You are on page 1of 462

John King Fairbank

HISTORIA CHIN
NOWE

SPOJRZENIE

Przekad: Teresa Lechowska, Zbigniew Siupski

Ksinica Pomorska

IIIIIII III 1 1IIIIII

OHOOOOOII'346664

M
MARABUT

Wydawnictwo MARABUT Gdask 1996

Tytu oryginau: C H I N A : A N E W HISTORY


Copyright 1992 by the Prcsident and Fellows of Harvard College
Published by arrangement with Harvard University Press
Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Marabut, 1996
Wydanie pierwsze w jzyku polskim
Redakcja: Ewa Rojewska, Bogumia Cirocka
Korekta: Bogumia Cirocka
Opracowanie graficzne: Tomasz Bogusawski

& 2 44& MC

3 d l . 0 '_
f

(^"(oik^OU)

ISBN 83-85893-79-2

Wydawnictwo M A R A B U T , ul. Pniewskiego 3A, 80-952 G d a s k


tel./fax (0-58) 41-17-55, tel. (0-58) 45-18-47, (0-90) 52-43-09
Skad: Maria Chojnicka
Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych S.A.
d, ul. wirki 2

Wilmie
i naszym crkom
Laurze i Holly

Przedmowa

Poczynajc od lat 70-tych, w ramach modernizacji charakteryzujcej wspczesn


faz wielkiej chiskiej rewolucji, Chiny pojawiaj si jako kraj bardziej rnorodny i dy
namiczny. Jedne Chiny, jedna kultura" moe by nadal patriotycznym sloganem dla
miliarda dwustu pidziesiciu milionw ludzi w Chinach, sloganem, w ktrym odbija
si echo niezmiennego ideau jednoci politycznej wyznawanego przez star konfucjask elit rzdzc. Jednake inwazja, rebelia, wojna domowa i reforma, ktre stay si
udziaem Chin od lat 30-tych, zlikwidoway starodawn sankcj dla centralnej autokracji i podporzdkowanych jej wadz lokalnych. Owiata i modernizacja gospodarki
stwarzaj wielkim rzeszom chiskiego ludu nowe moliwoci, nowe drogi do kariery
i nowy styl ycia. Nowe idee i instytucje polityczne nie mog pozostawa za nimi w tyle.
Wraz z t transformacj ycia w Chinach rozwija si take w sposb dynamiczny
sinologia na caym wiecie. W cigu ostatnich dwudziestu lat pod wpywem zalewu
fachowych monografii zaczynamy unowoczenia nasz pogld na histori Chin i jej in
stytucje. Ten nowy pogld uczyni anachronicznym sinocentryczne podejcie waciwe
dawnym sinologom, ktrzy traktowali ten kraj jako jedn cao zamieszkan przez
Chiczykw". Archeolodzy dokonujcy odkry w tysicach stanowisk, historycy wer
tujcy wielkie nowe archiwa, socjologowie badajcy rne miejscowoci - wszyscy oni
zaczli rozbija w monolit Jednych Chin.
Ksika Historia Chin. Nowe spojrzenie uwzgldnia wikszo tych najnowszych
prac. Jednake ustawiczne wahania midzy wieo znalezionym dowodem a jego in
terpretacj sprawiaj, e kada nowa historia ma rozmazane kontury, jest ograniczona
wieloma nie rozwizanymi kwestiami. Mdro historyczna skania raczej do ustale
nia, ktre zagadnienia nadal podlegaj dyskusji, i do rozpoznania istotnych wsp
czesnych problemw ni do prby rozwizywania ich wszystkich tu i teraz. Nasze
biblioteki zamiecone s opiniami autorw, ktrzy wiedz wszystko o Chinach, lecz
nie pojmuj, jak wiele nie wiedz. Poszerzenie naszej wiedzy poszerzyo jednocze
nie granice naszej ignorancji.
Plan tej ksiki jest nastpujcy: po krtkim naszkicowaniu drogi do zrozumienia
wydarze na chiskiej scenie, zaznajomimy si najpierw z najnowszym rozdziaem tej
opowieci, prehistori Chin. Od roku 1920 archeologia przeamuje staroytn skorup
chiskich mitw i legend i wiele z nich potwierdza. Podczas wykopalisk odkryto Homo
pekinensis, przeledzono rozwj Chin neolitycznych oraz odsonito stolice niegdy

Przedmowa

legendarnych dynastii Shang i Xia z epoki brzu. Startujemy zatem majc wyrany
obraz niebywaej cigoci owej niezalenej w duym stopniu cywilizacji.
Nastpnie przeledzimy proces rozwoju pastwa, autokracji imperialnej, elity
i spoeczestwa, ktrym rzdziy. Nowe badania wikszych okresw - Han, Tang, Song,
Ming i Qing - pozwalaj nam doceni wyrafinowanie chiskich dokona. Nigdy tak
niewielu nie rzdzio tak dugo tak wieloma. Niemniej ten sukces autokracji i elityzmu
pozostawi po sobie pewien problem. Imperialna mieszanina - rytualne przywdz
two wadcy, autoindoktrynacja elity w dziedzinie zasad moralnych, mdre samoregu
lujce si mechanizmy biurokracji wrd ludu i surowe kary trzymane w rezerwie wszystko to uksztatowao samowystarczaln i samoodtwarzajc si cywilizacj. Nie
wytworzya ona jednak pastwa narodowego z rzdem, ktry miaby motywacj do
torowania drogi modernizacji.
Kiedy przyjrzymy si historii Chin w ostatnich dwu tysicach lat, dostrzeemy
wielki paradoks niepokojcy dzi wszystkich patriotw chiskich. W wieku X I i X I I
Chiny pod wieloma wzgldami wyprzedzay cywilizacyjnie Europ, lecz w wieku XIX
i XX znalazy si daleko w tyle. Kiedy Francis Bacon zauway koo roku 1620, e druk,
proch strzelniczy i magnes zmieniy wiat, nie myla o tym, e wszystkie te trzy rzeczy
pojawiy si najpierw w Chinach. Dzisiaj jednak powszechnie si przyznaje, e w roku
1200 n.e. Chiny byy oglnie biorc dalej ni Europa. Dlaczego zatem zostay w tyle
i jak to si stao? Dlaczego wrd wielkich narodw wiata wanie one tak si opniy
w drodze ku nowoczesnoci? Jeli warunki i udogodnienia yciowe w Chinach i Euro
pie byy na og porwnywalne jeszcze w X V I I I wieku, to dlaczego Chinom nie udao
si dotrzyma kroku Europie w dziedzinie industrializacji? Na tak zasadnicze pytanie
nie ma prostej odpowiedzi, nie mona te ograniczy si do jednej tylko przyczyny.
W czci drugiej popatrzymy na t intrygujc kwesti z kilku punktw widzenia.
W czci trzeciej przyjrzymy si dochodzeniu do wadzy Komunistycznej Partii
Chin pod wodz Mao Zedonga (Mao Tse-tunga), a w czci czwartej zdumiewajco
zmiennym kolejom jej losu od roku 1949. Od chwili gdy w latach 90-tych XIX wieku
w chiskim myleniu rozpocza si nowoczesna rewolucja, stao si jasne, e aden
obcy model nie przystaje do chiskiej sytuacji, e bdzie si stosowa wiele modeli,
lecz aden nie okae si odpowiedni, i e twrczy chiski nard bdzie musia znale
wasn drog do zbawienia. Majc jedyn w swoim rodzaju przeszo, Chiczycy bd
mie jedyn w swoim rodzaju przyszo.
Ta niepokojca dla wielu konkluzja zbiega si obecnie z uwiadomieniem sobie
na caym wiecie faktu, e gatunkowi Homo sapiens sapiens (jak si teraz sam uspo
kajajco okrela) jako takiemu grozi niebezpieczestwo. Wiek XX widzia ju wicej
zadawanych przez czowieka cierpie, mierci i zagroe rodowiska ni wszystkie po
przednie stulecia razem wzite. By moe Chiczycy doczyli do reszty wiata we
waciwym momencie, eby uczestniczy w jego upadku. Kilku nastawionych mniej
pesymistycznie obserwatorw wierzy, e tylko taka zdolno przeycia, jak demon
strowali Chiczycy przez trzy tysiclecia, moe nas ostatecznie uratowa.
Nowe, wiee i kompetentne spojrzenie na dugie dzieje Chin, wielorakie reformy,
rebelie i rewolucje, a take na rejestr ich imponujcych sukcesw i dotkliwych klsk
w naszym wieku, pozwoli odkry dugofalowe tendencje i wspczesne uwarunkowania,
ktre bd ksztatowa przyszo Chin i wpywa na nasz wasn przyszo.
JKF
12 wrzenia 1991

Wstp

Drogi do zrozumienia historii Chin

Rnorodno perspektyw historycznych


iHistoria Chin najlepiej jest znana w Chinach, a historia Zachodu w Ame
ryce i Europie, i ju sam ten fakt tworzy nie pokrywajce si punkty widze
nia midzy Chinami a reszt wiatal Na przykad Chiczycy wiedz, e mandurscy wodzowie plemienni nazwali swoje nowe pastwo Qing (Czyste")
w roku 1636, czyli w roku, ktry Amerykanie, (przynajmniej ci z okolic Bo
stonu) pamitaj jako dat zaoenia Uniwersytetu Harwardzkiego, pierwszej
wyszej uczelni Nowego wiata. Dwa miliony Mandurw zdobyo wadz nad
mniej wicej stu dwudziestu milionami Chiczykw, po czym dj[nastia_Qing
rzdzia Chiczykami przez dwiecie szedziesit siedem lat i w okresie tym
liczba ludnoci wzrosa do okoo czterystu milionw. W poowie swego pa
nowania dynastia Qing rzdzca z Pekinu (Beijing) chiskim imperium do
koczya podboju Mongolii, Azji Centralnej i Tybetu, gdy tymczasem kilka
milionw amerykaskich buntownikw ogosio w swoich trzynastu koloniach
niezaleno od Wielkiej Brytanii.
Obecnie, kiedy Stany Zjednoczone stay si, po Francji w X V I I I wieku
i Wielkiej Brytanii w X I X wieku, przodujcym w wiecie pastwem, perspek
tywa historyczna potrzebna jest bardziej ni kiedykolwiek przedtem. W Chi
nach demokratyczna gospodarka rynkowa Stanw Zjednoczonych staje wo
bec ostatniej komunistycznej dyktatury, jednake za chiskim komunizmem
kryje si najdusza na wiecie tradycja uwieczonych powodzeniem rzdw
autokratycznych.fChiny obecnie d do zbudowania nowoczesnej gospodarki

10

Drogi do zrozumienia historii Chin

bez przedstawicielskiej demokracji politycznej, ktr Amerykanie uwaaj za


swj szczeglny wkad w zbawienie wiata. Obywatele Stanw Zjednoczonych,
skonni atakowa chisk dyktatur, niechby z poytkiem dla sprawy przypo
mnieli sobie trudnoci, jakie ma ich wasny nard z korzystaniem z wolnoci
i potgi, trudnoci, ktre stawiaj pod znakiem zapytania stosowno amery
kaskiego modelu dla chiskiej transformacji modernizacyjnej. Stany Zjedno
czone miay na przykad ostatnio kopoty z pastwowym przywdztwem. Jeden
prezydent zosta skrytobjczo zamordowany z powodw jeszcze nie znanych,
o ktre wolimy nie pyta. Inny prezydent ustpi z urzdu, eby unikn po
stawienia w stan oskarenia za kamstwo. Niedawny prezydent, wywodzcy si
z Hollywood, y w urojonym wiecie, okamujc siebie i spoeczestwo, e
bymy si czuli dobrze, tworzc tymczasem niegodn naszej demokracji podklas ludzi z miejskich gett bez szans na edukacj i prac, i koczc zimn
wojn ze Zwizkiem Radzieckim. W tym czasie w odlegych Chinach prze
wodniczcy Mao Zedong likwidowa wiele milionw Chiczykw, nazywajc
to rewolucyjn walk klas. Jego nastpca tak gboko tkwi w tradycji chiskiej
autokracji, e w roku 1989 w obliczu nie uzbrojonych demonstrantw doma
gajcych si demokracji, popeni bd i wysa przeciwko nim czogi, ktre
zmasakroway setki ludzi w porze najwikszej ogldalnoci telewizji.
Rzdzca dzi w Pekinie stara gwardia nie yczy sobie, eby Chiny zalaa
pop-kultura skomercjalizowanego wiata. Pracownicy amerykaskich uczelni
z zadowoleniem witaj 40 tysicy bystrych studentw z Chin i pragn, eby
mieli swobod w myleniu o wspczesnych problemach. W Ameryce zalicza
si do nich rwnie przemys narkotykowy, produkcj broni, a take strzela
niny na ulicach. Chiczycy musz zmniejszy przyrost naturalny, by unikn
utonicia w przeszo miliardowej populacji. Jednym ze sposobw jest dzie
ciobjstwo stosowane wobec dziewczynek, innym kontrola urodzin i aborcja.
Wielu Amerykanw tymczasem chce chroni kady pd jako wit ludzk
istot, nie dbajc o matk czy przyszo dziecka.
Wrd wszystkich tych dziwacznych i jake ironicznych zestawie kryje si
pytanie bez odpowiedzi, ktre nurtuje wszystkich wspczesnych chiskich pa
triotw. Chiskie cesarstwo Han istniao w tym samym czasie co cesarstwo
rzymskie i byo od niego wiksze .(Chiny to kiedy jedna z najbardziej rozwi~nttych cywilizacji wiata, dorwnujca nie tylko Rzymowi, lecz take daleko
wyprzedzajca redniowieczn E u r o p . Albert Feuerwerker, historyk gospo
darczy, nieskonny do przesady, powiada nam, e w latachJ0Q0-1500 n.e.
/ Europa nie dorwnuje cesarstwu chiskiemu w zakresie wydajnoci produk/ cji rolnej, umiejtnoci produkcyjnych, zaawansowania stosunkw handlowych,
bogactwa miast czy poziomu ycia (nie mwic ju o stopniu rozwoju admini
stracji pastwowej i o osigniciach kulturalnych)" (w: Ropp 1990). Dlaczego
wic Chiny pozostay w tyle w czasach nowoytnych? Jak to si stao, e zostay

Drogi do zrozumienia historii Chin

11

tak haniebnie potraktowane przez zachodnich, a nawet japoskich imperiali


stw pod koniec X I X wieku?
Odpowiedzi naley szuka czciowo w Chinach i czciowo na Zacho
dzie. Od rewolucji przemysowej, ktra rozpocza si w Anglii okoo roku
1750, nauka i technika zaczy radykalnie przeksztaca wiat. Moderniza
cj" uznano w Chinach za cel narodowy w roku 1978. Dramat wielkiego na
rodu, ktry pragnie teraz powrci na scen, jest tu szczeglnie poruszajcy ze
wzgldu na utrwalone wrd wielu Chiczykw przekonanie o ich przyrodzo
nej wyszoci. Wiek X X przynis powszechne uznanie dla najwyszej jakoci
brzw epoki Shang, malarstwa epoki Song i innych aspektw chiskiego dzie
dzictwa. Od roku 1950 Joseph Needham oraz jego wsppracownicy opisywali
w ponad czternastu tomach dziea Nauka i cywilizacja chiska imponujcy sze
reg wczesnych chiskich odkry i wynalazkw, o wiele liczniejszych ni znane
powszechnie wynalezienie papieru, druku, prochu strzelniczego i kompasu.
Nathan Sivin sugeruje, e podobiestwo midzy nauk chisk a nauk euro
pejsk jest wiksze ni midzy kad z nich a nauk nowoczesn. Wprawdzie
Europa odziedziczya sposb mylenia lepiej przystosowujcy j do mylenia
naukowego, gdy nadejdzie na nie pora, to jednak ani w Europie, ani w Chi
nach nie byo sprzenia midzy nauk a technologi, midzy teoretykiem
a pracujcym na zamwienie rzemielnikiem. Dynamiczne sprzenie nauki
z technologi to zjawisko nowoczesne.
Sivin ukazuje take na przykad, jak godna podziwu sprawno chiskiego
liczyda w roli kalkulatora ograniczaa si do okoo tuzina cyfr w szeregu line
arnym, wobec czego liczydo nie nadawao si do wyszej algebry. Sugeruje te,
e wzgldny brak innowacji w chiskiej matematyce w okresie od poowy X I V
do X V I I wieku moe by cen, ktr trzeba byo zapaci za udogodnienia,
jakie dawao liczydo. Mamy tu przykad tego, jak wczesna dojrzao Chin
w^^iedzinie wynalazczoci moga hamowa ich pniejszy rozwj. I rzeczywi
cie, bd dowodzi, e wanie owa wyszo Chin osignita w epoce Song
staa si okoo roku 1800 rdem ich zacofania, jak gdyby wszystkie wielkie
osignicia miay w sobie zarodki skostnienia.
\ Przedwczesny rozwj Chin, jak si obecnie uwaa, nie ogranicza si do
sztuki i techniki. W staroytnych Chinach pojawio si autokratyczne, we
dug wszelkich definicji, pastwo z licznymi instytucjami administracyjnymi,
archiwami, doborem urzdnikw wedug kwalifikacji ustalanych na podsta
wie egzaminw, centraln kontrol nad gospodark, spoeczestwem, litera
turami jriyl. Ta chiska autokracja zapowiadaa powstanie nowoytnych absolutystycznych pastw w XVII-wiecznej Europie. Nasz repertuar poj z za
kresu nauk spoecznych, ktry wywodzi si z pluralistycznego dowiadczenia
Zachodu, wydaje si nadal nie wystarczajcy, by obj to wczesne chiskie
osignicie cywilizacyjne.

12

Drogi do zrozumienia historii Chin

Jeeli chcemy zrozumie czynniki spoeczne i ludzkie, ktre przyczyniy


si do tego, e w czasach nowoytnych Chiny pozostay w tyle za Zachodem,
musimy bliej przyjrze si ich prehistorii, gospodarce ryowej, systemowi ro
dzinnemu, najedcom z tak zwanej Azji Wewntrznej, myli klasycznej i wielu
innym cechom owej rozwinitej cywilizacji, a nastpnie stwierdzi, jak rol
mogy one w tym procesie odegra. Przystpmy zatem do ustalenia pewnych
podstawowych sposobw poznawania Chin.

Geografia. Kontrast midzy Pnoc a Poudniem


Odmienno Chin postrzega si przede wszystkim wizualnie. Dla podr
nika leccego przez wielkie awice szarych chmur, mgie i w blasku soca nad
kontynentalnymi Chinami dwa obrazy wydadz si typowe: krajobraz Chin
pnocnych i poudniowych (zob. Mapa 1.). Na suchej Rwninie Pnocnochiskiej rozcigajcej si na poudnie od Pekinu, gdzie najpierw rozkwita
chiska cywilizacja, w lecie widzi si bezkresn przestrze zielonych pl, a na
nich rozrzucone kpki ciemniejszej zieleni - drzewa wiosek otoczonych ziem
nym waem. Bardzo to przypomina rodkowy Zachd Stanw Zjednoczonych
sprzed kilkudziesiciu lat, gdzie gospodarstwa rolne z kpami drzew oddalone
byy od siebie o mniej wicej 750 metrw. Lecz tam, gdzie w amerykaskiej
strefie uprawy kukurydzy znajdowaa si jedna farma, na rwninie w pnoc
nych Chinach mamy ca wie. Na przestrzeni, na ktrej ya jedna amery
kaska farmerska rodzina ze swymi spichlerzami i zabudowaniami pord pl
Iowy czy Illinois w odlegoci 750 metrw od ssiadw, w Chinach w tych
zadrzewionych wioskach, w tej samej odlegoci od ssiednich wsi, yje caa
spoeczno skadajca si z kilkuset osb. Amerykanie, mimo e wywodz si
ze rodowisk farmerskich, nie maj wyczucia problemu gstoci zaludnienia,
ktre niezauwaalnie rzutuje na kady czyn i kad myl chiskiego rolnika.
Obraz typowy dla poudniowych Chin jest cakowicie odmienny i nie przy
pomina niczego, do czego Amerykanie przywykli. Przez wiksz cz roku
pola ryowe znajduj si pod wod i obserwatorowi z powietrza ukazuj jej
lustro. Zielone tereny s pagrkowate, paskie tarasy ryowe w ksztacie sierpu
ksiyca pn si prawie na sam wierzchoek kadego wzgrza, po drugiej za
stronie niemal od czubka schodz w d, taras za tarasem, bez koca, a kade
obwaowanie pola odpowiada konfiguracji terenu niczym poziomice na mapie
fizycznej. Krzywizny tarasw ryowych widziane z gry s wskanikiem pochy
oci stokw, na ktrych zostay zbudowane. Wskie wklnite skrawki pl
ryowych sigaj wierzchokw, niej pooone tarasy rozszerzaj si, wydu
aj i wybrzuszaj w miar schodzenia ku dnu doliny. Na wielu obwaowaniach
tarasw zbudowano cieki z szarego kamienia, tworzce zawie wzory. Kiedy

Drogi do zrozumienia historii Chin

13

soce zajdzie za chmur, mona je z gry dojrze - migotliwie odbijajce si


w wodzie pl ryowych. Zdaje si wieci przez pola ryowe z dou ku grze,
tak e caa ta dekoracyjna siatka obwaowa, cieek i wierzchokw wzgrz
pdzi jakby w dole pod tob na wielkim ruchomym ekranie - niby czarna
koronka przesuwajca si po olniewajcym srebrze wody. Kady, kto przela
tuje nad poszarpanymi zielonymi grami Poudnia, musi si zastanawia, gdzie
yje i co je ponad miliard Chiczykw, tak wielkie bowiem poacie gr i dolin
wygldaj na nie nadajce si pod upraw i tak rzadko s zaludnione. Ten
widok wielkiej, pustej krainy znajduje swj wyraz statystyczny w szacunkach
mwicych, e sze sidmych caej ludnoci musi zamieszkiwa jedn trzeci
kraju, ktra nadaje si pod upraw (zob. Mapa 2.). Zamieszkana cz Chin
rwna si mniej wicej poowie zamieszkanej czci Stanw Zjednoczonych,
a utrzymuje pi razy tylu mieszkacw. Moliwe to jest jedynie przy gstoci
zaludnienia wynoszcej 7,7 osb na hektar ziemi uprawnej w dolinach i na tere
nach zalewowych. W Stanach Zjednoczonych uprawia si okoo 148 milionw
hektarw i mona by ten area znakomicie powikszy. W Chinach uprawia si
moe 116,55 milionw hektarw ziemi (mniej ni 0,2 ha ziemi rolnej na osob),
a na powikszenie tego areau o wicej ni may uamek widoki s znikome.
Produkcja rolna niewiele wzronie nawet przy bardziej intensywnej uprawie.
Krtko mwic, Chiny musz wyywi mniej wicej 23 procent ludnoci wiata,
dysponujc okoo 7 procentami wiatowej powierzchni ziemi ornej.
Suchy obszar pnocnych Chin, gdzie uprawia si pszenic i proso, i wil
gotne tereny upraw ryowych na poudniu oddziela linia biegnca mniej wicej
w poowie odlegoci midzy Rzek t a Yangzi [Jang-cy] wzdu trzydzie
stego trzeciego rwnolenika (zob. Mapa 3.). Opady, temperatura, gleba i spo
sb jej wykorzystania przez czowieka stanowi o uderzajcych kontrastach
pomidzy tymi dwoma gospodarczymi regionami.
O strukturze opadw w Chinach decyduje teren. Na ldzie azjatyckim tem
peratura podlega wikszym zmianom ni na zachodnim Pacyfiku i w jego pr
dach. Suche zimne powietrze schadzane nad kontynentem w zimie przemiesz
cza si na poudniowy wschd ku morzu, niosc minimalne opady. I odwrotnie,
w lecie wilgotne masy powietrza monsunu znad Morza Poudniowochiskiego
wcigane s nad ld w kierunku pnocnym przez unoszce si nad nim gorce
powietrze. Dlatego opady pojawiaj si gwnie latem. Letni poudniowy wiatr
dociera najpierw do pagrkw poudniowych Chin, zapewniajc im rzsiste,
wzgldnie stae opady. Na pnocne Chiny, bardziej oddalone od Morza Po
udniowochiskiego, przypada w sumie mniej opadw i ich ilo w ostatnich
dziesicioleciach wahaa si w poszczeglnych latach w granicach 30 procent.
Przecitne opady na Rwninie Pnocnochiskiej wynosz 50-60 cm rocznie,
jak na wielkich amerykaskich obszarach pustynnych, co w najlepszym wy-

14

Drogi do zrozumienia historii Chin

padku ledwie starcza dla utrzymania upraw. Tak znaczna zmienno iloci
rocznych opadw to staa groba suszy i godu.
Ostre kontynentalne zimy w pnocnych Chinach, podobnie jak na ame
rykaskim rodkowym Zachodzie, ograniczaj okres wegetacji do okoo p
roku. Na samym poudniu Chin okres wegetacji trwa przez cay rok, a ry
zbiera si dwu- a nawet trzykrotnie. To wyjania, dlaczego wikszo Chi
czykw yje na bardziej urodzajnych obszarach na poudniu. Uprawa ryu,
wymagajca wicej wody i wikszego wkadu pracy, a do czasw obecnych
dawaa dwa razy wicej ywnoci ni uprawa pszenicy.
Zarwno w pnocnych, jak i poudniowych Chinach zasoby naturalne uzu
peniane s dziki niestrudzonym zabiegom czowieka. Jedn z bardziej spek
takularnych form takich zabiegw jest choby system nawoenia ziemi odchodami ludzkimi. Bez takiego nawoenia lub stosowania nawozw chemicznych
w adnym regionie Chin nie mona by wyprodukowa ywnoci w ilociach wy
starczajcych do wyywienia obecnej populacji. Kady orodek miejski utrzy
muje okalajce go gospodarstwa warzywnicze w taki wanie sposb. Z lotu
ptaka wida, e miasta chiskie okolone s pasem gstej zieleni upraw, ja
niejszej na miejskich peryferiach.
Dawni podrnicy przyrwnywali Chiny do Europy pod wzgldem zrni
cowania jzykowego i rozmiarw poszczeglnych prowincji (zob. Mapa 4.). Na
przykad, trzy regiony lece nad rzek Yangzi, a mianowicie prowincja Sichuan
na zachodzie, bliniacze Hubei na pnocy i Hunan na poudniu oraz delta
w dolnym biegu Yangzi - wszystkie dorwnuj wielkoci terytorium Niemiec
i s od nich ludniejsze. Gwne prowincje Chin maj swoje wasne dialekty,
kuchnie i tradycje^o^okultyrrow, ktre mog wywoywa nie koczce si rozmowy przy obiedzie. W zasadzie jednak prowincje stanowi polityczne czci
skadowe rzdu. Jednym z nowych sposobw dzielenia Chin dla celw anali
tycznych moe by podzia na regiony wedug kryteriw geografii gospodarczej.
W ostatnim wierwieczu badania nad marketingiem i urbanizacj sko
niy G. Williama Skinnera do podzielenia Chin na makroregiony obejmujce
dorzecza rzek (zob. Mapa 5.). W kadym regionie znajduje si ludny i y
zny obszar centralny nad szlakiem wodnym oraz mniej ludne i mniej wydajne
obszary peryferyjne na terenach grzystych i suchych. Obszar centralny jest
naturalnie silniejszy we wszystkich kwestiach istotnych dla ludzi, peryferie za
przystosowuj si do roli terenw podporzdkowanych i marginesowych. Na
przykad, deforestacja, uprawa ziemi, erozja gleby na peryferiach bdzie powo
dowaa przesunicie uytecznej gleby aluwialnej w stron obszaru centralnego,
powikszajc rnic w yznoci.
Dokadne granice i wzajemne relacje tych analitycznie zdefiniowanych ma
kroregionw zostan jeszcze dopracowane i skorygowane. Dla historykw ma
kroregiony s uyteczne, poniewa odzwierciedlaj rzeczywisto gospodarcz

Drogi do zrozumienia historii Chin

15

dokadniej ni prowincje polityczne. W gruncie rzeczy granice prowincji mogy


by ustalane nie po to, eby potgowa rol czynnikw ekonomicznych, lecz
raczej eby im przeciwdziaa. I tak, yzn delt Yangzi podzielono midzy trzy
prowincje, Zhejiang, Jiangsu i Anhui, tak by przytaczajca potga gospodarcza
tego regionu nie znalaza si pod kontrol jednego rzdu prowincjonalnego,
ktry mgby przej wadz w pastwie.
Makroregiony zerodkowuj si wok drg wodnych jako handlowych
szlakw transportowych. W czasach nowoytnych wielkie miasta - Kanton
(Guangzhou), Szanghaj (Shanghai), Wuhan, a nawet Tianjin - wyrosy tam,
gdzie handel morski spotyka si z korzystajcym z drg wodnych handlem
krajowym. D o niedawna jednak handel zagraniczny Chin rzadko spenia wiel
kie oczekiwania obcych kupcw. Chiny, rozcigajce si od pnocy tak daleko
na poudnie, od szerokoci geograficznej Kanady do szerokoci geograficznej
Kuby, pozostaj subkontynentem w wielkim stopniu samowystarczalnym. Zbyt
atwo zapominamy, e Szanghaj, ktry ley u ujcia Yangzi, znajduje si na
szerokoci geograficznej umiarkowanego klimatu Nowego Orleanu i Suezu,
Kanton za, lecy u ujcia Rzeki Zachodniej, na szerokoci geograficznej Ha
wany i Kalkuty, gboko w tropikach.
Pomimo ogromu i zrnicowania sceny chiskiej subkontynent ten pozo
sta w odrnieniu od Europy jedn polityczn caoci, poniewa integruje
go sposb ycia i system rzdzenia zakorzeniony o wiele gobiej ni nasz i si
gajcy dalej i nieprzerwanie w przeszo.

Rd ludzki a przyroda
Wszystkie elementy cywilizacji - narodowe czy kulturowe - nagromadzone
w Chinach zintegroway si w odrbnym, chiskim sposobie ycia, uwarunko
wanym i ograniczonym przez poczciw matk-ziemi i jej uytkowanie. Po
dajmy jeden tylko przykad: od czasw neolitu (12 tysicy lat temu) do wsp
czesnoci ludzie w pnocnych Chinach dryli jamy mieszkalne bd budo
wali domy jaskiniowe w miakim, tym, nawiewanym lessie, ktry pokrywa
okoo 259 tysicy kilometrw kwadratowych pnocno-wschodnich Chin war
stw o gruboci 45 i wicej metrw (zob. Mapa 3.). Less odznacza si korzystn
do tych celw pionow upliwoci. Wiele setek tysicy ludzi yje_do_dzi w_pomieszczeniach wydronych w pionowych lesj^w^ch^cjariach; domostwa te
w lecie s chodne, zim ciepe, a niebezpieczne tylko w razie trzsienia ziemi.
Tam, gdzie kraj by poronity lasami, Chiczykom podobnie jak innym
dawnym ludom i niedawnym pionierom w Ameryce udao si je zlikwido
wa. Powstaa na skutek tego erozja zmienia w cigu wiekw oblicze kraju
i do dzi pozostaje powanym problemem. Osady lessowe naniesione przez

16

Drogi do zrozumienia historii Chin

Rzek t utworzyy rozleg rwnin zalewow midzy prowincj Shanxi


a morzem, i proces ten trwa nadal. Nic nie uwiadamia tak ywo bezradno
ci czowieka w obliczu przyrody jak obserwacja Rzeki tej, kipieli jej wd
koloru kawy, pyncych majestatycznie do morza przez ponad 300 kilometrw
pomidzy szeciometrowymi waami ziemnymi oddzielajcymi j od gsto za
ludnionej rwniny. Uprzytamnia rwnie, e ten ogromny ty nurt wytrwale
osadza mu i w ten sposb podwysza swoje koryto ponad poziom okolicz
nej rwniny a do momentu, gdy niedbalstwo czowieka czy akt boskiej woli
pozwoli mu znw przerwa way i zatopi rwnin.
Wysiki ludzi zmierzajce do kontrolowania wd szy stale w parze z trze
bieniem lasw, erozj i powodziami. W ChRL od niedawna sadzi si drzewa
i buduje tamy na dopywach Rzeki tej. We wczeniejszych okresach wadcy
w porze powodzi musieli zawsze stawia czoo rzece rozlewajcej si z ca
ym impetem po Rwninie Pnocnochiskiej. W czasach przedhistorycznych
jednak zalanie rwniny stanowio mniejszy problem ni odzyskanie dla uprawy
terenw zamienionych w bagno i zalewiska. Opracowywano wic techniki kon
trolowania wd zarwno dla osuszania ziemi, jak i jej nawadniania, a take
zapobiegania powodziom. Trzeba byo pracy wielu generacji, eby uczyni zie
mi tak, jaka jest dzi, chronion groblami, poprzecinan kanaami i wy
obionymi w niej drogami, nawadnian strumykami i studniami, poznaczon
ciekami oraz tu i wdzie zagajnikami z resztkami ziemi grzebalnej - i tak
przekazywan kolejnym pokoleniom.
Ziemi, ktr dzisiejsze Chiny odziedziczyy, wykorzystuje si niemal bez
reszty do produkcji ywnoci dla mieszkacw. Chiny waciwe (w odrnieniu
od tak zwanej Azji Wewntrznej, patrz niej) nie mog sobie pozwoli na
hodowl byda rzenego. Na 90 procentach ziemi, ktra w ogle moe by
wykorzystana, uprawia si zboa, a zaledwie okoo 2 procent to pastwiska. Dla
porwnania, w Stanach Zjednoczonych tylko 40 procent wykorzystywanej ziemi
przeznacza si pod uprawy, a niemal poow wykorzystuje si na pastwiska.
Spoeczne implikacje intensywnego rolnictwa najbardziej uderzajce s
w gospodarce ryowej, ktra stanowi kociec chiskiego ycia w caej doli
nie Yangzi i na poudniu. Sadzonki ryu w pierwszym miesicu wegetacji ro
sn w rozsadnikach, podczas gdy zboa dodatkowe uprawia si i zbiera na
suchych polach. Pola ryowe potem si nawadnia, nawozi i orze (tu baw
wodny moe wesprze czowieka pracujcego z motyk), przygotowujc je do
obsadzenia rozsad ryow. Sadzi si j do dzi przewanie rcznie, szeregi
zgitych w p ludzi posuwaj si krok po kroku do tyu, po kostki w botnistej
wodzie tarasw. W taki sposb si pracuje na ryowych polach caego subkontynentu i jest to na pewno najwikszy wydatek energii ludzkich mini na
wiecie. Kiedy ry zostanie wypielony i dojrzeje, pole si osusza, a ry zbiera,

Drogi do zrozumienia historii Chin

17

znw na og rcznie. Nawet przy nieograniczonym zaopatrzeniu w wod i si


robocz nie da si chyba uzyska wyszych plonw z okrelonej powierzchni.
Dlatego ziemi ceni si bardziej ni prac, albo mwic inaczej, wicej jest do
brych mini ni dobrej ziemi. Chiskim rolnikom brakowao zarwno ziemi,
jak i kapitau, eby stosowa uprawy rolne na wielk skal, tote koncentro
wali si raczej na wysokowydajnym rcznie uprawianym ogrodnictwie ni na
ekstensywnym zmechanizowanym rolnictwie.
Stosowanie wielkiej iloci siy roboczej i nawozw na maych kawakach
ziemi miao rwnie swoje spoeczne reperkusje, poniewa tworzyo niedobr
wspzaleno midzy gstym zaludnieniem a intensywnym wykorzystaniem
ziemi, przy czym jedno umoliwiao drugie. Gste zaludnienie daje bodziec
do intensywnego wykorzystywania ziemi i jednoczenie rodki po temu. Taka
gospodarka raz stworzona zyskuje si inercji i zaczyna dziaa automatycznie.
Mordercza praca wielu ludzi staa si przyjt norm, wynalazki za majce
prac usprawni pozostay czym wyjtkowym. Pierwsi modernizatorzy Chin,
prbujc wprowadzi maszyny, nieustannie natykali si na prawa nabyte siy
roboczej, na krtk met bowiem wydawao si, e maszyna stanowi konku
rencj dla siy ludzkich mini i grzbietw. I tak kolej atakowano za to, e
pozbawia pracy wonicw i tragarzy, a zreszt wynalazki usprawniajce prac
nie przynosiy zysku.
Ta niekorzystna rwnowaga midzy liczebnoci ludnoci a sposobem
uprawy ziemi miaa rwnie inne implikacje. Presja wywoywana przez wzra
stajc liczb ludnoci zmusia wielu chiskich rolnikw w pnym okresie ce
sarstwa do przestawienia si z produkcji ziarna na produkcj rolin przemyso
wych (jak bawena w delcie Yangzi). Obiecywao to wikszy dochd z jednostki
ziemi uprawnej, cho nie z jednostkowego dnia roboczego. Bya to strategia
przeycia - Philip Huang (1990, 1991) nazywa j inwolucj" - w ktrej mogo
dochodzi do znacznej komercjalizacji, nie prowadzcej jednak ani do nowo
czesnego rozwoju kapitalistycznego, ani nie wyzwalajcej chiskiego rolnika
od ycia na granicy wegetacji.
Uwarunkowania ekologiczne, przystosowanie Chiczykw do rodowiska
naturalnego, wywary wielostronny wpyw na ich kultur. ycie na terenach za
lewowych wielkiej rzeki zawsze byo cikie. Stare powiedzenie mwi: Niebo
ywi i niszczy". Na szerokich poaciach rwniny cierpliwi chiscy rolnicy byli
zdani na ask i nieask pogody, uzalenieni od deszczu i soca, darw Nie
bios. Zmuszeni byli akceptowa klski ywioowe w postaci suszy, powodzi,
zarazy i godu. Jake uderzajcy to kontrast z losem Europejczykw yjcych
na ziemiach o urozmaiconej topografii. Na Zachodzie, czy to nad Morzem
rdziemnym, czy na kontynencie europejskim, ludzie nigdy nie yli daleko od
wody, a poza upraw roli zazwyczaj mogli zajmowa si owiectwem i rybow-

18

Drogi do zrozumienia historii Chin

stwem, jeli wykazali w tym kierunku inicjatyw. Od staroytnoci na Zachodzie


handel morski wpywa bezporednio na gospodark, a eksploracja i wynalaz
czo w subie handlu staa si tam czci walki o opanowanie przyrody.
Te odmienne na Zachodzie i Wschodzie relacje czce czowieka z przy
rod stay si jednym ze znamiennych kontrastw rnicych owe dwie cywi
lizacje. Na Zachodzie w centrum znajdowa si czowiek. Przyroda bya bd
neutralnym tem, bd przeciwnikiem. I tak religia na Zachodzie ma charak
ter antropomorficzny, a wczesne zachodnie malarstwo jest antropocentryczne.
Wystarczy choby porwna chrzecijastwo z relatywn bezosobowoci bud
dyzmu lub te pejza z epoki Song - malekie figurki ludzi pomniejszane
przez poszarpane skaliska czy ogromne rzeki - z woskim malarstwem sprzed
odrodzenia, w ktrym przyroda jest dodatkiem, by zobaczy, jak wielka prze
pa oddziela te dwie cywilizacje.
cise zwizki czce czowieka z rodzin i ssiadami przyzwyczaiy Chi
czykw do ycia w zbiorowoci, w ktrej grupa dominuje nad jednostk. Pod
tym wzgldem chiskie dowiadczenie a do niedawna niewiele odbiegao od
dowiadczenia innych rolniczych ludw od dawna osiadych na ziemi. Dopiero
nowoytny indywidualista, czy to eglarz, pionier, czy te miejski przedsi
biorca, stanowi wyjtek. Oddzielny wasny pokj, bardziej osigalny w No
wym wiecie ni na przeludnionym Wschodzie, symbolizowa wyszy poziom
yciowy. Tak wic jednym z uoglnie naszej wiedzy o Chinach bdzie wnio
sek, e jednostka wchaniana tu jest nie tylko przez wiat przyrody, lecz take
przez spoeczn zbiorowo.
Dzi rwnowag midzy kolektywizmem chiskiego spoeczestwa a pik
nym rodowiskiem naturalnym niszczy modernizacja. Chemiczne i przemy
sowe cieki zanieczyszczaj wod, a nie pukany wgiel bitumiczny wykorzysty
wany dla potrzeb energetycznych zatruwa powietrze. Wzrostu modej generacji
o rosncej przecitnej dugoci ycia nie bdzie mona w nadchodzcych de
kadach powstrzyma. Tymczasem trzebienie lasw i erozja wraz z budowaniem
drg, domw i rnych instalacji niszczy ziemi orn. Najwikszy i najludniejszy
kraj wiata zmierza ku ekologicznemu koszmarowi, ktrego przezwycienie
bdzie wymagao wielkiego kolektywnego wysiku.

Wie - rodzina i linea


Jedn z podstawowych drg do zrozumienia dzisiejszych Chin jest po
dejcie antropologiczne - poddaje ono ogldowi wie i rodowisko rodzinne,
z ktrego nowoczesne Chiny wanie zaczy si wyania. Nawet dzi Chi
czycy to w wikszoci rolnicy uprawiajcy ziemi, yjcy gwnie na wsi, w do-

Drogi do zrozumienia historii Chin

19

mach z cegy suszonej na socu, bambusa, otynkowanej plecionki, a czasami


kamienia, z klepiskiem bd kamienn podog i oknami, w ktrych czsto pa
pier zastpuje szyb. Na og poowa ich skromnych dochodw przeznaczona
jest na ywno. Dla Chiczykw przestrze nadal pozostaje luksusem. Do
mostwa rolnikw skadaj si na og z czterech maych pomieszcze, kade
przeznaczone jest dla trzech osb. Niekiedy czonkowie rodziny obu pci i na
lecy do dwu lub trzech generacji sypiaj na tym samym ceglanym ou, ktre
w pnocnych Chinach mona podgrzewa przewodami dymnymi z pobliskiego
pieca. W poywieniu znajduje si niewiele misa. W wikszoci prac sia mi
ni nadal zastpuje maszyn.
Amerykanw i Europejczykw yjcych na wyszym poziomie materialnym
zadziwia u chiskich rolnikw ich umiejtno utrzymania w tych skromnych
warunkach wysoce cywilizowanych form ycia. Wyjanienia tego faktu naley
szuka w instytucjach spoecznych, ktre prowadziy poszczeglnych czonkw
kadej rodziny przez wszystkie fazy i meandry ludzkiego ycia zgodnie z g
boko zakorzenionymi wzorcami zachowa. Instytucje te i wzorce nale do
najstarszych i najtrwalszych zjawisk spoecznych na wiecie. Chiny byy twier
dz systemu rodzinnego i z niego wywodzia si ich sia, a take inercja.
Do niedawna rodzina chiska bya mikrokosmosem, pastwem w minia
turze. JRodzina, a nie pojedynczy czowiek, stanowia podstawow jednostk
spoeczn ponoszc odpowiedzialno za ycie polityczne swojej miejscowo
ci. Wpajany w rodzinie szacunek i posuszestwo wobec rodzicw stanowiy
przygotowanie do lojalnoci wobec wadcy i do szacunku dla ustanowionej
wadzy w pastwie.
Ta funkcja rodziny polegajca na wychowywaniu oddanych synw, ktrzy
pniej stan si lojalnymi poddanymi, widoczna jest na pierwszy rzut oka
w formie wadzy w obrbie tradycyjnej grupy rodzinnej. Ojciec by najwy
szym jtutokrat, rzdzi caym majtkiem i dochodem rodziny i mia decydu
jcy gos w aranowaniu maestw dzieci. Mieszanin mioci, lku i czci dla
ojca wzmacnia jeszcze wielki szacunek dla wieku. Pogbiajca si yciowa
mdro z nawizk wyrwnywaa utrat si fizycznych. Patriarcha rodu dyspo
nowa sankcjami umoliwiajcymi dominacj na rodzinnej scenie, dopki by
w peni wadz umysowych. Prawo pozwalao mu sprzeda dzieci jako niewol
nikw, a nawet zabi je za niewaciwe zachowanie. Chiscy rodzice w grun
cie rzeczy z natury i zwyczajowo kochali, zwaszcza mae, dzieci i byli take
zwizani przepisami o wzajemnej odpowiedzialnoci za dzieci jako czonkw
rodziny. Jednake ani prawo, ani zwyczaj nie przewidyway adnej kontroli nad
ojcowsk tyrani, jeli ojciec zdecydowa si do niej uciec.
Dominacja starszych nad modymi w tradycyjnej rodzinie sza w parze
z dominacj mczyzn nad kobietami. Nawet dzi niemowlta pci eskiej

20

Drogi do zrozumienia historii Chin

s w Chinach bardziej naraone na dzieciobjstwo ni chopcy. Maestwo


dziewczyny byo aranowane, i to nie z mioci. Drca panna moda pozo
stawiaa wasn rodzin i natychmiast stawaa si synow podporzdkowan
wiekrze. Moga na wasne oczy oglda, jak do domu sprowadzano nastpne
ony i konkubiny, szczeglnie jeli nie urodzia swojemu mowi mskiego po
tomka. Moga zosta przez niego odtrcona z rnych przyczyn. Jeeli owdo
wiaa, nieatwo byo jej wyj powtrnie za m. Dziao si tak dlatego, e
kobieta nie dysponowaa ekonomiczn niezalenoci. Praca ony wizaa si
z obowizkami domowymi, nie przynoszc jej adnego dochodu. Kobiety na
wsi byy niemal powszechnie analfabetkami. Nie miay adnych lub prawie
adnych praw majtkowych.
Podrzdna pozycja kobiet to tylko jeden z przejaww hierarchicznej na
tury caego chiskiego kodeksu spoecznego i kosmologii. W staroytnych Chi
nach postrzegano wiat jako produkt wzajemnego oddziaywania dwu dope
niajcych si ywiow, yin iyang.fn
byo atrybutem wszystkiego, co eskie,
ciemne, sabe i bierne. Yang to przymiot mskoci, jasnoci, siy i aktywnoci.
Cho oba ywioy, mski i eski, uwaano za nieodzowne i komplementarne,
jeden by ze swej natury pasywny wobec drugiego. Na takim ideologicznym
fundamencie nie koczce si zastpy chiskich moralistw pci mskiej wy
pracoway obligatoryjne dla kobiet wzorce zachowa, posuszestwa i bier
noci. Wzorce te od dziecistwa podporzdkowyway dziewczta chopcom,
ony mom i matki dorosym synom. Silne kobiety, ktrych w Chinach nigdy
nie brakowao, zazwyczaj rzdziy swoimi rodzinami w sposb poredni, nie
za pomoc polece.
Sytuacj w rodzinie kodyfikoway synne trzy wizi" podkrelane przez
konfucjaskich filozofw: wi lojalnoci poddanego wobec wadcy (ministra
wobec ksicia), wi synowskiego posuszestwa wobec ojca (dzieci wobec ro
dzicw) i obowizek czystoci i wiernoci ony wobec ma, lecz nie ma
wobec ony. Dla egalitarnie nastawionych ludzi Zachodu najbardziej uderza
jc rzecz w tej doktrynie jest to, e dwie ostatnie wizi obowizyway w ob
rbie rodziny, a wszystkie trzy midzy stojcym wyej a podporzdkowanym.
Relacji midzy matk a synem, ktre na Zachodzie czsto pozwalaj na matriarchaln dominacj, w teorii nie podkrelano, cho praktycznie byy one
naturalnie wane.
Kiedy ojciec zaczyna u syna dostrzega oznaki pewnej indywidualnoci
i niezalenoci, mg si obawia, e egoistyczna osobista sabo zaszkodzi
rodzinie. Mocne wizi czce matk z synem lub syna z on zagraay wer
tykalnym liniom lojalnoci i szacunku, podtrzymujcym rodzin i ojcowski au
torytet. Jonathan Ocko w podsumowaniu swojego artykuu (w: Kwang-Ching
Liu, 1990) pisze, e kobiety byy nieuchronnym czynnikiem destabilizujcym",

Drogi do zrozumienia historii Chin

21

obiecujcym potomkw, lecz zawsze zagraajcym wizom posuszestwa sy


nw wobec rodzicw.
Poza tymi powszechnymi wizami lojalnoci rodzinnej dawne Chiny inte
growao powszechne dowiadczenie wysoko wyksztaconej elity, od dziecistwa
powicajcej si studiowaniu tekstw klasykw i wcielaniu w ycie ich nauk.
Matczyne wychowanie i ojcowskie trzymanie w karbach uczyy modego czo
wieka koncentrowania si na samokontroli oraz tumienia impulsw seksual
nych i lekkomylnoci. Jak Jon Saari (1990) wielokrotnie powtarza w swojej
pracy o dziecistwie w rodzinach wyszych warstw pod koniec wieku X I X ,
dzieciom wpajano nade wszystko posuszestwo. Kiedy tylko chopiec osi
gn wiek modzieczy, uczucie otwarcie okazywane przez rodzicw ustpo
wao miejsca intensywnemu szkoleniu majcemu na celu odpowiednie ukszta
towanie charakteru.
Tradycyjny system rodzinny bardzo skutecznie przygotowywa Chiczykw
do akceptacji podobnych wzorcw okrelajcych pozycj jednostki w innych
instytucjach, cznie z hierarchi urzdnicz we wadzach. Niemiecki socjolog
Max Weber charakteryzowa Chiny jako pastwo familistyczn". Jedn z za
let systemu okrelajcego status jednostki jest to, e czowiek automatycznie
zna swoje miejsce w rodzinie i spoeczestwie. Poczucie bezpieczestwa daje
mu zapewne wiadomo, e jeli bdzie czyni to, co do niego naley, moe
oczekiwa wzajemnoci od innych w tym systemie.
W obrbie szerszej rodziny kade dziecko od urodzenia wczone byo
w szczegowo uporzdkowany system stosunkw pokrewiestwa ze starszymi
brami, siostrami, onami starszych braci matki i innymi rodzajami ciotek,
wujw, stryjw, kuzynw, dziadkw, bab i powinowatych, zbyt licznych, by
czowiek Zachodu zdoa si w nich zorientowa. Te stosunki miay nie tylko
precyzyjniejsze nazewnictwo i byy bardziej zrnicowane ni na Zachodzie,
lecz take niosy ze sob wicej nieubaganych praw i obowizkw zalenych
od pozycji. Do czonkw rodziny trzeba byo zwraca si, uywajc waciwych
terminw okrelajcych ich relacje z osob mwic.
Pionierski antropolog Maurice Freedman (1971) stwierdzi, e w pou
dniowych Chinach do waniejszych instytucji spoecznych naley linea, bdcy
wsplnot rodzin powoujcych si na pochodzenie od jednego przodka-zaoyciela, posiadajcych odziedziczony po przodkach majtek, wsplnie odpra
wiajcych okresowe obrzdy na grobach i w wityniach przodkw. Wsparci
przez genealogi czonkowie lineau mog mie w miejscowej spoecznoci
wsplne interesy ekonomiczne i polityczne. W pnocnych Chinach antropo
lodzy znaleli jednak lineae zorganizowane na innych zasadach. Organizacja
osb poczonych wizami pokrewiestwa rni si w Chinach w zalenoci od
regionu. Rodzinne praktyki wadania majtkiem, dawania posagw, zwyczaje

22

Drogi do zrozumienia historii Chin

grzebalne i kremacyjne oraz inne maj take skomplikowan histori, ktr


dopiero od niedawna zaczyna si bada.
Chiski system pokrewiestwa zarwno na pnocy, jak i na poudniu jest
patrylinearny, zwierzchnictwo w rodzinie przechodzi w linii mskiej z ojca na
najstarszego syna. Mczyni pozostaj w rodzinie, gdy kobiety wychodzc za
m przechodz do innego gospodarstwa rodzinnego, co w obu przypadkach
nie zgadza si z wzorcami yciowymi uznawanymi na Zachodzie za oczywiste.
Do niedawna chiski chopiec i dziewczyna nie wybierali si nawzajem na
partnerw yciowych, a nawet dzi mao jest prawdopodobne, by po lubie
zaoyli niezalene gospodarstwo domowe. Na og wstpuj do rodziny ojca
ma i bior na siebie odpowiedzialno za jej utrzymanie, podporzdkowujc
swoje ycie maeskie yciu rodziny w sposb, ktry wielu ludzi Zachodu
uwaaoby za nie do zniesienia.
O ile zwierzchnictwo w rodzinie przechodzi nienaruszone z ojca na naj
starszego syna, to inaczej jest z majtkiem rodziny. Wczenie w swojej historii
Chiczycy porzucili zasad pierwordztwa, wedug ktrej najstarszy syn dzie
dziczy cay ojcowski majtek, a modsi szukaj szczcia gdzie indziej. Ogromne
znaczenie tej instytucjonalnej zmiany wida, jeli porwnamy Chiny z takimi
krajami, jak Anglia czy Japonia, gdzie spord modszych synw nie dziedzi
czcych majtku po ojcu rekrutoway si kadry dla rzdu, handlu, przemysu
oraz zamorskich terytoriw imperium i gdzie miejscowa szlachta niekiedy sta
waa si tak silna, e moga zagrozi wadzy centralnej. W Chinach rwny
podzia ziemi midzy synw pozwala najstarszemu zachowa tylko pewne ce
remonialne obowizki potwierdzajce jego pozycj i czasami dodatkow cz
majtku. W konsekwencji dzielenie ziemi osabiao cigo rodzinnej wasno
ci ziemi i zapocztkowao rozrastanie si posiadoci ziemskich wrd urzd
nikw, a rodziny biednych rolnikw utrzymywao na granicy yciowego mini
mum. Pierwszym obowizkiem kadej pary maeskiej byo wydanie na wiat
syna, ktry by przeduy lini rodzinn. Jednake narodziny wicej ni jed
nego syna mogy oznacza zuboenie.
Wbrew powszechnie uznawanemu mitowi wielodzietno nie bya wrd
chiskich chopw norm. Niedostatek ziemi, jak rwnie choroby i gd ogra
niczay liczb osb majcych szanse na przeycie. Wielka rodzina, skadajca
si z kilku onatych synw z licznymi dziemi i zamieszkujca we wsplnym
domostwie, czsto uwaana za typow dla Chin, okazuje si wyjtkiem, luksu
sem, na ktry mogli sobie pozwoli tylko zamoni. Przecitna chopska rodzina
ograniczaa si do 4, 5 lub 6 osb. Podzia ziemi midzy synw nieustannie
hamowa akumulacj majtku i oszczdnoci, tote typowa rodzina miaa nie
wielkie szanse na awansowanie w hierarchii spoecznej. Chopi byli przywizani
do ziemi nie tyle przez prawo czy zwyczaj, ile przez sw liczebno.

Drogi do zrozumienia historii Chin

23

Rolnicza wie tworzca nawet dzi fundament chiskiego spoeczestwa


skada si wci z jednostek rodzinnych osiadych tam od pokole i uzale
niona jest od uprawiania okrelonego areau. Kade gospodarstwo rodzinne
stanowi jednostk spoeczn i ekonomiczn. Jej czonkowie czerpi rodki
utrzymania z pracy na rodzinnych polach, a przynaleno do niej okrela
ich pozycj spoeczn. Cykl ycia czowieka na wsi jest nadal nierozerwalnie
spleciony z sezonowym cyklem uprawy roli. ycie i mier wieniakw sto
suje si do rytmu wegetacji upraw.
ycie chiskich chopw na og nie ograniczao si jednak do pojedynczej
wsi, lecz do grupy wsi tworzcych pewn rynkow stref. Wida ten ukad z sa
molotu - komrkow struktur rynkowych wsplnot skupionych wok miasta
targowego okolonego piercieniem satelickich wsi. Przedrewolucyjna chiska
wie skadaa si jak plaster miodu z takich wzgldnie samowystarczalnych
rejonw. Z miasta targowego rozchodziy si promienicie drogi (a czasami
szlaki wodne) do pierwszego piercienia okoo 6 wiosek i dalej do drugiego
piercienia, powiedzmy, 12 wsi. Kada z tych 18 wsi liczya mniej wicej 75 go
spodarstw, a na kade gospodarstwo przypadao przecitnie 5 osb - rodzice,
moe dwjka dzieci i dziadek lub babka. a d n a ze wsi nie leaa w wikszej
odlegoci od miasta targowego ni 4 kilometry, a wic do miasta mona byo
atwo dotrze i wrci w cigu jednego dnia wraz z adunkiem na nosidach,
wzku lub ole (bd drog wodn na sampanie). cznie rolnicy, sklepikarze
w miecie targowym, rzemielnicy, waciciele ziemscy, kapani i mnisi ze wi
ty i inni tworzyli spoeczno okoo 1500 gospodarstw domowych, czyli 7500
ludzi. Targi w miecie odbyway si okresowo - na przykad kadego pierw
szego, czwartego i sidmego dnia dziesiciodniowego cyklu, tak e wdrowni
kupcy mogli pojawia si na nich regularnie i odwiedza miasto centralne oraz
przylege miasta targowe co drugi, pity i smy albo co trzeci, szsty i dzie
wity dzie dekady. W tym przemiennym cyklu targowym jedna osoba z ka
dego gospodarstwa domowego moga wyprawia si na targ co trzeci dzie,
eby sprzedawa jakie miejscowe wyroby lub kupowa towary pochodzce
z innych miejsc, a w kadym razie choby po to, eby si spotyka z przyja
cimi w herbaciarni, w wityni lub w drodze do miasta. W cigu dziesiciu
lat rolnik udawa si na targ tysic razy.
Tak wic cho wie nie bya samowystarczalna, to dua rynkowa wsplnota
tworzya zarwno jednostk ekonomiczn, jak i spoeczny wszechwiat. Swatki
w miecie targowym aranoway maestwa. Tu obchodzono wita, tu tajne
stowarzyszenia mogy urzdza swoje spotkania, a wsplnoty chopskie spo
tyka si z przedstawicielami klasy rzdzcej - poborcami podatkw i tenuty
dzierawnej. I znw ostatnie badania zmodyfikoway stereotyp. Prasenjit D u ara (1988) opisa, w jaki sposb wieniacy uczestnicz w kilku siatkach - siatce

24

Drogi do zrozumienia historii Chin

stosunkw pokrewiestwa, siatce tajnych stowarzysze, kultw religijnych, od


dziaw lokalnej milicji czy systemu bezpieczestwa opartego na wzajemnej
odpowiedzialnoci - ktre niekoniecznie pokrywaj si ze wsplnot rynkow.

Azja Wewntrzna i Chiny: step i ziemia uprawna


Kontrasty pomidzy pnocnymi a poudniowymi Chinami s powierz
chowne w porwnaniu z kontrastami midzy koczowniczo-pasterskim yciem
na wyynnych terenach Azji Wewntrznej a osiadym trybem ycia w wioskach
utrzymujcych si z intensywnej uprawy roli w Chinach. Azja Wewntrzna.to
nazwjLpierwotnie niechiskich regionw przylegajcych do Chin szerokim u
kiem, od Mandurii przez Mongoli i Turkiestan po Tybet. W rnych okresach
potgi i ekspansji imperium chiskie, podobnie jak i dzi Chiska Republika
Ludowa, obejmowao Azj Wewntrzn. Tacy mieszkacy Azji Wewntrznej
jak Mongoowie, Tybetaczycy i Mandurowie zaliczani s do 55 mniejszoci
etnicznych, ktre wsptworz Chisk Republik Ludow*.
Kontrast pomidzy waciwymi Chinami a Azj Wewntrzn jest niemal
pod kadym wzgldem uderzajcy. Na stepie mieszka ludno nieliczna i roz
proszona. Dzisiaj zaledwie kilka milionw Mongow i niewiele wicej Tybetaczykw zamieszkuje suche wyynne obszary wiksze od terenw zamiesz
kanych przez ponad miliard Chiczykw wywodzcych si od dynastii Han
(zob. Tabela 1.). Ju choby niewielka gsto zaludnienia w Azji Wewntrznej
czyni ycie stepowych koczownikw cakowicie odmiennym od ycia Chiczy
kw Han na przeludnionych terenach.
Koczowanie" oczywicie nie oznacza bezcelowego wdrowania po ste
pach, lecz okresowe przenoszenie obozowisk i stad z jednego znanego miejsca
na inne w poszukiwaniu pastwisk, by moe zim w gry, a latem na niziny, tak
jak dyktuj klimat i opady. Koczownicy tego typu, cakowicie zaleni od swoich
koni i owiec, mogli si wyoni z pkoczowniczych spoecznoci z pogranicza
stepw, ktre czyy pierwotnie osiade rolnictwo z owiectwem i wojowaniem.
Jedni i drudzy przyswoili sobie umiejtno wyrobu brzu, a nastpnie elaza.
Tak jak intensywne rolnictwo uksztatowao Chiczykw, w wypadku ko
czownikw w Azji Wewntrznej t sam rol odegraa hodowla owiec i koni.
Skomplikowana technologia upraw ryowych na zalewanych wod polach po
udniowych Chin miaa swj odpowiednik w pieczoowitoci, z jak trzeba byo
dobiera owce, kozy, wielbdy, konie i bydo do rolinnoci, uksztatowania
* Dawni zachodni podrnicy i odkrywcy nazywali pustynie i gry na zachd od Chin i na
pnoc od Indii Azj Centraln". Tak wic Azja Wewntrzna - wewntrzna z punktu widze
nia Chin - obejmuje Azj Centraln.

25

Drogi do zrozumienia historii Chin

terenu i klimatu stepw. Stado dostarczao koczownikowi poywienia, owczych


skr na ubranie, wojoku na jurty, a wic schronienia, i opau w postaci owczego
nawozu. Na uprawie roli nie mg polega, polega zatem na hodowli daj
cej utrzymanie i na koniach zapewniajcych mu ruchliwo, ktra chronia go
przed susz w stepie. Dlatego musia by zaradny i gotowy ryzykowa. Oby
czaj nie wiza go z ziemi, by jednak zaleny od pewnego minimum kon
taktw handlowych z terenami zamieszkanymi przez ludno osiad. Czsto
bywa bardziej wolny od chiskiego rolnika, lecz jednoczenie biedniejszy od
chiskiego waciciela ziemskiego, poniewa nie mg od pokole gromadzi
majtku w nieruchomociach. By take dowiadczonym myliwym i jedcem,
a wic potencjalnym wojownikiem.
Kwestia sukcesji przywdztwa plemiennego musiaa by rozstrzygana nie
przez proste dziedziczenie jak w przypadku dynastii, lecz w sposb bardziej
elastyczny przez wybr nastpcy ze wzgldu na jego (zakadane) wybitne uzdol
nienia przywdcze. Takiego czowieka mona byo szuka w linii ojca wrd
synw wodza bd w linii bocznej wrd jego braci. Tego rodzaju niejedno
znaczny system mg usprawiedliwi kady wybr dokonany przez plemien
nych przywdcw. Akceptowali zdolnych wodzw i w taki wanie sposb cha
ryzmatyczny wdz Czyngis-chan w X I I I wieku mg szybko zorganizowa kon
federacj plemion, ktra dysponowaa wielk potg wojskow polegajc na
sile raenia konnych ucznikw. Jeszcze do niedawna koczownicze i pkoczownicze ludy na pnocy i na zachodzie Chin byy staym skadnikiem ycia
militarnego i politycznego Chin.
Oto jedno ze rde chiskiego kulturalizmu - to znaczy przywizania do
wasnego sposobu ycia, uczucia powszechnego i tak silnego jak nacjonalizm
polityczny ostatnich wiekw w Europie. Podobnie jak za przykadem innych
pastw narodowych i przez kontakt z nimi wyrs europejski nacjonalizm, tak
te z rnic kulturowych istniejcych midzy Chinami a barbarzycami" Azji
Wewntrznej wyrs chiski kulturalizm. Najedcy z Azji Wewntrznej oka
zali si jako wojownicy silniejsi, przeto Chiczycy szukali schronienia dla siebie
w instytucjach spoecznych i w poczuciu wyszoci kulturalnej i estetycznej a wic w tym, czego obcy podbj nie mg im odebra.
Musimy zatem zdawa sobie spraw z tego, e historia Chin obejmuje
zarwno Chiczykw, jak i nie-Chiczykw z Azji Wewntrznej, ktrzy wie
lokrotnie najedali pastwo i spoeczestwo chiskie i stali si ich integral
nym komponentem. Krtko mwic, musimy poszerzy pole obserwacji: ludy
Azji Wewntrznej byy zawsze wan czci historii ludu chiskiego. Nawet
dzisiejsze pastwo chiskie przyznaje autonomicznym regionom" mniejszoci
narodowych tereny wiksze ni chiskiej wikszoci - Hanom.
-

Drogi do zrozumienia historii Chin

26

Tabela 1.
Waniejsze okresy w historii Chin do upadku cesarstwa

Wschodnia Dynastia Zhou


Walczce Pastwa
Dynastia Qin
Wczeniejsza Dynastia Han
Pniejsza Dynastia Han
Okres rozbicia na Pnocne
i Poudniowe Dynastie
Pnocna Dynastia Wei
Dynastia Sui
Dynastia Tang
Pnocna Dynastia Song
z pastwem Liao (Qidan)
na pnocy
Poudniowa Dynastia Song
z pastwem Jin (Ruzhen)
w pnocnych Chinach
Dynastia Yuan (Mongoowie)
Dynastia Ming
Dynastia Qing (Mandurowie)

771-256 p.n.e.
403-221 p.n.e.
221-206 p.n.e.
206 p.n.e. - 8 n.e.
25-220 n.e.
220-589
386-535
589-618
618-907

960-1125

1127-1279
1279-1368
1368-1644
1644-1912

Cz I

Powstanie i upadek
autokracji imperialnej

Historycy, podobnie jak dziennikarze, zmuszani s nieustannie do wypo


wiadania uoglnie na temat zoonych sytuacji, tote atwo zgadzaj si wy
suwa na pierwszy plan rzdzce osobistoci jako gwnych aktorw. Pomocne
bywaj krtkie oznaczenia - o czym wiadcz skrty uywane w przypadku
prezydentw amerykaskich: FDR, I K E , JFK czy nawet Bush. Taki prymat
moe zosta zinstytucjonalizowany, gdy na przykad wszelkie komunikaty z ja
kiej ambasady wysya si w imieniu ambasadora. Jake nieskoczenie bardziej
znaczca bya rola cesarza Chin, skoro nazwa ery jego panowania widniaa na
wszystkich dokumentach. To tak jak gdyby w naszym kalendarzu zamiast lat
1991 i 1992 widniao: Bush 3 i Bush 4. Czy warto w ogle wspomina, e
cesarz by autokrat? Kime innym mgby by?
Istniej jednak rne stopnie i rozmaite formy autokracji. Wedug jed
nej skrajnej definicji mona j rozumie jako zdolno wadcy do narzuca
nia swojej woli pastwu i spoeczestwu. Tak rozumiana autokracja graniczy
z despotyzmem i tyrani. W kadym razie o autokracji mona powiedzie,
e stawia si ona ponad prawem, jest prawem dla siebie, stanowi specyficzne
prawa, lecz nie podlega ich kontroli.
W praktyce jednak taki autokrat jak cesarz Chin musia si liczy z re
guami proceduralnymi, a take z napomnieniami moralnymi, z wasnym inte
resem i swoj reputacj. Potrzebowa wsppracownikw, kompetentnych in
formacji i rad. Reguy proceduralne mogy na przykad wymaga, by dziaa

28

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

dopiero wtedy, gdy dana sprawa zostanie mu formalnie przedoona, bd gdy


inni przygotuj mu rne warianty decyzji. Personel mia nad nim przewag
liczebn i sypia na zmiany. Osobista swoboda moga by trudno osigalna
dla takiego autokraty, zwaszcza w czasach, gdy lubowano si w imperialnych
obrzdach i ceremoniach. Cesarza obciay liczne obowizki i manipulowany
by przez system - w cigu dnia przez swoich dworzan, a w nocy przez harem.
W jakim cisku upywao mu ycie!
W dalszych rozdziaach nie bdziemy si jednak zajmowa takimi
aspektami chiskiej autokracji, jak kierat paacowego ycia, lecz innymi
jej cechami, ktre s uderzajce. A wic po pierwsze, rzuca si w oczy
w s z e c h o b e c n o
cesarskiego autorytetu. Wydaje si, e do
chiskiego cesarza naleao ostatnie sowo we wszystkich aspektach ycia. Po
drugie, wida wynikajce std u p o l i t y c z n i e n i e wszystkiego,
poczynajc od ubioru a po obyczaje, od ksiek po malarstwo. Kady czyn
mg mie znaczenie polityczne. Po trzecie, cesarz absolutnie nie dopuszcza
do pojawienia si jakiegokolwiek konkurencyjnego autorytetu i nie pozwala
na nie opodatkowane dochody, co mogoby stanowi zagroenie dla cesar
skiego m o n o p o l u
w a d z y . Krtko mwic, instytucja cesarstwa
w Chinach w pewnych okresach umoliwiaa sprawowanie silnego przywdz
twa i fakt ten zapewne przyczyni si do wczesnych osigni tego kraju. Nie
moemy powiedzie, e wszystko byo zasug cesarza - absolutnie nie! - nie
mniej w sile i sprawnoci instytucji cesarstwa moemy upatrywa wskanika
spoistoci spoecznej Chin i ich jednoci. Jednake z upywem czasu pojawio
si pytanie, jak dugo ta waciwo silnego przywdztwa moga nada za
rozwojem politycznie zorganizowanego spoeczestwa?

