokodillen, 2001
Exortao aos crocodilos, 1999
Lemmens, Harrie

Verdwijn niet zo snel in die donkere nacht, 2003
No entres to depressa nessa noite escura, 2000
Lemmens, Harrie

Vogelvlucht, 2004
Explicao dos pssaros, 1981
Lemmens, Harrie

Fado Alexandrino, 2007
Fado Alexandrino, 1983
Lemmens, Harrie
-109-


Mijn winterkat mijn lief, brieven aan mijn vrouw, 2007
D'este Viver Aqui Neste Papel Descripto - uma escolha, 2005
Lemmens, Harrie

Dans der verdoemden, 2009
Auto dos danados, 1985
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Anthos. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Laat commentaar van Brs Cubas, 1954
Memrias pstumas de Brs Cubas., 1881
Mastenbroek, A.
Bussum: G.J.A. Ruys. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)

Dom Casmurro. Liefde en haat in Rio, 1966
Dom Casmurro, 1899
Couturier, Joh. H.
Utrecht: Het Spectrum. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Posthume herinneringen van Brs Cubas, 1983
Memrias pstumas de Brs Cubas, 1881
Willemsen, August

De psychiater en andere verhalen, 1984
Esolha de (Keuze uit): Papis avulsos, Histrias sem data, Vrias Histrias, 1882
Willemsen, August

Quincas Borba, 1984
Quincas Borba, 1891
Willemsen, August
-110-


Dom Casmurro, 1985
Dom Casmurro, 1899
Willemsen, August

Vrouwenarmen en andere verhalen, 1986
Esolha de (keuze uit): Vrias Histrias, Pginas Recolhidas, Relquia de casa velha, Ongep., 1882
Willemsen, August

Ezau en Jacob, 1991
Esa e Jac, 1904
Lemmens, Harrie
Amsterdam: De Arbeiderspers. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (August Willemsen)

Dagboek van Aires, 1992
Memorial de Aires, 1908
Willemsen, August

Kort, maar opgewekt (oorspronkelijk verschenen in Posthume herinneringen van Brs Cubas, 1998
Curto, mas alegre (da antologa (uit de bundel): Memrias postumas de Brs Cubas.), 1881
Willemsen, August
Terhorst: Ser J.L. Prop. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Bandeira, Manuel Carneiro de Sousa

Gedichten, 1982
Willemsen, August
Leiden: De Lantaarn. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Barros, Joo de
De doorlugtige scheeps-togten der Portugysen na Oost-Indin, 1707
Dcadas da sia, 1615
Desconhecido (onbekend)
Leiden: Pieter vander Aa. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-111-


Zeg zijn naam en ik vermoord hem, 1994
Um nome para mater, 1967
Boon, Adri

Wie vermoordde Pacfico?, 1995
Quem matou Pacfico?, 1969
Boon, Adri
Buarque, Chico
Onrust: roman, 1992
Estorvo, 1991
Willemsen, August
Buarque, Chico
De spookschrijver uit Rio, 2005
Budapeste, 2003
Willemsen, August
Cmara, Dom Helder

Een spiraal van geweld bedreigt de mensheid., 1970
Desconhecido (onbekend), s/d
Utrecht: Descle de Brouwer. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Desconhecido (onbekend)
Cmara, Dom Helder

Opvoeding tot vrijheid. Marsorders voor de Abrahamitische minderheden, 1971
Le dsert est fertile, s/d
Herkes, Ed
Brugge/Utrecht: Orion, Descle de Brouwer. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Cmara, Dom Helder

De structuren van het onrecht, 1973
Herkes, Ed
Brugge/Utrecht: Orion, Descle de Brouwer. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Desconhecido (onbekend)
-112-

Cames, Lus Vaz de

De Lusiade. Heldendicht in X zangen, 1777
Os Lusadas, 1572
Pieterszoon, Lambartus Stoppendaal
Amsterdam: G. Warnars. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Cames, Lus Vaz de

Saudades en andere verzen, 1953
Verspoor, Dolf
Utrecht: Stichting 'De Roos'. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Cames, Lus Vaz de

Ware voor zo lange liefde niet zo kort het leven, 2007
Willemsen, August
Cardoso, Lus
Kroniek van een overtocht: de tijd van ai-dik-funam, 2004
Crnica de uma travessia, 1997
Janssen, Piet

Waar die andere God woont, 1972
Com os holandeses, 1972
Willemsen, August

De Zevende Golf, 1983

De onbekende, 1984
Leppers, Ger
Amsterdam: De Verloren Tijd. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-113-


De juwelier en andere verhalen, 1987
O Joalheiro (Publicada aps a traduo (later gepubliceerd dan vertaling), 1998
Lemm, Robert (et al)

Montedor: roman, 1988
Montedor, 1968
Boon, Adri
Amsterdam: De Arbeiderspers. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (August Willemsen)

Portugal: een gids voor vrienden, 1989
Portugal, um guia para amigos, 1988
Lemmens, Harrie

Laurentiustranen, 1990
O rebate, 1971
Lemmens, Harrie

Het miljoen: herinneringen en andere verzinsels, 1991
O milho: recordaes e outras fantasias, 1991
Lemmens, Harrie

Mazagran, 1992
Mazagran, 1991
Lemmens, Harrie

La coca, 1994
La coca, 1994
Lemmens, Harrie
-114-


Tussenjaar - dagboek mei 1994-mei1995, 1996
Tempo contado - dirio Maio 1994-Maio1995, 1996
Lemmens, Harrie

Ernestina, 1998
Ernestina, 1998
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Atlas. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

De Hollandse minnares, 2000
A amante holandesa, 2000
Lemmens, Harrie

Lissabon: een nieuwe gids voor vrienden, 2001
Lisboa, um novo guia para amigos, 2001
Kort, Maartje de

Er is hier niemand: dagboek mei 1999 tot mei 2000, 2005
Tempo sem tempo, 2005
Kort, Maartje de

Portugal: een gids voor ontdekkers, 2005
Portugal, um guia para descobridores, 2005
Pos, Arie

Gods toorn over Nederland: getuigenis van een halve eeuw: 1956-2006, 2008
A ira de Deus sobre a Holanda: testemunho de um meio sculo 1956-2006, 2008
Pos, Arie
-115-

Castro, Ferreira de
De paradijsplantage. Portugeesche roman van de rubber-tappers aan de amazone-rivier, 1936
A selva, 1930
Gerzon-Caff, A.
Amsterdam: P.N. van Kampen & Zoon. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Castro, Ferreira de
Onvruchtbare aarde, 1952
Terra fria, 1934
Gent: De Vlam. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Castro, Ferreira de
De schaapjes des Heren, 1954
A l e a neve, 1947
Castro, Ferreira de
Het oerwoud, 1958
A selva, 1930
Coelho Lisboa, Rosalina

De oogst van Kan, 1957
A seara de Can, 1952
Binsbergen, J. Sohl van
Antwerpen: P. Vink. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (Andr Maurois)
Coelho, Paulo
De weg naar het zwaard: dagboek van een magir, 1993
O dirio de um mago, 1987
Lemmens, Harrie
Coelho, Paulo
De alchemist, 1994
O alquimista, 1988
Lemmens, Harrie
-116-

Coelho, Paulo
Aan de oever van de Piedra huilde ik, 1997
Na margem do Rio Piedra eu sentei e chorei, 1994
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
De vijfde berg, 1998
A quinta montanha, 1996
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
Veronika besluit te sterven, 1999
Veronika decide morrer, 1998
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
De duivel en het meisje, 2001
O demnio e a Srta., 2000
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
Elf minuten, 2003
Onze minutos, 2003
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
De Zahir, 2005
O Zahir, 2005
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
Als een rivier: gedachten en impressies, 2006
Ser como el ro que fluye, 2006
Janssen, Piet
-117-

Coelho, Paulo
De heks van Portobello, 2007
A bruxa de Portobello, 2006
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
Brida, 2008
Brida, 1990
Janssen, Piet
Coelho, Paulo
De winnaar staat alleen, 2009
O vencedor est s, 2008
Janssen, Piet
Coelho, Paulo; Kahlil Gibran

Wie inspireerde Kahlil Gibran?, 2001
Cartas de amor do profeta, 1997
Barel, Cathering
Den Haag: Mirananda. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Coro, Gustavo
Cursus van de dood, 1954
Lies de abismo, 1950
Logger, Guido
Utrecht: Het Spectrum. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Correia, Clara Pinto

De bloemsteelsteek, 1991
Ponto p de flor, 1990
Kort, Maartje de
Amsterdam: Arena. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Costa, Francisco Borja da

De schreeuw van Maubere. Strijdliederen voor het volk van Oost-Timor, 1979
Poesias revolucionrias e de luta contra o colonialismo, 1976
Komit Indonesi
Haarlem: In de Knipscheer. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (Jill Joliffe)
-118-

Couto, Mia
De dag waarop Mabata-bata explodeerde, 1996
Vozes anoitecidas, 1986
Koenders, Irne
Amsterdam: Anthos / Antwerpen: Houtekiet. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Couto, Mia
Slaapwandelend land, 1996
Terra sonmbula, 1992
Lemmens, Harrie
Baarn: Ambo/Den Haag: NOVIB/Brussel NCOS. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Couto, Mia
De laatste vlucht van de flamingo, 2007
O ltimo vo do flamingo, 1987
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Van Gennep. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Cunha, Euclides da
De binnenlanden. Opstand in Canudos, 1954
Os Sertes, 1902
De Jong, Marcus
Amsterdam: Wereldbibliotheek. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Cunha, Euclides da
De binnenlanden, 2001
Os Sertes, 1902
Willemsen, August
Dantas, Jlio
Het souper der kardinalen, 1956
A ceia dos cardinais, 1902
De Jong, Marcus
Den Haag: Ned. Kring van Vrienden van Portugal. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Diniz, Jlio (Ps: J.G. Gomes Coelho)

De pleegkinderen van Meneer Pastoor, 1947
As pupilas do Senhor Reitor, 1867
Holvoet, G.L.
Diest (Belgi): Pro Arte. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-119-

Direitinho, Jos Rio

Het brevier van de slechte neigingen, 1998
O brevrio das ms inclinaes, 1994
Janssen, Piet
Diversos autores (Meerdere auteurs )

Beknopte geschiedenis der Port. Letterkunde, 1958
Vrios contos traduzidos (verschillende vertaalde verhalen), s/d
De Jong, Marcus
Amsterdam: L. J. Veen (Onder Auspicin van NKVP). Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Diversos autores (Meerdere auteurs)

Meesters der Braziliaanse vertelkunst, 1961
Houwens Post, Hendrik

Vuur en Ritme, 1969
Dijk, Bertus
Amsterdam: Van Gennep. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Meesters der Portugese vertelkunst, 1970
Willemsen, August

Terreur en Verzet. Verzetspozie uit Portugal, 1971
Dijk, Bertus
Amsterdam: De Bezige Bij. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Angolese verhalen, 1972
Dijk, Bertus
Utrecht: A.W. Bruna & Zoon. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Desconhecido (onbekend)
-120-


Ik verheerlijk het verleden niet. 13 hedendaagse dichters uit Portugal, 1985
Willemsen, August

Het lekkerste in het leven en andere verhalen van Braziliaanse schrijfsters, 1991
Gaikhorst, Hermien
Houten: Het Wereldvenster/Den Haag: NOVIB. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Dourado, Autran
Opera der doden, 1997
pera dos mortos, 1967
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Coppens & Frenks. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Faria, Almeida
Passie, 1991
A paixo, 1965
Janssen, Piet
Baarn: De Prom. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (Gerrit Komrij)
Faria, Almeida
De veroveraar, 1997
O conquistador, 1990
Willemsen, August
Felinto, Marilene
De vrouwen van Tijucopapo, 1997
As mulheres de Tijucopapo, 1992
Boon, Adri
Amsterdam: Van Gennep / Den Haag: Novib / Brussel: NCOS. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Ferreira, Verglio
Voorgoed, 1996
Para sempre, 1983
Janssen, Piet
-121-

Fonseca, Manuel de
Cerromaior: een dorp in Portugal, 1989
Cerromaior, 1982
Kallenberg, Arie G.
De Lier: Vrijenhoef Publiciteit. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Fonseca, Rubem
De pad & de geleerde, of: Moord in Rio, 1991
Bufo & Spallanzani, 1985
Ploegmakers, Ruud
Amsterdam: Wereldbibliotheek. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Fonseca, Rubem
Grote kunst, 1992
A grande arte, 1983
Gaikhorst, Hermien
Fonseca, Rubem
Moord in augustus, 1996
Agosto, 1991
Gaikhorst, Hermien
Fonseca, Rubem
In mijn door lust verdorven leven heb ik slechts mijn liefde voor de sigaar behouden; Liefdesverhalen, 1999
E do meio do mundo prostituto s amores guardei ao meu charuto / Histrias de amor, 1997
Gaikhorst, Hermien
Gerso, Teolinda
Landschap met vrouw en zee, 1986
Paisagem com mulher e mar ao fundo, 1982
Bos, Hennie
Utrecht: Sjaloom Literair. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Gomes, Lusa Costa

Het leven van Ramon, 1993
Vida de Ramn, 1991
Boon, Adri
-122-

Gullar, Ferreira
Morgen is weer een dag, 2003
Willemsen, August
Sliedrecht: Wagner & Van Santen. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Hatoum, Milton
Twee broers, 2004
Dois irmos, 2000
Noorman, Jelle
Helder, Herberto
De lepel in de mond, 1991
Da (Uit): Poesia Toda, 1990
Koenders, Irne
Leuven: Leuvense schrijveractie. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Ivo, Ldo
Vleermuizen en blauwe krabben, 2000
Willemsen, August
Jesus, Carolina Maria de

Barak nr. 9. Dagboek van een Braziliaanse negerin, 1961
Quarto do despejo, 1960
Arnhem: Van Loghum Slaterus. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Jorge, Ldia
De kust van het gemurmel, 1991
A costa dos murmrios, 1988
Kort, Maartje de & Elly de Vries
Amsterdam: Arena. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Jorge, Ldia
De dag der wonderen, 1996
O dia dos prodgios, 1980
Koenders, Irne
-123-

Jdice, Nuno
Recept om blauw te maken, 1998
Willemsen, August
Dordrecht: Wagner & Van Santen. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Jdice, Nuno
De emotie in kaart gebracht, 2005
Escolha de (keuze uit): Poesia reunida, 1967 - 2000, 2000
Willemsen, August
Jdice, Nuno
38e Poetry International Festival, 2007
Earl, Martin
Rotterdam: Poetry International. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Lins, Paulo
Stad van God, 2005
Cidade de Deus, 1997
Ploegmakers, Ruud
Lispector, Clarice
Het uur van de ster, 1988
A hora da estrela, 1977
Gaikhorst, Hermien
Houten: Het Wereldvenster. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Lispector, Clarice
Familiebanden, 1989
Laos de famlia, 1960
Houten: Het Wereldvenster. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Lispector, Clarice
Het uur van de ster; Familiebanden, 1994
A hora da estrela, 1984
Breda: De Geus (in samenwerking met Wereldvenster. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-124-

Machado, Dyonlio
De muizen, 2006
Os ratos, 1934
Lemmens, Harrie

Gedichten, 1981
Willemsen, August
Leiden: De Lantaarn. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)

Gedichten: een bloemlezing, 1996
Pos, Arie
Melo, Francisco Manuel de

De strijd in het Engelsche Kanaal tussen de Spaanse en Hollandse wapenen anno 1639, 1939
Conflito do Canal de Inglaterra entre as armas Espanholas e Olandezas. Anno 1639, 1639
De Jong, Marcus
Den Helder: C. de Boer Jr. (Voor de Marine-vereen.). Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Melo, Joo de
Gelukkige mensen met tranen, 1991
Gente feliz com lgrimas, 1988
Bos, Hennie
Melo, Patrcia
De killer, 1997
O matador, 1997
Janssen, Piet
Melo, Patrcia
Liegen duurt het langst, 1999
Elogio da mentira, 1998
Janssen, Piet
-125-

Mendes, Pedro Rosa

Tijgerbaai, 2003
Baa dos tigres, 2001
Lemmens, Harrie
Amsterdam: Van Gennep. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Miranda, Ana Maria

Hellemond, 1990
Boca do inferno, 1989
Jansen, Marijke
Monteiro, Benedicto
Maria van alle rivieren, 1996
Maria de todos os rios, 1992
Hazeu, Marcel
Monteiro, Lus Infante de la Cerda de Sitan

De spelregels, 1965
Angstia para o jantar, 1962
Verroen, Dolf
Utrecht: A.W. Bruna & Zoon. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Negreiros, Jos de Almada

Schuilnaam Judith, 1999
Nome de guerra, 1999
Barel, Catherine
Neto, Antnio Agostinho

Horizon van bevrijding: gedichten van Agostinho Neto, 1976
Sagrada Esperana, 1974
Dijk, Bertus
Amsterdam: Angola Comit (in samenwerking Van Gennep. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Het wonderlijke huis van tante, 1985
A casa da madrinha, 1978
Plekker, Afke
Hoorn: Westfriesland. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-126-


Het circusmeisje, 1985
Corda bamba, 1979
Plekker, Afke

Angelica en het idee, 1986
Angelica, 1975
Plekker, Afke

De gele tas, 1989
A bolsa amarela, 1976
Koenders, Irne
Amsterdam: Leopold. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Wij drietjes, 1993
Ns trs, 1987
Koenders, Irne
Antwerpen; Baarn: Houtekiet. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Mijn vriend de schilder, 1996
O meu amigo pintor, 1987
Koenders, Irne
Baarn: De Fontein / Antwerpen: Houtekiet. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Oliveira, Jos Carlos

Gouden ogen van haat, 1996
Terror e xtase, s/d
Santos, Jovelina dos (Samengest. En nabew. Nanco Eikenaar
Zwolle: Eikenaar DTP. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Ortigo, Ramalho
Holland 1883, 1948
A Holanda, 1883
De Jong, Marcus
Amsterdam: Sim (Ja)cob van Campen. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
-127-

Paulus, de dichter Gods, 1937
So Paulo, 1934
Hironymus, de dichter der vriendschap, 1939
So Jernimo e a trovoada, 1936
Verbum obscurum, 1947
Verbo escuro, obras completar VII, 1914
Napoleon. Spiegel van de antichrist, 1950
Napoleo, 1940
Thelen, Albert Vigoleis & Gerard Diels
Peixoto, Jos Lus

De blik, 2003
Nenhum olhar, 2000
Janssen, Piet
Peixoto, Jos Lus

Het pianokerkhof, 2008
Cemitrio de pianos, 2006
Janssen, Piet
Pepetela (Ps. Arthur Carlos Maurcio Pestana dos Santos)

Een roemrijke familie: de tijd van de Vlamingen, 2001
A gloriosa famlia, 1997
Lemmens, Harrie
-128-

Pepetela (Ps. Arthur Carlos Maurcio Pestana dos Santos)

Roofdieren, 2008
Os predadores, 2008
Gaikhorst, Hermien
Pessoa, Fernando
Gedichten, 1978
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
De anarchistische bankier & ander proza, 1980
O banqueiro anarquista e outros contos de raciocnio, 1964
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
Ode van de zee, door lvaro de Campos, 1981
Ode Martima, 1915
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
A fragment of Antinous, 1988
No traduzido (geen vertaling), (lino by Berend Kooiman), 1988
S.l.: Sub Signo. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Pessoa, Fernando
Het boek der rusteloosheid door Bernardo Soares, 1990
Escolha de (keuze uit): Livro de desassossego, 1982
Lemmens, Harrie
Pessoa, Fernando
Fernando Pessoa, 1991
Fragmento do Livro de desassossego (Fragment uit Het boek der rusteloosheid), 1982
Lemmens, Harrie
Terhorst: Ser J.L. Prop. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-129-

Pessoa, Fernando
Ik is een ander, 1991
Lemmens, Harrie
Antwerpen, Harmelen: Fantom. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Pessoa, Fernando
Mijn droom is van mij: brieven, dagboeken, beschouwingen, 1995
Lemmens, Harrie
Pessoa, Fernando
Lissabon: wat de toerist moet zien, 2000
Lisboa: o que o turista deve ver, 1992
Boon, Adri
Pessoa, Fernando
Het uur van de duivel, 2000
A hora do diabo, 1997
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
Boodschap, 2001
Mensagem, 1934
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
Herostratus: over onsterfelijkheid en vergankelijkheid van literaire werken, 2003
Herstrato e A busca da imortalidade, 1976
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
Brieven 1905-1919, 2004
Correspondncia indita, Correspondncia 1905-1922, (escolha / keuze), 1996
Willemsen, August
-130-

Pessoa, Fernando
Liefdesbrieven 1920, 1929-1932, 2005
Cartas de amor de Fernando Pessoa, Cartas de amor de Oflia a Fernando Pessoa, 1978
Willemsen, August & Harrie Lemmens
Pessoa, Fernando
Brieven 1921-1935, 2005
Correspondncia indita, Correspondncia 1905-1922, Correspondncia 1923-1935 (escolha / keuze), 1996
Willemsen, August
Pessoa, Fernando
Pessoa: een directe weg naar het lezen van gedichten van Fernando Pessoa, 2006
Willemsen, August
Budel: Damon. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Pessoa, Fernando
De mooiste gedichten van Fernando Pessoa, 2007
Escolha de (keuze uit): Gedichten, 1978
Willemsen, August
Amsterdam: Het Parool. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Pessoa, Fernando (Alberto Caeiro)

De hoeder van de kudden en andere gedichten, 2003
Escolha de (keuze uit): Poemas de Alberto Caeiro, Obra Potica en O manuscrito de O guardador de Rebanhos, s/d
Willemsen, August
Pessoa, Fernando (lvaro de Campos)

Gedichten 1913 - 1922, 2006
Willemsen, August
Pessoa, Fernando (lvaro de Campos)

De metafysische ingenieur en andere gedichten 1923-1935, 2007
Willemsen, August
-131-

Pessoa, Fernando (Baron van Teive)

De stocijn: het enige manuscript van baron van Teive, 2000
A educao do estico, 1999
Willemsen, August
Pessoa, Fernando (Ricardo Reis)

Oden, 2002
Poesia, 2000
Willemsen, August
Pinto, Ferno Mendes

De wonderlyke reizen van Fernando Mendez Pinto, 1652
A Peregrinao, 1583
Glazemaker, J.M.
Amsterdam: Sim (Ja)n Rieuwertsz en Jan Hendriksz. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Pinto, Ferno Mendes

De Pelgrimsreis, 1992
A Peregrinao, s/d
Pos, Arie
Baarn: De Prom. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Desconhecido (onbekend)

En man is geen man, 2003
No h coincidncias, 2000
Pouwels, Kitty
Amsterdam: Sirene. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Single maar niet alleen, 2004
Sei l, 1999
Pouwels, Kitty

Ons soort mensen, 2006
Pessoas como ns, 2005
Pouwels, Kitty et al
-132-

Pires, Jos Cardoso

Ballade van het hondenstrand, 1990
A balada da praia dos ces, 1982
Barel, Catherine (Red: Koenders, Irne)
Pires, Jos Cardoso

De kroonprins, 1993
O Delfim, 1988
Barel, Catherine
Pires, Jos Cardoso

Kakkerlakken, 1998
As baratas, da antologia (uit de bundel): A Repblica dos Corvos, 1988
Pos, Arie
Rotterdam: Tortuca. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)

Neef Bazlio, 1895
O Primo Bazlio, 1878
Nievelt, C.
Gorinchem: J. Noorduyn en Zoon. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

Briefwisseling van Fradique Mendes. Herinneringen en aantekeningen., 1906
A correspondncia de Fradique Mendes, 1900
Kollewijn, M.J.
Amsterdam: G. Schreuders. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

De misdaad van pater Amaro, 1932
O crime do padre Amaro, 1880
Amsterdam: Em. Querido. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)

De relikwie: over de ongemeen naakte werkelijkheid, 1989
A relquia, 1887
Boon, Adri
Amsterdam: De Arbeiderspers. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja) (Jos Rentes de Carvalho)
-133-


Het vergrijp van Pater Amaro, 1990
O crime do padre Amaro, 1880
Boon, Adri

De stad en de bergen, 1992
A cidade e as serras, 1901
Lemmens, Harrie

Neef Bazilio, 1994
O Primo Bazlio, 1878
Lemmens, Harrie

De mandarijn, 2001
O mandarim, 1880
Huiskamp, Joep
Utrecht: IJzer. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)

De Maia's: episodes uit het romantische leven, 2001
Os Maias, 1888
Lemmens, Harrie
Ramos, Graciliano
Doem van de droogte. So Bernardo, 1972
Vidas Secas. So Bernardo, 1938
Simoens, Rudolph
Brussel: D.A.P. Reinaert Uitgaven. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Ramos, Graciliano
Vlucht voor de droogte, 1981
Vidas Secas, 1938
Castilho, Ceclia Correia
Bussum: Wereldvenster. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-134-

Ramos, Graciliano
Angst: roman, 1995
Angstia, 1936
Willemsen, August
Ramos, Graciliano
So Bernardo, 1996
So Bernardo, 1938
Willemsen, August
Ramos, Graciliano
Kannibalen, 2002
Caets, 1933
Willemsen, August
Ramos, Graciliano
Kinderjaren, 2007
Infncia, s/d
Willemsen, August
Ribeiro, Aquilino
De man die den duivel doodde, 1936
O homem que matou o diabo, 1930
Brouwer, J.
Zutphen: W.J. Thieme & Cie. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
Ribeiro, Edgard Telles

Een jonge Braziliaanse, 1996
O criado-mudo, 1990
Janssen, Piet
Ribeiro, Joo Ubaldo

Brazili, Brazili, 1991
Viva o povo Brasileiro, 1984
Lemmens, Harrie
Baarn: Anthos. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-135-

Ribeiro, Joo Ubaldo

De glimlach van de hagedis, 1992
O sorriso do lagarto, 1989
Lemmens, Harrie
Ribeiro, Joo Ubaldo

Sergeant Getlio, 1994
Sargento Getlio, 1971
Lemmens, Harrie
Ribeiro, Joo Ubaldo

De betovering van het pauweneiland, 2000
O feitio da ilha do Pavo, 1997
Lemmens, Harrie
Ribeiro, Joo Ubaldo

Het huis van de gelukkige boeddha's, 2001
A casa dos Budas ditosos, 1999
Lemmens, Harrie
Ribeiro, Joo Ubaldo

Bericht uit de vuurtoren, 2003
Dirio do farol, 2002
Lemmens, Harrie
Ribeiro, Joo Ubaldo

De ongelukkige en grootmoedige liefde van Benedita, 2005
Misria e grandeza do amor de Benedita, 2000
Lemmens, Harrie
Ribeiro, Joo Ubaldo

Braziliaanse monologen, 2007
Contm tradues de (bevat vertalingen van): Sargento Getlio/A casa dos Budas ditosos/Dirio do farol, s/d
Lemmens, Harrie
Amsterdam: De Bezige Bij. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja)
-136-

Rosa, Joo Guimares

De derde oever van de rivier, 1977
Primeiras estrias, 1962
Willemsen, August
Rosa, Joo Guimares

Het uur en ogenblik van Augusto Matraga, 1983
A hora e a vez de Augusta Matraga (Sagarana), 1946
Willemsen, August
Leiden: De Lantaarn. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Rosa, Joo Guimares

Diepe wildernis: de wegen, 1993
Grande serto: veredas, 1956
Willemsen, August
Sabino, Fernando
Eenzaam is de mens, 1963
O encontro marcado, 1956
Rijn, J. van
Utrecht: De Fontein. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Sabino, Mrio
De dag waarop ik mijn vader doodde, 2008
O dia em que matei meu pai, 2004
Lemmens, Harrie
S-Carneiro, Mrio de
De bekentenis van Lcio, 1993
A confisso de Lcio, 1913
Lemmens, Harrie
Santos, Jos Rodrigues dos

De godsformule, 2008
A frmula de Deus, 2006
Pouwels, Kitty
Amsterdam: Q. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-137-

Saramago, Jos
Memoriaal van het klooster, 1990
Memorial do Convento, 1982
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
Het evangelie volgens Jezus Christus, 1993
O evangelho segundo Jesus Cristo, 1991
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
Het beleg van Lissabon, 1996
Histria do Cerco de Lisboa, 1989
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
De stad der blinden, 1998
Ensaio sobre a Cegueira, 1995
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
Het jaar van de dood van Ricardo Reis, 1999
O ano da morte de Ricardo Reis, 1984
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
Alle namen, 2000
Todos os nomes, 1997
Kort, Maartje de
Saramago, Jos
Het schijnbestaan, 2001
A caverna, 2000
Kort, Maartje de
-138-

Saramago, Jos
Het stenen vlot, 2002
A jangada de pedra, 1986
Kort, Maartje de
Saramago, Jos
De man in duplo, 2003
O homem duplicado, 2002
Kort, Maartje de
Saramago, Jos
De stad der zienden, 2005
Ensaio sobre a Lucidez, 2005
Kort, Maartje de
Saramago, Jos
Het verzuim van de dood, 2006
As intermitncias da morte, 2005
Kort, Maartje de
Saramago, Jos
Kleine herinneringen, 2007
Pequenas memrias, 2006
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
Opgestaan van de grond, 2008
Levantado do cho, 1980
Lemmens, Harrie
Saramago, Jos
De tocht van de olifant, 2009
A viagem do elefant, 2008
Lemmens, Harrie
-139-

Scliar, Moacyr
De centaur in de tuin, 1994
O centauro no jardim, 1980
Gaikhorst, Hermien
Sena, Jorge de
De wonderdokter: novelle, 1994
O fsico prodigioso, 1966
Pos, Arie
Sena, Jorge de
Tekens van vuur: roman, 1995
Sinais de fogo, 1978
Pos, Arie
Sena, Jorge de
De grootkapteins: een verhalensequentie, 1999
Os gro-capites, 1982
Pos, Arie
Serrado, Joana
Emparedada = Uit de muur, 2009
Escolha do tradutor (keuze vertaler), 2009
Pos, Arie
Groningen: Passage. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Setbal, Paulo
Johan Maurits van Nassau. Historische roman uit den tijd der Nl. bezetting van Brazili, 1933
O Principe de Nassau, 1930
Soares, J
Elementair, mijn beste Sarah, 1998
O Xngo de Baker Street, 1995
Bove, Elly
Amsterdam: Bakker. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-140-

Soromenho, Castro
Verloren land: roman, 1982
Terra morta, 1949
Bakema, Ruud
Bussum: Wereldvenster/Den Haag: NOVIB/Brussel: NCOS. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Souza, Mrcio
De keizer van de Amazone, 1982
Rio de Janeiro, 1977
Bonnemayers, Riet
Amsterdam: Bakker. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Souza, Mrcio
De regenwoudman, 1992
A Amazonia em Chamas, 1989
Bommel, Anneriek van & Carien Schipper
Suassana, Ariano
Het testament van de hond, 1965
Auto da compadecida, 1955
Bussum: Ons Lekenspel. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Surfistinha, Bruna (Ps. Raquel Pacheco)

Het zoete gif van de schorpioen, 2006
O doce veneno do escorpio, 2005
Studio Imago
Houten: Van Holkema & Warendorf/Unieboek. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Tabucchi, Antnio
Requiem: een hallucinatie, 1994
Requiem: uma alucinao, 1991
Janssen, Piet
Tavares, Ana Paula

37e Poetry International Festival, 2006
Willemsen, August
Rotterdam: Poetry International. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
-141-


Evenaar, 2004
Equador, 2003
Lemmens, Harrie
Telles, Lygia Fagundes

De meisjes, 1998
As meninas, 1973
Pouwels, Kitty
Tiago, Zeca (opgeschr. door Pedro Garca

Trekarbeider: levensverhaal van de Braziliaan Zeca Tiago, 1986
Do fruto a raiz, 1984
Buuren, Helga van
Amsterdam: Pendoor. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Torga, Miguel
Verhalen uit de bergen, 1993
Contos da montanha, 1969
Pos, Arie
Torres, Antnio
Dit stuk grond, 1999
Essa terra, 1976
Willemsen, August
Trevisan, Dalton
De koning der aarde en andere onvoorbeeldige vertellingen, 1975
O rei da terra. Novelas nada exemplares, 1972
Willemsen, August
Trevisan, Dalton
De vijfvleugelige vogel, 1977
O pssaro de cinco asas / A faca no corao, 1974
Willemsen, August
-142-

Trevisan, Dalton
De zoete vijandin: verhalen, 1992
Willemsen, August
Vasconcelos, Jos Mauro de

Wacht maar tot ik groot ben, 1971
O meu p de laranja-lima, 1968
Bie, Heleen de
Leiden: Sijthoff. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Verssimo, Erico
De tijd en de wind, 1964
O tempo e o vento, 1949
Wilson, C.H.B.
Amsterdam: A.J. Luitingh. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): No (Nee)
Vicente, Gil
Het Helleschip, Het Vagevuurschip, en het Paradijsschip, 1967
Auto da barca do Inferno, do Purgatrio, da Glria, 1519
H.G.F. du Puis
s-Gravenhage: Centro Cultural Holanda-Portugal-Brasil. Pre- ou posfcio (Voor- of nawoord): Sim (Ja): H.H. Post
Vieira, Padre Antnio

Een natte hel: brieven en preken van een Portugese jezuet, 2001
Escolha do tradutor (keuze vertaler), 1650
Lemmens, Harrie
-143-

-144-
ANEXO 2
PUBLICAES DE E SOBRE LITERATURA LUSFONA EM REVISTAS
LITERRIAS NEERLANDFONAS
Neste anexo apresento os 230 artigos sobre e tradues de prosa e poesia lusfona
publicados em revistas literrias neerlandfonas. Observe-se que a bibliografia de Van Assche
(1972-1999), de que estes dados so provenientes, no contm todas as revistas literrias
flamengas e neerlandesas. Os artigos sobre e tradues de diversos autores encontram-se sob o
nome Meerdere auteurs / Diversos autores. O exemplo mostra a posio de cada informao na lista:
Autor lusfono
Ttulo do artigo
Tradutor, Tipo de artigo: Traduo (Vertaling), ensaio (essay), recenso crtica (recensie)?
TTULO DA REVISTA, Ano de publicao, Nmero da revista, paginas
BIJLAGE 2
PUBLICATIES VAN EN OVER PORTUGEESTALIGE LITERATUUR IN
NEDERLANDSTALIGE LITERAIRE TIJDSCHRIFTEN
In deze bijlage zijn de 230 artikelen en vertalingen uit Nederlandstalige literaire tijdschriften
opgenomen die betrekking hebben op Portugeestalige proza en pozie. Let wel, de bibliografie van Van
Assche, waaruit deze gegevens afkomstig zijn, bevat niet alle Vlaamse en Nederlandse literaire tijdschriften.
Artikelen over en vertalingen van verschillende auteurs zijn te vinden onder Meerdere auteurs / Diversos
autores. Het voorbeeld geeft aan welke informatie waar staat weergegeven in de lijst:
Auteur
Titel artikel
Vertaler, Soort artikel: Vertaling, essay, recensie?
TITEL TIJDSCHRIFT, Jaar(gang) van publicatie, Nummer van tijdschrift, paginas
-145-
Anexo 2 - Publicaes de e sobre literatura lusfona em revistas literrias neerlandfonas

Bijlage 2 Publicaties van en over Portugeestalige literatuur in Nederlandstalige literaire tijdschriften
Ahimsa, Claudia
Gedichten
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
PASSIONATE, Jaar:1998, Nummer, paginas: 4, 48-55
Ahimsa, Claudia
Gedichten
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling
Alckmar Lus dos Santos & Gilberto Prado

Reta
Vos, Eric & Baetens, Jan, Soort artikel: Vertaling
DIETSCHE WARANDE & BELFORT, Jaar:1999, Nummer, paginas: 4, pp. 463
Alegre, Manuel
De man uit het blauwe land
Lemmens, Harrie, Soort artikel: Vertaling
DE TWEEDE RONDE, Jaar:1994, Nummer, paginas: 4, pp. 88-99
Almeida, Fialho d'

Drie verhalen uit galant Lissabon
MAATSTAF, Jaar:1994, Nummer, paginas: 9, pp. 17-31
Amado, Jorge
Recensies in prozarubriek: Theresa Batista Cansada de Guerra
Wulms, Guido, Soort artikel: Recensie
APPEL, Jaar:1986, Nummer, paginas: 1, pp. 33-38
Amado, Jorge
Sensualiteit, levenslust en avontuur
Vonck, Bart, Soort artikel: Recensie
KRUISPUNT, Jaar:1991, Nummer, paginas: 137, pp. 121-3
Amaral, Fernando Pinto do

Een vluchtige droom
Koenders, Irne, Soort artikel: Vertaling
LETTERS, Jaar:1990, Nummer, paginas: 3, pp. 48-9

De pozie van Carlos Drummond de Andrade
Dijk, Bertus, Soort artikel: Vertaling/Recensie
RAAM, Jaar:1973, Nummer, paginas: 92, pp 4-5
-146-


Carlos Drummond de Andrade: Gedichten
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling + inleiding

Braziliaanse pozie. De veelzijdigheid van Carlos Drummond de Andrade
Assche, Armand van, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
POEZIEKRANT, Jaar:1981, Nummer, paginas: 1-2, pp. 13

Carlos Drummond de Andrade: Gedichten

Erotische gedichten: inleiding.
Redactie, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
OPTIMA, Jaar:1986, Nummer, paginas: 2, pp. 221

Gedichten
OPTIMA, Jaar:1986, Nummer, paginas: 2, pp. 225-229

August Willemsen: 'Drummond de Andrade vind ik een veel groter dichter dan Pablo Neruda.' Interview
Delarivire, Chris, Soort artikel: Interview
POEZIEKRANT, Jaar:1988, Nummer, paginas: 5, pp. 9

Angst
Asveer, Steven, Soort artikel: Vertaling
DE ZINGENDE ZAAG, Jaar:1989, Nummer, paginas: 3, pp. 14-5

Erotische gedichten
MAATSTAF, Jaar:1992, Nummer, paginas: 8-9, pp. 2-11

De langverwachte herdruk
Delarivire, Chris, Soort artikel: Recensie
POEZIEKRANT, Jaar:1992, Nummer, paginas: 4, pp. 4-5
-147-


Gedichten

Gedichten
NIEUW WERELDTIJDSCHRIFT, Jaar:1998, Nummer, paginas: 2, pp. 74-7

Een snipper van een olifant (over het gedicht O elefante)
Hengel, Mirjam van, Soort artikel: Essayistisch
TIRADE, Jaar:1998, Nummer, paginas: 375, pp. 277-89

Midden op de weg
RASTER, Jaar:2000, Nummer, paginas: 90, pp. 181
Andrade, Carlos Drummond de; Neto, Joo Cabral de Melo; Bandeira, Manuel
Drie dichters over de dood

Navigaes-Zeereizen
Commerman, Guy, Soort artikel: Recensie
GIERIK/NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1992, Nummer, paginas: IX, 32, pp. 60-61

Ochtendroute (uit: livro sexto)
Barel, Catherine, Soort artikel: Vertaling
DE GIDS, Jaar:1994, Nummer, paginas: 2, pp. 141-2
Antonio, Joo
Verfijning van de kunst van het dopjes trappen.
Ploegmakers, Ruud, Soort artikel: Vertaling + nawoord

Het aquarium van de oorlog: Antnio Lobo Antunes
Lemmens, Harrie, Soort artikel: Essayistisch
-148-

Ascher, Nelson
Gedichten

Inderdaad
Renaat, Ramon, Soort artikel: Recensie
BETOEL, Jaar:1973, Nummer, paginas: 1, pp 40-1

Het Rio de Janeiro van Machado de Assis in foto's van Srgio Zalis
Willemsen, August, Soort artikel: Essayistisch

Machado de Assis, verhalen
Bandeira, Manuel
Manuel Bandeira: Gedichten
NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1983, Nummer, paginas: 2, pp. 192-4
Bandeira, Manuel
Drie gedichten
Gaikhorst, Hermien & Bert Meelker, Soort artikel: Vertaling
Barreto, A.H. de Lima

De man die Javaans kende

Wie vermoorde Pacfico?
Stilting, Machteld, Soort artikel: Recensie
SURPLUS, Jaar:1995, Nummer, paginas: 6, pp. 33
Belo, Ruy
Twee gedichten
-149-

Bojunga Nunes, Lygia

Mijn vriend de schilder.
Wulms, Marleen, Soort artikel: Recensie
APPEL, Jaar:1996, Nummer, paginas: 4, pp. 252
Botto, Antnio
Gedichten
Botto, Antnio
Brieven die mij werden teruggestuurd
Brito, Casimiro de
Casimiro de Brito, Gedichten
Brito, Casimiro de
Jouw handen
Haerynck, J.P. den, Soort artikel: Vertaling
Brito, Casimiro de
Gedichten
Devroe, Hans, Soort artikel: Vertaling (naar het Frans)
WEL, Jaar:1986, Nummer, paginas: IV, 1, pp. 2
Brito, Casimiro de
Recensies: pozie. Regresso fonte
Devroe, Hans, Soort artikel: Recensie
WEL, Jaar:1986, Nummer, paginas: IV, 1, pp. 19-22
Caeiro, Alberto
Zij die mijn verzen hebben gehoord vragen
Koenegracht, Frank, Soort artikel: Naar Alberto Caeiro
PARMENTIER, Jaar:1998, Nummer, paginas: IX, 1, pp. 43-6
Cmara, Hlder
Zullen we op tijd komen?
Billiet, Danil, Soort artikel: Vertaling
AMARANTE, Jaar:1974, Nummer, paginas: I, 1, pp 51-4
-150-

Cmara, Hlder
Reisaantekeningen VI
Wesseloo, J.J., Soort artikel: Onbekend
NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1974, Nummer, paginas: 5, pp 505-9
Cames, Lus Vaz de

De Gouden Tijd in het Renaissance epos
Lemm, Robert, Soort artikel: Essayistisch
NEW FOUND LAND, Jaar:1982, Nummer, paginas: 1, pp. 11-6
Cames, Lus Vaz de

Os Lusadas [Fragmenten]
Ramos, Wilma, Soort artikel: Vertaling
NEW FOUND LAND (revisor?), Jaar:1982, Nummer, paginas: 1, pp. 73-74
Cames, Lus Vaz de

Sonnet 234, De dichter bezingt de wasvrouw Jannie
Rawie, Jean Pierre, Soort artikel: Vertaling
Cames, Lus Vaz de

Het eiland Mazambique. Uit: Os Lusiadas
Verstegen, Peter, Soort artikel: Vertaling
Cardoso, Miguel Esteves

Heb jij misschien gebeld?
Carneiro, Gerardo
Neoplatoons
DE TWEEDE RONDE, Jaar:1999, Nummer, paginas: 1, pp. 151

Mainzer Beobachter
Lemm, Robert, Soort artikel: Vertaling

Mainzer Beobachter
-151-


Mainzer Beobachter

Mainzer Beobachter

Mainzer Beobachter

Wat zoekt Komrij in Portugal?
Leppers, Ger, Soort artikel: Essayistisch
MAATSTAF, Jaar:1984, Nummer, paginas: 11-12, pp 113-125

Danzas

Parels? Uit De Juwelier
Carvalho, Jos Rentes de, Soort artikel: Vertaling
KRUISPUNT, Jaar:1987, Nummer, paginas: 112, pp. 12