Rozdzia 1

Pocztki - odkrycia archeologiczne

Paleolit w Chinach
Jednym z wczesnych przejaww zachodniego imperializmu kulturowego
wobec Chin byo przekonanie niektrych luminarzy i archeologw, e chi
ska cywilizacja nie ma swojej wasnej prehistorii, e powstaa jako cywilizacja
przez osmoz" na skutek stopniowego rozprzestrzeniania si z Azji Zachod
niej przez Azj Centraln pszenicy, ceramiki, pisma czy wozu konnego. Do
mniemania owe wynikajce z ignorancji zostay dawno obalone i znaczenie
przywizywane do rozprzestrzeniania si cech kulturowych ustpio miejsca
przekonaniu, e midzy prymitywnymi ludami zapewne istniay przez wieki
powane kontakty.
Studia nad prehistori z pomoc wykopalisk nale w Chinach do naj
nowszych osigni. Dzisiejsza modernizacja kraju ma duo do zawdziczenia
nieustannemu rozwojowi archeologii od lat 20-tych naszego wieku. Naukowe
odkrycia dotyczce prehistorii Chin dorwnyway modernizacyjnym wysikom
rzdw zarwno narodowych, jak i komunistycznych w ostatniej fazie rewo
lucji. Opowie rozwija si nadal. Jej znaczenie polega na tym, e odkrywa
cigo kulturow. Charakterystyczne cechy dzisiejszego ycia w Chinach, jak
na przykad rzdy autokratyczne, wywodz si w prostej linii z czasw pre
historycznych.
Dwa pasma grskie cign si w Chinach z pnocy na poudnie - jedno
z przerwami wzdu wybrzea, z pnocnego wschodu (dawniej zwanego Man
duri) przez prowincj Shandong i poudniowo-wschodnie wybrzee a do

30

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Hongkongu i wyspy Hainan. W gbi kraju biegnie drugi acuch grski wzdu
wschodniej krawdzi wyyny rodkowoazjatyckiej, od prowincji Sharon na po
udnie przez Sichuan do poudniowo-zachodniej wyyny chiskiej. Na wschd
od niego na pnocy rozciga si Rwnina Pnocnochiska. Wrd wapien
nych wzgrz na jej skraju, czterdzieci trzy kilometry na poudniowy zachd
od Pekinu, w pobliu dzisiejszej wioski Zhoukoudian znajduje si pewna liczba
jaski. Jedna z nich, szczeglnie wielka, pierwotnie miaa rozmiary boiska fut
bolowego (152 metry na 60 i w pewnym miejscu wysoko 36 metrw od ziemi
do sklepienia). Mniej wicej przed 400 tysicami lat w jaskini tej z niewiel
kim wejciem od pnocnego wschodu schronili si prymitywni ludzie i miesz
kali w niej przez 200 tysicy lat, dopki jej wntrza kompletnie nie zape
niy warstwy odpadkw.
Co za skarb dla archeologw! W roku 1921 pojedynczy zb z tego sta
nowiska zidentyfikowano jako nalecy do prymitywnego gatunku czowieka.
Pierwsz czaszk znaleziono w roku 1929. Podczas pieczoowicie prowadzonych
w latach 1921-1937 i po roku 1959 prac wykopaliskowych wykopano okoo 100
tysicy kamiennych narzdzi, ponad 100 zbw, 14 czaszek i wiele innych koci
ponad 40 osobnikw Homo erectus, tego samego gatunku wczesnego czowieka,
jaki znaleziono na Jawie (1891), w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Afryce.
Homo pekinensis by may. Mczyzna mia okoo 158 cm wzrostu, kobieta
okoo 145 cm. Koci czaszki mieli bardzo grube, a podbrdek cofnity, jed
nak pojemno czaszki wynoszca 850-1300 cm szeciennych porwnywalna
jest z pojemnoci czaszki czowieka z Jawy (775-900 cm ) i wczesnego Homo
sapiens (1350 cm ). Trudnili si owiectwem, rybowstwem i zbieractwem, uy
wali ognia do owietlania jaskini i gotowania misa, w 70 procentach misa
zwierzyny powej, cho znaleziono tam rwnie koci lampartw, niedwiedzi,
tygrysw szablozbych, hien, soni, nosorocw, wielbdw, bawow wod
nych, dzikw i koni. W jaskini nie natrafiono na pochwki ani na kompletne
szkielety. Niektre czaszki ludzkie zostay roztrzaskane, co sugeruje, e Homo
pekinensis by na ma skal kanibalem albo przynajmniej owc gw i ama
torem mzgu. W sumie, jak pisze K. C. Chang (1986), skamieliny Homo peki
nensis stanowiy najwiksz gratk, jaka trafia si paleoantropologom".
3

Potem doszo do innych odkry. Prowadzone na szerok skal po roku


1949 budowy drg, kolei, zapr wodnych i innych obiektw przyczyniy si
do powstania setek nowych stanowisk archeologicznych. W roku 1964 w pro
wincji Shaarod znaleziono nastpn czaszk gatunku Homo erectus, bardziej
prymitywn jednak od czaszki Homo pekinensis. Narzdzia z kamienia upa
nego i ludzkie skamieliny sprzed 400-200 tysicy lat (tj. z okresu niszego lub
wczesnego paleolitu, zob. Tabela 2.) pochodzce z kilkunastu stanowisk wiad
cz o tym, e Homo erectus zamieszkiwa w wielu miejscach na terenie Chin,

Pocztki - odkrycia archeologiczne

31

gwnie wzdu zachodniego acucha grskiego. W prowincji Anhui w latach


1980-1981 znaleziono czaszk, a w Liaoningu w roku 1984 cz szkieletu.
Prace wykopaliskowe trwaj nadal.
Tabela 2.
Prehistoria Chin
milion - 200 000 lat od wspcz.
400 000-200 000 lat od wspcz.
200 000-50 000 lat od wspcz.
50 000-12 000 lat od wspcz.
12 000-2000 p.n.e.
8000-5000 p.n.e.
5000-3000 p.n.e.

3000-2200 p.n.e.
2200-500 p.n.e.
2200-1750 p.n.e.
1750-1040 p.n.e.
100-256 p.n.e.
600-500 p.n.e.

Dolny (starszy) paleolit


Homo erectus (Homo pekinensis)
rodkowy paleolit
Wczesny Homo sapiens
Grny (modszy) paleolit
Homo sapiens sapiens
Neolit
Pocztki rolnictwa
Malowana ceramika
Yangshao
Czarna ceramika
Longshan
Epoka brzu
Dynastia Xia
Dynastia Shang
Dynastia Zhou
Pocztek epoki elaza

Wszystkie daty poza rokiem 256 p.n.e. s przyblione.


W latach 70-tych w kilku miejscach odkopano szcztki wczesnego Homo
sapiens datowane od 200 do 50 tysicy lat od wspczesnoci (ze rodkowego
paleolitu). Mniej wicej do okresu grnego, czyli modszego paleolitu (od 50
do 12 tysicy lat od wspczesnoci) Homo sapiens (model pniejszy) rozpo
wszechni si w kilku czy kilkunastu kulturach na terenie caych Chin. Kultury
te pojawiay si zazwyczaj w miejscach, gdzie gry przechodziy w rwniny
i gdzie obok polowa mona byo uprawia rybowstwo i zbieractwo. Sdzc
z zachowanych kamiennych narzdzi, regiony te ju w tamtych dawnych cza
sach miay wsplne cechy, a take znaczce lokalne rysy charakterystyczne.
Stanowiska tych kultur usytuowane s w rodkowej czci doliny Rzeki tej,
w rejonie Ordos, na wyynie lessowej w Shaanxi i na zachodniej krawdzi Rw
niny Pnocnochiskiej - w Zhoukoudian na przykad G r n a Jaskinia w tym
pnym okresie suya jako miejsce pochwku. Znaleziono tu siedem czaszek,
wszystkie roztrzaskane. Archeolodzy tacy jak K . C. Chang doszli do wniosku,

32

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

e czowiek w okresie paleolitu w Chinach nie zajmowa si li tylko upa


niem kamienia; podstawowe pojcia pokrewiestwa, wadzy, religii i sztuki,
z ktrymi mona si jeszcze spotka w Chinach dzisiejszych, rozwijay si ju
w tamtych wczesnych kulturach.

Chiny neolityczne
l[pia neolitujktry rozpocz si w Chinach mniej wicej przed 12 tysicami
lat,Harakterystyczne byo upowszechnianie si osiadych wsplnot rolniczych.
W tym czasie Rzeka ta i Yangzi jeszcze nie naniosy caej tej aluwialnej
gleby, ktra tworzy^zijrowniny midzy zachodnimi a wschodnimi acuchami
grskimi. Tam, gdzie dzis midzy Shanxi* a Shandongiem rozciga si Rw
nina Pnocnochiska, znajdoway si gwnie jeziora i bagna - Shandong by
niemal wysp oddzielon od kontynentu. Dzisiejsze prowincje Hebei i Henan pokryway trudne do zamieszkiwania moczary. [W centralnych Chinach
Yangzi tworzya olbrzymie jezioro.JZiemie dzisiejszych prowincji Hubei i H u nan nie nadaway si nawet pod upraw ryu. Gry byy zaronite gstym
lasem, zwierzyny obfito. Udomowienie takich zwierzt jak pies i winia sta
nowio mniejszy problem ni udomowienie" zb. Mrozoodporne byliny, kt
rych myliwsko-rybacko-zbierackie wsplnoty mogy stopniowo zacz uywa
jako poywienia, musiano zastpi jednorocznymi rolinami nadajcymi si do
sadzenia i zbierania plonw, krtko mwic, do uprawiania. W owym czasie
ciepy i wilgotny klimat paleolitycznych Chin jeszcze si nie zmieni na bar
dziej suchy i chodniejszy klimat dzisiejszy. Neolityczne rolnictwo mogo si
najatwiej rozwin na tych granicznych terenach, gdzie wyynny las ustpowa
miejsca nadajcemu si do uprawy stepowi i gdzie obfito rolin i zwierzyny
umoliwiaa ycie ludziom nawet bez efektywnej uprawy roli.
^Odkrycia w tysicach neolitycznych stanowisk ukazuj pocztki osiadego
rolnictwa poniej poudniowego uku Rzeki tej na granicy midzy zalesio
nymi wyynami a podmokymi nizinamhJNa przykad wieniacy z Banpo (obec
nie cz miasta Xi'an) yjcy okoo 4 tysicy lat p.n.e. ywili si prosem i tym,
co upolowali i zowili. Z konopi wyrabiali tkaniny. Ich budowane blisko siebie
domostwa sugeruj istnienie grup powizanych pokrewiestwem.Jjroty strza
wskazuj na uywanie ukw do polowa/)Wieniacy hodowali winie i psy jako
gwne zwierzta domowe, a ziarno przechowywali w ceramicznych naczyniach
zdobionych motywami ryb, zwierzt i rolin, a take symbolami bdcymi nie
wtpliwie znakami klanu lub lineau. Ta kultura malowanej ceramiki" z p* W nazwach prowincji czsto wystpuj wyrazy shan gry", xi zachd", bei pnoc", nan
poudnie" i hu jezioro". Shanxi to na zachd od gr", Hunan - na poudnie od jeziora".

Pocztki - odkrycia archeologiczne

33

nocnych Chin (nazywana Yangshao) miaa jednak odpowiedniki we wspcze


snych jej kulturach odkrytych na poudniowo-wschodnim wybrzeu, na Tajwa
nie i w dolinie dolnego biegu Yangzi, gdzie ju rozwijaa si kultura ryowa.
{Nad warstw malowanej ceramiki" znaleziono ciesz, byszczc czarn
ceramik (zwan Longshan) szerzej wystpujc w caych pnocnych Chinach, wjolinie Yangzi i nawet na poudniowochiskim wybrzeu, co wiadczy
0 wielkiej ekspansji neolitycznego rolnictwa oraz istnieniu licznych regional
nych subkultur. Wyglda wic na to, e neolityczne Chiny zrodziy si z pa
leolitycznych pocztkw w kilku centrach.
ilnnym osigniciem neolitycznych Chin by wyrb jedwabiu. Nader skom
plikowane procedury hodowli jedwabnikw stosowano tu w gospodarce wiej
skiej od czasw przedhistorycznych. Hodowanie jedwabnikw, wymagajce
wielkich iloci morwowych lici, pomaganie im w przetrwaniu okresu prze
poczwarzania si i snucia oprzdu, wreszcie umiejtno odwijania kokonw,
by otrzyma ni surowego jedwabiu, wszystko to skadao si na niezwykle pra
cochonny proces. Jedwabniki zjadaj okoo 50 kilogramw morwowych lici,
eby wyprodukowa 7 kilogramw kokonw, z ktrych otrzymuje si 0,5 k i
lograma surowego jedwabiu. T domow produkcj rozpoczto w pnocnych
Chinach w czasach neolitu i pozostaa ona chiskim monopolem do VTwieku
n.e., kiedy jedwabniki przemycono na Zachd.

Wykopaliska Shang i Xia


Spord legendarnych Trzech Dynastii staroytnych Chin - Xia, Shang
1 Zhou - tylko dynastia Zhou znana bya w roku 1920 bezporednio z pi
sanych rde historycznych. Trzydziestu krlw dynastii Shang i ich siedem
kolejnych stolic wymieniay kroniki skompilowane w czasach Zhou lub nieco
pniej. Wiele wiekw potem antykwariusze epoki Song zainteresowali si
odziedziczonymi po Shangach brzowymi naczyniami obrzdowymi niekiedy
opatrzonymi inskrypcjami. Dopiero jednak w roku 1899 uczeni zauwayli, e
chiscy farmaceuci sprzedaj smocze koci" z widniejcymi na nich archaicz
nymi znakami. Pod koniec lat 20-tych naszego wieku kolekcjonerzy odkryli,
e owe smocze koci" pochodz z miejsca w pobliu Anyangu, na pnoc od
Rzeki tej w prowincji Henan. W roku 1928 archeolodzy z Academia Sinica
rozpoczli prace wykopaliskowe w ostatniej stolicy dynastii Shang, w Anyangu,
i kontynuowali je do roku 1937, do japoskiej napaci na Chiny. Po roku 1950
w pobliu dzisiejszego Zhengzhou zostaa odnaleziona wczeniejsza stolica.
W tych stolicach dynastii Shang znajdoway si krlewskie paace i re
zydencje wyszych warstw o konstrukcji supowo-belkowej, stojce na pytach
z ubitej ziemi i zbudowane zasadniczo w taki sam sposb, jaki dzi podziwiamy

34

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

w Zakazanym Miecie w Pekinie. W Anyangu odkopano fundamenty 53 bu


dynkw, wykonane z ubitej ziemi twardej jak beton, oraz liczne bazy kamien
nych kolumn. Pobliskie ziemianki suyy niewtpliwie jako skady i pomiesz
czenia pomocnicze. Dla arystokracji pracowali rzemielnicy wyspecjalizowani
w wysoko rozwinitej metalurgii brzu, w ceramice i wielu innych rzemiosach.
Niedocignione w swojej doskonaoci brzy z epoki Shang nale do wielkich
osigni artystycznych ludzkoci. Krlowie dynastii Shang mieli wrbitw,
ktrzy posugiwali si pismem i wryli - przykadali rozpalony szpikulec do
okrelonego punktu na zwierzcej opatce, a powstae w ten sposb pkni
cia interpretowali nastpnie jako rady przodkw i zapisywali na kocii Tak
powstay synne koci wrebne", ktre doprowadziy do podjcia prac wyko
paliskowych w Anyangu. Odnaleziono ich okoo 100 tysicy. Pytania i odpo
wiedzi spisane na kociach ujawniaj, e arystokracja w pastwie Shang wioda
lepsze ycie ni pozostali mieszkacy kraju, walczya na wozach zaprzonych
w konie, polowaa dla rozrywki, sprawowaa obrzdy i ceremonie, miaa do
dyspozycji skrybw i rzemielnikw i utrzymywana bya przez mieszkajcych
w ziemiankach rolnikw z okolicznych wsi. Spoeczestwo w epoce Shang byo
ju w wysokim stopniu rozwarstwione.
W cieplejszym Twifgotniejszym klimacie tamtych czasw gwnym zwie
rzciem domowym by bawoa wodny. Musiano mie wielkie stada byda, eby
dostarcza odpowiednich iloci opatek do wrenia i setek zwierzt na rytu
alne ofiary. Wadcy wyraali szacunek przodkom w formie zrytualizowanych
obrzdw religijnych. W komorach grobowcw krlewskich znajdujcych si
gboko pod ziemi umieszczano cenne przedmioty i liczne zwierzce i ludz
kie ofiary. K. C. Chang wnioskuje, e pochwki te bardzo wyranie wskazuj
na rozwarstwienie spoeczestwa, w ktrym czonkowie niszych warstw by
wali czasami rytualnymi ofiarami. Wykopaliska w Anyangu, jak si wydaje,
odsoniy jedynie krlewskie centrum o wiele wikszego stoecznego regionu.
Dalsze stanowiska z epoki Shang odnaleziono te w wielu miejscach w p
nocnych Chinach i w prowincji Sichuan.
O wadzy krlw z dynastii Shang wiadczy take wykorzystywanie wiel
kich mas ludzkich do robt publicznych. Ich stolica w Zhengzhou otoczona
bya mniej wicej prostoktnym waem z ubitej ziemi, dugoci 6,5 kilome
tra i omiometrowej wysokoci. Ubijanie cienkich warstw ziemi w ruchomej
drewnianej ramie dawao produkt twardy jak beton. T technik budowlan,
odkryt po raz pierwszy na stanowiskach kultury Longshan, posugiwano si
w caej historii Chin. Trzy tysice lat pniej wzniesiono z ubitej ziemi rwnie
mury stolic dynastii Ming (1368-1644) w Nankinie (Nanjing) i Pekinie. Miay
wysoko 12 metrw i odpowiednio 37 oraz 33 kilometry w obwodzie, byy
masywniejsze i licowane ceg, lecz rwnie wzniesione rkami rzesz ludz
kich. W innych czciach antycznego wiata wznoszono rkami ogromnych

Pocztki - odkrycia archeologiczne

35

mas ludzkich wiele cudw takich jak egipskie piramidy, w Chinach jednak
zwyczaj ten przetrwa do dzi.
W roku 1957 prace wykopaliskowe prowadzone w Erlitou (w miecie Yanshi, niedaleko od Luoyangu, na poudnie od Rzeki tej) odsoniy inne sta
nowisko z wielkimi paacami - zapewne stolic dynastii Xia. Kultura Erlitou
bya szeroko rozpowszechniona w pnocno-zachodniej czci prowincji Henan i w poudniowej czci prowincji Shanxi. Bezporednio nawizywaa do
kultury czarnej ceramiki Longshan i poprzedzaa wczesny okres Shang. Da
towanie metod rozpadu izotopu wgla wskazuje na lata 2100-1800 p.n.e.
Wprawdzie identyfikacja ta nie jest ostateczna, jednak dynastie Xia i Shang
wchodzce w skad legendarnych Trzech Dynastii zyskay przez to uchwytny
ksztat. Co wykopaliska te mwi nam o pocztkach Chin?
Po pierwsze, wydaje si, e przejcie od niezliczonych neolitycznych wsi
kultury Longshan do stoecznych miast Trzech Dynastii w wieku brzu jest
pynne i moemy mwi o kolejnych fazach jednego rozwoju kulturowego.
Sdzc z narzdzi i broni, garnkw i naczy z brzu, udomowienia zwierzt
i zb, architektonicznych zaoe osad i miejsc grzebalnych, praktyk religij
nych i dziaa wadz, mamy do czynienia z wysokim stopniem homogenicznoci
i cigoci kulturowej. Dynastie zajmoway miejsce swoich poprzedniczek na
drodze wojny, nie ma jednak wiadectw gwatownego wtargnicia jakiej obcej
kultury. Co wicej, dynastie Xia, Shang i Zhou miay swoje centra w r
nych regionach i wspistniay obok siebie (zob. Mapa 6.). Sukcesja" dynastii
Shang i Zhou zwizana bya z tym, e to one stay si dominujcym centrum
staroytnych pnocnych Chin.
Po drugie, owe staroytne stolice dowodz potgi krlestwa opartego na
osiadym rolnictwie, a nie na mobilnym eglugowym handlu z innym regionami.
eby nie byo wtpliwoci, muszle znalezione w Anyangu musiay pochodzi
z wybrzea morskiego, a neolityczni mieszkacy Azji Wschodniej stali si e
glarzami, gdy tylko nadarzya si po temu okazja. Wnioskujemy to z faktu, e
pewne neolityczne stanowisko na pnocy Tajwanu datowane na lata 4000-2500
p.n.e. (i pniejsze neolityczne stanowisko na poudniu Tajwanu datowane na
lata 2500^100 p.n.e.) zostao odkryte na wyspie, ktra dzi oddalona jest o 160
kilometrw od wybrzey prowincji Fujian. Nie prowadzi tu z ldu aden most,
a gboko morza, wprawdzie wwczas nieco pytszego, nie bya na tyle maa,
by przebycie go mogo by atwiejsze ni dzi. Musimy zatem wycign wnio
sek, e neolityczne ludy yjce nad brzegiem morza dysponoway technikami
eglarskimi nie ustpujcymi neolitycznym technikom rolniczym. Dlaczego
wic w Chinach nie rozwin si na wielk skal handel morski, ktry daoby si
porwna z handlem na Bliskim Wschodzie i w basenie rdziemnomorskim?
Przyczyny naley szuka w pooeniu geograficznym - do niewielu innych wcze
snych wsplnot w Azji Wschodniej mg dotrze z Chin handel przybrzeny
v

36

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

lub morski. Chiczycy eglowali na Yangzi, midzy Shandongiem a poudniow


Manduri oraz wzdu wybrzey. Handel morski na wielk skal nie mg si
rozwin wobec braku obcych krajw, do ktrych mona byo dotrze.

Powstanie wadzy centralnej


Ceramika typu Yangshao i Longshan z szeciu czy nawet wicej obszarw
na Rwninie Pnocnochiskiej, wzdu Rzeki tej i dolnego biegu Yangzi
ukazuje zrnicowanie lokalnych kultur. Rozwj kontaktw midzy neolitycz
nymi osadami rolniczymi oraz sieci zwizkw pokrewiestwa i przymierzy roz
szerzy zasig wadzy sprawowanej z centralnej stolicy. Jak wskazuj pniej
sze wydarzenia, poszczeglne lineae rodzinne wywodzce si z wielkich kla
nw plemiennych budoway sobie odrbne warowne miasta. Koci wrebne
z epoki Shang wyliczaj w sumie tysic miast. Jeden linea pod wodz patriar
chy mg nawiza relacje poprzez maestwo z lineaami z innych warow
nych miast. Na skutek migracji do nowo zakadanych miast mogy tworzy si
odgazienia lineay. W ten sposb powstaway zoone relacje podporzd
kowania i nadrzdnoci.
Pod koniec trzeciego tysiclecia p.n.e. wyrb brzu z miedzi i cyny, wy
dobywanej w wielu miejscach w pnocnych Chinach, zbieg si w czasach
dynastii Xia i Shang z powstawaniem pierwszych centralnych wadz panuj.cych nad wielkim obszarem. Odlewanie brzu byo zapewne naturalnym kolej
nym krokiem w rozwoju technik ksztatowania i wypalania ceramiki Yangshao
i Longshan, a potem take wyrobu drobnych przedmiotw z miedzi, takich
jak noe. Niezalenie od tego, czy techniki odlewania brzu pochodziy spoza
Chin czy te miay rodowd rodzimy (lub wywodziy si z obu rde), istotne
byo to, e jedynie silna wadza moga zapewni wydobywanie rudy. Jak wska
zuj przykady z X I X wieku, dawne metody wydobycia wymagay, by robotnicy
na czworakach cignli w ciasnych i nie wietrzonych tunelach cikie sanki
zaadowane rud - praca dla niewolnikw i winiw. Przy odlewaniu brzu
metod form skadanych potrzebowano setek wyspecjalizowanych rzemielni
kw, ktrzy przygotowywali i nastpnie manipulowali roztopionym metalem.
Tak wic wyrb brzowych naczy rytualnych wymaga kilku rzeczy: po pierw
sze tego, eby krlewska wadza bya ywotnie zainteresowana obrzdami jako
pewnym aspektem swojej wadzy, i po drugie, eby moga wyznacza ludzi do
uciliwego zadania wydobywania rudy i wyrobu metalu.
Wiemy, e zarwno w epoce Xia, jak i Shang panujca rodzina posu
giwaa si wyszukanymi i dramatycznymi obrzdami, eby potwierdza swoj
moc, szczeglnie obrzdami szamaskimi, za porednictwem ktrych kapan

Pocztki - odkrycia archeologiczne

37

(lub szaman), a czsto i sam wadca, komunikowa si z duchami przodkw


i zapewnia sobie ich pomoc i kierownictwo. W tej funkcji szamanowi poma
gay okrelone zwierzta, ktrym przypisywano totemiczny zwizek z przod
kami. Na brzowych naczyniach obrzdowych z epoki Shang przedstawiaj je
motywy zwierzce, a zwaszcza dwustronna maska zwierzca (taotie, majca
swoje o wiele pniejsze echo na przykad w supach totemicznych ameryka
skich Indian). Praktyki religijnego kultu przodkw legitymizoway lokalnych
wadcw. Niektrzy stawali si panami kilku miast, grupy miast wspzawod
niczyy z innymi, regiony z regionami, a w kocu na okrelonym obszarze
wyaniaa si jedna panujca dynastia.
W procesie ekspansji wadza pastwa obejmowaa take osady yjce jesz
cze na neolitycznym etapie kultury sprzed epoki brzu. Bro wyrabiana z brzu
bya pomocna w tej ekspansji. Wiemy, e w czasie swoich podbojw pni
Shangowie po roku 1200 p.n.e. uywali wozw bojowych zaprzonych w dwa
konie, ktre w Azji Zachodniej poczynajc od roku 1500 p.n.e. zapewniay
zdobywcom przewag. Nie ma wtpliwoci, e wz bojowy dotar tu przez
Azj Centraln. Towarzyszyli mu piesi wojownicy uzbrojeni we wcznie, uki
i strzay. Zaog tworzya trjka - wonica w rodku, po bokach wojownik
uzbrojony w miecz (lub halabard) i ucznik. Brzowe okucia nadaway wo
zowi mobilno. Wydaje si, e mczyni z kadej grupy rodzin nalecych
do jednego lineau tworzyli jednostk wojskow. Wspomina si o tysicach
wojownikw, ktrzy brali do niewoli tysice przeciwnikw, i zapewne ich setki
zoono w ofierze. Krl gosi, e jego prymat wynika z osobistych zasug, lecz
nie ma wtpliwoci co do tego, e pomagaa mu sia wojskowa.
Dynastie Xia i Shang poszerzay swoje domeny na drodze podbojw,
a take budujc nowe miasta. Miasta nie byy narolami powstajcymi ywio
owo pod wpywem handlu czy migracji poszczeglnych rodzin, ale planowali je
i wznosili lokalni wadcy. Krl mg - i zaliczao si to do zjawisk typowych - za
dekretowa budow miasta w nowym regionie, gdzie miano zacz uprawianie
ziemi, po czym wyznaczano ludno przyszego miasta i posyano j, by wyko
naa to zadanie. W Ksidze pieni (Shijing) znajdujemy opis zakadania miasta,
ktry mona by odnie do amerykaskich pionierw wznoszcych stodo:
[...] ksi si uda w lewo, w prawo,
granice, dziay ziem wytyczy,
wokoo pola poodmierza,
z zachodu ku wschodowi przeszed
i wszdzie prac powyznacza.
Wezwa zarzdc od szarwarkw,
wezwa nadzorc robt polnych
i zleci budowanie domostw;

38

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

z pionem murarskim ciany proste,


zwizuj deski, wznosz zrby,
najpierw wityni zbudowali.
Koszami ziemi lud gromadzi
i midzy deski j upycha,
mocno ubija, pn si ciany;
wreszcie zostaj wyrwnane,
budowla - setki stp wysoka,
zapa wyprzedza odgos bbna!
Potem zewntrzn wznieli bram,
brama zewntrzna jest wysoka,
za ni paradne staj wrota,
wrota paradne s wspaniae;
buduj wielki otarz ziemi,
skd wojska rusz na wypraw [...]*.
W sumie wydaje si, e wojna i handel byy nie mniej istotnymi czynnikami
ekspansji ni cakowity prymat obrzdowych i liturgicznych funkcji krla w jego
kontaktach z przodkami oraz innymi siami natury. Czste i dalekie podre
krla sugeruj, jak zauwaa David Keightley, e - by moe podobnie jak wcze
ni krlowie francuscy z dynastii Karolingw - by on gow patrymonialnego
pastwa, ktre jeszcze nie w peni zostao zbiurokratyzowane, pastwa wci
bardziej teokratycznego ni wieckiego w swoim instytucjonalnym dziaaniu.

Zachodnia Dynastia Zhou


Pastwo chiskie pojawia si ostatecznie wraz z pokonaniem dynastii
Shang przez dynasti Zhou.; I tu rwnie nowe dowody archeologiczne, ta
kie jak inskrypcje na brzach i niedawno wykopane koci wrebne z epoki
Zhou, pokrywaj si ze rdami pisanymi, mwicymi o staroytnych miej
scach, ludziach i wydarzeniach, znanymi od dawna z ksig klasycznych i naj
wczeniejszych historii.
W swych pocztkach niewielkie plemi Zhou kontaktowao si z noma
dami na pnocy i prototybetaskim ludem Cjiang na zachodzie. Wczenie na
uczyo si tolerancji i wsppracy z ludami innych kultur. Kiedy osiado wresz
cie w dolinie rzeki Wei, jego wadcy stali si wasalami dynastii Shang i byli nimi
dopty, dopki nie uroli w potg na tyle, eby okoo roku 1040 p.n.e. poko
na Shangw w wojnie. Kada ze stron zmobilizowaa od 700 do 800 wsi lub
* Przekad pol. Marzenny Szlenk-Iliewej w: Konfucjusz, Szy-cing. Ksiga pieni, Wydawnic
two Alfa, Warszawa 1995, s. 320-321.

Pocztki - odkrycia archeologiczne

39

maych pastw". Zwycizcy Zhou zbudowali sobie now stolic w Chang'anie


(dzi Xi'anie). Przesiedlili wiele rodzin z elity Shangw, eby upora si z pra
cami budowlanymi i wykorzysta ich umiejtnoci w sprawowaniu obrzdw
i w rzdzeniu. Inne rodziny przenieli na zachd, chcc zaludni i rozwin
tamte ziemie. Cho-yun Hsu i Katheryn Linduff (1988) wycigaj z tego wnio
sek, e doszo do poczenia elit Shangw z warstw panujc Zhou.
Po podbiciu wschodniej rwniny Zhou powikszyli swoje woci, pojtojmjjac
nomadw na pnocnym zachodzie oraz wyprawiajc si na poudnie w rejon
rzek Han i Yangzi i na poudniowy wschd wzdu rzeki Huai. Ich rzdy zostay
umocnione przez to, co nazwano sieci feudaln", nadawanie synom wad
cw Zhou lennego prawa (fengjian) kierowania pidziesicioma czy wicej
pastwami wasalnymi. Ceremonia inwestytury bya skomplikowanym obrz
dem przelania czci wadzy o charakterze kontraktu. Oprcz symbolicznych
obrzdowych darw krl Zhou obdarza wasala ludem okrelonego regionu.
Lud, w ten sposb darowany, mia jednak wiksze znaczenie ni ziemia. Cae
spoecznoci zoone z potomkw jakiego rodu mogy zosta przeniesione do
innego regionu, podporzdkowywano im miejscow ludno i w ten sposb
tworzono nowe wasalne pastwo.
Tak wic wykorzystujc, podobnie jak Shangowie, system pokrewiestwa
jako gwny element organizacji politycznej, Zhou stworzyli jednoczenie now
podstaw legitymizacji swojej wadzy, przyjwszy teori mandatu Nieba. Shan
gowie czcili wasnych przodkw i zabiegali o ich przewodnictwo, wadcy Zhou
za gosili, e ich rzdy sankcjonuje nieosobowe bstwo, Niebo (tian), ktrego
mandat (tianming) moe uzyska kada rodzina moralnie na to zasugujca.
Ta doktryna zakadaa odpowiedzialno wadcy wobec najwyszej moralnej
mocy kierujcej ludzk wsplnot. W odrnieniu od Zachodu, gdzie wadca
wstpowa na tron zgodnie z doktryn boskiego prawa krlw, wynikajcego
wycznie z urodzenia, chiska teoria mandatu Nieba stanowia moralne kry
teria sprawowania wadzy.
Poszerzenie zasigu centralnej wadzy Zhou oznaczao w pewnym stopniu
akulturacj tych, ktrzy jej si podporzdkowali, w niepolednim stopniu przez
upowszechnianie chiskiego pisma oraz obrzdw i sucej wadzy administra
cji. Gwny nurt kultury stanowia kultura Centralnej Rwniny (zhongyuan),
domeny dynastii Shang i Zhou. Na terenach peryferyjnych zamieszkiwao wiele
niechiskich ludw, ktrych odmienny status kulturowy okrelao to, e ich niechiskie nazwiska zapisywano, posugujc si transkrypcj. Naleay do nich
zarwno pkoczownicze plemiona na pnocy, pnocnym wschodzie, pnoc
nym zachodzie, jak i plemienne ludy Chin poudniowych. Stopniowo poprzez
maestwa mieszane, akulturacj i pocztki rzdw biurokracji powstaway

40

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

pastwa, ktre zajy miejsce dynastii Shang i Zhou. Pastwa te odziedziczyy


rne mieszanki kulturowe i wyoniy si jako odrbne jednostki polityczne
w okresie Walczcych Pastw rozpoczynajcym si okoo roku 400 p.n.e.

Implikacje nowych odkry archeologicznych


Kulturowa homogeniczno staroytnych Chin, tak jak j ukazuj wyko
paliska archeologiczne, zadziwiajco kontrastuje z wieloci i zrnicowaniem
ludw, pastw i kultur staroytnego Bliskiego Wschodu. Poczynajc mniej wi
cej od roku 3000 p.n.e. Egipcjanie, Sumerowie, Semici, Akadyjczycy, Amoryci
(rzdzeni przez Hammurabiego z Babilonu), Asyryjczycy, Fenicjanie, Hetyci,
Medowie, Persowie i inni zwalczali si nawzajem w oszaamiajcej mnogoci
bliskowschodnich wojen i polityk. Mona by to uj w dwu sowach: pluralizm
i zemsta. Nawadnianie wspomagao rolnictwo w kilku orodkach - w dolinach
Nilu, Tygrysu i Eufratu oraz Indusu. Wraz z handlem rozkwitaa egluga. Jzy
kw, rodzajw pisma, religii bez liku. W porwnaniu ze staroytnymi Chinami
kontrast nie mgby by wikszy.
Po drugie, bliskowschodnie technologie pod wieloma wzgldami wyprze
dzaj chiskie. [Malowana ceramika, zastosowanie brzu, konny wz bojowy
pojawiaj si na Bliskim Wschodzie wczeniej, podobnie jak uycie elaza,
i pierwszestwo to sugeruje, e te elementy kulturowe przeniesione zostay
do Chin. jPrecyzyjne okrelenie nadal jeszcze niejasnych zwizkw midzy
staroytnymi Chinami a Bliskim Wschodem pozostaje przedmiotem dysku
sji. Wiemy, e nie wszystkie wynalazki dotary do Chin. I tak na przykad,
pomimo precedensw w Egipcie, Mezopotamii i w Indiach, pocztkowo nie
wykorzystywano do nawadniania Rwniny Pnocnochiskiej wd Rzeki
tej. Chiczycy z epoki Xia i Shang nie uywali metalowych narzdzi rolniczych
ani zwierzt pocigowych i pugw. Pod koniec epoki Shang konny wz suy
jako pojazd arystokratom oraz jako gwna machina wojenna, ale jego uyciu
w tym okresie nie towarzysz jak dotd dowody wiadczce o najedzie bar
barzycw na wozach bojowych z pnocnego zachodu i stepu, co zachodni
historycy do niedawna zakadali, odwoujc si do przykadw takich wcze
snych najazdw na Bliskim Wschodzie.
Nie wyjanione s take wpywy z poudnia. Na przykad z pocztkami
metalurgii brzu w Tajlandii mamy do czynienia zapewne przed rokiem 3000
p.n.e. Nie jest pewne, czy miao to zwizek z zastosowaniem brzu w Chinach.
T5plerajc si jednak na bliskowschodnich wiadectwach, dowodzcych wcze
snych i rozlegych kontaktw pomidzy odrbnymi prehistorycznymi kulturami,
moemy uzna, e kwestia dyfuzji" lub jej braku staa si bezprzedmiotowa.
Kada wielka kultura bya osigniciem lokalnym, ale poszczeglne kultury na

Pocztki - odkrycia archeologiczne

41

pewno nie mogy istnie w izolacji. Moemy zatem wnosi, e istotne wpywy
z Azji Zachodniej docieray z ca pewnoci do Chin jakby przez osmoz",
lecz nigdy w takim stopniu, eby naruszy homogeniczno chiskiej kultury.
Konkluzja ta stoi w sprzecznoci z wczesnymi sugestiami pierwszych ar
cheologw, gwnie zachodnich, e decydujcy impuls, ktry pchn staroytne
Chiny ku cywilizacji, nadszed przez Azj Centraln z Bliskiego Wschodu.
Nowe wiadectwa przecz take nowszej koncepcji, w myl ktrej staroytna
chiska cywilizacja wyrosa na jednym pocztkowo obszarze pnocnych Chin
i e rozwj w epoce Xia i Shang mia charakter wyjtkowy - wedug Ping-ti
Ho moemy mwi o kolebce Wschodu". Na pewno poczenie informacji
z kronik epoki Zhou o dynastiach Xia, Shang i Zhou z wykopaliskami prowa
dzonymi po roku 1920 sytuuje Trzy Dynastie na centralnym miejscu w historii
staroytnych Chin. Jednake wykopaliska w Azji Wschodniej jako caoci, cho
dopiero rozpoczte, ju odkryy odrbne, cho pokrewne kultury ceramiczne
na poudnie od Yangzi, na poudniowo-wschodnim wybrzeu Chin i w p
nocnym Wietnamie.
Jednym ze rde siy dynastii Xia i Shang by ad spoeczny narzucony
przez pokrewiestwo i uszeregowanie lineay wedug hierarchii, to znaczy, e
lineae boczne pozostaway podporzdkowane lineaowi rodzicw. Kady czo
wiek mia okrelony status w swojej grupie rodzinnej, a lineae powizane byy
relacjami podporzdkowania i nadrzdnoci a po dzierc wadz dynasti.
Najwysza pozycja wadcy opieraa si te na jego ostatecznym autorytecie
zarwno w szamanistycznej religii kultu przodkw, w ktrej posugiwano si
brzowymi naczyniami rytualnymi, jak i na wojnie, w ktrej uywano wozw
bojowych i broni z brzu. Podczas pogrzebw krlw w tym ju znacznie roz
warstwionym spoeczestwie skadano ofiary z ludzi.
Z drugiej strony nie byo rozwinitej eglugi, a wic handel i innowacje
techniczne miay raczej drugorzdne znaczenie dla umocnienia si central
nej wadzy politycznej. To odkrycie archeologw trudne jest do pojcia dla
zachodnich historykw, poniewa w dziejach Zachodu, a zwaszcza basenu
Morza rdziemnego, nie brak dowodw na to, e wczesne miasta powsta
way przy szlakach handlowych, a imperia rosy w potg dziki opanowaniu
handlu, szczeglnie morskiego. W staroytnym spoeczestwie chiskim kupcy
mieli o wiele mniejsze znaczenie, nie rozwin si bowiem handel morski,
i z zasady nie cieszyli si szacunkiem. To uatwio wadcom Qin i Han, gdy
doszli do wadzy, zapewnienie sobie kontroli nad kupcami, ktrzy pojawili
si w ich spoeczestwach.
Wreszcie, prymat wadcy opiera si na monopolu przywdztwa nie tylko
w zakresie obrzdw i wojen, lecz take pisania na kociach wrebnych i na
uce historycznej w nich zawartej. W systemie pisania w epoce Shang wida ju

42

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

konstrukcje skadniowe podmiot - czasownik - dopenienie oraz metody tworzenia znakw z piktogramw prostych, opisowych piktogramw abstrakcyj
nych i fonopiktogramw, ktre pozostay do dzi podstaw pisma chiskiego.
Znaki chiskie powstaway jako obrazy lub symbole. Dawny znak
zna
czy drzewo", dwa drzewa
oznaczay las", a trzy drzewa 3 gstwin".
Symbole Z- H
s na pewno atwiejsze od wyrazw jeden, dwa, trzy".
Znak G oznacza miejsce ogrodzone" lub otacza", may kwadracik to
znak dla ust", a przez poszerzenie zakresu znaczeniowego oznacza dziur",
przejcie", port" itp.
We wczesnej fazie chiski jzyk pisany nie mg si rozwija wycznie na
bazie piktograficznej (jak to widzielimy poprzednio, gdy poczenie dwu pro
stych piktogramw drzewo" dawao nowy znak las"). Trzeba byo wprowa
dzi zapis dwiku. W rezultacie wikszo znakw chiskich jest kombinacj
dwu rnych prostych znakw, z ktrych jeden wskazuje znaczenie zasadni
cze, a drugi okrela brzmienie.
Wemy dla przykadu znak 3|C wschd". W dialekcie pekiskim znak ten
czytamy dong" (jak w imieniu Mao Zedonga). Znak chiski czyta si jak
pojedyncz sylab, a poniewa mwiony jzyk chiski dysponuje niewielu sy
labami (jest ich zaledwie okoo 400), dlatego utrapieniem s homofony, czyli
wyrazy brzmice tak samo jak inne, jak w angielskim soul" i sole" czy all"
i awl" [polskie brud" i brd", ld" i lud"]. Wyraz marzn" brzmia
dong", tak samo jak belka nona dachu". Tak wic, gdy Chiczycy chcieli
zapisa wyraz marzn", wzili znak oznaczajcy wschd" i postawili przed
nim znak ld" y, co razem dao znak gfc (czyta si dong", znaczy mar
zn"). eby zapisa wyraz brzmicy dong" i oznaczajcy belk", posuyli
si znakiem wschd"
i przed nim dodali znak drzewo"
, co dao &
(czyta si dong", znaczy belka").
To s proste przykady. Waciwie wszystkie czci skadowe jzyka chi
skiego same w sobie s proste. Trudno polega na tym, e tak wiele trzeba
zapamita, takie mnstwo znacze i aluzji. Kiedy leksykografowie w pniej
szych czasach zamierzali uporzdkowa i uoy w sownik tysice chiskich
znakw, to wobec braku alfabetu musieli opracowa list 214 elementw, czyli
pierwiastkw", z ktrych jeden zawsze si znajdowa w znaku. Tych 214 pier
wiastkw, na uytek sownikw, odpowiada 26 literom naszego alfabetu, cho
nie s tak jednoznaczne i korzystanie z nich sprawia wicej kopotw. W za
pisach z epoki Shang ju si spotyka pierwiastki" takie jak drzewo", usta",
serce", rka", ktre wskazuj kategorie znaczenia. Od samego pocztku
moliwociami, ktre dawao chiskie pismo w zakresie rzdzenia, dysponowa
wadca. Pisanie suyo bardziej organizacji lineau ni handlowi.
Jeli zbierzemy w jedn grup szamanw-kapanw, wojownikw, skry
bw, gowy lineay, nadzorcw rzemielnikw, moemy dojrze zalki elity

Pocztki - odkrycia archeologiczne

43

rzdzcej. Formujca si sztuka rzdzenia wykorzystywaa obrzdy i sztuk,


akcje wojenne, zapiski i rodowe koneksje, co w sumie skadao si na po
jcie kultury. Nastpnym krokiem byo ustalenie wyszoci kulturalnej cen
trum nad okalajcymi je ludami poprzez okrelanie mianem barbarzycw"
(w sensie greckiego barbaroi) tych ludw, ktre jeszcze nie uznay zwierzchnic
twa rzdu centralnego. Ludom tym w ksigach kanonicznych i historycznych
nadano oglne nazwy: Y i barbarzycom na wschodzie, Man na poudniu, Rong
na zachodzie i D i na pnocy. (Kiedy Europejczycy dotarli do Chin przez mo
rze, byli a do X I X wieku oficjalnie nazywani Y i . ) Zgodnie z tym zwyczajem
ostrego rozrniania wewntrznego" (net) od zewntrznego" (wai) nazywano
Chiny centralnym krajem" {Zhongguo), ktry_powstadziki paflowarfhrrrad
centraln rwnin" (zhongyuan) w pnocnych Chinach. Nazewnictwo to byo
tak ugruntowane w ksigach klasycznych powstaych w czasach dynastii Zhou,
e historycy na Wschodzie i na Zachodzie powszechnie opisywali staroytne
Chiny Trzech Dynastii jako wysp kultury" w morzu barbarzycw pozbawio
nych cywilizacyjnych przymiotw chiskiej kultury.
Nowe prace archeologiczne sugeruj, e sprawy nie przedstawiay si tak
prosto. Zachodni Zhou, przemieszawszy si z nie mwicymi po chisku lu
dami na pnocnych i zachodnich rubieach, potrafili tolerowa rnice kultu
ralne, goszc jednoczenie cywilizujc wyszo kultury Centralnej Rwniny.
By to czsto raczej proces staej asymilacji wynikajcy ze skutecznoci chi
skiego sposobu ycia i metod rzdzenia, a nie bezporedni podbj wojenny.
Jednostka polityczna okrelona bya raczej kulturowo ni terytorialnie.
Kiedy przeczytamy, e barbarzycy" stale byli obecni na peryferiach Chin
w ich dugiej historii, zrozumiemy, e od samego pocztku stanowili podsta
wow kategori w systemie politycznym. Nie wolno nam przeoczy prastarej
chiskiej tezy o symbiozie midzy kultur (wenhua) a ziemsk moc. Pod
porzdkowanie dynastycznemu pastwu wymagao akceptacji jego obrzdw
i kosmologii, ktra dawaa mandat Nieba na rzdzenie ludzkoci. Niezaakceptowanie tej spolityzowanej kultury pozostawiao czowieka poza Zhongguo.
Jeeli jednak mwio si po chisku, taka akceptacja dokonywaa si czciowo
ju przez sam ten fakt i przez uywanie terminw zaczerpnitych z ksig
klasycznych. W okresie pnego neolitu w caych Chinach sposb ycia by
mniej wicej jednakowy. Zadanie budowy pastwa w czasach Trzech Dyna
stii Wieku Brzu polegao na uzyskiwaniu coraz szerszego podporzdkowania
lub akceptacji dla centralnego dynastycznego domu panujcego. Wadca funk
cjonowa jako zwieczenie struktury spoecznej, jako najwyszy kapan kultu
przodkw, jako sdzia wymierzajcy kary, przewodzi robotom publicznym,
wojnom i pimiennictwu. Wrd tych wszystkich uniwersalnych kompetencji
wadcy K. C. Chang podkrela wyczno dostpu do nieba i niebiaskich

44

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

duchw". W efekcie wic wadca generowa jedno kultury stanowicej fun


dament jednoci politycznej w jednym powszechnym pastwie. Oczywicie nie
tylko Chiny idealizoway ten rodzaj jednoci, dono do niej w wielu staroyt
nych imperiach. Geograficzna izolacja Chin czynia jednak ten idea bardziej
osigalnym, a z upywem czasu sta si on atwiejszy do przyjcia w pastwie
i spoeczestwie.
By moe s w tych rozwaaniach stwierdzenia przesadne, niemniej wi
si one z niezmiernie doniosym faktem ukazanym przez chisk archeologi a mianowicie, e ju na pocztku ery historii pisanej lud Chin osign taki sto
pie kulturowej homogenicznoci i cigoci w warunkach izolacji, z jakim nie
spotkamy si nigdzie indziej na wiecie. Chiczycy rozpoczli tworzenie spoe
czestwa zdominowanego przez pastwo. Przyczyniaa si do tego dziaalno
we wszystkich innych sferach - w rolnictwie, technice, handlu, wojskowoci,
pimiennictwie, religii, sztuce - ktre wnosiy swj wkad jako czci podpo
rzdkowane caoci. Popenilibymy jednak bd, gdybymy - przyzwyczajeni od
dawna do nowoytnych poj nacjonalistycznych - wyobraali sobie staroytne
Chiny jako pastwo narodowe w stadium embrionalnym. Lepiej odwoajmy
si do pojcia kulturalizmu i postrzegajmy staroytne Chiny jako homoge
niczn cywilizacj porwnywaln do zachodniego chrzecijastwa, w ktrego
ramach takie pastwa narodowe jak Francja i Anglia stay si niszymi jednost
kami politycznymi o wsplnej europejskiej kulturze. I podobnie powinnimy
unika anachronicznego sdu - ktry nasuwa nam znajomo wszechogarnia
jcej wadzy totalitarnych pastw w X X wieku - e prerogatywy krlw Shang
i Zhou musiay nieuchronnie prowadzi do jakiego rodzaju totalitaryzmu. Le
piej uczynimy idc ladami Etienne'a Balazsa (1964), ktry mwi o rzdach
poprzez biurokracj". Stuart Schram (1987) podsumowa rzecz nastpujco:
Pastwo byo w chiskim spoeczestwie od samego pocztku^ wadz cen
traln, a przykadne zachowanie, obrzdy, moralno i indoktrynacj zawsze
traktowano w Chinach jako rodki rzdzenia". Trzeba tylko jeszcze doda,
e oprcz tych funkcji liturgicznych wadca zmonopolizowa na wasny uy
tek przemoc wojskow.

Rozdzia 2

Pierwsze zjednoczenie:
konfucjanizm imperialny

Uyteczno dynastii
A do naszego wieku wikszoci wadcw dostarczay ludzkoci rody dy
nastyczne. Pokrewiestwo tworzyo wewntrzn sie powiza wspierajcych
wadc (lub rywala), jak rwnie zasad, zgodnie z ktr rozwizywano (lub
dyskutowano) zapaln kwesti dziedziczenia wadzy. Jednake adna spord
europejskich dynastii, jak Kapetyngowie we Francji (987-1328), dynastia normaska i Plantageneci w Anglii (1066-1485), Habsburgowie (1273-1919) czy
Romanowowie (1613-1917), nie rzdzia tak wielkim pastwem jak Chiny, ani
nie dysponowaa takim monopolem scentralizowanej wadzy. Wielkie chiskie
dynastie jako instytucje rzdzce stanowi klas sam dla siebie. A n i Japo
nia, ani Indie czy Persja nie stworzyy systemu rzdw porwnywalnego co do
rozmiarw i potgi. Klan L i u da Chinom trzynastu cesarzy Wczeniejszej Dynastii Han, a czternastu za czasw Pniejszej Dynastii Han, klan L i dwudzie
stu trzech cesarzy dynastii Tang, klan Z h u siedemnastu cesarzy dynastii Ming,
a linea Aisin Gioro dziewiciu cesarzy dynastii mandurskiej (zob. Tabela 1.).
Dynastie europejskie, dla porwnania, byy w ramach chrzecijaskiej ekumeny prowincjonalnymi potentatami rzdzcymi krlestwami regionalnymi.
Jak wskazuje Jacues Gernet, pierwsze nowoytne pastwo, krlestwo Francji,
znajdowao si pod koniec wieku X V I I wanie w trakcie organizacji, podczas
gdy Chiny od dawna byy wielkim, scentralizowanym imperium rzdzonym
przez jednolity system administracyjny". I znw na Wschodzie i Zachodzie
cesarze byli czym zupenie innym. W nowoytnych czasach w Europie, na

46

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

przykad, histori tworzyli s y m u l t a n i c z n i e w jednym okresie cesa


rze Francji, Rosji, Austro-Wgier, Niemiec wraz z Imperium Brytyjskim oraz
papieem w Rzymie. Teoretycznie, i przez wikszo czasu take faktycznie,
Chiny miay tylko jednego cesarza na ziemi, tak jak jedno jest soce na niebie.
Jeeli wic mamy zrozumie Chiny, to podstawowym wymogiem bdzie
unikanie przy osdzaniu ich spraw skali europejskiej. W Europie, na przykad,
muzyka, sztuki pikne, technika, filozofia, religia mogy pochodzi czciowo
lub cakowicie spoza kraju, w ktrym si mieszkao. a d e n europejski wadca
nie rzdzi w cakowicie samowystarczalnym kraju ani te nie mia ostatniego
sowa w kwestiach prawa i sprawiedliwoci, myli etycznej, religii, sztuki, woj
skowoci i robt publicznych, do czego rocili sobie pretensje i co byo za
strzeone dla chiskich Synw Nieba.
Periodyzacja historii Chin wedug dynastii jest bardziej uzasadniona ni
zachodnia periodyzacja wedug stuleci. Chiskie dynastie byy przecie przed
siwziciami politycznymi, podobnie jak amerykaskie prezydentury, penymi
sporw, idealizmu i otrostwa - i o wiele bardziej konkretnymi i atwiejszymi
do ogarnicia ni europejskie stulecia, z ktrych niewiele dokadnie si po
krywa z ruchami i tendencjami w nich zgrupowanymi. Kolejne dynastie po
jawiay si pod wpywem stale powtarzajcego si w czasach dynastycznego
interregnum impulsu popychajcego Chiny w kierunku politycznego zjedno
czenia. Jedno jako idea miaa tak wielk si, poniewa obiecywaa stabiliza
cj, pokj i dobrobyt. Jednake jedno uzaleniona bya od rytmw historii.
Rozwj i chylenie si ku upadkowi reymw, podobnie jak ludzi i rodzin,
wymagao nieustannej czujnoci.
Wielkie wraenie na badaczach wywieraj paralelne sekwencje zjawisk
w staroytnych Chinach i w wiecie grecko-rzymskim: tu i tam mamy wiek
filozofw i walczcych pastw, wiek zjednoczenia i imperium oraz wiek dezin
tegracji i zaamania wadzy centralnej. Konfucjusz i jego uczniowie to z grubsza
wspczeni Platona i Arystotelesa; Aleksander Wielki wyprzedzi Pierwszego
Cesarza Qin (rok 221 p.n.e.) zaledwie o sto lat; imperialne systemy Rzymian
i Hanw rozkwitay jednoczenie. Podobnie barbarzycy na rubieach p
nocnych stawali si bardziej niebezpieczni w miar sabnicia obu imperiw,
a gospodarczy i polityczny upadek w obrbie uniwersalnego pastwa", jak to
nazywa Toynbee, cechowaa ekspansja obcych religii, ku ktrym zwracali si
strapieni ludzie w poszukiwaniu pociechy. Wtargnicie nomadw z pnocy
do Chin i szerzenie si buddyzmu od I I I do V I wieku wspistniao w czasie
z najazdem Gotw i Wandalw i szerzeniem si chrzecijastwa na Zachodzie
- jak to uj Gibbon, z triumfem barbarzystwa i religii".
W obrbie chiskiej historii najbardziej interesujce sekwencje paralelnych faz koncentruj si wok dynastii Han (206 p.n.e. - 220 n.e.) i Tang
(618-907). Kad z tych imperialnych epok poprzedza okres intelektualnego

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

47

fermentu: w czasach pnego Zhou dziaalno szk filozoficznych i rozkwit


taoizmu i buddyzmu przed dynasti Tang. Obie te fazy imperialnej wietnoci
zapocztkoway krtkotrwae silne dynastie, ktre zjednoczyy pastwo: Qjn
(221-206 p.n.e.) i Sui (589-618). Hanowie i Tangowie po zapewnieniu sobie
od nowa jednoci zabrali si do poszerzania zakresu ekspansji chiskiej wadzy
politycznej w ssiednich regionach, szczeglnie w Azji Centralnej, i rozwijania
kontaktw z obcymi krajami.
Wrd zjawisk pilnie odnotowywanych w historiach dynastycznych powta
rzaj si naturalnie pewne dane, poniewa kronikarze spisywali histori ycia
panujcej rodziny, ktra zdobywaa wadz, przeywaa okres rozkwitu i scho
dzia ze sceny. Pod koniec kadego reymu na przykad w zapisach pojawiaj
si czciej katastrofy ywioowe, trzsienia ziemi, powodzie, komety, zamie
nia i inne ze znaki, co wiadczyo o utracie mandatu Nieba na skutek nie
waciwego postpowania wadcy.
W czasie cyklu dynastycznego niewtpliwie znaczn rol na poziomie pu
blicznego morale i psychologii spoecznej graa autosugestia. Uzalenienie
trwania dynastii od jej moralnego prestiu byo tak wielkie, e utrata twarzy"
moga w pewnych przypadkach uruchomi proces, w ktrym ideologia zwracaa
si przeciwko reymowi i przyspieszaa jego upadek. Kiedy tylko uczeni konfucjanici, ktrzy nadawali ton opinii publicznej wrd klasy rzdzcej, doszli
do przekonania, e dynastia utracia moralne prawo do tronu, niewiele rzeczy
mogo j uratowa. W chiskiej polityce to istotny czynnik do dnia dzisiejszego.
Chyleniu si dynastii ku upadkowi zawsze towarzyszya rosnca niesku
teczno dziaa domu panujcego. Rzdzca rodzina przez szereg generacji
gromadzia ciki balast narzucony jej przez system rodzinny. Ujawnia si
on wyranie w malwersacjach i rozrzutnoci krewnych matki cesarza, ktrzy
zadomowili si na cesarskim dworze.
Dla wyjanienia cyklu dynastycznego signito na wiksz jeszcze skal
do interpretacji ekonomicznej. Takie podejcie koncentruje si szczeglnie na
podatku gruntowym. We wszystkich okresach dynastycznych w coraz wikszym
stopniu zwalniano z podatkw ziemi, co przynosio korzyci klasie rzdzcej
i niebezpieczny spadek dochodw pastwa. Na pocztku panowania dynastii
szacowano zazwyczaj populacj i powierzchni ziemi, dokonujc czego w ro
dzaju spisu ludnoci i gruntw. Nowe rejestry suyy jako podstawa do ci
gania podatkw. Z czasem dochodzio do konfliktu midzy interesami rzdu
a interesami wielkich rodw. Klasa rzdzca potrafia stopniowo powiksza
swoj wasno ziemsk i zwalnia j od opodatkowania za pomoc takich spo
sobw, jak niszczenie rejestrw podatkowych, kupowanie pobaliwoci urzd
nikw lub faszowanie akt. Wielkie lineae mogy wwczas roztacza opiek
nad drobnymi rolnikami jako swoimi podopiecznymi, ktrzy pacili im mniej,
ni paciliby pastwu. Tworzy si bdny krg: zwikszao si obcienie ziemi

48

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

chopskiej nadal podlegajcej opodatkowaniu, i to w czasach, gdy wadza po


trzebowaa zapewne wikszych dochodw. W taki sposb ze zmniejszajcej si
stopniowo powierzchni ziemi oczekiwano coraz wikszych dochodw. W efek
cie dochodzio do rozruchw chopskich.
W niektrych przypadkach ostateczny upadek dynastii powodoway po
wstania chopskie, na czele ktrych stali arliwie religijni przywdcy. adna
dynastia nie tolerowaa zorganizowanej opozycji, wobec czego jej przeciwnicy
musieli si ucieka do tajnych kultw czy stowarzysze.

Ksita i filozofowie
Instytucja cesarstwa, ktra zdominowaa chiskie spoeczestwo, dojrzaa
i zyskaa trwao dziki dugiemu dowiadczeniu. W roku 772 p.n.e. wadca
Zhou przenis swoj stolic z doliny Wei w pobliu Xi'anu na wschd do
Luoyangu, rozpoczynajc w ten sposb epok Wschodniej Dynastii Zhou. Po
tga dynastii Zhou ju stopniowo malaa na skutek rozkwitu wielu arysto
kratycznych rodw i ich pastw znajdujcych si poza kontrol centrum. Do
okresu Wiosen i Jesieni (722-481 p.n.e.) istniao okoo 170 takich pastw,
ktre miay swoje centra w obwarowanych stolicach. Tworzyy one alianse i ligi,
i angaoway si we wszelkiego rodzaju zmagania dyplomatyczne i wojenne,
wchaniajc inne. Do okresu Walczcych Pastw (403-221 p.n.jj.) we wsp
zawodnictwie pozostao tylko 7 pastw, wikszo z nich na ludnych terenach
Rwniny Pnocnochiskiej (zob. Mapa 7.).
W tym czasie stay si ju widoczne dwa komponenty ostatecznej formy
rzdu imperialnego - wadcy wojskowi i uczeni-nauczyciele. Jedni i drudzy byli
zainteresowani sprawowaniem obrzdw i ceremonii, eby utrzyma ludzk
spoeczno w naleytej harmonii z porzdkiem kosmicznym, ktrego cz
stanowia. Praca Marka Edwarda Lewisa (1990) o usankcjonowanej przemocy
jako kluczu do wadzy i porzdku spoecznego w staroytnym pastwie chi
skim przyczynia si ostatnio do lepszego zrozumienia przez nas roli wadcy.
Stwierdzi on, e autorytet wadcy w kadym pastwie opiera si na rytualnie
ukierunkowanej przemocy w formie ofiar, dziaa wojennych i polowania".
Polowanie jako przemoc wobec zwierzt stanowio przygotowanie do wojny
przeciwko ludziom, a zatem skadanie ofiar i wojna byy faktycznie dwiema
gwnymi sferami dziaa pastwa. Obie wymagay zrytualizowanego odbiera
nia ycia i to okrelao domen wadzy politycznej. W epoce Zhou, tak jak i za
Shangw, czczono przodkw, skadajc ofiary zarwno ze zwierzt, jak i lu
dzi, i posugiwano si przy tym najwikszymi osigniciami sztuki - rytualnymi
naczyniami z brzu - wadc legitymizowaa jego dziaalno liturgiczna. Po
lowania dostarczay zwierzt, a wojny jecw na ofiary. Wojna jako taka bya

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

49

posug religijn, obfitujc w obrzdowe wrby, mody i przysigi poprze


dzajce bj, koczya si zoeniem formalnych sprawozda, upw i jecw
przed otarzami przodkw. Udzia w obrzdach ku czci przodkw i innych
bstw poprzez polowanie, wojn i skadanie ofiar wiadczy o przynaleno
ci do warstwy rzdzcej, ktra miaa wsplnych przodkw. Jej znakiem by
przywilej spoywania misa.
Oprcz tej wojskowo-liturgicznej podstawy potgi pastwa i porzdku
spoecznego okres Walczcych Pastw do paradoksalnie przynis rwnie
wielkich filozofw, poszukujcych teoretycznego uzasadnienia dla tych samych
spraw. W owych czasach rywalizacji i wojen powszechnie tskniono do pokoju
i porzdku. Wielu ludzi idealizowao dawny zoty wiek, kiedy zgodnie z legen
dami cae Chiny yy w pokoju pod rzdami jednego wadcy. Przemoc skaniaa
filozofw pnego okresu Zhou wystpujcych w roli - jak bymy to dzi na
zwali - konsultantw, by radzili wadcom, jak powrci do zotego wieku.
Konfucjusz (551-479 p.n.e.) i jego wielki ucze Mencjusz (372-289 p.n.e.)
byli czonkami znaczcej grupy oryginalnych mylicieli tej ery. Spord tak
zwanych stu (czyli wielu") szk" filozoficznych do znaczniejszych zaliczao
si z p tuzina i pisma tworzcych je mylicieli przetrway. Filozofowie ci
yli wspczenie z wielkimi nauczycielami w Indiach (Budda okoo roku 500
p.n.e.) i Grecji (Platon 429-347 p.n.e., Arystoteles 384-321 p.n.e.), w stuleciu,
ktre niektrzy nazywaj wiekiem aksjologii", kiedy w tych wczesnych cywi
lizacjach ustalay si podstawowe kierunki ludzkiej myli. Filozofowie rnych
szk w Chinach nie uciszyli niepokojw, a konfucjanizm sta si wan filo
zofi tjtTpjero pniej, za panowania dynastii Han. Jednake kontekst usank
cjonowanej w okresie Walczcych Pastw przemocy, z zabijaniem i ceremo
niami, pomaga nam zrozumie, jak zrodzia si nauka Konfucjusza i dlaczego
w kocu si przyja.

Kodeks konfucjaski
Rozumowe uzasadnienie dla organizacji spoeczestwa konfucjanizm wy
wodzi z porzdku kosmicznego i jego hierarchii relacji midzy nadrzdnoci
a podporzdkowaniem. Rodzice sprawuj zwierzchnictwo nad dziemi, m
czyzna nad kobiet, wadca nad poddanymi. Dlatego kady ma swoj rol do
odegrania, czyli istnieje, jak to ujmuje Thomas Metzger (w: Cohen i Goldman,
1990), umownie ustalony zbir spoecznych oczekiwa, do ktrych powinno
si dostosowa zachowanie jednostki". Te oczekiwania okrelone przez auto
rytety kieroway zachowaniem jednostki zgodnie z naleytym ceremonialnym
zachowaniem. Konfucjusz powiedzia (do zwile): ,Jun jun, chen chen,fufu,
zi zi" co w kontekcie znaczy: Trzeba, by wadca postpowa tak, jak si godzi

50

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

wadcy, minister - jak przystoi ministrowi, ojciec - jak ojcu naley, a syn - po
synowsku"*. Jeli kady postpuje zgodnie ze swoj rol, porzdek spoeczny
bdzie utrzymany. Elita, znana innym ze swojego zachowania, bya uzale
niona od opinii i oceny moralnej otaczajcej j spoecznoci. Brak szacunku
ze strony wsplnoty oznacza katastrofaln utrat twarzy i szacunku dla siebie,
na co jedynym lekarstwem byo samobjstwo.
Gwn przesank konfucjask stanowio przekonanie, e czowiek moe
si doskonali. W okresie Walczcych Pastw myliciele gwnych szk zwr
cili si przeciwko zasadzie dziedziczenia przywilejw, ktr wprowadzili wadcy
wielu rodw-pastw, i podkrelali naturaln rwno ludzi w chwili urodzenia.
Pogld Mencjusza, e czowiek jest z natury dobry i ma wrodzone poczucie
moralnoci, zyska powszechn akceptacj. Ludzi mona prowadzi waciw
drog przez wychowanie^ szegTme dTki ich wasnym wysikom i pracy nad
sob, a take przez naladowanie wzorw. Na jednostk w jej deniu do wa
ciwego postpowania mona oddziaywa za porednictwem przykadu mdr
cw i wybitnych ludzi, ktrzy potrafili naleyte postpowanie uczyni wartoci
nadrzdn. To akcentowanie przez staroytnych Chiczykw moliwoci mo
ralnego wychowania czowieka przetrwao do dzi i nadal inspiruje rzd do
moralnego wychowywania spoeczestwa.
Kodeks konfucjaski podkrela take ide naleytego zachowania zgod
nie z pozycj spoeczn" (//). Konfucjaski czowiek szlachetny" (czowiek
doskonay" - junzi) kierowa si zasadami li zapisanymi w tekstach, ktre
stay si ksigami kanonicznymi. Kodeks ten nie dotyczy pierwotnie prostych
ludzi, ktrych postpowanie miao by regulowane raczej nagrodami i karami
(co podkrelali legici) ni zasadami moralnymi, dla elit rzdzcych natomiast
mia absolutnie zasadnicze znaczenie. Takie byo uzasadnienie nacisku, z jakim
Konfucjusz podkrela wag waciwego postpowania wadcy, co wyranie od
biegao od wszystkiego, co znamy na Zachodzie. Gwnym punktem tej teorii
rzdzenia za pomoc dobrego przykadu bya idea cnoty zwizanej z waci
wym postpowaniem. Postpowanie zgodne z zasadami naleytego zachowa
nia, czyli li, dawao samo przez si presti i pozycj czowieka moralnego.
Z kolei presti moralny dawa wpyw na lud. Lud jest jak trawa, wadca jak
wiatr", jak wiatr zawieje, tak trawa si ugina. Waciwe postpowanie zapew
niao rzdzcemu wadz. Konfucjusz powiedzia: Kiedy osobiste postpowa
nie wadcy jest naleyte, jego rzdy s skuteczne bez wydawania rozkazw.
Jeli jego osobiste postpowanie nie jest naleyte, wadca moe wydawa roz
kazy, lecz nie bd wykonywane".
* Dialogi konfucjaskie, prze. Krystyna Czyewska-Madajewicz, Mieczysaw Jerzy Kiinstler,
Zdzisaw Tumski, Ossolineum, 1976, s. 121.

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

51

Konfucjaski kodeks postpowania prbowa z kadego czowieka uczyni


istot moraln, gotow do dziaa z pobudek idealnych, do obrony cnoty przed
wystpkami, a take przed zym wadc. Wrd konfucjaskich uczonych byo
wielu ludzi szlachetnych, bezkompromisowych wrogw tyranii. Jednake refor
matorski zapa i sia ich wiary zmierzay ku afirmacji i zachowaniu tradycyjnego
systemu pastwowego, a nie ku zmianie jego podstawowych zaoe.
Zachodni obserwatorzy, zapatrzeni jedynie w teksty klasykw konfucjani
zmu, zasugerowali si ich agnostycyzmem, tym e zajmowali si oni jedynie
wiatem doczesnym. Traktujc konfucjanizm jako filozofi ycia, powszechnie
kojarzylimy z nim cnoty cierpliwoci, pacyfizmu i kompromisu, zoty rodek,
kult przodkw, szacunek dla starszych i uczonych, a nade wszystko mdry hu
manizm, ktry czyni rodkiem wszechwiata czowieka, a nie Boga.
Nic z tego, co wyej wymienilimy, nie mona zakwestionowa. Kiedy jed
nak rozpatrzymy w konfucjaski pogld na ycie w jego spoecznym i po
litycznym kontekcie, zrozumiemy, e goszony przeze wikszy szacunek dla
staroci ni dla modoci, dla przeszoci ni dla teraniejszoci, dla ustanowio
nego autorytetu ni innowacji - w gruncie rzeczy dostarcza jednej z najwa
niejszych historycznych odpowiedzi na pytanie, jak zapewni stabilno spo
eczestwu. Konfucjanizm okaza si najskuteczniejszym ze wszystkich syste
mw konserwatywnych.

Taoizm
Trafnie powiadano, e wyksztacony Chiczyk piastujc urzd by konfucjanist, a taoist, gdy stanowiska nie zajmowa. Taoizm, kwitncy wrd prostych
ludzi, by szko najbardziej opozycyjn wobec elitarnych norm konfucjanizmu.
Tao (waciwie dao) znaczy cieka", droga". Na taoizm skadaa si naturalistyczna kosmologia-prostego ludu i wiara w niewidzialne duchy natury,
ktr w pewnym stopniu podzielaa wyksztacona elita. Taoizm to ogromny
rezerwuar ludowej wiedzy o wiecie. Dawa take szans ucieczki od konfu
cjanizmu uczonym, ktrzy odwracali si od nadmiernego rytualizmu klasykw.
By ucieczk ze wiata aktywnoci.
Tradycyjnie taoizm wywodzi si od Laozi (dosownie Stary Mistrz"), ktry,
jak twierdzili jego wyznawcy, y wspczenie z Konfucjuszem i by od niego
starszy. Przypisywana mu szkoa filozoficzna staa si skarbnic rozmaitych
wierze i praktyk, ktre konfucjanizm odrzuci, w tym wczesnego ludowego
animizmu, alchemii, staroytnej magii, poszukiwa eliksiru zapewniajcego
niemiertelno i Wysp Szczliwoci, wczesnej chiskiej medycyny i w ogle
mistycyzmu, zarwno rodzimego, jak i importowanego z Indii.

52

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Taoistyczni pisarze filozoficzni za przykadem wybitnie literacko uzdolnio


nego Zhuangzi (369-286 p.n.e.) podnosili pene wtpliwoci kwestie, wycho
dzc z zaoe, ktre dzi moglibymy nazwa relatywistycznymi. To wanie
Zhuangzi wprawi w zachwyt pniejsze generacje piszc, jak to mu si nio,
e jest motylem, ktry lata w promieniach soca, i po przebudzeniu nie by
pewny, czy nadal jest sob, i nio mu si, e jest motylem, czy te motylem ni
cym, e jest filozofem Zhuangzi. Wczeni taoici posugujc si jednoci prze
ciwiestw dowodzili, e moralne pogldy ludzi s odbiciem ich zdeprawowania,
idea synowskiej mioci wywodzi si z braku tej cnoty, konfucjaskie za zasady
naleytego zachowania faktycznie odzwierciedlaj moralny niead wiata. Idc
za takim rozumowaniem, typowy taoista znajdowa ucieczk w filozofii bier
noci wyraonej terminem wuwei dziaanie przez niedziaanie", bezwysikowo". Przybierao to form leseferyzmu, ulegania swojej wewntrznej niero
zumnej naturze i akceptowania dowiadcze ycia bez walki. Bya to wyranie
filozofia tych, ktrzy potpiali wcibstwo wadz oraz krucjaty moralne i szukali
drg pogodzenia si z brzemionami ycia, skoro nie mona ich unikn.

Dynastia Qin dokonuje zjednoczenia


W miar jak nasilaa si rywalizacja midzy pastwami, zaczy si poja
wia take elementy nowego porzdku, ktre miay si przyczyni do zjedno
czenia Walczcych Pastw. Jednym z nich byo uycie pieszych wojsk w g
rzystym terenie pnocnych i poudniowych rubiey, gdzie wozami bojowymi
trudno si manewrowao. Innym - uycie elaza do wyrobu broni i narzdzi,
co doprowadzio do rozwoju produkcji rolnej, handlu i wojska. Wreszcie, niechiskie plemiona Azji Wewntrznej zaczy w walce wykorzystywa konnic,
zmuszajc do tego samego Chiczykw.
We wszystkich siedmiu najduej istniejcych pastwach zanotowano wielki
rozwj, na przykad w Qi na wschodnim skraju Rwniny Pnocnochiskiej,
gdzie dzi jest prowincja Shandong (zob. Mapa 7.). Zdolni wadcy zaczli tu
tworzy scentralizowan administracj, wprowadzili jednolite podatki, kodeks
praw, monopol solny i centraln armi. Podobnie rzecz si miaa w innych
pastwach.
Do najgwatowniejszego rozwoju doszo jednak w pastwie Qin. Nie wsa
wio si ono swoj kultur, za to usytuowane byo strategicznie na zachodzie,
gdzie niegdy wyrosa potga dynastii Zhou. Krl (wang) Qin, ktry przyj
tytu Pierwszego Cesarza (Shi huangdi) mia t przewag, e legista Shang
Yang (Pan Shangu, umar w roku 338 p.n.e.) ju przez ca generacj wprowa
dza w jego pastwie reformy. Szkoa legistw, zwana tak ze wzgldu na swoj
wiar w skuteczno srogich i niezmiennych regu (Ja to nie prawo" w dzi-

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

53

siejszym znaczeniu), zalecaa nagrody i kary jako dwie dwignie" suce do


utrzymywania ludu w posuchu. Pan Shangu wyrazi to cynicznie (a moe re
alistycznie) w sposb nastpujcy: czenie si w grupy i trzymanie jzyka za
zbami uwaa si za co dobrego, a czowieka wyobcowanego i szpiegujcego
innych uwaa si za ajdaka. Jeli bdziesz gloryfikowa to co dobre, wystpki
pozostan ukryte; jeli dasz ajdakowi urzd, przestpstwa zostan ukarane".
Celem wadcy miao by zachowanie wadzy bez ogldania si na dobro ludu.
Midzy wadc a ludem nie ma zgodnoci interesw.
Reformy Pana Shangu wzmocniy si Qin. Powszechnym problemem
wadcw bya kwestia, w jaki sposb centrum mogoby zdominowa lokalne
rody. W tym celu Qin popierao biurokracj. Pastwo podzielono na 31
okrgw administrowanych przez centralnie mianowanych naczelnikw, kt
rzy skadali stolicy sprawozdania na pimie. Poza tym, eby stworzy now
elit nie zwizan ze star arystokracj, ale zalen od wadcy, ustanowiono
wiele honorowych tytuw i stopni uprawniajcych do zwolnie z podatkw
i prac obowizkowych oraz (od pewnego poziomu) do dochodw z okrelo
nych ziem i od ich mieszkacw.
Prostym ludziom zezwolono na kupowanie i sprzeda ziemi, co stymu
lowao rozwj rolnictwa; ogoszono kodeks karny, tak, by zarwno surowe
kary, jak i nagrody znane byy kademu, i stosowano je wobec wszystkich.
Legistyczne doktryny rzdzenia zmierzay do wprowadzenia praw popieraj
cych rolnictwo i wzmacniajcych pozycj pastwa wobec rodw. Na przykad
ustanowiono odpowiedzialno zbiorow nie tylko w obrbie kadej rodziny,
lecz take jednostek zoonych z piciu lub dziesiciu rodzin, tak wic wszyscy
czonkowie jednostki byli zbiorowo odpowiedzialni za przewinienia kadego
poszczeglnego jej czonka. W takim systemie najlepsz ochron stanowio
natychmiastowe donoszenie o wszystkich zoczycach. Podkopano w ten spo
sb lojalno i wizi grupowe na rzecz posuszestwa wobec pastwa.
Kontrola pastwa nad ludnoci zwikszaa potg militarn Qin_. Pa
stwo to forowao urzdnikw i rolnikw (potencjalnych wojownikw), a obni
ao presti kupcw i rzemielnikw. Pozycj o b r o n n wobec innych pastw na
obszarze dzisiejszych prowincji Shanxi i Shaanxi, a take w Sichuanie, pierw
szej swojej zdobyczy, Cjinowie wzmocnili gospodarczo, budujc kanay i sie
irygacyjn. W armii staroytne konne wozy bojowe zastpiono obecnie jazd
i piechot wyposaon w bro z brzu i elaza, a zwaszcza w kusze.
Kiedy wojska Qin pokonay w roku 221 p.n.e. inne pastwa, Pierwszy
Cesarz podzieli swoje nowe imperium na 36 komanderii (jun), a te z kolei
na pewn liczb powiatw (xian). (Odtd wyraenia juwcian uywa si jako
skrtu na oznaczenie scentralizowanych rzdw biurokracji w przeciwiestwie
do fengjian, czyli zdecentralizowany lub feudalny".) Na czele komanderii sta
cywilny gubernator i dowdca wojskowy oraz cesarski inspektor nadzorujcy

54

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

poczynania gubernatora. Naczelnikw powiatu mianowaa, opacaa i odwo


ywaa centrala. Lokalne rody arystokratyczne przeniesiono en masse do sto
licy, bro nie bdc wasnoci pastwow przetopiono i rozebrano mury
otaczajce niektre miasta.
Przeprowadzono standaryzacj i unifikacj pisma w dwu formach, tak zwa
nego pisma maopieczcioweg (cfc skomplikowanego), ktrego uywano do
rytych w kamieniu inskrypcji i oficjalnych napisw, oraz pisma prostszego, bar
dziej odrcznego, kancelaryjnego do codziennego uytku. Druga forma pisma
okazaa si bardziej odpowiednia do pisania pdzlem na bambusowych desecz
kach, na jedwabiu, a pniej na papierze (stopniowo doskonalonym w I wieku
n.e.). Wagi, miary i pienidze take ujednolicono. Zbudowano ponad 6500
kilometrw cesarskich drg, tyle, ile w imperium rzymskim. Jedna z nich prosta droga" - prowadzia przez pustynne obszary Ordos do granicy z tere
nami stepowych nomadw. W kierunku poudniowym zbudowano szlaki wodne
i kanay, eby umoliwi transport wodny na odlego prawie 2 tysicy kilo
metrw - od Yangzi do Kantonu.
Jeli wszystko to wydaje si przesadzone, a tak wyglda, to musimy nasze
wtpliwoci skonfrontowa z faktami takimi jak 7,5 tysica naturalnej wielko
ci ceramicznych wojownikw znalezionych w roku 1974 i nadal odkopywa
nych w grobowcu Pierwszego Cesarza pod Xi'anem. Tu archeologia ponownie
dostarcza nam wicej danych o staroytnych Chinach, ni moglimy sobie wy
obrazi. Jeszcze w latach 30-tych naszego wieku historycy sztuki twierdzili,
e przed nadejciem buddyzmu w I wieku n.e. w Chinach nie znano rzeb.
Jake mao wiedzielimy!
Ostatnie badania rzucaj cie wtpliwoci na kwesti, czy Pierwszy Cesarz,
ktry nie lubi narzeka uczonych, pogrzeba ywcem 460 spord nich. Derk
Bodde (w: C H O I) sugeruje, e przekonanie to wzio si z bdnego prze
kadu; uczeni zostali tylko zamordowani. Kontrola nad histori przez palenie
ksig, zarzdzone przez wadc Qin, zwolennika idei legistycznych, te bynaj
mniej nie bya kompletna, jakkolwiek archiwa podbitych pastw zniszczono
i zachowano jedynie zapisy historyczne pastwa Qin.
Mury budowali wadcy Qin i innych Walczcych Pastw, a pniej niektre
dynastie, lecz legenda przypisujca dynastii Qin budow synnego Wielkiego
Muru zostaa dawno obalona. Ogldany dzi imponujcy wielokilometrowy
mur zosta zbudowany gwnie przez dynasti Ming w wieku X V I . Arthur
Waldron (1990) przedstawi niedawno nowe wyniki bada, w ktrych ukaza,
jak dalece budowa czci muru w epoce Ming - o niewielkiej zreszt wartoci
wojskowej jako zapora przed nomadami z pnocy - wynikaa z niezdolnoci
urzdnikw do podjcia innej skuteczniejszej polityki: bd atakowania no
madw, bd prowadzenia z nimi handlu. Wczeniejsi chiscy wadcy ju od

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

55

czasw Qin stosowali wobec nomadw rozmaite metody: handel, dyplomacj


albo nawet wojn, a nie polegali wycznie na fortyfikacjach.
Bezlitosne wyzyskiwanie przez Pierwszego Cesarza zasobw ludzkich
i wielkie podatki wyczerpay lud i inne rda dochodw pastwa. Po trzydzie
stu siedmiu latach wadania pastwem Pierwszy Cesarz zmar nagle w roku
210 p.n.e., majc czterdzieci dziewi lat. Jego imperium szybko si rozpado.
Poza jednoczeniem znanego mu wiata Pierwszy Cesarz gwnie poszukiwa
dla siebie eliksiru niemiertelnoci. Pi podry, ktre odby do piciu wi
tych gr, byo czci tych poszukiwa. Ideologia jego reymu okazaa si
niewystarczajca do rzdzenia. Cesarze Wczeniejszej i Pniejszej Dynastii
Han (206 p.n.e. - 220 n.e.), ktrzy przejli po nim spucizn, dalej posze
rzali zakres biurokratycznej kontroli stosowanej przez dynasti Qin. Robili to
jednak bardziej stopniowo, a kontrol t poczyli z moralnie akceptowaln
kosmologi, ktrej orodkiem by cesarz.

Konsolidacja i ekspansja w epoce Han


Dynastia Han rozpocza rzdy w chiskim imperium w roku 206 p.n.e.
ustanawiajc 14 komanderii w zachodniej poowie kraju i pozwalajc 10 ary
stokratycznym krlestwom panowa nad ludniejsz wschodni poow (zob.
Mapa 8.). Rzdy nad tymi krlestwami cesarze Han przekazali swoim synom
i stopniowo zmniejszali ich terytoria i wielko dworw. W roku 108 p.n.e. ist
nia}' 84 komanderie i 18 krlestw, mniejszych i atwiejszych do kontrolowania.
W tym czasie cesarze Han nadali setkom swoich krewnych i osb zasuonych
tytu i przywileje markiza, na ktre skaday si okrelone podatki gruntowe
i ludno okrelonego obszaru. Liczyli na to, e beneficjanci bd ciga po
datki i jako lokalna arystokracja stan si poplecznikami tronu.
Biurokracja stworzona przez Qin i Han na wiele sposobw wspieraa po
tg pastwa. Jednym z nich bya rzdowa poczta przesyajca informacje ce
sarskimi drogami. Innym - instytucja regionalnych inspektorw, ktrzy jedzili
po wyznaczonych im terenach i kadego roku skadali cesarskiemu sekretaria
towi w Chang'anie meldunki o pracy lokalnej administracji. Gwny problem
stanowia kwestia, jak powstrzyma proces odradzania si lokalnych rodw
arystokratycznych dysponujcych wasnymi zasobami ywnoci i wojownikami.
W stolicy cesarz Han mia podobny problem, a mianowicie, jak unikn
zdominowania dworu przez rd cesarzowej. Kiedy umiera cesarz, prawo wy
znaczenia nastpcy spord czonkw klanu L i u (klanu cesarzy Han) przypa
dao cesarzowej-wdowie. Moga wyznaczy na cesarza maoletniego chopca
z klanu Liu i jako regenta mocnego czowieka ze swojego klanu, eby za

56

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

niego sprawowa rzdy. Przestrzegao tych zasad p tuzina rodzin cesarzowych. Cesarz jednak mg polega w paacu na eunuchach, ktrzy dziki ka
stracji nadawali si do pilnowania kobiet wybranych do cesarskiego haremu.
Majc kilku synw, mg ywi nadziej, e wybierze spord nich godnego
nastpc. Eunuchowie, cakowicie uzalenieni od modego cesarza jako su
dzy i towarzysze, mogli by te jego jedyn spolegliw opor wobec rodziny
cesarzowej. Paac by orodkiem intryg.
Cesarz, pragnc kontrolowa mieszkacw stolicy Wczeniejszej Dynastii
Han (Chang'an), podzieli miasto na 160 obwodw. Wszystkie otoczone byy
murem z wasn bram i nadzorowane przez wybran grup mieszkacw,
przypominajc dzisiejsze komitety uliczne. Pastwo prbowao take zdo
minowa ycie gospodarcze. Cay handel miejski skoncentrowano na rzdo
wych targowiskach, gdzie urzdnicy ustalali ceny towarw i pobierali opaty od
handlu odprowadzane bezporednio do dworskiego skarbca. Zarejestrowani
w miastach kupcy byli wyranie dyskryminowani: zabraniano im posiadania
ziemi, nie mogli zosta urzdnikami, nie wolno im byo y w luksusie (zakaz
noszenia jedwabnej odziey i konnej jazdy!) Bogacili si natomiast nie reje
strowani kupcy, ktrzy prowadzc handel z innymi miastami i obcymi krajami
byli klientami prywatnych zajazdw przy szlakach pocztowych. Mieli konek
sje wrd urzdnikw, stawali si wielkimi wacicielami ziemskimi, gromadzili
towary, spekulowali, czerpali ogromne zyski, eksportujc zoto i jedwab przez
oazy Jedwabnego Szlaku do zachodniej Azji i Rzymu. Krtko mwic, han
del skania urzdnikw do korupcji. Kompleks kupiecko-urzdniczy" mg
by uzyska pewne wpywy w rzdzeniu, gdyby wartoci konfucjaskie tak ka
tegorycznie nie potpiay chci zysku. Ze wzgldu na ideologi konfucjask
przez nastpne 2 tysice lat w oficjalnych owiadczeniach bdzie si generalnie
oczernia kupcw, a urzdnicy tymczasem bd czerpali korzyci z udzielania
licencji, nakadania podatkw i robienia z kupcami interesw. Uzalenienie
kupcw od urzdowej zgody czy wsppracy rzadko skaniao do podejmowa
nia ryzykownych przedsiwzi.
Rzd wprowadza take, kiedy tylko si dao, rnonopol na gotowe towary,
poczynajc od soli (niezbdnej codziennie przy zboowej diecie) i elaza (po
trzebnego do produkcji narzdzi i broni). W roku 117 p.n.e. pastwo zao
yo 48 odlewni zatrudniajcych tysice pracownikw. U podstaw monopolu
solnego lega myl, e licencjonowani producenci soli bd sprzedawa swj
produkt rzdowi albo licencjonowanym kupcom, a rzd bdzie czerpa do
chd na poszczeglnych etapach produkcji, transportu i sprzeday. Po wielu
eksperymentach z biciem miedzianych monet przez kupcw i lokalne wadze,
bicie^pjenidza" - miedzianej monety z kwadratowym otworem porodku objto rwnie monopolem pastwowym. W I wieku p.n.e. dla ludnoci l i
czcej prawie 60 milionw bito rocznie przecitnie okoo 220 tysicy sznurw

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

57

pienidzy (na kady sznur nizano 1000 monet). Nie wiadczy to o wysoko
rozwinitej gospodarce pieninej.
W czasie trwajcego cztery wieki panowania dynastii Han doszo w Chi
nach do wielkich zmian. Wzrosa nie tylko liczba ludnoci, lecz take ziemskie
latyfundia lokalnych magnatw. Przechodzia w ich rce ziemia zbiedniaych
chopw nie mogcych spaci dugw, ktr nastpnie im dzierawiono. Poda
tek gruntowy by niewysoki, od jednej dziesitej do jednej trzydziestej plonw,
tymczasem renta pacona przez dzierawc wacicielowi ziemi moga wynosi
od poowy do dwch trzecich plonw. Obowizek odpracowania przez chopa
w cigu roku jednego miesica na rzecz pastwa, czyli szarwark, stopniowo
zamieniano na opaty pienine. Chopi nadal pacili podatek od gowy (pogwne). W miar jak saby rzdy Hanw, rezygnowano z monopoli i kontroli
rynkw, a lokalna arystokracja ziemska i kupcy roli w si.
W cigu tych czterech stuleci grna warstwa spoeczestwa staa si grup
dominujc. Powizana bya wizami pokrewiestwa ze stanem urzdniczym,
ale lokalnie niezalena i reprezentowana przez jednostki wychowywane na lu
dzi wysoko postawionych. O ich wystawnym sposobie ycia, zamiowaniach
literackich i artystycznych wiadcz wymownie trzy grobowce pochodzce z lat
186 p.n.e. - 168 n.e. odkryte w Mawangdui w pobliu Changsha w roku
1974. Doskonale zachowanemu ciau ksiniczki Dai w ostatniej z czterech
wodoszczelnych trumien towarzyszyo 1000 przedmiotw, w tym malowida,
teksty pisane na bambusie lub jedwabiu, rnobarwne jedwabie, z ktrymi pod
wzgldem pikna i doskonaoci nie mogyby rywalizowa stroje wspczesnych
ksiniczce Rzymianek. Wrd innych luksusowych przedmiotw znajdoway
si wyroby z laki, ceramika, brzy i stal przeznaczona na bro i kuta z dwu ga
tunkw elaza o rnej zawartoci wgla. Metalurgia elaza moga pojawi si
w Chinach pniej ni na Bliskim Wschodzie, lecz potem szybko si rozwijaa.
Wzrost gospodarczy pnocnych Chin wpywa stymulujco na handel za
graniczny i ekspansj wojskow. Za rzdw najbardziej energicznego z wad
cw Han, Cesarza Wojownika (Han Wudi, panowa w latach 140-87 p.n.e.),
wojska chiskie wkroczyy do poudniowej Mandurii i Korei, do pnocno-wschodnich, poudniowych i poudniowo-zachodnich Chin oraz do pnoc
nego Wietnamu. Na obszarach tych ustanowiono komanderie zarzdzajce
ludnoci rolnicz. Niestabilne pozostao tylko pogranicze na pnocy i p
nocnym zachodzie.
Polityka zagraniczna dynastii Han zrodzia si z koniecznoci uoenia sta
bilnych stosunkw z rozleg konfederacj plemienn tureckich n o m a d w Xiongnu - skd ucznicy na koniach zwyczajowo najedali pnocne Chiny
dla zdobycia upw i zaopatrzenia. W czasach swojej potgi Hanowie byli silni,
postarali si o pastwiska dla koni i szkolili wasnych konnych ucznikw, zapew
niajc sobie na og pomoc sprzymierzonych nomadw, a take najemnikw.

58

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Subsydiowano te Poudniowych Xiongnu jako pastwo zalene, by poma


gao odpiera wojowniczych Pnocnych Xiongnu. Rozwizanie alternatywne
- ekspedycje karne na teren stepu - byo kosztowne i ryzykowne. Po kilku
tygodniach brak zaopatrzenia w ywno zmusza do odwrotu i pozostawienia
hord Xiongnu caych i na wolnoci. Kiedy pastwo sabo militarnie, a tak byo
przez wikszo czasu, cesarze prowadzili polityk pokoju i koligacji" (hei)
goszczc wodzw koczownikw, dajc im ksiniczki Han za ony, hojnie ich
obdarowujc, zwaszcza jedwabiem. Wojownicy nomadw przekonywali si, e
dokonujc pewnych obrzdw w Chang'anie w dowd uznania zwierzchnic
twa Hanw, mogli osign znaczne korzyci i ponadto dobrze si zabawi.
Ying-shih Y i i zauwaa, e owa polityka ustpstw zapowiadaa nierwnoprawne
ukady z epoki Song i pnych Cjing, ktre uznaway militarn sabo Chin.
Poza prowadzeniem wojen i dawaniem okupw barbarzycom wadcy Han
uciekali si take do dyplomacji i werbowali jednych barbarzycw do walki
przeciwko innym. W poszukiwaniu sprzymierzecw do walki z Xiongnu Hanowie wysyali poselstwa Szlakiem Jedwabnym przez oazy Azji Centralnej
wzdu poudniowej flanki stepowych nomadw. Inne ludy plemienne, takie
jak Qiang (proto-Tybetaczycy), zagraay szlakowi handlowemu na zachodzie.
W okresie swojej potgi, jak w czasach Wudi, Hanowie ustanowili Protektorat
Generalny Zachodnich Regionw. Wojska chiskie przekroczyy Pamir i zna
lazy si w rodku Azji, dokd ponad dwa wieki wczeniej dotary greckie
oddziay Aleksandra Wielkiego.
Musimy zda sobie spraw, e w ostatecznym rachunku sposoby powstrzy
mywania barbarzycw stosowane przez Chiczykw nie byy skuteczne. Tho
mas J. Barfield (1989) przypomina nam, patrzc na t kwesti od strony Azji
Wewntrznej, e chiscy wadcy musieli paci potnym nomadom za hodow
niczy trybut darami albo jawnymi subsydiami, w przeciwnym razie naraali si
na zupienie kraju w czasie najazdu koczownikw. Faktem jest, e chiskie
towary miay dla ycia nomadw zasadnicze znaczenie. Barfield sugeruje, e
gdy Chiny pozostaway zjednoczone, stepowe plemiona byy bardziej skonne
do zaakceptowania zwierzchnictwa tych wadcw plemiennych, ktrzy mieli
kontakty z Chinami. Potga Chin ich te czynia potniejszymi.

Konfucjanizm imperialny
Codzienny reym ceremonii i obrzdw wadcw Han wymaga przewod
nictwa nadwornych uczonych. Szczeglnie Han Wudi popiera wiedz i nauk
jako jedn z metod - obok rekomendowania - rekrutacji urzdnikw. W edu
kacji widzia sposb na wzmocnienie nowej klasy wyszej wobec rodw arysto
kratycznych. Przyj konfucjanizm jako ideologi, w ktrej powinni by szkoleni

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

59

urzdnicy pastwowi. Do despotyzmu legistycznej doktryny pastwa Qin dy


nastia Han dodaa monumentaln konstrukcj idei w wikszoci pochodzenia
konfucjaskiego, ktre w sumie stworzyy obejmujc wszystko filozofi pa
stwow. Ten legistyczno-konfucjaski amalgamat nazywamy konfucjanizmem
imperialnym, by odrni go zarwno od pierwotnych nauk Konfucjusza, Mencjusza i innych, jak i od wieckiej i personalistycznej filozofii konfucjaskiej,
ktra powstaa w epoce Song i od tego czasu wpywaa na ycie tylu ludzi
w krajach nalecych do krgu starej chiskiej kultury - w Chinach, Korei,
Wietnamie i Japonii.
Istotn cech legistyczno-konfucjaskiego amalgamatu byo to, e lgizm
lubili wadcy, a konfucjanizm biurokraci. Wadca mg wykorzystywa bodce
materialne w postaci nagrd i kar (na tyle materialnych, e odczuwalnych),
eby utrzymywa prosty lud w ryzach. Jednake jego administratorzy potrze
bowali czego wicej ni tylko darw i zastraszania jako zachty do jak najlep
szej pracy. Jak wierzyli konfucjanici, przestrzeganie ceremonii i przykadne
postpowanie wyposaa wadc w pewn cnot (de) albo, jak mwi A . C. Gra
ham (1989), w potencja, dziki ktremu inni akceptuj i popieraj jego rzdy,
a nawet otaczaj je czci. Jeeli postawa moralna i ogada kulturalna (wen)
okazyway si nieskuteczne, mg on powrci do kar, a nawet uciec si do
siy militarnej (wu). Stosowanie przemocy zarwno w stosunku do ludu, jak
i urzdnikw naleao do prerogatyw wadcy. Nie mg jednak rzdzi wycz
nie za pomoc siy, potrzebowa zatem pomocy konfucjanistw, eby zade
monstrowa nie sabnc trosk o dobrotliwe i waciwe postpowanie. Pod
konfucjaskim kierownictwem cesarz codziennie sprawowa obrzdy i cere
monie, ktre byy jego specjalnym obowizkiem jako Syna Nieba. (Dzisiejsze
sesje fotograficzne i konferencje prasowe w Biaym Domu wydawayby mu si
rzecz zupenie naturaln.)
Od pocztku uwidocznia si sabo pozycji zajmowanej przez konfucja
nistw. Konfucjusz dy do wyksztacenia elity skadajcej si z ludzi nie
przecitnych, potraficych nie tylko zapewni sobie szacunek ludu, lecz take
kierowa postpowaniem wadcy. Sam nie zamierza zosta wadc ani bez
porednio wychowywa mas. Na pierwszym miejscu wrd swoich zaintere
sowa stawia naleyte obrzdy, na drugim humanitarno, a wiedz dopiero
na trzecim. Wasnym przykadem wskazywa drog podobnym sobie ludziom,
ktrzy pniej stali si uczonymi i urzdnikami ery imperialnej. Struktura spo
eczna Chin, mwic krtko, ju si uksztatowaa, a zadaniem filozofa i jego
proroctw w chiskiej formie nie byo uczenie mas, tylko kierowanie krokami
wadcy. Jak konstatuje W. T. de Bary (1991), konfucjanici nie starali si ka
fundamentw swojej wasnej wadzy [...] stawiali czoo pastwu i temu, kto
je kontrolowa na cesarskim dworze, jako pojedynczy uczeni [...] ta instytucjo
nalna sabo, wysoki stopie uzalenienia i skrajna niepewno [...] nadawaa

60

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

konfucjanistom pitno ru (sabych") w polityce cesarskich Chin". Musieli szu


ka sobie patronw, ktrzy by ich chronili. Goszenie opinii odmiennych od
zdania rzdzcych nie byo rzecz atw.
Hanowie wprowadzili, eby utrzyma mandat Nieba, cesarskie obrzdy
rytualne, poczynajc od kultu przodkw rodu L i u , powicone jednak szcze
glnie Niebu. Towarzyszca temu kosmologia wizaa w jedn cao wszystkie
zjawiska dostpne ludzkiemu dowiadczeniu i przygotowaa grunt, na ktrym
konfucjanizm stopniowo zacz odgrywa gwn polityczn rol jako nauka
oficjalna.
Kosmologia wczesnych Chin (ich teoria wszechwiata jako uporzdko
wanej caoci) w zestawieniu z myl Zachodu wykazuje uderzajce rnice.
Dawni Chiczycy na przykad nie znali mitu stworzenia ani stworzyciela, pra
wodawcy spoza tego wiata, praprzyczyny ani nawet Wielkiego Wybuchu. Jak
pisa Joseph Needham, Chiczycy przyjli filozofi organizmu, uporzdko
wan harmoni woli bez podmiotu stanowicego". Ten pogld sprzeciwia si
tendencji zakorzenionej wszdzie indziej na wiecie - zakadania istnienia nad
przyrodzonego bstwa. Obserwatorzy z Zachodu nieustannie narzucali swoje
z gry powzite sdy chiskiej scenie, w duej mierze dlatego, e Chiczycy
- cho generalnie uwaali Niebo za najwysz kosmiczn potg - widzieli je
jako immanentne w naturze, nie transcendentne. Nie zapuszczajc si dalej na
te gbokie wody, zauwamy tylko, e pogldy epoki Han, tak jak zostay za
pisane w tekstach klasycznych, zbudowano na koncepcji ludzkoci jako czci
natury i na szczeglnej relacji midzy wadc a jego przodkami, zatem na kon
cepcjach, ktre byy wane ju tysic lat wczeniej w pogldach epoki Shang.

Kosmologia korelatywna
Chiczycy z epoki Han dostrzegali zgodnoci czy te wzajemne wpywy
midzy Niebem, ziemi a czowiekiem, to jest midzy zjawiskami niebia
skimi, wiatem natury na ziemi a spoecznoci ludzk. I na ich podstawie
snuli wyobraenia o nalenym im miejscu we wszechwiecie. T korelatywna
kosmologi" albo, jak to nazywa John B. Henderson (1984), zgodnoci mi
dzy mikrokosmosem czowieka a makrokosmosem natury" wida na przykad
w Huainanzi - dziele z epoki Han, mniej wicej z roku 139 p.n.e. Wyjania si
tam, e okrgo gowy przypomina niebo, a kwadratowo stp przypomina
ziemi. Niebo ma cztery pory, pi faz, dziewi odcinkw i 366 dni. Podob
nie czowiek ma cztery koczyny, pi wntrznoci, dziewi otworw i 366
staww. Niebo ma wiatr i deszcz, zimno i spiekot. Podobnie czowiek bierze
i daje, raduje si i gniewa [...]. Tak wic oczy i uszy s socem i ksiycem,
a krew i oddech wiatrem i deszczem".

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

61

Kiedy si ju zacznie dostrzega wyrane zgodnoci - numerologiczne,


anatomiczne, psychologiczne i moralne - midzy Homo sapiens a reszt natury,
to mamy gr, w ktrej moe uczestniczy dowolna liczba filozofw. Nawet dzi
Chiczycy maj zwyczaj oznaczania numerami wanych wydarze, na przykad
Ruch 4 maja 1919 roku to po chisku Wusi, czyli 4 - 5 " . Te zakorzenione nume
rologiczne przyzwyczajenia mylowe znalazy najpeniejszy wyraz w doktrynie
piciu faz. Numerologie posugujce si trjk, czwrk, dziewitk i innymi
liczbami zostay przecignite przez system piciu faz albo procesw. Znany
jest take jako system piciu elementw, do ktrych zalicza si wod, ogie,
drzewo, metal i ziemi. Kosmologowie z epoki Han, przyjwszy ten system,
doliczyli si piciu planet (wszystkie wczenie widoczne), piciu pr roku,
piciu kierunkw, piciu kolorw, piciu tonw muzycznych, piciu mdrcw-cesarzy, piciu wntrznoci, piciu otworw cielesnych, piciu zwierzt, piciu
zb, piciu gr, piciu kar itp. Ten pitkowy system mg suy wyjanianiu
zmian, poniewa po kadej fazie nastpuje inna - drzewo daje ogie, ogie
ziemi, ziemia metal, metal wod, a woda drzewo. Albo fazy mog tworzy
odmienn sekwencj - drzewo zostaje pokonane przez metal, metal zreduko
wany przez ogie, ogie ugaszony przez wod, woda zatrzymana przez ziemi,
a ziemia manipulowana przez drzewo.
Tego systemu zgodnoci nie stosowano automatycznie, podlega dyskusji
i dostarcza wiele materiau do debat filozoficznych. Istnia na przykad po
wany problem zwizany z prb skoordynowania piciu faz z czterema po
rami roku i innymi czwrkowymi zjawiskami, takimi jak cztery strony wiata
na tarczy kompasu. Korelatywni myliciele redniowiecznej Europy stali przed
podobnym problemem, kiedy trzeba byo odnie na przykad dziewi muz
do omiu sfer niebieskich. Bya to nieomal kwadratura koa.
Chiscy myliciele okazali si niezwykle pomysowi w tworzeniu sownic
twa dla mylenia korelatywnego przy uyciu takich poj jak yin i yang czy
dziesi niebiaskich pni (gan) i dwanacie ziemskich gazi (zhi), co dao cykl
szedziesicioletni lub szedziesiciojednostkowy dla rachuby czasu. (Kad
z szedziesiciu jednostek reprezentoway dwa znaki, jeden ze zbioru dziesi
ciu pni i drugi z dwunastu gazi.) Na temat tych szedziesiciojednostkowych
cykli nagromadzono znaczn wiedz. Najbardziej jednak powszechnym syste
mem by system szedziesiciu czterech heksagramw klasycznej Ksigi Prze
mian (Yijing). Heksagram to sze rwnolegych przerywanych lub cigych
linii. Kademu z owych szedziesiciu czterech heksagramw przypisywano
specyficzne konotacje, ktre mona byo wykorzysta przy wreniu.
Dla antropologw spoecznych, badajcych wczesne spoecznoci, mylenie
korelatywne nie jest niczym nowym. Nie byo ono bynajmniej czym charaktery
stycznym tylko dla Chin. Jednake ten sposb mylenia niebywale si tam roz
powszechni i dominowa przez niezwykle dugi okres, niewtpliwie z powodu

62

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

dorodkowej organizacji chiskiego pastwa i spoeczestwa. Cesarz znajdowa


si tak bardzo w centrum wszystkiego, e idee korelatywnego mylenia, a szcze
glnie idea jego cisej interakcji z natur, mogy sta si doktryn pastwow.
Zjawiska natury nie staj si mniej tajemnicze tylko dlatego, e si do
nich przyzwyczajamy. Dzi akceptujemy zjawisko przycigania ziemskiego,
dziki czemu wiemy, e wszystkie ciaa wywieraj z odlegoci wpyw na inne
ciaa. W czasach wczesnych Hanw zakadano istnienie przenikajcej wszystko
pneumy - czyli eteru (qi) - dziki ktrej dochodzio do interakcji procesw
ludzkich i przyrodniczych. Korelatywna kosmologi mona nazywa bdn
tylko dlatego, e nie da si jej naukowo udowodni. Idea rezonansu (ganying),
z ktrym mamy do czynienia w kamertonie dtym i wtedy gdy jedna struna
lutni wywouje reakcj drugiej, rwnie tkwi nieodcznie w cnocie wzajem
noci (dobry uczynek musi zosta zrwnowaony reakcj na). O innym re
zonansie mwimy, gdy dobry przykad dawany przez wadc skania innych
do podobnych czynw.
To korelatywne rozumowanie z epoki wczesnych Hanw pomogo chi
skim obserwatorom natury zmierza w kierunku naukowego mylenia, szcze
glnie w dziedzinie medycyny, jak zauway Nathan Sivin (1987). Stwierdzono
na przykad, e nakucie pewnych punktw na ludzkim ciele pozwala na kon
trolowanie nerwowej wraliwoci w innych czciach ciaa, lecz anestezja przy
uyciu akupunktury rozwina si dopiero w naszym stuleciu. Alchemicy, kt
rzy byli gwnymi pionierami w chiskiej nauce, korzystali w duej mierze
z mylenia korelatywnego. W gruncie rzeczy jego wpyw mona obserwowa
niemal na kadym polu chiskiej dziaalnoci umysowej.
W wiecie zachodnim korelatywna kosmologia odegraa znaczn rol
w myli hellenistycznej wspczesnej wczesnym Hanom. Jeszcze wikszy by
jej wpyw wrd synkretycznych mylicieli renesansu. Jednake arbitralno
pewnych zgodnoci i uniwersalno niektrych systemw z czasem zrodziy
sceptycyzm. Najwybitniejsi uczeni epoki Song podali w wtpliwo istnienie
rezonansu midzy zjawiskami natury a postpowaniem cesarza. Korelatywne
mylenie wymagao wyobrani i wielu spekulacji, tote nie mogo si osta jako
metoda kompleksowego wyjaniania zjawisk, zwaszcza w astronomii, gdzie
teori zgodnoci nie dao si objania zoonych i skrajnie rnych zjawisk
astronomicznych.
Ca t kosmologiczn wiedz mona by zerodkowa zwaszcza na zgodnociach midzy rytualnymi obrzdami sprawowanymi przez wadc a cyklem
pr roku czy innych zjawisk na niebie. Reguy dotyczce tych obrzdw, b
dcych proliferacj czynnoci dawnych szamanw, ktrzy pisali na kociach
wrebnych, stay si bardzo szczegowe. Przede wszystkim pieczoowicie od
notowywano zjawiska niebieskie. Obserwacje astronomiczne Chiczykw byy
zdumiewajco precyzyjne, o czym wiadcz na przykad tablice ukazujce czas

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

63

i miejsce wschodu i zachodu gwnych planet w latach 246-177 p.n.e. Rwnie


wiele uwagi powicano cesarskim obrzdom, poniewa midzy postpowa
niem cesarza a zjawiskami przyrody widziano wzajemne powizania. Wyej
wspomniana koncepcja rezonansu graa tu podstawow rol. T ide wza
jemnych wpyww dao si zastosowa do relacji midzy cesarzem a niebem.
Ludzki bd mg zakci ad procesw kosmicznych, poniewa ludzko od
grywaa w nich swoj rol. Ze rzdy mogy wywoa katastrof ywioow; tak
wic meteor, zamienie, trzsienie ziemi czy powd mona byo uwaa za
komentarz natury do sposobu sprawowania rzdw przez wadc.

Cesarz i uczeni
Zjawiska natury konfucjaski doradca mg wykorzysta do wywarcia
wpywu na postpowanie cesarza. Dziki korelatywnej kosmologii ze znaki
mona byo przedstawi wadcy tak, jak to czynili szamani w Anyangu. Uwa
ano, e ksigi klasyczne oferuj wgld w sztuk rzdzenia i odsaniaj - jed
nake tylko ludziom wyksztaconym - ukryte znaczenia. D a o to szans takim
nadwornym uczonym jak Dong Zhongshu (175-105 p.n.e.), by sta si specja
listami od orzekania, jakie ma by miejsce wadcy w kosmosie i z kolei, jaki
wpyw na wadz wywiera kosmos. Benjamin Schwartz (1985) zauwaa, e ko
smologiczny konfucjanizm Donga potwierdza kosmiczny status uniwersalnego
krla", lecz zaraz dodaje, e w przypadku Han Wudi Dong zapewne pojmowa
go jako or sucy zakazom i przymusowi". Innymi sowy, jak powiada Derk
Bodde (1991), niekiedy ze wzgldw politycznych mona byo sobie zmyli
pojawienie si zowrbnych znakw.
Konfucjanici wyszli zwycisko z rywalizacji z innymi szkoami filozoficz
nymi epoki Walczcych Pastw, poniewa twierdzili, e s nieodzownymi do
radcami cesarza, i tak si rzeczywicie stao. W szerszym kontekcie historycz
nym oznaczao to, sowami Arthura F. Wrighta, e pimienna elita [...] wesza
w alians z monarchi. Monarcha dostarcza symbole i realn moc: tron, policj,
wojsko, organy kontroli spoecznej. Uczeni dostarczali wiedz o precedensach
i umiejtnoci rzdzenia, co legitymizowao wadz i umoliwiao funkcjono
wanie pastwa. Zarwno monarcha, jak i uczeni zwizani byli z dwuklasowym
spoeczestwem opartym na rolnictwie".
Cesarze Han kadli nacisk na kult Nieba jako gwn liturgi i utrzymy
wali setki wity powiconych zmarym cesarzom, lecz wysocy urzdnicy na
dworze najbardziej interesowali si precedensami ustanowionymi przez wcze
niejszych wadcw i odnotowanymi w ksigach kanonicznych. Konfucjanizm
epoki Han osign to, o co mu chodzio, gdy w roku 124 p.n.e. powstaa
cesarska akademia. Znaleli si w niej znawcy Picioksigu Konfucjaskiego:

64

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Ksigi Przemian (Yijing) sucej do wrenia, Ksigi Dokumentw albo Historii


(Shujing), Ksigi Pieni (Shijing), czyli staroytnej poezji ludowej, Rocznikw
Wiosen i Jesieni (Chuniu), kroniki pastwa L u w Shangdongu, z ktrego po
chodzi Konfucjusz, wraz z komentarzami oraz Ksigi Rytuau (Liji). Cesarze
Hart,'ktrzy ju wczeniej szukali utalentowanych ludzi, mogcych stan do
egzaminw i otrzyma nominacje na urzdy, doczyli teraz do kryteriw se
lekcji jeszcze klasyczne wyksztacenie i pisemny egzamin ze znajomoci konfucjaskich klasykw. W poowie I I wieku p.n.e. donoszono, e w akademii
znajduje si 30 tysicy osb, cho prawdopodobnie nie chodzio o osoby prze
bywajce tam w jednym czasie, lecz odnotowane jako uczeni.
Konfucjaski kodeks osobistego postpowania mia swe rdo take
w przykadach zaczerpnitych z klasykw, tak jak je nawietlali uczeni. Ten
osobisty kodeks najpeniej rozwinie si w neokonfucjanizmie epoki Song, nie
mniej pewne zasadnicze kwestie pojawiy si u filozofw rozmaitych szk
przed epok Han. Najistotniejszy by tak wyrany w czasach przedhistorycz
nych nacisk kadziony na hierarchiczno, ktry zakada, e ad osigalny jest
tylko wtedy, gdy ludzie s zorganizowani wedug stopni podporzdkowania
i zwierzchnictwa. Owa zasada hierarchicznoci z kolei bya podstaw dla pod
krelania obowizkw raczej ni praw, przy oczywistym zaoeniu, e jeli kady
wypenia swoje obowizki, otrzyma to, na co zasuguje. Tak wic syn posuszny
rodzicowi zostanie zasypany przeze pochwaami. Jeli wszyscy bd wypenia
swoje obowizki, w spoeczestwie zapanuje ad z korzyci dla kadego.
Najwaniejszym ze wszystkich obowizkw bya lojalno. W formie sy
nowskiego oddania zapewniaa wadz rodzicw w rodzinie. W obrbie pa
stwa lojalno zapewniaa poparcie urzdnikw dla cesarza i jego dynastii. Idea
ta zakorzenia si tak gboko w umysach, e kiedy upadaa dynastia, jej sudzy
czsto wybierali raczej mier ni suenie nowej dynastii.
Sia tej lojalnoci jest by moe przyczyn niezwykej anomalii, ktra stra
szy w cesarskich annaach. W biografiach wybitnych konfucjaskich urzdni
kw pojawia si mianowicie jedna nie wyjaniona kwestia - niektrych z nich
cito. Fakt, e w czasach pniejszych dynastii urzdnikw publicznie cho
stano, mg by niefortunnym skutkiem pogbiajcego si despotyzmu. Ale
cinanie gowy? Na pewno byo to wane wydarzenie nie tylko dla ofiary, lecz
take jako symbol wartoci wyznawanych w pastwie. Jak mg cesarz cina
gowy swoim ministrom przy minimalnej procedurze prawnej, jedynie na pod
stawie cesarskiego przywileju wykorzystywanego od niepamitnych czasw?
Ostatecznie rytua ten sta si mniej krwawy: jeszcze niedawno, bo w roku
1858, cesarz posa jedwabn ciciw z uku dostojnikowi, ktry negocjowa
pierwsze traktaty z Wielk Brytani, Francj i Stanami Zjednoczonymi, po
niewa straci on twarz wobec obcokrajowcw. Pozwolono mu pozbawi si
ycia samemu, z pomoc sucych.

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

65

Mamy tu na pewno do czynienia z legistycznym aspektem konfucjanizmu


imperialnego. Benjamin Schwartz (1985) przypomina, e w tekstach legistw
wadc napomina si, by korzysta z caej surowoci prawa przeciwko niesynowskim i niebraterskim zachowaniom, tak by sankcje karne dotary do samego
centrum siatki rodzinnych zwizkw, gdzie wizi rodzinnej moralnoci powinny
rzdzi niepodzielnie [...]. Cnota wadcw przejawiaa si zarwno w wymie
rzaniu przez nich sprawiedliwych kar, jak i w sile ich moralnego wpywu".
Wynika std kilka oczywistych zaoe. Pierwsze to rola cesarza jako r
da spontanicznych, irracjonalnych, nieprzewidywalnych dziaa w przeciwie
stwie do zrutynizowanych, przewidywalnych dziaa (lub ich braku) biurokracji.
Urzdnicy dyli do utrzymania adu. Cesarz mg im zagrozi, wprowadzajc
niead. Drugie zaoenie: cesarz, jak sdzono, mia arbitraln i nieograniczon
wadz nad yciem i mierci. Ofiara nie miaa praw, czciowo dlatego, e
doktryna praw nie miecia si w chiskiej teorii politycznej. Trzecie i najbar
dziej uderzajce zaoenie to niemal powszechna akceptacja decyzji cesarza
o kani urzdnika. Nie istnia sd apelacyjny. Inni mogli by oburzeni, lecz
pozostaway im jedynie rne formy protestu czy nawet grupowej rebelii. Taka
sytuacja to bez wtpienia dziedzictwo rytualnie usankcjonowanej przemocy.
Mark Lewis zebra na ni dowody, poczynajc od epoki Walczcych Pastw,
kiedy zabijanie zwierzt na polowaniu i ludzi na wojnie byo zawodow spe
cjalnoci wadcy, nawet wwczas gdy zrezygnowano ze skadania ofiar z ludzi.
Zmusza to do zastanowienia si, czy zachodni jak rwnie wspczeni
chiscy badacze nie oceniali zbyt nisko transcendentalnej roli cesarza w chi
skim systemie wierze. Na pewno Syn Nieba jest odpowiednikiem tego, co
my nazwalibymy bogiem na ziemi, osob, ktra w zachodniej terminologii
mogaby by bogiem wcielonym. Cesarskie witynie byy miejscami czci odda
wanej cesarzowi. By moe zdoamy poj prawo cesarza do zabijania swoich
urzdnikw jedynie wtedy, gdy waciwie ocenimy jego rol jako centralnego
bstwa chiskiego pastwa i spoeczestwa. Konfucjanista nie obawia si kary
w yciu pomiertnym, poniewa y z dnia na dzie w rodowisku, w ktrym ce
sarz mg go nagrodzi jak rwnie unicestwi. Mieszkaniec Azji Zachodniej
czy Europy wierzcy w ycie pozagrobowe mg si obawia pieka, konfu
cjanista troszczcy si o ycie tu i teraz mg y w strachu przed gniewem
cesarskim. Bg siedzia na tronie w paacu w stolicy. Ambitny urzdnik pa
mita o tym na kadym kroku. Kiedy jakiego urzdnika cito, naleao to
po prostu zaakceptowa jako co, co dzisiejsi agenci ubezpieczeniowi nazwa
liby wypadkiem losowym".
Takie rozumowanie prowadzi do istotnego pytania, jaka jest relacja midzy
wen a wu. Wen w zasadzie znaczy tyle co sowo pisane i szerzej - wpyw sowa
na mylenie, moralno, wiar i kultur. Nazwijmy to najbardziej oglnikowo
porzdkiem cywilnym". Wu kojarzy si z uyciem przemocy, a zatem oznacza

66

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

generalnie porzdek wojskowy. Uczeni konfucjanici posuwali si bardzo da


leko, eby wychwala wen i zdyskredytowa wu. Zastanawiam si jednak, czy
w kombinacji wen-wu nie powinno si uwaa wu (pamitajmy o zakadaniu
dynastii, eksterminacji buntownikw i zoczycw i karaniu urzdnikw) za
element silniejszy, a wen za sabszy. Czy na przykad cnota lojalnoci (aspekt
wen) miaa tak moc jak praktyka zastraszania (aspekt wu)? Czsto cesarz,
chcc uzyska kontrol nad sytuacj, stosowa przede wszystkim taktyk za
straszania. Wemy na przykad przypadek najwikszego chiskiego historyka
Sima Qiana. Jak pisze Edwin Reischauer (w: Reischauer i Fairbank, 1960)
Sima Qian odziedziczy stanowisko nadwornego astrologa i mia dostp do
zbiorw cesarskiej biblioteki [...] twierdzi, e jedynie koczy dzieo historyczne
rozpoczte przez jego ojca Sima Tana. Lecz mogo to by czciowo faryzeuszowskie usprawiedliwienie czego, co w rzeczywistoci byo nader miaym
przedsiwziciem - kontynuacj i poszerzeniem najwikszego osignicia przy
pisywanego Konfucjuszowi - a mianowicie nadaniem zapiskom o przeszoci
waciwej formy. Sima Qian by wyranie czowiekiem wielkiej odwagi i nad
zwyczajnej wiedzy. W roku 99 p.n.e. wystpi w obronie wybitnego chiskiego
generaa, ktry zosta zmuszony do poddania si Xiongnu, i Wudi ukara Sima
Cjiana za zuchwalstwo, kac go wykastrowa".
Utrata jder bya najcisz kar poza uciciem gowy, poniewa uniemo
liwiaa spodzenie mskiego potomka, ktry w wieckiej religii chiskiej elity
mia sprawowa rodzinne obrzdy ku czci przodkw przynoszce pociech ich
duchom. Od roku 99 do mierci okoo roku 85 p.n.e. Sima Qian przypusz
czalnie koczy swoje wielkie dzieo porzdkujce chisk histori. Czy mamy
wierzy, e nie zosta zastraszony przez kastracj?
Moemy tylko si zastanawia, czy zastraszenie to odcisno jakie pitno
na jego Zapiskach historycznych (Shiji). Dzieje panowania Wudi u Sima Qiana
kocz si niedugo po wstpnym akapicie. Sima Qian nie zajmowa si r
dami cesarskiego prawa pozwalajcego na stracenie czy kastrowanie podda
nych. By moe zasuguje to na ponowne krytyczne zbadanie.
Jak zwrci uwag Thomas Metzger (1973), cesarz naturalnie operowa
ca gam moliwych sankcji - opresywnych, rekompensacyjnych i normatyw
nych" - kombinujc je stosownie do okolicznoci. Zastosowaniu przez niego
zastraszajcej przemocy towarzyszyy na og wybuchy moralnego oburzenia
majce na celu osignicie normatywnego uzasadnienia w umysach elity".
Cesarz mia wadz nad yciem uczonego-urzdnika, a take nad jego
ksikami i edukacj - systemem nauki i jej przekazywania. Niemal kada
dynastia popieraa zbieranie ksiek. Destrukcyjna troska Pierwszego Cesa
rza Qin o ksigi i uczonych bya tylko gwatowniejsza ni u innych wadcw.
R. Kent Guy (1987) doszed do wniosku, e skoro sztuka rzdzenia i pisania

Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny

67

rozwiny si razem w staroytnych Chinach, to wwczas poczucie fundamen


talnej jednoci obu tych dziaa mogo rwnie dobrze lec u podstaw zarwno
konfucjaskich, jak i legistycznych pogldw na uczono i rzdzenie".
Do podobnego wniosku mona doj w przypadku edukacji. Zapewne
przesad jest tumaczenie nazwy cesarskiej akademii, czyli Tabcue (zaoonej
w roku 124 p.n.e. i istniejcej do czasw Poudniowej Dynastii Song), jako
Uniwersytetu Narodowego" lub nazywanie Guozijian (od dynastii Song do
Qing) Urzdem Edukacji". Jako instytucje koncentrujce si na klasykach
mona by je rwnie dobrze nazwa orodkami indoktrynacji. Pozostaje jednak
faktem, e wadz cesarsk, ksiki i uczonych postrzegano jako integralnie
ze sob powizane aspekty rzdzenia.

Rozdzia 3

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

Rozbicie
Wraz z postpujc dezintegracj Chin zjednoczonych pod panowaniem
dynastii Han zyskiwa zwolennikw buddyzm importowany z Indii w poowie
I wieku n.e., a konfucjanizm pastwowy chyli si ku upadkowi. Barbarzystwo
i religia towarzyszyy rozpadowi imperium Han podobnie jak w przypadku
imperium rzymskiego. W Chinach jednak skutki byy odmienne ni w Europie.
Zasadniczy mechanizm upadku dynastii Han by taki jak zawsze - powsta
wanie lokalnych czy regionalnych orodkw wadzy, ktre przymi wadz
centraln. Sabo centrum miaa wiele przyczyn: dziedziczenie tronu przez
nieudolnych cesarzy, zdominowanie ich przez rodziny cesarzowych, uzurpowa
nie wadzy przez eunuchw i liczne rywalizujce ze sob koterie na dworze.
Protekcja i korupcja przyczyniay si do mianowania na stanowiska nieod
powiednich osb, do zachannej eksploatacji i ucisku ludu, do lekcewaenia
interesw rodw kupieckich i magnackich i do osabienia siy militarnej dyna
stii. Taka sabo centrum miaa wpyw na narastanie potgi wadzy lokalnej
i regionalnej, znajdujcej si w rkach rodw arystokratycznych, ktre dyspo
noway dobrami ziemskimi, warownymi miastami, jak rwnie znajdujcymi si
w nich wytwrniami. Ostateczn katastrof przyniosa w roku 220 n.e. rebe
lia koczujcych dawniej w pnocnych Chinach rodzin arystokratycznych oraz
ich poddanych, ktrzy osiedli w obrbie Wielkiego Muru, ale zachowali swoje
umiejtnoci i skonnoci do wojaczki.
W czasach tej rebelii przebiegay dwa procesy, ktre doprowadziy w efek
cie do rozbicia Chin na Pnoc i Poudnie, rozbicia trwajcego ponad trzy-

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

69

sta lat; pierwszy - nieustajce najazdy koczownikw na pnocne Chiny i drugi (czciowo jako rezultat pierwszego) - przenoszenie si Chiczykw
Han na cieplejsze i yniejsze obszary doliny Yangzi dalej na poudniu. Pro
ces ten pooy podwaliny pod dwoisty rozwj maych regionalnych dynastii
na pnocy i na poudniu. Po okresie znanym jakoJTrzy Krlestwa, w latach
220-265 n.e., i czasowym zjednoczeniu kraju w latach 280-304, w poudnio
wych Chinach, na terenach lecych wzdu i poniej Yangzi, w latach 317-589
pojawio si kolejno Sze Dynastii, a w pnocnych rywalizowao ze sob
w sumie Szesnacie Krlestw.
Na pnocy gwnymi najedcami nie byli ju turecko-tatarscy Xiongnu,
poniewa ich konfederacja si rozpada, lecz koczowniczy protomongolski lud
znany jako Xianbei, ktry zaoy swoje pastwa w Gansu na zachodzie i w Hebei i Shandongu na wschodzie. Zamiast barbaryzowa miejscow chisk kul
tur ci mniej cywilizowani najedcy szybko przejli sztafa chiskich rodw
arystokratycznych, zwizali si przez maestwa z miejscow ludnoci i urz
dzali swoje dwory w chiskim stylu. Najwybitniejsi byli Turcy Toba, ktrzy zao
yli Pnocn Dynasti Wei (386-535), najpierw w Datongu na pnocy Shanxi,
a pniej (po zdobyciu i zjednoczeniu pnocnych Chin) w swojej drugiej sto
licy, pooonym niedaleko na poudnie od Rzeki tej Luoyangu - niegdy
stolicy Pniejszej Dynastii Han. W niemaej mierze do osigni Pnocnej
Dynastii Wei zalicza si jej entuzjastyczny stosunek do buddyzmu i wielkie
rzeby skalne, ktre powstay w pobliu obu stolic.
Buddyzm szerzy si szybko nie tylko na pnocy, lecz take w krajach Sze
ciu Dynastii na poudniu. W wielkiej epoce buddyzmu w Chinach od wieku
V do I X konfucjanizm pozostawa na og w cieniu, a nauka oraz sztuka
buddyjska wywary gboki wpyw na chisk kultur zarwno na pnocy,
jak i na poudniu.

Nauka buddyjska
Budda, ktry y prawdopodobnie w V I wieku p.n.e. w Nepalu, wywodzi
si z arystokracji. Porzuciwszy paac, jego harem i przepych, dozna - medytu
jc - owiecenia, w czasie ktrego pozna wielk regu koa prawa lub inaczej
koa Buddy. Mona to okreli jako teori uzalenionego pocztku" ycia:
wszystko uwarunkowane jest przez co innego i wystpuje w cisym nastp
stwie, a wic w rezultacie cierpienie w yciu zaley od pewnych warunkw
i przez ich usunicie mona wyeliminowa samo cierpienie. I tak podanie ktre ostatecznie prowadzi do cierpienia - rodzi si z uzalenienia od dozna,
co z kolei ma swj pocztek w uzalenieniu od kontaktu i od szeciu zmy
sw, i tak dalej. Dlatego celem staje si w buddyzmie przerwanie acucha

70

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

uwarunkowa, ktre wikaj czowieka w t sekwencj namitnoci, pragnie


i przywiza. Na tej przesance o uwarunkowaniu niedoli i o tym, e mona
te uwarunkowania zniszczy, wczeni buddyci zbudowali wiele teorii.
Jedn z centralnych i szczeglnie dzi ciekawych jest teoria dharm.
W gruncie rzeczy to teoria czsteczek (czyli atomw), wedug ktrej istota nie
istnieje jako taka, lecz skada si ze wszystkich swoich czstek. Dawni mnisi
buddyjscy wierzyli, e czowiek skada si z wielu tych czstek, czyli dharm, nie
ma osobowoci, duszy ani wasnego ja. Istnieje kilka typw dharm. Niektre
s zwizane z form i materi, inne z doznaniem, jeszcze inne z dziaalnoci
umysow. Oglnie biorc, teoria dharm zrcznie wyjania dowiadczenie i daje
podstaw do zaprzeczania istnieniu ja". Wanie tego buddyci poszukiwali
jako drogi ucieczki przed niedol ycia. Skoro wszystkie elementy dowiadcze
nia mona uzna za zasadniczo odmienne, nie powizane, zatomizowane, za
rwno w przestrzeni, jak i czasie, to, jak twierdzono, waciwe zrozumienie tej
prawdy moe prowadzi do eliminacji iluzji wasnego ja" i uwolnienia z koa
prawa. Tego rodzaju ucieczki, czy jak kto woli owiecenia, zawsze poszukiwali
mistycy na caym wiecie, a i w redniowiecznych Chinach szukano jej arliwie.
Wczesny buddyzm zosta zinstytucjonalizowany w regule klasztornej, ktr
mona zestawi i porwnywa z yciem klasztornym w pniejszym okresie
chrzecijastwa. To wanie wczeni mnisi ostatecznie spisali buddyjskie sutry (kazania i nauki Buddy).
Przed sw ekspansj z pnocnych Indii na Daleki Wschd buddyjska
szkoa mahajany (wikszego wozu") dokonaa gbokich zmian w staroyt
nych doktrynach, dziki czemu stay si one atrakcyjniejsze dla szerokich mas.
Do nowoci naleaa idea zbawienia, ktre mona byo osign za wstawien
nictwem bodhisattww (owieconych"). Osignli oni stan owiecenia Buddy,
lecz kontynuowali bytowanie na tym wiecie, eby ratowa innych. Najsynniej
szym z tych bstw bya chiska bogini miosierdzia, czyli Guanyin, abstrakcja
idei wspczucia, obok Buddy Nieskoczonego wiata, Amitabha (po chi
sku Emituofo). Zbawienie innych poprzez wysiki tych owieconych" stao si
moliwe dziki teorii, e zasugi mona przekaza. Koncepcji tej towarzyszya
idea dobroczynnoci, ktra dopenia pierwotn wiar buddyjsk i uczynia
z niej w Chinach i Japonii bardziej pozytywn si spoeczn.
Szkoa mahajany rozwina take pozytywn doktryn nirwany, stanu, kt
rego osignicie byo celem wszystkich zabiegw buddystw. Sam Budda uwa
a go jednak za do tego stopnia niemoliwy do opisania, e niczego o nim
nie powiedzia.
Nauki buddyzmu przedstawia wielki buddyjski kanon zwany Tripitaka.
Tumaczenie sutr z tego kanonu stao si gwnym zajciem pierwszych mni
chw buddyjskich w Chinach. Stanli wraz ze swymi uczniami wobec ogrom
nie skomplikowanych problemw jzykowych, jak rwnie intelektualnych: jak

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

71

tumaczy z sanskrytu, jzyka poisylabicznego, wysoce fleksyjnego i zapisy


wanego, jak angielski i inne jzyki indoeuropejskie, alfabetycznie, na chiski,
jzyk monosylabiczny, niefieksyjny, z pismem ideograficznym; jak przekaza
w tym bardzo zwizym i konkretnym jzyku niezwykle metaforyczne, meta
fizyczne abstrakcje indyjskiego mistycyzmu.
Prbujc przekaza czy przetumaczy" swoje nowe i obce idee na terminy
zrozumiae dla chiskich suchaczy, wczeni buddyjscy misjonarze natknli si
na problem, z ktrym musia si zmaga kady, kto przynosi obce idee do
Chin - jak dobra pewne chiskie terminy, znaki ju obarczone ustalonymi
znaczeniami, i nada im nowe, unikajc przy tym subtelnej modyfikacji czy
wrcz sinizacji obcych koncepcji. Na przykad chiski znak dao (droga"), tak
szeroko stosowany w taoizmie i konfucjanizmie, mg by uyty wielorako
dla indyjskiej dharmy albo jogi, albo dla idei owiecenia, a taoistyczne wuwei
(niedziaanie") dla nirwany. Rezultatem bya co najmniej niejasno, jeli nie
pewne rozwodnienie oryginalnej myli.
Wyraajc znakami chiskimi abstrakcyjne idee pochodzce z zewntrz,
trudno byo unikn pewnej sinizacji. Ponadto broniono si przed egzotycznymi
i spoecznie dezintegrujcymi wartociami. Arthur Wright (1959) pisze: Sto
sunkowo wysoka pozycja przyznawana przez buddyzm kobietom i matkom zo
staa zmieniona w tych wczesnych przekadach. Na przykad zdanie M utrzy
muje on przerobiono na M sprawuje kontrol nad swoj on, a zdanie
ona pokrzepia ma zastpiono zdaniem ona szanuje swojego ma".
Niechiscy najedcy pnocnych Chin, z I V wieku i czasw pniejszych,
zaakceptowali buddyzm czciowo dlatego, e podobnie jak oni przyszed z ze
wntrz, spoza starego porzdku, nad ktrym przejmowali wadz. Buddyjscy
kapani mogli si sta sprzymierzecami w wychowywaniu mas w ulegoci.
Chiczykom z klasy wyszej, ktrzy uciekli na poudnie, buddyzm ofiarowywa
rwnie gbok intelektualnie i estetycznie satysfakcjonujc pociech i wyja
nienie - dlaczego doszo do upadku starego spoeczestwa. W czasach upadku
spoecznego cesarze, tak jak i proci ludzie, poszukiwali religijnego zbawienia.
Z tego okresu pochodz wielkie dziea sztuki, posgi i witynie wykute w ska
ach. Mona by zestawi i przeprowadzi owocne porwnania midzy rol du
chowiestwa i ycia klasztornego, rozwojem sekt i relacji midzy Kocioem
a pastwem w epoce buddyzmu w Chinach i ich pniejszego odpowiednika
w redniowiecznej Europie - chrzecijastwa. Buddyjskie klasztory na przy
kad suyy podrnym jako zajazdy, zbiegom jako schronienie i zajmoway
si dobroczynnoci. Stay si take wielkimi wacicielami ziemskimi i zyskay
quasi-urzdow pozycj w administracji pastwowej.
Po wczesnym okresie zapoycze i przystosowywania buddyzmu do warun
kw miejscowych nastpi okres akceptacji i niezalenego rozwoju. Na chiski

72

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

buddyzm mia wpyw taoizm, ktry sam te z kolei podlega wpywowi buddy
zmu^ W jakim stopniu - o tym dyskutuje si do dzisiaj. Powstay nowe sekty
odpowiadajce chiskim potrzebom. Najlepiej nam znana dziki swoim wpy
wom na sztuk Wschodu jest szkoa szukajca owiecenia w praktykach medy
tacyjnych (w Chinach zwana chan, po japosku zen). Wszystko to chyba do
przekonujco wskazuje na bardzo zoon interakcj midzy takimi elemen
tami jak indyjski buddyzm, barbarzyscy najedcy, rodzimy taoizm i w kocu
rozkwit i upadek chiskiego buddyzmu.

Ponowne zjednoczenie w epoce Sui i Tang


W okresie rozbicia brak centralnej ortodoksji pozwoli poudniowym Sze
ciu Dynastiom, z ktrych wikszo miaa swoj stolic w Nankinie, i pnoc
nym Szesnastu Krlestwom na zrnicowanie i innowacje. Buddyzm i taoizm
inspiroway artystw, filozofw i pisarzy. Wiele historii dynastycznych zajmuje
si przejciowymi maymi dynastiami tego okresu.
Trzy stulecia panowania dynastii Sui i Tang znw przywrciy idea jed
noci, ktry zrodzi si za Hanw. Najazdy nomadw zdewastoway pnocne
Chiny, tymczasem poudniowe tereny wzdu Yangzi cieszyy si dobrobytem
i wzgldnym spokojem. Ludno (gwnie Chin pnocnych, zob. Mapa 10.)
oceniana na szedziesit milionw w roku 2 n.e. zmniejszya si, a migra
cja Chiczykw na poudnie zacza przesuwa punkt cikoci kraju (zob.
Mapy 11. i 12.). W czasach nowoytnych na poudniu bdzie mieszka dwie
trzecie populacji. Jednake w wiekach V I - X wikszo Chiczykw nadal
ya na atwej do zjednoczenia Rwninie Pnocnochiskiej, gdzie doliczono
si dwudziestu prefektur, kada po 100 tysicy gospodarstw domowych (okoo
500 tysicy ludzi). Jak zauway Mark Elvin (w: Blunden i Elvin, 1983), im
perium rzymskiemu wyranie brakowao dajcego si z tym porwna skon
solidowanego i dominujcego regionu". Centralne pooenie pnocnych Chin
i liczna populacja przemawiay za jednoci. Ten, kto zdoby kontrol nad
tym regionem, mg do atwo podporzdkowa sobie inne obszary, wcz
nie z poudniowymi Chinami.
Zaoyciele dynastii Sui i Tang byli powizani maestwami z koczow
niczymi rodami plemiennymi, ktre si zsinizoway. Stanowili teraz arystokra
tyczne rody pnocno-zachodnich Chin, zwaszcza dzisiejszej Shanxi i dawnego
regionu stoecznego cigncego si od doliny rzeki Wei wzdu poudniowego
brzegu Rzeki tej do Rwniny Pnocnochiskiej. Tak jak za panowania dy
nastii Zhou i Qin na militarn si tego pnocno-zachodniego regionu miay
wpyw ludy koczownicze. Stepowi pasterze zaopatrywali Chiczykw w konie,
spodnie do jazdy na oklep, sioda, a pniej w strzemiona wraz z uprz

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

73

i wreszcie w chomta, ktre potem przejmie te Zachd. Zwizki handlowe


i dyplomatyczne tych klanw z Azj Centraln byy cise i znaczce na dugo
przed zjednoczeniem Chin przez dynastie Sui i Tang.
Zaoyciel dynastii Sui pochodzi z czciowo koczowniczej rodziny Yang,
ktrej woci leay w poowie drogi midzy dwiema staroytnymi stolicami
dynastii Zhou i Han, Chang'anem i Luoyangiem. Podobnie zaoyciel dynastii
Tang by potomkiem arystokratycznego rodu L i turecko-tatarskich wojowni
kw. Ta wojskowa arystokracja maestwami wizaa si nie tylko z Chi
czykami, lecz take midzy sob, tworzya wielk i homogeniczn grup przy
wdcw, ktra potrafia sprosta trudnym zadaniom podboju i rzdzenia. Ko
czowniczy wadcy pnocnych Chin tak skrztnie przejmowali chiskie obyczaje
z jzykiem, ubiorem i metodami rzdzenia wcznie, e ich hybrydalne pastwa
sprawiaj w historycznych zapisach wraenie zupenie chiskich.
Ostatnie z Szesnastu Krlestw ju zjednoczyo Chiny, kiedy w roku 581
przej wadz zaoyciel dynastii Sui. Szybko stworzy nowy kodeks praw ska
dajcy si z 500 przepisw, uporzdkowa administracj lokaln i przej kilka
instytucji z wczeniejszych krlestw. Nalea do nich system rwnego pola",
zgodnie z ktrym co roku przydzielano kilkadziesit arw ziemi uprawnej ka
demu dorosemu mczynie. Utrzyma take system zbiorowej odpowiedzianoci grup kilku gospodarstw, system lokalnej milicji i wojskowych kolonii
rolniczych na granicach. Zunifikowana biurokracja zapewniaa przypyw do
chodw z podatkw; spichlerze regulujce ceny kupoway ziarno w czasie, gdy
byo go pod dostatkiem, i sprzedaway tanio w okresie godu. Klasztory bud
dyjskie stay si tymczasem wacicielami wielkich dbr ziemskich i znaczenie
ich roso. Opieka ze strony pobonego cesarza przyczynia si do powstania
(uywajc okrelenia Arthura Wrighta) buddyzmu imperialnego".
Podbj poudnia wzdu Yangzi przez dynasti Sui nie przynis wielkich
szkd, tote drugi jej cesarz, Yangdi, mg zmobilizowa zasoby imperium dla
realizacji wielkich projektw. Jednym z nich byo przeduenie Wielkiego Ka
nau z Hangzhou na pnoc, na drug stron Yangzi do Yangzhou, a potem
w kierunku pnocno-zachodnim do Luoyangu (zob. Mapa 16.). D o roku 609
przeduono go w kierunku pnocno-wschodnim do regionu Tianjinu i Pe
kinu. Wykorzystujc lokalne cieki i jeziora mona byo dostarcza barkami
ywno i towary z dolnego biegu Yangzi dalej przez pnocne Chiny i wzmoc
ni pnocne pogranicze, jak rwnie wyywi region stoeczny. Zbudowano
te wielkie spichlerze (kady mia pojemno 33 milionw buszli).
Erupcja nieokieznanej energii za panowania cesarza obdarzonego wizj
wielkoci skania do porwnania krtkotrwaych rzdw Yangdi z dynastii Sui
i Pierwszego Cesarza Qin, z ktrych kady przeliczy si z siami. Prba podboju
Korei przez Yangdi wyczerpaa zasoby pastwa, a poraka spowodowaa bunt
na wielk skal i utrat mandatu.

74

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Zaoyciele dynastii Tang byli bardziej przezorni. Dostali w spadku zdo


bycze dynastii Sui, w tym olbrzymi stolic Chang'an, o powierzchni 5 na 9,5
kilometra, i drug Luoyang. Na miejsce administracyjnych wydziaw dynastii
Han, ktre zajmoway si sprawami paacowymi, sprawami rodziny panujcej
obok spraw o znaczeniu oglnokrajowym, dynastie Sui i Tang powoay sze
ministerstw - kadr administracji, finansw, rytuau, wojska, sprawiedliwoci
i robt publicznych. Pniej stanowiy one gwne filary chiskich rzdw a
do roku 1900. Do innych instytucji zalicza si cenzorat, kontrolujcy i zda
jcy sprawozdanie z postpowania urzdnikw, a nawet cesarza, oraz wczesna
forma systemu egzaminacyjnego.
Za panowania drugiego cesarza dynastii Tang wojska chiskie przekraczay
granice kraju, zmierzajc we wszystkich kierunkach. Pokonay Koreaczykw,
dokonay ekspansji na poudnie, zajmujc pnocny Wietnam, a nade wszystko
docieray coraz dalej w Azji Centralnej, tak e w kocu chiskie prefektury
znalazy si na zachd od Pamiru (zob. Mapa 9.). Ekspansja ta otworzya drog
wzmoonym kontaktom z Azj Zachodni przez miasta handlowe w oazach na
Jedwabnym Szlaku. Stolica Tangw - Chang'an - staa si wielk midzynaro
dow metropoli, ogniskow eurazjatyckiego wiata. a d n a ze stolic Zachodu
w latach 600-900 nie moga si z ni rwna co do rozmiarw i wspaniaoci.
Sukcesom militarnym nie ustpoway wielkie osignicia w dziedzinie
sztuk piknych i literatury. Poezja Tangw staa si wzorem dla pniejszych
okresw. Twrczy wigor przyczyni si do wikszej otwartoci spoeczestwa,
yczliwego przyjmowania w miastach przybyszy z Japonii, Korei, Wietnamu,
jak rwnie z Persji i Azji Zachodniej. Buddyzm nada nowy wymiar spucinie
dynastii Han. Modsze pastwa powstajce w Azji Wschodniej przy tworzeniu
swoich instytucji sigay po wzory z cesarstwa Tangw.