Een land als een kooi zo groot
Maele, Romain John van de, Soort artikel: Vertaling

Spiegeltje aan de wand
Maele, Romain John van de, Soort artikel: Vertaling

Vriendendienst?
Walckiers, Liesbert, Soort artikel: Recensie
-152-


Portugal en de toekomstweigering
Lemmens, Harrie, Soort artikel: Essayistisch
ATLAS, Jaar:1991, Nummer, paginas: 1, pp. 109-17

Ik ben Portugees, ik schrijf Portugees [gesprek]
Overmeir, Nicole van, Soort artikel: Interview

Bultjes XIX, Ernestina
Heuzel, Eric N., Soort artikel: Recensie
Castro, Ferreira de
Onbekend
Castro, Ferreira de, Soort artikel: Onbekend
Mandragora, Jaar:1972, Nummer, paginas: 2, pp 32-36
Cesariny, Mrio
De verbrande stad. I. Spiegelschip. & II. Ontstaansgeschiedenis
HET MOMENT, Jaar:1987, Nummer, paginas: 5, pp. 45-72
Cinatti, Ruy
Vier gedichten
Coelho, Orlando Guimares

Gedichten
Onbekend, Soort artikel: Vertaling
BEGANE GROND, Jaar:1988, Nummer, paginas: 4, pp. 27-30
Coelho, Orlando Guimares

Ik schrijf u uit een ver land
Bos, Henny, Soort artikel: Vertaling
BEGANE GROND, Jaar:1989, Nummer, paginas: 3, pp. 60-64
Correia, Natlia
Chemische Bruiloft
-153-

Coutinho, Edilberto
Voorronde
Couto, Mia
Verhalen. Uit: Vozes anoitecidas
Schouten, Marga, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
DE BRAKKE HOND, Jaar:1993, Nummer, paginas: 37, pp. 50-63
Couto, Mia
Kwam Carlotta Gentina tenslotte niet tot vliegen?
Schouten, Marga, Soort artikel: Vertaling
Couto, Mia
De vogels van God/Os passarinhos de Deus
Couto, Mia
Het meisje met de verwrongen toekomst
RUIM, Jaar:1996, Nummer, paginas: 6, pp. 41-5
Couto, Mia
Slaapwandelend land
Luiting, Ton, Soort artikel: Bespreking
CONCEPT, Jaar:1997, Nummer, paginas: 1, pp. 76
Couto, Mia
Lezen om te herinnneren. (Slaapwandelend land)
Swaenepoel, Geert, Soort artikel: Recensie
Couto, Mia
We willen alleen een nieuwe wereld: een die alles nieuw heeft en niets van de wereld.
Koenders, Irne, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
DIETSCHE WARANDE & BELFORT, Jaar:1998, Nummer, paginas: 2, pp. 149-61
Cruz, Madalena Bento

Madelena Bento Cruz, Gedichten
Portugees Informatie Centrum, Soort artikel: Vertaling
-154-

Cunha, Carlos
Zwanger
Cunha, Carlos, Soort artikel: Vertaling
BRIES, Jaar:1984, Nummer, paginas: 2, pp. 27
Direitinho, Jos Rio

Akte van angst
Espanca, Florbela
Beminnen!
MAATSTAF, Jaar:1994, Nummer, paginas: 9, pp. 45
Faria, Almeida
Ach Portugal!
Janssen, Piet, Soort artikel: Essayistisch
RASTER, Jaar:1991, Nummer, paginas: 52, pp. 42-5
Faria, Almeida
Almeida Faria, Passie (inl: Gerrit Komrij)
Surinx, Achilles M., Soort artikel: Essayistisch
OOSTLAND, Jaar:1998, Nummer, paginas: 135, pp. 22-3
Fonseca, Manuel de
Het ruisen van het bos bij het vallen van de avond
Fonseca, Manuel de
Vlekken in het landschap
Fonseca, Rubem
Rubem Fonseca. Zeven verhalen.
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling + nawoord
Fonseca, Rubem
Geraffineerde langdradigheid
Claes, Fa, Soort artikel: Recensie
-155-

Fonseca, Rubem
Meer kikker dan pad.
Carette, Hendrik, Soort artikel: Recensie
Gaikhorst, Hermien & Bert Meelker

Brazili en de literatuur
Gaikhorst, Hermien & Bert Meelker, Soort artikel: Essayistisch
Grossman, Judith
De geest van de tomaat
Gullar ,Ferreira
Zes gedichten
RASTER, Jaar:1988, Nummer, paginas: 43,pp. 136-7
Gullar ,Ferreira
Twee gedichten
Helder, Herberto
Uit: Os passos em volta
Caenen, Lut, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
Helder, Herberto
De lepel in de mond / A colher na boca
Commerman, Guy, Soort artikel: Recensie
GIERIK/NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1992, Nummer, paginas: IX, 34, pp. 66-8
Horta, Maria Teresa; Velho da Costa, Maria; Isabel Barreno, Maria

Waarin geen '3 Maria's' in het Nederlands?
Ivo, Ldo
Armelui op het busstation
-156-

Jorge, Joo Miguel Fernandes

Hollandse Kastelen
Jorge, Luza Neto

Zes gedichten
Leal, Gomes
Gedichten
Leiria, Mrio-Henrique
Spoorzaken (uit: Contos do gin-tonic)
Barel, Catherine, Soort artikel: Vertaling
Leminski, Paulo
Drie gedichten
Lispector, Clarice
Verhalen. Uit: Laos de famlia
Ploegmakers, Ruud, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
Lpes, Fernando
[Vijftiende-eeuwse] Kronieken
Meerdere auteurs / Diversos autores

Moderne Braziliaanse pozie, 2
Bossier, Herman, Soort artikel: Essayistisch
DIETSCHE WARANDE & BELFORT, Jaar:1972, Nummer, paginas: 1972, pp 108-118

Inleiding bij de Braziliaanse Pozie na 1920
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling/Essayistisch
RASTER, Jaar:1972, Nummer, paginas: VI, 3, 357 - 381
-157-


Literatuur in Latijns Amerika: 1 Brazili
Onbekend, Soort artikel: Essayistisch
BZZLLTIN, Jaar:1977, Nummer, paginas: VI, 49, pp. 56-67

Poesia 61 en andere stromingen in de Portugese Pozie
RASTER, Jaar:1978, Nummer, paginas: 5, 108-13

Portugese pozie vertaald

Het volksrijm in het dagelijkse leven van het Braziliaanse leven
Heylen, Jacqueline, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
DEUS EX MACHINA, Jaar:1984, Nummer, paginas: 32, pp. 55-65

Het literaire landschap in De Nieuwe Wereld. Interview met August Willemsen
Costa, Milton, Soort artikel: Interview
HEIBEL, Jaar:1984, Nummer, paginas: 4, pp. 21-9

Bijzonder gedeelte: Portugal
Meerdere medewerkers, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
BZZLLTIN, Jaar:1988, Nummer, paginas: 157, pp. 1-31



De geschiedenis volg ik argwanend. Portugees proza na 1974
Venncio, Fernando, Soort artikel: Essayistisch
DIETSCHE WARANDE & BELFORT, Jaar:1988, Nummer, paginas: 8-9, pp. 697-707
-158-


Ondankbare virtuozen. Het proza in Portugal in de jaren zeventig en tachtig

Bijzonder gedeelte: Literatuur uit Portugal
GIERIK/NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1990, Nummer, paginas: VII, 25, pp. 9-24

Onontkoombaarheid. 'een bekopte geschiedenis van mijn lectuur.'

Ontvangen bundels: Hoor de kleine kreet, Europalianummer: Hedendaagse Portugese pozie.
Oude Weernink, Aloys, Soort artikel: Recensie
GIST, Jaar:1991, Nummer, paginas: 6, pp. 25-8

Bijzonder gedeelte: Hedendaagse Portugese Pozie. Een keuze. (Selectie uit antologia de Poesia Portuguesa
van Lus Miguel Nava)
Derycke, Erik & Frank Despriet, Soort artikel: Vertaling + voorwoord

Portugal inspireert zijn hedendaagse dichters
Bossier, Willem, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
DE VLAAMSE GIDS, Jaar:1992, Nummer, paginas: 1, pp 2-8

Het lekkerste in het leven en andere verhalen van Braziliaanse schrijfsters: Het leed van de vrouw
Renders, Luc, Soort artikel: Recensie
KRUISPUNT, Jaar:1992, Nummer, paginas: 143, 62-3

Een schets van drie eeuwen Braziliaanse vrouwenliteratuur
Schrik, Gerry, Soort artikel: Essayistisch
SURPLUS, Jaar:1992, Nummer, paginas: 5, pp. 16-7 + 46

Hoor de kleine kreetHedendaagse Portugese pozie
Engels, Deen, Soort artikel: Essayistisch
WEL, Jaar:1992, Nummer, paginas: 2, pp. 86-7
-159-


Antologia da literatura flamenga
Demedts, Andr, Soort artikel: Essayistisch
DIETSCHE WARANDE, Jaar:1973, Nummer, paginas: 4, pp 302

Een volk in Vertaling
Meireles, Cecilia
Portret
Moraes, Vinicius de
Dichter in goed gezelschap
Delarivire, Chris, Soort artikel: Recensie
POEZIEKRANT, Jaar:1992, Nummer, paginas: 4, pp 8-9
Mota, Mauro
Suikermolen
Nava, Lus Miguel

Andere rivier
LETTERS, Jaar:1990, Nummer, paginas: 3, pp. 41
Negreiros, Jos Almada de

Ode aan Fernando Pessoa
Negreiros, Jos Almada de

De schildpad
Neto, Agostinho
Agostinho Neto [1922-1979] als dichter
Bossier, Willem, Soort artikel: Essayistisch
DE VLAAMSE GIDS, Jaar:1981, Nummer, paginas: 1, pp. 45-51
-160-

Neto, Joo Cabral de Melo

Joo Cabral de Melo Neto, Gedichten
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling + nawoord
NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1981, Nummer, paginas: 4, pp. 477-90

Prozagedichten
OPTIMA, Jaar:1984, Nummer, paginas: 29, pp. 139-41

Een mes slechts lemmet

Gedichten
Noll, Joo Gilberto

De mensenzoon
Pes, Jos Paulo

Over het einde van de geschiedenis
Paixo, Pedro
Het Joodse bruidje
Pastor, Antnio Roche

Antnio Roche Pastor, Gedichten
Portugees Informatie Centrum, Soort artikel: Vertaling
Pessanha, Camilo
Camilo Pessanha, cultdichter in Lissabon en balling in Macao.
Pos, Arie, Soort artikel: Essayistisch
TORTUCA, Jaar:1999, Nummer, paginas: 1, pp. 34-44
-161-

Pessanha, Camilo
Gedichten
Pos, Arie, Soort artikel: Vertaling
TORTUCA, Jaar:1999, Nummer, paginas: 0, pp. 6-7. 1, pp. 45-53. 2, pp. 34-41.
Pessoa, Fernando
Het proza van Fernando Pessoa
Pessoa, Fernando
Portugese literatuur: de pozie van Fernando Pessoa
Pessoa, Fernando
Fernando Pessoa, Gedichten
Pessoa, Fernando
Fernando Pessoa, De anarchistische bankier
Pessoa, Fernando
Portugese literatuur: Pessoa's heteroniemen aan het woord
Pessoa, Fernando
De dichter is een bedrieger
Assche, Armand van, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
Pessoa, Fernando
Dit
Vries, Sjef de, Soort artikel: Vertaling
DE SCHANS, Jaar:1980, Nummer, paginas: 10, pp. 41-47
Pessoa, Fernando
Boekensignalement
Luiting, Ton, Soort artikel: Recensie
t KOFSCHIP, Jaar:1980, Nummer, paginas: 1, pp. 27
-162-

Pessoa, Fernando
De kennis-crisis bij Fernando Pessoa
Willemsen, August, Soort artikel: Essayistisch + Vertaling
DE REVISOR, Jaar:1983, Nummer, paginas: 6, pp. 68-70
Pessoa, Fernando
Literatuur in Vertaling: Fernando Pessoa
Waeyaert, Roland, Soort artikel: Essayistisch
EIGEN, Jaar:1983, Nummer, paginas: pp. 48-56
Pessoa, Fernando
Fernando Pessoa
Linnemann, Benno, Soort artikel: Vertaling + afb. Almada Negreiros
ZWART WIT, Jaar:1985, Nummer, paginas: III, 3, pp.116-125
Pessoa, Fernando
Het provincialisme van de Nederlandse cultuur. (Uitgaande van Pessoa's definitie)
Albers, Frank, Soort artikel: Essayistisch
Pessoa, Fernando
Het boek van de onrust geschreven door de hulpboekhouder Bernardo Soares.
Luycks, Herman, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
DE BRAKKE HOND, Jaar:1988, Nummer, paginas: 18, pp.39-41
Pessoa, Fernando
Toppunt van geduld. Over de invloed van Pessoa's gedicht Autopsychografie op het eigen dichterschap.
Huigen, Ren, Soort artikel: Essayistisch
DE HELD, Jaar:1988, Nummer, paginas: 6, pp. 35-37
Pessoa, Fernando
Scheppend vertalen
Droogers, Andr'e, Soort artikel: Essayistisch
Pessoa, Fernando
As rosas amo; Dorme enquanto
Asveer, Steven, Soort artikel: Vertaling
DE ZINGENDE ZAAG, Jaar:1989, Nummer, paginas: 2, pp. 20-3
Pessoa, Fernando
Het boek der rusteloosheid door Bernardo Soares (fragment)
Lemmens, Harrie, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
-163-

Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa in de kleedkamer
Droogers, Andr, Soort artikel: Vertaling+ nawoord
KRUISPUNT, Jaar:1990, Nummer, paginas: 135, pp.168-70
Pessoa, Fernando
Blocnote Lissabon. De stad der rusteloosheid
Block, Lut de, Soort artikel: Essayistisch
Pessoa, Fernando
Fernando Pessoa. Mythe buiten categorie
Govaert, Bart, Soort artikel: Recensie
Pessoa, Fernando
Het boek der rusteloosheid: Pessoa: het heimwee een ander te zijn
Hoof, Guy van, Soort artikel: Vertaling (fragment)
DEUS EX MACHINA, Jaar:1991, Nummer, paginas: 57, pp. 83-5
Pessoa, Fernando
Een fluit beeft in de nacht / Sebastian, vorst van Portugal
Liebentrau, H.G., Soort artikel: Vertaling
Pessoa, Fernando
Het meervoudige leven van Pessoa
Vermeulen, Koen, Soort artikel: Recensie
RANDSCHRIFT (parmentier?), Jaar:1992, Nummer, paginas: 26, pp. 28
Pessoa, Fernando
Triomf-ode
Pessoa, Fernando
Gedichten
-164-

Pessoa, Fernando
Het leesbare Lissabon.
Groen, Hein, Soort artikel: Essayistisch
Pessoa, Fernando
Fernando verliefd. Mijn droom is van mij.
Vanegeren, Bart, Soort artikel: Recensie
Pessoa, Fernando
Horror Poeticus (met verwijzing naar P)
Huigen, Ren, Soort artikel: Essayistisch
DE REVISOR, Jaar:1997, Nummer, paginas: 5/6, pp. 56-60
Pessoa, Fernando
Wat wij ook schrijven, zeggen of zelfs lijken
Claes, Paul, Soort artikel: Vertaling
NIEUW WERELDTIJDSCHRIFT, Jaar:1997, Nummer, paginas: 3, pp. 68
Pessoa, Fernando
Een hel van ijs
Berge, H.C. ten, Soort artikel: Essayistisch
Pessoa, Fernando
Reizen en lijden. Over de zin en onzin van uithuizigheid.
Jurgens, Hanco, Soort artikel: Essayistisch
IN 'T SCHIP, Jaar:2000, Nummer, paginas: 1, pp. 9-13
Pessoa, Fernando
Perifeer
Velter, Johan, Soort artikel: Onbekend
POEZIEKRANT, Jaar:2000, Nummer, paginas: In een van deze: 1/2, 85. 3, 23. 4, 11. 5, 73. 9, 35.
Pessoa, Fernando en Guimares Rosa

Ontroering en openbaring
Iven, Joris, Soort artikel: Essayistisch
Picchia, Menotti del

Bairro da Luz
-165-

Pires, Jos
Het onderzoek. 7 mei 1960. Uit: De ballade van het hondenstrand
Andr, Hedwige, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
DIOGENES, Jaar:1985, Nummer, paginas: 6, pp. 273-74
Pires, Jos Cardoso

De lenzen op scherp
Barel, Catherine, Soort artikel: Essayistisch
Pires, Jos Cardoso Pires

Jos Cardoso Pires: Het regime van de censuur
DE GIDS, Jaar:1974, Nummer, paginas: 5, pp 307 - 318
Plvora, Helio
Slachting bij kilometer paal 13
Queirs, Ea de
Een inleiding tot zijn leven en werk.
Carvalho, Jos Rentes de, Soort artikel: Essayistisch
Queirs, Ea de
Een Portugese relikwie
Berghe, Tine vanden, Soort artikel: Vertaling?
Queirs, Ea de
De schat
Queirs, Ea de
Lissabon
Queirs, Ea de
Een lyrische dichter
BZZLLTIN, Jaar:1996, Nummer, paginas: 236/237, pp. 111-7
-166-

Queiroz, Rachel
Zomer
Quintana, Mrio
Het verdriet van het schrijven. Moderne Braziliaanse pozie.
Devroe, Hans, Soort artikel: Recensie
WEL, Jaar:1992, Nummer, paginas: 1, pp. 53-4
Ramos, Graciliano
Boekbespreking
Nieuwenhuis, Ben, Soort artikel: Recensie
ONBEKEND, Jaar:1973, Nummer, paginas: XXIX, pp 86-87
Ramos, Graciliano
So Bernardo
Ramos, Graciliano
Een analfabeet die schreef
Heymans, John, Soort artikel: Recensie
Ribeiro, Joo Ubaldo

Een glimlach, niet echt een statement
Stynen, Ludo, Soort artikel: Recensie
Ribeiro, Joo Ubaldo

Het was een bijzondere dag als er een varken werd geslacht.
Rosa, Joo Guimares

Joo Guimares Rosa, De gebroeders Dagob
Rosa, Joo Guimares

Joo Guimares Rosa, Soroco mijn moeder, zijn dochter
-167-

Rosa, Joo Guimares

Vertellen als verlossing (Riobaldo's estria)
Rosa, Joo Guimares

Diepe wildernis: diep doolhof
Soetaert, Ronald, Soort artikel: Recensie
Rosa, Joo Guimares

Ontknoping
Vogelaar, Jacq, Soort artikel: Vertaling
Rosa, Joo Guimares

Faust en het pact met de duivel
Krijl, Colette, Soort artikel: Essayistisch
BZZLLTIN, Jaar:1998, Nummer, paginas: 256/257, pp. 68-72
S-Carneiro, Mrio de
Gedichten
Lemmens, Harrie, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
S-Carneiro, Mrio de
De man van de dromen
Santos, Fernando
Lissabon
MAATSTAF, Jaar:1994, Nummer, paginas: 9, pp. 44
Saramago, Jos
Jos Saramago: verzonnen en andere feiten
Rebelo, Luis de Sousa Rebelo, Soort artikel: Essayistisch
Saramago, Jos
De Geschiedenis belegerd. (Het beleg van Lissabon)
Joostens, Piet, Soort artikel: Recensie
-168-

Saramago, Jos
Het evangelie volgens Saramago, een ideologiekritische analyse
Abricht, Ludo, Soort artikel: Essayistisch
GIERIK/NIEUW VLAAMS TIJDSCHRIFT, Jaar:1998, Nummer, paginas: 61, pp. 46-57
Saramago, Jos
Drie palmen diep
Boon, Adri, Soort artikel: Vertaling
Teixeira, Paulo
Die Welt von Gestern
LETTERS, Jaar:1990, Nummer, paginas: 3, pp. 56
Teixeira, Paulo
Gedichten
Koenders, Irne, Soort artikel: Vertaling + voorwoord
DIETSCHE WARANDE & BELFORT, Jaar:1993, Nummer, paginas: 1, pp. 129-34

Verliefd duifje of: Een liefdesgeschiedenis
Torga, Miguel en Jorge de Sena

Twee dwarsliggers
Pos, Arie, Soort artikel: Essayistisch
Trevisan, Dalton
Moderne Braziliaanse Literatuur: Dalton Trevisan
Willemsen, August, Soort artikel: Vertaling/Essayistisch
MAATSTAF, Jaar:1974, Nummer, paginas: 7, pp 14-17 + 1-13
Trevisan, Dalton
Recensies. Dalton Trevisan, De koning der aarde
Ferguson, Margaretha, Soort artikel: Recensie
BZZLLTIN, Jaar:1975, Nummer, paginas: 27, pp. 25
Trevisan, Dalton
De koning der aarde (van Dalton Trevisan)
Pol, Barber van de, Soort artikel: Recensie
DE REVISOR, Jaar:1975, Nummer, paginas: 4, pp 74-5
-169-

Trevisan, Dalton
Drie verhalen
Trevisan, Dalton
Dalton Trevisan, Autobiografie
MAATSTAF, Jaar:1976, Nummer, paginas: 5-6, pp. 91
Trevisan, Dalton
Boeken: Scorza en Trevisan
Bovendijk, Klaas, Soort artikel: Recensie
HORUS, Jaar:1979, Nummer, paginas: V, 22, 118-119
Trevisan, Dalton
Negativisme in de literatuur. Reflektie bij Dalton Trevisan
Rasson, Luk, Soort artikel: Essayistisch
RESTANT, Jaar:1980, Nummer, paginas: 1, pp. 63-138
Trevisan, Dalton
/
Geerts, Kris, Soort artikel: Recensie
DEUS EX MACHINA, Jaar:1981, Nummer, paginas: 20, pp. 424
Trevisan, Dalton
Zeven verhalen
Trevisan, Dalton
Genadeloos. De zoete vijandin
Vergeer, Koen, Soort artikel: Recensie
Veiga, Teresa
Gevolgen van het dekolonisatieproces
Verde, Cesrio
Gedichten
-170-

Vilela, Luiz
Een flinke eter
Willemsen, August
De schrijver als vertaler
Willemsen, August
De volmaakte tekst. Vijf lezingen in boekhandel De Verloren Tijd
Willemsen, August, Soort artikel: Lezing
DE HELD, Jaar:1986, Nummer, paginas: 2, pp. 20
Willemsen, August
De muze van de massa
Heymans, John, Soort artikel: Interview
Willemsen, August
De serto is overal
Pollet, Ignace, Soort artikel: Interview
-171-

-172-
ANEXO 3
DIAGRAMA DO CAMPO LITERRIO NEERLANDS NO FIM DO
SCULO VINTE
este o diagrama original do campo literrio neerlands no fim do sculo vinte, usado por
Rees & Dorleijn (2006: 19).
BIJLAGE 3
SCHEMA VAN HET NEDERLANDSE LITERAIRE VELD AAN HET EINDE
VAN DE TWINTIGSTE EEUW
Dit is het originele schema van het Nederlandse literaire veld aan het einde van de twintigste eeuw
van Rees & Dorleijn (2006: 19).
-173-
-174-
ANEXO 4 / BIJLAGE 4
TABELAS DO CAPTULO QUATRO
TABELLEN BIJ HOOFDSTUK VIER
Tabela 14: Tradutores de literatura portuguesa. Fonte: Dados coleccionados para esta tese
Tabel 14: Vertalers Portugeestalige literatuur. Bron: Voor deze scriptie verzamelde gegevens
Tradutor
Nmero de tradues
Vertaler
Aantal vertalingen
Ano da publicao da primeira edio

(nmero por ano)
Willemsen, August
52
Lemmens, Harrie
51
Janssen, Piet
20
Kort, Maartje de
Boon, Adri
Pos, Arie
Gaikhorst, Hermien
Jaar van publicatie eerste druk (aantal per

jaar)
1970, 1972, 1975, 1977 (2), 1978, 1980 (2),
1981 (2), 1982, 1983 (3), 1984 (2), 1985 (2),
1986, 1992 (4), 1993, 1995, 1996, 1997, 1998
(2), 1999, 2000 (3), 2001 (2), 2002 (2), 2003
(3), 2004, 2005 (5), 2006 (3), 2007 (4)
1989, 1990 (3), 1991 (5), 1992 (3), 1993 (3),
1994 (4), 1995, 1996 (3), 1997 (2), 1998 (2),
1999 (2), 2000 (2), 2001 (4), 2003 (4), 2004
(2), 2005, 2006, 2007 (5), 2008 (3)
1991, 1994, 1996 (2), 1997 (2), 1998 (3), 1999
(2), 2001, 2003 (2), 2004, 2005, 2006, 2007,
2008 (2)
1991, 1994, 2000, 2001 (2), 2002, 2003, 2005,
2006
1988, 1989, 1990, 1993, 1994, 1995, 1997,
2000
1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1998, 1999,
2005
1988, 1991, 1992, 1994, 1996, 1999, 2008
Koenders, Irne
1989, 1991 (2), 1993, 1996 (3)
Pouwels, Kitty
1998, 2000, 2002, 2003, 2004, 2006, 2008
Dijk, Bertus
1969, 1971, 1972, 1976, 1978
De Jong, Marcus
1939, 1948, 1954, 1956, 1958
Barel, Catherine
1990, 1993, 1999
Bos, Hennie
1982, 1986, 1991
Plekker, Afke
1985 (2), 1986
1952, 1954, 1958
1937, 1939, 1947
1961, 1965
1989, 1994
Herkes, Ed
1971, 1973
Desconhecido (Onbekend)74
1970, 1983
Ploegmakers, Ruud
1991, 2005
1932, 1933
Bakema, Ruud
1982
Bie, Heleen de
1971
Binsbergen, J. Sohl van
1957
Bommel, Anneriek van & Carien Schipper
1992
Bonnemayers, Riet
1982
Bove, Elly
1998
Brouwer, J.
1936
Buuren, Helga van
1986
74
Neste caso, no consegui achar quem foi o tradutor.
(Hier is het niet gelukt de vertaler te achterhalen.)
-175-
Anexo 4 Tabelas do captulo quatro

Bijlage 4 Tabellen bij hoofdstuk vier
Castilho, Ceclia Correia
1981
Couturier, Joh. H.
1966
Cuijlenborg, Hans van
1990
Earl, Martin
2007
Gerzon-Caff, A.
1936
Hazeu, Marcel
1996
Holvoet, G.L.
1947
Houwens Post, Hendrik
1961
Huiskamp, Joep
2001
Jansen, Marijke
1990
Kallenberg, Arie G.
1989
Kollewijn, M.J.
1906
Komit Indonesi
1979
Kort, Maartje de & Elly de Vries
1991
Lemm, Robert (et al)
1987
Logger, Guido
1954
Mastenbroek, A.
1954
Noorman, Jelle
2004
Rijn, J. van
1963
Santos, Jovelina dos
1996
Schendel, Arthur van
1904
Simoens, Rudolph
1972
Spengen, R.K. van
1980
Stam, T.
1972
Studio Imago
2006
Thelen, Albert Vigoleis & Gerard Diels
1950
Thyn, Suzanne van
1949
Verroen, Dolf
1965
Verspoor, Dolf
1953
Visser, Mathilde
1952
Vries, Theunis Uilke de
1962
Wilson, C.H.B.
1964
-176-

Tabela 15: Autores lusfonos com um ou mais ttulos traduzidos para o neerlands. Fonte: Dados coleccionados
para esta tese
Tabel 15: Auteurs Portugeestalige literatuur met een of meer titels vertaald naar het Nederlands. Bron: Voor deze scriptie verzamelde
gegevens
Autor
Nmero de traduces publicadas
Auteur
Aantal verschenen vertalingen
Anos da publicao da 1 edio

(nmero por ano)
Jaren van publicatie 1e druk
(aantal per jaar)
Pessoa, Fernando
20
14
Saramago, Jos
12
Coelho, Paulo
11
Amado, Jorge
1978, 1980, 1981, 1990, 1991, 1995, 2000 (3),

2001, 2002, 2003 (2), 2004, 2005 (2), 2006 (2),
2007 (2)
1972, 1983, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992,
1994, 1996, 1998, 2000, 2001, 2005
1990, 1993, 1996, 1998, 1999, 2000, 2001, 2002,
2003, 2005, 2006, 2008
1993, 1994, 1997, 1998, 1999, 2001, 2003, 2005,
2006, 2007, 2008
1954, 1966, 1983, 1984 (2), 1985, 1986, 1991,
1992
1949, 1952, 1962, 1972, 1978, 1980, 1982, 1990
Diverse auteurs
1958, 1961, 1969, 1970, 1971, 1972, 1985, 1991
1906, 1932, 1989, 1990, 1992, 1994, 2001 (2)
Ribeiro, Joo Ubaldo
1991, 1992, 1994, 2000, 2001, 2003, 2005, 2007
1991, 1997, 1999, 2001, 2003, 2004, 2007 (2)
1985 (2), 1986, 1989, 1993, 1996
Ramos, Graciliano
1972, 1981, 1995, 1996, 2002, 2007
1980, 1983, 1992, 1998 (2)
Castro, Ferreira de
1936, 1952, 1954, 1958
Fonseca, Rubem
1991, 1992, 1996, 1999
1937, 1939, 1947, 1950
2003, 2007, 2008
Cmara, Dom Helder
1970, 1971, 1973
Couto, Mia
1996 (2), 2007
Jdice, Nuno
1998, 2005, 2007
Lispector, Clarice
1988, 1989, 1994
2003, 2004, 2006
Pires, Jos Cardoso
1990, 1993, 1998
Rosa, Joo Guimares
1977, 1983, 1993
Sena, Jorge de
1994, 1995, 1999
Trevisan, Dalton
1975, 1977, 1992
Almeida, Germano
2000, 2002
1994, 1995
Buarque, Chico
1992, 2005
Cames, Lus Vaz de
1953, 2007
Cunha, Euclides da
1954, 2001
Faria, Almeida
1991, 1997
Jorge, Ldia
1991, 1996
Melo, Patrcia
1997, 1999
1981, 1996
Peixoto, Jos Lus
2003, 2008
Pepetela
2001, 2008
Souza, Mrcio
1982, 1992
Abreu, Caio Fernando
1994
-177-

Alcoforado, Marianna
1991
Bandeira, Manuel Carneiro de Sousa
1982
Cardoso, Lus
2004
Coelho Lisboa, Rosalina
1957
Coro, Gustavo
1954
Correia, Clara Pinto
1991
Costa, Francisco Borja da
1979
Dantas, Jlio
1956
Diniz, Jlio (Ps: J.G. Gomes Coelho)
1947
Direitinho, Jos Rio
1998
Dourado, Autran
1997
Felinto, Marilene
1997
Ferreira, Verglio
1996
Fonseca, Manuel de
1989
Gerso, Teolinda
1986
Gomes, Lusa Costa
1993
Gullar, Ferreira
2003
Hatoum, Milton
2004
Helder, Herberto
1991
Jesus, Carolina Maria de
1961
Ivo, Ldo
2000
Lins, Paulo
2005
Machado, Dyonlio
2006
Melo, Francisco Manuel de
1939
Melo, Joo de
1991
Mendes, Pedro Rosa
2003
Miranda, Ana Maria
1990
Monteiro, Benedicto
1996
Monteiro, Lus Infante de la Cerda de Sitan
1965
Negreiros, Jos de Almada
1999
Neto, Antnio Agostinho
1976
Oliveira, Jos Carlos
1996
Ortigo, Ramalho
1948
Pinto, Ferno Mendes
1992
Ribeiro, Aquilino
1936
Ribeiro, Edgard Telles
1996
Sabino, Fernando
1963
Sabino, Mrio
2008
S-Carneiro, Mrio de
1993
Santos, Jos Rodrigues dos
2008
Scliar, Moacyr
1994
Setbal, Paulo
1933
Soares, J
1998
Soromenho, Castro
1982
Suassana, Ariano
1965
Surfistinha, Bruna
2006
Tabucchi, Antnio
1994
Tavares, Ana Paula
2006
2004
1998
-178-
1904

Tiago, Zeca
1986
Torga, Miguel
1993
Torres, Antnio
1999
Vasconcelos, Jos Mauro de
1971
Verssimo, Erico
1964
-179-

Tabela 16: Editoras neerlandesas de literatura portuguesa. Fonte: Dados coleccionados para esta tese
Tabel 16: Nederlandse uitgeverijen van Portugeestalige literatuur. Bron: Voor deze scriptie verzamelde gegevens
Editora
Nmero de tradues publicadas
Uitgeverij
Aantal verschenen vertalingen
Anos da publicao da 1 edio

(nmero por ano)
(aantal per jaar)
Amsterdam: De Arbeiderspers
61
37
Baarn: De Prom
16
Amsterdam: Ambo
Amsterdam: Wereldbibliotheek
Amsterdam: Anthos
1978, 1980, 1981, 1983, 1984 (2), 1985, 1986,

1987, 1988, 1989 (2), 1990 (4), 1991 (2), 1992 (4),
1993 (3), 1994 (3), 1995, 1996 (2), 1997, 1998 (4),
1999, 2000 (3), 2001 (4), 2002, 2003 (3), 2004 (2),
2005 (3), 2006 (2), 2007 (5), 2008
1904, 1937, 1939, 1947, 1950, 1961, 1970, 1972,
1975, 1977 (2), 1980, 1983, 1985, 1992 (2), 1993
(2), 1997, 1998, 1999 (2), 2000, 2001 (3), 2002,
2003 (3), 2005 (2), 2006, 2007, 2008 (3)
1990, 1991 (2), 1992, 1993 (2), 1994 (3), 1995,
1996 (4), 1999 (2)
1996, 1997, 1999, 2001, 2003, 2004 (2), 2005,
2007
1933, 1954, 1991, 1992, 1994, 1996, 1997, 1999
(2)
1991, 1992, 1994, 1996 (2), 2000, 2008
Breda: De Geus
1994 (2), 1995, 1998, 2000, 2002, 2008
Baarn/Bussum/Houten: Wereldvenster
1978, 1981, 1982, 1988, 1989, 1991
Amsterdam: Coppens & Frenks
1995, 1996, 1997, 2002, 2006
1971, 2001, 2003, 2005, 2007
1969, 1976, 1997, 2003, 2007
Amsterdam: Atlas
1998, 2000, 2004, 2005
Amsterdam: Amber
1990, 1991, 1992
Amsterdam: Pegasus
1949, 1952, 1962
Amsterdam: Sirene
2003, 2004, 2006
1970, 1971, 1973
Gent: De Vlam
1952, 1954, 1958
1985 (2), 1986
Leiden: De Lantaarn
1981, 1982, 1983
Sliedrecht: Wagner & Van Santen
2000, 2003, 2005
Amsterdam: Arena
1991 (2)
Amsterdam: Bakker
1982, 1998
Houten: Van Holkema & Warendorf
1990, 2006
Leuven: Leuvense schrijveractie
1991 (2)
Rotterdam: Poetry International
2006, 2007
1965, 1972
1954, 1966
Amsterdam: Boekerij
1980
Amsterdam: A.J. Luitingh
1964
Amsterdam: Boekerij
1982
Amsterdam: Em. Querido
1932
Amsterdam: G. Schreuders
1906
Amsterdam: Het Parool
2007
Amsterdam: Jacob van Campen
1948
Amsterdam: L. J. Veen
1958
Amsterdam: Leopold
1989
Amsterdam: P.N. van Kampen & Zoon
1936
Amsterdam: Pendoor
1986
-180-

Amsterdam: Q
Amsterdam: Rijksacademie van de Beeldende
Kunsten
Antwerpen, Harmelen: Fanto Tielt
2008
1983
1991
Antwerpen: P. Vink
1957
Antwerpen; Baarn: Houtekiet
1993
Arnhem: Van Loghum Slaterus
1961
Baarn: De Fontein / Antwerpen: Houtekiet
1996
Budel: Damon
2006
Brussel: D.A.P. Reinaert Uitgaven
1972
Bussum: C. de Boer Jr.
1972
Bussum: G.J.A. Ruys
1954
Bussum: Ons Lekenspel
1965
De Lier: Vrijenhoef Publiciteit
1989
Den Haag: Ned. Kring van Vrienden van Portugal
1956
Den Helder: C. de Boer Jr. (Voor de Marine-vereen.) 1
1939
Diest (Belgi): Pro Arte
1947
Dordrecht: Wagner & Van Santen
1998
Haarlem: In de Knipscheer
1979
Leiden: Sijthoff
1971
Rotterdam: Tortuca
1998
Utrecht: De Fontein
1963
Utrecht: IJzer
2001
Utrecht: Sjaloom Literair
1986
Utrecht: Stichting 'De Roos'
1953
Zutphen: W.J. Thieme & Cie
1936
Zwolle: Eikenaar DTP
1996
-181-

-182-
ANEXO 5 / BIJLAGE 5
TABELAS DE TODAS AS FIGURAS INCLUDAS NA TESE
TABELLEN BIJ ALLE OPGENOMEN FIGUREN IN DEZE SCRIPTIE
Tabela 17 das Figuras 2 (pg. 34), 5 (36) e 6 (37): Tradues neerlandesas de literatura lusfona. Fonte:
Dados coleccionados para esta tese
Tabel 17 bij Figuur 2 (p. 32), 5 (34) en 6 (35): Nederlandse vertalingen van Portugeestalige literatuur. Bron: Voor deze scriptie
verzamelde gegevens
Nmero de tradues
neerlandesas de literatura
lusfona em primeira edio
Ano
Jaar
Aantal Nederlandse vertalingen

van Portugeestalige literatuur in
eerste druk
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
Nmero de tradues
e em reedio, 1900-2008
eerste druk en herdruk
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
0
0
2
1
0
2
0
0
0
0
0
0
0
2
1
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
0
2
2
0
3
0
0
0
0
0
0
0
2
2
-183-
Nmero de tradues
e em reedio, 1900-2008,
sem Coelho e Saramago
eerste druk en herdruk, zonder
Coelho en Saramago
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
0
2
2
0
3
0
0
0
0
0
0
0
2
2
Anexo 5 Tabelas de todas as figuras includas na tese

Bijlage 5 Tabellen bij alle opgenomen figuren in deze scriptie
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
1
1
0
2
1
4
0
1
1
2
0
0
2
1
1
1
2
1
0
0
1
2
3
4
1
0
1
1
2
2
1
3
3
4
4
2
4
4
1
2
5
7
13
10
8
10
4
13
6
10
8
8
10
4
11
6
9
8
12
7
2
1
0
2
1
4
0
2
1
2
0
0
3
1
1
2
4
1
0
0
1
2
5
4
2
0
2
1
2
2
1
3
3
7
6
7
5
4
5
4
11
12
14
13
12
11
11
24
11
25
20
21
25
24
26
33
45
43
44
26
-184-
2
1
0
2
1
4
0
2
1
2
0
0
3
1
1
2
4
1
0
0
1
2
5
4
2
0
2
1
2
2
1
3
3
7
6
7
5
4
5
4
9
12
14
12
12
10
9
19
10
13
11
11
17
9
12
6
12
10
18
7

Tabela 18 das Figuras 3 (pg. 35) e 4 (36): Produo total de ttulos nos Pases Baixos. Fonte: CBS
Tabel 18 bij Figuur 3 (p. 33) en 4 (34): Totaal titelproductie Nederland. Bron: CBS
Ano
Jaar
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
Produo total de ttulos nos

Pases Baixos, novas edies

Pases Baixos, reedies
Totaal titelproductie Nederland,

nieuwe uitgaven

herdrukken
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
4288
4638
4419
4521
4678
3370
3454
1949
1370
965
1515
3766
3988
4575
3875
3715
3924
4134
4301
4082
4260
4233
4249
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
1830
1462
1477
1651
1876
1515
1489
1371
1466
882
920
2827
3098
3472
2847
2822
2607
2594
2744
2937
3093
3059
3035

Pases Baixos, novas edies
e reedies75
nieuwe uitgaven en herdrukken
3011
(2929,6)
(2848,2)
(2766,8)
(2685,4)
2604
(2763)
(2922)
(3081)
(3240)
3399
(3480,6)
(3562,2)
(3643,8)
(3725,4)
3807
(3704,4)
(3601,8)
(3499,2)
(3396,6)
3294
(3652,4)
(4010,8)
(4369,2)
(4727,6)
5086
(5168)
(5250)
(5332)
(5414)
5496
(5620,4)
(5744,8)
(5869,2)
(5993,6)
6118
6100
5896
6172
6554
4885
4943
3320
2836
1847
2435
6593
7086
8047
6722
6537
6531
6728
7045
7019
7353
7292
7284
75
De 1900 at 1934 no h dados publicados separadamente sobre as primeiras edies e as reedies, o CSB s dispe de
dados (= mdias) da produo inteira de cada cinco anos.
Van 1900 tot 1934 zijn er geen aparte gegevens beschikbaar over nieuwe uitgaven en herdrukken, het CBS heeft slechts
(gemiddelde) gegevens van de totale titelproductie per vijf jaar.
-185-

1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
4479
4917
4547
5062
5535
5477
5680
6009
5816
6249
6432
6377
6594
6233
6834
7485
7199
7502
7643
7891
7911
8326
9121
9065
9377
8207
9329
9219
9356
9299
10183
11111
9761
11344
11500
12107
12660
12704
12054
12139
3338
3671
3346
3948
4139
3971
4346
4184
4766
5013
4742
4837
4565
4594
4966
4155
4241
4526
4914
5220
5482
5103
5470
4874
3947
3673
3880
3410
4012
4030
4187
4281
3930
4673
4497
4403
5341
5419
5490
5096
-186-
7817
8588
7893
9010
9674
9448
10026
10193
10582
11262
11174
11214
11159
10827
11800
11640
11440
12028
12557
13111
13393
13429
14591
13939
13324
11880
13209
12629
13368
13329
14370
15392
13691
16017
15997
16510
18001
18123
17544
17235

Tabela 19 das Figuras 7 (pg. 38), 8 (38), 9 (39) e 10 (41): Produo de tradues nos Pases Baixos.
Fontes: Heilbron (1996) e Van Voorst (1997)
Tabel 19 bij Figuur 7 (p. 36), 8 (36), 9 (37) en 10 (39): De productie van vertalingen in Nederland. Bronnen: Heilbron (1996) en
Van Voorst (1997)
Ano
Jaar
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
Nmero absoluto de
tradues publicadas
nos Pases Baixos
Percentagem de
tradues na produo
neerlandesa de livros
Absoluut aantal
verschenen vertalingen in
Nederland (Heilbron
1996)
351
534,5
718
722,5
727
755,5
784
824,5
865
934
1003
1061,5
1120
1257
1394
1559,5
1725
1833
1941
2000,5
2060
2054
2048
2008,5
1969
2111
2253
2399
2545
2831
3117
3247,5
3378
3514
3650
3374
3098
3064,5
3031
2967
2903
3108,5
3314
3447
3580
Aandeel vertalingen in de
nationale titelproductie in
procenten (Heilbron
1996)
5,3
7,5
8,9
10,7
11,1
11,6
11,7
11,7
12,3
12,7
13,8
14,6
14,3
14,6
17,7
17,3
17,8
19,4
19,4
19,6
19,5
18,2
18,3
17,9
17,6
19,5
19,1
20,6
22,2
23,5
24,8
24,8
25,2
26,2
25,0
24,2
23,3
25,8
22,9
23,5
21,7
23,3
23,1
22,4
26,1
-187-
A percentagem de
tradues na produo
total de ttulos nos
Pases Baixos
Het aandeel vertalingen
in de totale titelproductie
(Van Voorst 1997)
6,4
9,0
11,6
14,2
16,7
17,1
17,6
18,1
18,5
19,0
20,6
22,3
24,0
25,7
27,4
28,0
28,6
29,2
29,8
30,4
31,0
29,2
27,4
25,7
23,9
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Nmero de tradues
produzidas das outras
lnguas
Aantal geproduceerde
vertalingen uit overige
talen (Heilbron 1996)
76
116,5
157
145
133
126,5
120
114,5
109
106,5
104
118,5
133
139,5
146
154,5
163
186
209
182
155
171
187
191,5
196
226,5
257
258,5
260
291
322
321
320
319
318
308
298
321
344
324
304
323
342
358
374