Buddyzm i pastwo
Porwnanie roli buddyzmu w Chinach z rol chrzecijastwa w Europie
ukazuje jedn uderzajc rnic na paszczynie politycznej. Po przywrce
niu przez dynasti Tang wadzy centralnej stopniowo pod wpywem buddyzmu
zaczto oywia konfucjanizm, by mie w nim oparcie dla silnych rzdw.
Cesarska biurokracja miaa w kocu wprowadzi cisy nadzr nad Kocio
em buddyjskim.
Dostosowanie buddyzmu do chiskich obyczajw widoczne jest, na przy
kad, w owiacie. Jak zauway Erie Zurcher (1959), buddyjska droga", kadc
nacisk na moralne zachowanie, przypominaa konfucjanizm. Buddyjski nowi
cjusz musia si nauczy niezliczonych zasad postpowania i nieustannie wal
czy z grzechem, podaniem i przywizaniem. Musia przestrzega piciu

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

75

zasad, powstrzymywa si od zabijania, kradziey, stosunkw pciowych (za


bronionych), kamstwa, upojenia (alkoholowego). Sangha, czyli spoeczno
mnichw, mniszek, nowicjuszy i wieckich wyznawcw, musiaa dotrzymywa
bardzo wielu lubw. Do tego dochodziy dobre uczynki i miosierdzie (zja
wisko znajdujce si w tle konfucjaskich umw wsplnotowych", xiangyue,
z epoki Song i pniejszych, jak jeszcze zobaczymy).
[""W okresie swojego rozkwitu w Chinach w latach mniej wicej 500-850
buddyzm nie umniejsza wadzy pastwa jako jedynego rda porzdku poli
tycznego i spoecznego. Wysoka kultura pozostawaa nadal d o m e n wieckiej
elity ludzi wyksztaconych. Oznaczao to, e spoeczno wyznawcw buddy
zmu utrzymywana bya cile w swoich granicach. Dopiero w V I wieku sangha
staa si tym, co Zurcher nazywa elit sekundarn". Mnichw rekrutowano
spord rodzin z warstw wyszych. Bya to rzecz niezwyka, poniewa czon
kowie sanghi jako grupy zamknitej zrywali wizy ze spoeczestwem. Sangha
uwaaa si za niezalen od wadz, zwolnion od podatkw i nadzoru rzdo
wego, miaa te wrd czonkw kobiety. Wczeniej czy pniej autonomia ta
sprawiaby, e buddyzm staby si zagroeniem dla pastwa.
W epoce Tang wystpowaa tendencja do zbiurokratyzowania buddyzmu
przez kontrol administracyjn, nadawanie tytuw, sprzeda wiadectw wy
wicenia, kompilacj kanonu buddyjskiego i system egzaminw na duchow
nych, ktre miay na celu wyowienie talentw. Przed wywiceniem mnisi
musieli przej trudny program szkolenia i studiw. Egzaminy na duchow
nych, podobnie jak w przypadku klasycznych uczonych konfucjaskich, leay
w gestii Ministerstwa Rytuau. Edukacja w klasztorach buddyjskich obejmo
waa studium klasykw konfucjanizmu. Klasztory buddyjskie przygotowujce
mnichw do konfucjaskiego systemu egzaminacyjnego to jakby zapowied
akademii z epoki Song. Tak wic buddyzm, a do momentu wielkich represji
w roku 845, by konsekwentnie ograniczany w swoich owiatowych wysikach
przez dominacj nauki konfucjaskiej. Pniej jednak wywar poredni wpyw
na amalgamat znany jako neokonfucjanizm.
Tradycj polityczn buddyzm naruszy w tak niewielkim stopniu, e zre
dukowanie gospodarczego znaczenia buddyjskich klasztorw sprawio dyna
stii Tang niewielki kopot. Kilkakrotne przeladowanie buddystw, zwaszcza
w I X wieku, czciowo byo walk o utrzymanie ziemi poza zasigiem Kocioa
i o jej atwiejsze opodatkowanie. Midzy Kocioem a pastwem w rednio
wiecznych Chinach nie doszo do walki porwnywalnej do tej na Zachodzie.
Kocioy - czy to buddyjski, czy taoistyczny - nie zdoay osign niezale
noci od pastwa. Ich kapani byli luno zorganizowani, bierni w sprawach
politycznych, witynie zdecentralizowane, uzalenione od umiarkowanego lo
kalnego wsparcia, nie majce zwartych wieckich kongregacji ani oglnokra
jowego zarzdu.

76

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Idc za przykadem buddyzmu, Koci taoistyczny, w odrnieniu od


filozofw i alchemikw, dociera do mas z imponujcym panteonem bstw
i wieloma sektami, cho nie zdoa stworzy wiatowej organizacji. Taoistyczne
klasztory i witynie pozostay odrbnymi jednostkami hodujcymi ludowym
wierzeniom. Z natury rzeczy taoizm nie mg sta si znaczc, zorganizo
wan si w chiskiej polityce: przedstawia alternatyw dla konfucjanizmu
w sferze osobistych przekona, pole dziaa praktycznych pozostawiajc kon
fucjanizmowi.
Z drugiej strony, taoici wnieli znaczny wkad w chisk technik dziki
dugotrwaemu praktykowaniu alchemii w poszukiwaniu zarwno fizjologicz
nej niemiertelnoci, jak i celu bliszego - bogactwa dziki wytwarzaniu zota.
Sporzdzali eliksiry, zbierali zioa, tworzc wielk chisk farmakope, z ktrej
wiat czerpie do dzi. Alchemicy wnieli swj wkad w technologie produkcji
porcelany, barwnikw, stopw i przyczynili si rwnie do innych chiskich
wynalazkw, takich jak kompas i proch strzelniczy. Wiele ich osigni, jak
zauwaa Joseph Needham, naleao raczej do sfery protonauki ni pseu
donauki".

Upadek dynastii Tang


Trzeci cesarz dynastii Tang okaza si niestety saby, cho zrekompenso
waa to jego maonka, cesarzowa Wu, sprawujc autokratyczne rzdy przez p
wieku (mniej wicej od roku 654 do 705), najpierw za porednictwem cesarza,
potem jego modocianych nastpcw, a w kocu przez czas jaki jako wadczyni
wieo proklamowanej dynastii. Cesarzowa Wu, jedyna kobieta, ktra zasiadaa
na chiskim tronie, bya politykiem zadziwiajco zrcznym i utalentowanym,
lecz mordercze zapdy i nielegalne metody utrzymywania wadzy zyskay jej z
saw wrd urzdnikw. Skutkiem tego byy take przerosty kadrowe i wiele
rodzajw korupcji. W roku 657 pastwo dysponowao tylko 13 500 urzdnikami
zarzdzajcymi ludnoci, ktra liczya prawdopodobnie blisko 50 milionw.
Rzd ograniczy wydatki, tworzc lokaln milicj (fubing) rekrutowan spord
samowystarczalnych rolnikw i nakadajc na nich obowizek wykonywania
robt publicznych. Wadze nadal popieray niezalenych rolnikw dysponuj
cych ziemi i dlatego w ramach systemu rwnego pola" (juntian) dokonyway
okresowo ponownego podziau gruntw zgodnie z rejestrem ludnoci. O ile
jednak drugi cesarz sprawowa rzdy osobicie, spotykajc si codziennie ze
swoimi doradcami, manipulacje cesarzowej Wu naday wadzy cesarskiej cha
rakter bardziej odlegej, konspiracyjnej i despotycznej. Cesarzowa Wu zamaa
potg arystokratycznych klanw z pnocnego zachodu i stworzya wiksze
moliwoci reprezentacji w rzdzie ludziom z Rwniny Pnocnochiskiej.

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

77

Osoby, ktre zday egzaminy pastwowe, zaczy tworzy ma elit w sfe


rach urzdniczych. Ocena rzdw cesarzowej Wu pozostaje nadal przedmio
tem dyskusji.
W czasach cesarza Xuanzonga (panowa w latach 713-755) dynastia Tang
osigna szczyt wielkoci i powodzenia, jednak saboci zaczy si kumulowa.
Najpierw fatalna okazaa si nadmierna, wrcz rujnujca ekspansja militarna.
Wojska stacjonoway daleko na poudniowo-zachodnim pograniczu, a take na
zachd od Pamiru. Tam, niedaleko Samarkandy, zostay w roku 751 pokonane
przez Arabw. Tymczasem milicj fubing stopniowo przeksztacono w zawo
dowe bojowe oddziay podporzdkowane dziewiciu dowdztwom, gwnie na
pograniczu, pod wodz generaw wyposaonych w szerokie penomocnictwa.
Potni generaowie wtrcali si do polityki dworu. W miar jak Dwr Ze
wntrzny, ktry podlega szeciu ministrom, ulega rutynie i stawa si nie
ruchawy, wysocy urzdnicy kierujcy nim jako kanclerze - faktycznie zastpcy
cesarza rzdzcy w jego imieniu - wpltywali si coraz bardziej w zaarte walki
koteryjne, cesarz za, eby kontrolowa sytuacj z Dworu Wewntrznego, po
sugiwa si eunuchami. Na staro zakocha si w piknej konkubinie Yang
Guifei i pozwoli na osabienie wadzy centralnej. Ulubieniec Yang Guifei,
usynowiony przez ni genera A n Lushan podnis bunt i w roku 755 opano
wa stolic. Straszliwie destruktywna rebelia obja w latach 755-763 cay kraj.
Kiedy cesarz uciek ze stolicy, a jego wojsko zadao mierci Yang Guifei,
historia cesarskiej mioci osigna swj tragiczny (i czsto wspominany)
kres. Po omuUatach nominalnie przywrcono wadz dynastii Tang, jednake
w cigu nastpnego ptora wieku nie odzyskaa ona w peni dawnej potgi.
Stumienie rebelii A n Lushana przyczynio si w efekcie do powstania
regionalnej wadzy wojskowej, ktra pniej staa si baz nowej prowincjo
nalnej administracji. Wraz z utrat kontroli nad zewntrznymi regionami dy
nastia Tang musiaa i na terenach centralnych odstpi wadz wojskowym.
Nie byo ju moliwe rzdzenie z centrum za pomoc jednolitego prawa i in
stytucji. Elita urzdnicza nie potrafia utrzyma oglnokrajowych procedur.
Nadeszy czasy regionalnego partykularyzmu, a jedno chiskiego pastwa
staa si jedynie fasad.

Zmiany spoeczne - przejcie od dynastii Tang do Song


Spord kilku procesw przebiegajcych u schyku epoki Tang najduej
trwa proces chylenia si ku upadkowi arystokratycznych rodw, ktre zdomi
noway rzdy. W czasach Pniejszej Dynastii Han zarysowaa si wyrazista,
cho nie przewidziana przez prawo, rnica midzy elitarnymi rodami (shi),
posplstwem (shu) i dodatkowo ludmi z nizin (jianmin). Pierwotnie termin

78

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

shi oznacza sug", to znaczy wyksztacon elit suc pastwu. Od Hanw


do koca dynastii Tang arystokratyczny" status wielkich klanw zbiega si
z piastowaniem przez ich czonkw wysokich rzdowych stanowisk. Rody elity
odnotowywano w urzdowych rejestrach. Maestwa midzy czonkami elity
a plebejuszami byy le widziane. W czasach rozbicia po upadku Hanw z tej
elity pochodzio mniej wicej trzy czwarte urzdnikw rzdowych, we wcze
snym okresie panowania dynastii Tang ponad poowa, a pniej trzy pite.
Cho arystokratyczne klany pnocnego zachodu nie miay na og chiskich
korzeni, wadze centralne gwnie spord nich rekrutoway swoich urzdni
kw. Jak pisze David Johnson (1977): Inaczej ni w Anglii czy Francji, gdzie
czowiek mg osign wysok pozycj spoeczn dziki karierze prawniczej,
lekarskiej, w handlu, Kociele czy wojsku, w Chinach istniaa tylko jedna liczca
si hierarchia zawodowa, a mianowicie suba w administracji pastwowej".
Nieistnienie w Chinach majoratu oznaczao, e po mierci gowy rodziny
powszechnie praktykowano rwny podzia majtku pomidzy mskich potom
kw. Cesarski kodeks praw wymaga rozdzielnego dziedziczenia i w ten sposb
przeszkodzi powstaniu szlachty posiadajcej ziemi, jak to si stao w Europie.
Jeeli przez dwie, trzy generacje aden czonek rodu nie zosta urzdnikiem,
to rd ten wczeniej czy pniej si rozpada. Kademu pokoleniu zagraaa
niepewno, tote musiao si ono sprawdzi w karierze urzdniczej. Status
dziedziczono, jeli jednak rd, ktry doczy do elity dziki piastowaniu przez
jej czonkw wysokich urzdw, nie zdoa wyda ze swego grona kolejnych
dostojnikw, jego pozycja si obniaa. Pewnym zabezpieczeniem za Tangw
byo istnienie poza obrbem stanu urzdniczego grup o rozmaitym statusie,
z ktrych mona byo wrci znw na sub pastwow.
Mianowanie na urzd nastpowao w wyniku rekomendacji, najpierw pre
fekta, ktry powinien by uszeregowa wedug systemu rang wszystkich czon
kw elity podlegajcych jego jurysdykcji. Rang ostatecznie byo dziewi,
a kada z nich dzielia si na dwa rodzaje - wyszy i niszy. Urzdowe oceny
kadego kandydata gromadzono w aktach. Dziki temu systemowi elita sama
siebie uwieczniaa. Wprawdzie w czasach dynastii Sui i Tang wprowadzono ju
system egzaminacyjny, nie zdominowa on jednak procesu rekrutacji urzd
nikw. Rekrutacja bya procesem raczej spoecznym ni ustawowym, ponie
wa osobiste koneksje (guanxi) ksztatoway warunki promocji kandydatw na
urzd i utrzymania spoecznej pozycji rodu. Pnocna Dynastia Wei na przy
kad sporzdzia wasn list gwnych klanw i zrwnaa j z list chisk, tak
e rody o koczowniczym rodowodzie mogy teraz wczy si na najwyszych
poziomach w chiskie ycie. W latach 385-713 pod urzdowym patronatem
przygotowywano genealogie wielkich klanw ewidentnie na podstawie list re
komendacyjnych przedkadanych przez prefektw. Te ustalone genealogie stay
si podstaw przy aranowaniu maestw.

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

79

Zaoyciele dynastii Tang uwaali, e system ten utrudnia przepyw ta


lentw, i stali si jego przeciwnikami. W ten sposb nowo powstae chisko-barbarzyskie rody z pnocnego zachodu, ktre obecnie obejmoway wadz,
zaday cios wielkim chiskim rodom na pnocnym wschodzie Rwniny P
nocnochiskiej. Zaoyciele dynastii Tang potpili take olbrzymie dary, kt
rych domagay si wielkie stare rody, wydajc swoje crki za m. W roku
659 zrewidowane oglnokrajowe genealogie liczyy 200 rozdziaw i obejmo
way 2287 rodzin z 235 klanw. Jednym z celw tej rewizji najwyraniej byo
wczenie do nich rodw pnocno-wschodnich.
Jak si wydaje, do wieku V I I I piastowanie urzdu stao si gwnym kry
terium pozycji rodu, a rodowody wielkich klanw miay mniejsze znaczenie.
Wszystko obecnie zaleao od urzdowej rangi osoby znajdujcej si na licie,
a nie od pochodzenia rodu. Ustawowo urzdnikw nie traktowano ju jako
szczeglnej elity. Jakkolwiek kodeks dynastii Tang przyznawa synom urzd
nikw nisz rang, to jednak nie uznawa ju statusu warstwy wyszej, ktry
dawa specjalne uprawnienia do nominacji na urzd. Instytucja cesarstwa zwy
ciya nad interesami spoecznymi wielkich klanw.
Denis Twitchett (w: C H O 3) sugeruje, e dynastia Tang rozpocza w ten
sposb proces przechodzenia od rzdw rodw arystokratycznych, wrd kt
rych dom cesarski by tylko primus inter pares, do rzdzenia krajem za pored
nictwem wyszkolonej biurokracji, dobieranej wedug zasug i czciowo egza
minw. Upadek rodw airysTkratycznych pozwoli wadzy centralnej na sku
teczniejsze zdominowanie poszczeglnych regionw. Cesarz stanie si wadc
otoczonym najwysz czci, przebywajcym daleko w paacu, oddalonym od
towarzyszy z pola bitwy i zalenym od doradcw wyonionych spord no
wej biurokracji.
Pod koniec epoki Tang klany arystokratyczne utraciy dominacj w rz
dach, czemu towarzyszya inna wielka zmiana, a mianowicie wycofanie si
wadz z bezporedniej ingerencji w ycie gospodarcze. Zaamanie si na wsi sys
temu przydziau ziemi wedug zasady rwnych p l " oraz polityki urzdowych
rynkw i ustalania cen w miastach wiadczyo o tym, e gospodarka przerastaa
kontrol pastwa. Lokalni magnaci zaczli kumulowa ziemi. eby wzmoc
ni pastwo, zracjonalizowano system podatkowy, ustalajc roczne kwoty po
datkw, ktre naleao latem i jesieni zebra z okrelonej ziemi, a nie od
osb. Od roku 780 nazywano to systemem dwu podatkw, to znaczy kom
binacji podatku gruntowego i podatku od gospodarstwa domowego. Kwoty
podatkw, ustalane drog konsultacji, daway centralnemu rzdowi pewne za
bezpieczenie, cho nowy system potwierdza fakt, e rzd nie panuje ju nad
prywatnymi zasobami i wolnym handlem.
Nadzr wadz nad handlem zacz si take zaamywa po rebelii z lat
755-763. Polityk dynastii Tang byo takie kierowanie handlem, aby urzdowo

80

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

nadzorowane rynki ze staymi cenami wspieray produkcj chopsk, ale kady


tam niecnej ludzkiej skonnoci do poszukiwania zysku. Dochodw z opodat
k o w a n i a handlu na og nie uwaano za wane, z wyjtkiem okresw kryzysw
skarbowych, do ktrych dochodzio zawsze, gdy brakowao pienidzy na wojsko
lub gdy dynastia saba. Wkrtce, bo za panowania dynastii Song, powstanie
sie wsplnot targowych (opisana we Wstpie) i tak szeroko si upowszechni,
e pastwo nie bdzie mogo ich kontrolowa.
Na skutek rebelii A n Lushana Chiny wprawdzie si zmilitaryzoway, ale
wysunite placwki w Azji Centralnej zostay utracone, a znaczn cz pnoc
nego zachodu okupowa tybetaski ludrTangutw. Na terenie Chin nowe pro
wincje liczyy pocztkowo okoo 30 jednostek rzdzonych w wikszoci przez
gubernatorw wojskowych, ktrym garnizony zapewniay wadz nad lokaln
administracj. Centralny rzd, dla kontrastu, nie dysponowa niemal wasnym
wojskiem i kilkakrotnie grozio mu niebezpieczestwo ze strony najedcw
- Tangutw. Po roku 763 wadza cesarza opieraa si do chwiejnie jedynie
na czterech regionach - prowincji stoecznej, pnocno-zachodnim pograni
czu, obszarze wzdu dolnego biegu Yangzi i strefie Wielkiego Kanau, ktry
dla stolicy oznacza lini ycia. Kilka pnocnych prowincji pozostawao poza
kontrol centrum i dlatego system podatkowy nie obejmowa zapewne jed
nej czwartej ludnoci, a wic gwnym rdem dochodu dynastii pozostawa
region dolnego biegu Yangzi i dolina rzeki Huai.
Po buncie A n Lushana kilku cesarzom udawao si ogranicza wydatki
i skoncentrowa wadz, jednake zoty wiek epoki Tang ju min. Dwr We
wntrzny nkao teraz uzalenienie cesarza od eunuchw, a Dwr Zewntrzny
plaga niezliczonych rozgrywek midzy koteriami.
Oglnie biorc, utworzenie administracji pastwowej w czasach dynastii
Tang przyczynio si do odnowy konfucjanizmu, co stanowi inny aspekt okresu
przejciowego Tang-Song, badany ostatnio przez Davida McMullena (1988).
Stay rozwj erudycji konfucjaskiej by stymulowany za Tangw przez sys
tem szkolnictwa, egzaminy, kult Konfucjusza i obrzdy pastwowe, jak rw
nie przez historiografi i literatur wieck. Ta rosnca wwczas elita uczo
nych przygotowaa grunt dla intelektualnego rozkwitu w czasach Pnocnej
Dynastii Song.
W roku 845 cesarz zadekretowa systematyczne, zakrojone na szerok
skal represje wobec klasztorw buddyjskich, ktre dysponoway ogromnymi,
zwolnionymi z podatkw majtkami ziemskimi i w miastach wspaniaymi wi
tyniami, gdzie znajdoway schronienie tysice osb. Niemal wier miliona
kapanw i mniszek zmuszono do powrotu do wieckiego ycia. Potem rzd
kontrolowa rozwj buddyzmu, zastrzegajc sobie wydawanie wiadectw wy
wicenia dla mnichw. Splendor dynastii Tang i chiskiego buddyzmu przy
gasa jednoczenie.

Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu

81

wczesne stosunki polityczne w pnocnych Chinach sugeruj, e interregnum, jeli chodzi o wadz centraln, trwao faktycznie przez cay czas od
buntu w roku 755 do roku 979. Wojskowi gubernatorzy, ktrzy przeyli upadek
dynastii Tang, oraz ich nastpcy ustanawiali scentralizowane, osobicie przez
nich kierowane reymy wojskowe, ktre stay si modelem rzdzenia w czasach
interregnum i wczesnym okresie Pnocnej Dynastii Song.
Ostatnie pwiecze dynastii Tang moe suy jako lekcja pogldowa anar
chii. Urzdnicy, zarwno cywilni, jak i wojskowi, stali si tak cyniczni i sko
rumpowani, a chopw tak bezlitonie uciskano, e na porzdku dziennym
byy rzeczy wrcz odraajce. Znikna lojalno, w kraju panoszy si bandy
tyzm. Coraz liczniejsze bandy przeksztaciy si w uzbrojony motoch, pldru
jcy wszystko, co na drodze i najedajcy jedn prowincj po drugiej. Cesarze,
ich eunuchowie i urzdnicy tracili wadz, a zyskiwali pogard. Przez sze lat
(878-884) synny bandyta Huang Chao wodzi swoje hordy tam i z powro
tem po caym terytorium Chin, od Shandongu po Fuzhou i Kanton, potem
do Luoyangu i Chang'anu, ktry zniszczono. Przed rokiem 907, oficjalnym
kocem dynastii Tang, turecko-tatarskie i inne niechiskie ludy zajy wiksz
cz pnocnych Chin, a w pozostaych zapanowaa dyktatura wojskowa.
Z gruzw wyoniy si pastwa regionalne, spord ktrych te w pnoc
nych Chinach znamy jako Pi Dynastii, a te w centralnych i poudniowych
Chinach jako Dziesi Krlestw. Sytuacj wszechobecnej dyktatury wojskowej
miaa zmieni dopiero dominacja armii cesarskiej w nowej stolicy przyszej
dynastii Song, ktra zostanie zaoona w roku 960.

Rozdzia 4

Najwiksza epoka w dziejach Chin


- Pnocna i Poudniowa Dynastia Song

Rozkwit materialny

' Dziwna anomalia przeladuje trzy stulecia panowania dynastii Song. Z jed
nej strony by to wspaniay twrczy okres, ktry wysun Chiny przed reszt
wiata w dziedzinie inwencji technicznych, produkcji materialnej, filozofii po
litycznej, rzdzenia i elitarnej kultury. Drukowane ksiki, malarstwo i sys
tem egzaminacyjny umoliwiajcy rekrutowanie urzdnikw pastwowych wszystko to wiadczy o chiskiej wyszoci. Z drugiej strony wanie w tym
okresie rozkwitu plemienni najedcy z Azji Wewntrznej zyskali stopniowo
wojskow i administracyjn kontrol nad chiskim pastwem i ludem. Czy osi
gnicia kulturalne epoki Song miay zwizek z ostateczn dominacj ywiou
niechiskiego? Podstawowe to pytanie, cho nieatwo na nie odpowiedzie.
W roku 960 dowdca stray paacowej ostatniej z Piciu Dynastii w p
nocnych Chinach zosta przez swoje oddziay obwoany nowym cesarzem. Zhao
Kuangyin, w ten sposb wyniesiony na tron, zaoy dynasti Song. On i jego
nastpca, obaj rozwani i utalentowani, posali na emerytury generaw, za
stpili gubernatorw wojskowych urzdnikami cywilnymi, cignli najlepsze
oddziay do swojej armii paacowej, zbudowali z osb, ktre zday egzaminy,
administracj pastwa i scentralizowali dochody. Byo to wzorowo przeprowa
dzone podporzdkowanie sobie wojska i ustanowienie nowej cywilnej wadzy.
Ptora wieku panowania Pnocnej Dynastii Song (960-1126) bdzie jednym
z najbardziej twrczych okresw w historii Chin, przypominajcym pod pew
nymi wzgldami renesans, ktry rozpocznie si w Europie dwa wieki pniej.

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa

Dynastia Song

83

Jeli mamy doceni strategiczn pozycj dynastii Song w chiskiej histo


rii, musimy j rozpatrzy z kilku punktw widzenia. Pierwszy odnosi si do
paszczyzny materialnego rozwoju - populacji, urbanizacji, produkcji, techniki
i handlu krajowego i zagranicznego.
W poowie epoki Han (okoo 2 roku n.e.) liczba ludnoci sigaa 60 mi
lionw i po przypuszczalnym zmniejszeniu w okresie rozbicia zbliya si po
nownie do 50-60 milionw w szczytowym okresie epoki Tang, tj. na pocztku
wieku V I I I . Wzrosa by moe do 100 milionw na pocztku panowania dyna
stii Song i ustalia si na 120 milionach pod koniec wieku X I I . Z tego okoo
45 milionw mieszkao na pnoc od rzeki Huai, a 75 wzdu Yangzi i dalej
na poudniu (zob. Mapy 10., 11. i 12.).
Wzrost populacji przynis rozwj miast, najbardziej widowiskowy w przy
padku stolicy. W Kaifengu, centrum politycznym i administracyjnym Pnoc
nej Dynastii Song, koncentrowaa si wielka liczba urzdnikw i personelu
pomocniczego, wojsk, jak i pieczeniarzy, ktrych przyciga dwr. Pod wzgl
dem wielkoci Kaifeng ustpowa stolicy Tangw, Chang'anowi, zajmujc mniej
wicej cztery pite jego powierzchni, lecz by trzykrotnie wikszy od staroyt
nego Rzymu. W obrbie jego murw w roku 1021 mieszkao okoo 500 tysicy
osb. Jeli doliczymy dziewi przedmie, to okae si, e mia okoo mi
liona mieszkacw. W zarejestrowanych gospodarstwach domowych w roku
1100 yo 1,05 min osb. Jeli dodamy wojsko, bdziemy mieli okoo 1,4 min
mieszkacw.
Tak aglomeracj miejsk mona byo wyywi dziki temu, e Kaifeng le
a blisko poczenia dawnego Wielkiego Kanau z Rzek t, dokd dopy
way barki ze zboowego spichlerza" w dolnym biegu Yangzi. Lokalny i mi
dzyregionalny handel uatwia tani transport wodny - Wielkim Kanaem, rzek
Yangzi, jej dopywami i jeziorami oraz innymi drogami wodnymi i systemami
kanaw. Drogi wodne miay dugo okoo 48 tysicy kilometrw i tworzyy
najludniejszy na wiecie obszar handlowy (zob. Mapa 16.). Handel zagraniczny
bdzie zawsze jedynie odnog tego wielkiego handlu wewntrznego.
Przemys w Kaifengu wyrs przede wszystkim po to, eby zaspakaja po
trzeby wadz. W pnocnych Chinach na przykad znajdoway si wielkie po
kady wgla i rudy elaznej, ktre dziki transportowi wodnemu byy w stolicy
dostpne po niskich cenach. Wyczerpanie zasobw lenych koo roku 1000
zmusio wytapiaczy elaza do stosowania w dymarkach wgla zamiast wgla
drzewnego. Co wicej, uywajc tak wyrabianego eliwa, hutnicy z epoki Song
wynaleli metod odwglania dla produkcji stali. W roku 1078 w pnocnych
Chinach produkowano rocznie ponad 114 tysicy ton surwki (700 lat pniej
Anglia bdzie produkowaa poow tej iloci).
Rynsztunek bojowy wzbogaci si o kolczugi i bro ze stali. Podczas ob
legania miast uywano protoartylerii w postaci wyrzutni (katapult), a proch

84

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

strzelniczy pocztkowo stosowano w lancach ognistych, granatach i bombardach. W staroytnoci obleganie miast bywao ryzykowne,"poniewa obleni
majc zmagazynowan ywno czsto mogli przetrzyma oblegajcych, zmu
szonych do zaopatrywania si w spustoszonej okolicy. Nowy sprzt Songw
mg teraz rozwala mury i bramy, wybucha jako miny, wznieca poary
w warownych miastach.
Na nieszczcie dla Pnocnej Dynastii Song t technik wojskow wkrtce
przejli najedcy Ruzhen, ktrzy w pnocnych Chinach po zdobyciu w roku
1126 Kaifengu zaoyli dynasti Jin. Now stolic Songw zosta Hangzhou
na poudniu.
W czasach swojej wietnoci na pocztku X I I I wieku ta wielka stolica Pou
dniowej Dynastii Song cigna si wzdu ujcia rzeki Cjiantang na odlego
ponad 30 kilometrw, liczc od poudniowego przedmiecia z okoo 400 ty
sicami mieszkacw, przez cesarskie miasto otoczone murami i majce p
miliona mieszkacw, a po pnocne przedmiecie, gdzie mieszkao okoo 200
tysicy ludzi. Miasto Hangzhou - jak zauway Marco Polo - przypominao pod
pewnymi wzgldami Wenecj. Czysta woda z wielkiego Zachodniego Jeziora
pyna przez miasto dwudziestoma lub wicej kanaami, ktrymi na wschd
do rzeki i morza spyway nieczystoci. W obrbie murw miao ponad 18 k m
powierzchni, a dzielia je na dwie czci szeroka Cesarska Droga biegnca
z poudnia na pnoc. Przed podbojem mongolskim w roku 1279 Hangzhou
liczyo ponad milion mieszkacw (niektre szacunki mwi o 2,5 milionach),
co czynio je najwikszym miastem wiata. Wenecja Marco Polo miaa moe
50 tysicy mieszkacw, atwo wic zrozumie, dlaczego ycie miejskie w Chi
nach zrobio na nim takie wraenie.
W czasach Poudniowej Dynastii Song handel zagraniczny mia duy udzia
w dochodach rzdu, chyba jedyny raz przed wiekiem X I X . Popyt w Hangzhou
na luksusowe towary, szczeglnie korzenie importowane z Indii Wschod
nich (dzisiejsza Indonezja) Szlakiem Korzennym do Chin i Europy, odgrywa
znaczn rol w gwatownie rozwijajcym si handlu zagranicznym. Popyt by
tak wielki, e importu nie pokrywa synny chiski eksport jedwabiu i por
celany ani miedziane monety. Islamska diaspora, ktra dotara do Hiszpanii
i wywara gboki wpyw na E u r o p , w podobny sposb przyczynia si w epoce
Song do wielkiego rozwoju handlu morskiego w takich portach jak Kanton,
Ouanzhou (Zayton), Xiamen (Amoy), Fuzhou i Hangzhou. Chiskie statki
co prawda pyway wzdu wybrzey Azji Wschodniej do wysp indonezyjskich
i do Indii, a nawet do wschodniej Afryki, lecz handel na tym obszarze w cza
sach Poudniowej Dynastii Song na og nadal pozostawa w rkach Arabw.
Obcienie go opatami pozwolio pastwu opiera si bardziej na podatkach
od soli i handlu ni na tradycyjnej podporze imperium - podatku gruntowym.
Jednym ze skutkw rozwoju handlu by powrt do papierowych pienidzy,
2

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa

Dynastia Song

85

ktrych zaczto uywa za Tangw, kiedy pocztkowo posugiwano si rzdo


wymi przekazami rodkw pieninych, skryptami dunymi i innymi papierami
o ograniczonej zbywalnoci, a w kocu emitowano rzdowe banknoty o ogl
nokrajowym obiegu. Papierowy pienidz to bya nastpna rzecz, ktra - obok
wgla - wprawia Marco Polo w zdumienie.
Chiska technika morska przodowaa wtedy w wiecie. Wielkie statki
0 wielu wodoszczelnych komorach (z czterema pokadami, czterema albo sze
cioma masztami i tuzinem agli), kierowane za pomoc steru umocowanego
do stewy rufowej, map morskich i kompasu, mogy pomieci 500 ludzi. Ta
technika znacznie wyprzedzaa Azj Zachodni i E u r o p , gdzie na rdziemno
morskich galerach nadal korzystano z siy mini i mao skutecznego wiosa
sterowego.
Te imponujce osignicia epoki Song to tylko przykady. Kady nowo
czenie mylcy zwolennik ekspansji, patrzc wstecz na cay wczesny rozwj
1 twrczy rozmach, atwo sobie wyobrazi, e Chiny epoki Song, gdyby je zo
stawiono w spokoju, mogy byy zapanowa nad morskim wiatem i dokona
przewrotu w historii, najedajc i kolonizujc E u r o p . Wydaje si, e brako
wao do tego jedynie motywacji i bodcw. To rzecz jasna daleko posunita
fantazja, ale zmusza do postawienia znowu pytania, co zahamowao dalszy roz
wj chiskiej redniowiecznej rewolucji ekonomicznej", by uy sw Marka
Elvina (1973). atwo wskaza na barbarzyskich najedcw i oskary mon
golski podbj o storpedowanie nawy pastwowej Songw podczas obiecujcej
eglugi ku czasom nowoytnym. Jest to rwnie atrakcyjna teoria jak kada,
ktra mwi o jednej szataskiej przyczynie, lecz, jak si przekonamy, przy
czyny byy rozmaite.
W dalszych rozdziaach zobaczymy, jak system egzaminacyjny sta si
gwn metod rekrutacji urzdnikw pastwowych, jak zmniejszajce si
prawdopodobiestwo uzyskania stanowiska w administracji pastwowej zach
cao warstw ludzi wyksztaconych (shi) do angaowania si w sprawy lokalne
w charakterze przywdcw gentry* i jak filozofia neokonfucjanizmu to prze
sunicie wspieraa.

Owiata i system egzaminacyjny


Kluczem do rozwoju owiaty w epoce Song staa si drukowana ksika.
Jak ukaza Tsien Tsuen-hsuin w swoim imponujcym dziele o papierze i druku,
pierwszym skadnikiem chiskiego sukcesu - wynalazku drukowanej ksiki * W literaturze sinologicznej przyj si termin gentry" dla oznaczenia specyficznie chiskiej
warstwy shenshi opisanej w rozdziale Formowanie si spoeczestwa gentry. Polski wyraz szlachta"
czy ziemiastwo" byby zbyt mylcy - przyp. tum.

86

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

sta si papiery Udoskonalono jego wyrb w wieku I I lub I p.n.e., lecz do


druku brkowego zastosowano papier dopiero pod koniec dynastii Tang. Za
panowania Pnocnej Dynastii Song Chiczycy jako pierwsze spoeczestwo
na wiecie dysponowali drukowan ksik. Europa pozostaa w tyle. Papier
produkowany w Chinach z wkna rolinnego by taszy od europejskiego wy
rabianego ze szmat, a druk z drewnianych blokw prostszy, taszy i lepiej
dostosowany do chiskich znakw ni ruchome czcionki. Drukowany tekst sta
si yciodajn krwi dla rozwijajcej si wyksztaconej elity.
Drukowane ksiki naday wielki impet edukacji w klasztorach buddyj
skich, a take w rodzinach. Rzd pocztkowo stara si obj kontrol druk,
ktry bardzo si rozpowszechni. Jednake koo roku 1020 zacz popiera za
kadanie szk, nadawa im ziemi i ofiarowywa ksiki. Chodzio mu o to,
eby w kadej prefekturze powstaa szkoa pastwowa. Szkoy przyjmoway
kandydatw do egzaminw, sprawoway obrzdy konfucjaskie i oferoway wy
kady. John W. Chaffee (1985) informuje, e na pocztku X I I wieku szkoy
pastwowe dysponoway 600 tysicami hektarw ziemi, ktre mogy wyywi
okoo 200 tysicy studentw.
System egzaminacyjny sta si przeogromn i skomplikowan machin
o dominujcym znaczeniu w yciu warstw wyszych. Przez tysic lat, od epoki
Tang do roku 1905, gra wiele rl zwizanych z myleniem, organizacj spo
eczestwa, administracj i polityk.
Dwaj pierwsi cesarze Song stworzyli system egzaminacyjny, eby zapew
ni kadry dla urzdw w swoim pastwie. Przywilej yin, ktry dawa wyszym
urzdnikom prawo zgaszania swoich potomkw jako kandydatw na stanowi
ska, nadal obowizywa, dziki czemu klasa urzdnicza moga zachowa pewn
cigo piastowania urzdw. W rodkowym okresie dynastii Tang z egzami
nw pochodzio okoo 15 procent urzdnikw, natomiast za panowania Son
gw byo ich blisko 30 procent. Egzaminatorzy teraz starali si wybiera osoby
gotowe podtrzymywa nowy porzdek, lojalne wobec idei cywilnych rzdw",
jak pisze Peter Boi (1992). Musieli przedsibra rodki ostronoci, eby zabez
pieczy si przed oszustwami. Korzystali zatem z takich sposobw jak przeszu
kiwanie kandydatw przy wejciu, oznaczanie numerami zamiast nazwiskami
prac egzaminacyjnych, a nawet ich przepisywanie, eby uniemoliwi oceniaj
cym identyfikacj na podstawie charakteru pisma. W roku 989 wprowadzono l i
mity okrelajce liczb osb, ktre mog zda egzaminy poszczeglnych stopni,
tak e pewne regiony dostarczajce wielu wybitnych uczonych nie mogy liczy
na zbyt du liczb zwycizcw we wspzawodnictwie.
Przed kilkudziesiciu laty pierwsi badacze doszli do wniosku, e egzaminy
w epoce Song otwieray drog do kariery osobom zdolnym spord nowych
ludzi na podstawie ich kwalifikacji. Jednake dokadniejsze badania przepro
wadzone ostatnio sugeruj, e wielkie rody nadal wprowadzay w wiat urzd-

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pomocna i Poudniowa

Dynastia Song

87

niczy nieproporcjonalnie wicej kandydatw, czciowo dziki wyszemu po


ziomowi domowej edukacji, czciowo dziki wpywom, rekomendacji i konek
sjom. Chaffee stwierdzi, e w cigu trzech stuleci panowania dynastii Song eg
zaminy odgryway coraz mniejsz rol przy otrzymywaniu stanowisk, a jednak
paradoksalnie coraz wicej kandydatw do nich przystpowao. Odzwiercie
dla to fakt, e bdce w ukadzie" rody urzdnicze coraz czciej znajdoway
specjalne drogi do uzyskania tytuw dla swoich synw - na przykad za po
moc przywileju rekomendacji yin, na podstawie rozmaitych specjalnych czy
zamknitych egzaminw, odbywajcych si poza normalnym trybem, czy wresz
cie, co najbardziej zadziwiajce, przez stawanie do egzaminw i systematyczne
ich o b l e w a n i e . (Przypomina to wiadectwo szkolne, na ktrym tpemu
dziecku wpisuje si dobr ocen za wysiek".) W rezultacie w 1046 roku
57 procent urzdnikw pastwowych byo posiadaczami wymaganego tytuu,
w 1119 ju tylko 45 procent, w 1191 - 31 procent, a w 1213 - 27 procent. Ten
malejcy wskanik osb odnoszcych sukces odbija si wraz ze wzrostem liczby
kandydatw w ustawowo wprowadzanych (tzn. zadekretowanych) relacjach l i
mitw okrelajcych liczb osb, ktrym pozwalano zda egzamin: w roku 1023
mogo zda piciu spord dziesiciu kandydatw, w 1045 dwch na dziesiciu,
w 1093 jeden na dziesiciu, tak samo w 1156, a w 1275 jeden na dwustu kandy
datw. I m wicej osb przystpowao do egzaminw, tym mniej ich zdawao.
A zatem wyksztacenie klasyczne i udzia w egzaminach stay si wiadec
twem pozycji spoecznej niezalenie od tego, czy si je zdao i otrzymao no
minacj na urzd. Modelowe badania Roberta Hymesa (1986) nad wsplnot
pokazuj, e wzrost liczebnoci warstwy uczonych daleko wyprzedzi wzrost
liczby stanowisk urzdniczych, nie dajc wikszoci posiadaczy tytuw moli
woci wejcia do zawodowej elity urzdnikw pastwowych. Spord 200 ty
sicy zarejestrowanych studentw mniej wicej poowa stawaa do egzaminw,
ubiegajc si o 500 zwyciskich lokat. Pozwalay one na wstpienie do ad
ministracji pastwowej, w ktrej dziaao okoo 20 tysicy urzdnikw. Tak
wic droga do urzdu bya dla wikszoci studentw zamknita. W tej sytuacji
rozwj wsplnot, ktre tworzyy si wok wiejskich rynkw i potrzeboway
lokalnego przywdztwa, przyciga uczonych do ich rodzinnych miejscowoci.
W czasach Poudniowej Dynastii Song status elitarnego rodu stawa si ju
mniej uzaleniony od faktu piastowania urzdu przez jego czonka, a bardziej
od zamonoci rodu, jego wadzy i prestiu na lokalnej scenie.
Hymes stwierdzi, e 73 rody z badanej przez niego wsplnotowej elity
utrzymay sw pozycj przecitnie przez 140 lat. Znalaz rwnie gst sie
koneksji" - rodzinnych, naukowych i osobistych - czcych urzdnika i plebejusza. Piastowanie urzdu pastwowego stao si tylko jednym czynnikiem i to nie koniecznym - dla uzyskania statusu elity. Inaczej mwic, elita posze
rzaa si, obejmujc lokalnych magnatw, gowy rodw, nieformalnych funkcjo-

88

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

nariuszy pastwowych, a take dawnych urzdnikw. Warunkiem zasadniczym


byo tradycyjne wyksztacenie, ktre nadawao czowiekowi kulturaln kwalifi
kacj czonka klasy shi - ludzi wyksztaconych czy z ogad. Ludzie ci, ktrym
wpojono zasady konfucjanizmu, mieli poczucie odpowiedzialnoci za utrzymy
wanie moralnego i materialnego adu na wiecie. Kierowaa nimi neokonfucjaska wiara, filozofia ycia, ktra wyrosa z debat uczonych i urzdnikw
w czasach Pnocnej Dynastii Song.

Powstanie neokonfucjanizmu
Konfucjanizm ustanowi surowe normy doskonaego, altruistycznego po
stpowania, a poniewa niepoprawni grzesznicy byli w Chinach rwnie pospo
lici jak gdzie indziej, konfucjanici okresowo nawoywali do poprawy. I rze
czywicie, zaoyciele dynastii na og zdobywali wadz po to, eby zaradzi
zu. Kiedy system egzaminacyjny zapuci korzenie i urzdnicy pastwowi mieli
jednakowe wyksztacenie klasyczne, w ich gronie w sposb naturalny zaczli si
pojawia reformatorzy. Obserwujc ten stale powracajcy aspekt konfucjani
zmu, trzeba odnotowa dwie rzeczy: zwolennicy reform wrd urzdnikw za
zwyczaj ywili nadziej, e cesarz udzieli im penomocnictw dla przeprowadze
nia reform. Zakadali, e cesarska autokracja jest rdem wszelkiej wadzy
politycznej. Mogli j wzmacnia lub z niej korzysta, lecz nigdy nie starali si
poza ni wykroczy i myle o innych formach wadzy w pastwie i spoe
czestwie. Po drugie, przyszli reformatorzy traktowali wielkie rzesze pospl
stwa jako biernych adresatw dobroczynnego despotyzmu, ktry zamierzali
wdraa. Uwaali, e kupcy s owadnici zgubn chciwoci, wojskowi za
maj skonno do przemocy. Rol reformatorw byo utrzymywanie ich na
waciwym miejscu i zapewnienie mdrego uytku z jednolitej wadzy central
nej reprezentowanej przez cesarza. Tak pojmowane reformy byy wzniosym
powoaniem, miay prowadzi do zachowania cesarskiego adu i zapewnienia
korzyci ludowym masom (a jednoczenie ich kontroli).
Jednym z wczesnych konfucjanistw-reformatorw by Fan Zhongyan,
a o jego oddaniu wiadczy maksyma: Uczony zatroskany jest losami wiata,
zanim reszta wiata si o nie zacznie troszczy, a raduje si jako ostatni".
James T. C. Liu (1957) podsumowuje to tak: Fan Zhongyan bdc pierwszym
ministrem za panowania Pnocnej Dynastii Song, forsowa reformy w admi
nistracji zwalczajce protekcjonizm, zabiega o wprowadzenie do egzaminw
przedmiotw praktycznych, chcia umoliwi lokalnym urzdnikom poleganie
raczej na dochodach ni na apwkach i wymuszaniu, w sprawach obronnych
dy do wzmocnienia lokalnej milicji i tak dalej. Pewne rezultaty przynio
so nawoywanie do wprowadzenia szerszego systemu szkolnictwa. Fan znany

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa

Dynastia Song

89

jest take jako zaoyciel wzorcowego dobroczynnego majtku ziemskiego",


przeznaczonego na wspieranie edukacji czonkw jego wasnego lineau.
Najsynniejszym, kontrowersyjnym reformatorem w epoce Song by Wang
Anshi. Wprawdzie jego reformy oceniano rnie, jednak najnowsze bada
nia ukazuj go jako czowieka o totalitarnych upodobaniach, ktry wyprze
dzi swoj epok. Jako znawca klasykw uwaa staroytnych mdrcw a do
Konfucjusza za wzory doskonaoci, a ich intencje w dalszym cigu za godne
naladowania. Nowa Polityka Wang Anshi zmierzaa do ustanowienia, jak to
uj Peter Boi (1992), doskonaego, zamknitego, samoutrwalajcego si sys
temu". Uzyskawszy w roku 1068 poparcie cesarza, Wang ubieg opory ze strony
biurokracji, obsadzajc wasnymi ludmi urzdy, by mc wprowadzi reformy,
a poprzez energiczn interwencj pastwa w gospodark zwalcza korupcj
i nierwnomiern dystrybucj dbr. W praktyce oznaczao to likwidacj sek
tora prywatnego, jak nazwalibymy to dzi, przez rygorystyczne ograniczenie
wasnoci ziemi i prywatnych majtkw oraz organizowanie ludnoci w grupy
wzajemnej odpowiedzialnoci dla celw kontroli. Wang Anshi nie tolerowa
opozycji i uwaa j za niemoraln. W naleycie skonsolidowanym pastwie
i spoeczestwie wszyscy bd wyznawa te same wartoci, funkcjonowa na
waciwym sobie stopniu hierarchii, nikt nie bdzie dysponowa niezalenymi
rodkami, ktre pozwalayby na wspieranie innych, a wic i ewentualnego dysydentyzmu. Miao nie by poyczek udzielanych przez wacicieli ziemskich
dzierawcom, wszyscy bd cakowicie uzalenieni od rzdu. System wzajemnej
odpowiedzialnoci mia wytworzy wizy wsplnotowe i osabi potg rodu.
Radykalny program Wang Anshi narusza fundamenty bogactwa lokalnych
rodw, z ktrych wywodzili si kandydaci do egzaminw oraz lokalni zarzdcy
i kupcy. Nie dziwi wic, e reformy po kilku latach eksperymentw i zamie
szania zostay storpedowane. Polityk alternatywn, ktra ostatecznie wzia
gr, reprezentowa historyk Sima Guang, wspczesny Wang Anshi. Uwa
a on, e polityki cesarstwa nie powinny okrela perfekcyjne teoretyczne
wzory czerpane ze staroytnoci, lecz studia nad histori. Dlatego opracowa
bardzo wan skrtow histori, nazwan Uniwersalnym zwierciadem poma
gajcym w rzdzeniu, ktra przedstawiaa w porzdku chronologicznym rzdy
wszystkich dynastii od roku 403 p.n.e. do roku 959 n.e. Sima Guang stara si
dobiera wydarzenia, ktre ukazyway, jakie rezultaty przynosiy rne dziaa
nia polityczne. To pragmatyczne podejcie miao zachci cesarza do poznania
swoich poprzednikw i unikania, w pogoni za doskonaoci, ryzykownych po
suni. Istniejcy porzdek powinien zosta naprawiony, to rzecz pewna, ale
nie zmieniany za pomoc schematu. Istnienie wacicieli ziemskich i dzieraw
cw to naturalny efekt rnic w uzdolnieniu. Podstawow funkcj wadcy jest
dobr utalentowanych jednostek, ktre znale mona wrd ludzi wykszta
conych znajcych konfucjanizm.

90

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

To konserwatywne podejcie oznaczao podtrzymywanie funkcjonowania


imperialnego konfucjanizmu na drodze nieustannych prb, zmierzajcych do
usunicia jego wad i unikania za, ktre ze sob nis, i wywierao dugo
trway wpyw na rzdy w Chinach. Wang Anshi zmierza do transformacji
pastwa w zintegrowany ustrj spoeczno-polityczny, rzdzony przez autory
tet polityczny. Nie byoby w nim rnicy midzy wadz a spoeczestwem,
tym, co polityczne, a tym, co moralne. Z drugiej strony Sima Guang uwaa,
e pastwo musi by kierowane przez ludzi wyksztaconych i tworzcych od
rbn elit spoeczn, ludzi, ktrzy wywodz si gwnie z rodw o tradycjach
urzdniczych i w tym celu s ksztaceni.
Neokonfucjanizm, jak_go pniej nazwali jezuici, uksztatowa si w cza
sach Poudniowej Dynastii Song po upokarzajcym obaleniu Pnocnej Dy
nastii Song przez Ruzhenw. Piciu gwnych mylicieli tego kierunku pi
sao swoje dziea za panowania wczeniejszych Songw, doczekao si jednak
uznania dopiero pniej, gdy syntezy ich rnorodnych prac dokona Zhu X i
(1130-1200), znakomity uczony i organizator. Jego pogldy nie byy jedynie
kolejn wersj pastwowej kosmologii, lecz przedstawiay szerokie filozoficzne
widzenie wszechwiata i miejsca, jakie zajmuje w nim czowiek. Podobnie jak
inni pisarze epoki Song negowa wartoci konfucjanizmu z czasw dynastii
Sui-Tang, zwracajc si ku klasykom konfucjanizmu z koca Zhou i Han.
Z ksig klasycznych, ktrych liczba wzrosa obecnie do trzynastu, skadaj
cych si ze stu dwudziestu sporych tomw, wybra Czteroksig jako esencj
konfucjanizmu. Zaliczay si do niego Dialogi konfucjaskie (Lun yu), Mengzi,
dzieo gwnego nastpcy Konfucjusza filozofa Mencjusza (ok. 372-289 p.n.e.)
oraz Zhongyong (Doktryna rodka) i Daxue (Wielka Nauka), ktre tworzyy
cz innej ksigi klasycznej.
Kosmologia Zhu X i zakadaa dualizm, wedle ktrego wielkie niezmienne
zasady formy (//) nadaj ksztat materii (qi), ktra z kolei - uksztatowana przez
li - tworzy istniejc rzeczywisto. Za tym dualizmem stoi jednak tao, Droga,
niezmierzona oywcza sia przenikajca wszechwiat i wszystko w nim. Tylko
przez zdyscyplinowane samodoskonalenie czowiek moe osign pewne zro
zumienie Drogi i w deniu do niej formowa swj charakter. Neokonfucjanici wierzyli, e prawdziwa Droga moralnego doskonalenia jednostki i wiata
zostaa wyoona przez Konfucjusza i Mencjusza, lecz nie bya pniej przeka
zywana. Ich celem zatem po pitnastu wiekach byo odzyskanie Drogi".
W istocie Zhu X i znalaz sposb na przemycenie do konfucjanizmu po
danego elementu buddyjskiego transcendentalizmu. T now filozofi, wybit
nie racjonalistyczn i humanitarn, jej zwolennicy propagowali jako wyzwanie
i apel wobec dworu i uczonych konfucjaskich, by postpowali mniej samo
lubnie i yli w zgodzie ze swoimi konfucjaskimi ideaami. Neokonfucjanizm

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa

Dynastia Song

91

sta si dziki pismom i naukom tej krytycznie usposobionej mniejszoci ywot


nym credo chiskich elit a do wieku X X i jednym z najbardziej rozszerzonych
i wpywowych systemw etycznych na wiecie.
W ostatnich dziesicioleciach, ju w naszym stuleciu, po zaamaniu si tra
dycyjnego spoeczestwa, w ktrym neokonfucjanizm by gwn wiar elity,
znawcy chiskiej myli ponownie odzyskali D r o g " poprzez zrozumienie na
uki Zhu X i . Na przykad w roku 1989 w Amerykaskiej Akademii Nauk i Sztuk
w Cambridge, w stanie Massachussetts, odbyo si trzydniowe seminarium po
wicone humanizmowi konfucjaskiemu. Dzi w zakres tego pojcia wchodzi
take nowoczesna idea praw czowieka, cho pierwotnie neokonfucjanizm zaj
mowa si raczej wyksztacon elit ni masami.
W badaniach pism neokonfucjaskich, prowadzonych przez W. T. de Bary'ego i innych, uderza przede wszystkim wzgldna autonomia uczonego, od
ktrego si oczekuje, e w studiach nad klasykami bdzie si kierowa wasnym
sumieniem i percepcj. Czowiek uczy si dla siebie [...] by znale Drog
w sobie samym". Uczenie si dla siebie zamiast dla innych (egzaminatora) nie
jest egoizmem, lecz prowadzi do samodoskonalenia. Dyscyplina, jak sobie
narzuca uczony, ktry ujarzmia sam siebie" przez wytrwa samokontrol,
ostatecznie suy dobru ogu.
Po drugie, nadrzdny cel to racjonalna nauka moralna, uwaana za o wiele
waniejsz od sztuki i literatury. Wspiera ona Pi Relacji (syna wobec ojca
itp.), a zatem podtrzymuje ad spoeczny, poniewa nie dopuszcza do polary
zacji midzy jednostk a spoeczestwem. De Bary (1983) sugeruje, e zamiast
o radykalnym indywidualizmie naleaoby mwi o konfucjaskim personali
zmie". Najpeniejsza jego realizacja nastpuje w cznoci z innymi".
Zhu X i posugiwa si jzykiem mwionym, eby dotrze do ludu, i za
leca korzystanie z okresowych spotka wsplnotowych (xiangyue). Sjtay si
one powszechn praktyk dopiero w epoce Ming, po roku 1368, ale instytu
cja ta ma korzenie w prototypie ustanowionym w roku 1077 przez rd L i i .
Byy to comiesiczne spotkania, na ktrych jedzono, obradowano i prowa
dzono zapisy obrad. Wybierano jednego lub dwu przewodniczcych i ustalano
bardzo szczegowe przepisy dotyczce zachowania. Zhu X i opracowa popra
wion wersj przepisw rodu L i i , jeszcze bardziej szczegow. Podkrelaa
ona na przykad hierarchiczno, ustanawiajc pi stopni wedug wieku oraz
odmienne reguy postpowania dla czonkw wszystkich piciu grup. Z h u X i
najwidoczniej zamierza demonstrowa rodzinom wyksztaconej elity, jak na
ley si zachowywa. Zakada, e normalne ubrania i gwne obrzdy bd
takie jak w rodzinach elit. Siedzenie wedug starszestwa nie miao dotyczy
osb spoza elit, jeli zechc wzi udzia w spotkaniu. Poprawki Z h u X i zawie
ray take szczegowe instrukcje co do tego, jak pozdrawia innych czonkw

92

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

wsplnoty, kiedy ich odwiedza, jak zaprasza na przyjcia, jak je urzdza,


w co si ubra, jakich wizytwek uywa i tak dalej. Co za talent organizatorski!
Na spotkaniach xiangyue mona byo podczas dyskusji chwali dobre
uczynki, naprawia bdy, broni obrzdw i zwyczajw. Zhu X i widzia w tej
instytucji stapianie si interesw prywatnych i publicznych oraz porednicze
nie midzy pastwem a rodzin. Ponad 700 lat pniej w Chiskiej Repu
blice Ludowej tre bdzie wprawdzie inna, ale takie metody krytyki i sa
mokrytyki znowu powrc. W obu przypadkach byy to wiczenia z moral
noci stosowanej.
Zhu X i popiera akademie dla elity. Kontaktowa si z dwudziestoma
czterema tego rodzaju nieoficjalnymi instytucjami i sam mia dwudziestu stu
dentw. Przedmiotem jego nauczania bya jednostka, ktra musi si nauczy,
jak doj do wasnego pojcia moralnoci i jak ponosi odpowiedzialno za
moralne samodoskonalenie w deniu do stania si mdrcem. Zhu X i mia
nadziej, e naleyte rzdy bd ostatecznie polegay na powszechnej samo
dyscyplinie poczynajc od samodoskonalenia wadcy". Mona wadcy w tym
pomaga, urzdzajc dla niego wykady uczonych (jako cz dworskich obrz
dw), jak rwnie oceniajc go ustami dworskich historykw. Przy omawianiu
kwestii moralnych minister i cesarz powinni rozmawia jak rwny z rwnym.
Zhu X i by znakomitym redaktorem i komentatorem tekstw, jednak za
najwikszy jego wkad uwaa si podniesienie flagi konfucjaskiego poczu
cia moralnej prawoci i przytwierdzenie jej do masztu". Jak zauwaa Denis
Twitchett (w: C H O 3) epoka Song bya wiadkiem stopniowego przekszta
cania si Chin w spoeczestwo ideologiczne o silnym poczuciu ortodoksji".
James T. C. L i u (1988) nazywa neokonfucjanistw moralnymi transcendentalistami", cho z czasem, pisze, neotradycjonalizm przenikn tak cakowicie
kultur, e utracia zdolno transformacji". Historyczna rola Zhu X i i neokonfucjanizmu pozostaje nadal przedmiotem dyskusji, a gromadzone przez siedem
stuleci teksty pisane sprzyjaj wymianie argumentw. Jednym ze sposobw, ja
kimi neokonfucjanizm mg opnia nowoczesny rozwj kraju, bya pogarda
wobec handlu. Wyrastaa z przekonania, e kupcy nie produkuj dbr, tylko
je obwo w poszukiwaniu zysku, co uznawano za haniebn motywacj.
Zrozumiemy lepiej, skd bior si cige kontrowersje co do znaczenia tu
maczonych chiskich tekstw, jeli przyjrzymy si, jak pisali klasyczni uczeni.
Joseph Needham ukaza, e postrzegali oni wiat jako strumie realnych zja
wisk, ktre zasuguj na pieczoowit obserwacj i chronologiczne wyliczenie,
nie posugiwali si jednak kategoriami analitycznymi. Konstruowanie logicz
nych systemw nie byo ich mocn stron. Nawet w przypadku takiego gi
ganta myli jak Zhu X i - pisze Derk Bodde (1991) - musimy jego system
wyprowadza z oszaamiajcego mnstwa zapisanych wypowiedzi, komentarzy
do klasykw, listw do przyjaci i innych rozproszonych dokumentw. Nie

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa Dynastia Song

93

istnieje summa napisana przez samego mistrza" (w odrnieniu od wspczes


nego mu Tomasza z Akwinu).
Piszcych w klasycznym chiskim szkolono raczej na kompilatorw ni
konstruktorw systemowych caoci. Opanowawszy pamiciowo ogromn mno
go tekstw klasycznych i historycznych, pisali wasne dziea, intensywnie ko
rzystajc z noyczek i kleju, czyli z powtarzania fraz i caych fragmentw tych
rde. Dzi takie cytowanie bez wskazania rda nazwano by plagiatem. Jed
nake chiscy pisarze od niepamitnych czasw uwaali siebie nie za twrcw,
lecz za stranikw i przekazicieli dawnych tekstw i tradycji.
Trudnoci z tumaczeniem polegaj na tym, e w gramatyce jzyka chi
skiego nie ma takich kategorii, jak liczba pojedyncza i mnoga, czas przeszy,
teraniejszy i przyszy, rodzaj i odmiana przez przypadki wskazujca relacje,
a take sposoby informowania o pochodzeniu jednych wyrazw od innych
(prcz pierwiastkw znakw i tych ich elementw, ktre sugeruj wymow).
Z drugiej strony, czytelnika moe naprowadza na znaczenie rytm, kadencja
i zharmonizowanie nastpujcych po sobie grup znakw, jak to stwierdziem
podczas dwudziestu piciu lat prowadzenia zaj z tumaczenia urzdowych
dokumentw z epoki Qing.
Inny problem stanowi ograniczono rodkw pozwalajcych na uogl
nianie i wyraanie poj abstrakcyjnych - na przykad takiego pojcia, jak
idea bytu czy istnienia jako ponadczasowej i nieaktywnej abstrakcji. W ma
ym stopniu korzystano z teoretycznych hipotez czy warunkw sprzecznych
z faktem, z rozumowania indukcyjnego i dedukcyjnego. Wszystko to utrud
niao wprowadzanie obcych idei do chiskiego systemu pisania. I wreszcie,
mogo to te utrudni rozwj teoretycznych aspektw nauki. Najbardziej zna
nym przykadem trudnoci terminologicznych przy tumaczeniu na angielski
jest zwrot gewu. Uywany przez Zhu X i i przekadany jako badanie rzeczy"
wydawa si niektrym nowoczesnym naukowcom wezwaniem do naukowego
badania natury. Tymczasem, jak wyjania Kwang-Ching L i u (1990), oznacza
nabycie moralnej wiedzy przez pieczoowite studiowanie klasykw i staranne
zbadanie regu, rzdzcych histori i yciem codziennym".
rda nieprecyzyjnoci, o ktrych dopiero co mwilimy, oraz stay wzrost
zasobw koncepcyjnych nowoczesnych filozofw sprawia, e neokonfucjanizm
nadal jest yznym polem dla nowych docieka i spostrzee.

Formowanie si spoeczestwa gentry


W czasach dynastii Song, gdy Chiny si powikszay, powstaa struktura
spoeczna, ktra w swoich gwnych rysach utrzymaa si do X X wieku. Rody
wyszej warstwy spoecznej do tego stopnia zdominoway ycie kraju, e socjo-

94

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

lodzy nazwali Chiny pastwem gentry", a nawet proci ludzie mwi o klasie
uczonych i ziemian". Nie naley jednak w chiskiej gentry widzie angiel
skiego ziemiastwa z jego rostbefami i polowaniami na lisa z wesoych cza
sw Tudorw, poniewa gentry" w odniesieniu do Chin jest terminem tech
nicznym o dwch gwnych znaczeniach i pewnej wewntrznej dwuznacznoci.
Wymaga wobec tego specjalnego traktowania. Niej podana charakterystyka
zostaa wywiedziona z epoki Qing (1644-1912), ktr zbadano najpeniej. Spo
eczestwo gentry w swoim instytucjonalnym uporzdkowaniu przeszo dug
i zrnicowan ewolucj, a jego nieskoczon rnorodno uwidaczniaj te
raz badania lokalnych elit. Jeli jednak mamy naleycie oceni to zrnico
wanie, najpierw musimy uzyska obraz oglny, model szeroki jak Chiny, jak
to staraj si robi pionierscy badacze.
Niemarksici powszechnie zgadzaj si co do tego, e po pierwsze, gen
try nie bya jedynie feudaln klas wacicieli ziemskich, poniewa chiskie
spoeczestwo nie wytworzyo systemu, ktry mona by nazwa feudalizmem,
z wyjtkiem moe okresu przed rokiem 221 p.n.e. Aczkolwiek okrelenie feu
dalny" moe nadal suy jako uyteczny epitet, jego warto jako zachodniego
terminu zastosowanego do Chin jest niewielka. Na przykad podstawowa ce
cha feudalizmu w tym znaczeniu, w jakim wyraz ten stosowano w odniesieniu
do redniowiecznej Europy i Japonii, to niezbywalno wasnoci ziemi. re
dniowieczny chop paszczyniany by przywizany do ziemi i nie mg jej po
rzuci czy ni dysponowa, tymczasem chop chiski, zarwno wedug prawa,
jak i faktycznie, mg swobodnie, jeli mia po temu rodki, nabywa ziemi.
Prawdopodobnie to wanie obrt maymi, a wic nie nazbyt drogimi dzia
kami, przyczyni si do maksymalnej parcelacji ziemi uprawnej i powstania
malekich poletek. Oczywicie to, e nie okrelamy yciowej sytuacji chi
skich rolnikw jako feudalnej", w adnym przypadku nie oznacza, e bya
mniej ndzna. Jeeli jednak wyraz ten ma zachowa swoje znaczenie dla eu
ropejskich i innych instytucji, do ktrych pierwotnie si odnosi, to nie mona
sensownie go stosowa w kontekcie chiskim.
Pojcie chiskiej gentry, tak jak jej instytucje si uksztatoway w okre
sie od Song do Qing, mona rozumie jedynie w dwojakim, ekonomicznym
i politycznym znaczeniu, jako zwizane zarwno z wasnoci ziemi, jak i po
siadaniem tytuu uzyskanego na podstawie egzaminw. Wsza definicja przy
znawaaby status gentry tym j e d n o s t k o m , ktre miay tytu uzyskany
normaln drog przez zdanie egzaminw lub przez rekomendacj, ewentual
nie kupno. Ta wsza definicja jest bardziej konkretna, a nawet wymierna. D o
gentry w tym sensie naleeliby wszyscy posiadacze tytuw wymienieni w urz
dowych rejestrach, a nie ci, ktrych pozycja spoeczna zalena bya od zasobw
ekonomicznych, szczeglnie od wasnoci ziemi, co niezmiernie trudno ustali
na podstawie rde historycznych. Ponadto mniej wicej milion posiadaczy

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa Dynastia Song

95

tytuu pierwszego stopnia w czasach dynastii Qing trzeba traktowa, jak su


geruje P. T. Ho, jako nisz gentry", ktra dopiero co opucia szeregi plebejuszw. Natomiast nieliczna elita, ktra po latach wysikw przesza przez
trzy rygorystyczne i trwajce tydzie sesje egzaminacyjne w stolicach prowincji
i w Pekinie, tworzyaby wysz gentry" majc znaczne wpywy.
Spoeczestwo gentry opierao si na familizmie i dominacji mczyzn.
Kobiety traktowano jako istoty nisze, wzgldnie atwo dajce si zastpi,
zazwyczaj wydawane za m do innych rodzin. Celem gentry byo utrzyma
nie pozycji i przynalenoci rodu do elity przez takie wychowanie synw, aby
stali si ludmi wyksztaconymi i uzyskali tytu. Neokonfucjaskie wychowa
nie kado od dziecistwa wielki nacisk na dyscyplin i chyba nie obfitowao
w uczucie. Samokontrola i pena powicenia, cika praca umysowa wyklu
czay wszelk lekkomylno, seks, rozwj fizyczny, a nawet spontaniczno.
wiadectwa zebrane przez Jona Saari od uczonych z koca epoki Qing maluj
raczej ponury obraz edukacji w rodach gentry.
Ludzie nalecy do gentry suyli jako funkcjonariusze publiczni, odgry
wali role polityczne i administracyjne. Mieli te zwizki rodzinne, na ktre
mogli liczy, jeli chodzi o utrzymanie. Ta polityczno-ekonomiczna dwoisto
spowodowaa, e wielu badaczy definiuje termin gentry szerzej, raczej jako
grup r o d z i n , a nie posiadaczy tytuw. Trzeba pamita o wszym
i szerszym rozumieniu tego terminu.
.Rody gentry osiedlay si gwnie w miastach obronnych, a nie w mniej
szych miasteczkach. Tworzyy warstw posiadaczy ziemi usytuowan midzy
zwizanymi z ziemi masami chopskimi a urzdnikami i kupcami, ktrzy sta
nowili zmienn substancj oglnej dziaalnoci administracyjnej i handlowej.
Bya to lokalna elita, wykonywaa pewne funkcje zwizane z rolnicz ludnoci
warstwy niszej i inne, czce j z urzdnikami stojcymi wyej. We wsplnocie
rolniczej do gentry zaliczali si wielcy posiadacze ziemscy, ktrych otoczone
wysokimi murami i liczce wiele dziedzicw domostwa, pene suby i wszela
kich dbr, zabezpieczone przed bandytami, dominoway nad starymi miastami
targowymi. Byy to owe wielkie domy" wysawiane w powieciach rodzimych
i zachodnich powiconych Chinom. Jako miejscowa klasa rzdzca, gentry
zarzdzaa systemem zwyczajowych i legalnych praw do uytkowania ziemi.
Prawa te byy na og tak rozmaite i skomplikowane, e utrzymanie w nich
adu wymagao wrcz menederskich zdolnoci. Oddzielna wasno podgle
bia i warstwy ornej, rne rodzaje dzierawy, poyczki, zastawy hipoteczne,
zwyczajowe opaty, zobowizania obu stron tworzyy tak zoony splot w ob
rbie wsplnoty, e wielu rolnikw nie potrafio powiedzie, czy s gwnie
dzierawcami, czy te niewielkimi wacicielami ziemskimi.
Dla urzdnikw w starych Chinach rodziny gentry stanowiy instytucj, za
ktrej porednictwem cigali podatki. Dla chopw z kolei byy porednikiem,

96

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

ktry, wykonujc to zadanie, mg agodzi naoone przez urzdy obcienia.