Tabela 20 da Figura 11 (pg. 43): Tradues neerlandesas de literatura hispanfona. Fonte: Steenmeijer
(1989)
Tabel 20 bij Figuur 11 (p. 41): Nederlandse vertalingen van Spaanstalige literatuur. Bron: Steenmeijer (1989)
Literatura espanhola em
primeira edio
Ano
Jaar
Spaanse literatuur in eerste druk

1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
em primeira edio
Spaans-Amerikaanse literatuur
in eerste druk
5
4
6
8
10
5
4
8
8
3
6
5
9
5
5
7
7
2
10
2
6
4
4
2
2
0
3
0
1
1
1
0
3
8
3
5
3
1
3
7
0
2
2
0
0
0
0
4
0
0
1
0
1
2
2
0
3
0
4
2
2
6
5
5
1
5
6
5
8
7
10
12
13
12
8
12
13
17
25
17
-188-
Literatura espanhola e
hispano-americana em
primeira edio
Spaanse en Spaans-Amerikaanse
literatuur in eerste druk
5
6
8
8
10
5
4
12
8
3
7
5
10
7
7
7
10
2
14
4
8
10
9
7
3
5
9
5
9
8
11
12
16
20
11
17
16
18
28
24

Tabela 21 da Figura 12 (45): Nmero de tradues da literatura portuguesa e brasileira publicadas nos Pases
Baixos em primeira edio. Fonte: Dados coleccionados para esta tese
Tabel 21 bij Figuur 12 (p. 43): Aantal vertalingen Portugese en Braziliaanse literatuur in eerste druk. Bron: Voor deze scriptie
verzamelde gegevens
Ano
Jaar
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
1948
1949
1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959
1960
1961
Tradues neerlandesas de literatura

portuguesa em primeira edio
Tradues neerlandesas de literatura

brasileira em primeira edio
Vertalingen van Portugese literatuur in

eerste druk
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
1
1
0
2
0
0
0
0
0
0
0
2
1
0
1
0
0
1
0
0
1
0
1
0
0
0
Vertalingen van Braziliaanse literatuur in

eerste druk
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
2
0
4
0
0
1
1
0
0
2
-189-

1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
0
0
0
1
0
0
0
1
0
1
1
0
0
0
0
0
1
0
1
1
1
1
0
0
1
1
1
3
5
8
3
5
4
2
4
2
5
4
5
6
2
7
4
5
5
6
3
-190-
1
1
1
1
1
0
0
0
1
2
2
1
0
1
0
2
1
0
2
2
3
3
2
4
3
0
1
2
2
4
7
3
5
2
7
4
5
4
2
3
1
3
1
4
3
3
2
D E VERTALER ALS ACTOR

De introductie van Portugeestalige literatuur in het Nederlandse literaire veld
1900-2008
MA-Scriptie
Taco Schreij (0437972)
Begeleiders:
dr. Cees Koster

dr. Marian Schoenmakers-Klein Gunnewiek
Portugese Taal en Cultuur Masterprogramma Vertalen

Universiteit Utrecht
September 2009
INHOUDSOPGAVE
Inleiding................................................................................................................................5
Doelstellingen van deze scriptie........................................................................................................................5
Scriptieopbouw, hoofdvragen ...........................................................................................................................7
1 Theoretische context ........................................................................................................ 11

1.1 Bourdieus veldtheorie en het literaire veld ..................................................................................................11
1.2 Een subveld vertaalde literatuur?...............................................................................................................13
1.3 De uitgever als gate-keeper of ideas ..........................................................................................................15
1.4 De totstandkoming van vertaalde literatuur...............................................................................................17
1.5 Individueel initiatief....................................................................................................................................20
2 Definities en de totstandkoming van de resultaten.........................................................23
2.1 Gebruikte termen .......................................................................................................................................23
2.2 Totstandkoming van de kwantitatieve resultaten .......................................................................................23
2.2.1 Brinkmans cumulatieve catalogus van boeken...................................................................................24
2.2.2 De Nederlandse Bibliografie Online ....................................................................................................25
2.2.3 Het filteren van de resultaten.................................................................................................................25
2.2.4 Verantwoording .......................................................................................................................................26
2.2.5 Restricties van het onderzoek ................................................................................................................28
2.2.6 Bibliografisch onderzoek naar literaire tijdschriften ..........................................................................28
3 Kwantitatieve analyse van vertaalde Portugeestalige literatuur ...................................... 31

3.1 De introductie van Portugeestalige literatuur in Nederland, 1900-2008 ..................................................31
3.1.1 Portugeestalige literatuur in Nederland................................................................................................31
3.1.2 Het literaire veld in Nederland en de vertaalde literatuur .................................................................33
3.1.3 De overige talen in vertaling ................................................................................................................38
3.2 Vergelijking: Spaanse en Spaans-Amerikaanse literatuur in Nederland .................................................40

3.2.1 Algemene ontwikkelingen in de introductie van Spaanstalige literatuur in Nederland ................41
3.2.2 Portugese en Braziliaanse literatuur......................................................................................................42
3.2.3 Contemporaine tegenover niet-contemporaine literatuur.................................................................44
3.3 Andere verklaringen voor het verloop van de introductie van Portugeestalige literatuur in Nederland .......45
4 Institutionele analyse .......................................................................................................47
4.1 Vertalers....................................................................................................................................................48
4.2 Auteurs......................................................................................................................................................51
4.3 Uitgeverijen ................................................................................................................................................53
4.4 Pozie.........................................................................................................................................................55
4.5 Herdrukken...............................................................................................................................................57
4.6 Samenvatting..............................................................................................................................................61
5 Het individu als actor.......................................................................................................63

5.1 De eerste helft van de twintigste eeuw .........................................................................................................63
5.1.1 Albert Vigoleis Thelen en Teixeira de Pascoaes .................................................................................65
5.1.2 Marcus de Jong.........................................................................................................................................67
5.1.3 Slauerhoff..................................................................................................................................................68
5.2 De vertalers Willemsen en Lemmens .........................................................................................................70

5.2.1 August Willemsen (1936-2007)..............................................................................................................70
5.2.2 Harrie Lemmens (1953- ) .......................................................................................................................78
5.3 Fernando Pessoa, Paulo Coelho en Jos Saramago ....................................................................................84

5.3.1 Fernando Pessoa......................................................................................................................................84
5.3.2 Paulo Coelho ............................................................................................................................................86
5.3.3 Saramago ...................................................................................................................................................88
5.4 Literair agenten..........................................................................................................................................89

Conclusies ...........................................................................................................................93
Bibliografie..........................................................................................................................99
Geraadpleegde bronnen voor het bibliografisch onderzoek ............................................ 103
Bijlage 1: Nederlandse vertalingen van Portugeestalige literatuur .......................... 107 (P)76
Bijlage 2: Publicaties van en over Portugeestalige literatuur in Nederlandstalige literaire
tijdschriften ................................................................................................................. 147 (P)
Bijlage 3: Schema van het Nederlandse literaire veld aan het einde van de twintigste
eeuw ............................................................................................................................ 175 (P)
Bijlage 4: Tabellen bij hoofdstuk vier......................................................................... 177 (P)
Bijlage 5: Tabellen bij alle in deze scriptie opgenomen figuren ................................ 185 (P)
76
(P) verwijst naar de Portugeestalige versie van deze scriptie, geplaatst vr de Nederlandse versie.
-4-
INLEIDING
In maart 2009 werd in Utrecht het festival Pessoa in Nederland georganiseerd.
Het is dertig jaar geleden dat de eerste vertalingen van de inmidde ls
wereldberoemde schrijver Fernando Pessoa in Nederland versche nen. In 1978
verscheen Gedichten , een verzamelbundel met een keuze uit de gedichten van
Pessoa vertaald en ingeleid door August Willemsen. Het festival in maart
herdacht Pessoa een maand lang met theatervoorstellingen, pozievoordrachten,
filmvertoningen en lezingen. Sinds de eerste vertalingen van Willemsen geniet
Pessoa een opvallend grote populariteit. Zijn bundels werden verkoopsucce ssen
en tientallen Nederlandse auteurs lieten zich inspireren door zijn werk, zoals ook
bleek uit de lezing Pessoa hersch rijven tijdens datzelfde festival, gegeven door
Nederlandse auteur s als Rob Sc houten, Arjen Duinker en Mark Boog.
Inmiddels is een groot deel van Nederland bekend met het werk van Pessoa.
Maar hoe zit dat me t de overige Portugee stalige a uteurs? Wie we rden er vertaald,
welke werken werden vertaald, hoe succesvol waren ze? Het is voor het laatst in
1984 dat er een overzicht van Nederlandse vertalingen van Portugeestalige
literatuur verscheen, samenge steld door Venncio (1984). Sindsdien is er veel
gebeurd op dit ge bied, maar een gericht onderzoe k naar deze literatuur
ontbreekt.
Doelstellingen van de scriptie
Om een onderzoek te doen
naar
de
Nederlandse
ver ta lingen
van
Portugeestalige literatuur za l ik ten eerste het overzicht van Venncio (1984)

moeten bijwerken, aanvullen en controleren. Aan de hand van een bibliografisch
onderzoek wil ik een zo c ompleet mogelijke lijst samenstellen van alle
Nederlandse vertalingen van Portugeestalige literatuur, versc henen in de 20 e
eeuw en de eerste jaren van de 21 e eeuw. De keuze voor deze periode is deels
willekeurig, waarbij mee heeft gespeeld dat er tussen 1600 en 1900 slechts zes
vertalingen uit het Portugee s in boekvorm verschenen 77. Bovendien verandert in
de jaren 1900-2008 het literaire landschap in Nederland op meerdere punten. De
boekproductie neemt door verbeterde druktechnieken sterk toe. Verder gaa n
uitgevers zich steeds meer orinteren op internationale literatuur en neemt de
77
Dit cijfer is gebaseerd op Venncio (1984).
-5-
Inleiding
belangstelling
voor
vertalingen
sterk
toe.
Ook
de
belangstelling
voor
Portugeestalige literatuur lijkt in deze periode toe te nemen.

Nadat ik de kwantitatieve gegevens heb verzameld zoek ik een verklaring
voor het historische verloop van de introductie van Portugeestalige literatuur in
Nederlandse
vertaling.
Door
deze
te
vergelijken
met
meer
algemene
ontwikkelingen in het Nederlandse literaire landschap en het verloop van de

productie va n vertalingen op een algemeen en een meer specifiek niveau hoop ik
overeenkomsten te vinden die het verloop van de introductie van Portugee stalige
literatuur kunnen verklaren.
Vervolgens wil ik door middel van een institutionele analy se de processen
blootleggen die uiteindelijk leiden tot de totstandkoming van uitgege ven
vertalingen uit het Portugees. Hierbij zal ik mij richten op de drie meest
essentile
categorie n
actoren:
de
vertalers,
oorspronkelijke
auteurs
en
uitgeverijen.
De reeds genoemde vertaler August Willemsen ( 2007) heeft waarschijnlijk
een grote rol gespee ld. Zijn rol bij de import van Portugeestalige literatuur in
Nederland lijkt groter dan allee n die va n vertaler. Een vaak gehoorde klacht
onder vertalers is dat er niet voldoende aandacht wordt bestee d aan het werk dat
zij hebben verricht. Opmerkingen over een vertaling blijven in recensies vaak
beperkt tot de fouten en de leesbaarheid van een vertaling. Een vertaler is in
dienst van onder andere de uitgever en de oorspronkelijk auteur, doet wat er van
hem/haar gevraagd wordt en heeft verder weinig tot geen invloed op het verdere
resultaat. August Willemsen is hierop e en uitzondering. Niet alleen is zijn
vertaalpotica vaak besproken in recensies, ook de aanwezigheid van vaak
omvangrijke voor- of nawoorden va n zijn hand in de vertaalde werken duiden op
een invloed op het uitgeefproce s die verder reikt dan normaal gesproken het
geval is bij vertalers. Een andere vertaler wiens naam ik opvalle nd vaak
tegenkwam tijdens het onderzoek is Harrie Lemmens.
Tijdens mijn studie Portugese Taal & Cultuur en de Ma ster Vertalen rees
het vermoede n dat het voornamelijk te danken is aan het persoonlijke
enthousiasme en de onvermoeibare inzet van onder andere Willemsen die de
Portugeestalige literatuur naar een hoger nivea u heeft gebracht in Nederland
dat
hij
ook
als
adviseur
en
misschien
zelfs
als
initiatiefnemer
heeft
gefunctioneerd bij het tot stand komen van bepaalde gedichtenbundels en
-6-
Inleiding
romans uit Portugal en Brazili. Bovendien leek he t mij dat uitgevers, vooral in
het begin van de grotere populariteit van Portugeestalige literatuur , risicos
hebben genomen bij het laten vertalen en produceren van bepaalde titels
aangezien onzeker wa s of deze een succes zouden worden.
Hiermee kom ik tot het laatste deel van mijn scriptie . Nadat ik alle gegevens
heb verzameld over de import van Portuge estalige literatuur, wil ik onderzoe ken
of er een grond is voor bovenstaande vermoedens en of deze zijn aan te tonen
aan de hand van de gevonden gegevens en interviews met betrokkenen.
Belangrijkste vraag daarbij is of initiatief en enthousiasme van een vertaler, een
uitgever of een andere actor een belangrijke rol heeft gespeeld bij het
produceren van een vertaling uit het Portugees.
Scriptieopbouw, hoofdvragen
In hoofdstuk een schets ik het theoretisch kader, hoofdstuk tw ee definieert
gebruikte termen e n bespreekt hoe de onderzoeksre sultaten tot stand zijn
gekomen. Hoofdstukken drie, vier en vijf vormen de basis van het onderzoek en
zijn op te de len in vier delen.
In hoofdstuk drie gee f ik aan de hand van het bibliografisch onderzoek een
overzicht van
alle
Nederlandse
verta lingen
van
Portugeestalige literatuur
verschenen tussen 1900 en 2008. Vervolgens, nog steeds in hoofdstuk drie,

analyseer ik hoe deze literatuur in Nederland is gentroduceerd en zoek ik door
middel van vergelijkingen met andere, me er algemene gegevens een verklaring
voor het verloop van deze introductie. Het derde deel, in hoofdstuk vier, bestaat
uit een institutionele analyse van de gepresenteerde gegevens waaruit ik in
hoofdstuk vijf tot slot enkele institutie s en actoren behandel waarvan het
vermoeden bestaa t dat zij persoonlijk verantwoordelijk zijn voor de introductie
en productie van een deel van de Portugeestalige literatuur. De scriptie bestaat
zo uit vier hoofdvr agen, waarvan er twee zijn uit te breiden met enkele
deelvragen:
1
Welke titels uit de Portugeestalige literatuur zijn er tussen 1900 en 2008 naar het
Nederlands vertaald?
Hoe verliep de introductie van deze literatuur gezien vanuit een historisch perspectief?
2.1
Wat zijn de meest opvallende perioden in de geschiedenis van de introductie van

Portugeestalige literatuur in Nederland?
-7-
Inleiding
2.2
Hoe is het verloop van de introductie te verklaren?
2.3
Loopt deze gelijk met de algemene titelproductie in Nederland?
2.4
Is het verloop te vergelijken met de introductie van een andere kleine literatuur
zoals de Spaanstalige?
Welke actoren (uitgevers, auteurs en vertalers) waren betrokken bij de introductie van deze
vertalingen?
Zijn er actoren aan te wijzen die een individuele rol speelden bij het tot-stand-komen van
de vertalingen?
4.1
Welke vertalers, uitgevers en auteurs vallen het meest op wanneer de Nederlandse

vertalingen uit het Portugees worden onderworpen aan een institutionele analyse?
4.2
Heeft een van deze actoren persoonlijk invloed gehad op de materile productie
van een of meerdere vertalingen?
4.3
Welke vorm had deze invloed en hoe ver reikte deze?
Om antwoorden te krijgen op deze vragen schets ik in het eerste hoofdstuk

het theoretisch kader waarin dit onderzoek zal plaa tsvinden. In de laatste twee
decennia
versc hene n
steeds
meer
onderzoeken
in
de
literatuur-
en
vertaalwetenschap die gebruik maakten va n een sociologische invalshoek. Vooral

receptiegeorinteerde studies stapten af van de productgerichte benadering en
verschoven hun blik naar het vertalen als een sociale, politieke en culturele
handeling. Om vragen als waarom bepaalde teksten in een bepaalde periode wel
of niet werden vertaald te kunnen beantwoorden zijn sociologische theorien
uitgebouw d die in dit onderzoek zeer bruikbaar zijn. V ooral Bourdieus
veldtheorie komt van pas bij het onderzoeken naar het bestaa n van individueel
initiatief en enthousiasme van een vertaler en de effecten daarvan.
Om een en ander overzichtelijk te houden is het duidelijk afbakenen van het
corpus een vereiste. Hoofdstuk twee introduceert en definieert enkele vaak
voorkomende terme n in dit onderzoek. Bovendien geef ik uitleg over de
totstandkoming van de kwantitatieve onderzoeksre sultaten die geleid hebben tot
het bibliografisch overzicht en verantwoord ik de afbakening va n deze
resultaten.
Hoofdstuk drie beantwoordt de eerste hoofdvraag en presenteert de
kwantitatieve gegeve ns. Verder zoek ik verklaringen voor het verloop van de
introductie van vertalingen uit het Portugees e n wordt deze vergeleken met de
-8-
Inleiding
algemene titelproductie in Nederland. Ver volgens daal ik af naar een specifieker

niveau va n vertalingen in het algemee n en vertalingen uit de zogenaamde
overige talen. Ook kijk ik of er overeenkomste n zijn tussen de introduc tie van
Portugeestalige literatuur en Spaanstalige literatuur. In dit hoofdstuk hoop ik
een antwoord te krijgen op de tweede hoofdvraag en de deelvragen daarvan.
In hoofdstukken vier en vijf wil ik door middel van een institutionele
benadering antwoord zien te krijgen op de derde hoofdvraag. Ik analy seer in
hoofdstuk vier de drie meest essentile categorien actoren die betrokken zijn bij
de materile productie van vertalingen: vertalers, uitgevers en auteurs. Dit is het
middelpunt van het onderzoek omdat hieruit naar voren zal komen of er
daadwerkelijk instituties en actoren aan te wijzen zijn die een bovengemiddelde
rol hebben gespeeld bij de import van Portugeesta lige literatuur. Uit deze
analyse komt inderdaad een aantal vertalers, auteurs en uitgever s naar voren dat
de moeite waard blijkt te bestuderen.
In het laatste deel van deze scriptie , hoofdstuk vijf, selecteer ik enkele
casussen voor nader onderzoek. De eerste heeft betrekking op een opvallende
episode uit de bestudeerde periode: de jaren dertig. Vervolgens worden de twee
belangrijkste
vertalers Portugees, August
Willemsen en Harrie Lemmens,
besproken en wordt aan de hand van interviews en gegevens uit hoofdstukken

drie en vier onderzocht of er sprake is van invloed van deze twee vertaler s of
van
andere
personen
betrokken
bij
de
productie
van
vertalinge n.
Ook
uitgeverijen als de Arbeiderspers, oorspronkelijke auteurs als Fernando Pessoa

en andere instituties komen daar ter sprake. Tot slot beschrijf ik de twee meest
succesvolle auteur s uit he t Por tugese taalgebied in Nederland, namelijk de
Portugese Nobelprijswinnaar Jos Sarama go en de Braziliaanse bestsellera uteur
Paulo Coelho. Belangrijkste vraag hier is hoe de introductie van hun oeuvre is
verlopen en wat de reden is van hun succes. Hoofdstuk vier en vijf richten zich
dus op he t beantw oorden va n de vierde hoofdvraag en de bijbehorende
deelvragen.
-9-
Inleiding
-10-
1
THEORETISCHE CONTEXT
Dit
onderzoek
va lt
binnen
de
functiegerichte,
descriptieve
vertaal-
wetenschap (DV W). Deze tak van de vertaalwetenschap beschrijft vertalingen

niet als zodanig, maar hun totstandkoming en receptie binnen de socio-culturele
situatie . Het gaat dus niet om teksten maar om contexten (Holmes, 2004: 154).
Holmes suggereert in zijn artikel Wat is vertaalwetenschap, gepubliceerd in 1972,
dat meer en diepgra vender aandacht voor deze tak zou kunnen leiden tot een
sociologische vertaalwetenschap. Deze ontwikkeling heeft zich in de afgelopen
jaren inderdaad voortgezet, getuige het we rk van onder meer Inghelleri (2003 &
2005), Gambier (2006) en Meylaerts (2008). Deze laatste publiceerde in 2006 een
essay met de veelzeggende titel Pour une socio-traduction.
Binnen de vertaalwetensc hap is in de afgelopen jaren het onderzoeksobject
verschoven va n de vertaling an sich naar een kijk op vertalen (en tolken) als een
socia le, culturele , e conomische e n politieke handeling (Cronin 2003). Deze
verschuiving heeft een interesse voor de sociologische theorie van Bourdieu
(2005) gewekt, waarbij zijn concepten veld, habitus, ka pitaal en illusio hebben
bijgedragen om de vertaler en tolk als onderwerp van studie te maken. Het
toepassen van Bourdieus werk maakt het mogelijk
to analyze critically their [translators and interpreters] role as social and cultural agents
actively participating in the production and reproduction of textual and discursive
practices.
(Inghilleri, 2005: 126)
1.1 Bourdieus veldtheorie en het literaire veld

De veldtheorie van Bourdieu (2005) definieert een samenleving als een
systee m van onderling afhankelijke velde n: het culturele , politieke, economische
en sociale veld. Deze velden zijn opgebouwd uit verschillende, opnieuw
onderling afhankelijke kleinere velden. Bourdieu definieert e en veld als ee n
gestructureerd sy steem van sociale positioneringen ingenomen door individuen
en instituties, waarbij de situa tie van de individuen en instituties wordt
gedefinieerd door de aard van het veld (Wolf 2006: 134). Socia le agenten
(individuen en instituties) worden door de samenleving geconstrueerd en
tegelijkertijd construeren zij de samenleving. Binnen ieder veld strijden agenten,
-11-
1 Theoretische context
bewust en onbewust, om hun positionering binnen het veld en voor het behoud
of de verandering van machtsrelatie s.
Ik beperk mij hier tot het culturele veld, en daarbinnen he t literaire veld.
Het c ulturele veld bestaa t uit de verzameling agenten die zich bezig houde n met
de produc tie, promotie en consumptie van sy mbolische goe deren en praktijken
op het terrein van cultuur, kunst, religie enzovoort (Rees & Dorleijn 2006: 1516). Zo vormt het culturele veld op elk moment van zijn bestaan de ruimte van
de dan beschikbare posities die agenten in hun loopbaan hebben bemachtigd. De
aard van de relationele configuratie waarbinnen een positie is gesitueerd, legt
zekere beperkingen op aan degene die haa r bezet of biedt juist nieuwe kansen.
Het literaire veld, als subve ld van het culturele veld, vormt naa r analogie van dat
veld een systeem dat voortdurend in bewe ging is en waarbinnen agenten strijde n
om hun positioneringen binnen dat veld.
Hier hanteer ik de definitie van Rees & Dorleijn (2006: 15) voor het
Nederlandse literaire veld: de verzameling literaire institutie s, organisaties e n
actoren betrokken bij de materile en symbolische productie, de distributie en
consumptie van wat literatuur wordt ge noemd. Onder deze verzameling vallen
onder meer uitgeverijen, bibliotheken, boekhandels, boekenclubs, aute urs, het
leespubliek, massamedia, adviesorganen die overheidsinstellingen adviseren over
het kunstbeleid en instanties die zich bezighouden met de immaterile of
symbolische productie.
Bij een onderzoek naar een bepaald veld vraagt deze relatief nie uwe
toepassing van Bourdieus veldtheorie om een zogenaamde institutionele a nalyse.
Dat wil zeggen een empirische studie naar het veld die gericht is op het opereren
van elk van de hierboven genoemde instituties e n actoren en op de relaties
tusse n deze agenten. Een institutionele analyse stelt in staat om beter te
begrijpen hoe een breed spectrum aa n institutionele factoren van invloe d is op
de activiteiten van elk van die actoren. Ook al concentreert een onderzoeker zich
op slechts n van de componente n, hun visie brengt hen ertoe om ook aandacht
te schenken aan de relaties van die c omponent met andere componente n. Een
institutionele analyse in inherent relationeel. (Rees & Dorleijn 2006: 18)
-12-
1.2 Een subveld vertaalde literatuur?

Is he t zinvol om binnen het literaire veld een subveld van vertalingen of
van vertaalde literatuur te veronderstellen? Volgens Wolf (2006: 135) kan dit niet
gezien worde n als ee n veld, because it only exists temporarily, mainly beca use it
lacks institutionalization. Ze stelt voor om te spreken van een translation
space, omdat deze altijd gesitueerd is tussen verschillende velden als het
literaire, het academische , het politieke en andere velden. Bourdieu (2005)
definieert een veld als een systeem waarbinnen agenten constant strijden om ee n
(permanente) positie binnen dat veld. Om een perma nente positie te kunnen
verwerven moet dat veld een sterke structuur hebben, met posities die
beschikbaar zijn voor een lange termijn en een hirarchie die een onderlinge
strijd
tusse n
agenten
mogelijk
maakt.
Wolf
(2006:
135)
betwijfelt
het
bestaansrecht van ee n subveld van verta lingen, omdat vertalers op freelance

basis en met korte termijn contracten werken, zodat het volgens haar voor
vertalers onmogelijk is onderling te strijden om positioneringe n. Daarmee gaat
zij voorbij aan het feit dat een verta ler, ondanks deze manier van werken, een
permanente positionering kan verwerven op een a nder niveau dan professioneel.
Enkele opva llende ontwikkelingen binnen de uit he t Portugee s vertaalde
literatuur wijzen erop dat er vertalers zijn die een (semi)permanente positie
hebben
kunnen
verwerven
binnen
het
literaire
veld.
De
inzet
en
het
doorzettingsvermogen van bepaalde verta lers hebben invloed op wat er wordt

vertaald en hoe dat gebeurd. Door werk aan verschillende uitgeverijen aan te
bieden en ook werkz aam te zijn als lector bepalen zij wat er verschijnt, en door
werk te weigeren ook wat er nie t verschijnt. Door een nawoord te schrijven bij
vertalingen en essay s te publiceren in literaire tijdschriften bewegen zij zich
actief in het literaire veld. Bovendien zal hun reputatie, wa nneer die na enige tijd
gevestigd is, hen ondanks de korte termijn contrac ten een permanente, te
beconcurreren, positionering in het veld opleveren.
Ik pleit er hier niet voor om de vertaalde literatuur als apart veld te
beschouwen, maar als onderdeel van het Nederlandse literaire veld. Want zoals
ook Van Voorst (1997: 20) benadrukt kan een vertaling in feite als een nieuw
werk beschouwd w orden dat gaat functioneren in het literaire systeem van
het desbetreffende land. Een groot deel van de betrokken individuen e n
-13-
instituties in het veld van vertaalde literatuur zijn namelijk dezelfde als in het
literaire veld.
Rees & Dorleijn (2006: 19) geven een sche matisch overzicht va n het
Nederlandse literaire veld tegen het einde van de 20 e eeuw , waarin de
belangrijkste instituties op het gebied van vertalen volle dig ontbreken. In Figuur
1 heb ik hun schema overgenomen en de ontbrekende instituties en actoren
zichtbaar gemaakt 78. Een stippellijn geeft een indirecte invloed aan, een dic hte
pijl directe invloed. Vanaf de jaren tachtig bestaat vijfentwintig tot dertig
procent van de totale titelproductie in Nederland uit vertalingen (zie Figuur 8).
Dit aandeel verantwoordt niet alleen het incorporeren van actoren betrokken bij
de productie van vertaalde literatuur in het Nederlandse literaire veld, maar
maakt het vanwege de invloed op dat veld e en verplichting.
buitenlandse
organisaties en
instituties: Instituto
Cames; Fundao
Gulbenkian
materile
productie
literair agent
(buitenlandse)
auteurs
vertalers
beroepsorganisaties:
Vereniging van Letterkundigen
(VVL)
- Instituut voor Vertaalkunde
- Genootschap voor Vertalers
advies: Raad voor de Kunst
Raad voor Cultuur
subsidie: Fonds vd Letteren 1965
buitenlandse
uitgeverij
uitgevers
distributie
boekhandel
literair tijdschrift
boekenclub
openbare
bibliotheken
lezerspubliek
symbolische
productie
literaire kritiek
- journalistisch
- essayistisch
- academisch
Literatuur onderwijs
- HAVO/VWO
- Universiteit/HBO
niet-lezers
F i g u ur 1 : V e r e e n v o u d i gd e n a a n g e v u l d s c h e m a N ed e r l a n d s e l i t e r a i r e v e l d t e g e n h e t e i n d e v a n d e 2 0 e e e u w . Br o n: R e e s &
Dorleij n 2006: 19. (Aanv ulling in grij s van mij)
78
Zie voor het originele diagram van Rees & Dorleijn (2006) Bijlage 3.
-14-
Het omschrijven van het veld van vertaalde literatuur bestaat zo uit het in
het literaire veld zichtbaar maken van instituties en actoren. Voor een
institutionele analyse naar de totstandkoming van vertaalde literatuur zijn deze
actoren en instituties essentieel. Dit betreft voorna melijk het eerste deel van het
schema : de materile productie, maar ook op de symbolische productie, in de
vorm van literaire kritiek, hebben zij invloed. Vertalers komen als cultureel
intermediairs tussen de buitenlandse a uteurs en uitgevers te staan. Andere
instituties die betrokken zijn bij de materile productie van vertalingen in
Nederland die aan het schema zijn toegevoegd (grijs) zijn: buitenlandse
uitgeverijen, literair agenten en instantie s die verantwoordelijk zijn voor de
promotie van nationale literatuur in het buitenland zoals het Instituto Cames
en de Fundao Calouste Gulbenkian voor Portugese literatuur of het Fonds
voor de Letteren voor Nederland. Het Fonds voor de Letteren, door Rees &
Dorleijn (2006: 19) wel opgenomen, is ook voor vertaalde literatuur een
belangrijke institutie in het literaire veld. Door sponsoring van vertalers met hun
verschillende beurze n zijn zij een belangrijke spil in de totsta ndkoming van
vertalingen.
1.3 De uitgever als gate-keeper of ideas

Ik richt mij in dit onderzoek op de drie meest essentile categorien actoren
die betrokken zijn bij de materile productie van vertalingen: ve rtalers, uitgevers
en auteurs. Hierbij heeft de uitgever een cruciale f unctie. Uitgevers gaan
hetzelfde te werk bij vertalingen als bij Nederlandse werken wanneer het
aankomt op de productie , distributie en promotie van die werken. Er zijn weinig
uitgevers die zich enkel richte n op vertaalde werken. Hierdoor is het onmogelijk
een institutioneel onderzoek te doen naar vertaalde literatuur zonder de functie
van de uitgever in het volledige literaire veld (vertaald en oorspronkelijk) te
verdisc onteren. De macht en geloofwaardigheid van de uitgever bij het
introduceren van een vertaling berust namelijk deels op de waarde die hij
toegekend krijgt middels zijn oorspronkelijke titels.
De functie van de uitgever w ordt vaak omschreven als ga te-keeper of
ideas. Coser (1982) stelt dat de uitgever, naast andere institutie s, een
beslisse nde rol speelt bij de selectie, productie, distributie en daarmee ook aan
de symbolische verspreiding van c ulturele producten. Naa st de praktische
-15-
noodzaak van deze rol er worden per jaar zoveel manuscripten aangeleverd dat
selectie noodzakelijk is heef t de uitgever een initirende functie. Bij het
uitgeven van vertalingen deelt hij deze functie met andere instituties als
vertalers, advise urs e n literair agenten (Van Voorst 1997: 8). Hierbij blijft de
uitgever een ce ntrale, cordinerende positie innemen: tenslotte is hij het die de
boeken verwerft, laat drukken en afzet.
Van Voorst (1997: 202-214) geeft in haar onderzoe k een praktijkvoorbeeld
van de rol die een vertaler en adviseur ka n spelen bij het uitgeven van
vertalingen. Uit haar verslag blijkt da t Jan de Zanger als adviseur en vertaler bij
Uitgeverij Contact voor het Scandinavische taalgebied en in het bijzonder voor
Deense literatuur met veel ijver trachtte zo veel mogelijk Deense literatuur
uitgegeve n te krijgen. Toch besluit zij met de conclusie da t hoe harder de lec tor
voor zijn zaak vocht, des te groter de reserves werden va n de uitgever (Van
Voorst 1997: 213). Hoe zeer hij ook zijn best deed, door het aanleveren van
interessa nte titels e n het creren van gunstige omstandigheden, de uitgeverij
stond ce ntraal en besliste over uitgave. Kenmerkend voor de w erkwijze van een
uitgeverij zijn de eisen die Contact ste lde voor uitgave binnen de serie De
Auteurs van de Tweede Ee uwhelft, waarbinnen ook de Deense literatuur moest
verschijnen: ten eerste moest de titel of al zeer succesvol in de oorspronkelijke
taal zijn geweest of een verrassend onderwerp bevatten, er moest bovendien al
een klankbode m zijn, belangstelling voor het taalgebied of de cultuur waaruit de
titel kwam, en tot slot moest de titel over voldoende verkoopkansen op de
Nederlandse markt beschikken (Van Voorst 1997: 213-4).
Hoewel het hier specifieke eisen van n uitgever betreft die betrekking
hebben op een serie, zijn dit voorwaarden die ook van belang zijn bij het
analyseren van de Portugee stalige literatuur in Ne derland. Vooral de tweede,
namelijk of er al een klankbodem is, moe t in het achterhoofd gehouden worden
wanneer de import van deze literatuur wordt be sproken. Was er al belangstelling
voor het Portugese taalgebied of de Portugese c ultuur toen men begon met het
uitgeven van ver talingen van Portugeestalige literatuur? En ook de laatste
voorwaarde, de verkoopkansen, is van belang. Uit de casus van Van Voorst
(1997: 202-214) komt naar voren dat ondanks de persoonlijke inspanningen van
de lector en vertaler, de uitgeverij centraal stond in de beslissing over te gaa n tot
uitgave.
-16-
1.4 De totstandkoming van vertaalde literatuur

Er zijn meerdere overwegingen die een rol spelen in de besluitvorming van
een uitgeverij om ee n werk al dan niet te vertalen en publiceren. Allereerst, en
meest belangrijk, is dat de eventuele winstgevendheid van nieuwe titels. Volgens
Ree s & Dorleijn (2006: 26) zijn voor een uitgever schattingen van die
winstgevendheid onder meer gebaseerd op basale kennis van het veld, van de
positie van conc urrenten en van de past p erformance van de a uteur bij de kritiek,
ofwel recensies van eerdere titels en publiek, in de vorm van verkoopcijfers.
Ree s & Dorleijn (2006) gaan hier alleen uit van nieuwe binnenlandse titels, maar
deze uitspraak is door te trekken naar een vergelijkbare handelswijze van
uitgevers bij het publiceren van nieuwe vertalingen. Een uitgever zal zich bij zijn
schattingen van de winstgevendheid in Nederland van een nie uwe buitenlandse
titel echter ook baseren op de past performa nce van da t werk en de aute ur ervan in
Nederland, maar ook, bij gebrek daaraan, in andere landen. Dit geldt me t name
voor vertalingen uit een literatuur die niet geschreven is in het Duits, Engels of
Frans, de zogenaamde perifere literaturen. Steenme ijer (1989: 77) haalt Theo
Sontrop aan die schrijft over deze literaturen dat zij een handicap hebben bij
hun introduc tie in Nederland.
Aangezien de uitgeverij-redacteuren in de regel alleen de drie bekende vreemde talen
beheersen, hebben zij niet rechtstreeks toegang tot in andere talen geschreven literaturen.
Zij moeten afgaan op het oordeel van specialisten of hun toevlucht nemen tot publicaties in
het Frans, Duits en/of Engels: vertalingen, recensies en andere krantenen
tijdschriftpublicaties.
Het besluit een werk al dan niet te laten vertalen en te publiceren wordt dus
vaak genomen aan de hand van het succes van het te vertale n werk in een of
meerdere van die drie bekende vreemde talen. Ook Van Voorst (1997: 27-28)
bevestigt deze handelswijze:
De meeste redacteuren en uitgevers beheersen alleen de drie moderne vreemde talen en dit
vormt een belemmering bij de selectie van onvertaalde fictie (en non-fictie) uit andere
taalgebieden. Het gevolg hiervan is dat veel werken pas in Nederland ontdekt worden als er
vertalingen (en recensies) van zijn verschenen in een voor de redacteur toegankelijke
vreemde taal als Engels, Frans of Duits. De Nederlandse uitgever besluit regelmatig pas op
grond van een vertaling van het betreffende boek in een van de drie moderne vreemde talen
-17-
(en het eventuele verkoopresultaat in het betreffende taalgebied) om het boek in het
Nederlands te laten vertalen.
(Van Voorst 1997: 27-28)
De contac ten uit de netwerken rondom de uitgeverij hebben ook invloed op
de totstandkoming van een vertaling. 79 De belangrijkste actoren en instituties
hier zijn literair agenten, buitenlandse uitgeverijen, adviseurs, lectors e n
vertalers. Hoe deze laatste groep va n invloed kan zijn op het uitgeefproces kwam
in de vorige paragraaf al kort ter sprake bij het voorbeeld over Deense literatuur
bij uitge verij Contact.
Uitgevers maken va ak gebruik van literair agenten. Zij behartigen de
belangen van een schrijver of uitgeverij en fungeren als een soor t literair
makelaars voor de verkoop van vertaalrechten, persrechten, opvoeringsrechten,
radio- en televisierechten, filmrechten, etc. De literair agent legt zich toe op het
opbouwen van een netwerk van contacten met uitgevers in binnen- en buitenland
(Van Voorst 1997: 188). In haar en in mijn onderzoek is de verkoop va n
vertaalrechten tussen uitgeverijen onderling het meest van belang. Omdat een
literair agent gebaat is bij het verschijnen van een vertaling zal hij of zij actief
contact opzoeken met uitgevers en hen opmerkzaam maken op een aan te kopen
titel. Va n Voorst (1997: 186-202) onderzoekt de invloed van literair agenten op
het verschijnen van nieuw vertaalde titels bij uitgeverij J.M. Meule nhoff tussen
1945 en 1970. In die periode verschenen 408 nieuwe vertalingen waarvan zij bij
213 werken de contracten terugvond. Ze constateert dat er daarvan bij 117
gepubliceerde titels sprake is van bemoeienis va n een literair agent, dus in 55%
van de gevallen. Het is waarschijnlijk dat dit percentage nog hoger is, aangezie n
de naam van een literair agent ondanks zijn betrokkenheid niet altijd terug is te
vinden in een contract.
Volgens Maarten Asscher doen Meulenhoff en de andere grotere uitgeverijen rechtstreeks
zaken met buitenlandse uitgeverijen en heeft de Nederlandse uitgever vooral te maken met
buitenlandse agenten en Nederlandse subagenten
(Van Voorst 1997: 188).
Vaak zijn er dus ook directe contacten tussen Nederlandse en buitenlandse
uitgeverijen waar overeenkomste n uit voortvloeien zonder tussenkomst van een
79
Zie voor een omschrijving van de netwerken rondom uitgeverijen Van Voorst (1997: 175-214), waar zij ook de werkwijze
van literair agenten en hun relatie tot uitgevers uiteenzet.
-18-
literair agent, al doelt Asscher hier waarschijnlijk op het vertale n va n

Nederlandse litera tuur. In het hierboven genoemde corpus va n 213 contracten
vond Van Voorst 75 overeenkomsten die rechtstreeks me t de rechthebbende
partij werden ge sloten.
Uit het onderzoek van Van Voorst (1997: 186-202) is op te maken dat er in
de periode 1945-1970 bij Me ulenhoff geen vertaling uit het Portugees is
verschenen door bemiddeling van een literair agent. Wel vindt ze een contract
zonder vermelding van een literair agent van een vertaling uit het Portugees. In
totaal verschenen er vier nie uwe vertalingen uit het Portugees bij J.M.
Meulenhoff in die periode. Vanwege haar incomple te corpus kunnen hier geen
definitieve conclusies aan worden verbonden. Volgens voormalig uitgever bij de
Wereldbibliotheek Roland Fagel zijn er op het Portugese taalgebied geen literair
agenten actief in Nederland. Contact ve rloopt volgens hem via buitenlandse
agentschappen en vooral buitenlandse uitgeverijen. 80 Verder is uit de gegevens
van Van Voorst (1997: 200) op te maken dat meer dan tachtig procent van alle
vertalingen die tot stand kwamen door bemidde ling van een literair agent
afkomstig waren uit de drie moderne talen. Slechts een vijfde was dus afkomstig
uit a lle overige talen, wat het vermoeden dat ee n uitgeverij pas besluit een werk
uit een van deze talen te gaan vertalen nadat he t naar een va n de drie moderne
talen is vertaald kracht bijzet.
Het lijkt onmogelijk om zonder een diepgaand onderzoek in de archieven
van uitgeverijen te reconstrueren wat uiteindelijk heeft geleid tot het uitge ven
van een werk. En zelfs dan is het moeilijk te achterhalen wat uiteindelijk de
doorslaggevende factor is geweest omdat deze invloeden niet onafhankelijk van
elkaar werken. Maarten Steenmeijer (1989: 78) illustreert dit aan de hand va n een
eenvoudig voorbeeld:
Stel dat een uitgever ongevraagd van een buitenstaander (een vertaler; een hispanist) een
leesrapport krijgt over een naar zijn oordeel interessante titel. Als de uitgever tegelijkertijd
via een andere bron (bespreking in een buitenlands tijdschrift, advies van een literair agent
of van een buitenlandse collega, vertaling in een tijdschrift, buitenlandse onderscheiding,
bezoek van de auteur) informatie over deze titel of de auteur ervan onder ogen krijgt, dan
kan dit de doorslag geven en hem doen besluiten de titel in zijn fonds op te nemen. Had hij
alleen het leesrapport, alleen de bespreking, alleen de tijdschriftvertaling of alleen de
informatie van de literair agent of van zijn buitenlandse collega tot zijn beschikking gehad,
dan was de beslissing wellicht negatief uitgevallen.
80
Persoonlijke informatie Roland Fagel, mei 2009
-19-
De opmerking van Theo Sontrop aan het begin van deze paragraaf geeft aan
dat het bij een vertaling uit een taal a nders dan de be kende vreemde talen
waarschijnlijk is dat op zijn minst het initiatief afkomstig is van een specialist
(vertaler, lector of , in dit geval, lusitanist). Dat dit zeker gold voor hem als
uitgever bij De Arbeiderspers, hij was daar directeur van 1972 tot 1991, een
periode waarin vee l Portugeestalige litera tuur werd uitgegeven, is terug te lezen
wanneer hij schrijft (Sontrop 1984: 138): Ik heb geen vertrouwen in een
uitgever die zic h omtrent buitenlandse literatuur laat adviseren. Men moet het
werk binne nshuis kunnen doen. Waarbij hij waarschijnlijk doelt op het in (semi)
vaste dienst nemen van vertalers, z oals August Willemsen en Harrie Lemmens
voor Portugeestalige literatuur, en adviseurs als Jos Rentes de Carvalho om zich
door hen te la ten adviseren.
1.5 Individueel initiatief