Miejscowy urzdnik zawsze musia korzysta z pomocy gentry, kiedy mia do
czynienia z klsk powodzi czy godu, rebeli w jej pocztkowym stadium,
mnstwem drobnych przestpstw oraz projektami prac publicznych. Gentry
suya jako bufor midzy ludnoci a urzdami.
Jeeli czowiek ubogi zdoa zda egzaminy, mg si sta czonkiem gentry
w wyej wspomnianym wszym sensie, nawet jeli nie mia adnych zwizkw
z rodem wacicieli ziemskich. W wikszoci przypadkw jednak ludzie z tytu
ami byli powizani z takimi rodami, a te z kolei miay wrd siebie posiadaczy
tytuw. Oglnie biorc, rodziny gentry mona uwaa za rezerwuar urzdni
kw i posiadaczy tytuw bez urzdw. Wielkie rody byy jakby rozsadnikiem,
gdzie hodowano przyszych urzdnikw, i przystani, do ktrej mogli powr
ci, zwolnieni ze stanowiska i znueni.
W kadej wsplnocie gentry penia liczne wane funkcje o charakterze pu
blicznym (tj. funkcje gong w odrnieniu od urzdowych guan i prywatnych si).
eby uoglni tego rodzaju dziaalno milionw ludzi w okresie kilku stuleci,
postpimy waciwie, ustalajc sobie dwa skrajne punkty widzenia, idealistyczny
i realistyczny. W myl pogldu idealistycznego, ktry dotar do nas za pored
nictwem lokalnych kronik i innego pimiennictwa, do przewodzenia wsplno
cie skaniao gentry poczucie obowizku. Tak inspirowana nadzorowaa prace
publiczne i zbieraa fundusze na budow i konserwacj urzdze irygacyjnych
i systemu cznoci, to znaczy kanaw, grobli, zapr, drg, mostw, przepraw.
Uczestniczya w spotkaniach wsplnotowych i wspieraa konfucjaskie instytu
cje i moralno - zakadaa i utrzymywaa akademie, szkoy, wznosia otarze
i lokalne witynie Konfucjusza, publikowaa ksiki, szczeglnie lokalne hi
storie czy kroniki, wydawaa odezwy do ludnoci, apelujc o moralne postpo
wanie. W czasie pokoju nadawaa ton yciu publicznemu. W czasie zamieszek
organizowaa i dowodzia oddziaami milicji. Rozstrzygaa, nieformalnie, z dnia
na dzie spory, unikajc nie koczcych si spraw sdowych, z ktrymi mamy
do czynienia w kadym amerykaskim miecie. Prowadzia dziaalno dobro
czynn wrd czonkw wasnego klanu i zarzdzaa funduszami powierniczymi
majcymi wspiera wsplnot. Rzecz oczywista, tymi wszystkimi sprawami nie
moga si zajmowa jedna osoba. Wymieniamy je tu, eby pokaza szerok
skal dziaalnoci gentry.
Inna jej funkcja to udzielanie wsparcia finansowego pastwu, gdy oficjalnie
zadao pomocy, szczeglnie w czasie wojny, powodzi lub godu. To wspar
cie finansowe byo tak podane, e wikszo dynastii czerpaa dochody ze
sprzeday najniszych tytuw, dopuszczajc w ten sposb wiele osb bez eg
zaminu do grona ich posiadaczy. Naruszao to system, lecz pozwalao bogatym
na wejcie za pewn cen do wyszej klasy i korzystanie z takich przywilejw
gentry jak kontakt z urzdnikami czy zwolnienie od kar cielesnych.

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa

Dynastia Song

91

Realistycznemu spojrzeniu na funkcje publiczne gentry daje pocztek wia


dectwo z epoki Song. Mwi ono, e gentry moga nadzorowa lokalne okre
sowe targi i odgrywa pewn rol przy wymierzaniu i ciganiu podatkw innymi sowy, przejmowa obowizki, ktre penili urzdnicy do pocztkw
dynastii Tang. Prasenjit Duara (1988) i inni widz w tym czciowo jej funkcj
poredniczenia" w lokalnej administracji. Funkcja ta wywodzia si z handlu,
nastpnie obja take pobr podatkw z ziemi, przeksztacajc si w dzier
aw podatkw (zobowizanie do przekazywania nalenej kwoty i zatrzymy
wanie dla siebie nadwyki jako osobistego dochodu).
W handlu porednicy hurtownikw (yahang) oferowali swoje usugi za
opat. Wdrowny kupiec potrzebowa na przykad godnego zaufania pomoc
nika, eby mc si porozumie w miejscowym dialekcie w kwestii opat cel
nych, lokalnych rodkw patniczych, wynajmu tragarzy, zajazdu, targw i tym
podobnych spraw. Miejscowy porednik, prawdopodobnie czowiek zamony,
mg mie pastwow licencj i pobiera opaty za usugi, takie jak skadowa
nie towarw, wynajmowanie pomieszcze mieszkalnych, transport, jak rwnie
prowadzenie ksig dla pastwa. Sam te mg by dobrze sytuowanym kupcem.
Bogaci kupcy solni z Yangzhou i handlujcy cudzoziemskimi towarami kupcy
z kantoskiego Kohongu (Gonghang) to tylko najsynniejsi spord niezliczo
nych rozsianych po caych Chinach porednikw, ktrzy pracowali dla rzdu
i posiadali jego licencj. Poniewa gentry-elita bya licencjonowana" przez
uzyskane na egzaminach tytuy, mona w niej widzie specyficzn podklas
porednikw" w szerszym znaczeniu tego sowa. Tak wic gdy poszczeglnych
czonkw gentry jako prywatne osoby wykorzystywano do nadzorowania pu
blicznej dziaalnoci w sferze podatkw, a take prac publicznych, mogli oni
rwnie otrzymywa wynagrodzenie lub prowizj jako cz dochodw. Prze
wodzenie wsplnocie, jak mona si spodziewa, nie byo czyst filantropi,
lecz przynosio zysk. Taki ukad utrzymywa si a do czasu, gdy w pnym
okresie cesarstwa wyczerpay si zasoby ziemi, ktra moga przynosi dochd,
a czonkowie gentry stali si bardziej aktywni w sferze publicznej jako za
rzdcy, kierownicy instytucji charytatywnych i kupcy.
Przewodnictwo lokalne i funkcje kierownicze rodw gentry wyjaniaj, dla
czego urzdy nie penetroway gbiej chiskiego spoeczestwa. Albo, mwic
inaczej i uwzgldniajc pocztki, gentry wyonia si po to, eby wypeni pustk
midzy wczesnym pastwem biurokratycznym a spoeczestwem chopskim,
ktre w epoce Song przeroso ramy pastwowej kontroli. Studia powicone
miastom zainspirowane przez G. W Skinnera (1977) pokazay, e w cigu dwu
tysicleci, od pocztku epoki Han do rodkowego okresu epoki Cjing, tery
torialna struktura administracyjna kolejnych dynastii nie zostaa poszerzona,
a tymczasem liczba ludnoci powikszya si szeciokrotnie. Powiatw na po
ziomie podstawowym lub podprefektur (xian) w najlepszych latach rozkwitu

98

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

poszczeglnych dynastii byo: w epoce Han 1180, Sui - 1255, Tang - 1235,
Song - 1230, Yuan - 1115, Ming - 1385 i Cjing - 1360, a liczba ludnoci moga
siga 60 milionw w roku 80 n.e., 80 milionw w 875, 110 milionw w 1190,
200 milionw w 1585 i 425 milionw w roku 1850. A zatem naczelnik po
wiatu w czasach Hanw odpowiada za 50 tysicy osb i za 300 tysicy pod
koniec dynastii Cjing. Skinner przypuszcza, e administracja pastwa Cjing po
prostu nie mogaby funkcjonowa, gdyby miaa obejmowa 8,5 tysica powia
tw kierowanych z Pekinu. Zamiast mechanicznie rozbudowywa administra
cj do takiego niesterowalnego poziomu, pastwo w miar swojego rozwoju
wzmacniao powiaty na ludnych, rdzennych obszarach i tworzyo nowe na pe
ryferiach. Rwnoczenie redukowao swoje funkcje w lokalnej administracji.
Na przykad gdy po epoce Tang zarzucono urzdowy system miejskich targw,
rzd powstrzyma si cakowicie od szczegowego regulowania spraw han
dlowych" i systematycznie wycofywa z oficjalnego angaowania si w sprawy
lokalne. Na jego miejscu pojawia si gentry, obejmujc swoje lokalne funkcje.
W ten oto sposb cesarska administracja pozostaa od czasu Songw nad
budow o mniej wicej takich samych nominalnych rozmiarach. W epoce Tang
na przykad byo 18 tysicy stanowisk urzdowych, w epoce Song 20 tysicy
i w epoce Qing rwnie 20. (Schematy organizacyjne przejmowano.) Rzd
nie ingerowa bezporednio na wsi, poniewa opiera si na gentry jako swo
jej bazie. Liczne funkcje publiczne miejscowych posiadaczy tytuw tworzyy
pod cesarsk administracj jakby platform i pozwalay urzdnikom na dziaa
nie z zadziwiajc pynnoci i pozornie niezalenie od miejscowych korzeni.
Waciwie za mianowany przez cesarza naczelnik powiatowy mg zarzdza
jedynie przy wsppracy miejscowej gentry. W kraju o ponad 400 milionach
mieszkacw byo przed wiekiem mniej ni 20 tysicy urzdnikw cesarskich,
za to okoo 1,25 miliona posiadaczy tytuw uzyskanych po zdaniu egzaminw.
Utrzymujc si nadrzdno rodw gentry nad masami chopskimi zapew
niaa nie tylko wasno ziemi, lecz take fakt, e to z jej szeregw wywodzi
si gwnie uczony i czowiek z ogad" (shi), kontynuator wielkiej tradycji
kaligrafii, malarstwa, literatury, filozofii i ycia urzdniczego. Jeli spojrzymy
wstecz na chiskie spoeczestwo gentry i porwnamy je z E u r o p niedawnych
czasw, to nieuchronnie musi ono wywrze na nas due wraenie. W wielce
zmienionych okolicznociach dnia dzisiejszego system przekona neokonfucjanistw moe znw, w jakiej odpowiadajcej czasom formie, cieszy si szacun
kiem, a nawet aprobat. Naczelne przesanie neokonfucjanizmu o przemonej
potrzebie dyscypliny wewntrznej w subie porzdku spoecznego znajduje
zrozumienie u wielu osb.
Specyficznie chisk potrzeb porzdku (i std autorytetu) analizuj tacy
antropolodzy spoeczni jak Patricia Ebrey (1984), ktrej praca na temat Regu
ycia towarzyskiego, dziea napisanego przez urzdnika z epoki Song, ukazuje

Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna i Poudniowa

Dynastia Song

99

zdrow reakcj wobec nauk filozofa. W 200 hasach jego autor radzi, jak po
stpowa z krewnymi, jak doskonali wasne postpowanie, jak kierowa spra
wami wielkiej rodziny. Pewne realia rzucaj si w oczy natychmiast: przede
wszystkim niezwyka zoono relacji midzyludzkich, w ktrych reguy rz
dz rolami wynikajcymi ze stosunku pokrewiestwa, z wieku, pci i prawa.
Przypomina si nam o istotnym znaczeniu suby, konkubin i innych w minipastwie" wielkiego domu. Czytelnikowi proponuje si praktyczne i sensowne
rady godne Chesterfielda czy Anny Landers: jak bi sug (nie czy tego sam),
jak kupowa niewolnic, jak wychowywa syna. Generalna regua postpo
wania ze sucymi i konkubinami to zachowanie ostronoci w poczynaniach
i przezorno co do tego, czym rzecz moe si skoczy".
Najbardziej uderza wysoki stopie kontroli, ktrej poddawano kadego,
z panem domu wcznie. Sprawowano j w znacznej mierze poprzez grupow
opini etyczn. W przeciwiestwie do ideau filozofa mwicego o absolutnym
trzymaniu si zasad, gowie domu gentry zaleca si mylenie o przyszoci,
rozwaanie wszystkich ewentualnoci i gotowo do kompromisu.

Rozdzia 5

Paradoks - Chiny epoki Song


a Azja Wewntrzna

Symbioza wen i wu
Kiedy w epoce Song szczytowy punkt osigaa chiska wynalazczo w za
kresie techniki, sztuki rzdzenia, myli, twrczoci artystycznej, organizacji spo
ecznej i tak dalej, rwnie wielkie sukcesy odnotowyway ludy plemienne z Azji
Wewntrznej w najedaniu Chin i przejmowaniu nad nimi wadzy. Wydaje si
zdumiewajcym paradoksem fakt, e u szczytu rozwoju cywilizacyjnego Chiny
musiay zosta podbite przez outsiderw. Tajemnica si pogbia, jeli zwa
ymy, e podbj nie dokona si nagle, lecz rozpocz si w gruncie rzeczy ju
w roku 907, jeszcze przed zaoeniem dynastii Song, i trwa z przerwami przez
ponad trzy i p wieku do roku 1279. Tak dugo trwajcego procesu nie mona
nazwa przypadkowym. Jakie kryy si za nim dugofalowe tendencje?
Jednym z elementw saboci pastwa Song by rozwj biurokratyzmu, na
ktry nakaday si koszty obrony. Paul J. Smith (1991) stwierdza nawet, e z
nadejciem Poudniowej Dynastii Song pastwo stao si pasoytnicze". Krya
si za tym pogarda dla wojskowych, ktrych konfucjanizm klasyfikowa jeszcze
niej ni kupcw. Niech owa tak si gboko zakorzenia, e nie umiesz
czono ich na konfucjaskiej licie czterech profesji czy klas: uczonych (shi),
rolnikw (nong), rzemielnikw (gong) i kupcw (shang). Derk Bodde (1991)
uwaa, e tego podziau spoeczestwa na cztery grupy nigdy nie proponowa
Konfucjusz czy Mencjusz i prawdopodobnie po raz pierwszy pojawi si w pi
smach legistw pod koniec epoki Zhou i na pocztku Han. Od tamtych czasw

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

101

jednak przez dwadziecia jeden stuleci podzia na cztery klasy by uznanym


elementem wiedzy o Chinach.
Siy wojskowe tworzyy dynastie i zapewniay im istnienie, budoway im
peria i broniy ich, tote zawsze istnia wielki kompleks wojskowy. atwo jest
argumentowa, e wojownicy - wojsko - tworzyo take grup zawodow czy
klas w Chinach. Niektrzy sugeruj, e shi odnotowywani na kociach wreb
nych to wczeni wojownicy" czy pniejsi sudzy". Ewidentnie wojskowych
nie wymieniano jako pitej grupy zawodowej, poniewa konfucjascy wenren
(uczeni), ktrzy t klasyfikacj tworzyli, uwaali trudnicych si wu (przemoc)
za swoich miertelnych wrogw. Ucieleniali oni dla nich zo tkwice w bru
talnej sile, ktrego wykorzenienie w myl cywilizowanego postpowania byo
moralnym obowizkiem konfucjanisty. Wymienienie wojskowych jako pitego
zawodu wygldaoby jak przebaczanie im, legitymizowanie ich istnienia, nada
nie im formatu moralnego.
Konfucjanista mgby dalej powiedzie, e uycie siy wojskowej byo za
wsze jednym ze rodkw dostpnych dla rzdzcej elity uczonych-urzdnikw.
Czowiek wstpowa do tej klasy, stajc si uczonym, potem urzdnikiem,
a urzdnik mg dowodzi wojskiem. Uczeni-generaowie czsto mieli wa
dz wojskow. Pocztkowo wojsko tworzyli jedynie zwerbowani rolnicy bd
rolnicy z poboru. Jedyna odrbna klasa" wojskowych, mgby nam powie
dzie jaki uczony, skadaa si z bandytw, ktrzy si poddali, zacinej jazdy,
ucznikw, instruktorw wojskowych i tym podobnych osobnikw. Bya to zr
nicowana grupa stojca na niskim szczeblu systemu urzdniczego. Egzaminy
dla wojskowych, rangi i stanowiska, cho paralelne do cywilnych, spotykay
si z nie ukrywan pogard uczonych. Jako osoby zawodowo trudnice si
przemoc, wojskowi zaliczali si do Wewntrznego Dworu cesarza, znajduj
cego si poza kontrol urzdniczego kompleksu wen. Oddziaami wojskowymi
niekiedy dowodzili eunuchowie.
Dlaczego chiscy uczeni przez dwa tysice lat odmawiali w myl konfucjaskiej pogardy wobec wojskowych zaakceptowania ich jako grupy zawodo
wej? Profesjonalni wojskowi pojawiaj si zawsze w historii Chin. Odmowa
postrzegania ich jako klasy sugeruje, e uczeni byli pod wraeniem wielkiego
konfucjaskiego mitu pastwa rzdzonego przez cnot. Patrzc na to z innego
punktu widzenia, dostrzegamy tu jeden z powodw do dumy dawnych Chin,
logicznie uzasadniony pacyfizm, a take jedn z najwikszych saboci, miano
wicie niezdolno do zapobiegania podbojowi przez najedcw ze stepw.
Sdzc z pyta egzaminacyjnych, pisze Peter Boi (1992), Poudniowa Dy
nastia Song uwiadamiaa sobie w peni swoje problemy militarne, a mimo
wszystko polegaa na najemnikach rekrutowanych spord mtw spoecznych
i jednostek sabo zdyscyplinowanych, ktrym nie mona byo da prawa podej
mowania decyzji nawet na niskim poziomie dowodzenia. Dominacja cywilw

102

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

nad wojskiem bya czci systemu kontroli elity rzdzcej nad pastwem, ale
osabiaa je militarnie. Jeli chodzi o liczebno wojska i zasoby, pastwo Song
dorwnywao co najmniej Jinom (a pniej Mongoom), lecz cywilne sfery
urzdowe nie miay zamiowania do przemocy. Charles Hucker (1975) i inni
badacze doszli do wniosku, e chiska cz imperium skadajcego si z Chin
i Azji Wewntrznej osigna taki poziom cywilizacyjny, i zapomniaa o cno
tach bojowych i utracia poczucie odrbnoci etnicznej (jako przeciwiestwa
kulturalizmu) niezbdne dla odparcia najedcw, ktrzy zazwyczaj obiecy
wali rzdzi wedug chiskich wzorw. W praktyce konfucjanici znakomicie
nadawali si do administrowania krajem, lecz nie do utrzymania najwyszej
wadzy cesarskiej. Ostatecznie szkolono ich na urzdnikw suby pastwo
wej w dosownym tego sowa znaczeniu i potrafili przewidzie, e uciekanie
si do przemocy jeszcze j spotguje. Powiedziawszy to wszystko, trzeba jed
nak take odnotowa fakt, e Poudniowa Dynastia Song trzymaa w szachu
przez czterdzieci pi lat, niemal przez dwie generacje, Mongow, ktrzy
dokonywali niebywaych podbojw.
Chronologiczny przegld kolejnych opanowujcych stepy plemion, opraco
wany przez Thomasa J. Barfielda, ukazuje w historycznej perspektywie relacje
chiskich wadcw z Azj Wewntrzn. Barfield doszed do wniosku, e w cza
sach potgi zwizki Chin z ktrym z silnych plemion sprzyjay jego hegemonii
w Azji Wewntrznej. Tak wic w epoce Han i w czasach wczesnej potgi w i
dzimy dugotrwa dominacj Xiongnu w Azji Wewntrznej, a w epoce Tang
dominacj ujgurskich Turkw. Wywaonemu pogldowi na takie relacje stoi
na przeszkodzie fakt, e dowody pochodz gwnie ze strony chiskiej.
Brak kontaktu z Azj Wewntrzn komplikowa sytuacj pastwa Song,
poniewa utrudnia pozyskiwanie koni dla wojska. Dynastie Qin i Han oraz
Sui i Tang utrzymyway zawsze przez kupcw i posw kontakty z politycznymi
konfiguracjami Azji Wewntrznej. Zrcznie wyszukiway sojusznikw i wyko
rzystyway jedne ludy przeciwko innym. Nieudolno dyplomacji Songw pocztkowo Chiny pomagay Ruzhenom przeciw Qidanom, a pniej zostay
przez Ruzhenw pokonane, nastpnie udzieliy pomocy Mongoom przeciwko
Ruzhenom, a potem zostay podbite przez Mongow - przypuszczalnie wy
nikaa z braku bezporednich kontaktw i z marginesowego jedynie udziau
w yciu Azji Wewntrznej. Ostatecznie pastwo Song wspistniao z kilkoma
peryferyjnymi pastwami - Wietnamem na poudniu, Nan Zhao na poudnio
wym zachodzie, Tybetem, tanguckim Zachodnim Xia (Xixia) na pnocnym
zachodzie i Liao Qidanw na pnocy - tak e Chiny w rzeczywistoci, jak
dyplomatycznie pisze Morris Rossabi (1983), znajdoway si pomidzy rw
nymi". Pretensje dynastii Ming do oglnej wyszoci pojawi si dopiero po
tem, gdy da przykad w X I I I wieku imperium Mongow.

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja

Wewntizna

103

Od epoki Song wida, e cesarsk administracj pastwa tworzy tandem


zoony z kompleksu cywilno-administracyjnego i wojskowego. Oba byy nie
zbdne dla rzdzenia krajem. Kompleks cywilny obejmuje posiadaczy tytuw,
uczonych i urzdnikw pastwowych szkolonych w neokonfucjanizmie wraz
z lokaln elit czy gentry, z ktrej si wszyscy wywodz. Drugi i mniej zbadany
skadnik, czyli kompleks wojskowy, tworzy cesarz, jego rodzina i arystokracja
cesarska, siy uderzeniowe armii i oddziay garnizonowe wraz z eunuchami
paacowymi i aparatem bezpieczestwa (jak bymy to dzi nazwali), szcze
glnie zwizanym z cesarzem.
Moliwe, e pomidzy tymi dwoma kompleksami daoby si zauway pe
wien podzia funkcji. Jak ju wczeniej sugerowalimy, autokracja cesarska
bya niezbdnym odpowiednikiem urzdniczej administracji. Moga by niezrutynizowanym, autonomicznym rdem innowacji czy nagej interwencji.
Bya nieprzewidywalna, czsto bezwzgldna, potencjalnie niosa grob kata
strofy. W dobrze zorganizowanym konfucjaskim porzdku cesarz dziaa na
wierzchoku struktury i jednoczenie reprezentowa zasad przemocy i chaosu
w najwyszej formie. By przede wszystkim wielkim katem.
Niemal od samego pocztku ustrj Chin tworzyo wsppanowanie tych
dwu funkcji. Plemienni wojownicy z Azji Wewntrznej dodali do imperialnej
funkcji posiadania wadzy swj wkad, kontynuujc wzorce koczowniczego militaryzmu. Drug funkcj penili cywilni urzdnicy konfucjascy. Dynastie na
pocztku miay charakter wojskowy, kiedy jednak si ustabilizoway, ich admi
nistracj przejmowali cywile. Kada z nich przystosowywaa ideologi do swo
ich potrzeb. Zwolennicy przemocy, ktrzy zakadali dynastie, wierzyli w uzy
skanie mandatu Nieba, o czym wiadczyo zanikanie oporu. Uczeni-administratorzy tworzcy personel urzdniczy dynastii patrzyli z gry na ludzi przemocy,
ktrzy uciekajc si do siy (wu) ukazywali, e brak im kultury, ogady (wen).
Gwnym mitem konfucjaskiego pastwa byo przekonanie, e wzorcowe i a
skawe postpowanie wadcy wiadczce o jego osobistej cnocie (de) przyciga
do niego lud i daje mu mandat. Tak mona byo mwi, dopki udawao si
tumi rebelie, najchtniej cinajc gowy buntownikom.
Wielk saboci owego konfucjaskiego mitu okazao si to, e wadca,
jeeli chcia utrzyma si przy wadzy, nigdy nie mg si obej bez swojej
wojskowej prerogatywy pozbawiania kadego, kogo zechcia, gowy ze wzgldu
na racj stanu, zachowanie dynastii. Tak wic w czasach imperialnego konfu
cjanizmu rzdy sprawowali biurokraci sucy pod autokrat i wzajemnie od
siebie zaleni. W praktyce rwnowag midzy wen i wu czsto osigano, ze
zwalajc lokalnym urzdnikom na dowodzenie wojskiem w czasie rozprawy
z rebeliantami. Wielu uczonych specjalizowao si w zagadnieniach wojsko
wych, niektrzy okazali si zdolnymi generaami. Wszyscy jednak mieli wadz
dziki kaprysowi cesarza.

104

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Kiedy Chiczycy za panowania dynastii Song udoskonalali klasyczny sys


tem egzaminacyjny jako sposb ksztacenia posusznych urzdnikw, wsp
czeni im niechiscy najedcy - Oidanowie (dynastia Liao), Ruzhenowie (dy
nastia Jin) i Mongoowie (dynastia Yuan) - udowadniali uyteczno militaryzmu jako rda imperialnej wadzy. Staroytne przysowie, e Chinami mona
rzdzi tylko na konfucjask cywiln mod, jest prawdziwe tylko w poowie.
Imperialny konfucjanizm mg funkcjonowa tak dugo, jak dugo panujca dy
nastia dysponowaa dostateczn si, eby zniszczy rebeliantw, a ten rodzaj
siy by specjalnoci niechiskich plemion z Azji Wewntrznej. Mona wic
dostrzec historycznie uksztatowany podzia funkcji midzy chiskimi urzd
nikami i reprezentantami siy militarnej z Azji Wewntrznej, w wyniku czego
nie-Chiczycy z Azji Wewntrznej uczestniczyli coraz bardziej w sprawowaniu
imperialnych rzdw, a czasami je przejmowali.

Pocztki niechiskich rzdw nad Chinami


Powrmy na chwil do pocztkw tego skadnika chiskiego ustroju po
litycznego, ktrym bya Azja Wewntrzna. Dynastie Zhou i Qin w pnocno-zachodnich Chinach cz swej siy militarnej czerpay z kontaktw z pnoc
nymi plemionami i zawieranych z nimi zwizkw maeskich, podobnie jak
pniej dynastie Sui i Tang. Dla plemiennych najedcw z pnocy bezpored
nie opanowanie Chin i rzdzenie nimi z chisk pomoc poprzez niechisk
dynasti byo ju tylko dalszym krokiem na tej drodze. Ten model dwoistego
chisko-nomadyjskiego ustroju wida od I V wieku n.e. w poudniowej Man
durii. Osignie swoje apogeum w okresie cakowitego opanowania kraju po
podboju przez Mongow i Mandurw.
Rzdy sprawowane przez ludzi kulturowo obcych byy czuym punktem
w chiskiej teorii politycznej. Od najdawniejszych czasw panowania krlw
Shang kultura (wczajc w to chiskie pismo, uywanie rytualnych brzw,
szamanistyczne konsultacje z przodkami i obrzdy sprawowane przez wadc
adresowane do si natury) stanowia nieodczn cz ustroju politycznego.
Wczesn doktryn sinocentryzmu byo przekonanie, e wyszo Zhongguo,
Pastwa rodka, w zakresie wen (kultury i cywilizacji) nieuchronnie doprowa
dzi do zdominowania czysto wojskowej potgi (wu) plemion Azji Wewntrznej.
Mona to byo osign, dajc, eby niechiscy wodzowie plemienni uznali
wyszo Chin poprzez zoenie pokonu cesarzowi. Ma on bowiem mandat
Nieba do rzdzenia Chinami, a jego wspaniaa askawo i miosierdzie w spo
sb naturalny przyciga outsiderw i skania do cywilizacyjnej transformacji.
Wobec braku kontaktw z innymi pastwami o podobnych osigniciach
kulturalnych polityka zagraniczna dynastii Han i Tang opieraa si na syste-

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

105

mie hodowniczym, to znaczy na wzajemnych stosunkach zagranicznych mi


dzy zwierzchnikiem a podwadnym, porwnywalnych z Trzema Wiziami, ktre
utrzymyway ad w chiskim spoeczestwie. Poniewa przekazanie trybutu
normalnie odwzajemniano szczodrymi darami od cesarza, zaakceptowanie
chiskiej supremacji materialnie si opacao. Na dodatek system trybutw
wczenie sta si instytucjonaln opraw i faktycznie przykrywk dla handlu
zagranicznego.
Wraz z upadkiem centralnej wadzy Tangw dziesi pastw-spadkobiercw w Chinach wieku X znalazo si w swoistym wielopastwowym zwizku,
ktry przypomina nieco ten z epoki Walczcych Pastw przed zjednoczeniem
przez dynasti Qin. We wzajemnych stosunkach wadcy znw powrcili do
niektrych praktyk z tamtych czasw, takich jak negocjowanie przez posw,
chocia ich midzypastwowe stosunki ogniskoway si wok kwestii, kto od
nowi centraln wadz cesarsk. W tej rywalizacji obecnie jednak uczestni
czyli niechiscy wadcy z peryferii Chin. Kiedy nie-Chiczycy po raz pierwszy
zaczli rzdzi chisk ludnoci w pnocnych Chinach, dawny amalgamat
ustroju i kultury uleg rozpadowi. Chiski wiat, ustanowiony przez dynasti
Han i odrodzony przez dynasti Tang jako system myli i instytucji zajmuj
cych si polityk zagraniczn, teraz run.
Obce panowanie rozpoczo si wraz z dojciem do wadzy Qidanw (mon
golskiego ludu, od ktrego pnocne Chiny zyskay w redniowiecznej Europie
nazw Kataj - Cathay). Rzdzili oni przez ponad dwa wieki (916-1125) w czci
pnocnych Chin, Mandurii i Mongolii. Pierwotnie Oidanowie jako lud pkoczowniczy yli z upraw rolnych, szczeglnie prosa, a take hodowli owiec,
koni i wi. Roli w si, ulokowawszy si po obu stronach granicy midzy ste
pem a ziemi uprawn, gdzie mogli poczy si militarn jazdy koczownikw
ze wsparciem ekonomicznym, jakie dawaa uprawa ziemi. Na czele federacji
plemiennej, zaoycielki imperium, sta cesarski klan Yelii^ ktry przeduy
swoje panowanie, przejmujc chisk instytucj monarchii dziedzicznej i wiele
form rzdw konfucjaskich. Imperium Liao, jak si samo nazwao - bada je
K. A . Wittfogel (w: Wittfogel i Feng, 1949) i inni - byo pastwem dwoistym.
Poudniowa cz obejmowaa 16 pnocnochiskich prefektur (z blisko 300
prefektur w cesarstwie Song, zob. Mapa 13.) i byy one zarzdzane w chiskim
stylu za porednictwem instytucji cywilnej biurokracji odziedziczonej z czasw
dynastii Tang. O wiele wiksz pnocn czci domeny Oidanw rzdzili
tak jak przedtem ludzie w siodach. I tak urzdnikw cesarskich dla obszarw
poudniowych rekrutowano za pomoc klasycznego systemu egzaminacyjnego,
a konnych ucznikw z pnocy mobilizowano i szkolono do suby w elitar
nej gwardii cesarskiej zwanej ordo (std wzia si nasza horda"). Na po
szczeglnych obszarach ustanowiono ich tuzin, razem liczyy okoo 600 tysicy
jedcw. Bya to ruchoma sia uderzeniowa, trzymana w rezerwie.

106

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

To dwoiste pastwo miao zapewne jakie 4 miliony mieszkacw, co


odpowiadao okoo jednej pitnastej ludnoci imperium Song na poudniu.
Jednake jazda Liao dysponowaa tak si uderzeniow, e Songowie dawali
w kocu pastwu Liao roczne subsydia, pragnc utrzyma pokj na granicach.
Cesarze Pnocnej Dynastii Song w Kaifengu okupili si Oidanom, zawiera
jc z nimi w roku 1005 i 1042 ukady, zgodnie z ktrymi zaakceptowali swoj
podlego i pacili co roku trybut. W roku 1044 na podobnych warunkach
zawarto ukad z tanguckimi wadcami Zachodniego Xia (Xixia) na pnoc
nym zachodzie Chin. Zwaywszy bogactwo, postp i wielko pastwa Song,
mona przypuszcza, e brakowao mu raczej determinacji ni rodkw do
pokonania barbarzycw.
Faktem o niezwykym znaczeniu, jak powiada Needham, byo wynalezie
nie przez chiskich alchemikw w I X wieku prochu strzelniczego. Chiczycy
uywali przeciwko nomadom prymitywnych bomb i ognistych lanc. Ten wielki
przeom w technice wojskowej najwyraniej jednak niewiele znaczy dla wy
ksztaconych na klasykach mw stanu pastwa Song. Mamy tu przykad
konfucjaskiej opieszaoci w wykorzystywaniu techniki.
W roku 1125 pastwo Liao zostao podbite przez plemiona tunguskich Ruzhenw (Durdenw) z pnocnej Mandurii, ktrzy przyjli dla swojej dyna
stii nazw Jin, Zota". Pocztkowo zachowano dwoisty ustrj pastwa. Podob
nie jak Liao, chisko-koczownicze pastwo Jin mogo uywa koni ze stepw
i ziarna z pnocnych Chin, atakujc pastwo Song i spychajc je na poudnie.
Od zaoenia w roku 960 dynastii Songowie mieli swoj stolic w Kaifengu
przy ujciu Wielkiego Kanau, ale w roku 1126 ataki Ruzhenw zmusiy ich
do opuszczenia pnocnych Chin. O p r Songw paraliowa spr co do tego,
czy walczy z najedc, czy przysta na jego dania. Spr zosta rozstrzy
gnity w roku 1141, gdy gwny doradca i negocjator (Qin Gui) zaaranowa
zamordowanie czoowego bojownika, generaa Yue Fei, uniemiertelniajc go
w ten sposb jako wzr dla pniejszych chiskich patriotw. W ukadzie za
wartym w roku 1142 Poudniowa Dynastia Song odstpia pnocne Chiny a
do rzeki Huai i zgodzia si jako pastwo wasalne paci co roku danin Jin.
Dotd ycie Chin koncentrowao si na Rwninie Pnocnochiskiej i w re
gionie dolnego biegu Yangzi, teraz po raz pierwszy znaczna cz chiskiego
ludu znalaza si pod panowaniem niechiskim (zob. Mapa 14.).
Po zdobyciu Chin pnocnych w pastwie dynastii Jin (1115-1234) byo
okoo 6 milionw Ruzhenw w liczcej mniej wicej 45 milionw ludnoci, przy
czym liczba Qidanw pozostaych po dynastii Liao (916-1125) sigaa mniej
wicej 4 milionw. A zatem Ruzhenowie musieli rzdzi 35 milionami chi
skich poddanych. Pocztkowo polegali na zsinizowanych Oidanach i sucych
im Chiczykach Han. Rekrutowali take urzdnikw spord chiskiego apa
ratu administracyjnego. Cesarze dynastii Jin wkrtce jednak odkryli, e chcc

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

107

utrzyma centraln wadz musz rywalizowa z wasnymi plemiennymi przy


wdcami, wojskow arystokracj z pnocy, ktra pragna kontrolowa zdo
byte tereny i podbite przez siebie ludy. W samoobronie cesarz Jin zbudo
wa wasn biurokracj, wzorujc si na konfucjaskich metodach rzdzenia.
Przekonawszy si, e dla obsadzenia urzdw potrzebni bd kandydaci z kla
sycznym wyksztaceniem, ktrzy mogliby przystpi do egzaminw, wadcy Jin
w Kaifengu zaoyli w ostatnich dwudziestu piciu latach X I I wieku szkoy
nauczajce w jzyku Ruzhenw, polecili przeoy klasyczne ksigi konfucjaskie na swj jzyk i ustanowili egzaminy dla Ruzhenw. Najwicej chtnych
napyno jednak spord Chiczykw Han. W wierwieczu po roku 1185 roz
szerzone chiskie egzaminy metropolitalne zdao co najmniej 5 tysicy osb,
uzyskujc tytu jinshi. Wane take byo, co podkrela Peter Boi, upowszech
nianie konfucjaskiej kultury: Dziesitki tysicy osb zyskay wyksztacenie
uprawniajce do egzaminu".
Sinizacja" jednak nie jest adekwatnym okreleniem tego, do czego dyli
wadcy Ruzhen. Zamiast stawa si Chiczykami", przeciwnie, podkrelali
swoj rol zwolennikw cywilnego porzdku (wenzhi, cywilizacji"). Ich rola
miaa warto ponadetniczn jako sposb umoliwiajcy chiskim poddanym
i koczowniczym najedcom ycie razem w pokoju i dobrobycie w uniwersal
nym imperium. Inaczej mwic, pierwotny chiski kulturalizm" (konfucjaski
sposb mylenia i postpowania) mg by krzewiony przez nie-Chiczykw,
ktrzy zachowujc swoj etniczn tosamo funkcjonowali jako wadcy Chin
i Azji Wewntrznej. Ruzhenowie w ten sposb pooyli teoretyczne funda
menty pod wieloetniczne imperium, ktre osignie szczytowy punkt rozwoju
za panowania ich potomkw, Mandurw.
Roszczenia dynastii Jin do prawowitej sukcesji" po poprzednikach (zhengtong) poparte byy przejciem przez ich wadcw tradycyjnych centralnych in
stytucji, a take sprawowaniem odpowiednich cesarskich obrzdw. Hok-lam
Chan (1984) ukazuje, e obrzdy rozpoczynay si od pokonw przed si
ami natury, a specjalnie przed przodkami, jak to praktykowano za Shan
gw. Wadcy Jin wierzyli w mandat Nieba goszony przez dynasti Zhou oraz
w doktryn dobrotliwej wadzy krlw-mdrcw, przedstawion przez Men
cjusza i interpretowan przez elit konfucjaskich uczonych. Przyjli te ko
relatywna kosmologi Wczeniejszej Dynastii Han skoncentrowan wok cy
klicznej teorii Piciu Faz. Teoria ta, zakadajca zgodno midzy adem natury
a wydarzeniami w wiecie ludzi, podkrelaa znaczenie fazy, koloru, itp., z kt
rymi miay si wiza i w ten sposb legitymizowa kad dynasti. Wudi na
przykad wybra dla dynastii Han faz ziemi i kolor ty, cyfr 5 i tak dalej.
Pniejsze dynastie, mae i due, kontynuoway te zabiegi egitymizacyjne zgod
nie z cyklem Piciu Faz. Na przykad dynastia Tang przypisywaa sobie zwizki
z ziemi, uwaajc si za spadkobierczyni dynastii Han, Songowie za wybrali

108

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

sobie jako symbole legitymizacyjne ogie i kolor czerwony. Dlatego te wadcy


Jin traktujc siebie jako spadkobiercw dynastii Song wybrali element ziemi.
Ruzhenowie przenieli w roku 1153 stolic z Charbinu (Ha'erbin) do Pe
kinu, a nastpnie w roku 1161 do Kaifengu, dawnej stolicy Pnocnej Dy
nastii Song. Niektrzy cesarze Jin osignli nowy szczyt brutalnoci, wpro
wadzajc zwyczaj chostania najwyszych urzdnikw na otwartym dziedzicu
przed obliczem cesarza, co stao w sprzecznoci z klasyczn chisk zasad
zwolnienia uczonych, a szczeglnie urzdnikw, od kar cielesnych. Inni kazali
straci setki krewnych, urzdnikw i dowdcw wojskowych, usiujc w za
rodku tumi opozycj.
Z drugiej strony jeden z ostatnich cesarzy dynastii Jin przeszed do historii
jako wzorowy wadca konfucjaski. Za jego panowania doszo do odrodzenia
kulturalnego, ktremu przewodzili chiscy konfucjanici - poddani pastwa Jin
- moralnie zobowizani do popierania odziedziczonej kultury cywilnego adu.
Wrd wadcw Ruzhenw o konfucjaskim nastawieniu i ich chiskich uczonych-urzdnikw utrzymywao si przekonanie, e niechiska dynastia moe
naprawd popiera chiskie" (tj. z terenu Chin i Azji Wewntrznej) tradycje
kulturalne. W kadym razie prawowito dynastii Jin uznano formalnie, gdy jej
oficjaln kronik dynastyczn spisano za panowania mongolskiej dynastii Yuan.
Pojawienie si w poudniowym pastwie Song neokonfucjanizmu przyczy
nio si do ustalenia szerszych kryteriw legitymizacji dynastii. Takie czynniki
jak zwycistwo w wojnie, procedury rzdowe w formie promowania cesarskiego
kultu przodkw oraz obrzdy i symbole, uczone teorie, kontrola przez zastra
szanie, wzajemny nadzr i powszechna (czy elitarna) akceptacja - wszystko
to liczyo si w Chinach przy legitymizacji wadzy podobnie jak w Zachodniej
Azji i Europie. Jednake kryteria chiskie byy o wiele bardziej zunifikowane
i homogeniczne, a to gwnie dziki nauce konfucjaskiej. Nacisk, jaki kadli
filozofowie Song na uniwersalno swojej kosmologii i swoich wartoci, sprzyja
do pewnego stopnia niechiskim najedcom. Na paszczynie teorii politycz
nej Chiny byy odtd przygotowane do zaakceptowania, jeli pojawi si taka
potrzeba, rzdw sprawowanych przez ludy plemienne z Azji Wewntrznej.
Ostatecznie legitymizacja niechiskiego panowania nad Chinami wynikaa
z faktu, e nie mona go byo unikn, a zatem naleao zracjonalizowa. Jak
pniej stwierdzili koreascy obserwatorzy, chiscy uczeni w czasach mandur
skich mogli nienawidzi dynastii Qing, lecz nie pozostawili na ten temat adnej
notatki. Ta wewntrzna nienawi i zewntrzna akceptacja miay taki sam cha
rakter jak u wikszoci ofiar despotyzmu, wtedy i dzi. Wymagay panowania
nad sob i pewnego rodzaju hipokryzji, symulowanej ulegoci", zewntrznej
akceptacji i wewntrznego odrzucania legalnoci wadzy. U wikszoci uczo
nych mogo to prowadzi do pozornej obojtnoci wobec polityki jako czego,
co do nich nie naley, tak jak twierdzili panujcy.

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

109

Wybiegajc do przodu, moemy przyj, e dynastie wywodzce si z pod


boju - Liao, Jin i Yuan - tworz poczon sekwencj inwazji wojsk Azji
Wewntrznej na Chiny i musimy widzie w nich jeden, cho okresowo prze
biegajcy, proces. Pastwo Liao przetrwao najduej, lecz zajmowao tylko
pas na pnocnym skraju Chin pnocnych. Dynastia Yuan panowaa nad ca
ymi Chinami, ale najkrcej. To daje Jinom strategiczn pozycj dynastii, ktra
nauczya si, jak obcy najedcy mog rzdzi samym sercem Chin, to zna
czy Rwnin Pnocnochisk, kooptujc chiski personel odziedziczony po
pokonanej Pnocnej Dynastii Song. Panowanie dynastii Jin jest chyba mao
zbadane i przymione mongolskim podbojem.

Chiny w imperium mongolskim


Podbj mongolski by poprzednikiem zachodniego imperializmu w X I X
wieku, kiedy to chiskie spoeczestwo ponownie doznao szoku kulturowego
z powodu antagonistycznych obcych wpyww. Innymi sowy dynasti Yuan
(1279-1368) trzeba traktowa jako matecznik istotnych zjawisk, ktre pojawi
si w epoce Ming i Qing (w latach 1368-1644-1912).
Najpierw musimy odnotowa imponujce osignicia Mongow w two
rzeniu swojego wielkiego imperium. Mongolska machina wojenna bya kulmi
nacj tysiclecia bohaterskich czynw konnych ucznikw w caej Eurazji. Po
zjednoczeniu plemion przez Czyngis-chana w roku 1206 i ekspansji hord mon
golskich we wszystkich kierunkach jego synowie i wnukowie wadali czterema
chanatami w Persji, w poudniowej Rosji, w Azji Centralnej i w Chinach (zob.
Tabela 3.). Jako najedcy Mongoowie mieli z saw z powodu ich budzcej
groz pasji niszczycielskiej, szczeglnie wrd moralnie nastawionych konfucjanistw. Pierwszy mongolski najazd na imperium Jin w pnocnych Chinach
pozostawi po sobie dziewidziesit spalonych do cna miast.
Mongoowie pooyli kres dynastii Jin w roku 1234 i ostatecznie podbili
pastwo Poudniowej Dynastii Song zaledwie 45 lat pniej, w roku 1279. Mi
dzy tymi dwiema datami rzdzili w sercu pnocnych Chin, ktre ju dowiad
czyy stulecia obcego panowania, i nauczyli si, e siedzc na koniu mona
zdoby imperium, lecz nie mona nim rzdzi. Podobnie imperialici europej
scy w X I X wieku przekonaj si, e i bagnety nie nadaj si do siedzenia.
Najzdolniejszy wnuk Czyngis-chana, Kubilaj, ktry panowa jako wdz
mongolskiego wiata w latach 1260-1294, ostatecznie zbudowa sobie stolic
w Pekinie (zob. Mapa 15.). Sta si cesarzem Chin w roku 1271, nazwa swoj
dynasti Yuan (pocztek") i rzdzi w chiskim stylu. Nkay go jednak ko
poty polityczne i rywalizacja o wadz. Musia take jako obroca wiary trosz
czy si o swoich muzumaskich zwolennikw, a dla mongolskich wyznawcw

110

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

tybetaskiego lamaizmu by buddyjskim wadc uniwersalnym. Ta rnorod


no religii bya odzwierciedleniem kosmopolitycznego, wieloetnicznego mon
golskiego wiata, w ktrym nawet nestorianizm z Azji Centralnej mia swoich
wyznawcw w rodzinie panujcej.
Tabela 3.
Podzia mongolskiego imperium pomidzy nastpcw Czyngis-chana

Wielki Chan (Azja Wschodnia): Ugedej (trzeci syn Czyngis-chana), 1229-1241;


Mngke (Mangu)*, 1251-1259; Kubilaj,* 1260-1294 (wada caymi Chinami
po r. 1279); Mongoowie wygnani z Chin przez Mingw, 1368
Chanat Czagataja (Djaghatai, w Turkiestanie): Czagataj (drugi syn Czyngis-chana), 1227-1242; zachodnia cz po roku 1370 wczona do imperium Timura
czyli Tamerlana, 1336-1405
Chanat Perski (Ilchanw): zaoony przez Hulagu*; zajcie Bagdadu rok 1258;
rozpad po roku 1335
Chanat Kipczacki (Zota Orda) nad doln Wog: zaoony przez Batu-chana*,
1227-1255; opanowa Rosj; najechany przez Tamerlana i zniszczony w XV wieku

* Wnukowie Czyngis-chana.

Rzecz oczywista, e ponienie wynikajce z podrzdnej pozycji zajmowa


nej we wasnym kraju budzio wrd Chiczykw nastroje antymongolskie za
rwno w owym czasie, jak i patrzc wstecz. Faktycznie jednak warunki ycia
Chiczykw w epoce Yuan, jak sugeruje John Langlois (1981), byy bardzo
zrnicowane i wymagaj wicej uwagi ni im dotychczas powicono. Przede
wszystkim nie ma wtpliwoci co do wpywu Mongow na sprawy wojskowe.
Klasyczny chiski idea zakada, e kady rolnik powinien by rwnie poten
cjalnym utrzymujcym si na wasn rk onierzem. W okresie od Qin do
Tang wojsko byo z poboru. Dynastie Qin i Han wymagay od kadego zdol
nego fizycznie mczyzny obowizkowej dwuletniej suby w wojsku w ramach
paszczyzny. W czasach Sui i Tang istnia system milicji fubing, zgodnie z kt
rym pewne rodziny w zamian za zwolnienie od podatkw dostarczay onierzy
do suby wojskowej, ekwipoway ich i zaopatryway. Na pocztku epoki Tang
istniay 633 jednostki milicji, kada po 1000 osb, rozlokowane gwnie na p
nocnym zachodzie i wok stolicy. System fubing zniesiono w roku 749 i pod

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

111

koniec panowania Tangw oraz za Songw tworzono wojska najemne, ktre


z powodu osobistych cech onierzy miay z opini.
Mczyni z plemion zamieszkujcych Azj Wewntrzn natomiast z wy
chowania i obyczaju byli potencjalnymi jedcami i dokonawszy swoich podbo
jw, stawali si zawodowymi onierzami, a ich synowie dziedziczyli t profesj.
Kady rolnik onierzem - to by idea, natomiast haso: kady owca onie
rzem - atwo stawao si faktem. Podstawowa jednostka Ruzhenw, na ktr
skadao si 300 rodzin, utrzymywaa stu onierzy. Czyngis-chan przed ro
kiem 1206 mia pod swoimi rozkazami 95 jednostek, kad po 1000 ludzi wraz
z utrzymujcymi je rodzinami i wydzielonymi pastwiskami. Mongoowie byli
pierwszym ludem Azji Wewntrznej, ktry podbi Chiny i rzdzi caym impe
rium, a wic take wniesiony przez nich wkad dotyczy kwestii wojskowych.
Ch'i-ch'ing Hsiao (1978) pisze, e mongolscy zdobywcy pozostali gwnie za
interesowani sprawami wadzy. Mieli skonno do mylenia w kategoriach
wojskowych". Dali Chinom now organizacj armii, ktra obejmowaa wik
szo czonkw narodu zdobywcw".
Po zawadniciu Chinami mongolskie jednostki garnizonowe musiao za
opatrywa w ywno wasne rolnictwo i rolnictwo ich niewolnikw na wylud
nionych ziemiach przydzielonych im w pnocnych Chinach. Zdolno bojowa
onierzy z rodzin wojskowych wkrtce si obniya. Mongolscy dowdcy utwo
rzyli odrbn, opacan i samoodnawiajc si arystokracj - wysz wojskow
cz cesarskiej biurokracji. Generalnie jednak wojsko mongolskie w Chinach
zbiedniao. Mongoowie enili si z Chinkami, wielu utracio ziemi i musiao
sprzedawa nawet wasne rodziny. Czasami uciekali, kryli si przed prawem
i stawali wczgami. Dola czowieka, ktry odziedziczy profesj onierza,
w czasach pokoju bya nie do pozazdroszczenia.
Jedn z kwestii, nad ktr dyskutuj historycy, jest to, czy mongolskie
panowanie miao wpyw na fakt, e konfucjaskie rzdy stay si bardziej de
spotyczne. Odpowied wydaje si na og twierdzca, jednak przyczyn nie na
ley upatrywa jedynie w Mongoach. By moe zaoyciel dynastii Ming byby
najlepszym w tym wzgldzie wiadkiem. Mongoami gardzono - Chiczycy
lubili powtarza, e Mongoowie cuchn i wyczuwa si ich w powiewach wia
tru. Rzdzili w Chinach mniej ni wiek, krcej ni Ruzhenowie w pnocnych
Chinach. Z wyjtkiem terenw lecych wzdu Wielkiego M u r u Mongoo
wie nie potrafili zapuci korzeni. Co jednak nie znaczy, e pod pewnymi
wzgldami ich nie naladowano.
Dla Mongow najtrudniejsz rzecz w rzdzeniu Chinami bya kultura.
Jako stuprocentowi koczownicy z Mongolii Zewntrznej nie majcy wczeniej
szych intensywnych kontaktw z Chinami zbyt rnili si mow, ubiorem,
zwyczajami i pochodzeniem, eby przerzuci mosty midzy sob a ludnoci

112

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Poudniowego Pastwa Song. Ze wzgldu na swoj liczebn sabo i anal


fabetyzm posugiwali si w rzdach ludmi pochodzcymi z Azji Zachodniej
(ujgurskimi Turkami, Arabami, a nawet Europejczykami jak Marco Polo) oraz
chisko-ruzheskimi urzdnikami z podbitego pastwa Jin. Poudniowcw lek
cewaono z powodu ich wtpliwej lojalnoci, a oni rewanowali si, unikajc
suenia w administracji. Yan-shuan Lao (w: Langlois, 1981) ukaza, jak pou
dniowcy z najwyszymi tytuami chtnie przyjmowali stanowiska wykadowcw
w prywatnych akademiach, a odmawiali uczenia w rzdowych szkoach, dziki
czemu staliby si - co prawda najniszej rangi - urzdnikami.
Oglnie biorc, przepa kulturalna prowadzia do mniej rygorystycznych
rzdw. Kary w epoce Yuan wydaj si zdecydowanie mniej surowe ni za
Songw; rzadziej zdarzao si wymuszanie nieprzepisowych opat poza podat
kami. Kubilaj oczywicie popiera lamaizm i taoizm, jak rwnie ortodoksyjny
konfucjanizm, ale nie przeladowa ludzi piszcych. Mongolscy ksita mo
gli si cieszy swymi apanaami i handryczy midzy sob. Mongoowie mogli
obsadza kluczowe punkty, lecz nie mogli kierowa rzdem, kontrolowa lo
kalnych wsplnot, cenzurowa chiskiej literatury czy dramatu, ani sprawowa
intelektualnego i kulturalnego przywdztwa.
Porwnujc dynastie Liao, Jin i Yuan, Herbert Frank (w: Schram, 1987)
sugeruje, e administracj wszystkich trzech dynastii cechowaa pewna sabo,
niemal taka jak w przypadku rzdw kolonialnych, a to z powodu nie dajcych
si ze sob pogodzi chiskiego i plemiennego trybu ycia i obyczaju. I tak oto
w tych wieloetnicznych, wielojzycznych reymach kada nacja - Oidanowie,
Ruzhenowie, Mongoowie - uywaa wasnego pisma. Chiczycy oczekiwali
jak dawniej dziedzicznej sukcesji w hierarchii wadz, podczas gdy najedcy
rozstrzygali kwesti sukcesji przez elekcj podczas poniekd demokratycznego,
a przynajmniej kolektywnego, zgromadzenia wodzw. Dla Chiczykw prawa
byy jednolite i powszechne, koczownicy natomiast stosowali wobec kadego
zwyczajowe prawo jego plemienia. Ta rnorodno prowadzia do mniejszego
scentralizowania, a nie do monolitycznego despotyzmu.
System egzaminacyjny nie zosta przywrcony a do roku 1315, tote brak
urzdnikw kompensowano wykorzystywaniem na wiksz skal niszego per
sonelu yamenw [siedziba dawnych urzdw i jednoczenie rezydencja]. W ten
sposb wielu Chiczykw wstpio do suby rzdowej, jednake niski poziom
indoktrynacji konfucjaskiej, jak rwnie brak mongolskiego nadzoru sprzy
ja szerzeniu si korupcji. Mongoowie korzystali dodatkowo z miejscowych
urzdnikw, chcc wzmocni swoj wadz na scenie lokalnej. Do punktw za
palnych dwr wysya wszechmocnych mongolskich i niekiedy chiskich urzd
nikw, ktrzy mogli dziaa zarwno w sprawach wojskowych, jak i cywilnych,
fachowcw od naprawiania bdw, zwanych darugaci (daluhuachi) i podlegaj
cych bezporednio cesarzowi. W ostatnich dziesicioleciach panowania dynastii

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

113

Yuan zapoznawano si z metodami konfucjaskimi i mongolscy gubernatorzy


stosowali je z dobrymi rezultatami. Unicestwia wszystko wojna domowa po
midzy ich niezsinizowanymi i konserwatywnymi ziomkami.
Jedn z charakterystycznych cech Mongow bya typowa dla koczownikw
tsknota do pozostawania w ruchu i nieustannego poszukiwania dalszych u
pw i niewolnikw. Sigali poza znany sobie wiat i podbiwszy wreszcie Chiny,
wykorzystali zdobyt na pastwie Song flot oraz jej dowiadczonych kapi
tanw i zaogi, eby wyruszy na zamorskie ekspedycje. Flota skadajca si
z tysicy statkw prbowaa zdoby Japoni w latach 1274 i 1281, Wietnam
i Czamp (w poudniowych Indochinach), wyspy Liuiu i w roku 1292 Jaw,
wszdzie bez powodzenia. Najechano rwnie Birm i Syjam. Wojownicy mon
golscy odczuwali wprawdzie potrzeb ekspansji, uczynili jednak niewiele, eby
wczy chiski handel morski we wczesny wiatowy system, ktry zaczyna si
ksztatowa na morskich szlakach wok Azji. Mongolskie panowanie przy
nioso Chinom kilka dziesicioleci wewntrznego spokoju i handel ldowy karawany z towarami przemierzay wszerz Azj. T drog wanie dotara do
Chin pewna liczba Europejczykw. Do prawdopodobne jest, e duma, ktra
radykalnie zredukowaa ludno Chin w latach 1331-1354, przedostaa si za
porednictwem Mongow take do Europy, gdzie jako czarna mier sza
laa w latach 1348-1349.
Wielkie roboty publiczne Kubilaja, takie jak drugi Wielki Kana, przy
czyniy si w pewnym stopniu do gospodarczej koniunktury (patrz Mapa 16.).
Handel morski z Azji Zachodniej i Indii w wikszoci pozostawa nadal w arab
skich rkach, poniewa, jak wspominalimy, na skutek powstania islamskiej
diaspory muzumascy kupcy przybywali do Chin nie tylko Jedwabnym Szla
kiem, lecz take Szlakiem Korzennym, ktrym woono korzenie ze Wschod
nich Indii do Chin oraz na wschodnie wybrzee Morza rdziemnego dla
Europy. Muzumascy kupcy wysyajcy towary karawanami przez Azj Cen
traln, jak rwnie parajcy si handlem morskim, podlegali wadcom mon
golskim i otrzymywali od nich poyczki na inwestycje handlowe. Jako dzier
awcy podatkw pomagali gromadzi nadwyki rolne i cz kierowa na ry
nek. Wzrost wymiany handlowej sygnalizuje ekstensywna emisja papierowych
pienidzy nadzorowana przez muzumaskich finansistw na dworze.
Nie korzystajc w subie pastwowej z usug poudniowych Chiczykw
i pozostawiajc nietknite ich lokalne spoecznoci, Mongoowie przyczynili si
do rozwoju chiskiej erudycji na gruncie prywatnym. Wiele tysicy uczonych
nie majc oficjalnych stanowisk mogo si powici prywatnym zaintereso
waniom, sta si przywdcami swoich wsplnot i stranikami konfucjaskiej
Drogi. Tak oto w epoce Yuan zrodzi si chiski dramat i rozkwito malar
stwo. Wrd prywatnych uczonych propagowano energicznie pogld Zhu X i ,
ktry kad nacisk na moralne samodoskonalenie czowieka jako fundament

114

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

adu spoecznego i dobrych rzdw. Podczas gdy szkoa Zhu X i zalecaa po


znawanie realnego wiata, zwolennicy innego neokonfucjaskiego filozofa, L u
Xiangshana, propagowali kontemplacj bardziej zorientowan na wasne wn
trze. Wraz z tymi bardziej filozoficznymi kierunkami powstaa szkoa sztuki
rzdzenia pastwem goszca pragmatyczny stosunek do instytucji politycz
nych. Obie te szkoy mylenia moralnego i utylitarnego podkrelay cnot lo
jalnoci, nie tyle wobec okrelonej dynastii, ile wobec konfucjaskiej Drogi.
W epoce Yuan zbudzio si take nowe zainteresowanie prawem jako anti
dotum na arbitralne rzdy.

Ocena epoki Song


Nie mona scharakteryzowa w prosty sposb adnej epoki rozkwitu cy
wilizacyjnego. Jednake naukowe interpretacje wielkiej epoki staway si za
zwyczaj czci jej oceny historycznej. Zmiany w epoce Song byy tak wielo
stronne i spektakularne, e japoski historyk (Nait Konan) dopatrywa si
w nich narodzin nowoczesnych" Chin - to znaczy Chin, ktre przetrway do
pnego okresu Qing i do jego czasw, pocztku wieku X X . Nait widzia
w tej nowoczesnej epoce dwa poziomy wadzy: despotycznego cesarza z jego
otoczeniem i pomocnikami" oraz lokalne chiskie spoeczestwo podpo
rzdkowane centralnie mianowanym urzdnikom". Ow nowoczesn epok
charakteryzowao malejce znaczenie rzdu dla ogromnej wikszoci chi
skiego ludu i towarzyszcy temu wzrost znaczenia kultury" (w: Fogel, 1984).
Za cz tego procesu Nait uwaa przejcie, ktre odnotowalimy, od rzdw
oligarchii klanw arystokratycznych do rzdw silniejszego cesarsko-dynastycznego klanu za porednictwem wyszkolonej i przeegzaminowanej biurokracji
i lokalnej elity. Odsunity od codziennych nieformalnych kontaktw ze sta
rymi towarzyszami z oligarchii cesarz sta si wikszym autokrat. Jak pisze
Denis Twitchett (w: C H O 3): Skutkiem tego bya rosnca przepa midzy
cesarzem a spoeczestwem oraz midzy cesarzem a urzdnikami, za ktrych
porednictwem rzdzi". Teza Nait, dodaje, wytrzymaa zadziwiajco dobrze
postp nowoczesnych bada". Nait nie zajmuje si jednak ogromnym drama
tem okresu rozkwitu w epoce Song i podbojami nomadw, ktre rozkwit ten
zahamoway. Ocena spektakularnego rozwoju Chin w czasach dynastii Song
i Yuan oraz czynnikw, ktre ostatecznie go zahamoway, ocena uwzgldnia
jca najnowsze badania, wydaje si bardzo na czasie.
Dokonujc przegldu prac wielu uczonych i czc je z perspek
tywy pojedynczego obserwatora, dostrzegam wyanianie si pewnej teorii.
Inni badacze wyrazili bardzo podobn myl w nieco odmienny sposb.

Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna

115

Hipotez t mona by sformuowa nastpujco: 1. Wczesne Chiny stwo


rzyy u p o l i t y c z n i o n e
pastwo, zorganizowane dla celw kon
troli centralnej, ktr realizowano zarwno metodami filozoficznej perswa
zji stosowanej przez biurokracj, jak i przemocy uywanej przez imperial
nego autokrat; 2. Niechiscy najedcy z Azji Wewntrznej stali si inte
gralnymi u c z e s t n i k a m i
chiskiego systemu pastwowego dziki
swoim umiejtnociom militarnym i administracyjnym; 3. Bdca efektem po
wyszego chisko-koczownicza cesarska wadza utrzymywaa prymat centralnej
kontroli
p o l i t y c z n e j nad podlegajcymi jej procesami wzrostu
ekonomicznego i zrnicowania kulturowego.
Krtko mwic, niechiscy najedcy od samego pocztku pomagali utrzy
ma dominacj polityczn nad yciem ekonomicznym i kulturalnym odziedzi
czonym po staroytnych Chinach. Polityka bya wci (albo szczeglnie) wana.
Tendencj do kontroli wzmacniaa przede wszystkim neokonfucjaska ideolo
gia, ktra podkrelaa lojalno wobec wadzy w zhierarchizowanym porzdku
spoecznym i cenia rolnicz samowystarczalno bardziej ni rozwj trudniej
dajcego si kontrolowa handlu i kontaktw zagranicznych. Tej wytrwaej
i wzmagajcej si autokracji w rzdzeniu towarzyszya wspomniana ju tenden
cja wzrostu znaczenia kultury" dla ludu chiskiego. Innymi sowy, mwimy tu
o dwu paszczyznach: pastwie i podporzdkowanym mu spoeczestwie.
Tak wic druga uwaga Nait o malejcej roli rzdu i rosncej roli kul
tury w lokalnym spoeczestwie potwierdza naszkicowane powyej formowanie
si spoeczestwa gentry. Ten rozwj na poziomie lokalnym nie mia jednak
wpywu na autokratyzm cesarza i dworu na poziomie wyszym.
Przystpuje si dopiero do badania wpywu, jaki wywar na Chiny obcy
podbj dokonany przez dynastie Liao, Jin i Yuan. Skutki gospodarcze wydaj
si nadal niepewne. Podbj by na pewno traumatyczn i prawdopodobnie
przede wszystkim psychologiczn katastrof. Jej skutki dla Chin epoki Ming
stay si wkrtce oczywiste.

Rozdzia 6

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

Spucizna cesarza Hongwu


W cigu 276 lat panowania dynastii Ming, od roku 1368 do 1644, lud
no Chin si podwoia, wzrastajc z 80 milionw do 160. Na og udawao
si unikn niszczcych wojen domowych, a wielkie osignicia w edukacji
i filozofii, literaturze i sztuce, wiadcz o wysokim poziomie kulturalnym elity
spoeczestwa. Przejcie od dynastii Yuan do dynastii Ming nie byo zbyt obie
cujce. Reym Ming pocztkowo uleg zmilitaryzowaniu - musiano wygna
Mongow i odpiera ich ataki, a nastpnie utrzyma wewntrzn stabilno
i unika wpyww z zewntrz. Zmartwychwstajce Chiny, ktre wypdziy mon
golskich zdobywcw, nie prboway nawizywa do tradycji dynastii Song, lecz
w teorii wracay do wzorw dynastii Han i Tang, faktycznie za zachoway
pewne cechy dynastii Yuan.
Charakter dynastii Ming okrelia mentalno jej zaoyciela, Zhu Yuanzhanga, ktry panowa jako Hongwu (Wielki onierz") w latach 1368-1398.
Pochodzi z rodziny chopskiej, w dziecistwie godowa i ebra, buddyjscy
mnisi uczyli go czyta i pisa, potem wstpi do antymongolskiej sekty religij
nej. Jako przywdca rebelii pokona swoich rywali w regionie dolnej Yangzi.
Konfucjascy uczeni pomagali mu wydawa proklamacje i dokonywa obrz
dw, ktre miay zapewni mu mandat Nieba. W roku 1368 wypdzi rozrasta
jce si nadmiernie zastpy ksit mongolskich i zbudowa wspania stolic
w Nankinie (zob. Mapa 17.).

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

117

Osobowo tego nowego autokraty, cho wysawiano go jak kadego za


oyciela dynastii, okazaa si w sumie fatalna dla Chin. Brzydki, niezwykle
energiczny, miewa napady gwatownego gniewu, z czasem sta si paranoicz
nie podejrzliwy i wszdzie dopatrywa si spiskw. Frederic Mote (w: C H O 7)
zauwaa, e wiele osobliwoci epoki Ming miao rdo w osobistych cechach
tego dziwnego i potnego czowieka".
Hongwu dy do utrzymania scentralizowanej kontroli nad najwikszym
i najbardziej zrnicowanym pastwem wiata. W tym celu wydawa tysice na
pomnie i przepisw regulujcych postpowanie poddanych - kodeksy praw,
przykazania, nauki przodkw, seri wielkich deklaracji, statuty wiejskie i rz
dowe oraz przepisy ceremonialne. Jak twierdzi Edward Farmer, wszystkie te
przepisy stanowiy raczej projekt idealnego porzdku spoecznego i zawieray
sankcje dla jego poparcia. Hongwu by nie tyle militaryst, ile penym po
mysw ideologiem.
W praktycznym dziaaniu Hongwu, znajcy z wasnego dowiadczenia sy
tuacj rolnikw, korzysta z caego repertuaru rodkw, eby utrzyma niskie
podatki gruntowe, zwalcza erozj poprzez sadzenie drzew, utrzymywa w na
leytym stanie tamy na Rzece tej i na Yangzi, mie pene spichlerze na
wypadek godu, wspiera system wzajemnej odpowiedzialnoci w zwalczaniu
bandytw i zachca gentry do wspomagania potrzebujcych. Wyobraenia
Hongwu o gospodarce ograniczay si jednak do konwencjonalnego konfucja
skiego widzenia w rolnictwie rda bogactwa kraju, dopatrywania si w handlu
zajcia niecnego i pasoytniczego, a w oszczdnoci pierwszej cesarskiej cnoty.
Stara si popiera samowystarczalne wsplnoty, chcia, eby mieszkacy pil
nowali si sami, wojsko samo si ywio, a rolnicza ludno dostarczaa rk
do pracy przy budowie drg lokalnych i wiadczya usugi dla yamenw. Jeli
chodzi o oszczdno, to Hongwu posuwa si tak daleko, e dawa urzdni
kom jedynie minimalne pensje i musieli oni utrzymywa siebie i urzdy z opat
nie przewidzianych przez prawo. A zatem polityka Hongwu adnych nowych
podatkw" nieuchronnie prowadzia do korupcji.
Gwn trosk Hongwu byo wojsko. Chiny musiay zapobiec odradzaniu
si siy Mongow, wobec tego cesarz wzorowa si na systemie wojskowym
dynastii Yuan - rozmieszcza chiskie garnizony w punktach strategicznych
i tworzy dziedziczn wojskow kast onierzy, ktrzy mieli si utrzymywa
z uprawy ziemi, ale zawsze by gotowi do walki. Podczas gdy mongolscy ksi
ta byli odizolowan arystokracj wadajc wielkimi majtkami, Hongwu
tworzy teraz ze swych dowdcw arystokracj wojskow z rangami i pobo
rami wikszymi ni pensje najwyszych cywilnych urzdnikw. Tak byo przy
najmniej dopty, dopki nie zacz podejrzewa dowdcw o zdrad i wielu
z nich nie pozabija.

118

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Kiedy naleao dokona wyboru midzy wen a wu - midzy kompleksem


cywilnym a wojskowym w cesarskim rzdzie - Hongwu stawa po stronie prze
mocy pomimo wszystkich praw i moralnych napomnie, z ktrymi wystpowa.
W roku 1380 stwierdzi, e pierwszy minister spiskuje przeciwko niemu, kaza
wic go ci wraz z ca rodzin i ludmi choby luno z nim powizanymi.
Po latach liczba straconych dosza do 40 tysicy. (Sie ukadw, guanxi, bywa
niebezpieczna!) Dalsze egzekucje urzdnikw i kilka pniejszych czystek mo
gy powikszy liczb ofiar do 100 tysicy. Utrata uzdolnionych ludzi i terror
ograniczay konfucjaski sposb rzdzenia. Chosta (bicie duymi lub maymi
bambusowymi kijami) jako kara i metoda ponienia wymierzana na otwartym
dziedzicu staa si typowa dla rzdw terroru za panowania dynastii Ming.
Ofiar trzymano za rce i nogi twarz ku ziemi, a na obnaone poladki spadaa
przepisana liczba razw. aden inny rytua nie mg by bardziej poniajcy
i grony dla ycia, poniewa skra szybko pkaa i trudno byo unikn za
kaenia krwawicej rany. W roku 1519 ukarano chost 146 osb (z czego 11
zmaro), poniewa radziy cesarzowi nie przedua pobytu na poudniu z dala
od swoich obowizkw. W roku 1524 urzdnicy wyrazili obiekcje wobec od
dawania cesarskich honorw matce i ojcu cesarza, gdy odziedziczy tron po
kuzynie - 136 zostao wychostanych, z tego 16 zmaro. Odnosi si wraenie,
e cesarz i jego biurokracja czsto toczyli ze sob instytucjonaln walk, ktrej
cesarska przemoc nie moga rozstrzygn.
Przyczyny bdnych sdw Hongwu mona generalnie upatrywa w tra
wicej go determinacji, by zapewni sobie i utrzyma osobist kontrol nad
wszystkim. I tak obsesja dysponowania cakowit wadz (imperatyw odzie
dziczony z przeszoci) doprowadzia go w roku 1380 do zlikwidowania cen
tralnego sekretariatu i urzdu pierwszego ministra. W ten sposb Hongwu
jako cesarz sta si najwyszym cywilnym i wojskowym organem wykonawczym
w cesarstwie. Dao mu to kontrol, lecz take naoyo niezwyke obcienia.
Czoowy znawca administracji epoki Ming Charles Hucker odnotowuje, e
w jednym omiodniowym okresie Hongwu otrzyma 1600 sprawozda (nazy
wanych memoriaami), w ktrych przedstawiono 3391 zagadnie. Zaatwiajc
200 dokumentw w czasie dziesiciogodzinnego dnia pracy mona byo na
kady dokument powici trzy minuty. Za poprzednich reymw codzienne
sprawy administracyjne zaatwia pierwszy minister (lub kanclerz) oraz jego
personel. W epoce Ming i Qing ten ciar spad na cesarzy. A poniewa nie
wszyscy byli nadludmi, urzd cesarski stawa si czsto wskim gardem i wa
dze szybciej pogray si w zbytecznej rutynie.
Likwidujc urzd pierwszego ministra i sekretariat, Hongwu pozbawi cy
wiln administracj jakby gowy. Pierwszy minister jako najwyszy urzdnik
Zewntrznego Dworu (sze ministerstw, cenzorat i inne stoeczne urzdy)
kierowa ogromnym personelem oraz ca prac kancelaryjn. Teraz cesarze

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

119

z dynastii Ming musieli rzdzi przy pomocy swego osobistego otoczenia (We
wntrznego Dworu), co zmuszao ich do polegania na eunuchach w sprawach
administracyjnych, wojskowych, a take innych. Ostatecznie na dworze cesar
skim bdzie 70 tysicy eunuchw.

Problemy fiskalne
Najbardziej jaskrawe niedostatki spucizny po cesarzu Hongwu, zdaniem
historyka skarbowoci Raya Huanga (1974), mona dostrzec w finansach.
Przede wszystkim nie byo rozdziau funduszy rzdowych od cesarskich. Trzeci
cesarz, Yongle (1402-1424), uzurpowa sobie tron w czasie wojny domowej
i przenis stolic do Pekinu, poniewa tu znajdowaa si jego osobista do
mena, a take punkt strategiczny umoliwiajcy trzymanie w szachu Mongo
w. W Miecie Cesarskim otaczajcym Miasto Zakazane (kompleks paacowy)
w Pekinie na obszarze 8 k m miecio si ponad 50 instytucji usugowych czy
warsztatw zaopatrzeniowych, ktre zatrudniay blisko 100 tysicy rzemielni
kw i innych pracownikw zaspokajajcych potrzeby cesarskiego paacu bez ja
kiegokolwiek rozrniania jego funkcji publicznych od prywatnych. Wizao si
to z faktem, e osobiste ycie cesarza i sprawowane przez niego rytuay stano
wiy istotn cz dziaalnoci pastwowej i pod wieloma wzgldami podlegay
krytycznej obserwacji i ocenie ze strony konfucjaskich uczonych-moralistw.
2

Pod rzdami eunuchw nakady na paac zwikszay si bez powodu. Ro


sy rwnie koszty utrzymania osobistych wojsk cesarza, tak zwanej Gwardii
w Haftowanych Mundurach, ktra funkcjonowaa nie tylko jako ochrona oso
bista, lecz take jako policja specjalna i dysponowaa budzcym groz wizie
niem specjalnego traktowania" dla politycznych winowajcw. Rozpoczynajc
dziaalno w roku 1382 Gwardia miaa okoo 16 tysicy onierzy, ktrych
liczba ostatecznie wzrosa do 75 tysicy.
Sam Hongwu, niezalenie od tego, co robi jego dwr i nastpcy, dy
do maksymalnych oszczdnoci. Podatek gruntowy ustali w wysokoci okoo
10 procent zbiorw, a nie bya to stawka uciliwa. Przez to pozornie do
broczynne zmniejszenie opodatkowania dotkliwie uszczupli dochody rzdu.
Oceniajc ten fakt z dzisiejszego punktu widzenia, wiemy, e uniemoliwio
to rzdowi wykonywanie funkcji usugowych, ktre mogy poprawi ekono
miczne warunki ycia ludu. Hongwu oczekiwa, e to lokalne wsplnoty za
miast rzdu bd z prywatnych rodkw pokrywa wszystkie wydatki zwizane
z paceniem podatkw. Dla celw kontroli i ze wzgldw podatkowych od
roku 1381 chopw zorganizowano w rejestrowane grupy po 110 gospodarstw
w systemie zwanym lijia. Kadego roku dziesi z nich z jednym przodujcym
gospodarstwem na czele przejmowao odpowiedzialno za podatki pacone

120

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

przez ca grup i przypadajce na ni prace przymusowe. Rwnoczenie uak


tualniano urzdowe te Rejestry wszystkich gruntw i rodzin. Po roku te
obowizki przechodziy na nastpn grup, a po dziesiciu latach przejmo
waa je znowu pierwsza grupa.
Ten pomysowy system mia jak inne podobne wynalazki - na przykad
system wzajemnego nadzoru i bezpieczestwa baojia - jedn powan niedo
godno. W sposb oglnikowy pokazywa masom, jak wypenia liczne i r
norakie obowizki wymylone dla nich przez uczonych-administratorw, ale
w szczegach pozostawia mao miejsca na zmiany. Kiedy trzeba go byo do
stosowa do miejscowych realiw i osobistych relacji w yciu wsi, wkraday
si do niego naduycia, tak e po niedugim czasie cay system przeeraa
korupcja. eby zilustrowa przykadami ten fatalny syndrom, przyjrzymy si
opodatkowaniu, utrzymywaniu armii i zaopatrzeniu w rodki patnicze, a wic
temu, co wczeniej czy pniej zaczynao kule. U podstaw wszystkich tych pro
blemw leao zamroenie struktury rzdu i instytucji w rygorystycznej formie
zadekretowanej przez zaoyciela dynastii, w rezultacie czego dynastia Ming
ostatecznie nie potrafia si przystosowa do zmieniajcych si potrzeb Chin.
Jeli chodzi o opodatkowanie, to, po pierwsze, eby unikn kopotw
z przekazywaniem do Pekinu przychodw z terenu caego cesarstwa, zarz
dzono przekazywanie wpyww pieninych z okrelonych rde bezporednio
na okrelone wydatki. Powstaa w ten sposb skomplikowana, krzyujca si
sie automatycznych albo przynajmniej ustawowych przychodw i rozchodw,
ktra zastyga w nieelastyczny system precedensw i ktrej nie mona byo
ustrzec przed korupcj, poniewa nie podlegaa nadzorowi adnego urzdnika.
Ray Huang konkluduje, e najwiksz trosk systemu fiskalnego dynastii Ming
bya zawsze stabilno rzdzcego aparatu". Poniewa kady urzd skarbowy
musia ciga podatki z niezliczonych rozmaitych rde, lokalni urzdnicy
nie mogli si domaga niezalenoci ani ulepsza sposobu zarzdzania. Nie
stworzono nigdy bazy finansowej, ktr przeznaczono by na tumienie rebe
lii. Operacje fiskalne pastwa byy tak rozdrobnione, eby praktycznie nie
grozio im zawaszczenie".
Rzd centralny sta si bezsilny z powodu takiego rozdrobnienia dochodw
i wydatkw. Ogromna rzesza wonych z yamenu, pisarzy i innych purzdowych osb niemal nieprzerwanie zajmowaa si pobieraniem wielu rodzajw
podatkw, ktre naleao paci w rnych porach roku. Podatek gruntowy
w sumie nie by zbytnio uciliwy dla gospodarki, za to prawdziwym obci
eniem staa si nieudolno w ciganiu podatkw i nadmierna liczba osb
zatrudnionych w urzdach podatkowych. Innymi sowy, miliony porednikw
yy z systemu skarbowego, biorc udzia w jego nieudolnych dziaaniach.
W budecie pastwa nie przewidziano na przykad odrbnej pozycji prze
znaczonej na konserwacj Wielkiego Kanau. Wykorzystywano do tego celu

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

121

ludzi zobowizanych do pracy na rzecz pastwa bez asygnowania jakichkol


wiek rodkw finansowych ze strony rzdu centralnego. Do poowy X V wieku
przewozio zboe 11 775 barek i odkomenderowano do nich 121 500 ofice
rw i onierzy, ktrzy mieli otrzymywa zapat z racji wojskowych. Ponie
wa jednak te oddziay transportowe rzadko j dostaway, musiay polega
na opatach za przewz barkami prywatnych adunkw. Na og kada pozy
cja dochodu bya odnotowywana przed otrzymaniem jako oczekiwana zapata,
a obowizujce przepisy zmuszay do nominalnej wypaty, zanim okrelone
sumy zostay zebrane, tote o jakiejkolwiek elastycznoci nie mogo by mowy.
Kada katastrofa, taka jak powd, wymagaa specjalnych zarzdze dla po
zyskania dodatkowych funduszy.
Po drugie, nie mona polega na materiaach z epoki Ming, w ktrych
chwali si samowystarczalno wojska produkujcego ywno na wasne po
trzeby. Ray Huang twierdzi, e armia daleka bya od pacenia za siebie. Ma
teriay mwi o stanie idealnym, nie faktycznym: w wojsku nie prowadzono
adnych zapiskw, a historycy dynastii Ming chcieli pokaza j w jak naj
lepszym wietle. Cay ten program uprawy roli przez wojsko to jedynie plan
przedstawiony bez przygotowania, uprzedniej analizy czy eksperymentw, na
ktrych mona by si oprze. Nie utworzono urzdu kontrolnego, a admini
stracja bya niedbaa. Rodziny zmuszane do suby wojskowej czsto dezerteroway. onierze nie otrzymywali regularnego odu, a tylko okazjonalne nie
planowane nagrody. System ten jedynie czyni z onierzy ponownie rolnikw.
Armia podupadaa, poniewa obcito jej racje. onierze wobec tego sprzeda
wali lub oddawali w zastaw ziemi. Wojsko byo coraz bardziej niewypacalne
i jego szeregi przerzedzay si na skutek dezercji. Liczebno jednostek woj
skowych zmniejszya si do okoo 10 procent stanu poprzedniego, z wyjtkiem
pogranicza, gdzie musiano zaopatrywa onierzy. Nadal jednak utrzymywaa
si legenda o samowystarczalnoci armii, nie mona wic byo zmieni ani
zlikwidowa sposobu jej finansowania.
Po trzecie, niedomaga system pieniny, niezdolny do nadania za roz
wojem handlu. Pocztkowo rzd polega na papierowym pienidzu, Hongwu
jednak nie zdawa sobie sprawy, e nieograniczona emisja papierowych pie
nidzy pociga za sob inflacj, i nadal hojnie rozdawa papierowe pienidze
jako nagrody. Okoo roku 1425 banknoty miay ju tylko od jednej czterdzie
stej do jednej siedemdziesitej pierwotnej wartoci i w kocu wyszy z uycia.
Rzd tymczasem zakaza uywania srebra.
Chiskie monety miedziane odlewano, a nie bito, i musiano przycina je
rcznie. Za panowania Mingw wyrabiano o wiele mniej monet ni w epoce
Song, cho zapotrzebowanie znacznie wzroso. Czsto wadze w ogle nie pro
dukoway nowych monet i luk wypeniali prywatni faszerze. Potem wyrb
monet przekazano prowincjom. Producenci jednak dodawali do stopu ow,

122

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

obniajc ich warto. Nadal dotkliwie brakowao monet. W efekcie nieudol


noci rzdu, ktry nie potrafi zapewni odpowiednich iloci pienidzy, wik
szo monet w obiegu bya faszywa, a ich warto obniya si z dawnego
poziomu tysica monet za uncj srebra do 6 tysicy monet za uncj. Krtko
mwic, wadze w epoce Ming wyranie zawiody, jeli chodzi o dostarczenie
ludnoci miedzianych monet, i to wanie wtedy, gdy rozwj handlu zwikszy
zapotrzebowanie na pienidze.
W X V I wieku wzrost handlu zagranicznego prowadzi do sporadycznego,
lecz znacznego importu srebra zwaszcza z Japonii i - rozmaitymi drogami z Ameryki Pnocnej i Poudniowej. Na skutek tego gospodarka towarowa zo
staa zmonetyzowana. Zobowizania na rzecz rzdu realizowane w towarach
i usugach stopniowo czono i zamieniano na patnoci pienine w ramach
reformatorskiej tendencji znanej jako Pojedynczy Bicz. Podatki lijia cigane
od staych mieszkacw zostay rwnie stopniowo wczone do podatku grun
towego, cho zachowano je w wykazach. Ci, ktrzy mogli sobie na to pozwoli,
zamiast pracowa przy budowie drg czy bra udzia w innych pracach publicz
nych wynajmowali zastpcw. W kocu przyjo si, e wnosili opaty zamiast
wykonywa naoone na nich obowizki.
Niestety przypyw srebra z Japonii i obu Ameryk nie da Chinom srebr
nego pienidza. W obiegu byy miedziane monety i kruszec srebrny, podobnie
jak przy bimetalizmie. W codziennych transakcjach lokalnych posugiwano si
monetami miedzianymi, cho rzd rzadko potrafi powstrzyma si przed ich
deprecjacj. Nie byo jednak moliwe wprowadzenie bitej srebrnej monety
o ustalonej wartoci, poniewa rzdy w czasach Mingw nie prboway ni
gdy bi srebrnego talara. Nie przewidywano pacenia podatkw kruszcem, lecz
stosowano ten sposb z koniecznoci wobec braku innego rodka patniczego.
W tym niezbyt porcznym obiegu bryek czystego srebra warto jednostki
(uncja lub tael) rnia si lokalnie, bya take rna w rozliczeniach midzy
rozmaitymi branami handlowymi i agencjami urzdowymi. W jednym mie
cie i w jednym czasie mogo by w powszechnym uyciu dwadziecia rnych
jednostek obrachunkowych uncji srebra, co oznaczao rny pienidz" dla
kadego waniejszego towaru, jak sl czy ptno baweniane, oraz na patno
ci przekazywane do innych miejsc. Kad sztabk trzeba byo zway i pod
da prbie czystoci. Wielo jednostek uncji srebra i ustalanie sposobw ich
wymiany dawao przewag manipulantom, cigncym korzyci z tych kom
plikacji, nad inwestorami, ktrzy chcieli woy swoje pienidze w przedsi
wzicie produkcyjne.
System fiskalny poda jakby ladami zaoyciela dynastii z jego silnym
zmysem oszczdnoci wynikajcym z przekonania, e zysk jest sam w sobie
czym zym. Interesy merkantylne postrzegano jako nieodcznie sprzeczne
z interesem spoecznym i pastwowym, wobec czego powinny by moliwie jak

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

123

najbardziej ograniczane. Rwnoczenie pastwo powinno rezygnowa z bo


gacenia si", poniewa zgodnie z tym naiwnym pogldem kady zysk dla rzdu
oznacza strat dla ludu. Rzdowi nie udawao si rozwin potencjau gospo
darczego i zamiast tego ucieka si do kontroli politycznej jako fundamentu
rzdzenia. Uparcie zatem zaniedbywa tworzenie choby minimalnych rezerw
finansowych niezbdnych do funkcjonowania machiny skarbowej. Zaniedby
wa inwestowanie nawet w dziedzinie transportu publicznego. W tej sytuacji oszczdzania na wszystkim - nieuniknione byo wymuszanie na szerok skal
wszelkiego rodzaju usug od ogu ludnoci.
Oglnie biorc, powiada Ray Huang, kiedy pewne sektory w Chinach
wykazyway tendencj wzrostow dziki rozwojowi przemysu czy handlu za
granicznego, rzd Ming nie widzia powodw, eby je wspiera, a odwrotnie,
przeciwstawia si powstawaniu nierwnowagi, ktra z kolei zagrozi jedno
ci politycznej cesarstwa". Lepiej byo utrzymywa wszystkie prowincje na tym
samym poziomie, na jakim pozostaway sektory zacofane.
Ray Huang doszed do wniosku, e zarwno dynastia Song, jak i Yuan byy
mdrzejsze i miay lepsz administracj ni dynastia Ming. Dynastie Tang,
Song i Yuan nigdy nie narzuciy tak sztywnej struktury fiskalnej, jak to uczynili
Mingowie", nigdy te najwysi urzdnicy nie byli tak skrpowani w swojej dzia
alnoci. System Ming to znaczcy przeom w historii chiskiej skarbowoci.
Odtd gwnym celem gospodarki finansowej stao si utrzymanie politycz
nego status quo i przestaa ona wykazywa jakikolwiek dynamizm". Tez t
potwierdza spektakularne wycofanie si Mingw z eglugi morskiej.

Chiny si zamykaj
Epoka Song i Yuan przyniosy wielki postp w budownictwie okrtowym,
technice eglarskiej i handlu morskim z Japoni, Azj Poudniowo-Wschodni
i Poudniow. Kraje, ktre w roku 1400 prowadziy handel morski z Chinami
epoki Ming, znano od stuleci. Chiskie statki handlowe woziy do nich jedwab,
porcelan i miedziane monety. Jednoczenie z wysaniem piciu wojskowych
ekspedycji na pnoc przeciwko Mongoom cesarz Yongle rozkaza Wielkiemu
Eunuchowi Zheng He wysa ekspedycje na poudnie morskimi szlakami han
dlowymi. Zheng He by muzumaninem, pierwotnie nazywa si Ma, a jego
ojciec odby pielgrzymk do Mekki. Sta na czele grupy gorliwych eunuchw,
ktrym cesarz poleca wykonanie specjalnych zada.
Siedem wypraw Zheng He w latach 1405-1433 nie zaliczao si do pro
stych przedsiwzi (zob. Mapa 18.). Tylko stocznie pod Nankinem zbudoway
w latach 1403-1419 dwa tysice statkw, w tym niemal sto wielkich o dugo
ci 112-134 metrw i 45-55 metrw szerokoci. J. V. Mills ocenia, e kady

124

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

z nich musia mie wyporno okoo 3 tysicy ton. Miay od czterech do dzie
wiciu masztw o wysokoci do 27 metrw, tuzin wodoszczelnych komr, ru
fowe stery i a pidziesit kabin, i mogy zabiera na pokad 450-500 ludzi.
Na pierwsz wypraw w latach 1405-1407 wyruszya flota skadajca si przy
puszczalnie z 317 jednostek, z ktrych 62 to byy wielkie statki. (Hiszpaska
Wielka Armada w roku 1588 skadaa si w sumie ze 132 okrtw.) Zheng
He towarzyszyo 70 eunuchw, 180 osb personelu medycznego, 5 astrologw
i 300 oficerw dowodzcych 26 800 ludmi. Pierwsze trzy ekspedycje skie
rowano do Indii i wielu portw po drodze. Czwarta zmierzaa poza Indie,
do Cieniny Ormuz, a podczas trzech ostatnich poeglowano do portw na
wschodnim wybrzeu Afryki, a do Malindi na poudniu (w pobliu M o m basy), dokd porcelana songowska i miedziane monety docieray ju o wiele
wczeniej. Cz floty odczono i przeznaczono na specjalne wypady, midzy
innymi do Mekki. Jednym z gwnych zada, jakie wyznaczono Zheng He, byo
przewiezienie posw z danin do Chin i nastpnie odwiezienie ich z powrotem.
Zheng He zajmowa si troch handlem, lecz przede wszystkim zaangaowa
si w rozlege dyplomatyczne kontakty z blisko 30 krajami. Rzadko ucieka si
do przemocy i agresji, niemniej stoczy kilka bitw.
Trzy rzeczy warte s odnotowania. Po pierwsze, te oficjalne ekspedycje nie
byy wyprawami eksploracyjnymi, jakie przedsiwzili Vasco da Gama czy Ko
lumb. eglowano po morzach na wschd od Afryki szlakami ustalonymi przez
kupcw arabskich i chiskich. Po drugie, chiskie ekspedycje miay charakter
dyplomatyczny, nie handlowy, a tym bardziej nie piracki czy kolonizacyjny.
Wymieniano dary, wcigano na list patnikw daniny i przywoono informa
cje geograficzne i naukowe ciekawostki, takie jak yrafy, ktre uwaano za
jednoroce przynoszce szczcie. I wreszcie po trzecie, rzecz najbardziej ude
rzajca, po roku 1433, gdy zaniechano tych wypraw, nie podjto ich ju nigdy
wicej. Sprawozdania z nich zostay przez zastpc ministra wojny okoo roku
1479 zniszczone, a chiski handel morski a do roku 1567 podlega surowym
ograniczeniom. W wielkiej erze eglugi, ktra wanie na wiecie si rozpoczy
naa, Chiny epoki Ming byy potencjalnie daleko na przedzie, lecz odmwiy
dalszego w niej udziau. Europejczycy potrzebowali niemal caego pwiecza,
eby dopiero wystartowa. Musiao upyn nastpnych 37 lat od roku 1433,
zanim na zachodnim brzegu Afryki portugalscy odkrywcy dotarli do Zotego
Wybrzea na poudniu i 59 lat do chwili, gdy Kolumb podnis agle i wypyn
z trzema maymi statkami o cznej wypornoci 450 ton.
Edward Dreyer pisze, e wielkie chiskie wyprawy morskie wstrzymali
urzdnicy o konfucjaskiej mentalnoci, z zasady przeciwni handlowi i kontak
tom z zagranic. Ray Huang natomiast podkrela znaczenie kryzysu skarbo
wego, ktry faktycznie uniemoliwia znalezienie funduszy na te bardzo kosz
towne przedsiwzicia. Na przykad zbrojna interwencja pastwa Ming w p-

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

125

nocnym Wietnamie w roku 1407 zakoczya si niepowodzeniem przed rokiem


1428 przy znacznych kosztach dla chiskiego dworu, ktry musia w roku 1431
uzna Wietnam jako niezalene pastwo hodownicze. Urzdnicy w Pekinie
byli take zazdroni o wadz eunuchw, cesarz Yongle bowiem posugiwa si
nimi w sprawach militarnych i w dziedzinie bezpieczestwa, chcc si prze
ciwstawi wzrastajcym wpywom ludzi o klasycznym wyksztaceniu, wyonio
nych na podstawie egzaminw.
W poowie X V wieku Pekin musia take stawi czoo odrodzonej potdze
Mongow i ich najazdom na tereny pogranicza. W roku 1449 gwny eunuch,
pochlebca, zabra cesarza na karn wypraw przeciw Mongoom. Wyprawa
skoczya si tak, e to cesarz wpad w ich rce. Kiedy Mongoowie zbliali
si do Pekinu, zamierzajc dokona korzystnej wymiany jeca, na tron szybko
wprowadzono nowego cesarza. Polityk dynastii Ming paraliowao zagroe
nie ze strony Mongow. Arthur Waldron (1990) przeledzi nie koczce si
dyskusje polityczne wrd urzdnikw, ktrzy na og bali si ich zaatakowa,
a jednoczenie nie pozwalali im na handel z Chinami, co ograniczyoby na
jazdy. Po roku 1474 i w X V I wieku budowano dugie mury licowane ceg
i kamieniem z licznymi wieami wartowniczymi, tworzc dzisiejszy Wielki M u r
(zob. Mapa 17.). Z wojskowego punktu widzenia by to, jak si okazao, pusty
gest, za to wymowny wyraz mentalnoci oblonej twierdzy.
Upadek morskiej potgi Mingw, ktry nastpi po wprowadzeniu ogra
nicze i zaniechaniu budowy duych statkw, przyczyni si do wzrostu u po
udniowych wybrzey Chin piractwa, rzekomo japoskiego, faktycznie jednak
uprawianego gwnie przez Chiczykw. Zamiast kontratakowa, wadze zmu
siy mieszkacw do opuszczenia wybrzea, na prno starajc si piratw po
kona godem. Defensywna postawa miaa swj wyraz w restrykcjach wobec
handlu zagranicznego, dano bowiem, aby odbywa si jedynie w formie han
dlu daninowego. Sarasin Viraphol (1977) pisze, e import syjamskiego ryu
przez chisko-syjamskich kupcw musia odbywa si tak, jak gdyby chodzio
0 misje dostarczajce daniny. System danin jako forma obrony osign swj
szczyt w czasach dynastii Ming, nie oznaczao to jednak siy, lecz sabo.
Krtko mwic, zwyciy antykomercjalizm i ksenofobia, a Chiny wyco
fay si ze sceny wiatowej. Wojsko podupadao, biurokraci wodzili rej, z wy
jtkiem okresw, gdy wielka wsplnota eunuchw, sprawujca nadzr i pro
wadzca ledztwa na polecenie cesarza, wprowadzaa od czasu do czasu, za
panowania sabych wadcw, wasn dyktatur terroryzujc uczonych. Kon
trast midzy wielkimi moliwociami ekspansji morskiej, jakie miay Chiny
w epoce Ming, a faktem dawienia jej przez konserwatywnych neokonfucjanistw, sugeruje, e Chiny niemal wiadomie zaprzepaciy szans technicznego
1 gospodarczego rozwoju.

126

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Ten dyskredytujcy sd wyrasta z kontekstu koca X X wieku, kiedy tech


nika i rozwj stworzyy niead na caym wiecie we wszystkich aspektach ycia
i nie przyczyniy si jak na razie do odkrycia regu porzdku, ktre mogyby
opni zniszczenie ludzkiej cywilizacji. Niewykluczone, e za jaki czas sa
modzielny rozwj Chin w epoce Ming, z jej wzgldnym pokojem i dobroby
tem, bdzie podziwiany przez historykw, ktrzy mog dojrze sukces tam,
gdzie my dzi widzimy fiasko.

Polityka koteryjna
Idee ma stanu i filozofa Wang Yangminga (Wang Shouren, 1472-1529)
zyskay wrd uczonych wielu zwolennikw, skaniajc ich do zainteresowa
nia si nowym kierunkiem w neokonfucjanizmie. Wang Yangming by wy
soce kompetentnym uczonym-urzdnikiem i generaem, przez wiele at tu
mi rebelie, powica si take budowaniu lokalnej wsplnoty na zasadach
umw wsplnotowych (xiangyue). Bya to jedna z instytucji najbardziej zblia
jcych konfucjanizm do ruchu na rzecz odrodzenia. Jako filozof Wang Yang
ming szed ladami L u Xiangshana, myliciela wspczesnego Z h u X i , roz
wijajc mniej nastawione na praktyk, a bardziej na kontemplacj podejcie
do wychowania moralnego i kultywowania wasnej osobowoci. Naucza, e
wiat zasad jest jednoci i znajduje si zarwno wewntrz czowieka, jak
i na zewntrz. Dlatego trzeba zdoby umiejtno kierowania si intuicyjn
wiedz na drodze przemyle i medytacji. Byy w tym podteksty buddyj
skie. Sawne obstawanie Wang Yangminga przy jednoci teorii i praktyki na
prawd wymagao, jak zauwaa Willard J. Peterson (1979), jednoci wiedzy
m o r a l n e j
i
s p o e c z n e g o
dziaania". Koncepcje Wang
Yangminga cieszyy si wielkim uznaniem i miay znaczny wpyw zarwno na
Japoni, jak i Chiny.
Po upadku dynastii Ming pniejsi krytycy z czasw Qingw odrzucali
idee Wang Yangminga jako nadmiernie abstrakcyjne, pasywne i zerodkowane
wok jednostki. Przyczynio si to do opinii, e nauka w czasach Mingw da
waa pierwszestwo moralnoci przed praktyk i technik. Neokonfucjaskie
klasyczne wyksztacenie w szkoach Zhu X i i Wang Yangminga uczyo urzd
nikw dynastii Ming podkrelania, e moralne postpowanie stanowi funda
ment dobrych rzdw, natomiast technika to sprawa rzemielnikw i ludzi
niskiego stanu.
Nacisk na zasady moralne z kolei dostarcza materiau atakujcym si wza
jemnie i rywalizujcym ze sob grupom uczonych-urzdnikw. W ten sposb
koteryjne interesy motywoway umoralniajce wypowiedzi biurokratw, ktrzy
krytykowali bdy cesarza i zwalczali szkodliwe wpywy eunuchw. Najbardziej

Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming

127

znana spord licznych walk koteryjnych rozpocza si podczas czterdziestoomioletniego panowania cesarza Wanli (1573-1620).
W pierwszym dziesicioleciu jego rzdw Wielki Sekretarz (Zhang
Juzheng) wprowadza z wielk determinacj oszczdnoci i gromadzi fundusze
w centralnych skarbcach. Nie ba si nastpowa ludziom na odciski i atakowa
synekur, pod warunkiem, e mia na to zgod cesarza. Dy nie do reformy,
lecz do wypacalnoci pastwa. Jednake ignorowa przepisy i lekceway kon
wencje. Kiedy zmar, potpiono jego bezwzgldne metody.
Cesarza Wanli tak dalece rozczaroway moralizatorskie ataki i kontrataki
urzdnikw, e cakowicie straci zainteresowanie swoj rol cesarza. Na ko
niec ucieka si do mciwej taktyki blokowania lub ignorowania dziaalnoci
administracji pastwowej. Doszo do tego, e odmawia przez cae lata w i
dywania swoich ministrw i nie reagowa na memoriay. Odmawia te do
konywania koniecznych nominacji. Na najwyszych szczeblach administracji
pastwa zaczo brakowa personelu. Krtko mwic, Wanli stara si za
pomnie o cesarskich obowizkach i chowa co si dao do swojej prywat
nej sakiewki. Jeli si wemie pod uwag to, e cesarzowi przypisywano rol
sworznia pastwa, to owa osobista rebelia przeciwko administracji oznaczaa
nie tylko bankructwo, lecz i zdrad.
Naduycia Wanli i korupcja panoszca si wrd potnych eunuchw
przyczyniy si do powstania nowego pola walk koteryjnych na terenie pro
wincji lecych nad dolnym biegiem Yangzi. Ich produkcja bya wiksza, ni
proporcjonalnie wynikaoby to z podatku gruntowego odprowadzanego do
dworskiego skarbu i liczby wysokich urzdnikw. Powsta tu ruch reforma
torski skoncentrowany w Akademii Donglin (wschodni las") w pobliu Wuxi.
Tu grupa szlachetnych konfucjaskich uczonych demonstrowaa wielk trosk
o moralno i z pasj atakowaa wyszych i niszych urzdnikw. Praktyczne
problemy rzdzenia rzadko pojawiay si w zasigu ich wzroku, natomiast za
sady konfucjaskie wychwalano pod niebiosa, a obiekty ataku w administracji
pastwa odpowiednio osdzano. Stwierdzenie, ktra grupa dysponowaa lep
szymi argumentami, stao si trudne, poniewa dotyczyy one postulatw etycz
nych i miay charakter osobistych obelg, a w mniejszym stopniu wizay si
z praktycznymi problemami rzdzenia krajem. W latach dwudziestych X V I I
wieku eunuch dyktator, ktry przechwyci wadz po mierci cesarza Wanli,
stosujc przemoc, terroryzowa uczonych z Donglin - niektrzy z nich jednak
przeyli i mieli ostatnie sowo. Pod koniec epoki Ming walki koteryjne po
dzieliy doradcw i prowadziy do bezczynnoci wanie wtedy, gdy dynastia
potrzebowaa energicznego przywdztwa.
Na pocztku X V I I wieku holenderska i brytyjska Kompania Wschodnioindyjska obok ju istniejcych portugalskich i hiszpaskich kontaktw handlo
wych przyczyniy si wraz z japoskimi i chiskimi kupcami oraz urzdnikami

128

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

do rozkwitu handlu midzynarodowego. W Chinach wyrb na wielk skal ce


ramiki, jedwabiu i ptna bawenianego szed w parze z rozwojem handlu sol
i zboem, miast i warstwy zamoniejszych kupcw zajmujcych si handlem
midzyregionalnym. Napyw srebra by tylko jedn z przyczyn tego wzrostu.
Wielu historykw wskazuje na osignicia w literaturze, sztuce i na rozkwit
miast pod koniec epoki Ming jako na zapowied dynamicznej odnowy spoe
czestwa, kultury, a take gospodarki. Handel i kontakty z Zachodem przyno
siy jednak zagroenie dla adu politycznego. Japoczycy na pocztku wieku
X V I I w sposb zdecydowany zamknli swj kraj przed zachodnimi kupcami
i misjonarzami. W Chinach nowa dynastia zastpia dynasti Ming, lecz odzie
dziczya jej lk przed handlem i kontaktami z Zachodem. Odnowa Chin pod
koniec dynastii Ming, jak si wydaje, zostaa przekrelona.

Rozdzia 7

Historia sukcesu Qingw

Podbj mandurski
Podbj mandurski w roku 1644 raz jeszcze pokaza, e zdobycie Chin
z zewntrz moe by atwiejsze ni zwycistwo od wewntrz, poniewa podsta
wow mieszank militaryzmu i cywilnej administracji, wen i wu, atwiej byo
przygotowa poza Wielkim Murem ni po jego wewntrznej stronie. Pooe
nie geograficzne odegrao tu zasadnicz rol. W X V I wieku w Mandurii za
czto uprawia ziemi intensywn metod chisk tylko na poudniu, poniej
Mukdenu (obecnie Shenyang). Dynastia Ming uznawaa pograniczny charak
ter tego regionu, dzielc go raczej na okrgi wojskowe ni cywilne jednostki
administracyjne. Lokalizujc dziedziczne i rejestrowane jednostki wojskowe
w punktach strategicznych, niezalenie od cywilnej administracji terenw rol
niczych, Mingowie chcieli utworzy wojskowy bufor przeciwko najazdom no
madw i jednoczenie zabezpieczy si przed separatystycznymi tendencjami
lokalnych chiskich urzdnikw. Nie mogli bowiem nie dostrzega tego, e
poudniowej Mandurii grozi niebezpieczestwo odcicia od pnocnych Chin
w okolicy Shanhaiguanu, gdzie Wielki M u r schodzi do morza (zob. Mapa 19.).
Mandurowie, rosnc w potg, w peni wykorzystali swoje strategiczne
pooenie na pograniczu, gdzie mogli si uczy chiskich metod, a jednocze
nie nie by cakowicie poddani chiskiej wadzy. Zaoyciel pastwa, Nurhaczy
(1559-1626), rozpoczyna karier jako niewiele znaczcy wdz na wschodnim
kracu rolniczego obszaru w poudniowej Mandurii. Rzdzony przez niego
lud by pochodzenia mieszanego, cho skada si gwnie z potomkw pko-

130

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

czowniczych plemion Ruzhen, ktrzy w X I I wieku zaoyli dynasti Jin w p


nocnych Chinach. Podobnie jak Czyngis-chan Mongow, tak i Nurhaczy wzi
pod swoje rzdy ssiednie plemiona i na pocztku X V I I wieku zaoy Pniej
sz Dynasti Jin ze stolic w Mukdenie. Hong Taiji (mandurskie imi Abahai),
jego uzdolniony syn i spadkobierca, podporzdkowa sobie na wschodzie Ko
re, a na zachodzie zawar przymierze z mongolskimi plemionami Mongolii
Wewntrznej. W roku 1636 nada swojemu ludowi miano Mandurw i pro
klamowa dynasti Qing (czysta"). W tym okresie rozwin si literacki jzyk
mandurski, na ktry przeoono niektrych chiskich klasykw.
Przed rokiem 1644 Mandurowie kilkakrotnie najedali pnocne Chiny,
lecz nie byli jeszcze zdolni do pokonania pastwa Ming. Pastwo to jednak
coraz bardziej sabo. Rebelie stay si zjawiskiem endemicznym. Chiski bun
townik L i Zicheng atakowa liczne regiony w pnocnych Chinach, a nawet
urzdza wyprawy do Sichuanu i doliny Yangzi. W kocu pozyska sobie wy
ksztaconych doradcw i zacz tworzy szkielet rzdw dynastycznych. W roku
1644 udao mu si zdoby Pekin i wwczas sukcesja po dynastii Ming znala
za si w zasigu jego rki. Okaza si jednak niezdolny do instytucjonalnego
skonsolidowania pozycji, ktr zdoby si.
Tymczasem wojskowych w pnocnych i pnocno-wschodnich Chinach
niepokoili kccy si nieustannie uczeni-urzdnicy w stolicy, w wikszoci wy
wodzcy si z rejonu dolnego biegu Yangzi. Na skutek swojej przewagi w egza
minach ziemiaskie rody z regionu wschodnio-centralnego miay siln repre
zentacj w Pekinie, lecz nieznaczne kompetencje wojskowe. Zdolni dowdcy
Mingw dobrze znali si uderzeniow Mandurw. Niektrzy z nich mieli na
dziej, e mona bdzie Mandurw wykorzysta wewntrz Wielkiego Muru,
pki ich wasne siy w pnocnych Chinach s liczniejsze. To skonio gene
raa Wu Sangui i kilku jego kolegw do zaproszenia Mandurw, z ktrymi
dotd walczyli, do wkroczenia na teren pnocnych Chin i pomocy w tumie
niu powstania w Pekinie. Mandurowie, gdy tylko przekroczyli Wielki Mur,
przystpili do przejmowania wadzy.
Badania nad tym burzliwym okresem prowadzone przez Frederica Wakemana juniora (1985) i Lynn Struve (1984) wskazuj midzy innymi na bardzo
rne interesy przywiecajce z jednej strony rodom wacicieli ziemskich z re
jonu dolnej Yangzi, a z drugiej dowdcom wojskowym w pnocnych Chinach.
Midzy jednymi a drugimi Mandurowie znaleli furtk dla siebie. Energicznie
dziaajc umierzyli rebeli na pnocy, a potem zdobyli region dolnego biegu
Yangzi. Zrobili uytek z konfucjaskich obrzdw i precedensw i okazali si
rwnie kompetentni, jeli chodzi o bezwzgldno postpowania. Resztki mingowskich garnizonw stawiajce opr na przykad w Yangzhou nad Wielkim
Kanaem zostay zlikwidowane w cigu dziesiciodniowej rzezi, ktra staa si

Historia sukcesu Qingw

131

ostrzeeniem dla ssiednich obszarw. Urzdnicy pastwowi i dowdcy mu


sieli dokona trudnego wyboru midzy nielojalnoci a mierci. o n a pew
nego urzdnika dowiedziaa si w roku 1621, e jej m wpad w rce Man
durw, a poniewa bya przekonana, i raczej umrze ni sprzeniewierzy si
obowizkowi lojalnoci, skonia 42 sucych i krewnych" do popenienia sa
mobjstwa. Tymczasem bardziej praktycznie mylcy m uzna, e dynastia
Ming utracia mandat, podda si M a n d u r o m i wstpi do nich na sub.
Kiedy w roku 1677 jego prawnuk, wysoki urzdnik dynastii Qing, odmwi
poddania si buntownikom walczcym przeciwko M a n d u r o m i zosta zabity,
jego ona skonia 38 domownikw do samobjstw, ktre trway przez ca
noc". Z tak lojalnymi chiskimi urzdnikami (i ich onami) Mandurowie mo
gli rzdzi imperium. Niektrzy urzdnicy dynastii Ming wybierali mier, inni
jednak przyjli wysokie stanowiska i pomagali M a n d u r o m w bezkonflikto
wym przejmowaniu wadzy.
Mandurowie wprawdzie zdobyli Pekin w roku 1644, niemniej podbj Chin
nie zosta ukoczony jeszcze przez ca generacj. Trzej z ich chiskich kola
borantw, genera Wu Sangui i dwu innych, zawadnli wielkimi satrapiami
w poudniowych i poudniowo-zachodnich Chinach, gdzie wyroli na lokalne
potgi. W roku 1673 te trzy lenne pastwa wypowiedziay posuszestwo dyna
stii i przejy wikszo poudniowych prowincji. Mody cesarz Kangxi, ktry
wanie rozpocz rzdy, potrzebowa omiu lat, eby przywrci wadz dyna
stii Qing nad poudniem. Uatwia mu to zadanie bogata baza w rejonie dol
nej Yangzi, a take lojalno poddanych wobec dynastii. Ostatecznie Wu San
gui w oczach konfucjanistw by podwjnie nielojalny, wobec dynastii M i n g
i dynastii Qing.
Szybko przekonano si o sprawnoci chisko-barbarzyskich rzdw.
Zniszczenia z koca epoki Ming byy spowodowane gwnie przez chiskie re
belie, zwaszcza rebeli pod wodz Zhang Xianzhonga, ktra zdziesitkowaa
ludno Sichuanu. Zarwno Zhang, jak i jego rywal L i Zicheng na pnoc
nym zachodzie na prno starali si uzyska pomoc uczonych konfucjaskich
i wprowadzi reym w stylu dynastycznym. Obu si nie udao. Sukces Man
durw tam, gdzie chiskich rebeliantw spotkao niepowodzenie, sprowadza
si w zasadzie do osigni w tworzeniu instytucji politycznych.

Adaptacja instytucjonalna
Pierwszym problemem dla Mandurw byo wzniesienie si ponad po
lityk plemienn. Rozwizali go, tworzc na swoich ziemiach mniej wicej
od roku 1601 jednolit administracj terenow rwnolegle z organizacj woj
skow, ktra obejmowaa wszystkich mandurskich wojownikw podzielonych

132

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

na osiem chorgwi, kada z flag w innym kolorze. Mandurskim czonkom


chorgwi przyznano ziemi, rozrzucon jednak w wielu miejscach, a chorgwie
nie stay si jednostkami terytorialnymi. Mongoowie i Chiczycy, ktrzy przy
czyli si do Mandurw, zostali wczeni do tego systemu i zorganizowani
we wasnych chorgwiach. Ostatecznie powstay 24 chorgwie i ich wojownicy
byli osobicie zwizani z cesarzem. Pamela Crossley (1990) odnalaza pocztki
tego systemu w turecko-mongolskiej instytucji dziedzicznej suby wojskowej.
Cesarz nie by ojcem wojownikw w sensie konfucjaskim, lecz raczej ich wa
cicielem, tak jak to pojcie rozumieli nomadzi. Czonkowie chorgwi zatrzy
mywali upy w czasie wojny, a w czasie pokoju otrzymywali uposaenie w ryu
i gotwce. Byli bardzo przywizani do swojego wysoce zrytualizowanego nie
wolnictwa jako znaku wasnego znaczenia dla dworu i bliskoci z nim", a to
pocigao za sob najwyszy stopie lojalnoci. wiadczy o tym fakt, e okoo
150 tysicy niezwycionych czonkw chorgwi (w tamtych czasach zarejestro
wanych byo tylko 169 tysicy ) zawadno Chinami dynastii Ming, co prawda
z pomoc chiskich kolaborantw.
Chocia mwiono, e system chorgwi by wieloetniczny, Chiczycy sta
nowili w nich trzy czwarte stanu w roku 1648, Mongoowie 8 procent, a Man
durowie tylko 16. W roku 1723 mandurski udzia wzrs do 23 procent,
nadal jednak daleko byo do jednej trzeciej. W kadym razie czonkowie cho
rgwi (jak rwnie chiscy niewolni sucy) jako godni zaufania sudzy cesarza
i pomocnicy w Dworze Wewntrznym oznaczali w porwnaniu z eunuchami
ogromny postp. Stanowili zbiorowo, z ktrej mona byo wybiera utalento
wane jednostki na cywilne stanowiska urzdnicze. Nurhaczy na czele chorgwi
postawi swoich synw, lecz ich wadza podlegaa centralnej kontroli rady pa
stwa. W taki sposb zostay zinstytucjonalizowane pierwotnie osobiste zwizki
gowy pastwa z lojalnymi wodzami i czonkami tego samego plemienia.
Ostatecznie wczeni wadcy mandurscy - podobnie jak ich poprzednicy,
cesarze dynastii Jin i Yuan - przejli terminologi, formy i idee konfucjani
zmu i korzystali z nich, tak jak zostay pomylane, dla wsparcia i utrzymania
wadzy politycznej. Popierali studiowanie klasykw, oddawanie czci przodkom,
ustanowili pastwowy kult Konfucjusza, mwili i pisali o drodze wadcy" (po
dobnie jak trzy wieki pniej Japoczycy w Mandukuo), wychwalali cnoty
konfucjaskie i zaakceptowali pogld, e wadca rzdzi dziki swojej cnocie.
Kilkanacie lat przed swoim wkroczeniem do Chin Mandurowie stwo
rzyli w Mukdenie cywiln administracj pastwow w miniaturze, wzorowan
na Pekinie. Formalnie ustanowiono Sze Ministerstw i inne piony typowe dla
rzdw Mingw i obsadzono je urzdnikami, wrd ktrych byli Manduro
wie, Mongoowie i Chiczycy. Kiedy wkroczyli do pnocnych Chin i przyjli
mandat Nieba, byli w peni przygotowani do rozwizania fundamentalnego

Historia sukcesu Qingw

133

problemu, mianowicie, jak rzdzi na sposb chiski i jednoczenie zacho


wa mandursk tosamo.
Pomogo im kilka okolicznoci. W odrnieniu od Mongow nie posiadali
ogromnego imperium na zachodzie, ktre odcigaoby ich uwag od najwa
niejszego problemu - Chin. Pochodzili z pogranicza poudniowej Mandurii,
a nie z mongolskiego stepu, nie musieli zatem pokonywa tej ogromnej prze
paci kulturowej, ktra dzieli step od ziem uprawnych. Dziki energicznym
i niezwykle dugim szedziesicioletnim r z d o m dwu wczesnych cesarzy trzech
wadcw w cigu 133 lat zapewnio Chinom silne przywdztwo: Kangxi (pa
nowa w latach 1662-1722), Yongzheng (1722-1736) i Qianlong (1736-1796).
Wszyscy byli monarchami ciko pracujcymi i sumiennymi, przyjmowali m i
nistrw codziennie o wicie, wytrwale studiowali klasykw i osobicie, ener
gicznie trzymali ster wadzy.
Interesujcym przedmiotem bada byyby rozmaite metody, za p o m o c
ktrych Mandurowie prbowali zachowa witalno swojej dynastii oraz wa
sn tosamo. Spdzali lato w Mongolii Wewntrznej, gdzie jedc konno,
polujc i strzelajc, dawali zgoa niekonfucjaski pokaz fizycznej sprawnoci.
Zamknli swoj ojczyzn przed chisk imigracj i utrzymywali pnocn Man
duri jako region polowa wyczony spod chiskiej gospodarki rolnej. Chcc
powstrzyma chisk migracj z poudniowej Mandurii na pnoc, wzmocnili
wierzbow palisad dugoci kilkuset kilometrw (wielki rw obsadzony wierz
bami) wyznaczajc lini, poza ktr nie wolno byo Chiczykom si osiedla
(zob. Mapa 19.). Manduri zarzdzao wojsko. Na pnoc od chiskiej granicy
a do koca X V I I I wieku pozostaa rzadko zaludniona prnia - Manduria
- akomy ksek dla pniejszych rosyjskich i japoskich imperialistw.
Mandurowie usiowali zachowa swoj odrbno, przestrzegajc take
czystoci rasowej. Zakazali zawierania maestw midzy Chiczykami a Mandurami i popierali zrnicowanie obyczajowe obu nacji. Mandurki na przy
kad nie krpoway stp (zob. rozdzia 8.). Mandurowie nie mogli trudni
si handlem ani pracowa. Mandursk organizacj klanow chroni szamanistyczny system religijny.
Wojskow kontrol nad Chinami sprawoway rozlokowane w strategicz
nych punktach garnizony mandurskich chorgwi. Jeli chodzi o chiskie woj
sko, to istniay jedynie prowincjonalne oddziay wykorzystywane gwnie do
zada policyjnych na szlakach pocztowych i przeciwko bandytom. Nie szko
lono ich do zada ofensywnych.
Dc do zachowania silnego centralnego przywdztwa, wczeni mandur
scy cesarze zarzdzili, by cesarscy synowie otrzymywali pensje i majtek, lecz
nie wolno im byo zosta lokalnymi wadcami. Trzymano ich w Pekinie z dala od
wadzy. A do roku 1860 dynastia Oing unikna rzdw cesarzowych i eunu
chw, co na skutek intryg paacowych tak czsto zdarzao si innym dynastiom.

134

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

W cywilnej administracji Mandurowie stosowali system podwjnych no


minacji, polegajcy na tym, e wane funkcje powierzano Chiczykowi i Mandurowi. Jonathan Spence (1990) ukaza, e pocztkowo Mandurowie pole
gali na chiskich sprzymierzecach z poudniowej Mandurii, ktrzy byli czon
kami chorgwi lub niewolnymi sugami szczeglnie uzalenionymi i lojalnymi
wobec mandurskich wadcw. Ostatecznie przyja si formua, eby do wy
konania roboty mie zdolnych Chiczykw, a do ich kontrolowania lojalnych
Mandurw. W stolicy Mandurowie przewaali liczebnie nad Chiczykami,
lecz w prowincjach chiscy urzdnicy byli daleko liczniejsi. Chcc pozyska
do suby pastwowej najzdolniejszych i najbardziej obiecujcych Chiczykw,
Mandurowie postarali si o dalsze funkcjonowanie systemu egzaminacyjnego,
jego presti i skuteczno.
Mandurowie w peni korzystali z synarchii (wsplna administracja dwu
lub wicej stron) nie tylko przez ustanowienie mongolskich i chiskich cho
rgwi, lecz take przez podwjn obsad kierownictwa Szeciu Ministerstw
w stolicy (przez ludzi Zachodu nazywanych Sekretariatami) i przez mianowa
nie w prowincjach Mandurw i Chiczykw na stanowiska gubernatorw i gu
bernatorw generalnych. Czsto mandurski gubernator generalny mia pod
sob dwie prowincje, z ktrych kada miaa chiskiego gubernatora. Ci wysocy
urzdnicy skadali cesarzowi sprawozdania wsplnie i bezporednio, natomiast
wadze prowincji wysyay rutynowe sprawozdania do Szeciu Sekretariatw
w stolicy. Cenzorzy w 15 rnych obwodach i w stolicy nadal czuwali nad po
stpowaniem urzdnikw i skadali raporty. Upomnienia cenzorw mogy by
take (nie czsto) przedstawiane bezporednio cesarzowi.
W ramach systemu kontroli mandurscy wadcy starali si zachowa wasny
jzyk i , idc za przykadem Qidanw, Ruzhenw i Mongow, stworzyli doku
mentacj w jzyku mandurskim, na og niedostpn dla urzdnikw chi
skich. Najwaniejszym urzdem by Departament Cesarskiego Dworu z wa
snym skarbem, zatrudniajcy czonkw chorgwi i niewolnych sucych. Jako
tajna formacja rzdowa paralelna do ministerstw w Pekinie, Departament mia
ogromne dochody z ziemi, monopoli handlowych (obejmujcych take sprze
da zapobiegajcego starzeniu si korzenia z pnocnego wschodu zwanego
e-szeniem), opat celnych (take z handlu kantoskiego), akcyzy solnej, ma
nufaktur jedwabiu, poyczek, grzywien i danin. Wszystko to pomagao dynastii
cign korzyci z rozwoju handlu i przemysu. w wewntrzny rzd powsta,
eby kontrolowa paacowych eunuchw, zwalcza zakorzenion wrd nich
korupcj, z czasem jednak sam zosta ni dotknity. Niemniej w ten wanie
sposb wadcy Qing zachowali wielkie bogactwa pod swoj bezporedni kon
trol i poza zasigiem cywilnej administracji.
Dynastia Qing obja kontrol Azj Wewntrzn, organizujc Mongow
w odrbne zwizki z wyznaczonymi pastwiskami, tak jak to robili Mingowie.

Historia sukcesu Qingw

135

Unieruchomiao to i dzielio Mongow, unicestwiao wszelkie nadzieje na


zjednoczenie przez jakiego nowego Czyngis-chana. Qingowie popierali take
lamaistyczn t Sekt tybetaskiego buddyzmu, ktry szerzy si wrd
Mongow i kierowa ich uwag ku Lhasie. Ten ukad w Azji Wewntrznej pod
lega specjalnemu Ministerstwu Obszarw Podporzdkowanych, Lifan Yuan,
a w gestii Ministerstwa Obrzdw nadal pozostaway poselstwa z daninami
z takich podlegych krajw jak Korea i Wietnam oraz z krajw zamorskich.
Mandurowie nie prbowali dokonywa rewolucji socjalnej. Masakrowali
tych, ktrzy si przeciwstawiali, ale potwierdzali status chiskich rodw gentry,
ktre akceptoway rzdy dynastii Qing. Najbardziej widocznym wiadectwem
tej akceptacji, wymaganym od wszystkich Chiczykw pci mskiej, bya cha
rakterystyczna mandurska tonsura - podgolone czoo i wosy z tyu splecione
w warkocz. Qingowie chcc nie chcc musieli pogodzi si z niedoskonao
ci rzdw Mingw, a mianowicie z fiskaln saboci wynikajc ze struktury
podatkowej, w ramach ktrej cigano mniej ni pi procent produktu na
rodowego brutto, oraz z ich antykomercjalizmem przejawiajcym si midzy
innymi w nieefektywnym korzystaniu z czystego srebra mierzonego wieloma
rozmaitymi jednostkami obliczeniowymi (taele lub uncje). Pochodzcy z Azji
Wewntrznej Mandurowie dzielili take z dynasti Ming brak zainteresowania
handlem morskim i kontaktami z zamorskimi krajami.
Cesarz Yongzheng w czasie swego panowania w latach 1722-1736 wzmoc
ni system administracyjny, wprowadzajc rozsdne reformy, przede wszystkim
w sferze podatkw. Przekona si, e ustosunkowani wielcy waciciele ziemscy,
szczeglnie w yznych prowincjach nad doln Yangzi, tajnie porozumiewaj si
z urzdnikami yamenw, eby zredukowa swoje podatki za pomoc chytrych
wybiegw, i przerzucaj ciary podatkowe gwnie na rolnikw. Madeleine
Zelin (1984) opisaa, jak rewidenci Yongzhenga bez wikszego powodzenia
usiowali ciga podatki od wacicieli ziemskich. Jedna z reform polegaa
na zastpieniu wielu maych dopat jedn wiksz w wysokoci 15-20 procent
podstawowego, raczej niskiego podatku gruntowego. Prowincje wykorzysty
way te przychody czciowo na wypacanie wyszych pensji urzdnikom dla
wspierania uczciwoci". Jednake sieci osobistych koneksji, czyli guaruci, ktre
pomagay kademu w karierze, tkwiy zbyt gboko w strukturze rzdu, eby
day si wyeliminowa. Pozostaj problemem do dzi.
Yongzheng unika tumicego efektu biurokratycznych procedur, rozwija
jc zainicjowany przez cesarza Kangxi system tajnych informacji (memoriaw),
ktre trafiay bezporednio do cesarza od okrelonych urzdnikw w prowin
cjach i wracay do nich z czerwonymi adnotacjami wadcy. Ten donosicielski
system zapewnia mu informatorw w caej biurokracji. W roku 1729 ustanowi
te tajny Urzd Finansw Wojskowych, ktry skada si z najwyszych wybra-

136

Powstanie

i upadek

autokracji

imperialnej

nych urzdnikw i zajmowa si pilnymi sprawami. Urzd ten sta si gwn


instytucj Dworu Wewntrznego, znan obcokrajowcom jako Wielka Rada.
Kiedy Wielka Rada rozwina si ostatecznie, staa si niezwykle efektyw
nym orodkiem decyzyjnym na Dworze Wewntrznym, przede wszystkim ze
wzgldu na swoj nieformalno. Skadaa si przecitnie z siedmiu osb. Byli
to Mandurowie, Chiczycy, a niekiedy Mongoowie; zasiadali w tajnej Radzie
bez okrelonej kadencji, penic jednoczenie obowizki wysokich urzdnikw
Dworu Zewntrznego, rwnie cakowicie tajnie. Mieli 32 sekretarzy, utalen
towanych modych ludzi z przyszoci.
Beatrice S. Bartlett (1991) ukazaa, jak Wielka Rada budowaa wasne
tajne archiwum zawierajce poufne paacowe memoriay wysyane bezpored
nio do cesarza. Wikszo wanych dokumentw bya pisana po mandursku. Najwicej uwagi Wielka Rada powicaa lekturze materiaw dotyczcych
czonkw chorgwi (przewanie Chiczykw) specjalnie oddanych cesarzowi.

Jezuickie interludium
Okres przejciowy midzy dynasti Ming a dynasti Qing w pierwszej po
owie X V I I wieku zbieg si z przybyciem drog morsk do Azji Wschodniej
Europejczykw. Szlakami handlowymi przybywali misjonarze. Pierwszy kon
takt Chin z Europ by niezwykle podny, poniewa jezuiccy misjonarze byli
ludmi wyksztaconymi i potrafili utrzymywa stosunki z chiskimi uczonymi
i urzdnikami na wysokim poziomie intelektualnym. W roku 1601 woski jezu
ita Matteo Ricci uzyska jako zachodni uczony zezwolenie na pobyt w Pekinie
i cesarsk pensj. Jego nastpcom powierzano urzd do spraw astronomii,
ktry ustala oficjalny kalendarz. Sukcesowi, jaki odnieli jezuici, posugujc
si astronomi, kartografi, europejskimi zegarami, technikami wiczenia pa
mici i innymi egzotycznymi osigniciami, ktre miay wywoa zaintereso
wanie chiskich uczonych, towarzyszya mdra polityka adaptacji". Jezuici
akceptowali wczesny konfucjanizm jako staroytn etyk, atakowali jedynie
buddyzm i neokonfucjanizm, sankcjonowali u neofitw kult przodkw jako
wiecki obrzd", dajcy si pogodzi z wiar chrzecijask.
W Europie zakon jezuitw atakowano na kilku frontach. Wkrtce ebrzcy
mnisi z zakonu dominikanw i franciszkanw, przybywajcy do Chin z hisz
paskich Filipin i prbujcy naucza prosty lud, potpili jezuitw jako tych,
ktrzy su gwnie chiskim elitom. Spr przedstawiono papieowi, a ten wy
sa dwu posw, eby wyjanili chiskiemu cesarzowi zasad zwierzchnictwa
papiea w kwestiach religijnych. Jezuici zaczli si take wcza w mandur
sk polityk dworsk. W rezultacie w roku 1724 cesarz zakaza chrzecijastwa
jako heterodoksji. Jezuitom pozwolono pozosta tylko w Pekinie.

Historia sukcesu Qingw

137

Autodestrukcja misji katolickiej w Chinach to rzecz rwnie dobrze znana


jak oryginalna, obfitujca w sukcesy historia Matteo Ricci tak ywo przed
stawiona przez Jonathana Spence'a (1984). Poza swoj dziaalnoci misyjn
jezuici opublikowali po chisku ponad sto traktatw powiconych zachodniej
nauce i technice, poczynajc od przekadu geometrii Euklidesa. Ewentualny
wpyw, jaki wywary te prace w Chinach, czeka jeszcze na pene zbadanie.
Nie ma jednak wtpliwoci co do znaczenia jezuickiej placwki kulturalnej
i wymiany idei, ktr umoliwia.
Chiny wywieray swj wpyw na osiemnastowieczne europejskie Owiece
nie na dwu gwnych paszczyznach: na paszczynie myli politycznej wrd
filozofw i jako moda na chinoiserie" w ogrodach, pagodach, meblach, ce
ramice i tak dalej. Chiski wpyw na E u r o p za porednictwem jezuitw to
rozlege pole czekajce na zbadanie.

Ekspansja Qingw w Azji Wewntrznej


Witalno dynastii mandurskiej przejawiaa si w X V I I I wieku w jej eks
pansji w Azji Wewntrznej, szczeglnie w Mongolii, Tybecie i chiskim Turkie
stanie. Ten ostatni by rozlegym regionem, obejmowa stepy Y i l i ( I i i ) na pnoc
od Gr Nieba (Tianshan) i na poudnie od nich pustyni i oazy Kaszgarii.
Zdajc sobie spraw z tego, e peryferie imperium musz znajdowa si
pod kontrol, bo inaczej si je traci, Qingowie w X V I I wieku przystpili do
przeciwdziaania poczynaniom rosyjskich kupcw futrzanych i odkrywcw, kt
rzy przemierzali ca Syberi i zapuszczali si do doliny A m u r u na pnocy
Mandurii. Dziki rozwojowi transportu wodnego z poudnia na pnoc wojsko
Oingw mogo uzyska przewag liczebn i zagraa nielicznym Rosjanom na
kocu ich transsyberyjskiej drogi zaopatrzeniowej. W rezultacie w roku 1689
zawarty zosta w Nerczysku wielojzyczny traktat przy wspudziale peki
skich jezuitw, ktrzy suyli jako tumacze i przygotowali jego projekt. Nego
cjacje te wraz z pniejszym traktatem z roku 1727 okreliy granic chisko-rosyjsk, umoliwiy rosyjskiej misji prawosawnej spokojne funkcjonowanie
w Pekinie i docieranie niewielkich rosyjskich karawan handlowych do stolicy.
Mongolskie plemiona yjce na zachd od Mandurii utrzymywano pod
kontrol za pomoc administracyjnego systemu Qingw i przy pomocy re
ligijnej sekty tych Czapek koncentrujcej si wok dalajlamy w Lhasie.
Uczynio to Tybet kluczem do wadzy w Mongolii i skonio Qingw do ulo
kowania swoich wojsk w Lhasie. Podobnie jak Kubilaj w X I I I wieku cesarze
mandurscy rwnie posugiwali si religi w celach politycznych: prawosawie
dla Rosjan w Pekinie, katolicy na dworze ze wzgldu na kontakty z Europ,
lamaizm tej Sekty w Tybecie i Mongolii.

138

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Na Dalekim Zachodzie s gry i pustynie chiskiego Turkiestanu. Tu Cjingowie mieli do czynienia z niepewnymi rubieami, gdzie plemiona Zachodnich
Mongow stay si w wieku X V I i na pocztku X V I I wojownicz i ekspan
sywn si zagraajc mandurskiemu panowaniu w Mongolii. eby przeciw
dziaa temu zagroeniu, chorgwie Cjingw wyruszyy na wyprawy szlakami
znanymi ich poprzednikom z epoki Han i Tang i w latach 50-tych X V I I I wieku
ujarzmiy Zachodnich Mongow w Y i l i .
Jak typowi zdobywcy Mandurowie uznali za niezbdne opanowanie s
siednich oaz Kaszgarii na poudnie od Tianshanu i tu zetknli si z jeszcze
jedn, i to potniejsz, wsplnot religijn - z islamem. W Kaszgarii ludno
na og ya w zgodzie z islamskim kalendarzem, a ycie religijne, kulturalne
i owiata zdominowane byy przez przywdcw religijnych. Kiedy po podboju
w poowie X V I I I wieku ustanowiono wadz Cjingw, narzucono muzuma
skiej ludnoci nowy porzdek, wyznaczajc lokalnych wodzw jako guberna
torw (begw). Prawne spory begowie jako muzumanie pozostawiali do roz
strzygnicia islamskiemu prawu. Cesarze w Pekinie cigali podatki, zwaszcza
z handlu, i starali si o utrzymanie porzdku. Imperialny konfucjanizm jednak
nie potrafi strawi samowystarczalnego i uniwersalnego systemu islamskiego
i tylko niekiedy z nim wsppracowa.
W ten sposb dynastia Qing, bdc u szczytu swojej potgi, poszerzya tery
torium cesarstwa daleko poza granice, jakie miao za Mingw. Krtko mwic,
kontrol nad Azj Wewntrzn przejli teraz wadcy w Pekinie, a sukces ten
bez wtpienia czciowo wzi si z faktu, e sami Mandurowie wywodzili si
z Azji Wewntrznej i ideologicznie byli bardziej elastyczni. Hegemonia Cjin
gw nad Azj Wewntrzn po roku 1755 zapocztkowaa now er w staym
wzajemnym oddziaywaniu rolniczych Chin i stepowych plemion. Chiny dla no
madw byy magazynem zboa, jedwabiu i innych podanych towarw. Chi
czycy i plemiona Azji Wewntrznej tworzyli geopolityczn wsplnot. W X X
wieku jednak nard chiski bdzie mia do czynienia z wasn wersj kolo
nialnego imperium w Azji Wewntrznej.
Na okres od schyku dynastii Ming do roku mniej wicej 1800 przypada
cigy twrczy rozwj Mandurw, lecz w kontekcie narastajcych problemw.
Kiedy odnotowujemy, e ostateczny podbj Zachodnich Mongow przez Cjin
gw w latach 50-tych X V I I I wieku skonsolidowa ich wadz nad Mongoli,
Azj Centraln i Tybetem, musimy take pamita o tym, co si dziao na Za
chodzie. Na skutek walki imperium francuskiego z brytyjskim w czasie Wojny
Siedmioletniej w latach 1756-1763 Kanada i Indie znalazy si w sferze bry
tyjskiej morskiej potgi i przedsibiorczoci. Tak wic gdy Cjingowie zyskali
kontrol nad marginalnymi szlakami karawanowymi w pustynnej Azji Cen
tralnej, Wielka Brytania przystpia na wyszym szczeblu potgi do zdoby
wania wiatowych mrz.

Historia sukcesu Qingw

139

Prba integracji ustroju politycznego i kultury


Cesarze dynastii Qing chcc utrzyma wadz, co byo dla nich celem
pierwszoplanowym, stali wobec dwu zada - po pierwsze, zachowania spoecz
nego i politycznego porzdku imperialnego konfucjanizmu, po drugie, utrzy
mania si u wadzy jako wadcy niechiscy. Cele te pokryway si, lecz nie
byy identyczne. Jak si w kocu okazao, dynastia mandurska znalaza si
w puapce historii zmuszona do przeciwstawiania si w Chinach etnicznemu
nacjonalizmowi, ktry wyranie stawa si najsilniejszym czynnikiem motywa
cyjnym w pastwach reszty wiata.
Jeli chodzi o pierwsze zadanie - rzdy konfucjaskie - to gwnym celem
dynastii byo zintegrowanie swojej wadzy z chisk kultur i wzajemne ich
uzalenienie. Polityka bya jasno okrelona: dynastyczn wadz ustanowion
na drodze podboju sankcjonowaa nie kwestionowana potrzeba jednoci pod
rzdami jednego monarchy. T jedno z kolei sankcjonowaa potrzeba po
rzdku, a porzdek zalea od obrzdw i naleytego zachowania oraz trzy
manej w rezerwie karzcej siy.
Dzi, gdy obywatele dziki mediom obserwuj bezporednio wydarzenia
i gdy dostarcza im si wicej symboli ni trzeba, nieatwo jest oceni znaczenie
obrzdu i ceremonii w czasach dawniejszych. Jednym z fundamentw ustrojo
wych w cesarskich Chinach byo naleyte sprawowanie obrzdw na wszystkich
poziomach spoeczestwa. Syn bi czoem przed ojcem, tak jak ten mg to ro
bi przed cesarzem i jego urzdnikami, esencj adu spoecznego bya bowiem
dyferencjacja i hierarchiczno relacji. Waciwe postpowanie, jak wierzono,
uzewntrznia wartoci wewntrzne czowieka. Nawet w razie braku uczu we
wntrznych rytua mg zapewni powszechn formaln wi z innymi. W ten
sposb pozory harmonii mogy j przywoa. Naquin i Rawski (1987) pisz,
Juan to zamt, ktry mg zrodzi si w pastwie, wsplnocie, domu rodzin
nym lub jednostce, kiedy nie przestrzegano norm etycznych i naleytych obrz
dw. Pragnienie propagowania adu i zapobiegania luan przenikao chiskie
spoeczestwo od gry do dou".
Cesarz by wielkim propagatorem adu. W oczach ogu jego pozycj po
twierdzay i wzmacniay rozmaite dziaania, poczynajc od codziennej troski
o matk i ceremonii ku czci dynastycznych przodkw. Innym rdem siy
konfucjaskich rzdw byo nieustajce poszukiwanie moralnej akceptacji ze
strony rzdzonych. W tym celu wadze popieray ksiki i edukacj w duchu
neokonfucjanizmu; utrzymyway rytuay zwizane z porami roku i wzajemnym
oddziaywaniem czowieka i natury; demonstroway codziennie wzorowe po
stpowanie wadcy, ktre, jak wierzono, daje mu cnot zyskujc posusze
stwo. Dziaania wadcy obejmoway rwnie czynnoci majce na celu dobro

140

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

publiczne, takie jak budowanie tam przeciwpowodziowych i utrzymywanie pe


nych spichlerzy na wypadek klski godu i na poyczki zboowe w razie nie
urodzaju. Wadca take popiera moralno, udzielajc nagrd osobom starym
i cnotliwym, a szczeglnie yjcym w cnocie wdowom.
Intensywnemu propagowaniu moralnoci towarzyszya groba zastosowa
nia prawa karnego wobec osb wykraczajcych przeciwko moralnoci, a zwasz
cza przeciw dynastii. Stosowanie prawa wobec zoczycw czy jedynie zamiaru
przestpstwa, oznaczao rwnie nieograniczone ledzenie ludzi w ich domach,
interesowanie si yciem osobistym i uywanie tortur, eby wymusi przyzna
nie si do winy. W sdach stosowano zgniatacz kostek ng; jeli si na na
depno dla zmaksymalizowania nacisku i przy zrcznym uyciu, mona byo
z koci zrobi miazg. Sdzia mg, jeli mia wtpliwoci co do tego, ktre
prawo zostao zamane, sign po prawo przeciwko czynieniu tego, czego
czyni si nie powinno", cokolwiek to byo.
Liczono na to, e dziki nagrodom i karom da si utrzyma lud na wa
ciwej drodze. Karanie krewnych stanowio regularn cz kary wymierzonej
przestpcy. Starodawna odpowiedzialno zbiorowa oznaczaa praktycznie ka
ranie za wspprac.
W teokratycznym pastwie chiskim, gdzie czczono cesarza jako syna
Nieba, wystrzegano si stale heterodoksji. Strategiczn warstw elity byo lo
kalne kierownictwo, do ktrego zaliczao si z grubsza milion czonkw niszej
gentry, czyli posiadaczy najniszych tytuw (shengyuan lub jiansheng) nie da
jcych uprawnie do nominacji, niemniej zapewniajcych uprzywilejowan po
zycj i szans ubiegania si o tytuy wysze. D o nich naley doda okoo piciu
milionw plebejuszy pci mskiej, ktrzy mieli jakie czciowe wyksztace
nie klasyczne. Z ich pomoc elita prowadzia indoktrynacj prostych ludzi, co
uwaano za neokonfucjaski obowizek.
Przytoczmy jako przykad wity Edykt (shengyu) cesarza Kangxi wydany
w roku 1670 w formie 16 maksym, ktrymi naley si kierowa w codzien
nym postpowaniu. Kada maksyma liczy 7 znakw i przedstawia, jak powiada
Victor Mair (w: Johnson i inni, 1985), sam kociec konfucjaskiej ortodoksji
w odniesieniu do przecitnego obywatela". Po roku 1670 pojawio si sporo
komentarzy, parafraz, adaptacji itp. Pomys eksplikacji klasycznych tekstw
w kolokwialnej wersji pisanej zrodzi si zapewne w czasach dynastii Yuan. Na
pocztku Mingw pojawio si jako precedens Sze Maksym cesarza Hongwu.
Za panowania dynastii Qing wykorzystywano wity Edykt podczas wiejskich
odczytw w systemie umw wsplnotowych, pierwotnie forsowanych przez Zhu
X i . Za panowania Mingw i Cjingw nadal walczyy one z nieprawowiernoci
i poparciu dla ortodoksji konfucjaskiej naday zabarwienie religijne.
Na przykad w najbiedniejszych regionach wrd mniejszoci narodowych
naczelnicy powiatu uywali wersji witego Edyktu w jzyku potocznym, a tekst

Historia sukcesu Qingw

141

piewano jak zaklcia. Na zwykych spotkaniach wsplnoty korzystano z rytu


au, kadzide, wieczek, wazonw z kwiatami i muzykw, a kantor mg piewa
przy akompaniamencie bbnw i koatek. Suchaczom mwiono, kiedy maj
klka, kiedy si kania i bi czoem. Naczelnik powiatu mg sporzdza no
tatki o spotkaniu, o reakcji wieniakw, o ich zachowaniu i o polubownym
zaatwieniu sporw. Na pocztku X V I I I wieku czyniono wysiki, eby spotka
nia powicone witemu Edyktowi odbyway si dwa razy w miesicu. Tekst,
z ktrego korzystano, by modyfikowany i przystosowywany do poziomu su
chaczy, bd w prostym jzyku potocznym, bd zdobiony cytatami z klasykw,
ewentualnie z wpadajcymi w ucho rymowankami dla prostych wieniakw.
Cesarz Yongzheng w roku 1774 ogosi rozszerzone instrukcje" odno
szce si do witego Edyktu i liczce okoo 10 tysicy znakw. yczy sobie,
eby sprawy zostay wyjanione cakowicie. Jednake wikszo adresatw tek
stu nie moga go poj, dlatego urzdnicy przygotowali parafrazy w jzyku
potocznym. Te wersje miano odczytywa na gos, nawet jeeli suchacze nie
rozumieli dialektu mandaryskiego. Mwca mg przemawia w dialekcie lo
kalnym. Na takim spotkaniu ludzie starzy, w wieku powyej 80 i 90 lat, sia
dywali za czonkami gentry i podawano im herbat, natomiast plebejuszom
kazano sta i sucha". Z frazeologii Szeciu Maksym z okresu Ming, wi
tego Edyktu z roku 1670 i rozszerzonych instrukcji do witego Edyktu z roku
1724 przebija wzrastajca troska wywoana nieprawowiernoci. Mair wylicza
dziesi wersji eksplikacji jako przykady tego, e nosiciele wysokiej kultury
sumiennie i wiadomie usiuj ksztatowa kultur ludow". Za wczenie jest
jednak na to, eby powiedzie, co osignito.
Inn dziedzin wymagajc przywdztwa cesarza stanowia ludowa religia,
szczeglnie deifikacja synnych postaci z dawnych czasw. Najbardziej typo
wym przykadem jest posta Guan Yu (162-220), ktry rozpoczyna karier
jako osobisty stranik zaoyciela jednego z Trzech Krlestw. Prasenjit Duara
(1988) ukazuje, jak Guan Yu sta si wszechobecnym ludowym bstwem lojal
noci, bogactwa, literatury, protektorem wity, patronem aktorw i tajnych
stowarzysze, a take bogiem wojny. Wiele grup spoecznych posugiwao si
nim jako mitycznym symbolem. W roku 1614 Mingowie nadali mu godno
cesarsk, i odtd nazwany by Cesarzem Guan" - Guandi. W roku 1725
kult Guandi poddano systematycznej" kontroli cesarskiej". Najlepiej uposa
one z setek ludowych wity Guandi w kadym powiecie wybrano jako
oficjalne witynie Guandi". W roku 1853 Qingowie nadali jego kultowi pod
czas oficjalnych ofiar tak sam rang, jak mia kult Konfucjusza. Guandi
zosta cakowicie skonfucjanizowany jako mistrz klasycznej nauki. Sta si bo
haterskim obroc i ywicielem, wojownikiem nade wszystko lojalnym wobec
ustanowionej wadzy i porzdku. Duara wyciga wniosek, e kulty takie jak ten

142

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

suyy integracji wsi z szerszymi krgami spoeczestwa. Liczne symboliczne


funkcje Guandi umacniay si wzajemnie wrd ludu i na dworze cesarskim.
James L . Watson (w: Johnson i inni, 1985) rwnie stwierdzi, i pro
mocja kultw aprobowanych przez pastwo w poudniowych Chinach bya tak
skuteczna, e w rodkowym okresie Cjing lokalnych bogw faktycznie zast
piono kilkoma zaaprobowanymi bstwami". Przykadem moe by Cesarzowa
Nieba (Tian Hou), znana te jako Ma Zu, patronka rybakw, eglarzy i kup
cw morskich. Pojawia si jako pomniejsze bstwo na wybrzeu prowincji
Fujian w X wieku. Kult ten wywodzi si od kobiety z rodziny Lin, ktra trosz
czya si o bezpieczestwo eglarzy i znana bya jako ciotka L i n " . Po pewnym
czasie staa si bogink, ktr wczono do panteonu zatwierdzonego przez
pastwo na drodze ustalonych biurokratycznych procedur przypominajcych
procesy beatyfikacyjne w Kociele katolickim. Cesarz formalnie odnotowa za
sugi bogini dla pastwa i poczynajc od roku 1156 nadawa jej honorowe
tytuy. W roku 1278 doczekaa si pochwalnej wzmianki od samego Kubilaja.
W roku 1409 ju bya niebiask konkubin roztaczajc opiek nad ludem.
Cesarze Qing, chcc kontrolowa poudniowe wybrzee, nadali jej jeszcze wik
sze znaczenie i ostatecznie w roku 1737 cesarz uczyni j Cesarzow Nieba.
Na Tajwanie istniay oficjalne i nieoficjalne witynie tej bogini, ktra staa si
patronk kilku kupieckich gildii majcych powizania handlowe z prowincj
Fujian. A take patronk piratw, ktrzy na kupcw polowali.
Kiedy dominujce lokalne lineae przyjy j za swoj patronk, staa si
uytecznym symbolem w obu sferach, urzdowej i lokalnej. Miejscowe elity,
majc j za patronk, wsppracoway wedug zasad aprobowanych przez pa
stwo. Stanowia symbol wczania si w gwny nurt chiskiej kultury. Z kultem
tym zwizani byli ludzie o bardzo zrnicowanym zapleczu spoecznym, ktrzy
mogli go rnie pojmowa. Jednake pastwo aprobujc to, co akceptowali
ludzie, wzmacniao swoj integracj z kultur.
Inn form integracji, rwnajcej si praktycznie integralnemu podporzd
kowaniu, zapewniao to, co David Johnson (w: Johnson i inni, 1985) nazywa
struktur dominacji". Chodzio o to, e nieliczni plebejusze mogli by nie
zaleni w stosunkach z wielkimi posiadaczami ziemskimi, jeeli byli ich dzier
awcami. W miecie to samo tyczyo terminatorw w relacji z pracodawcami.
To poczucie zalenoci od zwierzchniej wadzy znajdowao swj wyraz w dzia
alnoci kulturalnej prostych ludzi. Pisane zabytki kultury ludowej s bardzo
rnorodne - od almanachw a po ksigi sekt religijnych. W miastach tar
gowych, we wsiach, a czsto w domach odbyway si przedstawienia lokalnych
oper i dramatw. Lecz w adnej dziedzinie ludowej kultury nie zezwalano
na wyraanie nieortodoksyjnych pogldw, a jeli tak si stao, pogldy takie
w miar moliwoci uciszano.