De beslissing van een uitgever om een vertaling in de markt te plaatsen is
een ingewikkeld proces waarop vele instanties e n actoren invloe d hebben.
Bovendien is moe ilijk te achterha len wat de doorslaggevende factor is geweest
om een werk uit te geven. Duidelijk is wel dat de uitgever altijd he t laatste
woord heeft.
In de inleiding gaf ik aan te vermoeden dat het vaak individue n waren die
verantwoordelijk zijn voor de introduc tie van Por tugeesta lige litera tuur in
Nederland. Dit vermoeden ka n ik nu toe spitsen: ik verwacht dat het initiatief
voor het verta len va n een werk kwam van individue le actoren in het literaire
veld. Het is mijns inziens vaak de vertaler geweest die een uitgever of uitgeverij
heeft gesuggereerd een bepaald werk in vertaling uit te brengen. Daarnaa st kan
de uitgever persoonlijk zo enthousia st zijn over een bepaald werk dat hij zonder
of met weinig beschikbare kennis van de past performan ce va n die a uteur hier , in
eigen land e n elders, toch heeft besloten over te gaa n tot publicatie. Met andere
woorden, iemand ha d de initirende functie, vaak de vertaler en soms de
uitgever. Vooral het eerste ver taalde werk van een a uteur is hierbij e ssentieel,
want vanaf het moment dat er een eerste vertaling is versc henen kan de uitgever
zich wel baseren op de past performance van een auteur in het Nederlandse
literaire veld. Bovenstaande vermoedens worden bevestigd door uitsprake n van
-20-
betrokkenen zoals ve rtalers August Wille msen en Harrie Lemmens en uitgever

Theo Sontrop, die in hoofdstuk vijf worden besproken.
Dat een uitgever de middelen heeft om een vertaling te initiren behoeft
mijns inziens geen uitleg. Het lijkt ook logisch de vertaler als een belangrijke
actor in het literaire veld te beschouwen, maar dat wordt vaak niet gedaan.
To become a translator in the West today is to agree to becoming nearly fully subservient:
to the client, to the public, to the author, to the text, to language itself or even, in certain
situations of close contact, to the culture or subculture within which the task is required to
make sense.
Simeoni (1998: 12)
Uit de inleiding ble ek al dat het gezie n de aanwezigheid van bepaalde
vertalers toch nuttig is om de vertaler als actor binnen het literaire veld te
beschouwen en deze hierin als zodanig op te nemen. Het lijkt erop dat
bijvoorbeeld August Willemsen en Harrie Lemmens zich minder onderge schikt
opstellen, vooral richting clint (de uitgever) en publiek. De vertaler is niet
alleen in dienst van de uitgever , het publiek, de auteur, tekst, taal of cultuur,
maar handelt uit een persoonlijk enthousiasme, misschien wel uit zendingsdrang.
Zo zijn er twee soorten ver talers te definiren: dienstbare vertalers en
handele nde vertalers.
Het in paragraaf 1.3 beschreven geval van vertaler en lector Jan de Zanger
is een sprekend voorbeeld van een handelend vertaler, Van Voorst (1997: 214)
concludeert: dat er bij Contact een flink aantal Deense vertalingen is
verschenen, is naar mijn mening voor een deel het gevolg van de enorme
vasthoudendheid van Jan de Zanger. Ook Steenmeijer (1989: 77) vermoed dat
de meeste Spaanse titels, in tegenstelling tot Spaans-Amerikaanse, op initiatief
van de vertalers tot stand zijn gekomen. Toch is, zoals blijkt uit Tabel 1, ook een
relatief groot dee l va n de Spaans-Amerikaanse titels vertaald op initiatief van de
vertaler en maar een fractie van de titels door bemiddeling van een literair agent.
Tabel 1: Initiatiefnemers vertaalde Spaanse en Spaans-Amerikaanse ti tels vol gens acht van de tien belangrijkste
ui tgev erij en. (B ron: Steenmeijer 1989 : 78)
Initiatiefnemer
Uitgeverij
Extern (vertalers e.a.)
Literair agent
Spaanse literatuur
42,4%
51,4%
6,1%
-21-
62,7%
31,4%
6,0%
Het lijkt erop da t individueel initiatief vooral in de minder bekende

literaturen voorkomt, omdat he t de uitgever ontbreekt aan kennis. Dit betekent
uiteraard niet dat in de drie moderne vreemde talen alleen maar dienstbare
vertalers werkzaam zijn, de verwachting is dat het percentage hoger ligt dan bij
literaturen in de periferie.
-22-
2
DEFINITIES EN DE TOTSTANDKOMING VAN DE RESULTATEN
2.1 Gebruikte termen
Tal van boeken e n mensen houden zich bezig met de vraag wa t wel en wat
geen literatuur is. Het is niet het doel van dit onderzoek om een omschrijving te
geven van wat literatuur al da n nie t zou kunnen of mogen zijn. Ik wil geen
waardeoordeel geven over een van de in dit onderzoek voorkomende werken.
Het woord literatuur in deze scriptie functioneert als een verzamelterm en wordt
gebruikt om de resultaten van dit onderzoek aan te duiden. Onder de noemer
literatuur vallen hier romans, novellen, verhalenbundels en dichtbundels, ofwel
fictie en pozie .
Tenzij anders vermeld wijs ik met de aanduiding Portugeestalige literatuur op
in Nederland gepubliceerde vertalingen uit he t Portugees naar het Nederla nds.
In de Literatuurwetenschap wordt vaak gesproken van meerdere Portugee stalige
literaturen, ik gebruik de term hier als een collectieve term voor alle
Portugeestalige literaturen. Een analogie met Stee nmeijer (1989) die zijn
onderzoeksgebied afbakent door te spreke n van Spaanse en Spa ans-Amerikaanse
literatuur is hier niet mogelijk gezien het grote aantal landen waar Portugees de
officile taal is of is gewee st. Wanneer slec hts gesproken zou worden van
Portugese en Braziliaanse literatuur vallen landen als Mozambique, Angola,
Kaapverdi en Oost-Timor buiten de boot. Verderop in dit onderzoek blijkt een
onder scheid tussen Portuge se en Braziliaa nse literatuur kort va n pa s te komen.
De term imp ort ge bruik ik om te verwijzen naar het gehele proces dat voorafgaat
aan
het
publiceren
van
een
titel
en
hoe
deze
tite l
vervolgens
wordt
gentroduceerd e n ontvangen in het literaire veld.
2.2 Totstandkoming van de kwantitatieve resultaten

Om dit onderzoek te kunnen verrichte n is een zo be trouwba ar mogelijke
inventarisatie nodig van alle in Nederland verschenen Portugeestalige literatuur
van 1900 tot 2008, zowel informatie over eerste drukken als va n herdrukken
moet hierin worden meegenomen. Tot nu toe bestond deze nog niet. Voor dit
onderzoek is gebruik gemaakt van Brinkmans cumulatieve cata logus van boeken voor
-23-
2 Definities en de totstandkoming van de resultaten
de periode 1900-1990 en van de Nederlandse Bibliogra fie Online voor de periode

1974-2008.
In 1984 publiceerde Fernando Venncio Vertalingen uit het Portugees, een
overzicht
van
Ned erlandse
verta lingen
van
Portugeestalige
literatuur,
waarin
hij
Nederlandse vertalingen op alfabetische volgorde weergeeft, inclusief vertalingen

in (literaire) tijdschriften. Aan deze publicatie kle ven enkele nadelen, niet de
minste is da t er inmiddels al 25 jaar aan nie uwe Portuge se vertalingen bij is
gekomen. Alle public aties na 1984 moesten worden genventariseerd. Bovendien
vermeldt Venncio niet hoe hij zijn gegevens heeft verzameld, waardoor
onduidelijk is hoe betrouwbaar deze zijn. Zelf schrijft hij dat zijn bibliografie
het resultaat vormt van een onderzoek dat niet strikt systema tisch is uitgevoerd,
maar de voorbereiding van deze tweede druk heeft echter uitgewezen dat zeer
waarschijnlijk al he tgeen relevant is op dit gebied, hier w ordt gesignaleerd.
(Venncio 1984: 3)
2.2.1 Brinkm ans cumulatieve catalogus van boeken
De meest complete bron voor he t verzamelen van titelgegevens en
informatie over de titelproductie in Nederland is Brinkmans cumu latieve catalogus
van boeken (hierna te noemen Brinkman). Vanaf 1858 verschijnt ieder jaar een
overzicht van alle in Nederland gepublicee rde titels in dat jaar en iedere vijf jaar
een cumulatief deel over die vijf jaar, voorzien van een Onderwerpenregister of
Repertorium. Dit overzicht wordt same ngesteld op basis van door uitgevers
aangeleverde informatie van uitgegeven titels. Ervan uitgaande dat uitgever s al
hun titels laten registreren is Brinkman redelijk betrouwbaar.
De werken in de catalogus staan in alfabetische volgorde op a uteur (of
eventuee l
titel). Deze
integraal
doorzoeken
op Portugee stalig auteurs is
onbegonnen werk gezien he t tijdvak waaruit voor dit onderzoek de gegevens

verzameld worden. In het onderwerpenregister staan de titels gerangschikt naar
genre en onderwerp. Daar deze onderwerpen niet verder zijn ingedeeld per taal
moest het nodige handwerk worden verricht.
De onderzochte literatuur in dit onderzoek bestaat uit fictie en pozie.
Deze definitie is zo bepaald door twee categorien uit Brinkman , te weten
Romans
en
novellen:
vertaald
en
Gedichten:
vertaald.
In
de
onderwerpenregisters van 1900-1990 heb ik in die categorien de Portugeestalige

auteurs opgezocht. Om deze a uteurs te herkennen volstond in de meeste
-24-
gevallen het herkenne n van een Portugese achter- of voornaam, ook he b ik geput
uit mijn eigen kennis van de Portugeestalige literatuur.
2.2.2 De Nederlandse Bibliografie Online
Makkelijker werd het onderzoek over de periode 1974-2008, vanaf 1974
wordt namelijk de Nederlandse Bibliografie bijgehouden. Hierin wordt door de
Koninklijke Bibliotheek de informatie over alle door erkende Nederlandse
uitgevers uitgebrachte publica ties verzameld en bewaard. Henk Voorbij en Pieter
Douma
(1996)
onderzochten
de
betrouwbaarheid
van
de
Nederlandse
Bibliografie en constateerden da t 96,6% van de in Nederland uitgegeven boe ken

met ee n ISBN-nummer aanwezig is in de Depotcollectie en daarmee in de
Nederlandse Bibliografie.
Deze bibliografie komt overeen met Brin kman vanaf 1974. In de Nederlandse
Bib liografie Online (NBO) 81 zijn deze publicaties te doorzoeke n op Portugeestalige
literatuur. Door geavanceerd te zoeken op de Brinkman-onderwerpen Romans e n
novellen: vertaald e n Gedichten: vertaa ld, met als extra zoektermen in alle
woorden vert. en Portugees wordt de Portugeestalige literatuur gepubliceerd
tusse n 1974 en 2008 ontsloten. Ik heb bewust gekozen voor de overlap tussen de
verzamelde titels uit Brinkman en de NBO voor de jaren 1974-1990 ter controle
van de handmatig ver zamelde ge gevens uit Brinkman.
2.2.3 Het filteren van de result aten
In dit onderzoe k blijven enkele genres buiten beschouwing. Zo is non-fictie
niet terug te vinden in de re sultaten van dit onderzoe k. Het viel bij het
bestuderen van andere onderwerpen in de repertoria van Brinkman, zoals
Portugese letterkund e, Portuga l, Mozambique, namelijk op dat er vergeleken met
bijvoorbeeld Frans- of Duitstalige werken weinig non-fictie vertaald is uit het
Portugees. In vervolgonderzoeke n zouden deze ontbrekende gegevens kunnen
worden meegenomen.
Uitgaven met een oplage van minder dan vijftig exemplaren zijn bij de
telling buiten besc houwing gebleve n vanwege hun kleine invloed en het geringe
lezersbereik. Het betreft hier speciale uitgaven versche nen bijvoorbeeld bij een
lino zoals A fragment of Antonius van Fernando Pessoa (1988) 82 of ter gelegenheid
81
De Nederlandse Bibliografie Online, http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.9/ (Geraadpleegd: februari maart 2009)

Verwijzingen naar Portugeestalige literatuur in vertaling zijn niet opgenomen in de bibliografie van deze scriptie, maar zijn
terug te vinden in Bijlage 1.
82
-25-
van een verjaardag, zoals Papier van Carlos Drummond de Andrade (2008).
Overigens zijn dit vaak fragmenten uit eerder verschenen vertalingen die bij deze
telling wel zijn meegenome n.
Wel meegenomen zijn de gedichten- en verhalenbundels met meerdere
auteurs. Een voorbeeld hiervan is Meesters der Portugese vertelkunst (Diverse
auteurs 1970). Nie t meegenomen zijn bundels met daarin verzamelde LatijnsAmerikaanse gedichten of verhalen, omdat hierin veelal de Braziliaanse literatuur
ondervertegenwoordigd is.
Ook meege teld zijn de drie reisboeken van Jos Rentes de Carvalho, te
weten Portuga l, een gids voor vrienden (1989), Lissabon, een nieuwe gids voor vrienden
(2001) en Portuga l, een gids voor ontdekkers (2005). De belangrijkste reden hiervoor
is da t deze aute ur voornamelijk bekend staa t om zijn literaire werken en de
reisboeken ook niet als reisgids pur sa ng w orden aangeprezen.
Verder is kinderliteratuur wel meegerekend. De voornaamste reden hiervoor
is dat het slechts zes vertalingen betreft, allen van de hand van Lygia Bojunga
Nunes. Omdat het een zodanig klein onderdeel uitmaakt van de volledige
resultaten leveren deze vertalingen geen vertekenend beeld op voor het
onderzoek. Zij wordt geroemd om de continue literaire kwaliteit van haar werk
en is een van de meest invloedrijke kinderboekena uteurs in Brazili (Ca sa Lygia
Bojunga).
2.2.4 Verantwoording
De noodzaak tot he t ha ndmatig doorzoeken van Brinkman zou kunne n
inhouden dat de gepresenteerde gegevens niet volledig zijn, bijvoorbeeld omdat
een schrijver met een Afrikaans- of Arabischaandoende naam bij mij niet bekend
was als Portugeestalig auteur . Dat de resultaten toch betrouwbaar zijn blijkt uit
de vergelijking met e nkele incidenteel verschenen inventarisaties va n Portugese
en Braziliaanse literatuur in Nederlandse vertaling.
Venncio & Barel (1994) geven in hun artikel Portugese Literatuur na
Pessoa in De Gids van februari 1994 e en lijst met tot da n toe versc henen
vertalingen uit Portugal, waarvan geen titel mist in mijn onderzoek. In de
Bib liografie van Ned erlandse pub licaties over Brazili 1945-1965 (Schulte n, 1965) zijn
in de rubriek Letterkunde ook de Nederlandse verta lingen van Braziliaanse
literatuur in die periode gegeven, en ook hier zijn alle werken opgenomen in
mijn resultaten. Pos (1996) geeft in zijn lezing Literatura portuguesa traduzida
-26-
para o Neerla nds alle vertalingen van Portugese literatuur gepubliceerd tot
1996, welke allemaal waren opgenomen in mijn lijst. Tot slot ontving ik va n
Harrie Lemmens een overzicht van alle vertalingen van zijn hand, en ook deze
waren allen ter ug te vinden.
Wanneer ik mijn corpus vergelijk met Vertalingen uit het Portugees van
Venncio (1984) voor de jaren 1900-1984 en met de Nederlandse Bibliogra fie Online
(NBO) voor de jaren 1974-1990 blijkt ook dat er bij het handmatige onderzoek in
Brinkman niets over het hoofd is gezien. Enkele werken ontbreken zelfs bij
Venncio. Dit bevestigt de volledigheid va n het onderzoek uiteraard niet geheel,
maar de set gegevens omvat vrijwel alle naar het Nederlands vertaalde
Portugeestalige literaire werken die geproduceerd zijn van 1900 tot 2008.
Bij het verzamelen van de herdr ukken blee k dat in Brinkman en de NBO niet
alle herdrukken worden vermeld, dit kwam vooral voor bij werken met vijf of
meer herdrukken. Dit probleem werd opgelost door direct contact op te neme n
met de uitgeverij. Hierbij gaat het om alle titels van Paulo Coelho, Jos
Saramago en enkele werken van Fernando Pessoa . 83 Van Voorst (1997: 225)
constateert ook dat een herdruk van een vertaling door een a ndere uitgeverij of
door dezelfde uitgeverij maar in een ander formaat (gebonden versus pocket
bijvoorbeeld) in Brinkman niet aangegeven. Door het grote aantal titels in haar
onderzoek was het onmoge lijk te corrigeren op deze hiaten, in mijn onderzoek
kon dat gezie n het ge ringere aantal titels wel. De mogelijkheid blijft bestaan dat
voor minder vaak herdrukte titels niet alle herdr ukken gevonden zijn. In dit
onderzoek ga ik uit van de uitgeverij als gate-keeper, waardoor de nadruk komt
te liggen op nieuwe uitgaven, want:
Het initiren van een nieuwe vertaling moet anders gewaardeerd worden dan het
herdrukken van dezelfde titel. In het eerste geval is er namelijk sprake van een nieuw
project: de uitgever moet een buitenlands boek of manuscript selecteren, de rechten ervoor
verwerven, een vertaler aantrekken, het boek vormgeven etc. Bij een herdruk kan het
merendeel van deze activiteiten achterwege blijven of gereduceerd worden. Beide trajecten
kunnen dus niet zonder meer worden gelijkgesteld. (Van Voorst, 1997: 22)
Uit het bibliografisch onderzoek in Brinkman en de NBO is ee n definitieve
lijst voortgekomen van 264 vertaalde werken uit het Portugees, in eerste druk.
83
De benodigde informatie werd verkregen via e-mailcorrespondentie met de directie-assistente van De Arbeiderspers Stien
van Waardt en een onbekende medewerker van Uitgeverij J.M. Meulenhoff.
-27-
De volledige lijst met deze werken is opgenomen in Bijlage 1. De totale

titelproductie inclusief herdrukken bestaat uit 584 werken. 84
2.2.5 Restricties van het onderzoek
In het vervolg van deze scriptie ga ik uit van 247 uit het Portugees vertaalde
titels in eerste dr uk en van 561 werken inclusief herdrukke n. Respectievelijk
zeventie n en vierentwintig minder dan de hierboven genoemde cijfers (264 e n
584). Deels heeft dit te maken met het in Bijlage 1 wel opneme n van producties
met ee n kleine oplage (zie 2.2.3). Bovendien zijn de Nederlandse vertalinge n uit
het Portugees en herdrukken van eerdere vertalingen die verschenen van januari
tot september 2009 ook ingevoegd. Verder bleek bij het voltooien van deze
scriptie dat een genre (deels) niet is meegenomen. Het betreft hier de
Brinkmanonderwerpen dagboeken en brieven. Toegevoegd zijn:
Padre Antnio Vieira, Een natte hel: brieven en preken van een Portugese jezuet
Paulo Coelho, Wie inspireerde Kahlil Gibran?
Jos Rentes de Carvalho, Er is hier niemand: dagboek mei 1999 tot mei 2000
Jos Rentes de Carvalho, Gods toorn over Nederland: getuigenis van een halve eeuw: 1956-2006
2.2.6 Bibliografisch onderzoek naar literaire tijdschriften
Oorspronkelijk was een ander doel van de ze scriptie het incor poreren van
de receptie van Portugeestalige literatuur in literaire tijdschrif ten en de rol die
deze gespeeld heeft bij de receptie van bepaalde auteurs en ver talers. In de fase
van het bibliografisch onderzoek be n ik er nog van uitgegaan dat dit wel kon.
Naast het indexeren van Portugee stalige titels met een vertaling naar het
Nederlands heb ik ook een begin gemaakt met het verzamele n van artikelen over,
en vertalingen van, Portugeestalige literatuur in Nederlandstalige literaire
tijdschriften. Vanwege de omvang van he t corpus bleek hier niet voldoende tijd
voor . Het bibliografisch onderzoek hierna ar is we l voltooid en zal zijdelings ter
sprake komen in hoofdstuk vijf. Zonder in deze scriptie verdere uitspraken te
doen over de resultaten, heb ik deze toc h opgenomen in Bijlage 2, zodat de
gegevens beschikbaar zijn voor eenieder die hier baa t bij zou hebben.
De resultaten zijn verkregen door middel van een onderzoek in de
Bib liografie van de literaire tijdschriften in Ned erland en Vlaanderen, samengesteld door
Van Assche (1972-1990). Zij heeft de inhoudsopga ven van vele Vlaamse en
84
In de cd-romversie van deze scriptie zijn de gegevens over herdrukken terug te vinden in het Excel-bestand dados
quantitativos_kwantitatieve gegevens.xls.
-28-
Nederlandse literaire tijdschriften gende xeerd voor de jaargangen 1972-1999.

Achterin
iedere
uitgave,
een
volume
per
jaar,
is
een
overzichtelijk
onderwerpenregister opgenomen, waarin medewerkers, auteurs, vertalers en talen

gemakkelijk zijn terug te vinden. Vanaf 2000 is de bibliografie online voortgezet
(http://bltvn.kb.nl/). In Bijlage 2 zijn de 230 artikelen en vertalingen uit
literaire tijdschriften opgenomen die be trekking hebbe n op Portugeestalige proza
en pozie. Let wel, Van Assche heeft in haar bibliografie niet alle literaire
tijdschriften opgenomen. De lijst is dan ook niet een volledige weergave van alle
tijdschriftpublicaties van en over Portugeestalige literatuur. 85
85
In de cd-rom versie van deze scriptie zijn de resultaten van het tijdschriftonderzoek opgenomen in het Excel-bestand
revistas dados quantitativos_ tijdschriften kwantitatieve gegevens.xls.
-29-
-30-
3
KWANTITATIEVE ANALYSE VAN VERTAALDE
PORTUGEESTALIGE LITERATUUR
Om een beeld te schetsen van de import van Portugeestalige literatuur in
het Nederland van de 20 e eeuw presenteer ik in dit hoofdstuk eerst de
titelproductie van deze literatuur in grafiekvorm. Vervolgens vergelijk ik deze
gegevens met de algemene titelproductie in Nederland en de productie van
vertaalde literatuur om te onderzoeken of het verloop va n de import van
Portugese literatuur te verklaren is aan de hand van die meer algemene c ijfers.
Ter afsluiting betrek ik ter vergelijking ook gegevens van Spaanse en SpaansAmerikaanse literatuur in Nederland.
3.1 De introductie van Portugeestalige literatuur in Nederland, 1900-2008

Tot nu toe bestond er geen complete inventarisa tie va n Nederlandse
vertalingen van Portugeestalige literatuur. Het enige verschenen overzicht
(Venncio 1984) is niet geheel compleet en beslaat de werken gepubliceerd tot
1984, daarna is er geen overzic ht meer ver schenen.
Om een zo compleet moge lijk overzicht te verkrijgen is voor dit onderzoek
gebruik gemaakt van Brinkmans cumulatieve ca talogus van boeken voor de periode
1900-1990 en van de Nederlandse Bib liografie Online voor de periode 1974-2008.
De verantwoording en opzet van het onde rzoek is terug te vinden in het vorige
hoofdstuk.
Uit het onderzoek is ee n lijst voortgekomen met daarin 247 vertaalde
werken uit het Portugees in eerste druk (inclusief herdrukken 561 werken). Voor
een volledig overzicht verwijs ik naar Bijlage 1 of naar het Excel-bestand dados
quantitativos_kwantitatieve gegevens.xls opgenome n in de cd-romversie van deze
scriptie.
3.1.1 Portugeest alige literatuur in Nederland
Figuur 2 toont de totale produc tie van nie uw uitgegeven vertalingen va n
Portugeestalige literatuur .
-31-
3 Kwantitatieve analyse van vertaalde Portugeestalige literatuur
14
13
12
Aantal geproduceerde titels per jaar
11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
19
00
19
04
19
08
19
12
19
16
19
20
19
24
19
28
19
32
19
36
19
40
19
44
19
48
19
52
19
56
19
60
19
64
19
68
19
72
19
76
19
80
19
84
19
88
19
92
19
96
20
00
20
04
20
08
Jaar
F i g u ur 2 : A a n t a l N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n v a n P o r t u g e e s t a l i g e l i t e r a t u u r i n e e r st e d r u k . 86
Zonder nog te vergelijken met andere gegevens van de titelproductie in

Nederland is al iets te zeggen over de productie van Por tugeestalige literatuur.
Zo zijn er van 1900 tot 1932 slechts twee vertalingen versc henen. Overigens
verschenen voor 1900 in Ne derland wel enkele vertalingen uit het Portugee s. Pos
(1994) noemt in zijn artikel Literatura portuguesa traduzida para o neerland s
(Portugese literatuur vertaald naar het Nederlands) vertalingen van Ferno
Mendes Pinto in de zestiende eeuw , van Lus Vaz de Cames Os Lusadas 87 aan
het einde van de achttiende en het begin van de negentiende eeuw en va n Ea de
Queirs in 1895. Venncio (1984) noemt nog een verta ling van Joo de Barros
die verscheen na 1707. 88
In de jaren-30 stijgt de aandacht voor Portugee stalige literatuur licht en
verschijnt er om de twee jaar in ieder ge val n vertaling. In de jaren 1940-46
komt de productie weer stil te liggen. Na de Tweede Wereldoorlog tot 1980
wordt er gemiddeld een vertaling per jaar gepubliceerd, in de ja ren tachtig stijgt
dat tot drie.
Wat vervolgens in het oog springt, is de overgang naar de jaren negentig.
Werden er in de jaren tac htig gemiddeld drie titels per jaar geproduceerd, in de
jaren-90 zijn dat er negen, met als uitschieter in 1991 een productie van dertien
titels. Het jaar is 1990 een omslagpunt voor de aandacht voor Portugeestalige
literatuur, want ook in de daaropvolgende jaren blijft de titelproductie per jaar
gemiddeld rond de negen liggen.
86
Bron: Gegevens door mij verzameld voor deze scriptie. Zie voor de numerieke waarden Tabel 17 in Bijlage 5.
Zie voor een onderzoek naar de vertaalgeschiedenis in Europa van Os Lusadas van Cames ook: De Vries (2007)
88
De werken vertaald voor 1900 zijn ook toegevoegd aan Bijlage 1.
87
-32-
In hoofdstuk vijf analyseer ik vooral het omslagpunt eind jaren tachtig en

de daaropvolgende twintig jaar. Nu volgt een vergelijking met de boekproduc tie
in Ne derland in het algemeen en het aandeel van vertalingen daarin.
3.1.2 Het literaire veld in Nederland en de vertaalde literatuur
In Figuur 3 is de totale titelproductie va n nieuwe uitgave n in Nederland
weergegeven.
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
19
35
19
37
19
39
19
41
19
43
19
45
19
47
19
49
19
51
19
53
19
55
19
57
19
59
19
61
19
63
19
65
19
67
19
69
19
71
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
Jaartal
F i g u ur 3 : T o t a a l t i t e l p r o d u c t i e N e d er l a n d , n i e u w e u i t g a v e n . ( B r o n : C B S ) 89
Gegevens over de titelproductie van literatuur in Nederland zijn niet

beschikbaar. Hier wordt gebruik gemaa kt van de c ijfers die ver zameld zijn door
het CBS met betrekking tot de nationale titelproductie. Die telling omvat
Nederlandse
en
buitenlandse
romans,
na slagwerken
en
schoolboeken.
Aangenomen mag worden dat deze cijfers een betrouwbaar beeld geven van de
titelproductie van literatuur in Nederland.
Vergeleken met de productie van Portugeesta lige litera tuur verloopt de
totale titelproductie constanter. In de jaren 1940-45 daalt de titelproductie sterk,
maar herstelt zich in 1946 en blijf t vervolgens in een constante lijn stijgen. In de
productie
van
Portugeestalige
literatuur, is
de
terugloop
in
de
Tweede
Wereldoorlog wel terug te vinden, en de productie herstelt ook zich weer in

1946. De daaropvolgende constante stijging zoals in Figuur 3 ontbreekt echter
89
Voor deze grafiek zijn gegevens gebruikt van het CBS, toegankelijk via Statline:
http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37650&D1=46&D2=a&STB=T,G1&CHARTTYPE=1&VW=T. Deze telling omvat Nederlandse en buitenlandse romans, naslagwerken en
schoolboeken. Omdat in 1983 en in 1991 andere wijzen van registreren zijn ingevoerd zijn de gegevens niet volledig
vergelijkbaar. Voor de jaren 1900-1935 zijn alleen cijfers beschikbaar van de totaalproductie, een optelling van nieuwe
uitgaven en herdrukken. Gegevens over de productie van nieuwe uitgaven voor 1935 zijn niet beschikbaar. Zie voor de
numerieke waarden Tabel 18 in Bijlage 5.
-33-
geheel en tot ver in de jaren tachtig blijft de productie van Portugee stalige
literatuur constant, om pa s in de jaren tachtig exponentieel te stijgen. De trend
in de productie van Portugeestalige literatuur loopt dus niet gelijk aan de trend
van de algemene titelproduc tie in Nederland, de oorzaak van de plotselinge
stijging in de jaren negentig zal dus elders moeten worden gezocht. Wanneer
herdrukken worden meegenomen in de telling van de algemene titelproductie
wijst niets op een verklaring voor die plotselinge stijging, zoals te zien is in
Figuur 4, ook niet w anneer we deze vergelijken met de totale titelproductie van
de Portugeestalige literatuur weergegeven in Figuur 5.
20000
18000
16000
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
19
00
19
03
19
06
19
09
19
12
19
15
19
18
19
21
19
24
19
27
19
30
19
33
19
36
19
39
19
42
19
45
19
48
19
51
19
54
19
57
19
60
19
63
19
66
19
69
19
72
19
75
19
78
19
81
19
84
19
87
19
90
19
93
19
96
Jaar
F i g u ur 4 : T o t a a l t i t e l p r o d u c t i e N e d er l a nd , n i e u w e u i t g a v e n e n h e r d r u k k e n . ( B r o n : C B S )
90
50
45
Aantal verschenen titels per jaar
40
35
30
25
20
15
10
19
00
19
03
19
06
19
09
19
12
19
15
19
18
19
21
19
24
19
27
19
30
19
33
19
36
19
39
19
42
19
45
19
48
19
51
19
54
19
57
19
60
19
63
19
66
19
69
19
72
19
75
19
78
19
81
19
84
19
87
19
90
19
93
19
96
19
99
20
02
20
05
20
08
Jaar
F i g u ur 5 : A a n t a l N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n v a n P o r t u g e e s t a l i g e l i t e r a t u u r i n e e r st e d r u k e n h e r d r u k 1 9 0 0 - 2 0 0 8 91
90
Omdat voor de jaren 1900-1935 slechts vijfjaargemiddelden beschikbaar zijn, zijn die waarden door middel van rechte
lijnen met elkaar verbonden. De lijn tussen 1900-1935 is slechts een indicatie van het verloop van de titelproductie per jaar.
Zie voor de numerieke waarden Tabel 18 in Bijlage 5.
91
-34-
Het meetelle n van de herdrukken bij de productie van Portugeestalige

literatuur geeft een a nder beeld dan Figuur 2, waarin a lleen de eerste drukke n
staa n weergegeven. Het lijkt er hier op dat de plotselinge stijging in populariteit
van Portugeestalige literatuur pas echt doorzet halverwege de jaren negentig.
Niet voor niets heb ik echter gekozen voor het analyseren van het ver schijnen
van de eerste druk van titels en niet ook de herdrukken. Bij het nader bestuderen
van de gegevens blijkt namelijk dat van de 314 in totaal verschenen herdrukken,
er 212 werken zijn van slechts twee a uteurs: de bestsellerauteur Pa ulo Coelho en
Nobelprijswinnaar Jos Saramago. Wanneer de herdrukke n van het werk van
deze twee auteur s niet worden meegeteld ontstaat een vertrouwder beeld. Zoals
te zien is in Figuur 6 blijft het omslagjaar dan bij 1990 liggen.
20
18
16
14
12
10
19
00
19
03
19
06
19
09
19
12
19
15
19
18
19
21
19
24
19
27
19
30
19
33
19
36
19
39
19
42
19
45
19
48
19
51
19
54
19
57
19
60
19
63
19
66
19
69
19
72
19
75
19
78
19
81
19
84
19
87
19
90
19
93
19
96
19
99
20
02
20
05
20
08
Jaar
F i g u ur 6 : A a n t a l N e d e r l a n d s e v e r t a l i n g e n v a n P o r t u g e e s t a l i g e l i t e r a t u u r i n e e r st e d r u k e n h e r d r u k 1 9 0 0 - 2 0 0 8 , z o nd er
C o e l h o e n S a r a m a go . 92
Een andere mogelijke oorzaak voor de omsla g in 1990 zou een plotselinge
stijging in het aandeel van vertalingen vergeleken met de totale titelproductie
kunnen zijn. Cijfers over de tota le titelproductie en he t aantal vertalingen
worden jaarlijks gepubliceerd in Het Nieuwsblad voor den Boekhandel, la ter
opgevolgd door Boekblad . Heilbron (1995) gebruikt deze gegevens om weer te
geven hoe het percentage verta lingen in de nationale boekproductie stijgt van
minder dan 10 procent eind jaren veertig tot meer dan 25 procent in 1990
(Heilbron 1995, 218). Wanneer we deze gegevens in grafiekvorm weergeven is
inderdaad een opvallende stijging te zien, niet alleen in he t absolute aanta l
92
-35-
vertalingen (Figuur 7), maar ook in het aandeel van vertalinge n in de nationale
boekproductie (Figuur 8).
4000
Aantal geproduceerde vertalingen per jaar
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
19
46
19
48
19
50
19
52
19
54
19
56
19
58
19
60
19
62
19
64
19
66
19
68
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
Jaar
F i g u ur 7 : A b s o l u u t a a n t a l v e r s c h e ne n v e r t a l i n g e n i n N e d e r l a n d . B r o n : H e i l b r o n ( 1 9 9 5 ) 93
30.0
Aandeel vertalingen in de nationale titelproductie
25.0
20.0
15.0
10.0
5.0
19
90
19
88
19
86
19
84
19
82
19
80
19
78
19
76
19
74
19
72
19
70
19
68
19
66
19
64
19
62
19
60
19
58
19
56
19
54
19
52
19
50
19
48
19
46
0.0
Jaar
F i g u ur 8 : A a n d e e l v e r t a l i n g e n i n d e n a t i o n a l e t i t e l p r o d u c t i e i n p r o c e n t e n . 94
Het verschil tussen de stijging in he t absolute aanta l vertalingen en in het

aandeel vertalingen is opmerkelijk. Het aantal vertalingen vervijfvoudigt van
1948 tot 1980 (van 718 naar 3650 titels), terwijl het aandeel vertalinge n
tweenhalf maal groter wordt in diezelfde periode (va n 8,9 naa r 25 procent). De
stijging van het aa ntal vertalingen kan dus niet alleen verklaard worden aan de
hand van de stijging van de algemene nationale titelproductie . Volgens Heilbron
93
Deze grafiek is gebaseerd op gegevens van Heilbron (1995: 250). Heilbron baseert zich op gegevens van de Koninklijke
Vereniging ter Bevordering van de belangen des Boekhandels, tot 1983, en Koninklijke Bibliotheek/Stichting Speurwerk
betreffende het Boek, Titelproductie 1990, Amsterdam 1991, vanaf 1983. Hij neemt iedere twee jaar de waarden (zie Tabel
19 in Bijlage 5), voor een overzichtelijker beeld zijn de waarden voor de jaren ertussen ook hier gemiddeld.
94
-36-
(1995: 218) komt deze groei in het aandeel vertalingen niet uitsluitend, maar
wel voor het overgrote deel voor rekening van vertalingen uit de mee st centrale
wereldtaal, het Engels. Ook uit deze gegevens is geen aanwijzing te vinden dat
de plotselinge stijging in het aantal vertalingen uit het Portugees eind jaren
tachtig, begin jaren negentig verklaard ka n worden met een algemene trend.
Er kleeft een nadeel aan de gebr uikte gegevens va n Heilbron en dat is dat
hij z ich baseert op cijfers waarin ook de herdrukken zijn meegeteld. In
hoofdstuk twee is al aangegeven dat de voorke ur in dit onde rzoek ligt bij een
telling van alleen de nieuwe uitgaven. Bovendien is in de cijfers van Heilbron
geen onderscheid gemaakt naar genre .
In haar proef schrift Weten wat er in de wereld te koop is, doet Van Voorst
(1997) onderzoek naar vier uitgeverijen en hun vertaalde fondsen van 1945-1970.
Hiervoor gebruikt ze cijfers die zij heeft verkregen door onderzoek in Brinkman,
zodat zij wel een onderscheid kan maken naar genre en taal, e n alleen de eerste
drukken kan telle n. In haar proefschrift is er niet genoe g ruimte om voor ieder
jaar de gegevens handmatig te verzamelen. In het kader van dit onderzoek is het
vanwege de omvang van het corpus eve nmin mogelijk de volledige cijfers te
verzamelen. Om wel gegevens over eerste dr ukken te ve rzamelen en de
mogelijkheid
deze
in
te
delen
naar
genre
hante ert
Van
Voorst
steekproefmateriaal. Ze kiest ze s jaargangen van Brinkman zo verspreid mogelijk

over haar onderzoeksperiode (1946-1970).
35,0
Aandeel vertalingen in de nationale titelproductie
30,0
25,0
20,0
Heilbron,eerste
drukken en herdrukken
15,0
Van Voorst, eerste

drukken
10,0
5,0
19
46
19
47
19
48
19
49
19
50
19
51
19
52
19
53
19
54
19
55
19
56
19
57
19
58
19
59
19
60
19
61
19
62
19
63
19
64
19
65
19
66
19
67
19
68
19
69
19
70
0,0
Jaar
F i g u ur 9 : H e t a a n d e e l v e r t a l i n g e n i n d e t o t a l e t i t e l p r o d uc t i e . B r o n n e n : V a n V o o r s t ( 1 9 9 7 ) , H e i l b r o n ( 1 9 9 5 ) . 95
95
-37-
Wanneer we nu de uitkomsten van het onderzoek van Va n Voorst (1997)

vergelijken met die verkregen door Heilbron (1995) blijkt dat he t aandeel
vertalingen in eerste druk in de totale titelproductie van nie uw e uitgaven hoger
ligt dan het totaal aandeel vertalingen, dus inclusief herdrukke n, in de nationale
titelproductie.
De grafiek toont aan dat afhankelijk van welke set gegevens men gebruikt
het beeld ten aanzien van het aandeel vertalingen in de nationa le titelproduc tie
wijzigt. Wanneer uitgegaan wordt van de totale produc tie, inclusief herdrukken,
ligt het aandeel vertalingen op de totale productie in het jaar 1966 iets onder de
twintig procent. Ec hter wanneer alleen de nieuwe uitgaven worden geteld blijkt
het aandeel vertalingen in de totale titelproductie in diezelfde periode richting
dertig procent te gaan. Hieruit is indirect te deduceren da t vertalingen minder
vaak in herdruk verschijnen dan Nederlandstalige titels, het aandeel va n
vertalingen inclusief herdrukken in de totale titelproductie ligt namelijk lager
dan het aandeel van vertalingen in eerste druk in de totale titelproductie van
uitgaven in eerste druk.
Uit de grafiek is af te lezen dat het verloop van het aa ndeel vertalingen in
de totale titelproduc tie bij wel ongeveer gelijk is. In beide gevallen stijgt het
aandeel en het aantal vertalingen va n 1946 tot 1960 flink om vervolgens in de
jaren zestig iets ter ug te zakken. Er is geen reden aan te nemen dat deze
gelijkwaardigheid zich niet doorzet in de jaren daarna. Ook uit het alge mene
verloop va n het aandeel vertalingen op de tota le titelproductie valt dus geen
verklaring te vinden voor de plotselinge stijging in het aantal vertalingen uit het
Portugees eind jaren tachtig.
3.1.3 De overige t alen in vertaling
In publicaties over vertalingen in
Nederland
worden
meestal
vier
categorien gebruikt, te weten Engels, Duits, Frans en overige talen. Een

enkele uitzondering daargelaten, zoals het onderzoek va n Maarten Stee nmeijer
(1989) naar de Spaanstalige literatuur in Ne derland.
Ook het verloop van het aantal vertalingen uit de categorie overige talen
in Nederland wijst niet op een plotselinge stijging eind jaren tachtig zoals we
zagen bij Portugee sta lige literatuur . Uit cijfers van Heilbron (1995) blijkt dat het
aantal vertalingen uit de overige talen wel stijgt, een verdrievoudiging van 1946
tot 1990, maar dat ge beurt redelijk consta nt, zoals blijkt uit Figuur 10.
-38-
400
350
300
250
200
150
100
50
19
90
19
88
19
86
19
84
19
82
19
80
19
78
19
76
19
74
19
72
19
70
19
68
19
66
19
64
19
62
19
60
19
58
19
56
19
54
19
52
19
50
19
48
19
46
Jaar
F i g u ur 1 0 : A a n t a l ge p r o d u c e e r d e v e r t a l i n g e n u i t o v e r i g e t a l e n . B r o n : H e i l b r o n ( 1 9 9 5 ) 96
In deze cijfers zijn zowel de nieuwe uitga ven als de herdrukken meegeteld
uit alle genres. Een compleet overzicht van het verloop van de produc tie van
nieuwe vertalingen, gesorteerd op genre en taal, uit de overige talen bestaat nog
niet. Van Voorst (1997: 26) heeft die cijfers in haar onderzoek voor de door haar
gebruikte steekjaren wel gevonden, maar ook daar is geen overeenkomst te
vinden met de vertalingen uit het Portugees. Heilbron (1995: 219) merkt op dat
het percentage vertalingen uit de overige talen naar verhouding afneemt van 21
procent in 1946 tot 10 procent in 1956. In de gegevens van Van Voorst, die de
nieuwe uitgaven van vertaalde fictie telt, neemt dat aandeel in het totaal aantal
fictievertalingen af van twintig procent in 1946 naar minder da n acht procent in
1966. Hier is geen sprake van een trend die wijst op een toena me van interesse
naar de zogenaamde overige talen, eerder een achter uitgang. De conclusie va n
Heilbron (1995: 218) dat de groei in he t aandeel vertalingen niet uitsluitend,
maar wel voor het overgrote deel voor rekening komt van vertalingen uit de
meest centrale wereldtaal, het Engels, lijkt te kloppen en ook de resulta ten van
Van Voorst (1997) staven deze uitspraak.
Van Voorst (1997: 27) heeft de titelproductie vertaalde fictie uit overige
taalgebie den 1946-1970 geheel uitgewerkt voor alle talen. Daa rbij merkt zij op
dat de ca tegorie overige tale n een zeer he terogeen karakter heeft: enerzijds wat
betreft het aantal uitgaven in de steekjaren, anderzijds wat de verschillende
taalgebie den
aangaat
waaruit
vertaald
en
uitgege ven
wordt.
Dat
enige
voorzichtigheid bij het doen van uitspraken over gegevens uit steekjaren
96
-39-
gebode n is bewijzen haar cijfers va n het Portugees. Alleen in 1970 wordt er n

vertaald werk uit he t Portugee s geteld, in de overige vijf steekjaren verschijnen
er geen vertalingen uit die taal 97. Men zou dus geneigd zijn te concluderen dat
het gemiddeld aantal vertalingen uit het Portugees over de jaren 1946-1966 nul
is. Uit de gegevens getoond aan het begin van dit hoofdstuk (Figuur 2) blijkt
echter dat het er geen nul, maar gemiddeld een per jaar zijn. Door toeval worden
precies in de steekjaren die Van Voorst (1997) hanteert geen vertalingen
geproduceerd.
Nu alle algemene gegevens over de titelproductie in Nederland zo goe d als
mogelijk vergeleken zijn me t de titelpr oductie van Portugeestalige literatuur kan
worden geconcludeerd dat de introductie van die literatuur zich op een nietvoorspelbare manier heeft afgespeeld. In ieder geval niet voorspelbaar aan de
hand va n beschikbare cijfers over de algemene titelproductie en de productie va n
vertalingen in Nederland. Van V oorst (27-28) geeft een mogelijke reden voor het
heterogene karakter van de categorie vertaalde fictie uit overige taalgebieden.
Veel redacteurs beheersen namelijk slechts de drie moderne vreemde talen:
Duits, Engelse en Frans. Hierdoor wordt een werk uit een andere taal pas
vertaald wanneer er een vertaling of recensie in n van die drie talen is
verschenen. Zie ook het citaat van Van V oorst (1997: 27-28) in 1.4.
Of dit het geval is voor Portugeestalige literatuur is in het kader van dit
onderzoek nie t empirisch te bewijzen. Een vergelijkend onderzoek naar het al
dan nie t eerder verschijnen van vertalingen uit het Portugees in een van de drie
moderne vreemde talen is in het tijdsbestek van dit onderzoek niet mogelijk. We l
zal getracht worden de werking van het Portugeestalige literaire veld te verklaren
aan de hand van de interpretatie van de verschillende rollen va n de actoren in de
import. Verderop in dit onderzoek zullen deze bevindingen bovendien nog
getoetst worden aan de hand va n interviews met e nkele betrokken partijen.
3.2 Vergelijking: Spaanse en Spaans-Amerikaanse literatuur in Nederland