Historia sukcesu Qingw

143

Integracja pastwa i kultury wspieraa Mandurw w ich drugim zadaniu


- zachowaniu przez nich jako obcej dynastii wadzy. Ju sama degeneracja
na skutek asymilacji skazywaa mandurskie wojska garnizonowe na niedo
statek. Wielu onierzy nie potrafio si wyywi z uprawianej ziemi, tracio
j i wraz z ni rodki utrzymania, enili si nawet z Chinkami. Tymczasem
mandurscy przywdcy nadal sprawujcy kontrol nad pastwem musieli dba
0 lojalno chiskiej gentry. eby absorbowa energi chiskich uczonych,
produkowanych przez system egzaminacyjny w liczbie znacznie przekracza
jcej osigalne stanowiska urzdnicze, cesarze mandurscy stali si wielkimi
patronami pimiennictwa i sponsorowali ogromne przedsiwzicia krytyczno
literackie i kompilacyjne. Nie by to z ich strony jedynie zrczny oportunizm,
naleao to do cesarskich obowizkw. Niektrzy cesarze z dynastii Han, Sui,
Tang, Song i Ming sponsorowali opracowanie oficjalnych katalogw cesarskich
bibliotek. W roku 1409 trzeci wadca z dynastii Ming zainicjowa opracowanie
Yongle dadian, encyklopedii liczcej 10 tysicy rcznie pisanych tomw, w kt
rej skopiowano wiele dzie. Kangxi patronowa synnemu Sownikowi Kangxi
1 wielkiej encyklopedii liczcej 5020 rozdziaw. R. Kent Guy (1987) podkrela,
e takie przedsiwzicia ukazyway odpowiedzialno cesarza za pimiennictwo
i kontrol nad nim, ktra sza w parze z jego odpowiedzialnoci i kontrol
nad edukacj i pogldami wszystkich uczonych.
W dziesicioleciu po roku 1772 cesarz Qianlong, ktry w czasie swego
panowania sponsorowa okoo 60 publikacji, patronowa projektowi zebrania
i reprodukowania wszystkich wielkich chiskich dzie czterech kategorii: kla
sykw, historii, filozofii i literatury piknej. Ta Kompletna Biblioteka Czterech
Skarbcw [Siku quanshu] powstaa po przebadaniu 10 869 dzie, z ktrych za
zasugujce na wczenie do niej uznano 3697. Powstao dzieo zbyt wielkie,
eby mona byo je wydrukowa, dlatego sporzdzono tylko siedem rkopi
miennych kopii po 36 500 rozdziaw (juan). Sam drukowany katalog liczy
4490 stron. (Powinno to doda otuchy dzisiejszym komitetom Nagrody Pulitzera zalewanym powodzi ksiek.) Przedsiwzicie to zdominowali uczeni
ingowskiej szkoy krytyki tekstw (kaozheng, bada dowodowych").
Guy ukazuje, jak krytyczne uwagi do historii i komentarze do klasykw
przygotowane przez nieoficjalnych uczonych konserwatywnej nauki Song" czy
bardziej odwanej nauki Han" (tj. ruchu kaozheng) redagowane byy przez
biurokratw z komisji kompilacyjnej pod bacznym okiem ojcowskiego autokraty. Cay ten proces wspiera legalno jego wadzy, poniewa ukazywa, e
czyni on, co do niego naley. Chiscy cesarze mieli w zakresie nauki i ycia in
telektualnego zupenie odmienne prerogatywy od tych, do jakich przywyklimy
na Zachodzie". Byli oni nie tylko politycznymi przywdcami, byli take mdr
cami i rzdcami zawiadujcymi kanonem ksig klasycznych". Mona by doda,
e doktryna ta przetrwaa w chiskim ustroju politycznym od czasw Shangw.

144

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Mandurski dwr coraz bardziej wykorzystywa ten szeroko rozbudowany


system zbierania ksig do celw literackiej inkwizycji. Chocia Guy wierzy, i
nie to byo pierwotnym celem, jak pocztkowo sdzili zachodni uczeni, to jed
nak czyniono wysiki, eby wyeliminowa wszystkie dziea, w ktrych obcych
wadcw przedstawiano w niekorzystnym wietle. Poszukujc rzadkich ksiek
i kompletujc teksty przeznaczone do wczenia do cesarskiej biblioteki, kom
pilatorzy mogli jednoczenie szuka dzie nieprawomylnych, ktre naleao
zakaza lub zniszczy. Pacili wysokie ceny za rzadkie dziea i prowadzili nawet
poszukiwania po domach. Wrd zakazanych znalazy si ksiki o wojsko
woci i kwestiach granicznych, teksty krytyczne w tonie wobec barbarzycw
i nade wszystko dziea opiewajce dynasti Ming. W sumie zakazano 2320
dzie. Spektakularne kary budziy przeraenie wrd tysicy uczonych i urzd
nikw, ktrych mogy rwnie dotyczy. Niejaki Wang Xihou wyda sownik,
w ktrym krytykowa Sownik Kangxi, i co gorsza popeni najcisze prze
stpstwo, drukujc tabuizowane znaki wystpujce w witynnych imionach
cesarzy z dynastii Qing. Zosta za to stracony, a 21 czonkw jego rodziny
uczyniono niewolnikami. Gubernatora Jiangxi, ktry popiera t publikacj,
rwnie stracono.
Cen, jak pacili obcy despoci za wadz, bya konieczno zachowywania
wiecznej czujnoci. Philip Kuhn (1990) opisa, jak w roku 1768 w czasie pa
nicznego strachu przed czarami cesarz Cjianlong stara si zwalcza zabobonne
przekonanie, e przez obcicie kawaka warkocza mona czowieka pozba
wi duszy. Chodzio o rodzaj czarw zagraajcych porzdkowi publicznemu.
Wkrtce jednak niespokojny cesarz dostrzeg w obcinaniu warkocza wywro
towy akt wymierzony przeciwko mandurskiej tonsurze stanowicej symbol lo
jalnego poddania jego wadzy. Zaniepokojony zada dowodw. Dostarczono
mu ich dug list, poniewa ubodzy mnisi i ebracy poddawani torturom w s
dach przyznawali si do tego, czego sobie yczyli urzdnicy. Ostatecznie do
piero szczegowe badania przeprowadzone przez Wielk R a d ukazay, e
dowody" sfabrykowano i wymuszono torturami.
To wyczulenie cesarza na najmniejsz oznak buntu, nawet w czasach
wietnoci dynastii Qing, zmusza do postawienia pytania, do jakiego stopnia
Mandurom rzeczywicie udao si unikn asymilacji, a jednoczenie sko
ni Chiczykw do poddaczej wiernoci. Pozostaje pytaniem bez odpowie
dzi, czy wysiek potrzebny dla utrzymywania dynastii u wadzy a do roku
1911, nie wymaga niewzruszonego konserwatyzmu, ktry z kolei utrzymywa
Chiny w zacofaniu?
To samo pytanie mona odnie do klasy uczonych-urzdnikw. W. T. de Ba
ry (1991) opisujc kopot z konfucjanizmem" ywo nam przypomina, jak da
lece konfucjascy uczeni byli bezbronni wobec pastwa. Nie dysponowali wa
sn baz mocy z wyjtkiem tej, ktra wizaa si z lojalnoci wobec wadcy lub

Historia sukcesu Qingw

145

z uczestnictwem w koterii tworzonej przez podobnie mylcych kolegw. Sie


demnastowieczni krytycy po klsce dynastii Ming nie mieli teoretycznych pod
staw do kwestionowania cesarskiej autokracji. Wskrzesili feudalne" (fengjian)
idee - na przykad, ide wzmocnienia pozycji naczelnikw powiatw wobec
skorumpowanych podwadnych w yamenie i wobec lokalnej gentry przez od
stpienie od zasady niewysyania urzdnika w rodzinne strony i pozostawienia
go duej na urzdzie. Miao to da naczelnikowi wicej bodcw i szans na po
praw miejscowych warunkw. Lecz dynastia Qing nie zaryzykowaaby wspie
rania lokalnych interesw. Poza garstk stawiajcych pytania uczeni dynastii
Qing szukali bezpieczestwa w popieraniu ortodoksji. Pogldy krytyczne mogy
wyglda na nieprawomylno. Nawet jednak najsurowsi krytycy ustroju dyna
stycznego, jak Huang Zongxi w X V I I wieku, zakadali konieczno sprawowa
nia najwyszej wadzy w pastwie przez jednego wzorcowego wadc. Nie ma
jc dostpu do zachodnich ksiek i idei, ludzie wyksztaceni - wedug danych
z roku 1820 - pozostali zintegrowani z neokonfucjaskim establishmentem.
W sumie, dane o yciu miejskim i kulturze warstwy ludzi wyksztaconych
wskazuj, e w erze cywilizacyjnego rozkwitu przypadajcej na rodkowy okres
panowania dynastii Cjing rzd nie odgrywa duej roli. Niemniej w pewnych
regionach chiskiego subkontynentu gospodarcza dziaalno pastwa bya nie
kiedy imponujca. W Jingdezhen cesarskie wytwrnie ceramiczne zatrudniay
blisko 100 tysicy robotnikw. Nocami pony ognie dwustu czy trzystu pie
cw do wypalania porcelany. Pod koniec X V I I wieku do Europy co roku wy
syano kilka milionw sztuk porcelany. Podobnie w cesarskich manufakturach
jedwabiu w Suzhou w roku 1685 byo 800 warsztatw tkackich i 2330 robotni
kw. ywo postpoway naprzd komercjalizacja i prywatyzacja. Osiemnasto
wieczne fabryki tekstylne z setkami krosien i robotnikw sawiono w maoistowskich Chinach jako zarodki kapitalizmu", ktre zmodernizowayby chisk go
spodark, gdyby ich nie podci zachodni imperializm. Wysuna si na czoo
klasa kupcw. Przed rokiem 1800 w Pekinie istniay 23 gildie opiekujce si
kupcami z innych prowincji. D o roku 1875 ich liczba wzrosa do 387. M o n a
by przytoczy rwnie inne przykady imponujcego rozwoju handlu.
Swj przegld XVIII-wiecznych Chin z perspektywy makroregionw S. Naquin i E. S. Rawski (1987) rozpoczynaj od odnotowania dobrej opinii, jak
Chiny cieszyy si w Europie w dobie owiecenia, dopki nie zepsuy jej blisze
kontakty w X I X wieku. Podkrelaj, e europejscy obserwatorzy poprzedniej
epoki byli na og oszoomieni chiskim wyrafinowaniem i przepychem". Sto
dwadziecia lat od skonsolidowania wadzy Qingw przez cesarza Kangxi po
roku 1680 to dynamiczny" okres, kiedy chiskie cesarstwo osigno najwik
szy rozkwit na skutek powrotu do szybkiego rozwoju gospodarczego i przemian
spoecznych rozpocztych pod koniec panowania Mingw. Europejscy uczeni
z czasw owiecenia nie bez racji byli pod wraeniem wspaniaoci Chin.

146

Powstanie i upadek autokracji imperialnej

Jeli zapytamy, czy ta wspaniao oznaczaa w XVIII-wiecznych Chinach


dobrobyt", znajdziemy si w puapce holistycznej generalizacji, ktrej nasze
studium makroregionw pragnie unikn. Witalno rozwoju na rdzennych
obszarach mwi o moliwociach na przyszo, a nie o biecych warunkach
w caym kraju. Wiemy, e produkt narodowy brutto, poniewa sprowadza do
przecitnej milionerw i biedakw, moe statystycznie wskazywa na oglno
narodowy dobrobyt, nawet jeli pokana liczba obywateli yje w ndzy. Jeszcze
trudniej dokonywa sensownych uoglnie na temat czasw poprzedzajcych
okres nowoytny. Nauin i Rawski ostrzegaj, e trzeba nieufnie traktowa
generalizacje na poziomie oglnonarodowym". Wobec braku spisw ludnoci
i danych o handlu badania nad histori lokaln na podstawie materiaw geo
graficznych z okresu wietnoci Cjingw i kronik lokalnych stoj przed wielk
szans, lecz i wielkimi trudnociami.
Biorc pod uwag nawis wiekowych zwyczajw i instytucji, mona wysu
n pewn hipotez dotyczc porwnania Chin i Europy we wczesnych latach
nowoytnych: w Chinach rozwj ekonomiczny i spoeczny w pnym okresie
imperialnym polega raczej na kontynuacji ni innowacji. Cho co do roz
miarw, aktywnoci i wyrafinowania XVIII-wieczne Chiny mona porwna
z Europ, to jednak zbliay si one do koca ery rozkwitu cywilizacyjnego,
ktra rozpocza si przed omioma wiekami w czasach Pnocnej Dynastii
Song. Tymczasem Europa w epoce owiecenia wkraczaa wanie w zupenie
now faz wiatowej historii. Albo wyraajc to innymi sowami: nowe zjawiska
w Chinach mogy powsta tylko w ramach odziedziczonej formy imperialnej
autokracji oraz spoeczestwa gentry, ktre bd nadal dominowa przez cay
wiek X I X . Na tym skoncentrujemy si w czci nastpnej.

Cz II

Chiny pnego okresu


imperialnego 1600-1911

W pnym okresie imperialnym w latach 1600-1911 doszo w Chinach


do podwojenia, jeli nie wrcz potrojenia, liczby ludnoci i odpowiadajcego
temu wzrostu produkcji i handlu oraz instytucji je wspierajcych. Zaburzenia
okresu przejciowego od Mingw do Cjingw w X V I I wieku ustpiy miejsca
okresowi rozkwitu trwajcemu mniej wicej od roku 1680 do wczesnych lat
wieku X I X . Dopiero po roku 1820 kontakty z Zachodem zaczy si wymyka
spod kontroli. Wtedy upadek dynastii Cjing ju si rozpocz.
W tej dramatycznej historii materialnego rozkwitu i politycznego upadku
autokratyczne pastwo bronio swoich teoretycznych praw do dominacji we
wszystkich sferach ycia. Faktycznie jednak ju od pnego okresu epoki Ming
odgrywao mniejsz rol w dynamicznym rozwoju gospodarki i spoeczestwa.
Dlatego w czci drugiej nasze zainteresowanie przesunie si z polityki na
gospodark, z pastwa na spoeczestwo.
Stary wiktoriaski stereotyp biernych i niezmiennych Chin i podbijaj
cego wiat postpowego Zachodu jest od dawna nieaktualny. Zamiast tego
musimy sobie wyobrazi Azj w roku 1750 - Azj wielkich krajw. Japonia
z 28 milionami mieszkacw bya ludniejsza od Francji czy Niemiec, a Chiny
z 200 milionami mieszkacw i Indie ze 100 milionami jeszcze wiksze. Eu
ropa to tylko pwysep kontynentu eurazjatyckiego midzy Morzem rdziem
nym a Batykiem. Obie Ameryki zamieszkiwao moe 10 milionw tubylcw,
a ywio europejski znajdowa si jedynie w osadach wzdu rzeki witego

148

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

Wawrzyca, wybrzey Atlantyku i Zatoki Meksykaskiej oraz w starszych ibe


ryjskich osadach w Meksyku, w Ameryce rodkowej i Poudniowej. Tak wic
zaledwie 250 lat temu populacja wiata rozkadaa si zupenie inaczej ni dzi.
Po roku 1750 rewolucja przemysowa przyniosa szerokie zastosowanie
pary w produkcji i transporcie. Dalsze wynalazki w postaci pojazdw o wa
snym napdzie, elektroniki i tak dalej zmieniy radykalnie warunki ycia na
caym wiecie. Nadal jednak brak zgody co do tego, co si waciwie dokad
nie wydarzyo. Do dzi nawet to, jak si rozpocza rewolucja przemysowa,
pozostaje przedmiotem dyskusji wrd historykw gospodarki. Wci jeszcze
ocenia si znaczenie okoo tuzina czynnikw tego procesu. Do czynnikw tych
zalicza si rozwj rynku, wykorzystanie produkcji fabrycznej, wynalazczo,
nauk i technik, owiat publiczn, ochron wasnoci prywatnej, rewolu
cj agrarn, handel zagraniczny, wzrost populacji, poda kapitau i kredytu,
zwikszon poda siy roboczej i wzrost wydajnoci pracy, wielko inwestycji
i tym podobne. Wszystkie te czynniki stymuloway uprzemysowienie w Eu
ropie. By moe rzeczywista dynamika zaley od wzajemnego oddziaywania
tych czynnikw jako stymulatorw.
Wedle utartych wyobrae Chinom z wczesnej epoki nowoytnej brako
wao wielu, jeli nie wszystkich, wymienionych czynnikw. W X I X wieku nie
doszo tam do porwnywalnej industrializacji. Jednakowo niewspmierno
rozwoju technicznego i materialnego, ktra zrobia takie wraenie na obser
watorach wiktoriaskich, dzi postrzegana jest w nowej perspektywie. Podkre
la si ogromne rozmiary i dojrzao krajowego handlu chiskiego oraz ro
snce znaczenie kupiectwa w epoce Ming i na pocztku epoki Qing, tylko
porednio potwierdzane w materiaach oficjalnych. Nawet Adam Smith zdo
a dostrzec, e chiski rynek wewntrzny by tak wielki jak rynki wszystkich
pastw europejskich razem wzitych. Ekstensywny handel midzy prowincjami
oznacza, e Chiny byy ju znacznie skomercjalizowane, a take w wysokim
stopniu samowystarczalne. Tekstylia z Lancashire na przykad nie zalay chi
skiego rynku po prostu dlatego, e chiski nankin", rcznie tkane baweniane
ptno, by produktem na potrzeby miejscowe lepszym i na og taszym. Za
spokaja wikszo zapotrzebowania pnocnych Chin jeszcze w latach 30-tych
X X wieku. Po dugiej walce o otwarcie" chiskiego rynku gwnym importo
wanym artykuem masowej konsumpcji okazao si opium oraz paliwo, nafta,
produkt zwizany raczej z warunkami geologicznymi ni z przemysow wy
szoci Zachodu. Kiedy rozwinie si nowoczesna gospodarka chiska, znajdzie
si w duej mierze w rodzimych rkach.
Niewiele osignito pod koniec panowania Cjingw w dziedzinie indu
strializacji mimo ogromnego rozwoju materialnego, a stao si tak z przyczyn
nie tylko ekonomicznych, lecz take socjalnych, politycznych i kulturowych.

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

149

Nie jest to zagadnienie, ktre mona rozwiza po prostu stosujc koncep


cje ekonomiczne. Dlatego w czci drugiej, zanim zajmiemy si inwazj Za
chodu po roku 1820, zwrcimy uwag na dwie rzeczy: po pierwsze, na roz
miary wewntrznego rozwoju Chin i pewnych instytucjonalnych ogranicze l i
mitujcych zdolno do industrializacji; i po drugie, na dynamizm Chiczykw
zamorskich i handlu zagranicznego, co przyczynio si do wkroczenia Chin
na aren wiatow.

Rozdzia 8

Paradoks wzrostu bez rozwoju

Wzrost populacji
Wzrostowi populacji zazwyczaj towarzyszy (i faktycznie go uatwia) roz
wj handlu. Jedno raczej nie moe si zdarzy bez drugiego. Z dowiadczenia
Zachodu wynika, e handel stworzy warunki umoliwiajce rozpoczcie indu
strializacji, co z kolei prowadzio do postpu w naukach cisych, technologii,
przemyle, transporcie, komunikacji, do przemian spoecznych i tak dalej - do
tego wszystkiego, co my obejmujemy oglnym pojciem rozwoju. W Chinach
takiego rozwoju nie byo, przynajmniej nie na tak skal jak na Zachodzie.
Badacze, jak na przykad Philip Huang (1990), wierz, e patrzc na Chiny,
musimy zrezygnowa z obiegowych zaoe, wynikajcych z europejskich do
wiadcze i z opinii, jakie wyraali europejscy teoretycy gospodarczy tacy jak
Adam Smith i Karol Marks. Chiska ekonomika miaa swoje specyficzne pro
blemy. Wemy pod uwag choby to - Chiny s tak wielkie, e w tym sa
mym czasie w rnych regionach znale mona byo dowody istnienia bardzo
rnych warunkw i tendencji.
Na pocztku trzeba stwierdzi, e znaczny wzrost liczby ludnoci, przypi
sywany pocztkowo w Europie industrializacji, nastpi w tym samym czasie
take w Chinach, cho nie doszo tu do porwnywalnego uprzemysowienia.
Szacunkowej liczbie 60 milionw ludnoci w 2 roku n.e. w poowie panowa
nia dynastii Han mniej wicej odpowiadaj dane o populacji w poowie epoki
Tang, co sugeruje, e przez tysic lat liczba ludnoci, wahajca si w gr
i w d, wzrosa minimalnie. Potem w epoce Song szacunkowa liczba prze-

Paradoks wzrostu bez rozwoju

151

kroczya znacznie 100 milionw, lecz obniya si w okresie mongolskim i na


pocztku epoki Ming. Przez 600 lat do chwili przejcia wadzy przez dynasti
Qing w wieku X V I I liczba ludnoci wzrastaa powoli.
W czasach mandurskich w roku 1651 zarejestrowano 10 milionw rodzin
czy gospodarstw domowych, liczcych, jak zakadano, po 6 osb. Wiemy jed
nak, e oficjalne oceny s raczej zanione. Dziao si tak dlatego, e podatki
z okrelonej jednostki administracyjnej ustalano czciowo wedug szacunkowo
okrelanej populacji. Skaniao to zarwno ludzi, jak i urzdy odpowiedzialne
za ciganie podatkw do podawania zanionych danych. Przed rokiem 1980
w Chinach nie przeprowadzono nigdy prawdziwego nowoczesnego spisu lud
noci, w ktrym odnotowano by cise informacje dotyczce okrelonej daty,
wieku, pci, stanu cywilnego, migracji oraz inne szczegy niezbdne w nauko
wej analizie. Chiskie dane pochodziy z rejestracji i szacunkw dla potrzeb
rzdowych, w ktrych ustalano liczb osb zdolnych do uprawiania ziemi, do
prac publicznych, noszenia broni czy pacenia podatkw. Tote nie mona byo
liczy na powszechn wspprac. Pomijano cae kategorie ludzi. Brakowao
wszystkiego: jednolitych planw, precyzyjnych map, wyszkolonych rejestrato
rw. Owe ustalenia czsto byway wytworami biurokratycznego rytuau. Na
przykad prowincja Henan przez wiksz cz X I X wieku donosia co drugi
rok o wzrocie liczby ludnoci o 1000 osb!
Mona przypuszcza, e w roku 1600 ludno Chin zbliaa si do 150
milionw. W okresie przejciowym od Mingw do Qingw mogo doj do
spadku. W latach 1741-1851, do wybuchu wielkiego powstania taipingow,
liczba ludnoci wzrosa ze 143 do 432 milionw, co roku dane byy coraz wy
sze. Jeli uznamy te informacje za prawdziwe, stajemy przed faktem podwoje
nia si liczby mieszkacw Chin w cigu 50 lat midzy rokiem 1790 a 1840. Je
eli postpujc ostroniej, przyjmiemy nisze dane dla pocztkw X V I I I wieku
i tylko 400 milionw w roku 1850, to i tak staniemy wobec zdumiewajcego
faktu, a mianowicie podwojenia ogromnej chiskiej populacji w cigu stulecia,
z a n i m kontakty z Zachodem, handel zagraniczny i industrializacja mogy
wywrze jaki bardziej znaczcy wpyw.
Chcc wyjani ten nagy wzrost, nie moemy wskazywa na czynniki stale
obecne w chiskim spoeczestwie, trzeba odnale czynniki lub kombinacj
czynnikw, ktrych oddziaywanie w tym okresie byo czym nowym. Zali
cza si do nich niemal cakowity spokj wewntrzny pod rzdami mandur
skimi w wieku X V I I I . Rozwin si take handel zagraniczny przez Kanton,
udoskonalono transport w obrbie imperium. Istotne znaczenie mogo mie
rwnie opanowanie pewnych chorb, jak na przykad ospy, za pomoc szcze
pie. Zasadnicze znaczenie miaa jednak poda ywnoci.
Historycy gospodarczy, majc do czynienia z wieloma niepewnymi licz
bami, porwnali dane dotyczce populacji z sumarycznymi danymi o po-

152

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

wierzchni uprawianej ziemi i produkcji zb w cigu szeciuset lat od roku


1368. Dwight Perkins (1969) przyjmujc, e w roku 1400 liczba ludnoci Chin
wynosia okoo 80 milionw, doszed do wniosku, e wzrost do 700 i wicej mi
lionw w latach 60-tych X X wieku sta si moliwy dziki staemu powikszaniu
dostaw zb, ktrych produkcja ewidentnie wzrosa picio- czy szeciokrotnie
midzy rokiem 1400 a 1800 i o nastpnych 50 procent w latach 1800-1965.
Ten wzrost poday zb prawdopodobnie czciowo wiza si z powiksza
niem powierzchni uprawianej ziemi, zwaszcza dziki migracji i osadnictwu
w prowincjach centralnych i zachodnich, a czciowo z wysz wydajnoci sukcesem rolnikw produkujcych wicej zboa na jednostk ziemi.
Ten postp technologiczny przybiera rozmaite formy: jedn z nich byo
stae sprowadzanie z poudnia wczeniej dojrzewajcych odmian ryu, co umo
liwio dwa zbiory rocznie. Z obu Ameryk sprowadzono nowe zboe, kukury
dz i bataty, jak rwnie orzeszki ziemne i tyto. Kukurydz mona uprawia
na suchych glebach i grzystych terenach pnocnych Chin, gdzie suy jako
poywienie, opa i pasza, zapewniajc okoo jednej sidmej wartoci energe
tycznych dostarczanej przez ywno w tym regionie. Bataty rosnce na piasz
czystych glebach i majce wiksz warto ywieniow na jednostk ziemi ni
inne uprawy stay si poywieniem biednych ludzi na znacznej czci ryowych
obszarw poudniowych Chin.
Wydajno rolnictwa podniosy rwnie inwestycje kapitaowe, przede
wszystkim w systemie irygacyjnym. W latach 1400-1900 powierzchnia ziemi
nawadnianej powikszya si niemal trzykrotnie. Udoskonalono narzdzia rol
nicze, wzroso pogowie zwierzt pocigowych, wykorzystanie ludzkich odcho
dw jako nawozu, nie mwic ju o wzrocie populacji, ktra powikszaa si
ptora raza szybciej ni powierzchnia ziemi uprawnej, podnoszc wskanik
poday siy roboczej i nawozu na jednostk ziemi. Tak wic wzrastajca popu
lacja moga si wyywi dziki intensywniejszej uprawie roli, wikszej liczbie
rk do pracy i stosowaniu wikszej iloci nawozw na jednostk ziemi.
Patrzc z tej szerszej perspektywy, widzimy, e liczba ludnoci Chin
w ostatnich szeciuset latach wzrastaa przecitnie jedynie o cztery dziesite
procenta rocznie, co nie jest wskanikiem wysokim. Dwukrotne podwojenie
w wieku X V I I I i na pocztku X I X byo czym w rodzaju wspczesnej eu
ropejskiej eksplozji demograficznej, czciowo spowodowanej rozszerzeniem
si uprawy ziemniaka. Ostatnio pojawiy si spekulacje, e wzrost populacji
w Chinach, Rosji i Europie to skutek ocieplenia si klimatu w czasach nowo
ytnych, co wyduyo okres wegetacyjny. By moe jest to wyjanienie wzrostu
populacji w Chinach, niemniej wymaga dalszych szczegowych studiw, bez
ktrych nie da si go uzna za prawdopodobne.

Paradoks wzrostu bez rozwoju

153

Spadek dochodw z pracy na roli


W pnym okresie imperialnym pomimo ogromnego wzrostu liczby ludzi
i poday ywnoci doszo w rolnictwie do spadku wydajnoci w przeliczeniu
na jednego pracujcego. Spadek ten uderzy w t wanie dziedzin, ktr
konfucjascy uczeni i urzdnicy uwaali za najwaniejsz dla pastwa i czuli si
zobowizani popiera. I rzeczywicie, ich prace i podrczniki uprawy roli byy
w swoim czasie na pewno wzorcowe. Niestety autorzy, nie b d c ekonomistami,
nie brali pod uwag nakadw i efektw. Rodziny rolnikw byy pracowite
i ciko haroway, dlatego wikszo obserwatorw nie dostrzegaa malejcych
zyskw, szczeglnie w dziedzinie uprawy ryu.
Technika uprawy ryu czynia wraz ze wzrostem produkcji stae postpy. Po
upadku Pnocnej Dynastii Song w roku 1126 nasilia si migracja z pnocnych
Chin na poudnie. Wzrostowi liczby ludnoci w dolinie Yangzi i poudniowych
regionach towarzyszy rozkwit kultury ryowej. Duym nakadem si tworzono
pola ryowe. Robert Hartwell (1982) pisze, e w latach 1170-1225 nowe groble
lub poldery przyniosy w efekcie nawodnienie niemal caej ziemi uprawnej od
jeziora Tai do morza i od ujcia Yangzi do przybrzenych obszarw pnoc
nego Zhejiangu". Wzdu caego poudniowo-wschodniego wybrzea od Zhejiangu po Kanton tworzono nowe pola ryowe, budujc groble na pobrzenych
nizinach. Rwnoczenie powikszano powierzchni upraw ryowych poprzez
tarasowanie wzgrz i gr w caych poudniowych Chinach.
Rczna uprawa ryu wymaga precyzyjnego zestrojenia wielu czynnikw:
doboru ziarna siewnego, orki, nawadniania i nawoenia pl, przesadzania, pie
lenia, zbierania, czyszczenia i suszenia plonw, potem przechowywania, trans
portowania i wreszcie sprzeday. Trzeba mie na uwadze wiele subtelnoci.
Wysze umiejtnoci i wytrway wysiek czsto zapewniaj wiksze plony i do
chody z uprawy ryu ni innych zb czy te z domowego rkodziea. Niemal
nieograniczony wzrost plonw przy duej poday siy roboczej nie moe jednak
bez koca przeciwdziaa prawu malejcych dochodw.
Dzi, patrzc na tarasowe pola, tak charakterystyczne dla pejzau wielu
regionw Chin, mona by pod wraeniem pikna warstwicowych poziomw
narzuconych przyrodzie przez czowieka, a take myle ze zgroz o ogromnym
woonym w nie wysiku ludzkich mini. Czowiek o umysowoci ekonomisty
oblicza moliw wydajno przypadajc w tej scenerii na jednego rolnika.
W przeliczeniu na jednostk ziemi ry mg dostarczy wicej kalorii ni inne
zboa i dlatego poczynajc od czasw Songw, sta si podstawowym artykuem
ywnociowym. Uprawa ryu jest jednak naprawd pracochonna.
Wemy choby dla przykadu dodatkow prac, jakiej wymaga przygoto
wanie kolejnego tarasu nad ju istniejcymi, wspinanie si na tarasy, noszenie
na gr sadzonek, regulowanie nawadniania, dwiganie nawozu i nawoenie,

154

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

kontrolowanie stanu upraw, pielenie, a w kocu rczne zbieranie plonw. Kang


Chao (1986) ocenia, e pracochonne rolnictwo w Chinach wymaga od 10 do
20 razy wicej pracy na jednostk ziemi ni ekstensywna uprawa roli gdzie in
dziej. W rezultacie rolnik uprawiajcy ry skazany by na cik harwk. Ilo
produkowanego ryu wzrastaa wraz z liczb ludnoci. Dwight Perkins poka
za, jak wzrastaa powierzchnia upraw wraz ze wzrostem populacji, jakkolwiek
nowo uprawiane pola byy oczywicie trudniej dostpne i mniej wydajne. Kiedy
rolnik przerzuca si na upraw innych zb czy te na rkodzieo, wczeniej
czy pniej zaczynao si pojawia to samo ograniczenie. Kade zwikszenie
wysiku dawao mu coraz mniejszy produkt.
Presja populacyjna" - nadwyka ludnoci powodujca, e ziemi jest mniej
ni rk do pracy, i dlatego praca jest tania - naley do waniejszych uoglnie
dotyczcych Chin, natomiast teza o przeludnieniu" to kwestia techniczna dla
historykw gospodarczych. Nie ma na razie jednomylnoci co do tego, jak
wielkie przeludnienie byo w Chinach, kiedy i w jakich regionach. O danych
statystycznych dotyczcych ziemi i ludzi nadal si dyskutuje. Mona jednak
wskaza kilka faktw prowadzcych do generalnego wniosku, e presja popu
lacyjna zwolnia tempo ekonomicznego i przemysowego rozwoju Chin.
Gd ziemi powodowa, e chiscy rolnicy zagospodarowywali jeziora. Pe
ter Perdue (1987) stwierdzi, e wok wielkiego jeziora Dongting w prowincji
Hunan do naszego wieku usypano okoo 900 grobli o dugoci niemal 6,5 ty
sica kilometrw. Zmniejszenie powierzchni jeziora ograniczyo powierzchni
spywu wd powodziowych, na skutek czego powodzie stay si groniejsze.
R. Keith Schoppa (1989) odkry, e w cigu dziewiciu wiekw jezioro Xiang
w pobliu Hangzhou zapenio si i znikno.
U rde tego godu ziemi ley stale pogarszajca si proporcja midzy
liczb ludnoci a powierzchni ziemi uprawnej. W okresie systemu rwnych pl
midzy rokiem 485 a poow V I I I wieku na jedno gospodarstwo przypadao,
jak si ocenia, 80 mu ziemi uprawnej (1 mou lub mu to z grubsza 0,067 ha).
W X I I wieku byo to od 20 do 30 mu, a w roku 1936 rodzinne gospodarstwo
rolne liczyo przecitnie 3,6 mu. Nieprecyzyjne terminy i statystyki w obfitych,
lecz rnorodnych chiskich materiaach utrudniaj prac badaczy, nie ma
jednak wtpliwoci co do dugofalowego pogarszania si wskanika stosunku
liczby ludnoci do powierzchni ziemi.
Innym wartym odnotowania zjawiskiem obrazujcym kondycj chiskich
rolnikw jest to, e wielkich wynalazkw - takich jak jedwab, porcelana, luza
wodna, mechanizm wychwytowy zegara, ster rufowy, druk, proch strzelniczy,
elazny pug lemieszowy i caa reszta z dugiej listy przedstawionej przez Jose
pha Needhama i jego wsppracownikw - dokonano na og nie pniej ni

Paradoks wzrostu bez rozwoju

155

w czasach Songw. Potem nadmiar siy roboczej sprawi, e wszelkie wynalazki


oszczdzajce prac stay si mniej potrzebne. Kang Chao odnotowa, e 77
wynalazkw do zastosowania w rolnictwie (jak koo wodne z kubami lub pod
nonik kubekowy do nawadniania pl) wymienionych w podrczniku z roku
1313 nie uznano za warte wzmianki w pniejszych tego typu opracowaniach.
Chaupnicze jedwabnictwo i produkcja herbaty czy pniej wyrb bawe
nianego ptna dostarczaj innego rodzaju dowodw. Wydaje si dziwne, e
po epoce Song, kiedy to powstay miasta Kaifeng i Hangzhou, a do wieku X X
nie pojawiy si w Chinach inne wielkie ponadmilionowe miasta. Jedn z przy
czyn mogo by to, e produkcja przemysowa nabraa charakteru wiejskiego"
- wedug okrelenia Kang Chao - albo rodzinnego" - jak pisze Philip Huang.
Oznacza to, e wieniaczki produkoway taniej, ni mogyby to czyni miejskie
wytwrnie czy przdzalnie jedwabiu. Kobiety w gospodarstwach rolnych mo
gy w skromnych domowych warsztatach wyrabia przedmioty na wasny uytek
i na sprzeda, osigajc mniej ni wynosia paca umoliwiajca przeycie. Do
wodzio to raczej inwencji chiskiego chopa uzupeniajcego niedostateczne
dochody z maych poletek ni rodzenia si kapitalizmu. Wyroby rkodzielnicze
mona byo sprzeda na lokalnych rynkach, ktre powstay w czasach Songw
i pniej, i uzyska dodatkowy dochd. wiadczyo to o skrajnej biedzie zmu
szajcej on i dzieci rolnika do przdzenia i tkania za ndzn opat, by
oddali widmo mierci godowej.
Czy odnotowany w Chinach wzrost populacji i produkcji mona pogodzi
z dowodami uboenia, pogorszenia poziomu ycia przynajmniej w niektrych
regionach? Ekonomici stale jeszcze dyskutuj nad t anomali. Mwienie
o przeludnieniu" w Chinach, gdzie liczba mieszkacw podwoia si w czasach
Ming i ponownie w okresie Qing, jakby przygotowujc nastpne podwojenie
po roku 1949, moe sta w sprzecznoci z tymi faktami. Istot zagadnienia
jednak jest nie to, czy populacja zdoa si wyywi i nadal wzrasta, lecz to,
czy zdoa utrzyma dotychczasowy oglny poziom ycia.
Presja populacyjna miaa pod koniec X I X wieku kilka konsekwencji: ma
szyny konkuroway z tani si robocz w transporcie i przemyle i wydawao
si, e odbieraj ludziom rodki utrzymania. Bieda oznaczaa brak siy na
bywczej i rynku dla produkowanych towarw. Zastj w mechanizacji i stan
daryzacji obnia szanse Chin w konkurencji nawet jako dostawcy wyrobw
rkodzielniczych. wiadczy o tym fakt, e Indie zastpiy je w produkcji her
baty, a Japonia zdominowaa wyrb jedwabiu.
Straty w rolnictwie w przeliczeniu na wydajno produkcji przypadajcej
na jednego mieszkaca powikszao jeszcze sztuczne osabienie siy roboczej
przez praktyk krpowania kobietom stp.

156

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

Podporzdkowanie kobiet
We wszystkich opisach systemu rodzinnego w dawnych Chinach jest mowa
0 niskiej pozycji kobiety. Samo stwierdzenie jednak, e kobiety wydawano za
m i musiay opuszcza rodziny, w ktrych si urodziy, e nie miay wa
snego majtku i rzadko byway wyksztacone, nie daje dociekliwemu czytelni
kowi do wyrazistego obrazu. Ten niedostatek mona czciowo zrekompen
sowa, koncentrujc uwag na niezwykle charakterystycznym zwyczaju kr
powania stp.
Kiedy na pocztku lat 30-tych mieszkalimy z on przez cztery lata w Pe
kinie, trzy rzeczy uderzay nas jako niezwyke. Po pierwsze, nie bylimy Chi
czykami, ale na skutek dawniejszych imperialistycznych inwazji zagranicznych
mocarstw cieszylimy si przywilejami przysugujcymi elicie chiskiej klasy
rzdzcej. Policja nas nie niepokoia. Po drugie, wobec tak wielkiego nadmiaru
taniej siy roboczej najdostpniejszym dla nas rodkiem transportu bya riksza,
ktr cign czowiek zaprzony midzy dyszlami w charakterze inteligent
nego konia. Mg biec szybciej, jeli si go poprosio. Kiedy bieganie kusem
1 zalewanie si potem na chodzie doprowadzao go do kaszlu i plucia krwi,
zawsze potrafi znale nam nastpc. Po trzecie, wszystkie kobiety w red
nim wieku lub starsze miay skrpowane stopy, chodziy z trudem na pitach,
zupenie jakby amputowano im przedni cz stp. Podrujc po piciu p
nocnych prowincjach, nigdy nie spotkalimy wieniaczki powyej trzydziestki,
ktrej stopy nie byyby skrpowane. Wszystkie te trzy niepodane zjawiska specjalne przywileje dla obcokrajowcw, nadmiar siy roboczej i skrpowane
stopy kobiet - stanowiy nieodczn cz kultury.
W starych Chinach kobiety byy przed wszystkim produktem i wasnoci
swoich rodzin. Jeszcze w naszym stuleciu ich podporzdkowanie podkrela
i wzmacnia zwyczaj krpowania stp. Chiczycy tak unikali tego tematu, e
wspczesna rodzima literatura powicona tej kwestii jest nader skpa. Ludzie
Zachodu zajmujcy si Chinami zarazili si naturalnie ow chisk wraliwo
ci, a niewielu z nich jest z natury skonnych do skandalizowania. Niemniej
krpowanie stp przez kilka wiekw kado si cieniem na yciu wikszoci
chiskich kobiet i miao swoje spoeczne i psychologiczne reperkusje, ktre
wymagaj historycznej oceny. Najbardziej widoczne byy straty ekonomiczne
wynikajce z osabienia mini kobiet, a wic zmniejszenia ich przydatnoci
do pracy fizycznej.
Przede wszystkim trzeba powiedzie, e stopy po skrpowaniu nie prze
staway rosn. Rosy i przybieray zdeformowany ksztat. Wyobramy sobie,
e jestemy dziewczynk, ktra - przez sze do dziesiciu lat, od pitego smego roku ycia a do lat trzynastu - pitnastu, to jest przez lata dzie
cistwa i rozwoju - ma stopy cay czas skrpowane dugimi pasami ptna,

Paradoks wzrostu bez rozwoju

157

w dzie i w nocy, bez chwili wytchnienia, po to, by ulegy zdeformowaniu


i zamieniy si w siedmiocentymetrowe zote lilie". Stopa na skutek staego
ucisku powinna si zwzi, dlatego cztery palce zostaj podwinite w stron
brzuca duego palca. Gdyby prbowaa w normalny sposb chodzi, ciar
ciaa naciskaby na koci palcw znajdujcych si pod stop. Na szczcie jed
nak nie moesz tego zrobi, poniewa b a n d a e cigaj je do tyu, eby stopy
skrci. uk podbicia na skutek cigego nacisku stopniowo wygina si ku
grze, tak e ciar ciaa mg spoczywa tylko na tylnej krawdzi pity. Wraz
ze stopniowym zaamywaniem si uku podbicia pita i poduszeczki podeszwy
zmieniaj pozycj z poziomej na pionow i zbliaj si do siebie, tak e w w
sk przestrze midzy nimi mona wsun m o n e t wielkoci srebrnego dolara.
W rezultacie tych zabiegw nigdy ju nie bdziesz biega, a chodzi z trudem
i tylko na picie. Nawet stanie bdzie przykre. Kiedy stopy przestan rosn,
bl minie, nadal jednak bdziesz nosi bandae, czciowo dlatego, eby stopy
wzmocni, a czciowo dlatego, e nie s adne, lecz odwrotnie, straszliwie
zdeformowane i szkaradne. Nikomu bosych ng nie pokazujesz.
Bl nie do wytrzymania, zadawany sobie w latach twojego rozwoju, jest
w teorii dobrze widziany jako sposb na odpowiednie zampjcie, bo moe
pomc twojej rodzinie uzyska wysok cen za p a n n mod. Swaci kojarzcy
maestwa podkrelali znaczenie wielkoci stp. Twoja matka te przesza
przez to wszystko i pomaga ci teraz robi to samo. Uczy ci, jak nie hamowa
krwiobiegu, poniewa to prowadzi do zgorzeli i ropienia, przycina paznok
cie podwinitych palcw, eby nie raniy skry, codziennie przewija bandae,
eby ucisk by rwnomierny, my stopy, eby usun przykry zapach, maso
wa nogi, eby zmniejszy bl, wkada rozkoszne mae buciki, eby pochwali
si swoimi osigniciami i przycign uwag mczyzn. Kiedy wyjdziesz za
m i masz nadziej na powicie mskiego potomka, przekonasz si, e twoje
ycie ogranicza si na og do obowizkw domowych. Jeeli jeste suc
i stoisz przed swoj pani, ktra take ma skrpowane stopy, ta moe pozwoli
ci oprze si o cian, co przynosi chwilow ulg. Nie moesz uciec, w ca
ym tego sowa znaczeniu. Midzy innymi dlatego, e minie ng z powodu
nieuywania dotkna atrofia i nogi stay si niezdarnymi kokami.
W latach 80-tych minionego wieku misjonarze na podstawie zasyszanych
informacji szacowali, e okoo 10 procent dziewczt, ktrym krpowano stopy,
nie przeyo tych zabiegw. Oczywicie miertelno wrd chiskich dzieci
i tak bya wysoka. Nigdy nie bdziemy mogli okreli ilociowo tak niewymier
nego zjawiska, istniej jednak dane wiadczce o tym, e dziewczta w cigu
pierwszych lat krpowania stp miay trudnoci ze snem, nie mwic ju o trud
nociach w chodzeniu. Niektre wsuway w nocy stopy pod ciao matki lub
trzymay nogi wysoko, eby ograniczy cyrkulacj krwi i dziki cierpniciu
przytpi bl.

158

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

U rde krpowania stp znajduje si mski fetyszyzm seksualny, ktry


przez wielu by odnotowywany, lecz rzadko rzeczywicie badany. Zwyczaj ten
zrodzi si na dworze w X wieku. Howard Levy (1966) przytacza wiersz Su
Shi (Su Dongpo, 1036-1101), ma stanu i poety yjcego na pocztku pa
nowania Songw:
Namaszczona wonnociami lotosowe stawia kroczki;
Cho czsto smutna, kroczy lekko i zwinnie.
Taczy niczym wiatr, nie zostawia po sobie ni ladu.
Inna skrycie i udatnie prbuje dworskiego stylu,
Lecz tak si smuci, gdy prbuje chodzi!
Zobacz, mieszcz si w twych doniach,
Jake cudownie s mae,
A opisa ich nie sposb.
Najgorsze byo to, e w kwestii krpowania stp masy chopskie nalado
way wysze warstwy. Wrd Mongow, Mandurw i innych narodowoci na
og tego nie praktykowano. Mandurscy cesarze utyskiwali na ten zwyczaj, tak
samo jak obrazoburczy uczeni. Jednakowo wrd wieniaczek, ktrych ycie
wypeniaa cika harwka, zwyczaj krpowania stp szeroko si rozpowszech
ni. Nie mamy prac, ktre by nas informoway, od kiedy si to zaczo i jak
dalece rozszerzyo. W pewnych regionach zwyczaj ten si utrzymywa, w innych
nie. W kadym razie w X I X wieku krpowanie stp szeroko praktykowano,
a jego efekty widoczne byy jeszcze w latach 30-tych naszego stulecia.
Jakie byy psychiczne i spoeczne, pomijajc ju ekonomiczne, koszty kr
powania stp? Wieniaczki obyczaj ten akceptoway, tak jak bl przy rodzeniu
dzieci, i wymieway kobiety o normalnych stopach. Czy wierzyy w teori go
szon przez mczyzn, e dziki krpowaniu stp rozwijaj si minie, ktre
zwikszaj przyjemno odczuwan przez ma podczas stosunku? Czy sa
mookaleczenie wpywao na utrat szacunku i wiary w siebie? Czy prawdziwi
konfucjanici stosowali do kobiet zasad, e ciao jako dane nam przez ro
dzicw jest wite i nie powinno by kaleczone? Dyskutuje si nad tym, czy
wielki propagator neokonfucjanizmu, Zhu X i , popiera krpowanie stp. Nie
by zwolennikiem wolnoci kobiet. I wreszcie, czy kobieta ze skrpowanymi
stopami moga si nie czu czym gorszym? Ofiar bezlitosnego losu? Czy
baa si sprzeciwi konwencji? Uraz, wiadomy czy niewiadomy, musia sta
si czci osobowoci chiskiej kobiety.
Niestety, krpowanie stp nie naley do zjawisk spoecznych, ktre mona
by bada porwnawczo. Nie mona porwnywa z Chinkami pa z epoki wik
toriaskiej o kibiciach jak u osy, ktre mieway wapory, poniewa zgodnie z na
kazem mody sznuroway si w talii, ani te kobiet afrykaskich, ktre wydu
ay sobie szyje przez zakadanie metalowych krkw. By moe krpowanie

Paradoks wzrostu bez rozwoju

159

stp daoby si porwna z usuwaniem echtaczki praktykowanym przez ko


biety na kobietach w niektrych czciach Afryki. Jako zjawisko niegodziwoci
spoecznej, ktre dotykao setek milionw kobiet, krpowanie stp jest klas
dla siebie, swoistym aspektem chiskiej kultury. W konsekwencji nie wspo
mina si o nim w oglnych pracach socjologicznych. Co dziwniejsze, badacze
spoecznej historii Chin, zarwno mczyni, jak i kobiety, ledwie uznaj ist
nienie tego zjawiska. Jest to najmniej zbadany aspekt chiskiej obyczajowoci.
Pieczoowicie przebadano fascynujce zawioci systemu zawierania maestw
i ogln nierwno pozycji kobiety, lecz nie krpowanie stp. Unikanie tego
tematu wynika zapewne z zawodowej maniery sinologw, wtrnego patrioty
zmu czy sinofilizmu sprawiajcego, e skdind niesentymentalni uczeni nie
chc powiedzie niczego zego o przedmiocie swoich bada*. Niemniej jed
nak spoecznemu zu, ktre zostaje zinstytucjonalizowane, trzeba stawi czoo,
nawet jeli jego przypominanie jest krpujce. Historia niewolnikw z Afryki
w Stanach Zjednoczonych zostaa wszechstronnie i dogbnie zbadana przez
historykw. Zjawisko krpowania stp nie powinno by usuwane z widoku.
Byo faktem, ktrego reperkusje i przyczyny nadal pozostaj nie rozpoznane.

Handel krajowy i jego organizacja


Rozwj krajowego handlu, ktry towarzyszy wzrostowi ludnoci, mia swj
pocztek w rolnictwie. Produkty rolne i rkodzielnicze z gospodarstw wiejskich
przeznaczone na sprzeda powodoway stopniowe poszerzanie arterii handlo
wych w makroregionach i pomidzy nimi. I tak, surow bawen z pnocnych
Chin mona byo przewie Wielkim Kanaem do orodkw produkcji tekstyl
nej w rejonie dolnej Yangzi. Rejon Szanghaju sta si przez jaki czas gwnym
eksporterem przdzy bawenianej do Guangdongu. Wyspecjalizowane wyroby,
takie jak ceramika z wytwrni w Jingdezhen w prowincji Jiangxi, sprzeda
wano naturalnie poza granicami regionu i wysyano we wszystkich kierunkach,
a prasowan herbat z centralnych Chin woono w gr rzeki Han na targi
herbaciano-koskie na granicy z Azj Wewntrzn.
Znakomite studium na temat Hankou w latach 1760-1890 autorstwa W i l
liama T. Rowe (1984, 1989) przedstawia wietny przykad tej komercjalizacji.
Hankou byo orodkiem transportu wodnego w gr i w d Yangzi, a po
nadto jeszcze krzyoway si w nim szlaki handlowe prowadzce z pnocnego
zachodu rzek Han i w kierunku poudniowym przez Hunan a do Kantonu
* Znakomitym przykadem sentymentalnego sinofilizmu jest moja wypowied w Foreign A f fairs" z padziernika 1972 roku, e w pewnym kontekcie rewolucja maoistowska bya najlepsz
rzecz", ktra przydarzya si chiskiemu ludowi w cigu wielu wiekw.

160

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

rzek Xiang. Na tej trasie wymieniano ry za korzenie z poudniowo-wschod


niej Azji. Drewno, ry, a pniej opium pyny w d Yangzi z prowincji Sichuan, sl za z nadbrzenych salin na pnoc od Szanghaju woono w gr
rzeki. Najlepsz herbat rosnc na wzgrzach prowincji Fujian wysyano na
pnoc. W X I X wieku istnia ju w Chinach spory handel midzyregionalny,
a za granic w wikszych ilociach wysyano jedwab i herbat z Kantonu,
a pniej z Szanghaju i Fuzhou.
Rozwojowi handlu krajowego naturalnie towarzyszyo powstanie nowych
systemw dystrybucji. Wieniacy chodzili na swoje targowiska, ktre zasilay
z kolei centralne rynki znajdujce si o szczebel wyej. Te, obsugiwane przez
objazdowych kupcw, stanowiy rynek zbytu dla produktw rolnych i dodat
kowo wyrobw chopskiego rkodziea, takich jak surowy jedwab czy ptno.
Rozwj handlu prowadzi do rozkwitu miast targowych (zhen) zwizanych
z handlem i przemysem, ktrych nie zakadano jako orodkw administra
cyjnych. W nowo powstajcych miastach, zwaszcza w delcie Yangzi, zaczto
w warsztatach rkodzielniczych korzysta z pracy na zasadach kapitalistycz
nych. Elit miejsk tworzyli kupcy, obok niej zacza si pojawia jako praw
dziwy proletariat mobilna wolna sia robocza, czsto zorganizowana w zespoy
robocze kierowane przez przedsibiorcw. Coraz wicej rolnikw rezygnowao
z uprawy ziemi na rzecz rkodziea, a inni szli do rozwijajcego si sektora
transportowego.
Rozlega chiska sie drg wodnych bya gotowa na przyjcie zwikszajcej
si wymiany handlowej. Jednym ze wskanikw wzrostu jest zwikszenie prze
wozw na najrozmaitszych donkach pywajcych po Yangzi i jej dopywach
oraz wzdu wybrzea. Woziy one do poudniowej Mandurii cukier z pou
dniowego wschodu z takich portw, jak Shantou (Swatw) i Xiamen (Amoy),
i wracay z adunkiem prasowanej soi, uywanej na poudniu jako nawz.
Innym wskanikiem wzrostu byo rozprzestrzenianie si od koca X V I I I
wieku gildii kupieckich, a szczeglnie gildii ziomkowskich, to znaczy dziaa
jcych w rnych centrach prowincjonalnych stowarzysze, ktre grupoway
kupcw i inne osoby pochodzce z tego samego regionu. Rowe zbada po
wstawanie gildii kupcw handlujcych okrelonymi towarami, jak herbata czy
tekstylia, oraz gildii ziomkowskich, takich jak gildia kupcw z Ningbo w Hang
zhou. Gildie oferoway handlowcom z odlegych regionw nie tylko pewne
uatwienia, na przykad miejsca spotka w swoich pomieszczeniach, lecz take
przestrze w magazynach dla skadowania towarw, mieszkania, wityni boga
opiekuczego gildii, scen teatraln, szko dla kandydatw do egzaminw
pastwowych i kontakt z wieloma innymi wspczonkami.
Gildie utrzymyway si z wpisowego, mogy by wacicielami nierucho
moci i czerpa wysokie dochody z czynszu. Mogy zbiera fundusze, emitujc
obligacje. Wydaway i egzekwoway przepisy dotyczce handlu. Angaoway

Paradoks wzrostu bez rozwoju

161

si w bojkot - a nawet niekiedy go organizoway - jak rwnie w dziaania


pojednawcze. Wraz z ustaleniem si handlu podstawowymi artykuami mno
yy si funkcje i wpywy gildii. Majc na wzgldzie dobro publiczne i wasny
interes, utrzymyway przeciwpoarowe wiee obserwacyjne i ekipy straackie
w zagroonych poarami miastach. W miejscowych portach mogy mie odzie
ratunkowe. Subsydioway dobroczynno i kuchnie wydajce zupy w czasach
godu, opacay strw pilnujcych porzdku. Mogy dba o stan drg, budo
wa mosty, doskonali system zaopatrzenia w wod. Daway dowody konfu
cjaskiego uwraliwienia na sprawy publiczne". Krtko mwic, gildie stay
si instytucjami municypalnymi i potrafiy zorganizowa milicj, bojkot, media
cj w sporach handlowych, nie podlegajc jednoczenie bezporedniej kontroli
lokalnego naczelnika.
Rozwj handlu prowadzi naturalnie do udoskonale w technice fiskalnej.
Bankierzy z Ningbo, ktrzy od koca X V I I I wieku dominowali w szanghajskim
wiecie finansw, stworzyli ukad znany pod nazw taela transferowego, eby
mc bilansowa z dnia na dzie swoje rachunki. Banki z Shanxi zajmujce si
transferem pienidzy powstay z rodzinnych spek w miastach wzdu rzeki
Fen, staroytnej domeny dynastii Sui i Tang. W X I X wieku wypracoway so
bie sposoby transferu funduszy za pomoc akredytyw i zlece dla swoich filii
w innych regionach, eby unikn koniecznoci woenia po caym kraju sre
bra w kruszcu w asycie stray chronicej przed bandytami. Rowe wymienia
takie innowacje, jak: weksle, depozyty bankowe, ksiga przeleww fundu
szy midzy deponentami, kredyt ponad pokrycie rachunku i [...] akredytywy
zbywalne i przenoszalne".
Ten imponujcy rozwj handlu w pnym okresie imperialnym odbywa si
jednak w warunkach wikajcych tak kupca, jak i rolnika w od dawna istniejce
ukady, ktrych nie mogli atwo zmieni. Komercjalizacji w pnoimperialnym
okresie nie towarzyszya industrializacja wedug zachodnich wzorw, cho ba
dacze znaleli w Chinach liczne dowody pewnego rodzaju protoindustrializacji,
po ktrej w Europie nastpia industrializacja. Mona udowodni, e w pew
nych czciach Chin, na przykad w delcie Yangzi, powstay miasta handlowe,
pojawili si kupcy-przedsibiorcy kierujcy systemem sprzeday wyrobw cha
upniczego rkodziea, a take miejska klasa pracownikw najemnych czy pro
letariatu. Jednake te przypominajce E u r o p fakty miay charakter powierz
chowny w porwnaniu z pewnymi dugotrwaymi zjawiskami na wsi: gospodar
stwa rolne miay tak mao ziemi, e produkcja uboczna i wyroby rkodzielnicze,
zwaszcza z jedwabiu i baweny, stay si integraln czci ich rodkw utrzy
mania. Gospodarstwo rolne zatem byo skomercjalizowane, to rzecz pewna, ale
przy maksymalnym wkadzie pracy, znacznie przekraczajcym punkt zmniejsza
nia si przychodu, oraz przy minimalnym wkadzie kapitau. Rodzina rolnika,
eby przey, potrzebowaa zarwno dochodu z pracy na roli, jak i z rkodziea.

162

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

W rezultacie, jak to ujmuje Philip C. C. Huang (1990), w rolnictwie gospo


darstwa oparte na pracy najemnej nie mogy wspzawodniczy z rodzinnym
chopskim gospodarstwem. W przemyle miejskie wytwrnie nie mogy wsp
zawodniczy z tani produkcj domow". Gospodarka rolna skazana bya na
inwolucj, to znaczy na wzrost produkcji bez wzrostu wydajnoci w przeliczeniu
na godzin pracy. Przy tej inwolucyjnej sytuacji gospodarka rynkowa w rozu
mieniu Adama Smitha nie moga funkcjonowa. Zaoenia takich ekonomi
stw, jak Smith i Marks, wywodzce si z dowiadcze europejskich okazay
si nieadekwatne przy wyjanianiu konkretnych zjawisk w chiskiej ekonomice.
Chocia kupiectwo roso w si i zwikszay si jego moliwoci, pozosta
wao nadal obiektem arbitralnych dziaa urzdnikw, ktrzy szukali sposo
bw przeciwdziaania kryzysowym sytuacjom, jak powodzie czy wojny, a take
oczekiwali prezentw od posiadaczy licencji, monopoli, majtkw. Inwestycje
kupcw w przemys nadal zajmoway drugie miejsce za inwestycjami w ziemi
i nieruchomoci, poniewa kupujcy prbowali si broni, wchodzc do nadal
dominujcej klasy posiadaczy ziemskich z tytuami (gentry). Wraz z pocztkami
urbanizacji uzalenienie kupcw od urzdnikw si zmniejszyo, jednake ni
gdy nie uwolnili si cakowicie od ich nadzoru, jeli nie wrcz dominacji.

Symbioza kupiecko-urzdnicza
Urzdnik trzyma w szachu kupca jako sprzymierzeca, ktrego dziaal
no moga by wykorzystana i wyzyskana bd w interesie prywatnym urzd
nika, bd w interesie pastwa. Jak wskaza Etienne Balazs, transakcje han
dlowe zawsze byy nadzorowane i opodatkowywane przez urzdnikw. M o
nopole pastwa w zakresie takich podstawowych artykuw, jak sl i elazo
w dawnych czasach albo herbata, jedwab, tyto, sl i zapaki w czasach nam
bliszych, wiadczyy o nadrzdnych prerogatywach gospodarczych pastwa.
Nie pozwalano na to, eby powstao niezalene kupiectwo i te prerogatywy
zakwestionowao.
Zapewniano to w praktyce przez lekcewacy stosunek urzdw do wa
snoci prywatnej, co oznaczao, e dla ochrony kadego wielkiego przedsiwzi
cia niezbdny by urzdowy patronat i poparcie. W efekcie kupca i urzdnika
czya wsplnota interesw. Obaj mogli odnie korzy tam, gdzie oddzielnie
aden z nich nie mg zyska niczego. Dlatego kupcy, bankierzy, porednicy
i handlowcy wszelkiego rodzaju tworzyli zwizan z biurokracj klas ludzi
uzalenionych. Dysponujc towarami i kapitaem, pomagali urzdnikom w wy
udzaniu nadwyek nie tylko z handlu, lecz take z rolnictwa.
W pnym okresie imperialnym kupcom przyznano pozycj, ktra od
zwierciedlaa znaczenie bogactwa w rozwijajcej si gospodarce. atwiej mogli

Paradoks wzrostu bez rozwoju

163

wej do gentry, kupujc ziemi i tytuy egzaminacyjne oraz przez maestwo.