Om ee n duide lijker beeld te vormen van het verloop van de introductie van
een onbekende literatuur in een kleine taal worden in deze paragraaf de gegevens
uit het proefschrift De Spaanse en Spaans/Amerikaanse literatuur in Nederland 194697
Uit mijn tellingen blijkt ook in 1966 een vertaling te zijn verschenen, te weten Dom Casmurro van Machado de Assis, die
om onbekende redenen niet is meegenomen in de telling van Van Voorst.
-40-
1985 van Maarten Steenmeijer (1989) vergeleken met de resultaten van het
onderhavige onderzoek. Zijn indeling in Spaans e n Spaans-Amerikaans komt
voort uit de moeilijke de signatie van alle Spaanssprekende landen op het
Amerikaanse continent met n term. Zowel Zuid-Amerikaans als LatijnsAmerikaans voldoen niet om zijn onderzoeksgebied aa n te duiden, omdat deze
termen te weinig re spectievelijk te veel landen omvatten (Steenmeijer 1989: 45).
Steenmeijers opzet verschilt enigszins van de opzet van mijn onderzoek.
Hij legt de nadruk op het verschil in introductie va n Spaanse en van SpaansAmerikaanse literatuur in Nederla nd, waa rna hij een onderscheid maakt tusse n
contemporaine
en
niet-contemporaine
literatuur.
Aa n
het
einde
van
dit
hoofdstuk wordt hie r nog kor t op ingegaan voor de Portugese en Braziliaanse

literatuur. Laat ik beginnen met een algeme ne vergelijking.
3.2.1 Algemene ontwikkelingen in de introductie van Spaanstalige
literat uur in Nederl and
In Figuur 11 is de productie van vertalingen uit het Spaans weergegeven in
de tijd. Voor deze grafiek zijn de cijfers van de Spaanse en de SpaansAmerikaanse literatuur uit Steenmeijer s (1989) onderzoek samengenomen.
30
25
20
Spaanse en Spaans-Amerikaanse
literatuur
15
Spaanse literatuur
10
19
46
19
48
19
50
19
52
19
54
19
56
19
58
19
60
19
62
19
64
19
66
19
68
19
70
19
72
19
74
19
76
19
78
19
80
19
82
19
84
Jaar
F i g u ur 1 1 : A a n t a l v e r t a a l d e t i t e l s S p a a n s e l i t e r a t u u r , S p a a n s - A m e r i k a a n s e l i t e r a t u u r e n s a m e n g e v o e g d . 98
De hoeveelheid geproduceerde titels ligt aanzienlijk hoger dan de vertaalde

titels uit het Portugees. Het verloop lijkt echter sterk op e lkaar, ook in de
introductie va n Spaanstalige literatuur, de blauwe lijn, is een sterke stijging te
98
-41-
zien. Deze stijging doet zich echter voor tussen 1975 en 1985, waarin het aantal
geproduceerde titels per jaar verdrievoudigd. Het is spijtig dat er geen gegevens
beschikbaar zijn ove r de jaren na 1985. Zo is namelijk niet te zeggen of deze
stijging zich doorzet in de jaren negentig of dat de productie juist constant
blijft, zoals dat bij het Portugees gebeurt.
De plotse stijging in aantal geproduceerde tite ls bij het Portugees valt tien
jaar later dan
bij
het Spaans. Er
wordt wel gesuggereerd dat het de
Portugeestalige literatuur, en in het bijzonder de Braziliaanse literatuur heeft

meegelift op het succes van de Spaanstalige literatuur en dan voornamelijk de
Spaans-Amerikaanse literatuur 99. Uit Steenmeijers onderzoek komt duidelijk naar
voren dat er in de onderzochte periode een wisseling van de wacht plaa tsheeft:
werd er in de eerste helft van deze periode vrijwel uitsluitend Spaanse literatuur
vertaald, in de tweede helft geeft de Spaa ns-Amerikaanse literatuur de toon aan
(Steenmeijer 1989: 43). Kijken we naar het verloop van de introduc tie van die
twee literaturen los van elkaar, dan blijkt inderdaad dat vooral de SpaansAmerikaanse literatuur verantwoordelijk is voor de plotselinge stijging zoals die
te zien is in Figuur 11. Nu onderzoek ik of naar analogie van bovenstaand
onderzoek ee nzelfde trend te ontdekken is bij Portugese en Braziliaanse
literatuur. De verwachting zou zijn dat Portugese literatuur geleidelijk plaats
maakt voor de Braziliaanse literatuur zoals Spaanse literatuur voor SpaansAmerikaanse literatuur.
3.2.2 Portugese en Brazil iaanse literatuur
Zoals vermeld is uit dit onderzoek een lijst van 247 vertaalde werken
voortgekomen. Daarvan zijn 115 werken uit de Braziliaanse literatuur afkomstig,
114
uit
de
Portugese
literatuur
en
18
werken
vertaald
uit
een
a nder
Portugeestalig gebied, zoals Mozambique, Angola en Oost-Timor. In Figuur 12 is

de introductie van Portugese en Braziliaanse literatuur in Nederlandse vertaling
naast elkaar uitgezet in grafiekvorm.
99
Persoonlijke informatie Maarten Asscher 25-03-2009
-42-
Aantal verschenen titels per jaar
5
Portugese literatuur
Braziliaanse literatuur
4
19
00
19
04
19
08
19
12
19
16
19
20
19
24
19
28
19
32
19
36
19
40
19
44
19
48
19
52
19
56
19
60
19
64
19
68
19
72
19
76
19
80
19
84
19
88
19
92
19
96
20
00
20
04
20
08
Jaar
F i g u ur 1 2 : A a n t a l v e r t a l i n g e n P o r t u g e s e e n B r a z i l i a a n s e l i t e r a t u u r i n e e r s t e d r u k . 100
Meteen is duidelijk dat er hier gee n wisseling van de wacht heeft

plaatsgevonde n. Er is een groot ver schil tussen de ontw ikkeling van de import
van Portugeestalige literatuur en de Spaanstalige. Zowel de productie va n
Portugese als die va n Braziliaanse literatuur begint pas echt op gang te kome n
eind jaren tachtig. Portugese literatuur wordt aan het begin va n de 21 e ee uw zelfs
meer uitgegeven dan Braziliaanse .
Wel valt op dat in de jaren zeventig en tachtig veel minder Portugese
literatuur is vertaa ld dan Braziliaanse . In de grafiek is dit moeilijk af te lezen,
maar de cijfers spreken voor zich: in de jaren zeventig werden vier Portuge se
werken vertaald, tegenover twaalf Braziliaanse. In de jaren tachtig stijgt de
productie van beide literaturen, er werden negen Portugese titels en twintig
Braziliaanse titels vertaald. Pa s daarna beginnen de aantallen gelijk te lopen, e n
in he t eerste decennium van de 21 e eeuw werden meer Portugese da n Braziliaanse
werken vertaald. De explosieve stijging in de jaren negentig is vooral te danke n
aan de opkomst van Portugese literatuur, de productie van Braziliaanse literatuur
was toen al enigszins op gang gekomen. We zullen later zien dat dit deels te
maken heeft ge had met de persoonlijke voorke ur van enkele actoren uit het ve ld,
en deels met internationale ontwikkelingen.
100
-43-
Dat Braziliaanse literatuur heeft meege lift op het succes van SpaansAmerikaanse literatuur blijft dus een mogelijkheid, die echter niet valt aan te
tone n met alleen cijfers. In hoofdstuk vijf zullen enkele personen aan het w oord
komen die direct betrokken waren bij het uitgeven en vertalen van de Portuge se
en Braziliaanse literatuur in de jaren tachtig en negentig. De reden van het zo
snel opkomen van zowel Portugese als Braziliaanse literatuur in die korte
tijdspa nne blijft vooralsnog dus onduidelijk, maar het lijkt erop dat individuele
actoren hierbij betrokken zijn geweest.
3.2.3 Contemporaine tegenover niet-contemporaine literatuur
Het viel Steenmeije r (1989: 32) in zijn onderzoek op da t er enkele
verschillen zijn tussen hoe de contemporaine en niet-contemporaine Spaanstalige
literatuur is uitgeven. Bij de Spaanse literatuur is de contemporaine literatuur
meer versnipperd uitgegeven dan de niet- conte mporaine literatuur , terwijl bij de
Spaans-Amerikaanse literatuur het omgekeerde het geval is. Opvalle nder is de
verdeling contemporain en niet-contemporain bij de twee literaturen.
Van de in totaal 176 verschenen vertalingen van Spaanse literatuur zijn 74
contemporaine werken, 42 procent. Bij de Spaans-Amerikaanse literatuur zijn
190 van de in totaal 212 vertalingen contemporain, 90 proce nt van de gehele
productie . Steenmeijer (1989: 12) definieer t contemporaine vertalingen wanneer
de bronteksten zijn verschenen na de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Deze
definitie is houdbaar omdat zijn onderzoek de periode 1946-1985 beslaat.
Mijn onderzoek betreft de periode 1900-2008, waardoor een titel die in het
Portugees voor de Tweede Wereldoorlog verscheen en ook daarvoor vertaald
werd moeilijk als niet-contemporain kan worden bestempeld. Ee n voorbeeld is O
Homem que matou o Diabo va n A quilino Ribe iro, het origineel verscheen in 1930 en
werd door Joha n Brouwer vertaald in 1936. Nu is het geen contemporain werk
meer, maar op het mome nt van vertale n uiteraard wel. Het hier gehanteerde
principe is dat ee n ve rtaling als niet-contemporain wordt beste mpeld wanneer er
meer dan dertig jaar tussen het verschijnen van het origineel en de vertaling naar
het Nederlands zit. Deze definitie is min of meer willekeurig, maar werkbaar.
Tabel 2: Contemporaine en niet-contemporaine literatuur, Spaanstalig (1946-1985) en Portugeestalig (190020 08). Bron: Steenmeij er (1 989) en o nderhavig onderzoek.
Contemporain
Niet-contemporain
Spaans
74
102
Spaans-Amerikaans
190
22
-44-
Portugees
73
41
Braziliaans
87
28
Van de vertaa lde Portuge se literatuur zijn 41 werken niet-contemporain en

73 contemporain, bij de Braziliaanse literatuur zijn 28 werken niet-conte mporain
en 87 contemporain. Er zijn dus naar verhouding wel mee r contemporaine
werken uit de Braziliaanse literatuur vertaald, maar een vee lbetekenend verschil
als bij de Spaanstalige literatuur is hier niet te ontdekken. Bovendien w ordt er na
de
Tweede
Wereldoorlog
over
het
gehele
tijdsbestek
tot
2008
zowel
contemporain als niet-contemporain uitgegeven.

De productie van contemporaine Portugese literatuur begint echter pas echt
op gang te komen in de jaren negentig. Werden er van 1950-1989 slechts elf
contemporaine
Portugese
titels
vertaald,
achtenvijftig,
tegenover
respectievelijk
van
1990-2008
achtentwintig
waren
en
dit
er
zesenvijftig
contemporaine Braziliaanse titels. Conte mporaine literatuur uit Brazili is in de

jaren 1950-1989 dus aanzienlijk meer aanwezig dan contemporaine literatuur uit
Portugal. Arie Pos (1996: 310-312) wijt dit onder andere aan een gebrek aa n
kundige critici en aan kennis bij het lezerspubliek, maar zegt ook da t, met een
zodanig kleine groep recensenten, de persoonlijke smaken een zeker gewicht in
de schaal leggen 101. Hier kom ik nog op terug wanneer ik in hoofdstuk vijf de
vertaler August Willemsen be spreek.
3.3 Andere verklaringen voor het verloop van de introductie van

Portugeestalige literatuur in Nederland
Ook Arie Pos (1996: 303), die de productie en receptie va n Portuge se
literatuur be spreekt, constateert een spectacula ire groei in het aanta l in
Nederland e n Vlaanderen gepubliceerde vertalingen uit die literatuur. Volge ns
hem zijn het voornamelijk indirecte impulsen geweest die deze stijging verklaren.
Zoals we in de voorgaande paragrafen he bben kunnen zien en nog gaan zien in
de volgende hoofdstukken, wa s Portugeestalige literatuur tot de jaren negentig
ondervertegenwoordig in het Nederlandse literaire veld. Alleen de bundel
Gedichten (1978) van Fernando Pessoa wa s een ongekend succes. De publicatie
sloeg in als een bom en werd vele malen herdrukt, maar dit hee ft er alleen voor
gezorgd dat Pessoa een bekende auteur werd, buiten Portugese literatuur om. De
101
Mijn vertaling van: , com um to pequeno grupo de crticos, os gostos pessoais tm um certo peso na balana. (Pos
1996: 311)
-45-
bundel is gaan functioneren in het literaire veld als ware het een Nederlandse
publicatie.
Als eerste indirecte impuls noemt Arie Pos het lanceren van de Machado de
Assis-serie die tussen 1983 en 1992 door De Arbeiderspers werd uitgegeven.
Door het succes van deze serie, eerder gebaseerd op prestige dan op de verkoop,
durfde De Arbeiderspers een twee de serie te starten, met werken van Ea de
Queirs (Pos 1996: 306).
De tweede, en veel belangrijkere , indirecte impuls was de sterke stijging van
het aantal gepublice erde Portugese titels in andere taalge bie den in de jaren
tachtig, voornamelijk in het Frans, maar Pos noemt ook het Duits, Spaans,
Engels en Italiaans (Ibidem: 307). In het theoretisch ka der werd al duidelijk dat
een uitgever zich, bij een perifere literatuur , vooral laat leiden door vertalingen
in de drie moderne vreemde talen en het eventuele succes van een werk in die
talen. Het is goed te begrijpen dat wannee r de Portugese literatuur inderdaad in
de jaren tachtig populairder wordt in de bekendere talen, da t zijn effect heeft op
uitgevers in Nederland. Volgens Pos werden deze ontwikkelingen van Portugese
schrijvers op internationaal gebied bijgehouden door een aantal uitgevers e n zijn
die eind jaren tac htig begonnen me t het reserveren van vertaalrechten, in 1989
werden de eerste publicaties aangekondigd. Ook zou hebben meegespeeld dat
Portugal centraal stond tijdens het grote Belgische cultuurfestival Europalia in
1991. Daarnaast werd een groot deel van de titels die uitkwamen in de jaren
negentig ook financieel ondersteund door de commissie van dat festival en door
Portugese instituties als het Instituto Cames en de Fundao Ca louste
Gulbenkian. Waarmee volgens Pos de boom van Portugese literatuur in
Nederland is verklaard (307).
Het opkomen van de Portugee stalige literatuur is dus niet te verklaren aan
de hand van algemene ontwikkelingen in het literaire veld. Het zijn, in ieder
geval voor de Portugese literatuur, indirecte impulsen geweest die de introductie
van die literatuur hebben gefaciliteerd. Wat de introductie van Braziliaanse
literatuur, die al eerder plaatsvond, heeft mogelijk ge maakt, blijft vooralsnog
onduidelijk, maar vermoedelijk zijn de initia tieven hier meer persoonlijk van
aard.
-46-
4
INSTITUTIONELE ANALYSE
In het theoretische kader is uiteengezet hoe er gekeken wordt naar het
literaire veld, het subveld vertaalde literatuur daarin, en als onderdeel daarvan
weer de Portugeestalige literatuur in Nederland. Het literaire veld wordt
gevormd door de verzameling literaire instituties, organisaties e n actoren
betrokken
bij
de
materile
en
symbolische productie, de
distributie en
consumptie van wat literatuur wordt genoemd (Rees & Dorleijn 2006: 15).
Deze definitie geldt mijns inziens ook voor he t veld vertaalde literatuur en
vertaalde Portugeestalige literatuur. In deze analyse onderzoek ik twee mogelijke
actoren: de vertalers en de oorspronkelijke aute urs. De belangrijkste literaire
institutie die hier wordt onderzocht is de uitgeverij. Overige institutie s als het
Fonds voor de Letteren, literaire age nten en buitenlandse uitgeverijen worde n
kort belicht.
Het lijkt logisch de vertaler als belangrijke actor in het veld van de literaire
vertalingen te besc houwen, maar dat blijkt vaak niet het geval (zie 1.5). Toch,
zoals later zal blijken, hebben vertalers in het veld Portugeestalige literatuur
zeker een actieve rol gespeeld. Er zijn redenen te over om ze hier te beschouwen
als actieve actoren in het veld.
Of een buitenlands auteur ook meetelt als actor in het literaire veld staat
nog te bezien. Het is voor te stellen dat hij of zij zich, in het geval van
contemporaine literatuur, direct bemoeit met de ma nier waarop hij of zij in een
vreemde taal wordt gentroduceerd, maar vaker zal dat toch een institutie zijn
die voor he m of haar handelt, zoals de uitgeverij van de betreffende auteur , de
buitenlandse
uitgeverij
die
de
vertaalrechten
koopt
of
een
instantie
verantwoordelijk voor de promotie van nationa le literatuur in het buitenland a ls

het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds, of Instituto Cames
voor Portuge se litera tuur. Bovendien is het indexeren naar auteur van waarde
omdat op deze manier inzicht kan worden verkregen in de samenstelling van de
fondse n van bepaalde uitgeverijen en of de introductie van een bepaald auteur
zich versnipperd dan wel systematisch heeft voltrokken.
-47-
4 Institutionele analyse
4.1 Vertalers
Hieronder zijn de vertalers weergegeven met twee of meer uit het Portugees
vertaalde titels, met daarbij he t jaar waarin de ver talingen zijn verschenen. In
Tabel 14 in Bijlage 4 is de volledige lijst te vinden.
T a b e l 3 : V e r t a l e r s Po r t u g e e s t a l i g e l i t e r a t u u r m e t t w e e o f m e e r v e r t a a l d e t i t e l s .
Vertaler
Aantal
vertalingen
Willemsen, August
52
Lemmens, Harrie
52
Janssen, Piet
20
Kort, Maartje de
Boon, Adri
Pos, Arie
Gaikhorst, Hermien
Koenders, Irne
Pouwels, Kitty
De Jong, Marcus
Dijk, Bertus
Barel, Catherine
Bos, Hennie
Plekker, Afke
Herkes, Ed
Onbekend
Ploegmakers, Ruud
8
8
7
7
7
5
5
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
Jaar van publicatie eerste druk

(aantal per jaar)
1970, 1972, 1975, 1977 (2), 1978, 1980 (2), 1981
(2), 1982, 1983 (3), 1984 (2), 1985 (2), 1986, 1992
(4), 1993, 1995, 1996, 1997, 1998 (2), 1999, 2000
(3), 2001 (2), 2002 (2), 2003 (3), 2004, 2005 (5),
2006 (3), 2007 (4)
1989, 1990 (3), 1991 (5), 1992 (3), 1993 (3), 1994
(4), 1995, 1996 (3), 1997 (2), 1998 (2), 1999 (2),
2000 (2), 2001 (4), 2003 (4), 2004 (2), 2005, 2006,
2007 (6), 2008 (3)
1991, 1994, 1996 (2), 1997 (2), 1998 (3), 1999 (2),
2001, 2003 (2), 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 (2)
1991, 1994, 2000, 2001 (2), 2002, 2003, 2005,
2006
1988, 1989, 1990, 1993, 1994, 1995, 1997, 2000
1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1998, 1999, 2005
1988, 1991, 1992, 1994, 1996, 1999, 2008
1989, 1991 (2), 1993, 1996 (3)
1998, 2000, 2002, 2003, 2004, 2006, 2008
1939, 1948, 1954, 1956, 1958
1969, 1971, 1972, 1976, 1978
1990, 1993, 1999
1982, 1986, 1991
1985 (2), 1986
1952, 1954, 1958
1937, 1939, 1947
1961, 1965
1989, 1994
1971, 1973
1970, 1983
1991, 2005
1932, 1933
In totaal waren er 62 vertalers actief in het veld van de Portugeestalige

literatuur in Nederlandse vertaling, wat een gemiddeld aantal titels per vertaler
inhoudt van bijna vier vertalinge n per vertaler. Het valt op dat van die 62
vertalers er slechts negen meer dan vijf titels hebben vertaald en dat die negen
vertalers verantwoor delijk zijn voor mee r dan tweederde (170) van het totaal
aantal vertalingen (247). Hier lijkt dus geen sprake te zijn van versplintering,
maar van geconcentreerde produc tie.
-48-
Drie
vertalers,
te
weten
Willemsen,
Lemme ns
en
Janssen
zijn
verantwoordelijk voor de helft (124) van het totale aantal vertalingen. Bijna al
deze vertalingen zijn verschenen in de periode 1980-2008, en wa nneer we ook de
vertalers met meer dan vijf titels op hun naam meeneme n, blijkt dat ook voor
hen te gelden, afgezien van zes vertalingen van A ugust Willemsen.
Het bleek al dat de Portugeestalige literatuur pas aan popular iteit won in
diezelfde periode (1980-2008), er versc henen toen 196 vertalinge n uit het
Portugees, bijna tachtig procent van alle Portugeestalige literatuur verschenen in
Nederland. Die tac htig procent is vertaald door minder dan de helft (29) van alle
vertalers ac tief in de 20 e eeuw, wa t neerkomt op een gemiddelde van 6,5
vertalingen per vertaler. Dit gegeve n houdt weer in dat een verta ler in de periode
1900-1980 gemiddeld 1,6 vertaling op zijn naam had staan. Opvallende
uitzonderingen hierop zijn Albert Vigoleis Thelen in samenwerking me t Hendrik
Marsman, Marcus de Jong en Jan Jakob Slauerhoff. Van Thelen weten we dat hij
goed bevriend wa s met de aute ur Teixeira de Pasc oaes die hij samen met
Marsman vertaalde. Alle drie de werken die zij sa men vertaalden zijn van de
hand van De Pascoaes. Marcus de Jong was in de periode 1930-1960 de enige
lusitanist van ons land en Slauerhoff was zoals beke nd groot liefhebber va n
Portugal, Lissabon in het bijzonder, en vertaalde ook uit het Spaans. 102 We zullen
straks bij het behandelen van de uitgeverijen en de Portugeestalige auteur s zien
dat deze drie namen, samen met Lode Roelandt belangrijk zijn voor de
introductie van Portugeestalige literatuur in 1930-1960.
De hierboven genoe mde constateringen liggen in de lijn van verwachting
wanneer we kijken naar andere onderzoeken. Volgens Heilbr on (1995: 218-9)
werd de beroepsvorming onder vertalers gefaciliteerd door de oprichting van het
Instituut voor Vertaalkunde (1964), een initiatief van het eerder gevormde
Nederlands Genootschap van Vertalers. De mogelijkheid om sinds 1969 als
vertaler aanspraak te maken op een a dditioneel honorarium en werken
reisbe urzen bij het Fonds voor de Letteren droeg hieraan bij. Vanaf de jaren
zeventig ziet men dus een stijgend aantal beroepsvertalers aan het werk. Ook
Steenmeijer constateert dat het verhoogde gemiddeld aantal vertalingen per
102
Deze uitspraken zijn gebaseerd op het werkstuk De receptie en ontvangst van Portugeestalige literatuur in Nederland
gedurende de crisisjaren van Barbara t Hart en Taco Schreij (2007). Een niet-gepubliceerd werkstuk geschreven in het kader
van de cursus Vertaling, Cultuur & Wetenschap 2007-2008, docenten: Cees Koster en Ton Naaijkens.
-49-
vertaler van Spaanstalige literatuur vanaf de jaren zeventig mogelijk werd

gemaakt door die e xtra honoraria en beroe psvorming:
Deze ontwikkeling kan niet los kan worden gezien van de sterke groei van het aantal
hispanisten in Nederland. Vroeger moest het vertalen uit het Spaans wel worden gedaan door
amateurs, omdat er nauwelijks geschoolde vertalers waren. Een belangrijke factor is ook de
dankzij de aanmerkelijk verhoogde honoraria en de subsidies van het Fonds voor de
Letteren (werkbeurzen en aanvullende honoraria) aanmerkelijk verbeterde economische
positie van de literaire vertalers. Ook de veel ruimere opleidingsmogelijkheden en de
vertaalprijzen hebben hun steentje bijgedragen tot de professionalisering van het literair
vertalen.
Bij de Spaanstalige literatuur uitgegeven voor en vlak na de Tweede
Wereldoorlog geldt dat het overgrote deel van de vertalinge n verzorgd is door
niet-professionele ve rtalers, vaak waren het literair auteurs (Steenmeijer, 1989:
28-9). Deze consta tering is voor de Por tugeestalige literatuur zeker ook waar.
Een groot aantal vertalingen verschenen voor 1960 zijn van de hand van literair
auteurs (Arthur van Sc hendel, Jan Jakob Slaurhoff, Albert Vigoleis Thelen,
Hendrik Marsman) of van vertalers die voornamelijk bekend staan om hun
vertalingen uit het Spaans (Johan Brouwer, Dolf Verspoor) of uit een andere taal
(Lode Roelandt, J. Sohl van Binsbergen). Een uitzondering hierop is Marcus de
Jong, hiervoor al genoemd a ls Nederlands enige lusitanist tot in de jaren vijftig.
Het vertalen uit het Portugees voor de jaren zeventig werd dus voornamelijk
gedaan als tweede activiteit, vaak door personen die meenden het Portugees ook
machtig te zijn vanwege hun kennis van het Spaans. Getuige ook het
comme ntaar van De Jong op de vertaling van Aquilino Ribeiros O homem que
matou o Diabo (1930), door Johan Brouwe r, vermaard hispanist, vertaa ld als De
man die den Duivel dood de (1936).
Maar nu Dr. Brouwers vertaling. Van tween een: of ik weet niet wat een vertaling is, of
dit is iets anders. []Het is Dr. Brouwer vergaan, laten wij zeggen als een Fransman,
uitstekend kenner van het Duits, die na een beetje Nederlands te hebben gedaan, nu wel
eens Het Fregatschip Johanna Maria in zijn moedertaal zou willen overbrengen.
(De Jong 1937)
De veronderstelling dat Dr . Brouwer vanwege zijn kennis van het Spaans
ook het Portugees beheerst is overduidelijk. Dat dit een ondersc hatting is
geweest van Johan Brouwer niet minder. Dat het maken van deze vertalingen een
-50-
tweede activiteit was van verschillende vertalers in die jaren niet inherent is aan
een versplinterde introductie zal later blijken wanneer ook de andere actoren en
instituties ter sprake zijn ge komen.
Sa menva ttend lijkt het erop da t de ontwikkeling van het aantal vertalingen
uit het Portugees in de 20 e eeuw overeenkomt met de ontwikkeling van de
Spaanstalige literatuur. Maar waar bij de Spaanstalige literatuur tot de jaren
zestig de vertalingen zeer versplinterd, in de meeste gevallen slechts n
vertaling per vertaler, verschijnen, duurt die versplintering bij het Por tugees nog
tien tot twintig jaar voort. Tot eind jaren tachtig is er een groot aantal vertalers
dat slechts n titel op hun naam heeft staan. Wel valt op dat in de jaren dertig
en veertig er drie vertalers(collectieven) zijn met drie of meer titels op hun
naam, de versplintering lijkt zich vooral te concentreren in de jaren voor 1930
en de periode 1950-1980.
De reden dat de productie van het aantal titels vertaald uit het Portugees
later aantrekt is, zoals we al eerder zagen, niet alleen te verklaren door de
beroepsvorming onder vertalers en de verbetering van de economische posities
van literair vertalers, zou dit namelijk wel zo zijn, was de productie al eerder
(1960-1975) toe genomen.
4.2 Auteurs
In totaal z ijn er 94 Portugeestalige a uteurs vertaald naar het Nederlands.
Van ruim de helft (56) is slechts n titel verschenen in vertaling, van 24 a uteurs
verschenen twee, drie of vier titels. De groep a uteurs waarvan vijf of meer
vertaalde titels zijn uitgegeve n zijn verantwoordelijk voor bijna de helft (116)
van de totale tite lproductie (247). Hieronder staan de a uteurs weergegeven met
twee of meer vertaalde titels, een volledig overzicht is terug te vinden in Tabel
15 in Bijlage 4.
T a b e l 4 : A u t e u r s Po r t u g e e s t a l i g e l i t e r a t u u r m e t t w e e o f m e e r t i t e l s v e r t a a l d n a a r h e t N e d e r l a n d s
Auteur
Aantal
verschenen
vertalingen
Pessoa, Fernando
20
14
Jaren van publicatie

1e druk
(aantal per jaar)
1978, 1980, 1981, 1990,
1991, 1995, 2000 (3),
2001, 2002, 2003 (2),
2004, 2005 (2), 2006
(2), 2007 (2)
1972, 1983, 1987, 1988,
1989, 1990, 1991, 1992,
-51-
Aantal uitgeverijen (naam

uitgeverij(en))
5 (Arbeiderspers: 16, Meulenhoff,
Fonto Tielt, Damon, Het Parool)
3 (Arbeiderspers: 9, Meulenhoff: 2,
Atlas 3)
Saramago, Jos
13
Coelho, Paulo
11
Amado, Jorge
Anthologien
Ribeiro, Joo Ubaldo
Ramos, Graciliano
Castro, Ferreira de
Fonseca, Rubem
Cmara, Dom Helder
Couto, Mia
4
4
4
3
3
3
Jdice, Nuno
Lispector, Clarice
Pires, Jos Cardoso
Rosa, Joo Guimares
Sena, Jorge de
Trevisan, Dalton
Almeida, Germano
Buarque, Chico
3
3
3
3
3
3
2
2
2
Cames, Lus Vaz de
Cunha, Euclides da
Faria, Almeida
Jorge, Ldia
Melo, Patrcia
Peixoto, Jos Lus
Pepetela
Souza, Mrcio
2
2
2
2
2
2
2
2
1994, , 1996, 1998,

2000, 2001, 2005
1990, 1993, 1996, 1998,
1999, 2000, 2001, 2002,
2003, 2005, 2006, 2007,
2008
1993, 1994, 1997, 1998,
1999, 2001, 2003, 2005,
2006, 2007, 2008
1954, 1966, 1983, 1984
(2), 1985, 1986, 1991,
1992
2 (Meulenhoff: 10, Arbeiderspers 3)
1 (Arbeiderspers)
3 (Arbeiderspers: 7, Het Spectrum,
G.J.A. Ruys)
5 (Pegasus: 3, Boekerij: 2, C. de Boer

1949, 1952, 1962, 1972,
Jr, Wereldvenster, Van Holkema &
1978, 1980, 1982, 1990
Warendorf)
1958, 1961, 1969, 1970, 7
1971, 1972, 1985, 1991
1906, 1932, 1989, 1990, 4 (Arbeiderspers: 5, IJzer, G.
1992, 1994, 2001 (2)
Schreuders, Em. Querido)
1991, 1992, 1994, 2000, 2 (De Bezige Bij: 4, Anthos: 4)
2001, 2003, 2005, 2007
1991, 1997, 1999, 2001, 3 (Ambo: 6, Amber, De
2003, 2004, 2007 (2)
Arbeiderspers)
1985 (2), 1986, 1989,
3 (Westfriesland: 3, Houtekiet: 2,
1993, 1996
Leopold)
4 (Coppens & Frenks: 3,
1972, 1981, 1995, 1996,
Arbeiderspers, D.A.P. Reinaert
2002, 2007
Uitgaven, Wereldvenster
1980, 1983, 1992, 1998 2 (Arbeiderspers: 4, Rijksacademie
(2)
voor de Beeldende kunsten)
1936, 1952, 1954, 1958 2 (De Vlam: 3, P.N. van Kampen)
1991, 1992, 1996, 1999 1 (Wereldbibliotheek)
1937, 1939, 1947, 1950 1 (Meulenhoff)
1 (Meulenhoff)
2003, 2007, 2008
1 (Descle de Brouwer)
1970, 1971, 1973
3 (Anthos, Ambo, Van Gennep)
1996 (2), 2007
2 (Wagner & Van Santen: 2, Poetry
1998, 2005, 2007
International)
2 (Het Wereldvenster: 2, De Geus)
1988, 1989, 1994
1 (Sirene)
2003, 2004, 2006
2 (De Prom: 2, Tortuca)
1990, 1993, 1998
2 (Meulenhoff: 2, De Lantaarn)
1977, 1983, 1993
1 (De Prom)
1994, 1995, 1999
1 (Meulenhoff)
1975, 1977, 1992
1 (De Geus)
2000, 2002
1 (De Geus)
1994, 1995
1 (Meulenhoff)
1992, 2005
2 (Stichting De Roos,
1953, 2007
Arbeiderspers)
1954, 2001
2 (Wereldbibliotheek, Meulenhoff)
2 (De Prom, Meulenhoff)
1991, 1997
2 (Arena, De Prom)
1991, 1996
1 (Wereldbibliotheek)
1997, 1999
2 (De Lantaarn, De Prom)
1981, 1996
1 (Meulenhoff)
2003, 2008
2 (Meulenhoff, De Geus)
2001, 2008
2 (Bakker, Amber)
1982, 1992
-52-
Van de twaalf auteurs met vijf of meer vertalingen zijn Fernando Pessoa,
Jos Saramago, Jos Rentes de Carvalho en Pa ulo Coelho de belangrijkste. Hoe
de introductie van een deel van deze auteurs exact is verlopen zal duidelijk
worden in hoofdstuk vijf. Deze vier aute urs zijn voor he t grootste dee l
gebonden aan n uitgeverij, wat wijst op het uitgeven van een auteur in plaats
van losse titels. Uit deze tabel blijkt al dat de bela ngrijkste uitgeverijen De
Arbeiderspers en Meulenhoff zijn. Vooral De Arbeiderspers richt zich op het
uitgeven van een aute ur en niet van losse titels.
Ook bij de a uteurs met vijf of meer vertaalde titels, is een groot deel van
die werken vaak in de fondsen van slec hts een of twee uitgeverijen opgenomen.
De uitzonderingen hierop zijn Ea de Queirs, Jorge Ama do en Gracilia no
Ramos, allen a uteurs met meer dan vijf vertaalde titels die wat meer versplinterd
zijn uitgegeven. Die verspreiding over meerdere uitgeverije n betreft echter
vooral de titels die ve rschenen zijn voor 1980. Alleen de eer ste werken van Jorge
Amado werde n uitgeven door een en dezelfde uitgeverij, Pega sus. Hij is de enige
auteur wiens werk versplinterd is uitgeven na 1980.
Auteurs van wie het enige werk tussen 1930 en 1960 is verschenen vertonen
een zekere mate van continuteit. Zo zijn alle vier vertaalde werken van Teixeira
de Pascoaes verschenen bij Meulenhoff en zijn deze bove ndien allen vertaald
door Albert Vigoleis Thelen, samen met Hendrik Marsman of Gerard Diels.
Teixeira de Pa scoaes was een vriend van Thelen en het lijkt hier persoonlijke
inspanning van zijn kant te zijn dat er vier versc hille nde werke n zijn vertaald e n
gepubliceerd in Nederland. Ook drie van de vier vertaalde werken va n Ferreira
de Castro verschijnen bij n uitgeverij. De vertalingen verschijnen, op een na,
bij De Vlam in Gent en zijn allen van de hand van Lode Roelandt, een vertaler
die verder niets uit het Portugees vertaalde. Ook hier zou persoonlijke interesse,
enthousiasme of direct contact met de aute ur de reden van publica tie kunne n
zijn. In het volgende hoofdstuk zal ik dieper ingaan op de vertalers en vertaalde
auteurs uit die periode.
4.3 Uitgeverijen
In Tabel 5 hieronder zijn de uitgeverijen weergegeven die twee of meer
titels uitbrachten, ee n volledig overzicht is terug te vinden in Tabel 16 in Bijlage
4. In totaal waren er 64 uitgeverijen die Portugeestalige literatuur in vertaling
-53-
uitbrachten, het overgrote deel (53) gaf slechts drie of minder vertalingen uit.
Elf brachten meer dan drie titels op de markt e n zijn samen verantwoordelijk
voor meer dan tweederde (171 titels) van de totale titelproductie.
Tabel 5: Uitg everijen van Portugeestali ge l iteratuur met twee of meer vertaalde titels.
Uitgeverij
Aantal
uitgegeven
titels
Aantal
auteurs /
verzamelbundels
(B)

(aantal per jaar)
Amsterdam: De Arbeiderspers 61
13
38
15 (+ 3 B)
Baarn: De Prom
16
13
Amsterdam: Ambo
Amsterdam:
Wereldbibliotheek
Amsterdam: Anthos
Breda: De Geus
Baarn/Bussum/Houten:
Wereldvenster
Amsterdam: Coppens &
Frenks
Amsterdam: Atlas
Amsterdam: Amber
Amsterdam: Pegasus
Amsterdam: Sirene
Gent: De Vlam
Leiden: De Lantaarn
Sliedrecht: Wagner & Van
Santen
Amsterdam: Arena
Amsterdam: Bakker
Houten: Van Holkema &
Warendorf
Leuven: Leuvense
schrijveractie
Rotterdam: Poetry
International
1978, 1980, 1981, 1983, 1984 (2), 1985, 1986, 1987,

1988, 1989 (2), 1990 (4), 1991 (2), 1992 (4), 1993
(3), 1994 (3), 1995, 1996(2), 1997, 1998 (4), 1999,
2000 (3), 2001 (4), 2002, 2003 (3), 2004 (2), 2005
(3), 2006 (2), 2007 (5), 2008
1904, 1937, 1939, 1947, 1950, 1961, 1970, 1972,
1975, 1977 (2), 1980, 1983, 1985, 1992 (2), 1993
(2), 1997, 1998, 1999 (2), 2000, 2001 (3), 2002,
2003 (3), 2005 (2), 2006, 2007 (2), 2008 (3)
1990, 1991 (2), 1992, 1993 (2), 1994 (3), 1995,
1996 (4), 1999 (2)
1996, 1997, 1999, 2001, 2003, 2004 (2), 2005, 2007
1933, 1954, 1991, 1992, 1994, 1996, 1997, 1999 (2)
7
7
5
5
1991, 1992, 1994, 1996 (2), 2000, 2008

1994 (2), 1995, 1998, 2000, 2002, 2008
4 (+ 1 B)
1978, 1981, 1982, 1988, 1989, 1991
1995, 1996, 1997, 2002, 2006
5
5
4
3
3
3
3
3
3
3
4 (+1 B)
2
2
3
1
1
1
1
1
3
1969, 1976, 1997, 2003, 2007

1971, 2001, 2003, 2005, 2007
1998, 2000, 2004, 2005
1990, 1991, 1992
1949, 1952, 1962
2003, 2004, 2006
1970, 1971, 1973
1952, 1954, 1958
1985 (2), 1986
1981, 1982, 1983
2000, 2003, 2005
2
2
2
2
1991 (2)
1982, 1998
1990, 2006
1991 (2)
2006, 2007
2
2
1 +1 B
2
1965, 1972
1954, 1966
-54-
Hierbove n werd al geconstateerd da t Me ulenhoff en De Arbeiderspers de

belangrijkste uitgeverijen van Portugeestalige literatuur in het literaire veld.
Tabel 5 maakt dat duidelijk, zij zijn samen verantwoordelijk voor de productie
van veertig procent van alle Por tugeesta lige literatuur in Nederland (99 titels).
Heilbron (1995: 223) stelt: voor zeer vele uitheemse talen (Japans, Chinee s,
Portugees, Spaans, Scandinavisc he talen) wordt de markt gedomineerd door n
uitgeverij, Meulenhoff,. Hij ba seert zich op c ijfers die lopen tot 1990, maar
zelfs toen al was De Arbeiderspers met 16 titels Meulenhoff (14 titels)
voorbijgestreefd en tegenwoordig wordt de markt van Portugeestalige literatuur
gedomineerd door De Arbeiderspers, met Me ulenhoff als goede tweede.
Opvalle nd is wel de c ontinuteit van Meulenhoff. De eerste vertaling uit het
Portugees verscheen al in 1904, en ook in de jaren 1930-1970 blijven er
vertalingen verschijnen. Dit terwijl bij De Arbeiderspers de eerste vertaling uit
het Portugees pa s verschijnt in 1978 103. Ook de Wereldbibliotheek is over de
gehele eeuw actief a ls uitgever van Portugee stalige literatuur. De uitgeverijen
actief in een korte periode voor 1970, De Vlam, De scle de Brouwer en Pegasus,
blijken zich te richten op slechts n a uteur.
Vanaf de jaren tachtig is de import en productie van Portugeestalige
literatuur wat meer gestructureerd. Uitgeverijen geven meerdere werken van een
auteur uit, de verschillende titels w orden zonder grote tussenpozen uitgegeven
en het zijn de grotere uitgeverijen die verantwoordelijk worden voor het
merendeel van de productie. Toch blijken er ook in de jaren hiervoor enkele
uitgeverijen te be staan die meerdere werken van een auteur uitgeven. De
versplintering in de periode 1900-1970 is dus niet volledig.
4.4 Pozie
In de voorgaande paragrafen is zowel fictie als pozie gerekend tot de
literatuur. Bij het opsplitsen van deze twee genres wordt duidelijk hoe weinig
vertalers betrokken w aren bij het uitgeven van Portugeestalige pozie. Er zijn in
totaal 33 poziebundels in eerste druk uitgegeven. Het betreft hier voornamelijk
verzamelbundels, wa arbij de keuze van de gedichten vaak ligt bij de vertaler.
103
Hierbij moet wel worden opgemerkt dat De Arbeiderspers zich pas in de jaren zestig is gaan richten op het samenstellen
van een literair fonds.
-55-
Slechts tien van de poziebundels zijn integrale vertalingen va n bundels z oals die
in he t Portugees zijn verschenen.
Tabel 6: Vertal ers van Portugeestali ge pozie
Vertaler
Aantal vertalingen
totaal
Willemsen, August
22
Dijk, Bertus
Koenders, Irne
Verspoor, Dolf
Herkes, Ed
Komit Indonesi
Pos, Arie
Earl, Martin
3
2
1
1
1
1
1
1
Jaar van publicatie eerste druk (aantal

per jaar)
1978, 1980, 1981 (2), 1982, 1983, 1985,
1992, 1998 (2), 2000, 2001, 2002, 2003
(2), 2005, 2006 (3), 2007 (3)
1969, 1971, 1976
1991 (2)
1947
1953
1971
1979
1996
2007
Ook hier begint de produc tie pas enige omvang te krijgen vanaf de jaren
tachtig. Van 1900 tot 1980 ver schijnen er slechts acht poziebundels. De overige
vijfentwintig verschijnen tussen 1980 en 2007. Een duidelijke voorkeur voor
Portugese of Braziliaanse pozie is niet te bespeuren. Er worden zowel
Portugese dichters als Fernando Pessoa , Nuno J dice en Sophia de Mello
Breyner Andresen en Braziliaanse dichters vertaald, zoals Carlos Drummond de
Andrade, Ldo Ivo en Ferreira Gullar. Uit andere Portugeestalige landen werden
twee bundels vertaald, een vertaling van de Oost-Timorese Francisco Borja da
Costa (1979) en de verzamelbundel Vuur en ritme met pozie uit Angola,
Moza mbique, de Kaapverdische Eilanden, Guinee-Bissau e n So Tom en
Principe.
Tabel 6 laat zien dat er vanaf 1980 een opmerkelijk monopolie lijkt te
ontstaan op vertaalde Portugeestalige pozie. Van de vijfentwintig verschenen
nieuwe bundels in die periode blijken er slechts vier niet op naam van August
Willemsen als vertale r te staan. Irne Koenders vertaalde twee bundels en Arie
Pos en Martin Earl beide n, waarbij Martin Earl niet naar het Ne derlands
maar, in he t ka der van Poetry International, naar het Engels heeft vertaald. Bij
het behandele n van de vertalers a ls actoren in paragraaf 3.1 bleek al dat
Willemsen persoonlijk verantwoordelijk was voor 52 van alle 247 geproduceerde
vertalingen uit het Portugees. Bijna de helft daarvan zijn pozieverta lingen.
Zonder Willemsen als vertaler van pozie zouden er slechts elf poziebundels
-56-
verschenen zijn in de gehele 20 e eeuw , een goede reden om wat dieper in te gaa n
op deze vertaler als actor, wat dan ook zal gebeuren in het volgende hoofdstuk.
Van al die poziebundels van de hand van Willemsen verscheen bovendien de
helft bij n en dezelfde uitgever, De Arbeiderspers. De andere helft verscheen
zeer verspreid bij acht verschillende uitgevers. Ook hier lijkt persoonlijk
enthousiasme en inzet de belangrijkste drijfveer te zijn om de vertalinge n
uitgegeve n te krijge n.
Er
verschenen
in
totaal
25
herdrukken
van
zeven
verschillende
poziebundels. De meest succesvolle is Gedichten van Fernando Pe ssoa, een

selectie uit het oeuvre van Pessoa, vertaald door Willemsen en uitgegeven door
De Arbeiderspers. De bundel verscheen voor het eerst in 1978 en is sindsdien
acht maal herdrukt, een unicum voor een dichtbundel in Neder land. Een andere
zeer succesvolle bundel is De liefde, natuurlijk van Carlos Drummond de Andrade,
ook vertaald door Willemsen en uitgegeven door De Arbeiderspers, voor het
eerst verschenen in 1996 en sindsdien zeven maal herdrukt. Dit is een integrale
vertaling van de in 1992 postuum in Brazili versche nen bundel O amor natural.
Verder werd Gedichten (1981) van Joo Cabral de Melo Neto drie maal
herdrukt, Gedichten (1982) va n Manuel Bandeira twee maal, net als Gedichten
(1980) van Drummond de Andrade en n van Ode van de zee door Pessoa als
lvaro de Campos. Ook deze bundels w erden vertaald door August Willemsen.
De enige bundel met een herdruk die niet vertaald werd door Willemsen, is
Saudades en andere verzen (1953) van Lus de Cames. In 1961 verscheen een
tweede druk van deze verzamelbundel, vertaald door Dolf Verspoor. Dit is
bovendien de enige herdruk van een poziebundel die uitge geven werd voor
1980, alle overige herdrukken verschenen na dat jaar.
4.5 Herdrukken
Zoals al werd opge merkt in 3.1.2, wordt het beeld va n de introductie va n
Portugeestalige literatuur in Nederland vertekend wanneer ook de herdrukken
worden meegeteld. Bovendien ka n niet met zekerheid worden gezegd dat
daadwerkelijk alle herdrukke n zijn meegeteld, zoals werd duidelijk gemaakt in
paragraaf 2.2.3. Hier zal daarom alleen kort worden ingegaan op enkele
succesa uteurs en welk soort literatuur het meest succesvol was in Nederland tot
nu toe. Van de 247 uit he t Portugees vertaalde titels werden er 57 herdrukt,
-57-
slechts 37 daarvan haalden ook een derde druk, hieronder zijn in Tabel 7 die 37
titels met drie of meer drukken weergegeven. 104
Tabel 7: Vertaalde literatuur met drie of meer drukken
Auteur
Titel (titel origineel)
Aantal
drukken
Coelho, Paulo
De Alchemist
(O Alquimista)
60
Coelho, Paulo
Elf minuten
(Onze minutos)
24
Saramago, Jos
De stad der blinden

(Ensaio sobre a cegueira)
21
Coelho, Paulo
De pelgrimstocht naar Santiago

(O dirio de um mago)
20
Coelho, Paulo
Carvalho,
Jos Rentes de
De vijfde berg
(A quinta montanha)
Veronika besluit te sterven (Veronika
decide morrer)
Aan de oever van de Piedra huilde ik
(Na margem do Rio Piedra eu sentei e chorei)
De duivel en het meisje
(O demnio e a Srta.)
De Zahir (O Zahir)
(Portugal: um guia para amigos)
Pessoa, Fernando
Gedichten (Poemas)
Carvalho,
Jos Rentes de
Andrade,
Drummond de

(Com os holandeses)
(O amor natural)
Het boek der rusteloosheid
(Livro de desassossego)
(Memorial do convento)
Minnebrieven van een Portugeesche
non.
(Lettres Portugaises)
Paulus, de dichter Gods (So Paulo)
Brazili, Brazili
(Viva o povo brasileiro)
De anarchistische bankier & ander
proza
(O banqueiro anarquista e outros contos de
raciocnio)
Diepe wildernis: de wegen (Grande
serto: veredas)
Alle namen
(Todos os nomes)
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Coelho, Paulo
Pessoa, Fernando
Saramago, Jos
Alcoforado,
Marianna
Ribeiro, Joo Ubaldo
Pessoa, Fernando
Rosa,
Joo Guimares
Saramago, Jos
12
1994, 1995, 1996 (3), 1997, 1998

(5), 1999 (3), 2000 (3), 2001 (3),
2002 (5), 2003 (5), 2004 (6), 2005
(6), 2006 (6), 2007 (7), 2008 (5)
2003, 2004 (7), 2005 (4), 2006 (5),
2007 (3), 2008 (4)
1998 (4), 1999 (2), 2000 (2), 2001,
2002 (2), 2003, 2004 (2), 2005 (2),
2006 (2), 2007, 2008 (2)
1993, 1995, 1996, 1999, 2000,
2001, 2002, 2003, 2004 (2), 2005
(3), 2006 (3), 2007 (2), 2008 (2)
1998, 2001, 2002, 2003 (2), 2004,
2005 (7), 2006, 2007 (5)
1999, 2000, 2002, 2003 (2), 2004
(4), 2005, 2006 (3), 2007, 2008 (2)
2000 (2), 2002 (2), 2003, 2004 (3),
2005, 2006 (2), 2007 (2), 2008
2001 (2), 2003 (2), 2004 (2), 2005
(2), 2006 (2), 2007 (2)
2005 (6), 2006 (4), 2007, 2008
1989 (5), 1992, 1994, 1996, 1999
19
16
14
12
104
Jaar van publicatie
8
8
7
1978, 1982, 1987, 1991, 1993,

1995, 1998, 2000, 2001
1972, 1973, 1982, 1987, 1988,
1989 (2), 1990
1992, 1996, 1997 (2), 1998, 1999,
2001, 2006
1990 (2), 1992, 1995, 1996, 1999,
2001
1990, 1998 (2), 2001, 2005
1904, 1922, 1934, 1948
1937 (2), 1939, 1949
1991, 1993, 1995, 2000
1980, 1990, 1997, 2002
1993, 1995, 2000, 2007
2000 (2), 2002, 2007
In de cd-romversie van deze scriptie zijn de volledige gegevens over herdrukken terug te vinden in het Excel-bestand
dados quantitativos_ kwantitatieve gegevens.xls.
-58-
Melo Neto,
Joo Cabral de
Cmara, Dom Helder
Carvalho,
Jos Rentes de
Rosa,
Joo Guimares
Rosa,
Joo Guimares
Saramago, Jos
Carvalho,
Jos Rentes de
Tavares,
Miguel Sousa
Saramago, Jos
Saramago, Jos
Antunes,
Antnio Lobo
Saramago, Jos
Andrade,
Drummond de
Bandeira, Manuel
Carvalho,
Jos Rentes de
Gedichten (Poemas)
1981, 1983, 1984 (2)
1970, 1971 (2)
1987, 1990, 1993
1977, 1984, 1993
1983, 1992, 1996
1998, 1999, 2005
Ernestina (Ernestina)
1998, 1999, 2001
Evenaar (Equador)
2004, 2005, 2007
1996, 1998, 2006
2001, 2006 (2)
1997, 2001, 2007
2006 (2), 2008
Gedichten (Poemas)
1980, 1990, 2002
Gedichten (Poemas)
(A amante holandesa)
1982 (2), 1983
2000, 2002, 2003
Een spiraal van geweld bedreigt de

mensheid. (Desconhecido)
De juwelier en andere verhalen
(O Joalheiro)
(Primeiras estrias)
Het uur en ogenblik van Augusto
Matraga
(A hora e a vez de Augusta Matraga)
(O evangelho segundo Jesus Cristo)
Het beleg van Lissabon (Histria do

Cerco de Lisboa)
Het schijnbestaan
(A caverna)
(O manual dos inquisidores)
Het verzuim van de dood
(As intermitncias da morte)
In paragraaf zagen we al dat een groot deel van de herdrukken op naam

komt van slechts twee auteurs, te weten Jos Saramago en Paulo Coelho. Nu alle
gegevens met betrekking tot de herdrukken verzameld zijn blijkt da t het
voornamelijk deze laatste a uteur is die we als succesauteur kunnen bestempelen,
of beter nog, bestse llerauteur. Van de in totaal 316 verschenen herdrukke n
bestaat ruim de helft (173) uit werk van Paulo Coelho. A l het werk van deze
auteur verscheen bij De Arbeiderspers en het grootste deel daarvan werd
vertaald door Piet Janssen. De eerste twee vertalingen, uit 1993 en 1994, zijn van
de hand van Harrie Lemmens, waaronder overigens het meest succesvolle werk
De Alchemist (1994).
Er werden zeve n vertalingen van Jos Saramago uitgegeven die twee of
meerdere malen herdrukt zijn, in totaal verschenen er veertig herdrukken van
zijn boeken. Vooral zijn Stad der b linden was een groot succes als we kijken naar
de hoeveelhe id herdrukken. Interessant is de totstandkoming van de vertalingen
van Saramago en zijn succes. De eerste drie vertalingen verschenen bij De
Arbeiderspers, e n werden vertaald door Harrie Lemmens. Na deze eerste
-59-
drukken wordt alle s bij Meulenhoff uitgegeven, ook de herdrukken van die eerste
drie werken. Meulenhoff heeft de rechte n van De Arbeiderspers overgenomen.
Bovendien worden vanaf dat mome nt zo goed als alle vertalingen gemaakt door
Maartje de Kort. Al met al voldoende r edenen om de import van Saramagos
werk nader te bestuderen. In hoofdstuk vijf zal een beeld worden geschetst va n
het verloop va n de uitgaven en geef ik de redenen voor het veranderen van
zowel uitgeverij als vertaler.
Jos Rente s de Carvalho is ruim vertegenwoordigd, ook hem kunnen we
rekenen tot een auteur die het goed heeft gedaa n in Nederla nd. Vijf van zijn
werken werden twe e of meer keer herdrukt, in totaal verschenen er 24
herdrukken. De meest herdrukte titels van zijn hand zijn Waar die andere God
woont (1972) en Portugal: Een gids voor vrien den (1989). Ook de ze aute ur zal in het
volgende hoofdstuk kort aan bod komen. Niet allee n vanwege zijn opmerkelijk
succes als Portugese Nederlander, sinds 1956 is Nederland zijn tweede
vaderland, maar ook als adviseur voor De Arbeiderspers.
Een ander opvallend gegeven is he t voorkomen van niet minder dan vijf
poziebundels in deze lijst. Een gedichte nbunde l die in herdruk gaat is op zich al
een zeldza me gebe urtenis, laat staan wanneer het bundel betreft die vertaald
werd uit een taalgebied en cultuur die zo ver van de Nederlandse af staan.
Vooral het al eerder genoemde succes van Gedichten van Pessoa (ac ht maa l
herdrukt), en va n De liefd e, natuurlijk, een postuum verschenen bundel van Carlos
Drummond de Andra de (zeven maal herdrukt), is uitzonderlijk te noemen. Allee n
die eerste bundel is van een Portugees dichter, de overige vier bundels zijn van
Braziliaanse dic hters. In paragraaf 3.4 was al opgemerkt dat August Willemse n
persoonlijk verantwoordelijk was voor zo goed als alle vertaalde pozie na de
jaren zeventig, nu blijken ook de meest herdrukte gedichtenbundels van zijn
hand te zijn. De twee meest succesvolle vertalingen versche nen bij De
Arbeiderspers, de bundels van Ma nuel Bandeira en Jo o Cabral de Melo Neto
werden uitgegeven door De Lantaarn in Leiden.
Wanneer we naar de herkomst va n de literatuur in herdruk kijken blijkt er
geen voorkeur te zijn voor een specifieke literatuur uit een bepaald land. Van de
57 werken in herdruk zijn er 26 Braziliaans en 31 Portugees. Ook wanneer de
succesvollere werken op deze manier worden bekeke n is er geen specifieke
voorke ur te vinden. Van de 23 werken wa arvan een vierde druk verscheen waren
-60-
er elf Braziliaans en twaalf Portugees. Literatuur uit een a nder Portugeestalig

land is tot nu toe nooit vaker dan eenmaal in herdr uk gegaan.
Wel is het voornamelijk contemporaine literatuur die is herdrukt. Slechts 5
van die hiervoor genoemde 23 werken zijn niet-contemporain en daarvan zijn er
drie van Fernando Pessoa, een a uteur die moeilijk als niet-contemporain kan
worden gecla ssificeerd vanwege het ook in Portugal postuum verschijnen van het
grootste deel van z ijn oeuvre.
Uit de analyse van het verschijnen van herdrukken van Portugeestalige
literatuur in Nederlandse vertaling blijkt dat ook hier dezelfde actoren naar
voren te komen. De Arbeiderspers en Meulenhoff als belangrijkste uitgeverijen,
August Willemsen en Harrie Lemmens als meest aanwezige vertalers. De a uteurs
Jos Saramago, Fernando Pessoa en Jos Rentes de Carvalho blijken ook hier het
meest vertegenwoordigd. Pa ulo Coelho springt als enige bestselleraute ur boven
alles uit. Al deze actoren en instituties zullen in afzonderlijke paragrafen worden
besproken in hoofdstuk vijf.
4.6 Samenvatting
In dit hoofdstuk heb ik geprobeerd een a ntwoord te geven op onderstaande
vragen:
3
Welke actoren (uitgevers, auteurs en vertalers) zijn betrokken bij de introductie van deze
vertalingen [Portugeestalige literatuur in Nederlandse vertaling]?
4.2
Welke vertalers, uitgevers en auteurs vallen het meest op wanneer de Nederlandse

vertalingen uit het Portugees worden onderworpen aan een institutionele analyse?
Het antw oord op hoofdvraag 3 is in de verschillende tabelle n hierbove n
weergegeven, de volledige gegevens zijn opgenomen in Bijlage 4. Hier staan alle

vertalers, a uteurs en uitgeverijen die tussen 1900 en 2008 betrokken zijn geweest
bij het publiceren van een of meerdere vertalingen uit het Portugees.
Uit de hierboven gepresenteerde gegevens kunnen we concluderen dat een
deel van de ver taalde tite ls waarsc hijnlijk door persoonlijk enthousiasme en
doorzettingsvermogen van de vertaler, uitgever of eventueel auteur. Hier lijken
de gebruikelijke the oretische mechanismen van marktwerking niet altijd ee n
verklaring te bieden waarom een bepaald werk vertaald is naar het Nederlands.
Hierbij baseer ik me voornamelijk op de continuteit in het aantal geproduceerde
-61-
titels op he t gebied van vertaler, aute ur of uitgever. Ook het te genovergestelde,

spreiding over meerdere uitgevers of de vertaling van een werk van een
onbekende aute ur, kan duiden op individueel initiatief.
Zo waren er in de jaren dertig en veertig enkele vertalers actief die
meerdere werken van eenzelfde auteur hebben vertaald, welke vaak verschenen
bij dezelfde uitgeverij. Albert Vigoleis Thelen vertaalde samen me t Hendrik
Marsman drie werken van Teixeira de Pascoaes, die verschenen bij J.M.
Meulenhoff. Een vierde vertaling van Pascoae s verscheen in 1950 bij dezelfde
uitgeverij en werd ook vertaald door Thelen, ditmaal in samenwerking met
Gerard Diels. Andere vertalers die opvallen in die periode zijn Jan Jakob
Sla uerhoff en Marcus de Jong. Gezien de kleine totale hoeveelheid vertaalde
titels uit het Portugees in die periode is het de moeite waard nader in te gaan op
het proces van totstandkoming van die titels.
Eerder al gaf ik aan dat in de jaren tac htig en negentig de populariteit van
Portugeestalige literatuur groeide. De vertalers die hierbij het meest opvielen
zijn August Willemsen en Harrie Lemmens, die niet alleen een groot aanta l
verschillende aute urs vertaalde n, maar hun vertalingen ook bij meerdere
uitgevers gepubliceerd zagen. Gezien het grote aandeel dat zij hebben in het
literaire veld, zal ik ook hun rol nader bestuderen in het volgende hoofdstuk en
proberen hun werkwijze te omschrijven. Ook he t uitgeefproces rondom Coelho
en Saramago zal ik grondiger onderzoeken. Dit alles om te achterhalen of er
sprake is van individueel initiatief bij deze verschillende actoren en instituties.
-62-
5
HET INDIVIDU ALS ACTOR
Nu de algemene gegevens verzameld zijn rest nog het beantwoorden van de
meer specifieke vragen. Uit de institutionele analyse in hoofdstuk vier kwam een
aantal actoren naar voren die een bovengemidde lde rol hebben gespeeld in de
introductie van Portugeestalige literatuur. Van deze actoren wil ik te wete n
komen of zij persoonlijk invloe d hebben gehad op de materile productie va n
een of meerdere vertalingen, welke vorm deze invloed had en hoe ver deze reikte
(vraag 4.2 en 4.3 uit de inleiding).
Uit het theoretisch kader is naar voren gekomen dat het bij literaturen uit
een taal anders dan de drie moderne vreemde talen voorkomt dat de inzet va n
een individu de reden is van het verschijne n van een vertaling. Slechts een
fractie van de vertaalde titels komt tot sta nd door bemiddeling van een literair
agent. Bij een substantieel deel va n Spaanstalige literatuur wa s het de uitgever
die het initiatief nam (zie 3.2.1).
In dit hoofdstuk bespreek ik achtereenvolgens de eerste helft van de
twintigste eeuw, de twee meest aanwezige vertalers in de pe riode 1980-2008,
namelijk August Willemsen en Harrie Le mmens, en drie auteur s in vertaling uit
diezelfde periode, Fernando Pessoa , Jos Saramago en Paulo Coelho. Ik
verwacht vooral in de eerstgenoemde periode en bij de twee vertalers
aanwijzingen
te
vinden
die
duide n
op
individueel
initiatief.
De
vertaalgeschiedenis van de drie auteurs wordt hier behandeld vanwege hun

populariteit in Nederland en de soms vreemde omstandigheden waaronder zij
gentroduceerd zijn.
5.1 De eerste helft van de twintigste eeuw

In 1904 en in 1906 verschenen nieuw e vertalingen uit he t Portugees:
Minnebrieven van een Portugeesche n on va n Mariana Alcoforado vertaald door Arthur
van Schendel, via he t Frans, in 1904 en Briefwisseling van Fradique Mendes van Ea
de Queirs vertaald door M.J. Kollewijn in 1906. Daarna blijft het lange tijd stil
totdat in 1932 De misdaad van pa ter Amaro verschijnt, ook van Ea de Queirs. In
de jaren dertig versc henen in totaa l zeve n nieuwe vertalingen uit het Portugees
die zijn weergegeven in onderstaande tabel.
-63-
5 Het individu als actor
Tabel 8 : Ni euwe Por tugees tali ge ver talingen vers chenen i n de jaren d er tig in chronologi sche v olgor de
Auteur
Queirs, Jos
Maria de Ea de
Titel
De misdaad van
pater Amaro
Johan Maurits van
Nassau
Originele titel
O crime do padre
Amaro
O prncipe de
Nassau
Vertaler
Slauerhoff, J. & R.
Schreuder
Slauerhoff, J. & R.
Schreuder
Castro, Ferreira de
De paradijsplantage
A selva
Gerzon-Caff, A.
1936
Ribeiro, Aquilino
De man die den

duivel doodde
O homem que
matou o Diabo
Brouwer, J.
1936
Pascoaes,
Teixeira de
Paulus, de dichter
Gods
So Paulo
Thelen, Albert
Vigoleis & H.
Marsman
1937
J.M. Meulenhoff
Conflito do Canal
de Inglaterra entre
as armas
Espanholas e
Olandezas
De Jong, Marcus
1939
Den Helder: C. de
Boer Jr.
So Jernimo e a
trovoada
Thelen, Albert
Vigoleis & H.
Marsman
1939
J.M. Meulenhoff
Setbal, Paulo
Melo, Francisco
Manuel de
Pascoaes,
Teixeira de
De strijd in het
Engelsche Kanaal
tussen de Spaanse
en Hollandse
wapenen anno 1639
Hironymus, de
dichter der
vriendschap
Jaar
Uitgever
1932
Querido
1933
Wereldbibliotheek
P.N. van Kampen
& Zoon
W.J. Thieme &
Cie
In de jaren veertig worden in totaal vijf nieuwe vertalingen gepubliceerd,

waarbij enkele na men uit de jaren dertig terugkomen.
Tabel 9: Ni euwe Portugees tali ge vertalingen vers chenen i n de jaren veertig in chronologi sche volgorde.
Auteur
Diniz, Jlio
Titel
De pleegkinderen
van Meneer Pastoor
Originele titel
As pupilas do
Senhor Reitor
Verbo escuro,
obras completar
VII
Vertaler
Jaar
Uitgever
Holvoet, G.L.
1947
Pro Arte
Thelen, Albert
Vigoleis & H.
Marsman
1947
J.M. Meulenhoff
Verbum obscurum
Ortigo, Ramalho
Holland 1883
A Holanda
De Jong, Marcus
1948
Jacob van
Campen
Amado, Jorge
Woeste wereld.
Braziliaanse roman.
Terras do sem
fim
Thyn, Suzanne van
1949
Pegasus
Napoleon. Spiegel
van de antichrist.
Napoleo
Thelen, Albert
Vigoleis & Gerard
Diels
1950
J.M. Meulenhoff
Het duo Slauerhoff & Schreuder vertaalden twee titels, De Jong drie, maar
vooral Albert Vigoleis Thelen valt op als vertaler, in sa menwerking met Hendrik
Marsman en een keer met Gerard Diels vertaalde hij vier van de twaalf werken
(zie Tabel 8 en 9). Alle vertalingen zijn van Teixeira de Pascoaes en verschenen
bij dezelfde uitgeverij: J.M. Meulenhoff.
Volgens Heilbron (1995: 218-9) was het aantal professionele literair
vertalers in de jaren voor 1960 zeer klein. De cijfers van Portugee stalige
literatuur in vertaling bevestigen dit. Van alle personen die een vertaling
maakten is alleen De Jong te omschrijven als professioneel vertaler Portugee s,
-64-
Johan Brouwer was ook een gekwalificeerd vertaler, maar op het Spaanse
taalgebie d. Arthur va n Schendel, Albert Vigoleis Thelen, Hendrik Marsman e n
Jan Jakob Slauerhoff waren eerst en vooral schrijver s. Van Kollewijn, GerzonCaff, Holvoet, e n Van Thyn is weinig bekend en hun vertalingen lijken
incidenteel. Alleen Van Thyn publiceerde nog een vertaling van William
Somerset Maugham. Het feit dat Gerzon-Caff De paradijsplantage (1936) uit het
Engels vertaalde geeft aan dat ze in ieder geval geen vertaalster Portugees was.
5.1.1 Albert Vigoleis Thelen en Teixeira de Pascoaes
Om te onderzoeken of er bij het verschijnen van de vertalinge n van Teixeira
de Pascoaes sprake is geweest van individueel initiatief zal ik me beperken tot de
eerste vertaling van hem, Paulus, de dichter Gods. Na het verschijnen van deze
eerste vertaling hoeft een uitgever zich niet meer alleen te laten leiden door
eventuele besprekingen en vertalingen in het buitenland. De auteur heeft dan al
een bepaalde status verworven in Nederland en de uitgever kan zijn be slissing
om een tweede vertaling te publiceren baseren op het succes va n die eerste titel.
Dat dit waarschijnlijk heeft meegespeeld za l hieronder duidelijk worden.
Uit een eerder onder zoek (Schreij & t Hart 2007: 7) kwam naar voren dat
Albert Vigoleis Thelen bevriend wa s met Pascoae s. Echter, deze vriendscha p
ontstond waarschijnlijk pa s na het verschijnen van de eerste vertaling.
Wij spraken af dat wij Marsman en zijn vrouw op Paaszondag aan het station van Bazel
zouden ontmoeten. De volgende dag zouden zij verder reizen. Zodra wij elkaar zagen stelde
hij mij de voor Hollandse letterkundigen typerende vraag: Waaraan werk je? Ik vertelde hem
dat ik een Portugese mysticus had ontdekt die ik voor Meulenhoff aan het vertalen was,
samen met een jonge anthroposoof die in Dornach woonde en op wie ik hevig jaloers was
vanwege zijn geruisloze Remington schrijfmachine. Marsman was meteen genteresseerd en
wilde iets lezen
(Morrin 2005: 131)
Thelen lijkt Pascoaes dus zelf ontdekt te hebbe n en uit interesse te zijn
begonnen aan de vertaling. Hij ging samenwerken met Marsman, die hij in
februari 1934 had leren kennen, nadat deze bij he t leze n van de proefvertaling
opmerkte: Da t is gele uter en geouwehoer van die vent en dat gaat helemaal
niet (Hart 1985: 162). Waarmee hij doelde op het Nederla nds, dat Vigoleis
Thelen nie t voldoende machtig was, van de jonge antroposoof uit vorig citaat.
Ze werke n twee jaar aan de vertaling en wanneer ze klaar zijn proberen ze deze
-65-
uitgegeve n te krijge n. Jan Greshoff, een kennis van beiden, geeft Thelen advies
en Marsman is het daarmee eens:
Over zijn ontmoeting met Greshoff vertelde Thelen: Nu had ik op Mallorca Greshoff leren
kennen [...] Hij zei tegen mij: Als je een mysticus hebt ontdekt, dan komt er maar n uitgever voor in
aanmerking, dat is de oude Meulenhoff, de vader van John Meulenhoff. Toen Henny [Marsman] mij vroeg,
wie het zou uitgeven, vertelde ik hem, dat Greshoff Meulenhoff had aanbevolen. Meulenhoff, uitstekend,
schrijf aan Meulenhoff een briefkaart, dat Henny Marsman de vertaler is, de mede-vertaler.
Thelen, in het interview met Adriaan Morrin (2005: 131), zegt iets anders:
Ik vertelde hem [Marsman] dat ik een Portugese mysticus had ontdekt die ik
voor Meulenhoff aan het vertalen was, . Wat er waar is valt niet meer te
achterhalen, maar dat Meule nhoff het uitgeeft is een feit en in 1937 verschijnt
Paulus, de dichter God s als vertaling van So Pau lo. Hoewel het volledige verhaal
niet te achterhalen is en sommige citaten elkaar tegenspreke n kunnen we met
enige zekerheid stellen dat het ver schijne n van deze vertaling te danke n is aan
het initiatief van Thelen en Marsman.
De vertaling werd een onverwacht succes en er verschenen vele, veelal
positie ve , be sprekingen in literaire tijdschriften en kranten (zie Tabel 10).
Bovendien werd het boek drie maa l herdr ukt, waarvan de eerste nog in hetzelfde
jaar als de eerste dr uk. Het eerste ha lf jaar blijft het stil rondom de vertaling en
moet Thelen twee artikelen (waarvan een onder zijn pseudonie m Leopold
Fabrizius) over zijn eigen vertaling schrijven om de aandacht op Paulus gevestigd
te krijge n. Daarna ga at het snel, zeker na Menno ter Braaks paginagrote artikel
Logos en Mythos. Het verschil tussen quasi-mythisch en mythisch denken. De
Portugeesche Paulus in Het Vaderland dat veel sentimenten los maakt in
verschillende , ook religieuze, hoeken.
T a b e l 1 0 : D e r e c e p t i e g e s c h i e d e n i s v a n P a u l u s d e D i c h t e r Go d s ( B r o n : S c h r e i j & t H a r t : 9 )
Auteur
Besproken werk
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
So Paulo
Jaar/maand
1937/4
1937/6
1937/11
1937/12
1937/12
1937/12
1938/1
1938/1
1938/1
So Paulo
1938/1
-66-
Criticus/Recensent
Feuilleton
A.V. Thelen
Leopold Fabrizius
Onbekend
A.M. Brouwer
Menno ter Braak
J. Brouwer
Dom G. Sloet
J.N. Bakhuizen v/d
Brink
G. Hulsman
Tijdschrift
De Stem
Groot Nederland
Het Vaderland
Het Vaderland
De Groene Ams.
Het Vaderland
De Stem
Roeping
De Gids
Het Vaderland

So Paulo
So Paulo
1938/2
1938/4
Onbekend
Onbekend
Het Vaderland
Het Vaderland
Zonder hier bewijs voor te hebben, kunnen we ervan uitgaan da t de uitgever

na dit succes verzocht heeft meer titels te vertalen van deze a uteur. Het zal voor
de vertalers in iede r geval makkelijker zijn geweest de volgende vertaling
uitgegeve n te krijge n. In 1939 verscheen dan ook Hironimus, de dichter d er
vriend schap . Verbum O bscurum, de vertaling van Verbo escuro, een dichtbundel va n
Pascoaes, verscheen pas in 1947, terwijl het al in de jaren dertig is vertaald. Na
het overlijden va n Marsman in 1940 maakte Thelen nog een vertaling van een
werk van Teixeira de Pascoaes. Nap oleon, spiegel van de antichrist werd vertaald in
samenwerking met Gerard Diels en gepubliceerd in 1950.
Uit de citaten hierboven is op te make n dat het Vigoleis Thelens intere sse
voor de Portugese mysticus Teixeira de Pascoaes en Marsmans bekendhe id als
schrijver zijn gewee st die hebben geleid tot publica tie van Paulu s, de dichter God s.
Recensies van onder meer Menno ter Braak, een goede vriend van Marsman en
Thelen, maakte n van het werk een verkoopsucces.
5.1.2 Marcus de Jong
Behalve zijn gepubliceerde werken over Portugese letterkunde en zijn
vertalingen is er niet veel informa tie beschikbaar over professor Marcus de Jong.
Een groot deel ervan komt uit publicaties van zijn eigen hand. Hij was lector aan
de Universiteit van Amsterdam en wa s de eerste lusita nist van Nederland.
Tabel 1 1: Vertali ngen van Mar cus d e Jong in chr onologische vol gorde, inclusief her dr ukk en.
Auteur
Melo, Francisco
Manuel de
Ortigo, Ramalho
Cunha, Euclides
da
Dantas, Jlio
Diverse auteurs
Ortigo, Ramalho
Titel
De strijd in het Engelsche
Kanaal tussen de Spaanse en
Hollandse wapenen anno
1639
Holland 1883
Titel origineel
Conflito do Canal de
Inglaterra entre as
armas Espanholas e
Olandezas
Olanda
Jaar
Uitgever
1939
C. de Boer Jr.
1948
Jacob van Campen
De binnenlanden.
Os sertes
1954
Wereldbibliotheek
Het souper der kardinalen
A ceia dos cardinais
1956
Ned. Kring van Vrienden

van Portugal
Beknopte geschiedenis der

Port. Letterkunde
Holland 1883 (2e druk)
Histria concisa da
literatura port.
Olanda
1958
L. J. Veen
1964
Naast zijn vertalinge n, weergegeven in Tabel 11, publiceerde hij lezingen en

studies over de Portugese le tterkunde. Verder was hij vast recensent van
Portugeestalige litera tuur in het tijdschrift Groot Nederland . Eti de Vries (2007:
-67-
70) erke nt in haar scriptie over de receptie van Os Lusadas zijn inzet voor de
verspreiding van Portugese literatuur in de jaren twintig en dertig. In de jaren
vijftig en zestig publiceert hij enkele studies naar Ea de Queirs en Fernando
Pessoa . Zijn vaak felle recensies van vertalingen duiden op een hoge ma te van
betrokkenheid bij de introductie van Portugeestalige literatuur . Naast het citaat
in 4.1, waarin hij kritiek uit op de vertaling van Brouwer, spreekt hij in een van
zijn lezingen de hoop uit dat er maar heel weinig exemplaren van De Misdaad van
Pater Ama ro worden verkocht in Nederland (De Jong, 1937: 51). In een brief aan
de vertaler, Slauerhoff, bevestigt hij dit en geeft hij de reden van zijn klagen: de
kritiek was mij inderdaad ingegeven door mijn grote bewonde ring van Ea de
Queirs; ik vond het zonde dat hij z in ons land werd gentroduceerd (Hazeu
1995: 553).
Zonder verder onderzoek in de uitgeverijarchieven, briefwisselingen en
andere directe bronnen is niet va st te stellen of De Jong persoonlijk
verantwoordelijk is geweest voor het initiren van zijn verta lingen. Dat elke
vertaling van hem verscheen bij een andere uitgeverij kan duiden op initiatief
van de vertaler. Zijn vele publicaties en le zingen over Portugee stalige literatuur
en het feit dat hij de enige lusita nist was in Nederland van 1920 tot 1960
onder strepen zijn invloed op de introductie van die literatuur.
5.1.3 Slauerhoff
In 1936 verschijnt In Memoriam Slauerhoff, een speciale uitgave van Groot
Nederland . De Jong (1936) sc hrijft hiervoor de bijdrage Slauerhoff & Portugal.
Hierin beschrijft hij de bijzondere rol die de Portugese dichter Cames in het
werk van Jan Jakob Sla uerhoff heeft gespeeld. In zijn roman Het Verboden Rijk
(1932), vertaald als O Reino Proibido (1997) naar het Portugees door Patrcia
Couto en Arie Pos, speelt Ca me s de hoofdrol en hij schrijft verschillende
gedichten over hem. De Jong (1936: 43) schrijft in zijn artikel dat Sla uerhoff de
enige Nederlandse schrijver is, welke men zonder enige kennis van de Portuge se
literatuur niet ten volle kan verstaan, waarmee hij doelt op die ene Portuge se
dichter.
Bij al zijn bezoeken aan Portugal kwam Sla uerhoff wel in contact met
andere Portugese literatuur en hij maakt kennis met het werk van Ea de
Queirs. Van deze auteur vertaalde hij O crime do padre Amaro (Het vergrijp van
Pater Amaro, 1932). Ook verscheen van zijn hand een vertaling van O Principe de
-68-
Nassau (Johan Maurits van Nassau, 1933) van de Braziliaanse auteur Pa ulo Setbal.
Deze vertalinge n maakte hij in samenwerking met Richard Schreuder. Ook hier is
het niet mogelijk om definitief uitsluitsel te krijgen over wie het initiatief heeft
genome n bij deze vertalingen. De Jong schrijft een brief aan Slauerhoff waarin
hij die ns ver taling bekritiseerd, uit het eerlijke antwoord blijkt dat het
waarschijnlijker is dat de uitgever hier he t initiatief heeft genomen:
Mijn besten dank voor de toezending van Uw monografieHet spijt mij dat ik (en
Schreuder) zoo in gebreke zijn gebleven bij de vertaling van Amaro. Mijn kennis van het
Portugeesch is inderdaad niet diep, maar als de gelegenheid zich aanbiedt iets te verdienen,
vindt U dat men zoo conscintieus moet zijn, deze gelegenheid voorbij te laten gaan? Ik kan
mij de luxe helaas niet veroorloven. Overigens geloof ik dat de gemiddelde Ned. lezer zich
niet stooten zal en toch wel, zelfs in onze gebrekkige vertaling, een denkbeeld zal krijgen
van Queiroz schepping
(Hazeu 1995: 555)
Bovendien waren er in 1895 en in 1906 al vertalingen va n Ea de Queirs
verschenen. Deze a uteur was dus, hoe weinig ook, al beke nd in Nederland, wat
de conclusie rechtvaa rdigt dat het de uitgever was die het initia tief nam. Hoe de
vertaling van Paulo Setbal tot stand is ge komen heb ik niet kunnen achterhalen.
Over deze vertaling is een fragment ter ug te vinden in een brief die Sla uerhoff
aan de Wereldbibliotheek schrijft:
Ik heb aan deze vertaling weinig aandeel, is er geen andere vorm te vinden om mijn naam
te behouden als U daar prijs op stelt, dan mij als vertaler te noemen? Zendt U even t
voorschot aan Schreuder!
(Hazeu 1995: 555)
Slauerhoff heeft blijkbaar maar weinig aa ndeel gehad in de ve rtalingen en
hij maakte ze om een beetje bij te verdienen. Dat is een beeld dat niet he lemaal
terecht is. In 1934 heeft hij, zonder succes, nog getracht O Mandarim van Ea de
Queirs te vertalen voor de Wereldbibliotheek (Hazeu, 556). In 2001 verscheen
deze alsnog in vertaling van Joep Huiskamp als De Manda rijn bij Uitgeverij IJzer.
In de hierboven geciteerde brief aan De Jong van 9 september 1936, vla k voor
zijn dood, vraagt Slauerhoff Marcus de Jong bovendien:
Indien U mij eenige modern-portugeesche auteurs kan noemen die de moeite waard zijn
zou ik mij zeer dankbaar gevoelen. Is Ribeiro iets? Men beval mij als dichter Nobre aan
doch deze valt tegen
(Hazeu 1995: 555)
-69-
Met zijn vertalinge n en de incorporatie van Cames in zijn eigen werk heeft
Sla uerhoff zeker een rol gespeeld in de introductie van Portuge estalige literatuur
in Nederland. Of hij naast he t mislukte initiatief om O Mandarim vertaald te
krijgen ook persoonlijk verantwoordelijk is voor de twee vertalingen van hem en
Richard Schreuder is onduidelijk, a l lijkt het erop dat het in dit geval de uitge ver
is geweest.
5.2 De vertalers Willemsen en Lemmens

In hoofdstuk vier zagen we da t er twee vertalers zijn die ver uit het grootste
aantal tite ls hebben vertaald. Beiden vertaalden 52 titels, waarmee zij same n
verantwoordelijk zijn voor bijna de helft van alle versc henen vertalingen uit het
Portugees van 1900 tot 2008. August Willemsen begon zijn activiteiten als
vertaler Portugees in 1970, hetze lfde jaar dat hij afstudeerde
met die taal als
hoofdvak, waarna hij tot 1990 als een va n de weinige vertalers constant actief
was in dit taalgebied. Na dat jaar groeit het aantal vertalers. Harrie Lemmens
startte zijn carrire als vertaler Portugees in 1989, daarvoor was hij al korte tijd
actief als vertaler uit het Engels en Duits. Vanaf dat jaar publiceer t hij
gemiddeld drie titels per jaar. In hoofdstuk drie zagen we al dat Portugee stalige
literatuur moeilijk aan de man is te brengen vanwege haar onbekendheid. Hoe
konden zij dan toch zoveel titels uitgegeven krijgen? In deze paragraaf worden
deze vertalers aan een nadere analyse onderworpen. Op basis van interview s met
Maarten
A sscher,
uitgever
bij
Meulenhoff
1980-1998,
Peter
Nijssen,
hoofdredacte ur van De Arbeider spers 1995-heden, en Harrie Lemmens zelf

probeer ik te achterhalen hoe de verschillende vertalingen tot sta nd zijn
gekomen. Ook maak ik gebruik van enkele publicaties van en gepubliceerde
interviews met A ugust Willemsen. Hierbij ligt de prioriteit bij het ac hterhale n
van de initiatiefneme r en het beter in beeld brengen van het proces dat leidt tot
uitgave van een vertaling.
5.2.1 August Willemsen (1936-2007)
In de ge hele periode (1970-2007) da t Willemsen actief was als vertaler
Portugees is zijn productie redelijk constant. Van 1970 tot 1986 verschijnen
negentien titels, dan volgt een korte onderbreking van ze s jaar, van 1990 tot
2007 versc hijnen er nog eens driendertig. Zijn productie neemt de laatste zeven
-70-
jaar van zijn leven flink toe . Zijn vertalingen die in boekvorm zijn gepubliceerd
zijn hieronder weergegeven.
Tabel 1 2: Vertali ngen van Aug ust W illem sen gepubliceerd in boekvor m.
Diverse auteurs
Trevisan, Dalton
Rosa, Joo Guimares
Trevisan, Dalton
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Bandeira, de Sousa
Meesters der Portugese vertelkunst

De koning der aarde
De vijfvleugelige vogel
Gedichten
Gedichten
De anarchistische bankier & ander proza
Gedichten
Ode van de zee, door lvaro de Campos
Gedichten
1970
1972
1975
1977
1977
1978
1980
1980
1981
1981
1982
20 Gedichten
1983
Assis, Machado de
Rosa, Joo Guimares
Assis, Machado de
Assis Machado de
Assis, Machado de
Posthume herinneringen van Brs Cubas

Het uur en ogenblik van Augusto Matraga
De psychiater en andere verhalen
Quincas Borba
Dom Casmurro
Ik verheerlijk het verleden niet.
13 hedendaagse dichters uit Portugal
Vrouwenarmen en andere verhalen
Dagboek van Aires
Onrust: roman
De zoete vijandin: verhalen
Angst: roman
So Bernardo
De veroveraar
Farewell
Recept om blauw te maken
Dit stuk grond
Vleermuizen en blauwe krabben
Het uur van de duivel
De stocijn
De binnenlanden.
Boodschap
Oden (Ricardo Reis)
Kannibalen
Morgen is weer een dag
Herostratus
De hoeder van de kudden (Alberto Caeiro)
Brieven 1905-1919
De spookschrijver uit Rio
De emotie in kaart gebracht
Brieven 1921-1935
Liefdesbrieven 1920, 1929-1932 (vertaald samen
met Harrie Lemmens)
Pessoa: een directe weg naar het lezen van
gedichten van Fernando Pessoa
Gedichten 1913 1922 (lvaro de Campos)
37e Poetry International Festival
Ware voor zo lange liefde niet zo kort het leven
De mooiste gedichten van Fernando Pessoa
1983
1983
1984
1984
1985
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
De Lantaarn
De Arbeiderspers
De Lantaarn
Rijksacademie Beeldende
Kunsten
De Arbeiderspers
De Lantaarn
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
1985
Meulenhoff
1986
1992
1992
1992
1992
1993
1995
1996
1997
1998
1998
1999
2000
2000
2000
2001
2001
2002
2002
2003
2003
2003
2004
2005
2005
2005
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
Meulenhoff
Meulenhoff
Coppens & Frenks
Coppens & Frenks
Meulenhoff
De Arbeiderspers
Wagner & Van Santen
Meulenhoff
Wagner & Van Santen
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Coppens & Frenks
Wagner & Van Santen
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Meulenhoff
Wagner & Van Santen
De Arbeiderspers
2005
De Arbeiderspers
2006
Damon
2006
2006
2007
2007
De Arbeiderspers
Poetry International
De Arbeiderspers
Het Parool
Diverse auteurs
Assis, Machado de
Assis, Machado de
Buarque, Chico
Trevisan, Dalton
Rosa, Joo Guimares
Ramos, Graciliano
Ramos, Graciliano
Faria, Almeida
Jdice, Nuno
Torres, Antnio
Ivo, Ldo
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Cunha, Euclides da
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Ramos, Graciliano
Gullar, Ferreira
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Buarque, Chico
Jdice, Nuno
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Pessoa, Fernando
Tavares, Ana Paula
Cames, Lus Vaz de
Pessoa, Fernando
-71-
Pessoa, Fernando
Ramos, Graciliano
De metafysische ingenieur en andere gedichten

1923-1935 (lvaro de Campos)
Kinderjaren
2007
De Arbeiderspers
2007
De Arbeiderspers
Uit deze lijst blijkt dat Willemsen trouw was aan vaste uitge ve rijen. Van de
52 titels versche nen er 24 bij De Arbeiderspers en 14 bij Meulenhoff. De overige
veertien vertalingen verschenen verdeeld over acht andere uitgeverijen. Deze
trouw was het gevolg van goede onderlinge verstandhoudingen met onder andere
Theo Sontrop, Laure ns van Krevelen en Maarten Asscher. Theo Sontrop was van
1968 tot 1972 hoofdredacteur bij Meulenhoff, waar hij vertalers als Barber van
de Pol, Mariolein Sabarte Belacortu en August Willemsen stimuleerde (Van
Krevelen 2006: 155). In 1972 werd Sontrop direc te ur van uitgeverij De
Arbeiderspers, dat bleef hij tot 1993, en de samenwerking met Willemsen,
gebaseerd op wederz ijdse appreciatie, zette zich daar voort. Willemsen leerde
Sontrop in 1969 kennen na dat hij door een tussenpersoon aan hem was
voorgesteld. Sontrop had drie proefvertalingen van Willemsen gelezen, waarover
hij zei: Maar meneer Willemse n, die Portugezen van u, die spre ken Nederlands
(Willemsen 2006: 87). Die proefvertalingen werden de basis voor zijn eerste
publicatie, de Meesters der Portugese vertelkunst (Diverse auteur s, 1970) en toe n
Sontrop vertrok naar De Arbeiderspers w ilde hij Willemsen meenemen. Korte
tijd la ter leerde Willemsen via persoonlijke kanalen Laurens van Krevelen
kennen, die Sontrop had opgevolgd bij Meulenhoff, en ook hij wilde Willemsen
hebben. Zo zat hij in korte tijd bij twee van de grootste uitgeverijen (Willemsen
2006: 87). Maarten Asscher was van 1980 tot 1996 werkzaam als uitgever bij
Meulenhoff en volgde in 1993 Laurens Van Krevelen op als uitgeverdirecteur.
Zowel Maarten Asscher als Peter Nijssen 105 onderkennen het belang va n
Willemsen bij het introduceren en verspre iden va n de Portugeestalige literatuur,
de rol van Willemsen daarin ka n onmogelijk w orden onderschat 106. Volgens
Asscher heeft hij alle s betekend voor de Portugeestalige literatuur in Nederland,
zowel
op
proza- ,
als
op
poziegebied,
voor
Meulenhoff
en
voor
De
Arbeiderspers. Ook was hij van bela ng voor het algemene potische landschap in
Nederland. Maar waaruit blijkt deze invloed?
105
Peter Nijssen is vanaf 1995 hoofd-redacteur bij De Arbeiderspers en verantwoordelijk voor de Romaanse letteren.
Telefonisch interview met Maarten Asscher (14-08-2009) en Peter Nijssen (13-08-2009). Tenzij anders vermeld zijn ook
de volgende uitspraken van hen afkomstig uit deze interviews.
106
-72-
Allereerst is daar het onstuitbare enthousiasme van Willemsen over de

Portugeestalige literatuur. In zijn essay Onontkoombaarheid schrijft hij
meerdere keren dat hij be gint met vertalen uit nie uw sgierighe id: Hoe zou dit
eruit zien in het Ne derlands? (Willemsen 1994: 142-154). Hij begint vanuit die
nieuwsgierigheid aan het eind van de jaren vijftig al met vertalen. Zijn
vertalingen van Pessoa en Drummond de Andrade startte hij al in de jaren zestig,
anthologien van die dichters versc henen, respectievelijk, zestien en dertien jaar
later. Een zendingsdrang zegt hij nooit te hebben gehad: dat bleek zich,
achteraf te hebben voorgedaan met vooral Pessoa en Machado, maar het is nooit
mijn vooropgezette bedoeling geweest (Willemsen 1994: 157).
Zijn keuze van Portugees als hoofdvakstudie is voor een groot deel bepaald door het lezen
van een vertaling. Dat was het boek De Binnenlanden (1954), van de Braziliaan Euclides da
Cunha, vertaald door wijlen prof. M. de Jong.
(Willemsen 1987: 26).
Overigens werd dit w erk van Euclides da Cunha door Willemsen hervertaald
en aangevuld, Meule nhoff publiceerde het in 2001. Verder was Willemsen van
1970 tot 1985 een van de weinige vertalers Portugees. Hij had, in zijn eige n
woorden, gekozen voor een incourante taal en da t is, vergeleken me t een
courante taal, ook le uk, want dan ben je de enige (Willemsen 1994: 157). De
suggestie dat alles wat hij aanraakt in goud verandert wimpelt hij in een
interview af met een afwerend handgebaar :
Kom, kom. Dat ik als vertaler succes heb komt doordat ik mijn taal mee heb. Het
Portugees is een enorm taalgebied met zeer goede schrijvers, die hier allemaal onbekend
zijn. Ik heb het dus voor het uitzoeken uit een enorm aanbod van chte kwaliteit. Die twee
dingen versterken de reactie van de lezer. Die vraagt zich verbijsterd af: verrek, dit is z
onbekend en zo goed, hoe kan dat? Dat effect heeft zich voorgedaan bij Pessoa, bij
Drummond de Andrade en bij Machado de Assis.
(Kagie 2007)
Maarten A sscher verwoordde het als volgt: Hij viste als enige in een vijver waar
verder niemand uit wilde en kon vissen en waar hij, dankzij zijn gevoel voor
literatuur, de ene na de andere literaire knaller uithaalde. Tegelijkertijd werkte
dit voor uitgevers na tuurlijk als ee n na deel, want als Willemsen bezet was, was er
niemand anders die het werk kon doen. Pas later, rond 1990, kwamen daar
andere henge laars bij, gelukkig, constateert Willemsen (1994: 157).
-73-
Zo bezien is dus het niet verwonderlijk dat Willemse n een belangrijke rol
heeft gespeeld in het verspreiden van Portugeestalige literatuur in Nederland, hij
was na melijk voor lange tijd de enige . Het was echter zijn doorzettingsvermogen,
zijn enthousiasme, zijn werkdrift en de kwaliteit va n zijn vertaalwerk (hij
ontving al in 1983 de Martinus Nijhoff Prijs voor zijn vertalingen) die ervoor
zorgden dat zijn invloed zo groot was. Hij publiceerde vele artikelen, recensies
en essays in kranten en tijdschriften. In slechts zeven ver schillende Nederlandse
literaire tijdschriften, vond ik tussen 1975 en 2000 zevenendertig publicaties,
bestaande uit vertalingen en essays. Er verschenen twee verzamelbundels met
artikelen over vertalen en Portugeestalige literatuur, Het hoge woord (1994) en De
taal als bril (1989). Hij kreeg steeds meer naam, niet a lleen als vertaler, maar ook
als literator. In 1985 verschenen zijn Braziliaanse Brieven , da t in 1986 de Van der
Hoogtprijs kreeg en tien herdrukken beleefde. Later verschenen onder meer De
va l (1991) en Vriend en, vreemden, vrouwen (1998). Ook schreef hij of een collega
voor bijna iedere vertaling een voor- of nawoord; van al zijn gepubliceerde
vertalingen versc henen er slechts acht zonder. Deze vaak omvangrijke essays
hebben bijgedragen a an het bereikbaar ma ken van de Portugeestalige literatuur
voor
de
Nederlandse
lezer.
Aan
de
hand
van
al
deze
zogenaamde
nevenactiviteiten kon men die literatuur in een, tot dan toe nie t aanwezig, kader
plaatsen.
Weinig uitgevers beheersten het Portugees, zeker in jaren zeventig en
tachtig, waardoor het initiatief voor een vertaling, zeker wanneer het een nieuwe
auteur betrof, van de vertaler kwam. Zo geeft Maarten Asscher aan da t het
onstuitbare e nthousiasme van Willemsen heeft bijgedragen aan de beslissing de
eerste vertalingen va n Dalton Trevisan en Joo Guimares Rosa uit te geven.
Volgens Peter Nijssen waren de ideen voor vertalingen van Fernando Pe ssoa tot
1995 ook van Willemsen afkomstig. Opmerkingen van August Willemsen staven
dit ook. In een interview stelt Tom van Dalen dat Willemsen toch uitsluitend
zichzelf opdrachten geeft, waarop hij antwoordt: Nou, dat gaat meestal in
overleg me t de uitgever hoor, maar vaak komt de suggestie in eerste instantie
van mij, dat is waar (Willemsen 1994: 161). Hieronder zal ik enkele titels
bespreken waarvan duidelijk is wie he t initiatief nam, of de suggestie deed.
De vertalingen van Trevisan en Guimares Rosa in de jaren zeventig
kwamen tot sta nd door initia tief va n Willemsen. Volgens Asscher speelde het
-74-
relatieve succe s van Spaans-Amerikaanse schrijvers als Gara Mr quez, Neruda

en Cortzar in Nederland vervolgens mee in de beslissing hun werk te
publiceren. De koning der aarde (1975) van Trevisan werd in het cultureel
supplement va n NRC Handelsb lad van 9 april 1976 laaiend enthousiast ontvangen
door Rudy Kousbroek, wat ervoor z orgde dat het werk goed verkocht.
De verschijning van Gedichten van Fernando Pessoa in 1978 en het effect dat
dat had op he t Nederlandse literaire klimaat is op zic h al een hoofdstuk waard.
Hier beperk ik mij tot de uiteindelijke be slissing die heeft geleid tot publicatie
van deze anthologie. Het overige werk van deze auteur komt nog ter sprake in
een volgende paragraaf. Voor een goed overzicht va n de receptie van Fernando
Pessoa tot 1994 verwijs ik naar Fernando Pessoa in de Nederlanden (Willemsen
1994: 54-64). August Willemsen vertelt dat zijn positie als gevestigd vertaler
Portugees is ontstaan vanwege het succes van de Gedichten: In 1978 vertaalde ik
Gedichten van Fernando Pe ssoa. Dat was eigenlijk de doorbraak. Dat trok groots
de aandacht, daarna is het pas goed gaan rollen (Kagie 2007). In 1976 vroeg
Theo Sontrop aa n Willemsen (2006: 88) of hij weleens gehoord had van
Fernando Pessao. Daarop antwoordde Willemsen beve stigend en zei dat hij die
al jaren puur voor zijn eigen plezier aan het vertalen was. Sontrop reageerde zeer
verbaasd en riep da t ze dat onmiddellijk moe sten uitgeven. Zo is Gedichten
ontstaan, een opmerkelijk succes, zeker naar poziemaa tstave n in Nederland,
waarvan er in 1994 al 15.000 exemplaren waren verkocht, in 2009 verscheen de
10 e herziene druk. Willemsen bewonderde de moed van Sontrop om de Gedichten
te publiceren:
Want in de jaren zeventig was Pessoa in Nederland een totaal onbekende dichter uit een
totaal onbekende literatuur. Om dan een kloek boek van extravagant formaat tegen een
bepaald niet zachte prijs van die onbekende man op een toch al precaire markt als de
poziemarkt uit te geven, dat getuigt van moed.
Niet minder moe dig vond hij de uitgave van de Braziliaanse auteur Mac hado de
Assis, toen ook een onbekende in Nederland, uit een nog onbekendere literatuur.
Theo [Sontrop] had een Engelse vertaling van de Posthume herinneringen van Brs Cubas
gelezen en vroeg of ik dat wilde vertalen. Ik zei dat ik dat alleen wilde doen als we een hele
serie van Machado zouden maken: de vijf grote romans plus twee verhalenbundels. Hij voer
-75-
blind op mijn oordeel en ging onmiddellijk akkoord. De meeste Machado-delen haalden

meerdere herdrukken, en Theo vond dat alles wat ik aanraakte goud werd.
In Tabel 12 staan vie r van die vijf romans. De vijfde, Ezau en Jakob (1991) werd
vertaald door Harrie Lemmens.
De vertaling van he t opus magnum van Joo Guimares Rosa, Grande Serto:
Veredas (1956), vee lvuldig vergele ken met zowel Un coup de Ds als me t Finnegans
Wake, was een gede eld initiatief van August Willemsen en Maarten Asscher.
Deze laatste had een project bij Meulenhoff waarin hij de beslissende
meesterwerken uit de wereldliteratuur uitgaf. Hij wilde Diepe Wildernis: De Wegen
(1993) in diezelfde reeks uitgeven, waarin ook Stille Sneeuwva l van Tanizaki en de
verzamelde verha len van Cortzar e n Bassani verschenen. Rosa had inmiddels al
enige bekendheid verworven in Nederland, Het uur en ogenblik va n Augusto Ma traga
(1983) en De derde oever van de rivier (1977) waren beide al eens herdrukt. Asscher
heeft toch een zeker risico genomen om de vuistdikke roman van 574 paginas
voor de prijs van 55 gulden uit te geven. Volgens Asscher was het succes va n
deze vertaling er werden meer dan 10.000 exemplaren verkocht te danken
aan de reputatie van Willemsen, maar ook aan de literaire kwaliteit van het werk
zelf.
Een a nder initiatief van deze uitgever bij Meule nhoff was Onrust (Estorvo)
van Chico Buarque. Hij werd op deze roman gewezen door Luiz Schwartz van de
Companhia da s Letra s (Braziliaans Genootsc hap der Letteren) en voelde er wel
voor deze roman uit te geve n. A ugust Willemsen was een bewonderaar van
Buarques teksten en muziek en vertaalde de roman in drie weken. Het muzikale
succes van Buar que en een prominente uitgave van de roman in Engelse
vertaling bij Bloomsbury maakten dat Asscher goede verwachtingen had van de
verkoopkansen. Deze viel met 7.000 verkochte exemplaren niet tegen, maar het
verwachte succe s bleef uit.
Uit deze voorbeelden blijkt een hoge mate van be trokkenheid van
Willemsen bij het tot-stand-komen van ve rtalingen uit het Portugees. Daarnaast
werd hij door zijn uitgevers als vertaler en literator zo gewaardeerd dat zij, soms
blind, op zijn oordeel voeren. Dit heeft ook zijn weerslag gehad in wa t er niet is
vertaald. Arie Pos (1996: 311) constateert dat vanwege de kleine kern
Nederlandse critici voor het Portugese taalgebied, persoonlijk voorkeur van
-76-
invloe d kan zijn op de bereidwilligheid van het lezerspubliek en van de

uitgeverijen om zic h te interesseren voor Portugeestalige literatuur . Het is
bekend
dat
August
Willemsen
geen
voorliefde
ha d
voor
de
Portugese
contemporaine literatuur. In het NRC Handelsb lad va n 14 juni 1991 wordt een
paginagroot artikel gepubliceerd waarin Willemsen vertalingen van Ldia Jorge
(1991) en Jos Cardoso Pires (1991) be spreekt. In het artikel, getiteld Ben ik te
stom voor deze boe ken?, spreekt hij van literaire kunstjes, onlee sbaarheid,
pretentieuze literatuurma kerij, literairderige tics en schrijvers die niet bezig
zijn een verhaal te vertellen (Willemsen 1991). Hij va lt Portugese a uteurs aan
op hun voorkeur voor ingewikkelde vorm en het gebruikmake n van gekunstelde
woorden. Dit dee d hij al eens eerder in zijn voorwoord bij de a nthologie Meesters
der Portugese Vertelkunst (Diverse auteurs 1970). Jos Rentes de Carvalho is
dezelfde mening toegedaan, en a l schrijft hij geen recensie s, in interviews
spreekt hij hier vaak over (Pos 1996: 311).
Deze antipa thie jegens contemporaine Portugese literatuur weerspiegelt zich
ook in het vertaalde oeuvre van Wille msen. Van a l zijn vertaalde titels zijn er
slechts
vijf
contemporain
Portugees,
tegenover
veertien
vertalingen
van
contemporaine Braziliaanse auteurs. Die vijf waren Meesters der Vertelkunst

(slechts deels contemporain en voorzie n van het negatieve voorwoord), twee
bundels met pozie van Nuno Jdice (1998, 2005), die bekend staat om zijn
heldere, prozasche stijl, De veroveraar (1997) va n Almeida Faria, een kennis van
Willemsen die in Portugal bekend staat als antinationalist, en Waar die andere God
woont (1972) van Rentes de Carvalho, al vijftig jaar woonachtig in Nederland. Pas
in de jaren negentig, wanneer vertalers met een interesse voor contemporaine
Portugese literatuur actief worden, en er Portugese auteur s van internationale
statuur opstaa n, begint de productie ervan toe te nemen.
Sa menva ttend is met deze voorbeelden duidelijk geworden dat August
Willemsen va nwege zijn zeer actieve participatie in het literaire veld zeker niet
mag worde n bestempeld a ls dienstbaar. Hij heeft va naf de jaren zeventig een
permanente positionering weten in te nemen en heeft een niet te onderschatte n
invloe d gehad op wat er al of niet vertaald is naar het Nederlands, zeker tot de
jaren
negentig.
positionering
Zijn
versterkt.
activiteiten
Zijn
inzet
als
en
recensent
hoge
bijgedragen aan het succes van bepaalde titels.
-77-
en
a uteur
reputatie
hebben
hebben
deze
bovendien
Vaak was Willemsen de initiatiefnemer van een vertaling, Peter Nijssen en

Maarten Asscher geven echter aan dat het veelal diverse processen en
gebeurtenissen zijn die leiden tot de uiteindelijke beslissing om de vertaling van
een werk te initiren. Zo werd en w ordt er vaak eerst een leesrapport opgesteld
van de voorgestelde titel, waarbij dezelfde namen, Wille msen, Rente s de
Carvalho en Lemmens als lectoren terugkomen. Bovendien kwam een deel van de
titels tot stand me t behulp van subsidie van het Portuge se Direco-Geral do
Livro e das Bibliotecas (Algemeen
Commissariaat van het Boek e van
Bibliotheke n, DGLB), Funda o Calouste Gulbenkian, Instituto Cames en/of

kreeg de vertaler een beurs van het Fonds voor de Letteren. Naa st de past
performance van een aute ur en de commercile overwegingen van een uitgeverij
geeft Maarten A sscher als extra eis dat een werk moet passen in het fonds van de
uitgeverij, wat uiteindelijk ook gezien kan worden als een soort oeuvre .
5.2.2 Harrie Lemmens (1953- )
Harrie Lemmens is inmiddels een even productieve vertaler als August
Willemsen. Ook hij heeft 52 vertalingen op zijn naam staan tot 2008. Zijn
productie is consta nt en bestaa t uit gemiddeld drie vertalingen per jaar.
Tabel 1 3: Vertali ngen van Har r ie Lemmens gepubl iceerd in boekv orm .

Saramago, Jos
Pessoa, Fernando
Ribeiro, Joo Ubaldo
Assis, Machado de
Pessoa, Fernando
Ribeiro, Joo Ubaldo
Queirs, Ea de
Coelho, Paulo
Saramago, Jos
S-Carneiro, Mrio de
Ribeiro, Joo Ubaldo
Coelho, Paulo
Queirs, Ea de
Pessoa, Fernando
Couto, Mia
Saramago, Jos
Dourado, Autran
Saramago, Jos
Saramago, Jos

Laurentiustranen
Brazili, Brazili
Ezau en Jacob
De Judaskus
Het miljoen: herinneringen en andere verzinsels
Ik is een ander
De glimlach van de hagedis
Mazagran
De stad en de bergen
De weg naar het zwaard: dagboek van een magir
De bekentenis van Lcio
Sergeant Getlio
De alchemist
La coca
Neef Bazilio
Mijn droom is van mij
Slaapwandelend land
Tussenjaar - dagboek mei 1994-mei1995
Opera der doden
De stad der blinden
Ernestina
Het jaar van de dood van Ricardo Reis
-78-
1989
1990
1990
1990
1991
1991
1991
1991
1991
1992
1992
1992
1993
1993
1993
1994
1994
1994
1994
1995
1996
1996
1996
1997
1997
1998
1998
1999
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Anthos
De Arbeiderspers
Amber
De Arbeiderspers
Fantom
Anthos
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Anthos
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Ambo/NOVIB
De Arbeiderspers
De Arbeiderspers
Coppens & Frenks
Ambo
Meulenhoff
Atlas
Meulenhoff

Ribeiro, Joo Ubaldo
Pepetela
Ribeiro, Joo Ubaldo
Queirs, Ea de
Ribeiro, Joo Ubaldo
Mendes, Pedro Rosa
Ribeiro, Joo Ubaldo
Machado, Dyonlio
Couto, Mia
Ribeiro, Joo Ubaldo
Saramago, Jos
Sabino, Mrio
Saramago, Jos
Harrie
De glans en pracht van Portugal

De betovering van het pauweneiland
Een roemrijke familie: de tijd van de Vlamingen
Het huis van de gelukkige boeddha's
Preek tot de krokodillen
De Maia's: episodes uit het romantische leven
Een steen onder water
Bericht uit de vuurtoren
Verdwijn niet zo snel in die donkere nacht
Tijgerbaai
Vogelvlucht
Evenaar
De ongelukkige en grootmoedige liefde van Benedita
De muizen
Handelaar in verledens
De laatste vlucht van de flamingo
Braziliaanse monologen
Fado Alexandrino
Mijn winterkat mijn lief, brieven aan mijn vrouw
Kleine herinneringen
De vrouwen van mijn vader
De dag waarop ik mijn vader doodde
Opgestaan van de grond
Lemmens
literatuursociologie . 107
studeerde
Naar
in
aanleiding
1979
af
van
zijn
als
1999
2000
2000
2001
2001
2001
2001
2003
2003
2003
2003
2004
2004
2005
2006
2007
2007
2007
2007
2007
2007
2008
2008
2008
Ambo
Anthos
Atlas
Meulenhoff
De Bezige Bij
Ambo
De Arbeiderspers
Meulenhoff
De Bezige Bij
Ambo
Van Gennep
Ambo
Ambo
De Bezige Bij
Coppens & Frenks
Meulenhoff
Van Gennep
De Bezige Bij
Ambo
De Arbeiderspers
Meulenhoff
Meulenhoff
Anthos
Meulenhoff
neerlandicus
scriptie
kreeg
in
hij
de
een
vertaalopdracht van de kleine Nijmeegse non-profit uitgeverij De Stiel. Hij

verhuisde naar Oost-Berlijn vanwege de minder krappe acade mische ba nenmarkt
aldaar. In Duitsland is hij als docent Nederlands en vertaler gaan werken. Hij
kreeg de moge lijkheid Couperus Van oude mensen, d e dingen die voorbijgaan te
vertalen. Na twee jaar keerde hij terug naar Nederland, waar hij is gaan le ure n
met Oost-Duitse literatuur. Voor Va n Gennep vertaalde hij enkele werken va n
Christoph Hein en hij werkte als verta ler voor In de Knipscheer. In 1985
verhuist hij sa men met zijn Portugese vrouw die hij in Berlijn had leren kennen
voor drie jaar naar Lissabon, waar hij het Portugees leerde ke nnen.
In Lissabon is hij verder gegaan met vertalen. Hij heeft contac t gezocht met
Portugese auteurs e n uitgeverijen, onder andere om Nederlandse literatuur
vertaald te krijgen. Ook is hij daar begonnen met het benaderen van Nederlandse
uitgeverijen om Portugee stalige auteur s als Antnio Lobo Antunes en Mia Couto
uitgegeve n te krijgen, aanvankelijk zonder succes. De Portuge se auteur Alme ida
Faria nam contact met hem op om een uitwisselingsproject op te zetten. Dit
project is nooit ten uitvoer gebracht, maar heeft hem wel het contact met
107
In deze paragraaf baseer ik mij op uitspraken van Harrie Lemmens uit mijn interview met hem, op 14-08-2009
-79-
Willemsen en Rente s de Carvalho opge leverd. Lemmens had al een aantal

vertalingen liggen en de verstandhouding met Willemsen verlie p goed en al snel
kwam hij in contact met Theo Sontrop. Het bleek dat Re ntes de Carvalho op
zoek was naar een vertaler, en ook De Arbeidersper s zat verlegen om een
vertaler Portugees. Zo was Ger Leppers inmiddels vertrokken naar Brussel,
waardoor hij een aa ntal ophanden zijnde vertalingen, onder andere va n Jos
Saramago, moest laten schieten. Willemsen wilde het werk van deze a uteur niet
vertalen. Verder liep de samenwerking va n De Arbeiderspers met Adri Boon in
de
serie
van
Ea
de
Queirs
ten
einde
en
was
Willemsen
wegens
gezondheidsredenen niet in staa t een aantal vertalingen te voltooien. Dit waren

de Machado de Assis-serie en Het Boek der Rusteloosheid van Fernando Pessoa.
Theo Sontrop w ilde deze werken wel brengen. Door deze samenloop van
omstandighe den verschenen in korte tijd Portugal: een gids voor vrienden (1989) en
Laurentiustranen (1990) van Rentes de Carvalho, Memoriaal van het klooster (1990)
van Saramago, Ezau en Jakob (1990) van Machado de Assis en Het Boek der
Rusteloosheid (1990) in vertaling va n Harrie Lemmens. Daarmee was hij sne l
gevestigd als verta ler Portugees.
Onderwijl is hij blijven rondgaan met het werk van Lobo Antunes, wat
uiteindelijk succes had bij Henk Figee van uitgeverij Amber waar in 1991 De
Judaskus versc heen. Figee vertrok korte tijd later naar Nijgh & Van Ditmar en
kon Lobo Antunes niet meenemen naar dat fonds, waardoor het werk van Lobo
Antunes weer enige tijd is stil komen te liggen. Pas in 1999 kwam het weer terug
via Eva Cossee, die toe n werkzaam wa s bij Ambo. Zij wer d via de Duitse
uitgever van Lobo Antunes en haar huidige echtgenoot, Christoph Buchwald,
enthousiast over de auteur en is begonnen zijn werk uit te geven bij Ambo. Na
haar vertrek is Lobo Antunes daar gebleve n.
Het valt op dat bij de vertalingen van L emmens vee l auteurs bij een en
dezelfde uitgeverij zitten. Zo zijn alle vertalingen van Joo Ubaldo Ribeiro
verschenen bij A nthos, is al het werk van Lobo Antunes, afgezien van de eerste
vertaling in 1991, door Ambo gebracht en werd na drie vertalingen bij De
Arbeiderspers al het werk Saramago uitgegeven bij Me ulenhoff. Verder is bijna al
het werk van Ferna ndo Pessoa verschenen bij De Arbeidersper s, ne t als de
vertalingen van Paulo Coelho. Dit wijst niet alleen op een bepaald soort
uitgeverijbeleid het uitgeven van een auteur in plaats van losse titels maar
-80-
ook op de tussenkomst van derde n z oals literair agenten en buitenlandse

uitgeverijen.
Harrie Lemmens geeft nog een aantal voorbeelden over de totstandkoming
van enkele vertalingen. Zo was hij uit enthousiasme in 2002 al bezig met het aan
de man proberen te brengen van Jos Eduardo Agualusa, lange tijd zonder
succes, totdat hij een telefoontje kreeg van Wil Hansen, redacteur bij
Meulenhoff. Deze redacteur was richtte zich op Duitsland en was zeer te spreken
over de Duitse vertaling. Een steen onder water verschee n in 2003 bij Meulenhoff,
waar uiteindelijk maa r 300 exemplaren van zijn verkocht. Harrie Lemmens leerde
Agualusa persoonlijk kennen bij zijn literair agent Mertin in Duitsland en
probeerde O vendedor de passados uitgegeven te krijgen, opnieuw zonder resultaat.
Pas toen Agua lusa de prestigieuze Independent Foreign Fiction Prize 2007
ontving en internationaal doorbrak durfde Meule nhoff het aan De handelaar in
verledens (2007) te vertalen. Het uitgeven van De vrouwen van mijn vader (2008) was
vervolgens geen probleem en ook het laa tste werk van Agualusa, Barroco Tropica l
(2009), w ordt vertaald.
Eind jaren tachtig leerde Lemmens werk van Mia Couto kennen en hij heeft
geprobeerd het hier uitgegeven te krijgen. Via Jan Kees van de Werk va n
uitgeverij In de Knipscheer had hij het bijna in de Afrikaanse Bibliotheek van
die uitgeverij gekregen. Door een samenwerking tussen de NOVIB en Ambo
kwam via Eva Cossee Slaapwandelend land (1996) vele jaren later weer bij
Lemmens terecht.
Over De bekentenis van Lcio (1993) van Mrio de S-Carneiro durft
Lemmens niet me t zekerheid te zeggen wie met de suggestie is gekomen. Hij
denkt da t het hier Theo Sontrop is geweest. Als actor in het ve ld van
Portugeestalige literatuur mag deze uitgever niet worden onderschat, Sontrop
was zeer goed op de hoogte van alles wat er op internationaal literair gebied
gebeurde en la s veel titels uit de overige tale n in verta lingen naar de drie
moderne vreemde talen. Graag zou Lemmens meer vertalingen van S-Carneiros
oe uvre in druk hebben gezien, wat hij ook vaak heeft besproken met Sontrop,
maar totnogtoe is het er niet van gekomen.
Tot slot nog een voorbeeld van een vertaling die volledig tot stand is
gekomen dankzij Harrie Lemmens. In juni 2003 las hij Equador (2003) van Migue l
Souza Tavares. In Portugal was de auteur toen al redelijk populair aan het
-81-
worden en Lemmens wa s hier hij z o enthousiast over dat hij het, als
tegengewicht voor Lobo Antunes, aanbood aan Ambo. Half augustus ha d
Lemmens een afspraak hierover bij Tom Harmsen van die uitgever , korte tijd
later stuurde Lemmens een deel van het manuscript, waarop de uitgever nog een
leesverslag wilde la te n maken. De vertaler heeft hier een punt van gemaakt en
Harmsen gevraagd hem te vertrouwen, dat deed hij en in september kocht Ambo
de rechte n, waarna de vertaling begin januari 2004 verscheen. Er werde n
ongeveer 7000 exe mplaren van verkocht, maar daarna viel de verkoop weer stil.
In
het
interview
gaf
Harrie
Lemmens
vier
mogelijkhede n
voor
de
totstandkoming van vertalingen uit het Portugees:

1.
2.
3.
4.
De uitgever gaat zelf op zoek naar interessante literatuur door het bijhouden van de
internationale pers en tips van scouts en agenten. Voorbeelden hiervan zijn het initiatief
van Theo Sontrop bij Machado de Assis, Pessoa en waarschijnlijk S-Carneiro, en
Maarten Asscher bij Onrust (1992) van Chico Buarque.
De literair agent van een auteur neemt rechtstreeks contact op met de uitgeverij, of via
de vertaler zoals bij de tweede vertaling van Agualusa De handelaar in verledens (2007).
Vertalers zijn zo enthousiast over een bepaald werk dat zij naar de uitgeverij stappen, of
meerdere uitgeverijen benaderen, om een vertaling uitgegeven te krijgen. Zoals de vele
keren dat dat bij Willemsen en Lemmens is gebeurd.
De oorspronkelijke auteur neemt zelf contact op met de Nederlandse uitgeverij. In de
carrire van Lemmens is dit echter nooit voorgekomen. Wel zal bij de bespreking van
Paulo Coelho blijken dat een auteur zeer zeker invloed kan hebben op het proces.
Veel van de bovenstaande voorbeelden tonen aan da t het nie t voldoende is
je vertalingen aan de man te brengen bij uitgeverijen. Het netwerk van aute urs,
uitgevers, redacteurs en agenten is voor een vertaler e ssentieel. Veel vertalingen
verschijnen da nkzij een bepaald toeval. Een vertaler kan zich lange tijd zonder
resultaat vol overgave inzetten voor een vertaling, totdat jaren later via een
ander kanaal een uitgever met diezelfde titel in aanraking komt en pas da n
besluit over te gaan tot een vertaling. Om dit in de hand te werken is het
netwerk van een vertaler belangrijk, je moet daarbij, in de woorden va n
Lemmens, als het w are het geluk afdwingen. Bovendien vindt Harrie Lemmens
dat de taak van een literair vertaler niet ophoudt bij het maken van de vertaling.
Men moet zich ook inzetten voor de verspreiding van de literatuur en het
publiek hiermee kennis laten maken door zelf recensies te schrijven en door de
vertalingen onder de aandacht te brengen van andere, bevriende, recensenten.
Een van de latere vertalingen van Lobo Antunes, Fado Alexandrino (2007), is ee n
redelijk succes geworden (7.000 verkochte exemplaren) onder meer dankzij een
-82-
recensie in NRC Handelsblad van 20 april 2007 van Ger Groot en de aangrijpende
column va n Lobo Antunes over zijn toen net geconstateerde kanker die daarbij
werd gepubliceerd. Het initiatief voor opname van deze column, online werd er
nog een tweede aan toegevoegd, kwam van Lemmens zelf. Om het in moderne
woorden te zeggen: men moet de gepubliceerde vertalingen als vertaler ook
pluggen. Harrie Lemmens vindt dat er op dit moment te weinig vertalers in het
Portugese taalgebied zijn die dit ook daadwerkelijk doen.
Daarnaast heeft de reputatie van een vertaler veel invloed. Lemmens geeft
aan dat hij in zijn eerste jaren als vertaler wel gesproken heeft met Maarten
Asscher en Mai Spijkers van Meulenhoff, maar dat dat toen geen effect had
omdat niemand hem toen kende . Inmiddels is dat veranderd, iedere uitgever kent
hem nu, wat het makkelijker maakt ie ts voor elkaar te krijgen. En ook hij noemt
de subsidies va n het Instituto Cames, het Direco Geral do Livro e da
Biblioteca, het Fonds voor de Letteren en het Nederlands Literair Productie- en
Vertalingenfonds die de uitgever over de streep kunnen halen een vertaling uit te
geven. Tot slot onderstreept Harrie Lemmens het belang van literair agenten die
zeer zeker een rol hebben gespeeld bij de introductie van enkele Portugee sta lige
auteurs in Ne derland. Zij zullen later nog worden behandeld.
Uit bovenstaande blijkt dat Harrie Lemmens moeilijk kan worden betiteld
als dienstbaar. Hij beweegt zich in het veld van de Portugeestalige literatuur als
een actor die een permanente positie heeft verworven. Als vertaler heeft hij vaak
het initiatief genomen een titel te laten vertalen en zijn reputatie heeft hem zo
betrouwbaar gemaakt dat uitgevers soms blind op zijn oordeel varen. Als
recensent en door middel van zijn netwerk heeft hij bovendien bijgedragen aan
het succes van bepaalde titels en een grotere bekendheid van de Portugee stalige
literatuur. Ook zijn diverse vertalingen van hem voorzien van een voor- of
nawoord. Dankzij zijn voorkeur voor, of in ieder geval door het gebrek aan
afkeer van, contemporaine Portugese literatuur heeft hij ook dat deel van het
spectrum van de Portugeestalige literatuur op de kaart gezet in Nederland: bijna
de helft (25) van zijn vertaaloeuvre bestaat hier uit. Bovendien heeft hij de
belangrijke Afrikaanse aute urs Mia Couto, Jos Eduardo Agualusa en Pepetela in
Nederland gentroduceerd en, hoewe l het initia tief niet altijd van hem kwam, zijn
inzet heeft zeker bijgedragen aan de uiteindelijke uitgave van deze aute urs in
Nederland. De be sproken voorbeelden in deze paragraaf tonen opnie uw da t het
-83-
vaak niet mogelijk is om n actor, insta ntie of gebeurtenis aan te wijzen als
doorslaggevende factor in het besluitvor mingsproces da t leidt tot uitgave van
een vertaling. Wel is de spilfunctie va n de uitgeverij nog eens bewezen:
uiteindelijk is hij he t die de beslissing neemt.
Zij tot slot nog vermeld dat de hierboven besproken vertalers niet de enige
zijn die van belang zijn geweest bij de introductie van Portugeestalige literatuur
in de jaren 1970-2008. Ook vertalers als Adri Boon, Bertus Dijk, Hermien
Gaikhorst, Irne Koenders, Arie Pos, Kitty Pouwels, Ruud Ploegmakers, Maartje
de Kort, Piet Janssen en anderen hebben een bijdrage gele verd. Ook de invloed
van recense nten als Ger Groot, Ger Leppers, Kees Fens, Hugo Brandt Corstius
en Rudy Kousbroek op de receptie van deze literatuur niet mag worden
onder schat.
5.3 Fernando Pessoa, Paulo Coelho en Jos Saramago

5.3.1 Fernando Pessoa
Met de introductie van het werk va n Fernando Pessoa is ie ts bijzonders aan
de hand. In de paragraaf over August Willemsen is uiteengezet hoe de eerste
vertaling, de anthologie Ged ichten (1978), is ontstaan. Vanaf die publicatie
verschenen achtereenvolgens:
De anarchistische bankier (1980)
Ode van de zee (1981)
Het boek der rusteloosheid (1990)
Ik is een ander (1991)
Mijn droom is van mij (1995)
Deze laatste drie werden vertaald door Harrie Lemmens, de overige door
August Willemsen en kwamen tot stand door suggesties die de vertalers hebben
gedaan. De laatste twee tite ls zijn anthologien met pozie, proza, brieven en
dagboekfragmenten, gekozen door Harrie Lemmens. Hij koos ook welke
fragmenten in welke volgorde werden ge publiceerd in Het boek der rusteloosheid,
het onvoltooide werk van Pessoa waarvan er in Portugal stee ds nie uwe edities
worden gepubliceerd die worden aangeprezen als de laatste, definitieve druk.
Peter Nijssen geeft aan dat de ideen voor De anarchistische bankier en Ode van de
zee van Wille msen kw amen. Dit waren echter integrale vertalingen van Portugese
edities van uitgever tica die tot 1985 de exclusieve rechten had. Na 1995
-84-
verschijnt er vijf jaar lang niets van Pe ssoa in Nederla ndse vertaling tot in 2000
De Stocijn en Het uur van d e Duivel verschijnen.
In 1995 be sloot de EU het auteursrecht zoals dat bepaald was in de Berner
Conventie te verlengen van minimaal 50 jaar na het overlijden van de aute ur naar
minimaal het leven van de aute ur plus 70 jaar. Daarmee was al het werk van de
in 1935 overleden aute ur, dat vanaf 1985 rechtenvrij wa s, opnieuw aan
auteursrecht verbonden. De Portugese uitgeverij Assrio & A lvim spee lde hier op
in en kocht in 1997 alle rechte n op het werk van Pessoa van de erfgenamen.
Deze uitgeverij stelde in sa menwerking met Pessoa-onderzoeker Ric hard Zenith
een meerjarenplan van uitgave van het volledige oeuvre va n Pessoa op. Eind
1997 werd een raamcontract opge steld met De Arbeider spers, waarin werd
vastgesteld dat de volgorde en de inhoud van Nederlandse uitgave de Portuge se
edities moest volgen. Omda t De stocijn en Het uur van de Duivel de eerste uitgaven
waren in de Portugese Pessoabibliotheek, waren dit ook de eerste die Nederland
werden uitgegeven, beide zeer kleine boeken (respectievelijk 92 en 52 paginas).
Harrie Lemmens betreurt het dat De Arbeiderspers zich heeft laten verleiden tot
dat raamcontract. Hij weet dat in andere landen de eisen van Assrio & Alvim
niet zo rigoureus zijn gehanteerd. Die eerste twee boekjes hadden een slechte
invloe d op de introduc tie e n receptie van Pe ssoa, zoals ook duidelijk w ordt uit
de recensie va n Ger Groot:
Voor beide nu gepubliceerde verhalen geldt dat ze het als onderdeel van een bundel
wellicht niet slecht gedaan hadden, maar dat een afzonderlijke publicatie ervan hun
draagkracht verre te boven gaat. Die ongelukkige vorm mag de Arbeiderspers niet geheel
worden aangerekend.
(Groot 2001)
De Arbeiderspers begint een Pessoabibliotheek, en gaat al het verzameld
werk uitgeven, ingeleid door een los uitgegeven essay van Willemsen (2000). Dat
de uitgeverij zich heeft neergelegd bij het raamcontract, za l zonder twijfel
samenhange n
met
de
inmiddels
ontstane
Pessoamania
in
Nederland.
Aanvankelijk zou Lemmens al he t proza vertalen en zou Willemsen zic h richten

op de pozie, maar Lemmens heeft zich ter uggetrokken en nam alleen de
herziene editie van Het b oek de rusteloosh eid (2005) voor zijn rekening. In de
periode dat besloten werd tot een Pessoabibliotheek had Lemmens net Het jaar
van de dood van Ricardo Reis (1999) van Saramago vertaa ld, waar ook enkele oden
-85-
van Pessoa s heteroniem Reis in voorkomen. Dit leek hem een mooie
gelegenheid om ook de Oden van Reis te vertalen bij De Arbeiderspers. De
opzet van het verzameld werk zou hij gaan bespreken met Wille msen, maar da t is
er nooit van gekome n. Hierdoor kreeg Lemmens het idee dat hij de vertalingen
zou gaan doen die Willemsen niet wilde en daar had hij geen zin in. Hij heeft het
gehouden bij Het boek der rusteloosheid (1990/2005), Ik is een ander (1991) en Mijn
droom is van mij (1995), waarmee alle vertalingen van Pessoa vanaf die datum door
Willemsen zijn gemaakt. Harrie Lemmens geeft aan dat het sowieso moeilijk was
het monopolie van Willemsen, da t hij buiten zijn sc huld om had verworven, te
doorbreken.
Al het overige werk dat tot 2005 versche en bij De Arbeiderspers volgt het
raamcontract, de volgorde en de inhoud was daarin volledig vastgelegd. Dat is de
reden dat he t werk van de heteroniemen lvaro de Campos, Alberto Caeiro en
Ricardo Reis integraal zijn verschenen, en dat De Arbeiderspers drie bundels met
alle
brieven
public eerde,
vooral
deze
laatste
vindt
Lemmens
enigszins
overbodige publicaties. In 2005 zijn de rechten weer vrijgekomen, maar De

Arbeiderspers is van plan de Pessoabibliotheek af te ronden. De Engelse
sonnetten staan op het punt te ver schijne n in vertaling van Maarten Asscher. De
orthonieme gedichten in vertaling van Lemmens ronden zo is het plan de
Pessoabibliotheek af. In Portugal verschenen deze gedichten bij Assrio & Alvim
in drie bundels van elk vijfhonderd paginas. Va nwege deze overvloed zou dat
volgens Lemmens moeten worden ingekort tot n tweetalige bundel va n viertot vijfhonderd pa gina s. Hij betwijfelt of dat er ooit nog van gaat komen. In
zijn ogen zal het weinig zin hebben om nog meer uit te geven, de markt voor
Pessoa is verzadigd, het zou beter zijn op langere termijn een nieuwe anthologie
te publiceren.
5.3.2 Paulo Coelho
Van alle Portugeestalige auteurs is Paulo Coelho verrewe g de meest
succesvolle . Zijn bestverkopende titel, De Alchemist (1994), beleefde in 2008 zijn
58 e druk, en de verkoop van al zijn werken gaat in Nederland naar een miljoen
exemplaren. Het succes van deze auteur is onweerlegbaar. Waar wel aan wordt
getwijfeld is de sta tus van Coelho als literair a uteur, vooral in kringen va n
schrijvers, vertalers en uitgevers. Zijn werk wordt veelal omschreven als
esoterisc h, symbolisch en spiritueel. Of het als literatuur, semi-literatuur, of als
-86-
non-literatuur moet worden gedefinieerd is een discussie die hier niet relevant is.
Belangrijker voor dit onderzoek is de manier waarop zijn werk is gentroduceerd
in Ne derland.
De eerste twee vertalingen, De weg naar het zwaard (1993) en De Alchemist
(1994) zijn van Harrie Lemmens, alle overige vertalingen van Coelho zijn van de
hand van Piet Janssen. In dit geval is het de uitgever geweest die de vertaler
heeft benaderd. Ronald Dietz, vanaf 1991 directeur bij De Arbeiderspers, vroeg
Lemmens om advies, deze antwoordde dat hij het geen boek vond voor De
Arbeiderspers, maar dat ze zich er geen buil aa n konden vallen. V olgens
Lemmens werd Dietz om zijn plan Coelho uit te gaan geven voor gek verklaard
door medewerkers en collega-uitgevers. Peter Nijssen nuanceert dit enigszins,
maar denkt inderdaad dat Dietz heeft doorgezet om dit werk uitgegeven te
krijgen. Harrie Lemmens maakte die eerste twee vertalingen, maar na het
uitblijve n van het verwachtte succes, dat pas zes jaar na zijn vertalingen echt
begon, heeft hij de overige vertalingen uit handen gegeven en bij De
Arbeiderspers voorgesteld deze aan collega en goede ke nnis Piet Janssen te
gunnen. Hij vond het werk persoonlijk ook zo slec ht dat hij er geen zin meer in
had.
Bij de uiteindelijke totstandkoming van de vertalingen heeft nog een andere
actor een essentile rol gespeeld, te weten de auteur zelf . De eerste roman va n
Coelho, O Dirio d e um Mag o, speelt zich af rondom een pelgrimstocht naar
Santiago. De rela tief onbeke nde Nederlandse uitgeverij Conserve, die literairhistorisch boeken uitgeeft, wilde dit werk uitgeven in hun Santiago de
Compostella-bibliotheek. Dit werd tegengehouden door Coelho, omda t hij, in de
woorden van Lemmens, literatuur wilde schrijven en per se bij een literair
gerenommeerde uitgeverij uitgegeven wilde worden. Zijn keuze viel op De
Arbeiderspers, een uitgeverij die zich vana f de jaren zestig heeft geprofileerd als
een toonaangeve nde literaire uitgeverij van Nederlandstalige en vertaalde fictie
en non-fictie 108.
Zowel Lemmens als Nijssen onderkennen het inzicht van Dietz. Hij voe lde
aan dat er zich ver schuivingen aandienden in de uitgeverijwereld. De laatste twee
decennia is lectuur, in de vorm van bijvoorbeeld de literaire thriller, de wereld
van de literatuur binnengetreden en is ie dere literaire uitgeverij op zoek naar
108
Citaat afkomstig van de website van De Arbeiderspers: http://www.arbeiderspers.nl/boekboek/show/id=52024

(geraadpleegd: 25-04-2009)
-87-
bestse llerauteurs als Coelho. Dankzij de opbrengsten van Coelho kon De

Arbeiderspers auteur s met een kleiner leespubliek toch uitgeven.
In Classificatie in het culturele en literaire veld 1975-2000 be spreken Rees,
Janssen & Verboord (2006: 239-310) onder meer de macht die een uitgeverij, en
de literaire status van die uitgeverij, heeft om bepaalde werken of aute urs in
meer of mindere mate te kwalificeren als literatuur. Bij Coe lho is er zowel sprake
van kwalificatie door de uitgeverij van een bepaald aute ur als literair, als de
literaire status van een uitgeverij die bijdraagt aan de symbolische productie va n
literatuur.
5.3.3 Saramago
In totaal verschenen er vijftien ver talingen van Jos Saramago in Nederland.
De eerste vijf en de laatste vier werden vertaald door Harrie Lemmens, de
overige zes door Maartje de Kor t. De eerste drie vertalingen verschenen bij De
Arbeiderspers, vanaf 1998 verschenen de vertalingen en de herdrukken, ook va n
die eerste drie, bij Meulenhoff.
Toen Harrie Lemmens door De Arbeiderspers gevraagd werd om Todos os
nomes (Alle namen, 2000) te vertalen had hij daar geen tijd voor en heeft hij
Maartje de Kort voorgeste ld als vertaler. Omdat hij op dat moment bekend stond
als de vertaler van Saramago en hij wist hoe het was om in de schaduw van
iemand te werken, stelde hij voor dat Ma artje de Kort ook he t volgende werk
zou vertalen. Zo is zij voor enige tijd de vaste vertaler van Sa ramago geweest.
Lemmens was aangenaam verrast bij het lezen van O homem dup licado (De man in
duplo, 2003) en wilde dit graag vertalen, maar dat kwam de uitgever toen niet uit.
Pas bij het verschijnen van Pequenas memrias (Kleine herinneringen, 2007) is hij
weer de vertaler va n Saramago geworden.
In paragraaf 5.2.2 beschreef ik hoe de eerste vertaling van Saramago,
Memoriaa l van het klooster (1990), al klaar lag voor vertaling bij De Arbeiderspers
en dat Harrie Lemmens deze , als een van z ijn eerste, voor zijn rekening nam. De
internationale rechte n op het werk van Sa ramago lagen bij de in 2007 overleden
literair agente Ray-Gde Mertin, de Neder landse rechten zijn via haar in 1990 bij
De Arbeiderspers gekomen. De verkoop van de eerste vertalingen viel met 1500
verkochte exemplaren erg tegen. Peter Nijssen vertelt hoe, bij het onderhandelen
over de rechten van de vierde vertaling, De stad der b linden, de literair agente een
hoog voorschot vroeg voor de op dat moment nog slecht verkopend auteur. De
-88-
Arbeiderspers weige rde het voorstel en Mertin is bij andere uitgeverijen

rondgegaan met het werk van Saramago. Ze kwam terecht bij Maarten Asscher
die het aandurfde de rechten aan te kopen, Me ulenhoff kocht toen bovendien de
rechten op de eerste drie vertalingen over van De Arbeiderspers.
Asscher
kende
Ray -Gde
Mertin
persoonlijk
en
had
ook
informele
contacten met haar en het age ntschap en de schrijvers van het agentschap.
Maarten Asscher had, toen dit speelde eind 1997, a l een vermoeden dat
Saramago de Nobelprijs voor Literatuur ging winnen. Hij beve stigt dat rondom
het agentschap een soort samenzwering en publiciteitscampagne was begonnen
om die mensen daar in Zweden te overtuigen de Nobelprijs toe te kennen aan
Saramago 109. Deze informele indrukken hebben Assc her geholpen te beslissen
het werk van Saramago over te nemen van De Arbeider spers. Het was een
combinatie van de literair agente, De Arbeiderspers die cy nisch was geworden
tegenover succes va n Saramago en de aanwijzingen dat hij de prijs zou
ontva ngen, waardoor Asscher het risico durfde te nemen. Begin 1998 kocht
Meulenhoff de rechten en op 10 december ontving Saramago de Nobelprijs.
Asscher geeft aan niet te hebben verwacht dat de aute ur ook daadwerkelijk in
datzelfde jaar nog de prijs zou ontvangen.
5.4 Literair agenten

In 5.3.3 kwam een literair agent ter sprake die functioneerde in het veld van
Portugeestalige literatuur. De in januari 2007 overleden Ray-Gde Mertin heeft
een belangrijke rol gespeeld bij het introduceren van het werk van Saramago in
Nederland.
Zij
en
haar
Duitse
agentschap
Literarische
Agentur
Mertin,
tegenwoordig in handen van Nic ole Witt, hebben in de jaren 1990-2008 meer
auteurs gentroduceerd in Nederland. Naa st Saramago vertegenwoordigen zij de
vertaalrechten van: Antnio Lobo Antunes, Jos Eduardo Agualusa, Sophia de
Mello Breyner Andresen, Mia Couto, Jos Riso Direitinho, Lygia Fa gundes
Telles, Ldia Jorge , Pa ulo Lins, Pedro Rosa Mendes, A na Maria Miranda,
Pepetela , Joo Guimares Rosa, Moacyr Scliar, Gonalo Tavares, Miguel Torga,
rico Verssimo en andere, tot op heden niet in Nederland uitgegeven,
Portugeestalige a uteurs. Van alle bovengenoemde aute urs is tussen 1990 en 2008
tenminste n vertaling gepubliceerd in Nederland en al deze vertalingen zijn,
109
Telefonisch interview met Maarten Asscher (14-08-2009)
-89-
afgezien van Antnio Lobo Antunes, gerealiseerd met tussenkomst van dit
agentschap. Een uitgever is namelijk verplicht zaken te doen met een literair
agent wanneer hij een werk wil laten vertalen en publiceren van een auteur die
zich laat vertegenwoordigen door een literair agentschap. He t is mogelijk dat
deze auteurs alleen de Duitse vertaalrechten bij het agentschap hebben liggen,
maar omdat er geen agentschap met Por tugeestalige literatuur in Nederland is,
en gezien het interna tiona le karakter van deze auteurs, is het waarschijnlijk dat
ook de Nederlandse vertaalrechten van de ze auteurs bij het Literarische Agentur
Mertin liggen. Bij na vraag blijkt dit te kloppen en Nicole Witt bevestigt dat zij
de Nederlandse vertaalrechten vertegenwoordigen van alle bovengenoemde
auteurs. 110
Dit
betekent
dat
er
zesendertig
vertalingen
verschenen
van
Portugeestalige aute urs waarbij dit literair agentschap was betrokken, waarvan
dertien van Sara mago. Er versc henen 163 vertalingen uit het Portugees van 1990
tot 2008, wa t betekent dat bijna een kwart van die vertalingen tot sta nd is
gekomen met tusse nkomst van dit ene literair agentschap.
Asscher benadrukt dat literair agenten pas aan het werk gaan als er
waarschijnlijk geld valt te verdienen, dus of wanneer een auteur a l erg bekend
is, of wanneer dat op het punt staat te gebe uren. Portugeestalige literatuur was
een terra inc ognita in Ne derland totda t er auteurs van internationale allure
opstonden. In hoofdstuk drie is gesuggereerd dat omdat er tot de jaren negentig
geen a uteurs van een internationaal kaliber uit het Portugese taalgebied
afkomstig waren, er ook nauwelijks vertalingen verschenen in die periode. Met
de komst va n auteur s als Saramago, Lobo Antunes, Coelho, Joo Ubaldo Ribeiro
en in mindere mate Couto, Agualusa en Pepete la is dit enigszins veranderd, wat
ook de vergrote ac tiviteit van literair agentschappen in dit taalgebie d zou
verklaren. Da t er toch veel vertalingen verschijnen uit he t Portugees zonder
tusse nkomst van literaire agenten is waa rschijnlijk het gevolg van het kleine
aantal aute urs van internationaal kaliber op de markt. Zonder een uitgebreid
onderzoek in de archieven van de verschillende uitgeverijen is het niet mogelijk
om definitieve uitspraken te doen over de omvang van de rol van literaire
agenten in de introductie van Portugeestalige literatuur, maar hij lijkt hier
beperkt te zijn tot de bestverkope nde , contemporaine auteurs, in eigen land
en/of daarbuiten. Eind jaren tachtig en begin jaren nege ntig heeft een deel va n
110
E-mailcorrespondentie Nicole Witt, 24-08-2009
-90-
de Portugeestalige auteurs internationale erkenning ontvangen, waardoor literair

agenten zich zijn gaan mengen in het uitgeefproces, wat de introductie van die
literatuur in Nederla nd heeft gefaciliteerd.
-91-
-92-
CONCLUSIES
Met deze scriptie heb ik ee n beeld willen geven van de introductie van
Portugeestalige litera tuur in Nederland in de twintigste eeuw en het eventuele
bestaan van een subveld Portugeestalige literatuur in het Nederlandse literaire
veld. Aan de hand van een bibliografisch onderzoek heb ik de titels die uit het
Portugees naar het Nederlands werden vertaald verzameld en in een historisc h
perspectief geplaatst. Dit heeft een totaal van 264 vertaalde titels in eer ste druk
opgeleverd, integraal opgenomen in Bijlage 1. Het viel op dat er weinig titels er
zijn vertaald tot de jaren tachtig. Begin jaren negentig is een omslagpunt en pas
vanaf dan kan men spreken van een continue productie van enige omva ng. En
daarmee van het ontstaan van een subveld Portugeestalige literatuur. Daarvoor is
eerder sprake van incidentele productie. Dit verloop heb ik geprobeerd te
verklaren aan de hand van meer algemene ontw ikkelingen in het Nederlandse
literaire veld en de ontwikkeling van de productie van vertalingen.
De Nederlandse titelproductie neemt vanaf de Tweede Wereldoorlog sterk
toe en blijft continu stijgen. De productie van vertalingen neemt in die periode
nog sterker toe, en dat is niet allee n te verklaren aan de hand van de algemene
titelproductie. Een aantal factoren dat hieraan bijdroeg zijn de oprichting va n
het Instituut voor V ertaalkunde (1964) en de mogelijkheid voor vertalers om
subsidie aan te vragen bij het Fonds voor de Letteren (1969). Waar vertalingen,
zeker uit de perifere talen, voor de jaren zeventig vooral werden gemaakt door
amateurvertalers, zorgden deze ontwikkelingen voor een stijging van het aanta l
beroepsvertalers.
Dit
is
de
reden
dat
sindsdien
het
aantal
vertalingen,
bijvoorbeeld uit het Spaans, en dan vooral uit de Spaans-Amerikaanse literatuur,

flink is toegenomen. Bij het Portugee s blijft deze stijging echter uit en laat nog
twintig jaar op zich wachten. Ook een vergelijking me t de ontwikkeling va n
literatuur uit de overige talen, alle talen behalve het Engels, Duits en Frans,
levert geen verklaring op voor de plotselinge stijging in productie van
Portugeestalige literatuur .
Er is wel gesuggereerd dat de Portugeestalige literatuur heeft meegelift op
het succes van Spaanstalige literatuur in Nederland. Uit ee n vergelijking tussen
de introduc tie van die twee literaturen blijkt dit na uwelijks het geval te zijn. De
productie
van
Spa anse
literatuur
beleefde
vanaf
de
jaren
zestig
ee n
achteruitgang, en zal dus geen invloed kan hebbe n gehad op de opkomst van
-93-
Conclusies
Portugese literatuur. De productie van Spaans-Amerikaa nse literatuur neemt we l

toe in de jaren zeventig en tachtig, maar is slechts deels van invloed geweest op
de introductie van Braziliaanse literatuur in Nederland.
Veel bela ngrijker dan deze ontwikkelingen is de groeiende aanwezigheid van
Portugese literatuur in andere landen. Op internationaal gebied verschijnen in de
jaren tachtig steeds meer vertalingen van Portugese aute urs, ook in de drie
moderne vreemde talen. Hierdoor wordt het voor uitgevers gemakkelijker om de
past performance van een aute ur in te schatten en recensies tot zich te nemen.
Vanwege de afwezigheid van kennis over Portugeestalige literatuur is een
uitgever afhankelijk van verta lingen en recensie s in het Frans, Engels of Duits.
Bovendien stond in de jaren tachtig een aantal Portugeestalige auteur s, vooral
afkomstig uit Portugal, op die succes hadden op internationaal gebied. Tot die
tijd ontbraken schrijvers van internationa le allure uit het Portuge se taalgebied,
waardoor uitgevers moeilijk kennis konde n nemen van die literatuur.
Uit een institutionele analyse van de drie meest essentile categorien
actoren die betrokken waren bij de materile en symbolische productie van
Portugeestalige literatuur kwa m een aantal auteurs, ver talers en uitgeverijen naar
voren die een bovengemiddelde rol speelden in de introductie van die literatuur.
Ik heb een aantal va n deze actoren geselec teerd voor verder onderzoek, waarmee
ik heb willen achterhalen hoe vertaalde titels tot stand kwamen.
Voordat de Portugeestalige literatuur internationaal succes kreeg, waren
uitgeverijen afhankelijk va n kennis va n buite naf . August Willemsen heeft als
vertaler een essenti le rol gehad bij het introduceren van de Portugeestalige
literatuur in Nederland. Door zijn volhardendheid, de literaire kwaliteit van zijn
vertalingen maar ook door geluk kreeg hij bij Me ulenhoff en De Arbeiderspers
voet aan de grond. Als handelend vertaler is hij persoonlijk verantwoordelijk
geweest voor het verschijnen van het grootste deel van zijn vertalingen in de
jaren zeventig en tachtig, zodoende de weg plaveiend voor andere vertalers in de
jaren negentig. In die eerste jaren was hij een van de weinige professionele
vertalers actief in dit taalgebied, wat een sterke weersla g heeft gehad op wat er
wel en niet verscheen uit deze literatuur . Het vertrouwen dat uitgevers als The o
Sontrop en Maarten Asscher in hem stelden heeft blijkbaar opgewogen tegen de
risicos die zij hebbe n genomen bij het publiceren van bepaalde vertalingen.
-94-
Conclusies
In de jaren negentig stijgt het aantal vertalers Portugees sterk en er staat

een tweede vertaler op die een belangrijke rol speelde en speelt bij de introduc tie
van Portugeestalige literatuur. Door de toename van het aantal internationaal
erkende a uteurs gaan andere actoren en instituties meer invloed hebben. Uit
analyse van het werk van vertaler Harrie Lemmens komt naar voren dat
uitgeverijen en literair agenten steeds vaker het initiatief nemen een vertaling te
initiren. Toch blijkt ook hier de vertaler niet zonder meer dienstbaar . Door zich
actief te bewegen in het literaire veld heeft Lemmens bijgedragen aan het
verschijnen van vertalingen en de receptie daarvan.
In de jaren zeventig en tachtig stonden individuele actoren als Wille msen,
Sontrop en A sscher aan de wieg van de introductie va n Brazilia anse literatuur e n
niet-contemporaine Portugese literatuur. In de jaren negentig z ijn internationale
ontwikkelingen een belangrijkere rol gaan spelen en zijn andere instituties uit het
literaire veld actiever deel gaan uitmaken van deze introductie. Literair agenten
en buitenlandse uitgeverijen gaan zich mengen in het proces. Nederlandse
uitgeverijen als De Arbeiderspers en Meulenhoff starten een gericht beleid op
het uitgeven van Portugeestalige literatuur en Portugese instituties als het
Instituto Cames en de Funda o Ca louste Gulbenkia n gaan publicaties
subsidiren.
Van 1900 - 1950 kwa m het initiatief om e en Portugeestalig werk te vertalen
vooral van de vertaler, vanwege zijn per soonlijke betrokkenheid bij de auteur of
het land. Het aa ntal publicaties wa s toen zo gering dat uitgevers zich onmogelijk
konden ba seren op de past performance van een auteur of werk. Ee n enkele
uitzondering, zoals het succes van Teixe ira de Pascoaes in de jaren dertig en
veertig, daargelaten.
Op de beslissing van een uitgever een Portugeestalig werk te publiceren zijn
twee oorzaken van invloed. Of de uitgever krijgt lucht van e en auteur of titel
vanwege vertalingen verschene n in het buitenland, eventueel via een literair
agent, of de uitgever vertrouwt op het advies van een verta ler en neemt het
risico te publiceren met weinig kennis va n de past performance van die auteur of
dat werk, behalve in het land van herkomst. Dat een uitgever zich puur op het
oordeel van de vertaler baseert is zeer zeldzaam. Meestal is de uitgever
tegelijkertijd op ee n andere manier in contact gekomen me t het werk en is niet
-95-
Conclusies
meer te achterhalen of hij he t werk zonder inmenging van de vertaler niet zou
hebben laten vertalen.
In deze scriptie heb ik inzicht gegeven in de introduc tie van een gehele
literatuur in Nederland. Een dergelijke introductie is een zeer ingewikkeld
sociaal proces. Ik he b aangetoond dat dit grotendeels te da nken is geweest aan
de inzet en het enthousiasme van bepaalde actoren in het literaire veld. Vooral
de activiteit van August Willemsen in de jaren zeventig en tachtig mag niet
worden onderscha t, maar ook later hebben vertalers als Harrie Lemmens zeer
zeker bijgedragen aan de introductie en verspreiding van Portugeestalige
literatuur. Bovendien is duidelijk geworden dat voor een succe svolle introductie
van een onbekende literatuur, vertalers zich handelend moeten opstellen.
Vertalers, zeker wanneer zij ver talen uit een perifere taal, moeten juist
handele nd te werk gaan willen zij een per manente positionering verkrijgen in het
literaire veld. Harrie Lemmens en A ugust Willemsen zijn hierin geslaagd en met
hun perma nente positioneringen waren zij te beconcurreren. Bovendien zijn zij
niet alleen actief geweest in de materile productie van literatuur, maar ook in de
symbolische produc tie daarvan. Door recensie s en e ssays te publiceren in
kranten en tijdschriften, door actief uitgeverijen af te gaa n met titels van
Portugeestalige auteurs, door het sc hrijven van voor- en nawoorden en door hun
eigen literaire reputatie hebbe n zij bijgedragen aan de cla ssificatie van bepaalde
werken
als
literatuur .
Zij
stellen
zich
dus
zeer
handelend
op,
het
tegenovergestelde van het beeld van de dienstbare vertaler in het moderne

Westen zoals Simeoni (1998: 12) dat schetst. Ook waren en zijn zij, in
tegenstelling tot wat Wolf (2006: 135) beweert, in staat een permanente positie
in het Nederlandse literaire veld te verwerven, onda nks het feit dat zij op
freelance basis en met korte termijn contracten werken.
Of
de
wijze
waarop
de
Portugeestalige
literatuur
in
Nederland
gentroduceerd is uniek is, zal moeten blijken uit soortgelijke onderzoeken naar
andere zogenaamde kleine literaturen. Ik verwacht dat vooral de tot voor kort
onbekende literaturen, zoals, waarschijnlijk, de Scandinavische, Oost-Europe se
(Tsjechisch, Pools, Joegoslavisch), Ar abische en
Oosterse literaturen, op
eenzelfde wijze zijn gentroduceerd. Wat wil zeggen dat ook daar, zeker aan de
vooravond van een introductie en acceptatie van een literatuur, vertalers e n
andere individuele actoren een belangrijke rol he bben gespeeld. Daarnaast zal
-96-
Conclusies
het internationale succes in de vorm van vertalingen naar de drie moderne

vreemde talen van bepaalde a uteurs uit die literaturen hebben bijgedragen aa n
de bereidwilligheid van uitgevers deze uit te geven. In de ze scriptie is een
voorbeeld van een handelend vertaler uit het Deens (Va n Voorst 1997: 202-214)
al kort belic ht. Het is onwaarschijnlijk da t deze vorm van introduceren, in de
twintigste eeuw, ook teruggevonden w ordt in onderzoeken naar literatuur uit de
drie moderne vree mde talen, of uit het Italiaans, vanwege hun grotere
internationale bekendheid en hun ee uw enoude invloed op de Nederlandse
literatuur. Stee nmeijer (1989) toont in zijn onderzoek aan dat ook bij het Spaans,
en dan vooral bij de Spaanse literatuur, sprake is van individueel initia tief . Toc h
speelt de invloed van publicaties in de drie moderne vreemde tale n daar een
meer essentile rol.
Ik heb in dit onderzoek niet empirisc h aan kunnen tonen da t uitgeverijen
risicos hebben genomen bij het publiceren van bepaalde titels, maar mij
gebaseerd op uitspraken van verschillende actoren uit het veld. Om te
achterhalen of bepaalde werken daa dwerkelijk voor het eerst in Nederland zijn
vertaald is vergelijkend onderzoek nodig naar het verschijnen van vertalingen uit
het Portugees in andere landen, waarbij vooral de Verenigde Staten, Frankrijk,
Engeland en Duitslang van belang zijn, omdat uitgeverijen zich met name
baseren op de literaire markten van deze landen. Uit een gelijksoortig onderzoek
van Steenmeijer (1989:87) bleek dat Nederland niet voorop gelopen heeft bij de
ontdekking
van
Spaanstalige
auteurs.
Of
dat
ook
zo
is
geweest
voor
Portugeestalige aute urs zou moeten blijken uit da t onderzoek. Gezien de

resultaten uit mijn onderzoek is de verwachting dat Nederla nd vooral in de jaren
zeventig en tachtig voorop heeft gelope n en vervolgens grotendeels een volgland
is gew orden.
Spijtig genoeg was er in deze scriptie geen ruimte meer om ook een
onderzoek te doen na ar de receptie van Portugeestalige literatuur. Een uitgebreid
receptieonderzoek in kranten en tijdschriften zou aan kunnen tonen hoe de
literaire kritiek op de Portugeesta lige literatuur heeft gereageerd en of dit nog
van enige invloed is geweest op de introductie daarvan. Het blee k al dat
individuele voorkeuren van bepaalde recensenten van invloe d zijn gewee st op
wat er is versche nen in Nederland e n wat niet.
-97-
Conclusies
Een ander punt waar ik in deze scriptie geen aandacht aan heb kunne n
schenken, maar dat ook verder onderzoe k verdient, is de hoeveelheid en de
kwaliteit va n de vertalingen van Portugee stalige literatuur naar het Nederlands
via een derde taal.
Een interessa nt zijwe g zou verder zijn te onderzoeken hoe de introduc tie en
receptie van Nederlandstalige literatuur zich in Portugal heeft voltrokken.
Tijdens het schrijven van deze scriptie kreeg ik de indruk dat de actoren die
daarvoor verantwoordelijk zijn geweest deels dezelfde waren die hier de
Portugeestalige literatuur introduceerden, zoals Marc us de Jong, Arie Pos en
Harrie Lemmens. Wat opvalt, is dat er, voor zover ik heb kunnen nagaan, weinig
Portugese vertalers van Nederla ndse literatuur zijn die hebben bijgedragen aan
de introductie van Portugese literatuur in Nederland.
Tot slot zou een fondsonderzoek naar de Portugeestalige literatuur in de
archieven van uitgeverijen, zoals Van Voorst (1997) deed vanuit een meer
algemeen gezichtspunt, de hier getrokken conclusie s verder kunnen staven en
empirisch onderbouwen.
-98-
BIBLIOGRAFIE
Bourdieu, Pierre (2005) The rules of art: genesis and structure of the literary field. Cambridge: Polity Press.
Casa Lygia Bojunga www.casalygiabojunga.com.br/english/ (laatst geraadpleegd: september 2009)
Coser, L.A., Ch. Kadushin and W.W. Powell (1982) Books: the culture and commerce of publishing. New
York: Basic Books.
Cronin, Michael (2003) Translation and Globalization. London: Routledge.
De Jong, Marcus (1936) Slauerhoff & Portugal, Groot Nederland, november 1936. Amsterdam:
Van Holkema & Warendorf.
De Jong, Marcus (1937) Enige opmerkingen over het Portugees en de Portugese Literatuur. Groningen:
J.B. Wolters.
De Jong, Marcus (1937) Aquilino Ribeiro, oorspronkelijk en vertaald, Groot Nederland, maart
1937. Amsterdam: Van Holkema & Warendorf.
De Vries, Eti (2007) Os Lusadas na Holanda, a histria da recepo entre 1572-1900. Utrecht: Igitur,
Utrecht Publishing & Archiving Services.
http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2007-0914201143/tesedelicenciaturadefinitief120607.doc (laatst geraadpleegd: april 2009).
Duarte, Joo Ferreira, A. Assis Rosa and T. Seruya (eds.) Translation Studies at the Interface of
Disciplines. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins B.V.
Gambier, Yves (2006) Pour une socio-traduction, in: Joo Ferreira Duarte, A. Assis Rosa & T.
Seruya (eds.) Translation Studies at the Interface of Disciplines. Amsterdam & Philadelphia: John
Benjamins B.V. 2942.
Greshoff, Jan & A.A.M. Stols. 2007. Briefwisseling J. Greshoff A.A.M. Stols. Dbnl:
http://www.dbnl.org/tekst/gres002svan02_01/index.htm (laatst geraadpleegd: april 2009).
Groot, Ger (2001) Ik is een ander, NRC Handelsblad. 26 januari 2001.
Groot, Ger (2007) Oerwoud Lissabon; De grootste roman van Antnio Lobo Antunes eindelijk
vertaald, NRC Handelsblad. 20 april 2007.
Hart, Maarten het (1985) Het leven van Albert Vigoleis Thelen, in: De som van misverstanden. De
Arbeiderspers: Amsterdam. 155-168.
http://www.dbnl.org/tekst/hart008somv01_01/hart008somv01_01_0011.htm (laatst
geraadpleegd: juli 2009).
Hazeu, Wim (1995) Slauerhoff. Een biografie. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Heilbron, Johan (1996) Nederlandse vertalingen wereldwijd. Kleine landen en culturele
mondialisering, in: Johan Heilbron, Wouter de Nooy & Wilma Tichelaar (eds.) Waarin een
klein land. Nederlandse cultuur in internationaal verband. Amsterdam: Prometheus.
Holmes, James S. (2004) Wat is vertaalwetenschap?, in: Ton Naaijkens, Cees Koster, Henri
Bloemen & Caroline Meijer (eds.) Denken over Vertalen. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt. 149-162.
Inghilleri, Moira (2003) Habitus, Field and Discourse: Interpreting as a Socially Situated Activity.
Target 15(2). 243268.
Inghilleri, Moira (2005) The sociology of Bourdieu and the Construction of the Object in
Translation and Interpreting Studies, in: Moira Inghilleri (ed.) Bourdieu and the Sociology of
Translation and Interpreting: The Translator 11(2). 125145.
Kagie, Rudie (2007) Recensie Brazilaanse Brieven August Willemsen. Amsterdam: De Arbeiderspers.
-99-
Bibliografie
http://www.privedomein.info/recensies/recensie/?recensieID=14 (laatst geraadpleegd:

augustus 2009).
Lahire, Bernard (2003) From the habitus to an individual heritage of dispositions. Towards a
sociology at the level of the individual. Poetics 31 (5-6). 329-355.
Meylaerts, Reine (2008) Translators and (their) norms. Towards a sociological construction of
the individual, in: Anthony D. Pym, Miriam Schlesinger & Daniel Simeoni (eds.) Beyond
descriptive translation studies: investigations in homage to Gideon Toury. Amsterdam: John Benjamins
B.V. 91-102.
Morrin, Adriaan (2005) Op bezoek bij Albert Vigoleis Thelen., Cryptogram. Dbnl:
http://www.dbnl.org/tekst/morr001cryp01_01/index.htm (laatst geraadpleegd: juli 2009).
Pos, Arie (1996) Literatura portuguesa traduzida para o neerlands, Revista da Faculdade de Letras
LNGUAS E LITERATURAS. Porto: Faculdade de Letras, XIII. 303-313.
Rees, Kees van, Susanne Janssen & Marc Verboord (2006) Classificatie in het culturele en
literaire veld 1975-2000, in: Kees van Rees & Gilles. J. Dorleijn (eds.) De productie van
literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000. Nijmegen: Vantilt. 285-310.
Rees, Kees van & Gilles. J. Dorleijn (2006) Het Nederlandse literaire veld 1800-2000, in: Kees
van Rees & Gilles. J. Dorleijn (eds.) De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 18002000. Nijmegen: Vantilt. 15-38.
Schulten, C.M. (1965) Bibliografie van Nederlandse publicaties over Brazili 1945-1965. Den Haag:
Ambassade van Brazili.
Schreij, Taco & Barbara t Hart (2007) Introductie en receptie van Portugese literatuur in Nederland
gedurende de crisisjaren. Niet-gepubliceerd werkstuk geschreven in het kader van de cursus
Vertaling, Cultuur & Wetenschap 2007-2008 te Utrecht, docenten: Cees Koster & Ton
Naaijkens.
Simeoni, Daniel (1998) The pivotal status of the Translators Habitus, Target 10:1. Amsterdam:
John Benjamins B.V. 1-39.
Slauerhoff, Jan Jakob (1932) Het Verboden Rijk. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar.
Slauerhoff, Jan Jakob (1997) O Reino Proibido. Vertaling: Patrcia Couto & Arie Pos. Lisboa:
Teorema.
Steenmeijer, Maarten (1989) De Spaanse en Spaans-Amerikaanse literatuur in Nederland 1946-1985.
Muiderberg: Coutinho.
Van Krevelen, Laurens (2006) Een huis tussen markt en moed, in: Kees van Rees & Gilles. J.
Dorleijn (eds.) De productie van literatuur. Het literaire veld in Nederland 1800-2000. Nijmegen:
Vantilt. 143-184.
Van Voorst, Sandra (1997) Weten wat er in de wereld te koop is. Vier Nederlandse uitgeverijen en hun
vertaalde fondsen 1945-1970. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Venncio, Fernando (1984) Vertalingen uit het Portugees. Nijmegen: Instituto de estudos lusobrasileiros.
Venncio, Fernando & Catherine Barel (1994) Portugese literatuur na Pessoa, De Gids, februari
1994. Amsterdam: J.M. Meulenhoff. 132-155.
Voorbij, Henk & Pieter Douma (1996) Hoe volledig is het Depot?, KB Centraal, Huisorgaan van de
Koninklijke Bibliotheek 25, september 1996: pp. 5-6. Den Haag: Koninklijke Bibliotheek. 5-6.
http://www.kb.nl/dnp/dekking96.html (laatst geraadpleegd: april 2009).
-100-
Bibliografie
Willemsen, August (1985) Braziliaanse Brieven. Amsterdam: De Arbeiderspers.

Willemsen, August (1987) De taal als bril. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (1991) De val. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (1991) Ben ik te stom voor deze boeken?. NRC Handelsblad. 14 juni 1991.
Willemsen, August (1994) Het hoge woord. Beschouwingen en boutades. Amsterdam: De
Arbeiderspers.
Willemsen, August (1998) Vrienden, vreemden, vrouwen. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (2000) Fernando Pessoa: het ik als vreemde. Amsterdam: De Arbeiderspers.
Willemsen, August (2006) Maar meneer Willemsen, die Portugezen van u, die spreken
Nederlands. Atheneum Boekhandel Ik wantrouw iedereen boven de 1.67. Amsterdam:
Atheneum Boekhandel.
Wolf, Michaela (2006) The female state of the art. Women in the translation field, in: Anthony
D. Pym, Miriam Schlesinger & Daniel Simeoni (eds.) Beyond descriptive translation studies:
investigations in homage to Gideon Toury. Amsterdam: John Benjamins B.V. 129-141.
-101-
Bibliografie
-102-
GERAADPLEEGDE BRONNEN VOOR HET BIBLIOGRAFISCH

ONDERZOEK
Assche, Hilda van (1972-1999) Bibliografie van de literaire tijdschriften in Nederland en Vlaanderen.
Hasselt: Rob. Roemans-Stichting.
Brinkmans cumulatieve catalogus van boeken (1900-1990). Leiden: Sijthoff.
Centraal Bureau voor de Statistiek. CBS Statline Bibliotheken; Titelproductie van boeken.
http://statline.cbs.nl/StatWeb/publication/?DM=SLNL&PA=37650&D1=46&D2=a&STB=T,G1&CHARTTYPE=1&VW=T (laatst geraadpleegd: maart 2009).
Nederlandse Bibliografie Online.
http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.9/ (laatst geraadpleegd: augustus 2009).
-103-

A introdução da literatura lusófona na Holanda entre 1900-2008

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A introdução da literatura lusófona na Holanda entre 1900-2008

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O PAPEL DO TRADUTOR

Desenho de Mrio de S-Carneiro por Jos de Almada Negreiros

Introduo da literatura lusfona na lngua neerlandesa entre 1900 e 2008

1 Quadro Terico ................................................................................................................ 11

3 Anlise quantitativa da literatura lusfona traduzida...................................................... 31

5 O indivduo como interveniente ......................................................................................63

5.2 Os tradutores Willemsen e Lemmens.........................................................................................................71

5.3 Fernando Pessoa, Paulo Coelho e Jos Saramago ......................................................................................86

5.4 Agentes literrios........................................................................................................................................91

extraordinria nos Pa ses Baixos. Os seus livros tornaram-se grandes sucessos de

Este dado baseia-se em Venncio (1984).

popularidade da literatura lusfona, arriscaram ao deixar traduzir e produzir

Quais so as obras provenientes da literatura lusfona que foram traduzidas para o

Quais so os perodos mais notveis na histria da introduo da literatura

Como que podemos esclarecer a evoluo desta introduo?

Podemos comparar essa evoluo com a introduo de uma outra literatura

Que intervenientes (editoras, autores e tradutores) esto envolvidos na introduo destas

H intervenientes que desempenharam um papel pessoal na realizao das tradues?

Quais so os tradutores, as editoras e os autores que mais se destacam quando

Houve intervenientes que tiveram uma influncia particular na produo material

Que forma tinha esta influncia e quo fundamental foi?

Para obter respostas a estas perguntas, primeiramente esboo o quadro

1.1 A Teoria dos Campos de Bourdieu e o campo literrio 3

sociedade e ao mesmo tempo constroem a sociedade. Em cada campo, agentes,

interveniente que o ocupa ou oferece novas oportunidades. O campo literrio

governamentais sobre a poltica na arte e instituie s que se ocupam da

1.2 Um subcampo de traduo?

posicionamentos que esto disponveis a longo prazo e uma hierarquia que

Rees & Dorleijn (2006: 19) apresentam um diagrama do campo literrio

(Instituto (Neerlands) de Traduo)

- Genootschap voor Vertalers

- Raad voor Cultuur

(neerlandesa) para as Letras)

Para o diagrama original de Rees & Dorleijn (2006) veja Anexo 3.

Descrever o campo da literatura traduzida , assim, uma questo de tornar

1.3 A editora como gate-keeper of ideas

comportamento de uma editora . Primeiramente um ttulo devia ter sido j um

1.4 A realizao da publicao de literatura traduzida

Segundo Maarten Asscher [editor], Meulenhoff e as outras editoras maiores fazem

Imagina que um editor recebesse, de um estranho editora (um tradutor, um hispanista),

tradutores e conselheiros (semi)permanente s, no caso da lngua portuguesa,

1.5 Iniciativa pessoal

Na Introduo, indiquei a minha suposio que indivduos, frequentemente,

Willemsen e Harrie Lemmens e o editor Theo Sontrop, que sero discutidos no

O caso do tradutor e leitor Jan de Zanger, descrito em 1.3, um bom

Parece que a iniciativa pessoal ocorre sobretudo na s literaturas menos

2.2 A realizao da base dos dados quantitativos

2 Definies e a realizao da base dos dados

reedies. Para a investigao bibliogrfica usei Brinkmans cumulatieve catalogus

eventualmente por ttulo). Uma pesquisa integral aos autores lusfonos um

2 Definies e a realizao da base dos dados

A literatura examinada neste estudo compe-se de fico e poesia. Essa

informaes bibliogrficas foram

Bib liografie (Bibliogra fia Neerlandesa). Nesta, a Koninklijke Bibliotheek (Real

Bib liografie On line (Bibliogra fia Neerlandesa Online, BNO)

De Nederlandse Bibliografie Online, http://picarta.pica.nl/xslt/DB=3.9/ (ltima consulta: Agosto 2009)

2 Definies e a realizao da base dos dados

Edies com uma tiragem de menos de cinquenta exemplares deixei fora da

consequncia, por e xemplo, o facto de os dados a presentados no serem

2 Definies e a realizao da base dos dados

2 Definies e a realizao da base dos dados

(parcialmente ) no foi includo na minha pesquisa. Diz respeito aos temas de