W odrnieniu od Europy w Chinach byo niewiele przedsibiorstw handlu za
granicznego, w ktre kupcy mogliby inwestowa. Faktycznie przez dwiecie lat
Mingowie, jak ju wspominalimy, zakazywali uprawiania prywatnego handlu
zagranicznego. Cho ziemia przynosia mniejszy zysk ni handel, posiadanie jej
byo bezpieczniejsze, dlatego pozostaa gwnym obiektem inwestycji. Kupcy
chtniej stawali si wacicielami ziemskimi ni samodzielnymi kapitalistami.
Chiski system finansowy z czasw przednowoytnych rwnie nie sprzyja
kapitalizmowi. Oszczdnoci - nagromadzony kapita - inwestowano zazwyczaj
w poyczki, poniewa te daway due zyski. Lichwiarskie stopy procentowe byy
wskanikiem wysokiego sezonowego popytu na kredyt wrd rolnikw, ktrzy
musieli zapaci podatki i przey do nastpnych zbiorw. Krtkoterminowy
kredyt udzielony rolnikowi przynosi wyszy zysk ni dugoterminowa poyczka
w przemyle. W rezultacie mniej byo bodcw do inwestowania oszczdno
ci w produkcj przemysow.
Krtko mwic, kapitalizm nie rozwin si w Chinach, poniewa kupiec
nigdy nie mg usytuowa si poza zasigiem kontroli wacicieli ziemskich i ich
reprezentacji w krgach urzdniczych. W feudalnej Europie kupiectwo rozwi
no si w miastach, dlatego e rzdzca klasa wacicieli ziemskich przebywaa
w swoich wiejskich rezydencjach i miasta mogy si rozwija poza systemem
feudalnym, zamiast by z nim zintegrowane. redniowieczni mieszczanie uzy
skali niezaleno dziki temu, e mieli w tych nowych miastach swoje odrbne
rodowisko i now wadz polityczn, ktra ich chronia, w osobach krlw
pastw narodowych. W Chinach takich warunkw nie byo. Wczesne obale
nie feudalizmu i zaleno cesarza i jego urzdnikw od lokalnej gentry nie
zostawiay poza ustanowionym porzdkiem miejsca dla odrbnej siy politycz
nej, do ktrej kupiec mgby si zwrci o specjaln ochron. Miasta zazwy
czaj powstaway przede wszystkim jako centra administracyjne. Podstawowa
wi czca gentry ze stanem urzdniczym przycigaa j do miasta jako do
orodka kultury oraz bronionego murami schronienia przed bandytami i roz
juszonym chopstwem. Rodom gentry zapewniao najwiksze bezpieczestwo
nie samo posiadanie ziemi, lecz poczenie wasnoci ziemskiej z przywilejami
urzdnika. Majtek sam przez si nie dawa bezpieczestwa, mogli je zapew
ni urzdnicy bdcy czonkami rodu. Tak wic klasa gentry, jako elitarna
warstwa usytuowana ponad chopsk gospodark, znajdowaa bezpieczestwo
w ziemi i w urzdzie, nie w handlu i przemyle. Gentry i urzdnicy dbali
o to, eby kupcy pozostawali pod kontrol i zasilali ich kasy, zamiast budowa
odrbn struktur gospodarcz.
Prywatna przedsibiorczo moga si swobodnie rozwija w rolnictwie na
ma skal, w porednictwie i drobnym handlu objtym rzdowym systemem

164

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

podatkowym, nie bya to jednak przedsibiorczo typu kapitalistycznego. Jeli


chop uprawia swoj prywatn ziemi bardziej pracowicie, biurokracja groma
dzia przez opodatkowanie wiksze nadwyki. Na tej samej zasadzie urzdnicy
byli gotowi ciga z kupca czy producenta przemysowego wszelk nadwyk,
ktr zdoa zgromadzi. Wielu kupcw pojawia si w dziejach staroytnych
Chin, rzadko jednak jako klasa majca polityczn wadz. Dla wadcw rozwj
handlu by mniej wany ni stae nadzorowanie gospodarki rolnej. W epoce
Ming i Qing liczyli bardziej na podatki gruntowe ni na podatki z handlu.
W dawnych Chinach nastawienie kupca bardzo si rnio od postawy za
chodniego przedsibiorcy sawionej przez naszych klasycznych ekonomistw.
Wedug nich homo oeconomicus moe najlepiej prosperowa, produkujc to
wary i uzyskujc ze zwikszonej produkcji wszelki zysk, jaki da mu rynek.
W Chinach natomiast uczyniby najlepiej, powikszajc przypadajcy na niego
udzia z tego, co ju zostao wyprodukowane. Bodce do innowacyjnej przed
sibiorczoci, zdobywania rynku dla nowych towarw byy tu sabsze od bod
cw skaniajcych ku monopolowi, ku kontroli nad istniejcym rynkiem przez
kupno urzdowej licencji, ktra ten monopol dawaa. W Chinach istniaa tra
dycja nie tyle produkowania lepszych puapek na myszy, ile zdobywania urz
dowego monopolu na myszy.
Nowoczesny przedsibiorca w pnym okresie imperialnym musia take
zmaga si z biurokratyzmem rzdowych urzdnikw. Jeli mamy ulokowa
chisk biurokracj w naszej zachodniej perspektywie, musimy sobie najpierw
przypomnie, e w roku 1800 wielkie dorzecze rodkowego Zachodu, ktre
tworz rzeki Ohio, Missisipi i Missouri, byo nieomal nie zamieszkane, jeli
nie liczy kilku milionw tubylcw, tymczasem w dorzeczu wielkiej Yangzi
yo co najmniej 200 milionw ludzi. Chiny wynalazy biurokracj 2000 lat
wczeniej, a amerykaskie prawodawstwo odnoszce si do suby cywilnej
zaczo powstawa gwnie w latach 80-tych X I X wieku za czasw prezydentury
Granta i 100 lat przed prezydentur Ronalda Reagana. Nasze krtkie, zaledwie
stuletnie dowiadczenie dopiero zaczo nas zapoznawa z instytucjonalnymi
puapkami, ktre w Chinach znano od wiekw.
Cesarski urzdnik ponosi odpowiedzialno za wszystkie publiczne wyda
rzenia w obrbie jego jurysdykcji, jednak nie za wszystkie publiczne fundusze.
Procedury budetowe i ksigowo byy prymitywne. Biurokracja ya z tego,
co dzi nazwalibymy usystematyzowan korupcj, ktra niekiedy przeistaczaa
si w wymuszanie. Szo to w parze z systemem zawiych osobistych relacji, ktre
kady urzdnik musia utrzymywa z przeoonymi, kolegami i podwadnymi.
Wymuszanie" dokonywao si raczej na drodze ukadw grzecznocio
wych ni tajnych. Modsi urzdnicy podczas penienia swoich obowizkw da-

165

Paradoks wzrostu bez rozwoju

wali przeoonym zwyczajowe prezenty". Podobnie jak w przypadku wszyst


kich cen w dawnych Chinach wielko takiego prezentu zaleaa od osobi
stych relacji. System wymuszania nie by bardziej rutynowy ni wszelkie inne
metody targowania si przenikajce chiskie ycie. Pozaprawne sumy prze
chodzce od jednego urzdnika do drugiego byy wiksze, lecz nie rniy si
charakterem od maych prowizji z kadej transakcji pieninej pobieranych
przez le opacan sub domow.
Nepotyzm wspiera system wymuszania czy wycieku", dodatkowo sank
cjonujc osobiste ukady sprzeczne z interesem publicznym. Nawet ksigi ka
noniczne wychwalay obowizki wobec rodziny, szczeglnie synowskie odda
nie, jako nadrzdne w stosunku do obowizkw wobec pastwa. A zatem in
teresy cesarskiej administracji w stolicy, potrzebujcej przypywu dochodw
z prowincji, znajdoway si w nieustannym konflikcie z wielorakimi prywat
nymi interesami wszystkich urzdnikw, z ktrych kady musia troszczy si
0 swoich krewnych i dalsz karier.
Wysoki urzd zazwyczaj oznacza bogactwo. Kiedy w roku 1799 nastpca
Ojanlonga sdzi jego ulubionego ministra (Heshena), zarzucajc mu korup
cj i inne przestpstwa, okazao si, e posiada on majtek o wartoci, wedug
naszej skali szacunkw z tamtych czasw, ponad miliarda dolarw - prawdo
podobnie rekord wszechczasw. Nie sugerowabym, e w sztuce apwkarstwa
ludzie Zachodu s zacofani czy mniej zdolni. W Chinach jednak korupcja a
do nowoytnych czasw pozostawaa biurokratyczn instytucj akceptowan
bez obaw i wstydu. Nie tworzya atmosfery sprzyjajcej przedsibiorczemu
kapitalizmowi.

Granice prawa
Pewnym paradoksem jest to, e dynastyczne Chiny posiaday dobrze roz
winity system prawny, ktry jednak w niewielkim stopniu sprzyja powstaniu
kapitalizmu. Wedug dawnych standardw chiskie kodeksy byy dzieami po
mnikowymi. Wielki kodeks dynastii Tang z V I I I wieku i nastpne z czasw
dynastii Song, Yuan, Ming i Cjing nadal czekaj na analiz. Na wczesnych
europejskich obserwatorach chiski system sprawiedliwoci robi due wrae1 nie. Dopiero po reformach praw i kar dokonanych w X V I I I i X I X wieku na
Zachodzie chiskie prawo zaczo si wydawa zacofane".
Niemniej chiskie pojcie prawa rnio si zasadniczo od koncepcji praw
nych na Zachodzie. Przede wszystkim prawa nie uwaano za zewntrzny i nie
zbdny element w spoeczestwie; nie byo wyszego prawa" danego ludz-

166

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

koci przez boskie objawienie. Mojesz otrzyma sawne kamienne tablice na


szczycie gry od Boga, a Konfucjusz wyciga wnioski z ycia codziennego bez
boskiej pomocy. Zasad przyzwoitoci nie opatrzy adn metafizyczn sankcj.
Twierdzi tylko, e wywodz si z moralnego charakteru samego wszechwiata,
z tego wiata, a nie innego znajdujcego si poza zasigiem ludzkiego pozna
nia. Przepisy prawne s wic jedynie wyrazem tej moralnoci - modelami czy
przykadami do naladowania, operacyjnymi reguami administracji czy rytual
nych zachowa. Zamanie takich regu byo zatem raczej kwesti praktycznoci
czy celowoci ni naruszeniem przykaza religijnych. Prawo podporzdkowane
zostao moralnoci. Sankcje prawne nakazywa rozsdek lub spoeczne do
wiadczenie lece u podstaw moralnoci. Ten system unikn nieszczliwego
dualizmu, ktry na Zachodzie pojawi si midzy liter prawa a nakazami
zdroworozsdkowej moralnoci.
Chiski kodeks cesarski mia gwnie charakter karny, korygujcy ludzi
niewyksztaconych, a take administracyjny oraz ustanawia szczegy obrz
dw. Wyrs czciowo z nagromadzonych decyzji administracyjnych. W jego
skad weszy niemal wszystkie prawa powszechne odnoszce si do procedur,
maestw, dziedziczenia i innych kwestii dotyczcych administracji rzdowej
i istotnych dla jej dziaania. Prawo zajmowao stosunkowo mao miejsca na are
nie publicznej. Ludzie na og unikali procesw sdowych, podczas ktrych za
rwno powd, jak i pozwany mogli by przesuchiwani z uyciem przepisanych
tortur i musieli opaca wonych sdowych. Naczelnicy powiatu sprawujcy rol
sdziw wynajmowali prywatnych sekretarzy do spraw prawnych, eby si ich
radzi. Oprcz nich nie byo instytucji zawodowego prawnika ani prywatnych
adwokatw, ktrzy by reprezentowali klienta. Sprawiedliwo miaa charakter
urzdowy i skaniaa si na stron pastwa i adu spoecznego. Funkcjonowaa
bardziej w pionie, w relacji pastwo wobec jednostki, ni w poziomie, gdzie
rozstrzyga si spory midzy poszczeglnymi ludmi.
System prawny dynastii Qing zorganizowany by w sposb przemylany
i kiedy po niego sigano, dziaa wysoce precyzyjnie. Pi kar - chosta lekkim
lub cikim bambusowym kijem, cikie roboty, wygnanie i mier - orzekay
sdy od powiatowego, przez prefekturalny i prowincjonalny a po stoeczny;
o karze mierci decydowa cesarz. Sdzone przypadki przedstawiano do re
wizji przeoonym. Mona byo wnie apelacj. Naczelnicy powiatu jako s
dziowie mieli okrelone terminy pojmania przestpcw i mogli by surowo
karani za bdne wyroki. Wielki kodeks Qingw wylicza 436 gwnych prze
pisw prawnych i okoo 1900 uzupeniajcych, ktre przewidyway okrelone
kary za okrelone przestpstwa. Naczelnik powiatu musia znale przepis naj
bardziej pasujcy do danego przypadku. Mg si kierowa precedensami lub
rozumowaniem przez analogi. Prawo jednak nie opierao si na konkretnych

Paradoks wzrostu bez rozwoju

167

przypadkach i chocia zebrano, opatrzono prywatnymi komentarzami i opu


blikowano tysice precedensw, eby suyy pomoc sdzcym naczelnikom,
nie mona mwi o znacznym rozwoju uoglnionej doktryny i zasad. W prze
pisach zdarzay si sprzecznoci, a ich przydatno bywaa wtpliwa. W sumie,
prawo w pastwie nie grao roli zasadniczej i wszechobecnej. Odwoywanie si
do litery prawa oznaczao lekcewaenie prawdziwej moralnoci albo uznanie
moralnej saboci swojej sprawy.
Jednym z gwnych celw tego systemu prawnego bya ochrona konfucja
skiej hierarchii relacji midzyludzkich, czyli adu spoecznego. Wobec tego kary
za to samo przestpstwo rniy si w zalenoci od pozycji spoecznej i rodzin
nej delikwenta. Nieposuszestwo wobec rodzicw uwaano za najohydniejsze
przestpstwo. Syn, ktry jedynie uderzy rodzica, mg zosta city, podczas
gdy ojciec, ktry bijc syna spowodowa jego mier, jeli zosta sprowokowany
przez synowskie nieposuszestwo, zasugiwa tylko na sto razw cikim bam
busowym kijem (zwyczajowo sto" oznaczao na og czterdzieci uderze)
i mg zosta zwolniony z kary. o n a , ktra uderzya ma, zasugiwaa na
sto kijw, a ma mona byo ukara za uderzenie ony jedynie wwczas, gdy
doznaa powanych obrae i wniosa skarg. Jeli modszy mczyzna zwy
myla swojego stryja, grozia mu wiksza kara, ni gdyby zwymyla wnuka
brata pradziadka. Przyczynienie si do mierci rodzica karano mierci, nawet
jeli byo niezamierzone. T. T. Ch'u (1961) przytacza przypadek z czasw dy
nastii Qing: Teng Fengta upad w trakcie bjki, a jego przeciwnik na niego.
Ten ostatni podnis kamie i wtedy syn Tenga w obawie, e kamie zostanie
rzucony w ojca, chwyci n i zaatakowa napastnika. Ten si uchyli, a n
wbi si w brzuch Tenga i go zabi. Wadze uznay, e syn zamierza ojca rato
wa. Przedstawiy jego przypadek cesarzowi proszc, aby zagodzono mu wyrok
zamieniajc wiartowanie na bezzwoczne cicie. Proba zostaa wysu
chana". U rde takich postanowie lega troska o utrzymanie rytualnego
porzdku jako filaru adu spoecznego. Kara bya niezbdn rytualn odpat
za naruszenie adu spoecznego.
Krtko mwic, prawo nie byo instytucj niezalen, tak jak nowocze
sne prawo w Ameryce, lecz na og instrumentem rzdzenia. Z punktu w i
dzenia filozofii konfucjaskiej, w ktrej wychowywano klas rzdzc, prawo
byo rodkiem, ktry naleao stosowa w nie koczcej si walce w obro
nie adu moralnego. Wielu chiskich urzdnikw w opinii Thomasa Metzgera
(1977) czuo si zawieszonych midzy harmoni a chaosem [...]. Konfucjani
ci postrzegali spoeczestwo wok siebie jako zepsute i niechtne ideaom,
ktrych wprowadzenie w ycie wydawao si niemal niemoliwe". To by jed
nak problem moralny. Konfucjanici nie mogli znajdowa ucieczki w samej
literze prawa.

168

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

Ludzi Zachodu w X I X wieku bardzo niepokoi brak w chiskim syste


mie procedur chronicych jednostk. Osoba oskarona moga by arbitral
nie aresztowana i przetrzymywana bez ogranicze, zakadano, e jest winna,
moga by zmuszana do obwinienia siebie, nie miaa obrocy, ktry by jej
udziela rad, ani wielu szans na to, eby si broni. Jednostka nie bya chro
niona przed pastwem.
Urzdowe prawo suyo gwnie interesom pastwa, dlatego te w tym
systemie pozostawao tylko nieoficjalne rozwijanie prawa prywatnego czy cy
wilnego. Spory pomidzy ludmi rozstrzygano na drodze rnych rozwiza
zwyczajowych i nieurzdowych. Konflikty powstae na tle transakcji handlo
wych i umw mona byo rozstrzygn w ramach gildii rzemielniczych lub
kupieckich. W ktniach midzy ssiadami moga poredniczy wioskowa star
szyzna, ssiedzkie stowarzyszenia lub czonkowie gentry. Gowy wielkich rodw
(lineay) czy organizacji klanowych poza sprawowaniem religijnych obrzdw
kultu przodkw, wspieraniem szk dla dzieci klanu i aranowaniem ich ma
estw, czyniy wszystko, eby utrzyma swoich czonkw z dala od sdw, pil
nujc pacenia przez nich podatkw i rozstrzygajc ich spory. System prawny
by przecie czci administracji pastwowej i jako taki oddalony od ycia co
dziennego wsi. Wikszo konfliktw rozstrzygano wic pozasdowo na drodze
mediacji i odwoa do starych zwyczajw i miejscowej opinii.
Chiskie prawo nie rozwino si w sposb zbliony do zachodniego, dla
tego e w dawnych Chinach nie rozwin si kapitalizm ani niezalena klasa
przedsibiorcw. Nie istniaa tam koncepcja przedsibiorstwa jako osoby praw
nej. Due firmy byy przedsibiorstwami rodzinnymi. Stosunki handlowe nie
miay charakteru rzeczowego i bezosobowego, nie reguloway ich oglne zasady
prawa i umowy w wiecie oddzielonym od domu i rodziny. Przedsibiorstwo
byo segmentem caej sieci przyjani, zobowiza wynikajcych z pokrewie
stwa i osobistych stosunkw, na ktrych opierao si chiskie ycie. Naleyte
procedury prawne, wito umowy i wolna prywatna przedsibiorczo w daw
nych Chinach nie stanowiy nigdy nienaruszalnej trjcy, tak jak na Zachodzie.
Niniejszy rozdzia sugeruje, e XIX-wieczne Chiny bd si uprzemysa
wia bardzo wolno z przyczyn zarwno spoecznych i politycznych, jak i gospo
darczych. Chiskie pastwo i spoeczestwo przyzwyczaiy si do postaw, celw
i praktyk, ktre hamoway modernizacj. Konfucjaska pogarda dla zysku, tro
ska wadcy o utrzymanie staej kontroli nad spoeczestwem, brak prawnych
zabezpiecze dla prywatnych inwestycji, zwyczajowy wyzysk kupca przez urzd
nikw, zmniejszajca si wydajno rolnictwa i zwyczaj krpowania stp - to
wszystko w poczeniu z arogancj wyksztaconej elity i ksenofobi prostych
ludzi rodzio inercj. Chiny w pnym okresie imperialnym nie potrafiy za
reagowa na atak zachodniego handlu i kultury.

Paradoks wzrostu bez rozwoju

169

Ani prywatna przedsibiorczo, ani forsowanie przez pastwo rozwoju


przemysu nie stay si najwaniejszymi zjawiskami w XIX-wiecznych Chinach.
Pozostaje wraenie, e w poowie X V I I I wieku przedindustrialne spoecze
stwa Chin i Europy miay zewntrznie wiele ze sob wsplnego. Zapewne
bardziej byy do siebie podobne ni do tych zachodnich pastw, ktre wyo
ni si w X I X wieku po transformacjach okresu rewolucji przemysowej. M u
simy jednak uzna, e takie zewntrzne podobiestwo byo powierzchowne.
Pod powierzchni kryy si ogromne rnice w strukturze spoecznej, kulturze
i myleniu, co miao wyj na jaw w X I X wieku.

Rozdzia 9

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

Sabo przywdztwa pastwowego


Pytanie, czy otwarcie Chin nastpio pod grob ze strony brytyjskich kanonierek, czy z wasnej woli, nie jest ju przedmiotem sporw. Wzrost liczby
mieszkacw i handlu zagranicznego zmusza Chiny do poszerzenia kontak
tw ze wiatem zewntrznym. Tendencj t przyspieszyy powstania w kraju
i na pograniczu. W owym czasie w procesie industrializacji pastw zapnionych, jak Japonia i Rosja, zasadnicze znaczenie miao silne przywdztwo. Nie
stety, w X I X wieku w Chinach rzd stawa si coraz sabszy i coraz bardziej
krtkowzroczny, i to wanie wtedy, gdy kraj potrzebowa silnego i daleko
wzrocznego przywdztwa.
Pod koniec X V I I I wieku presja demograficzna zwikszaa bezbronno
ludnoci wobec suszy, powodzi, godu i epidemii. To z kolei stawiao zgrzyta
jc maszyneri rzdw Qing przed problemami, z ktrymi nie moga si upo
ra - takimi jak zabezpieczenia przeciwpowodziowe, pomoc w czasie godu,
rosnce zapotrzebowanie na podatki, zwikszone trudnoci z ich ciganiem.
Problematyk t ilustruje studium powicone pomocy dla godujcych Pierre-Etienne Willa (1990). W rodkowym okresie panowania dynastii Qing wadze
utrzymyway stae zapasy zboa w spichlerzach, zwalczay wzrost cen, szacoway
rozmiary godu, przywoziy zboe z innych prowincji i nadzoroway troskliwie
jego dystrybucj. Jednake w X I X wieku, kiedy ludno si podwoia, urzdowy
system si zaama i zarzdcy wywodzcy si z gentry musieli w coraz wikszym
stopniu bra na siebie zadanie pomocy godujcym. Sabo czya si z demo-

171

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

ralizacj i egoizmem wrd urzdnikw i czynia rzd mniej efektywnym, osa


biajc jednoczenie jego presti. Wiek X I X to dugie dzieje upadku dynastii.
Trzy motywy dominoway na chiskiej scenie w X I X wieku: wewntrzne
rebelie, obca inwazja i wysiki rzdzcej elity, by przeciwdziaa im obu i zacho
wa wadz (zob. Tabela 4.). Niniejszy rozdzia daje tylko przedsmak bardziej
wspczesnych katastrof i dokona, poniewa w X X wieku prby rebelii, in
wazji i zdobycia wadzy jeszcze si nasiliy.
Tabela 4.
Wydarzenia w Chinach, 1796-1901
Rebelie wewntrzne

Inwazje

Reakcja wadz i elit

Biay Lotos 1796-1804


Turkiestan 1826-1835
Angielsko-chiska wojna
opiumowa 1839-1842
Taipingowie 1851-1864
Nian 1853-1868

Wzrastajca militaryza
cja pod kierownictwem
lokalnej elity
Stumienie rebelii

Angielsko-francuska
1856-1860

Chiskich muzumanw
Pd.zachd 1855-1873
Pn.zachd 1862-1873

Restauracja Qing
ok. 1861-1876
Ruch wzmocnienia pa
stwa 1861-1894
Francuska 1883-1885
Chisko-j aposka
1894-1895

Ruch reform
1895-1898

Wtargnicie imperialis
tw 1898
Bokserzy 1898-1901

Wojna bokserska 1900

Reformy Qing 1901-1911

Ostatnie badania zmieniy nasze wyobraenia o imperializmie w Chinach.


Teza Hobsona i Lenina z przeomu wiekw podkrelaa zabjcze skutki im
portu obcych wyrobw, niszczcego rdo utrzymania krajowych rzemielni
kw, i obcego kapitalizmu finansowego wyniszczajcego rodzime rzdy. Now
sze badania przyniosy mniej jednoznaczny obraz gospodarki, w ktrym han
del zagraniczny, inwestycje i technologia niekiedy stymuloway rodzimy rozwj

172

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

i postp technologiczny. Dzisiejsi historycy podkrelaj raczej szkody spoeczne


i demoralizacj psychologiczn spowodowan przez obcy imperializm. W tym
zakresie dugotrwaa obca inwazja w Chinach okazaa si katastrof o tak roz
legym zasigu i tak przeraajc, e nadal nie potrafimy w peni jej opisa.
Takie innowacje jak misje chrzecijaskie, zachodnia edukacja i obce inwesty
cje stay si obosieczne; z naszej dugoletniej perspektywy czsto postrzegane
jako krok do przodu, nierzadko miay take destrukcyjny wpyw na wcze
sne dobro ogu. W gr wchodzi cay sposb ycia, caa cywilizacja na skal
wiksz ni tylko ekonomiczne czy psychologiczne aspekty imperializmu.
W sumie, jestem przekonany, e pojcie imperializm" stao si podobnie
jak feudalizm" pojciem oglnikowym, zbyt pojemnym, eby je cakowicie
odrzuci lub zaakceptowa, bardziej przydatnym w formie przymiotnikowej
przy charakteryzowaniu konkretnych sytuacji. W kadym razie dziewitnasto
wieczne kopoty Chin rozpoczy si od rebelii w kraju, nie od inwazji.
Pogbiajca si sabo rzdw ujawnia si bardzo wyranie, gdy pod ko
niec panowania Cjianlonga rzd nie by pocztkowo zdolny do stumienia re
belii. Wybuchay kolejne mae powstania. Mandurowie przejawili due umie
jtnoci w pacyfikowaniu rebeliantw w prowincji Sichuan i Xinjiang, kiedy
jednak t sam formu zastosowali wobec zachodnich rebeliantw w Kan
tonie, okazaa si katastrofalna. Zajmiemy si najpierw rebeliami wewntrz
nymi, a potem przyjrzymy si siom, ktre doprowadziy do rebelii w sferze
handlu zagranicznego.

Rebelia Biaego Lotosu 1796-1804


O sukcesie dziaa militarnych, ktrych celem jest wysadzenie z sioda rz
dzcej dynastii, decyduje liczebno zmobilizowanych si i zaopatrzenie w yw
no. Dlatego te takie sekty religijne, jak Stowarzyszenie Biaego Lotosu,
ktre powstao jeszcze w czasach mongolskich, musiay dla samoobrony mie"
charakter tajny. Mobilizujc swoich zwolennikw, Stowarzyszenie Biaego L o
tosu odwoywao si do zuboaych chopw, wielokrotnie obiecujc zstpienie
na ten wiat Buddy Maitrei, przywrcenie dynastii Ming, zapewniajc, e bd
mogli unikn nieszcz, chorb i cierpienia w tym yciu oraz zapewni so
bie szczcie w yciu nastpnym. Pod koniec X V I I I wieku sekta rozprzestrze
nia si w regionie, w ktrym stykaj si ze sob prowincje Hubei, Sichuan
i Shaanxi, na pnoc od przeomu Yangzi i nad grnym biegiem rzeki Han.
Ten grski obszar, nie sprzyjajcy uprawie roli, by terenem granicznym i do
piero niedawno otwarto go dla osadnictwa pod oficjalnym patronatem Cjin
gw. Migracji biednych osadnikw, cho urzdowo wspieranej, nie towarzyszy
odpowiedni rozwj cesarskiej administracji. Spoecznoci osadnikw wegeto-

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

173

way na granicy ycia i mierci i rzdziy si wasnymi prawami. Przywdcy


sekty Biaego Lotosu wkrtce do swoich populistycznych apeli doczyli antymandurskie hasa rasowe.
Do rebelii doszo w roku 1796 w protecie przeciw zdzierstwom pobor
cw podatkowych. Wprawdzie cesarskie garnizony byy zdolne do stumienia
po kolei kadego maego powstania, wybuchao ich jednak tyle, e z czasem
wymkny si spod kontroli. Ludno ju zorganizowaa si w oddziay samo
obrony przeciwko tubylcom z poudnia i zgromadzia bro i ywno. Zbunto
wane grupy mogy si schroni w atwych do obrony grskich bastionach, zanim
zdyy nadcign cesarskie wojska. Systematyczna korupcja tolerowana przez
zgrzybiaego cesarza Ojanlonga paraliowaa cesarsk armi. Brakowao do
staw, bodcw i energicznego przywdztwa, obniao si morale. Obie strony
zamiast walczy, upiy ludno.
Rebelia Biaego Lotosu zostaa stumiona dopiero wwczas, gdy cesarz Jiaqing uzyska realn wadz po mierci cesarza Qianlonga w roku 1799 i popar
energicznych mandurskich dowdcw. cigajc wytrwale rebeliantw i usta
nawiajc cilejsz kontrol nad ludnoci i zasobami ywnoci, mandurscy ge
neraowie w kocu zdawili rebeli. Wadze przede wszystkim zmobilizoway
wieniakw do budowy kilkuset otoczonych murem osad, w ktrych mona
byo skoncentrowa miejscowych chopw. Te warowne wsie byy chronione
przed rebeliantami przez nowo zaoon lokaln milicj, do ktrej atwo byo
werbowa ludzi, poniewa dewastacja kraju przeszkadzaa im w pracy na roli
i zdobywaniu rodkw do ycia. W taki sposb poddano ludno cesarskiej
kontroli. Jednoczenie szkolono milicj, eby moga wzi udzia w kampanii
eksterminacyjnej przeciwko rebeliantom. Czyniono te pojednawcze gesty wo
bec mczyzn zmuszonych przez rebeliantw do przyczenia si do powstania,
aby skoni ich do poddania si, przedsiwzito rwnie rodki, by przeszkodzi
uciekinierom w doczaniu do rebeliantw. czc w ten sposb si z wyro
zumiaoci i administracyjnymi pocigniciami, dowdcy cesarscy stopniowo
odcili rebeliantom dopyw nowych zwolennikw i dostawy ywnoci.
Polityka wzmacniania murw i oczyszczania okolicy" w kocu podkopaa
siy rebelii, ktra wygasa okoo roku 1804. Jednake jej reperkusje okazay si
dla dynastii niezwykle szkodliwe. Kosztowaa imperium mniej wicej tyle, ile
wynosiy picioletnie dochody (200 milionw uncji srebra). Co gorsza, znisz
czya reputacj mandurskich chorgwi, uwaanych za niezwycione. Oka
zao si, e waciwie szkolone oddziay milicji stay si zawodowym wojskiem,
walecznym i niebezpiecznym, i trzeba byo dodatkowych wysikw, eby im
pniej odebra bro.
W roku 1813 sekta Omiu Trygramw, odam Biaego Lotosu, wywoaa
powstanie w jednym z pnocnochiskich powiatw i posaa grup rebelian
tw, ktrzy mieli wtargn do Zakazanego Miasta w Pekinie. Bunt szybko

174

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

zdawiono, niemniej, jak twierdzi Susan Nauin (1976), w trakcie walk zgi
no 70 tysicy ludzi.
Kiedy niepokoje chopskich rebelii kady si zowieszczym cieniem na
pierwsze dziesiciolecia X I X wieku, w stosunkach z krajami zamorskimi po
wstaa rwnie grona sytuacja. I tu zwiastunami zych wieci byli Chiczycy,
nie obcokrajowcy. Chodzio jednak o Chiczykw, ktrzy wyemigrowali za
granic, buntujc si przeciw zakazom w czasach Mingw i wczesnym okresie
panowania Ojingw. Ten zaniedbywany odam chiskiego spoeczestwa mia
sta si wan si w historii tego kraju.

Chiny morskie - pochodzenie Chiczykw zamorskich


Kontrast pomidzy Chinami morskimi a kontynentalnymi by niemal rw
nie wielki, jak midzy Chinami a Azj Wewntrzn. Niewielu chiskich, kla
sycznie wyksztaconych kronikarzy, ktrzy koncentrowali si na sprawach rz
dw cesarskich, znalazo si kiedykolwiek na morzu. A chiscy eglarze nie
pisywali wspomnie. W odrnieniu od stepu na morzu nie byo rywali do wa
dzy nad Chinami i dlatego w chiskiej historii nie przypisywano mu wikszej
roli. Niemniej jednak morze dla ycia kraju miao spore znaczenie, odmienne
ni Azja Wewntrzna, ale rwnie wane.
Jeli popatrzymy na Chiny od strony ich zwizkw z morzem, natknie
my si na fundamentalne z punktu widzenia geografii zjawisko znane jako
monsun, wiatr okresowy wiejcy w lecie z rejonu rwnika na pnoc, a w zimie
na poudnie. Stopie pewnoci co do tego, e monsun si pojawi, jest o wiele
wyszy ni w przypadku opadw deszczu, od ktrych zaley pnocnochiskie
rolnictwo. W zwizku z tym egluga morska rozwina si w czasach neolitu
na dugo przed histori pisan, o czym wiadcz neolityczne stanowiska na
Tajwanie. Dziki monsunowi eglowanie na t wysp i z powrotem nie byo
trudne, nawet jeli przeryway je letnie tajfuny.
Wiele tysicy lat potem niezawodno transportu morskiego umoliwia
w epoce Qin i Han wchonicie rejonu Kantonu i pnocnego Wietnamu
jako czci pierwszego chiskiego zjednoczonego cesarstwa. Nie mogo by
mowy o dotarciu do tych dalekich regionw z siami na tyle duymi, eby je
zdoby, drog wycznie ldow oraz szlakami wodnymi, po ktrych pyway
barki rzeczne, i trasami czcymi rzeki. Dowiadczenie i rozwinita egluga
przybrzena miay zasadnicze znaczenie dla wczesnej ekspansji imperium ku
najdalej na poudnie lecym terenom. Ostatecznym dowodem jest wykopany
w Kantonie grzebalny model statku z epoki Han z centralnie umieszczonym
sterem na stewie rufowej - wynalazek, ktry pojawi si w Europie dopiero

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

175

tysic lat pniej. wiadczy to o wysokim poziomie wczesnochiskiego e


glarstwa.
Przy takich umiejtnociach eglarskich Chiczykw dziwny musi si wy
da fakt, e w portach poudniowo-wschodnich Chin jako pierwsi kupcy prowa
dzcy midzynarodowy handel dalekomorski pojawili si Arabowie. Po zapa
nowaniu islamu w Arabii w V I I wieku muzumascy eglarze i najedcy ruszyli
na podbj wiata, o czym wkrtce miaa si przekona redniowieczna Europa.
Tym czytelnikom, ktrzy opucili wykad z historii wiata powicony isla
mowi, przypomnijmy, e zaoycielem tej religii by prorok Mahomet w roku
622 n.e. w Medynie. Jego zwolennicy, zwani muzumanami, wierzyli w Boga
Jedynego, Allacha, w nauk ksigi Mahometa, Koran, w predystynacj bosk
i dzie zmartwychwstania. Surowy reym piciu modlitw dziennie, wiadcz
cych o wierze, wraz z innymi obowizkami, jak pielgrzymka do Mekki, miejsca
urodzin Mahometa, przygotowywa ich do prowadzenia witej wojny prze
ciwko niewiernym. Wiara wraz z umiejtnociami handlowymi i eglarskimi
skaniaa Arabw do ekspansji na wschd i zachd.
Wojska muzumaskie wkrtce podbiy Syri, Persj (Iran), Irak i Egipt.
Arabowie opanowali, pomimo rebelii i wojen domowych, pnocn Afryk
i Hiszpani i wtargnli do poudniowej Francji, zanim w kocu zostali poko
nani w roku 732. Tymczasem na wschodzie muzumanie zawojowali Afganistan,
doln cz doliny Indusu w pnocno-zachodnich Indiach i handlowe miasta
Azji Centralnej, Buchar i Samarkand. Na wiksz uwag od kalejdoskopu
wojen i zmieniajcych si wadcw zasuguje jednak to, e muzumaskie mia
sta od Bagdadu do Buchary stay si orodkami nauki i sztuki.
Do X wieku pastwa muzumaskie, powstae w wyniku podbojw, po
czyy handel rdziemnomorski z eglug handlow na Oceanie Indyjskim
i umoliwiy w ten sposb dostarczanie z dalekich wysp Indii Wschodnich do
Aleksandrii takich przypraw, jak pieprz, gaka muszkatoowa i cynamon prze
znaczonych na rynek europejski. Ten handel korzenny, ktry ostatecznie sta
si bodcem europejskiej ekspansji na Daleki Wschd, dotar o wiele wcze
niej i atwiej do Chin, gdzie korzenie byy rwnie cenione i wobec braku
urzdze chodniczych uywane do konserwacji ywnoci. D o rozlegych kon
taktw muzumanw z Chinami w czasach mongolskich dochodzio zarwno
drog ldow Jedwabnym Szlakiem, przez Azj Centraln, jak i drog morsk,
i w portach wybrzea. Ten obraz komplikuje nieco fakt, e do wiata muzu
maskiego w zmieniajcej si konfiguracji pastw i ich rywalizacji doczyli
Persowie, Turcy i niektrzy Hindusi. Na tym skomplikowanym tle wyobramy
sobie mnstwo chiskich kupieckich donek, ktre pyway wytyczonymi szla
kami wzdu wybrzey i stanowiy dla arabskiego handlu dalekomorskiego go
towe zaplecze w wielkich portach, takich jak Quanzhou (po arabsku Zayton)
w prowincji Fujian.

176

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

O ile arabscy handlowcy najpierw dotarli do Chin, to chiskie donki ku


pieckie co najmniej od X wieku zaczy zawija do portw Azji Poudniowo-Wschodniej i wysp Indii Wschodnich (dzisiejszej Indonezji). W historiach dy
nastycznych wzmianki o handlu z Azj Poudniowo-Wschodni jeszcze przed
dynasti Tang staj si coraz liczniejsze. W czasach ekspedycji Zheng He w la
tach 1405-1433 chiskie towary znajdoway ju rynki zbytu w caej poudniowo-wschodniej i poudniowej Azji, a nawet na wschodnim wybrzeu Afryki (zob.
Mapa 18.). Kilkanacie maych pastewek, ktre odnotowano w roku 1589
jako pastwa wysyajce danin Mingom, to gwnie porty docelowe na dwu
szlakach handlowych prowadzcych wzdu wybrzea malajskiego do cieniny
Malakka oraz przez Filipiny i wyspiarskie krlestwo Sulu do dzisiejszej Indo
nezji. Chiscy kupcy naturalnie umieszczali w tych portach swoich agentw
czy nawizywali inne kontakty i w ten sposb zacza tam powstawa spo
eczno zamorskich Chiczykw. W roku 1818 docelowe porty na Pwyspie
Malajskim, jak Ligor, Sungora, Patani, Trenganu, Pahang i Johore, wymieniane
w oficjalnych dokumentach chiskich, byy nazywane bardziej realistycznie jako
kraje handlowe nie pacce daniny", to znaczy odwiedzane przez chiskich
kupcw miejsca, z ktrych Pekin nie otrzymuje trybutu. Ta rozlega chiska
wsplnota kupiecka ju si umocnia, kiedy w wieku X V I do Azji Wschodniej
wtargnli Portugalczycy i Hiszpanie.
Wang Gungwu (1991) przypomina nam, e spoecznoci Chiczykw
mieszkajcych za granic nie znajdoway si pod wadz chiskich urzdw.
Wzrost tego osadnictwa nie by ani forsowany, ani nawet aprobowany przez
rzd cesarski. O ile w Chinach elita gentry nie pozwalaa na rozwj kupiec
kiej subkultury, ktr daoby si porwna z japosk czy europejsk w wieku
X V I , o tyle Chiczycy w Azji Poudniowo-Wschodniej podlegali cakowicie od
miennym ograniczeniom lokalnym, urzdowym i spoecznym. Czsto potrafili
zgromadzi kapita, sta si przedsibiorcami prowadzcymi interesy i utrzy
ma wasny styl ycia. Ich rodzinne przedsibiorstwa w koloniach brytyjskich,
holenderskich i francuskich (w Birmie, Malezji, Indiach Wschodnich, Indochinach) wykorzystyway przepisy obowizujcego tam prawa europejskiego.
W Bangkoku i Manili pili si wzwy dziki maestwom zawieranym z przed
stawicielami miejscowego patrycjatu. Filantropia i ostentacja konsumpcyjna
w zamorskich krajach byy mniej uyteczne ni w Chinach, a miejscowi wadcy
cenili sobie bardziej rozwj ekonomiczny.
W sposb osobliwie przypominajcy postpowanie lokalnej gentry w Chi
nach zamorscy Chiczycy zapewnili sobie miejsce w spoeczestwie i moli
woci poredniczenia pomidzy rzdzcymi Europejczykami a miejscow wsi:
pomagali ciga podatki i zapewnia lokalne usugi, m.in. promowe, budo-

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

177

wa mosty i organizowa bazary. W kolonialnych spoecznociach stanowili na


og element stabilizujcy, zbyt nieliczny, by zdoby wadz, zainteresowany
zyskiem ze wiadczonych usug, jak rwnie lokalnym handlem.
Pouczajcym przykadem moe by rola Chiczykw w Manili. Kiedy Hisz
panie przybyli w wielkiej liczbie na Filipiny w latach 60-tych X V I wieku i za
czli tu budowa koloni opart na nauce chrzecijaskiej i miejscowej sile
roboczej z plantacji, poczuli si zagroeni zamaniem wydanego przez Mingw
zakazu handlu morskiego i napywem japoskich awanturnikw powizanych
z chiskimi piratami. Zakaz handlu morskiego bdcy od dawna martw liter
zniesiono w roku 1567. Kiedy Hiszpanie rozpoczli b u d o w stolicy w Manili,
byo tam okoo 150 Chiczykw. W roku 1600 w specjalnie dla nich wydzielo
nej dzielnicy mieszkao ich ju 25 tysicy (Chiczykw, ktrzy przyjli chrze
cijastwo, ograniczenia nie dotyczyy). Tak zaczy si rozwija dwie chiskie
spoecznoci: jedna kupiecka - jej czonkowie prowadzili wszystkie sklepy i za
kady rzemielnicze w chiskim miecie - i druga mieszana, skadajca si
z chrzecijaskich mieszacw czciowo chiskiego pochodzenia, z ktrych
wywodzi si bd filipiscy przywdcy.
Zamorscy Chiczycy tworzyli bractwa i tajne stowarzyszenia dla ochrony
swoich interesw, jak rwnie gildie ze wityniami Guandi i Cesarzowej
Nieba, eby zapewni sobie pomylno. Ich handel nie by zdominowany przez
wielkie korporacje dysponujce nowoczesnymi moliwociami inwestowania
i zarzdzania zamorskimi transakcjami. Wytrzymae i nadajce si do eglugi
morskiej donki naleay do prywatnych wacicieli, a przewoone przez nie
adunki byy wasnoci pojedynczych osb lub rodzinnych firm kupieckich.
Wielu Chiczykw szybko nauczyo si europejskiej techniki handlu.
Z biegiem czasu zamorskie chiskie spoecznoci handlowe stay si ak
tywnym zewntrznym obrzeem Chin i stanowiy przeciwwag dla opieraj
cego si na ldzie i skoncentrowanego na rolnictwie imperium Mingw i Cjin
gw. Owe Chiny morskie wyrosy z dawnych skromnych tradycji, z portw,
gdzie donki rzeczne przypywajce z gbi ldu spotykay statki z zagranicz
nych chiskich enklaw. Leonard Blusse (1986) odnotowuje, e wbrew zaka
zowi uprawiania handlu zagranicznego za Mingw i na pocztku panowania
Qingw okoo stu wielkich chiskich donek rocznie wozio towary do Azji
Poudniowo-Wschodniej. Kupcy ci byli gotowi wczy si do midzynarodo
wego handlu, gdy pozwol im na to okolicznoci. Gwnym ich magazynem
na chiskim wybrzeu sta si Xiamen (Amoy), port w prowincji Fujian, ktry
w odrnieniu od pobliskiego Quanzhou i Fuzhou nie by siedzib urzdu
nadzorcy eglugi handlowej (shibosi).

178

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

Europejskie kompanie handlowe i handel kantoski


Handel morski z Europ przyspieszy tempo rozwoju Chin morskich. Za
oone okoo roku 1600 przez Brytyjczykw i Holendrw Kompanie Wschodnioindyjskie byy silnymi korporacjami, ktre gromadziy rodki z kapitau ak
cyjnego i miay penomocnictwa swoich krlw do zmonopolizowania han
dlu i rzdzenia zagranicznymi terytoriami. Te potne machiny ekspansji han
dlowej stworzyy brytyjskie Indie i holenderskie Indie Wschodnie. Brytyjczycy
rozwinli handel z Chinami, wywoc herbat, jedwab i porcelan i przywo
c srebro, weniane tekstylia, a na koniec opium z Indii. Pocztkowo ko
rzystali z ustalonych szlakw i usug pilotw z chiskich donek handlowych.
Chiczycy i obcokrajowcy zajmujcy si handlem midzynarodowym stali si
wsplnot, ktra stworzya pierwsz paszczyzn kontaktw chisko-europejskich w czasach nowoytnych.
Chocia Xiamen stanowi gwny orodek chiskiego handlu z Azj Pou
dniowo-Wschodni i portami chiskiego wybrzea, to po roku 1759 jedynym
portem otwartym dla Europejczykw sta si Kanton (Guangzhou). Kanton
ski handel, tak jak go znano na Zachodzie, by zorganizowany na sposb ty
powo chiski: rzd zleci grupie kupieckich rodzin wystpowanie w charakte
rze porednikw nadzorujcych zagranicznych kupcw. Odpowiedzialno za
kady europejski statek ponosia jedna z chiskich firm dziaajca jako kupiec-porczyciel. Kupcy ci tworzyli gildi zwan Kohong (Gonghang - hang
to firma handlowa"), ktra wykonywaa polecenia specjalnego, mianowanego
przez cesarza inspektora ce morskich dla regionu Kantonu. Urzdnikiem tym
zazwyczaj bywa Mandur z Zarzdu Domu Cesarskiego Dworu Wewntrznego
w Pekinie, obcokrajowcom znany jako Hoppo. Do zada Kohongu i Hoppo
naleao opodatkowanie przywoonych przez cudzoziemcw towarw, a szcze
glnie wywoonej przez nich herbaty i jedwabiu.
Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska do roku 1834, kiedy utracia kr
lewski przywilej monopolu na handel z Chinami, dostosowaa si do tego spe
cjalnego kantoskiego systemu". Opiekunowie adunkw wysyani z Londynu
przez rad zarzdu Kompanii prowadzili ycie w wielkim stylu w sezonie han
dlowym, od padziernika do marca, przebywajc w Brytyjskiej Faktorii (cen
trum handlowe i rezydencja) na brzegu rzeki poza obrbem wielkiej stolicy
prowincji, jak by Kanton. Poza sezonem, od kwietnia do wrzenia, odpoczy
wali w portugalskiej posiadoci nadmorskiej Makau.
Hoppo by przyzwyczajony do wymuszania od kupcw Kohongu spe
cjalnych sum na pokrycie cesarskich potrzeb, tote chiskim kupcom czsto
brakowao pienidzy na zakup herbaty i jedwabiu zakontraktowanych przez
Kompani i zaadowanie ich na jej statki. Zaduali si wic u Brytyjczykw.
Kiedy zdzierstwo urzdnikw wpdzao tych licencjowanych kupcw w dugi,

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

179

a nawet doprowadzao do bankructwa, Brytyjczycy uskarali si na skutki mo


nopolu gildii kupieckiej. Brak funduszy na zakup adunkw herbaty i jedwabiu
wysyanych do Anglii stanowi nieustann trosk Kompanii.
Innym skadnikiem handlu Chin ze wiatem by nieustajcy w wieku X V I
i XVII przywz srebra, szczeglnie z Japonii i obu Ameryk. Wedug szacun
kw srebro wartoci a 10 milionw dolarw wpywao co roku do chiskiego
handlu wewntrznego. Podobnie jak w Europie ten napyw prowadzi do wzro
stu cen, wyszej monetyzacji i wzmoonego handlu. Jednake w poowie wieku
XVII wydarzenia w Japonii, Hiszpanii i Chinach stworzyy, jak to niektrzy na
zywaj, siedemnastowieczny kryzys", redukujc chiski import srebra. Kon
sekwencje, w tym nagy spadek cen, byy katastrofalne. W taki oto sposb
Chiny zostay wcignite w midzynarodowy wiat handlu duo wczeniej, nim
sobie z tego faktu zdano spraw.
Handel zagraniczny w pnym okresie imperialnym odgrywa drugopla
now, niemniej jednak wan rol, zarwno jako rdo importowanego sre
bra, jak i bodziec stymulujcy produkcj na eksport. Wedug jednego z sza
cunkw a jedn sidm herbaty znajdujcej si na chiskim rynku skupowaa
brytyjska Kompania Wschodnioindyjska w szczytowym okresie po roku 1759,
zwaszcza po tym, gdy rywalizujcy z ni europejscy przemytnicy chiskiej her
baty na rynek brytyjski zostali zniszczeni przez ustaw z roku 1784, agodzc
podatki pobierane w Anglii (Commutation Act).
Zowrbnym znakiem dla przyszoci Chin bya misja dyplomatyczna wy
sana tam w roku 1793 przez brytyjsk Kompani Wschodnioindyjska, ktra
miaa rzdzi Indiami jeszcze do roku 1858. Stojcy na jej czele lord George
Macartney zabra ze sob stu uczonych i artystw na wyposaonym w 66 dzia
okrcie wojennym i dwa okrty eskorty zaadowane prbkami produkcji brytyj
skiego przemysu, ktre dwr cesarski natychmiast okreli jako trybut z A n
glii". Rewolucja przemysowa nabieraa rozpdu, lecz pozostawaa czym zu
penie nie znanym dla starzejcego si cesarza Cjianlonga. Brytyjskie postulaty
szerszych moliwoci dla handlu przy ogaszaniu taryf celnych, jak rwnie
otwarcia misji dyplomatycznej w Pekinie oznaczay zaproszenie Chin, by przy
czyy si do nowego rodzcego si wiata. Pekin uprzejmie i w spokoju du
cha wszystkie postulaty odrzuci. Dwadziecia trzy lata pniej, w roku 1816,
inne poselstwo z lordem Amherstem na czele zostao potraktowane obraliwie
i odesane z powrotem. W tym czasie Wielka Brytania i brytyjskie Indie od
gryway ju kluczow rol w otwieraniu Chin dla handlu midzynarodowego.
Niestety, dwr cesarski w maym stopniu troszczy si o Chiny morskie i nie
mia pojcia o wiecie zewntrznym, z ktrym wkrtce przyszo mu si zmie
rzy. Gwn jego trosk byo zachowanie wadzy w samych Chinach, jak i na

180

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

morskich i ldowych granicach. Na pocztku X I X wieku, kiedy w Kantonie


kopoty wisiay ju w powietrzu, w Azji Wewntrznej wybucha rebelia z po
wodu kontroli nad niechiskimi ludami na rubieach cesarstwa.

Rebelia na pograniczu turkiestaskim 1826-1835


Karawany handlowe z miast-oaz przy staroytnym Jedwabnym Szlaku
w Turkiestanie (Xinjiang) przekraczay Pamir midzy Kaszgarem a lecym na
zachd od gr pastwem kokandzkim. Na pocztku X I X wieku na tym pogra
niczu doszo do kryzysu. Joseph Fletcher (w: C H O 10), znawca historii Azji
Centralnej, opisa, jak wielki wpyw na lud wywieray wite rodziny wywodzce
si od proroka czy innych wczesnych przywdcw religijnych. I rzeczywicie,
jeden z tych lineay przez jaki czas rzdzi Turkiestanem, zanim zdobyli go
Mandurowie w latach 50-tych X V I I I wieku. yjc na wygnaniu w Kokandzie, nie rezygnowali ze swoich pretensji i niekiedy przez grskie przecze
urzdzali konne wypady do Kaszgarii.
Jednym z potomkw tego lineau by Dahangir, ktry zaraz po objciu
przez Daoguanga tronu w roku 1821 przysporzy mu kopotw. Impulsem do
witej wojny Dahangira przeciwko Qingom stao si dynamiczne poczenie
wiary z handlem. Handel na zachd od Kaszgaru zdominowali kupcy z Kokandu, ktrego wadca paci danin cesarzowi Qing, co byo zwyk praktyk
i miao uatwi handel zagraniczny. Kokand zosta zatem wcignity na list
krajw hodowniczych i wizi Dahangira, za co otrzymywa co roku wielkie
dary od Qingw w nagrod za tak godn podziwu lojalno. Z czasem jed
nak kokandzcy kupcy zyskali wiksze wpywy na gwnym rynku kaszgarskim
i Kokand zada specjalnych przywilejw, a mianowicie niszych podatkw
dla swoich towarw i monoci wyznaczenia wasnego rezydenta, ktry mia
nadzorowa kokandzkich kupcw w Kaszgarze.
Kiedy dania te w roku 1817 odrzucono, Kokand uwolni impulsywnego
Dahangira, ktry w kocu najecha i spustoszy w roku 1826 chiski Turkie
stan. Ekspedycja liczca 22 tysice onierzy, wysana przez cesarza na odsiecz,
przemierzaa pustyni od jednej oazy do drugiej i w ten sposb ponownie od
bia Kaszgar w 1827 roku. Dahangir zosta zdradzony i wysany do Pekinu,
gdzie Daoguang kaza go rytualnie zoy w ofierze w wityni przodkw, po
czym powiartowa.
Dynastia Qing ponownie ustanowia swoje panowanie na tym obszarze,
jednake handlowa potga Kokandu i jego zdolnoci wywoywania kopotw
militarnych zostay a nadto dobitnie zademonstrowane. W pniejszych ne
gocjacjach wysannicy Pekinu stopniowo wypracowywali ukad administracyjny,
ktry w 1835 roku przewidywa, e: 1. Kokand powinien umieci w Kaszgarze

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

181

swojego politycznego przedstawiciela, a w piciu dalszych miastach podlegaj


cych mu agentw handlowych; 2. urzdnicy ci powinni mie wadz polityczn,
sdownicz i policyjn nad cudzoziemcami na tym obszarze (wikszo z nich
pochodzia z Kokandu); 3. mog oni nakada ca na towary takich cudzo
ziemcw. Ponadto cesarz Qing wynagrodzi kupcom straty poniesione przez
nich w czasie dziaa wojennych.
Jak zobaczymy w dalszych czciach tego rozdziau, takie byy warunki,
w ktrych Daoguang musia przystpi do rozwizywania wyaniajcych si
w Kantonie problemw z Brytyjczykami. To, e polityka dynastii Qing wo
bec Brytyjczykw w latach 1834-1842 bdzie si opiera na dowiadczeniach
z Azji Centralnej z lat 1826-1835, byo rzecz jak najbardziej naturaln. Ukad
midzy Turkiestanem a Kokandem w roku 1835 by wiczeniem w dziedzinie
kierowania barbarzycami, dziki ktremu ustabilizowano pogranicze za cen
lokalnych koncesji handlowych i wypacenia pewnych sum.

Opium i walka o nowy ad w Kantonie 1834-1842


Po roku 1759 handel europejski w Kantonie pod nadzorem Kohongu
i Hoppo nadal prowadzono tak, jak gdyby chodzio o ask udzielan pa
stwu hodowniczemu. Import opium z Indii do Chin przyspieszy teraz kryzys.
Opium produkowano i sprzedawano w Indiach na aukcjach pod urz
dowym brytyjskim patronatem, a do Chin przywozili je prywatni brytyjscy
i indyjscy kupcy zarejestrowani przez Kompani Wschodnioindyjska, ktra
(do roku 1858) nadal rzdzia Indiami. Pienidzmi uzyskanymi za sprzedane
w Kantonie opium pokrywano koszty zakupu herbaty wysyanej do Londynu
przez wietnie prosperujcy indyjsko-chisko-brytyjski trjkt handlowy. Za
stale rosncy import opium zaczto paci srebrem, ktrego wypyw zaalar
mowa cesarskich urzdnikw. Zauwayli, e srebro droeje w stosunku do
monet miedzianych, za ktre ludno kupowaa srebro na opacenie podat
kw. Zagraao to zarwno dochodom pastwa, jak i poziomowi ycia spoe
czestwa. Wyczerpujce badania przeprowadzone przez Man-houng Lina (nie
publikowane) analizuj reakcje urzdnikw cesarskich na ten kryzys mone
tarny. Stwierdzili wprawdzie, e odpyw srebra wie si z patnoci za opium,
zupenie jednak nie uwiadamiali sobie fiskalnego zaangaowania Chin w han
dlu wiatowym. Wielu zmiennych czynnikw z tym zwizanych - takich jak
import srebra z Japonii, produkcja srebra w Ameryce aciskiej, bicie mie
dzianych monet w Chinach, ich deprecjacja, tezauryzacja, zastj w wiatowym
handlu - nadal nie dostrzegali.
W roku 1834 Londyn pooy kres monopolowi Kompanii Wschodnioindyjskiej na brytyjski handel z Chinami. Wysano tam urzdnika, ktry mia

182

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

obecnie handel ten nadzorowa. Przed Chinami stany dwa zagadnienia wy


magajce pilnego rozstrzygnicia, a mianowicie, jak zahamowa handel opium
i jak traktowa brytyjskiego urzdnika.
W systemie kantoskim monopolici z Kompanii Wschodnioindyjskiej
mieli do czynienia z porednikami z Kohongu, ktrzy zajmowali si ich stat
kami i pobierali podatki dla Hoppo. Kiedy jednak po roku 1834 wprowadzono
wolny handel, prywatni brytyjscy kupcy tacy, jak Jardine, Matheson & Co.,
sprowadzajcy opium, zaczli rwnie eksportowa herbat i jedwab, zastpu
jc w tej dziedzinie Kompani. Brytyjski urzdnik wysany dla ich nadzorowa
nia odmwi pertraktowania z Kohongiem, jak gdyby by kupcem, i zada
kontaktw z urzdnikami cesarskimi na zasadzie dyplomatycznej rwnoci.
Zlekceway w ten sposb system hodowniczy.
Zaakceptowanie brytyjskiej rwnoci dyplomatycznej przekrelioby
zwierzchno cesarza nad wszystkimi innymi panujcymi, ktra pomagaa mu
w utrzymaniu jego pozycji w Chinach. Dalsze tolerowanie handlu opium pod
kopywaoby nadal nie tylko relacj midzy srebrem a monet miedzian, lecz
take presti moralny cesarza. Palenie opium, cho nie uzaleniao ono tak
silnie jak jego dzisiejsze pochodne, byo plag spoeczn niszczc zarwno
palacza, jak i jego rodzin. Marnowano ziemi, przeznaczajc j pod upraw
maku, a wysoka cena przemycanego narkotyku prowadzia do przemocy i ko
rupcji w stosunkach midzy przemytnikami a urzdnikami. Popyt na opium
wyrs na gruncie demoralizacji przypominajcej sytuacj w dzisiejszych dziel
nicach biedoty w amerykaskich miastach. To ogromne zo spoeczne wywoaa
dza zysku u przedstawicieli brytyjskich wadz Indii, u cudzoziemcw, ktrzy
sprowadzali opium do Chin, i u skorumpowanych chiskich dystrybutorw.
Dla dzisiejszych Amerykanw wszystko to jest przygnbiajco znajome.
Przez kilka lat urzdnicy cesarscy nie mogli doj do porozumienia w kwe
stii sposobu ukrcenia chiskiego przemytu czy naoenia embarga na brytyjski
handel - Brytyjczycy mieli nowe napdzane par kanonierki, bdce najwie
szym osigniciem w dziedzinie ruchomej siy ogniowej. W roku 1836 niekt
rzy wypowiadali si za legalizacj handlu opium, poniewa nie mona byo
go zahamowa. Nieprzejednanej opozycji wobec polityki ustpstw przewodzili
ambitni chiscy urzdnicy, ktrzy spotykali si w klubie mionikw poezji
w Pekinie. Oportunistyczna prawo moralna tego ugrupowania politycznego,
ktre ostatnio na nowo bada James Polachek (1992), odniosa w roku 1839
zwycistwo, gdy cesarz Daoguang wysa syncego z nieprzekupnoci Cesar
skiego Komisarza, Lin Zexu, polecajc mu zmusi zagranicznych kupcw do
wstrzymania importu opium. L i n Zexu poskromi chiskich dostawcw w Kan
tonie, cudzoziemcw jednak musia zabarykadowa w ich faktoriach, zanim
w kocu wydali nagromadzone zapasy opium. Wiedzieli, e w drodze z I n -

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

183

dii znajduje si wicej opium, i to teraz droszego, a ponadto rzd brytyjski


zrekompensuje im poniesione straty.
rodki przymusu zastosowane przez komisarza L i n Zexu przyspieszyy wy
buch wojny, w ktrej wielk rol odegray handlowe interesy Brytyjczykw. D r
William Jardine uda si do Londynu i pomg lordowi Palmerstonowi usta
li cele wojny i jej strategi. Firma Jardine'a wydzierawia brytyjskiej flocie
wojennej swoje statki, uyczya pilotw i tumaczy, zapewnia gocin i wy
wiad, a take realizowaa czeki kwatermistrza armii wystawiane Londynowi.
Jednake brytyjskie siy ekspedycyjne z nowymi koowymi parowcami na czele
zostay wysane do Kantonu i std wzdu wybrzea na pnoc nie po to, by
wspomc ekspansj handlu opium, lecz eby zapewni sobie przywileje w sto
sunkach handlowych i dyplomatycznych na zasadzie rwnoci w pojciu za
chodnim. Handel opium rozwija si szybko i bez pomocy, stanowic tylko
jedn z kontrowersji w oglnym antagonizmie midzy chiskim a brytyjskim
pojmowaniem stosunkw midzynarodowych.
Po kilku bitwach stoczonych u poudniowo-wschodniego wybrzea brytyj
skie kanonierki wygray wojn opiumow w latach 1839-1842 i zapewniy zgod
rzdu Qingw na traktat nankiski, podpisany w sierpniu 1842 roku.
Joseph Fletcher wykaza, e anglo-chiski traktat nankiski i pniejsze
wzoroway si na ukadzie z Kokandem z roku 1835. Postanowienia trak
tatu obejmoway: 1. eksterytorialno (obca jurysdykcja konsularna nad ob
cymi obywatelami), podniesienie na wyszy poziom starej chiskiej praktyki,
2. odszkodowania, 3. umiarkowan taryf celn i bezporednie kontakty cu
dzoziemcw z poborcami ce, 4. traktowanie na zasadzie najwyszego uprzywi
lejowania (wyraz bezstronnej yczliwoci" Chin wobec wszystkich obcych), 5.
swobod handlu dla wszystkich przybyszw bez monopolu (obyczaj od dawna
przyjty w Kaszgarze). Co wicej, wyznaczanie do handlu miejsc (odtd nazy
wanych portami traktatowymi) praktykowano dawno na chiskich granicach,
a rwnoprawne stosunki bez ketou, to jest trzykrotnego klkania i dziewiciokrotnej czoobitnoci, byy czym zwyczajnym na granicy z Kokandem i Rosj,
z dala od Chin waciwych.
Mandurska polityka na tych dwu granicach bya logiczna, istniay tu jed
nak dwie wielkie rnice. Po pierwsze - Wielka Brytania, Stany Zjednoczone
i Francja byy agresywnymi morskimi potgami z innego wiata, wiata mor
skiego handlu i wojen, rzdzcego si prawem i przywilejami traktatowymi,
i dla nich pierwsze traktaty z lat 1842-1844 stanowiy tylko pocztek przenika
nia do Chin. Po drugie - ustpstwa, jakimi dynastia Cjing moga si posuy,
eby ustabilizowa stosunki midzy Kokandem a Kaszgarem, lecymi daleko
w Azji Centralnej, mogyby tylko zaszkodzi jej prestiowi, gdyby zostay za
stosowane w Chinach waciwych. Przejwszy wadz w Pekinie, Mandurowie
odziedziczyli take tradycj centralnej zwierzchnoci Chin. Kady, kto w nich

184

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

rzdzi, musia egzekwowa danin i hod od obcych i traktowa to jak cz


zada cicych na Synu Nieba. Tak wic nierwnoprawne traktaty byy po
rak, ktra si z upywem czasu powikszaa.
Dynastia Qing, eby uagodzi Brytyjczykw, oddaa im na wieczne czasy
nie zamieszkan wysp Hongkong i otworzya pi pierwszych portw trak
tatowych. Gwny mandurski negocjator odwiedzi nawet Hongkong na bry
tyjskiej kanonierce! Niemniej postanowie traktatu nankiskiego z roku 1842
chiska strona w peni nie akceptowaa, a stronie brytyjskiej przywileje wyda
way si niewystarczajce. W rezultacie system traktatowy nie zosta naprawd
wprowadzony w ycie a do drugiej wojny, w ktrej Brytyjczycy i Francuzi
pokonali Chiny i doprowadzili do ukadw w Tianjinie w roku 1858. Nawet
potem jednak nowy porzdek nie zosta zaakceptowany przez ocigajc si
dynasti, dopki anglo-francuska ekspedycja karna nie zaja samego Pekinu
w roku 1860. Przejcie od stosunkw hodowniczych do stosunkw traktato
wych wymagao czasu - trwajcych przez cae pokolenie tar przed rokiem
1840 i potem 20 lat handlu, negocjacji i rodkw nacisku.

Pocztki wieku traktatw po roku 1842


Wprawdzie traktaty Chin z Wielk Brytani (1842-1843), ze Stanami Zjed
noczonymi i z Francj (oba w roku 1844) oraz z wszystkimi razem i Rosj
w roku 1858 zostay podpisane jako porozumienia midzy pastwami rw
nymi i suwerennymi, faktycznie byy jednak nierwnoprawne. Chiny wbrew
ich woli postawiono w pozycji sabszego partnera i otwarto je dla zachodniego
handlu i zwizanej z nim kultury. W wieku X X struktura traktatw, po tym
jak trzy generacje energicznych zachodnich konsulw dopracoway jej szcze
gy, staa si mechanizmem precyzyjnym i kompleksowym. Jego fundamen
tem byy przede wszystkim porty objte traktatami, pocztkowo 5, w kocu
ponad 80 (zob. Mapa 20.).
Gwne porty traktatowe byy do siebie uderzajco podobne instytucjo
nalnie i fizycznie. Kady port mia zatoczone i haaliwe nabrzee (bund)
i skady towarw, w ktrych roio si od kulisw (niechiski wyraz oznacza
jcy chiskich robotnikw) zastpujcych maszyny. Wszystkie czynnoci nad
zorowali chiscy kompradorzy (porednicy wynajci przez obce firmy), zawia
dujcy sprawami pod absolutn wadz obcego daibana (menedera firmy).
Kady port traktatowy mia swoje centrum w nowo zbudowanej dla cudzo
ziemcw na skraju rojnego chiskiego miasta dzielnicy, nad ktr dominowa
biay maszt z flag konsulatu Jej Krlewskiej Moci. D o znajdujcych si tam
cudzoziemskich instytucji zalicza si klub, tor wycigowy i koci. Portem
rzdzi waciwy brytyjski konsul i jego koledzy z innych nacji, a broniy go

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

185

przysadziste kanonierki zakotwiczone przy gwnym nabrzeu. W Kantonie,


Xiamenie i Fuzhou spoeczno cudzoziemcw chronio jeszcze to, e miesz
kaa na wyspie. W Ningbo, Szanghaju i gdzie indziej tereny cudzoziemcw
oddzielaa od miasta chiskiego rzeka, kana, potok czy jaki szlak wodny.
Te nadbrzene enklawy powstaway jako odrole zachodniej kultury - jak
miasta w europejskich koloniach, forpoczty imperium. Od pocztku jednak
miay swj chiski komponent, poniewa obcy najedcy potrzebowali pomocy
miejscowych sucych i kupcw tak samo jak chiska klasa wysza. Porty
traktatowe szybko stay si miastami chisko-cudzoziemskimi, a obcokrajowcy
odgrywali coraz wiksz rol w urbanizacji Chin.
Eksterytorialno, zgodnie z ktr cudzoziemcy za sw dziaalno w Chi
nach odpowiadali tylko przed prawem swojego kraju, a nie chiskim, nie
bya bynajmniej nowoczesnym wynalazkiem. Chiskie wadze w redniowie
czu, podobnie jak Turcy w Konstantynopolu, oczekiway, e obce spoecznoci
w portach morskich bd rzdzone przez wasnego naczelnika i przy uyciu
wasnego prawa. By to wyraz chiskich tendencji do minimalizowania admi
nistracji i skaniania ludzi, by pilnowali porzdku we wasnym zakresie. Tak
byo w przypadku pierwszych arabskich kupcw w Chinach. Przed wojn opiu
mow Brytyjczycy i Amerykanie w Kantonie domagali si eksterytorialnoci,
poniewa byli przyzwyczajeni do ochrony, jak i m zapewniao wasne prawo
w stosunkach z muzumaskimi pastwami w pnocnej Afryce i w imperium
otomaskim. Ponadto ucierpieli na skutek prb stosowania przez cesarskich
urzdnikw prawa karnego wobec ludzi Zachodu, nieuwzgldniania zachod
nich zasad skadania zezna oraz odrazy do tortur. Wikszo obcych han
dlowcw potrzebowaa pomocy swego wasnego prawa zobowizaniowego.
Dalszym zasadniczym elementem traktatw byy niskie stawki celne,
ktre utrudniyby Chiczykom ochron ich rodzimego przemysu, gdyby tak
ochron uznali za podan przed ostatni dekad X I X wieku. W latach
40-tych chiscy poborcy ce mieli w zwyczaju sami robi interesy z kupcami,
brakowao im te wadzy i rodkw przymusu wobec obcokrajowcw, tak e
zarzdzanie nawet niskimi cami w chiskich rkach nie byo bezstronne ani
efektywne. Dlatego te w roku 1854 wyznaczono inspektorw-obcokrajowcw
jako urzdnikw do kierowania chiskim urzdem celnym w Szanghaju. Za
trudnianie obcokrajowcw zgodne byo z dawnymi precedensami i naleao do
najbardziej konstruktywnych aspektw systemu traktatowego. Pod kierownic
twem generalnego inspektora (sir) Roberta Harta, ludzie z Zachodu pracujcy
jako komisarze Chiskiego Morskiego U r z d u Celnego stali si najwaniej
szymi osobami w kadym porcie, stranikami zarwno rwnoci w konkurencji
(przez narzucenie regu handlu zagranicznego), jak i skromnego dochodu Chin
w wysokoci 5 procent. Wzrost handlu zagranicznego da Pekinowi i nadmor-

186

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

skim prowincjom wane nowe dochody, ktrych mona byo uy na nowo


czesne potrzeby.
Dziki klauzuli najwyszego uprzywilejowania (zrczny dyplomatyczny wy
nalazek) wszystkim obcym pastwom przysugiway te same przywileje, jakie
jednemu z nich udao si wymusi na Chinach. System traktatowy rozwija
si w miar upadania dynastii Cjing. Handel opium, ktry rozpocz si jako
wsplne chisko-zagraniczne przedsiwzicie, przenikn w gb kraju. Po la
tach 80-tych produkowane w Chinach opium zaczo wypiera produkt indyjski
i w roku 1917 zrezygnowano z importu. Indyjskim opium handlowano w Chi
nach pod brytyjskim patronatem przez ponad 100 lat.
Wiek traktatw" obejmuje lata 1842-1943, kiedy to Stany Zjednoczone
i Wielka Brytania zrzeky si formalnie prawa eksterytorialnoci, bdcego
w nierwnoprawnym systemie traktatowym jakby zawleczk zabezpieczajc
koa na osi. Zasada eksterytorialnoci, czynica obcokrajowca nietykalnym dla
chiskich strw prawa, stawiaa chisk klas rzdzc w sytuacji przypo
minajcej dawne czasy i zmuszajcej do rzdzenia krajem znajdujcym si do
pewnego stopnia pod obc hegemoni. Wiek traktatw trwa niemal rwnie
dugo, jak panowanie dynastii Jin (1115-1234) w pnocnych Chinach i kilka lat
duej ni panowanie mongolskiej dynastii Yuan (1279-1368). W kulturze jego
wpyw mia si okaza gbszy od wpywu Ruzhenw, Mongow czy Mandu
rw, cho suwerenno Chin zostaa tylko naruszona, a nie zastpiona przez
obce rzdy, do czego doszo w epoce Yuan i Cjing. Porwnanie to powinno
zosta jeszcze dopracowane przez historykw.
Na przykad, jak dalece inwazja zachodnich kupcw w X I X wieku przy
pomina najazdy plemion z Azji Wewntrznej, ktre handloway i walczyy na
chiskim pograniczu od I V do X I V wieku? Albo jak to ujmuje Linda Cooke
Johnson, w jakiej mierze szanghajska dzielnica midzynarodowa w swoich po
cztkach podobna bya do ziomkowskiej gildii z jej naczelnikiem (konsulem),
ktry by odpowiedzialny za czonkw i popiera ich dziaalno handlow ma
jc urzdow zgod? Daoby si wywnioskowa z tego, e w wielowiekowych
dowiadczeniach Chin X I X stulecie w mniejszym stopniu oznaczao przerw
w cigoci historycznej, ni moglibymy przypuszcza.
Pozostaje faktem, e lata 1842-1943 (lub 1842-1949) mona postrzega
jako odrbny okres, ktry charakteryzuj nastpujce zjawiska: 1. wzrastajce
otwarcie Chin na kontakty zagraniczne; 2. obce inwazje militarne, poczynajc
od peryferyjnych atakw Brytyjczykw i Francuzw, a koczc na dwu inwa
zjach japoskich (1894-1895,1931-1937-1945); 3. zachodnie inwazje handlowe
i religijne, ktre rozpoczy si w Kantonie ju w latach 30-tych X I X wieku
i nieustannie si wzmagay co najmniej do lat 30-tych X X wieku; 4. powrt
Chiczykw na scen najpierw pod wodz narodowcw, a potem komunistw.

Niepokoje na granicach i otwarcie Chin

187

Z perspektywy obcokrajowcw wiek traktatw mona podzieli na trzy


fazy. Pierwsza, trwajca do lat 70-tych X I X wieku, zdominowana przez bry
tyjski imperializm wolnego handlu". Po ustanowieniu systemu traktatowego
na skutek wojny w latach 1840-1842, 1858 i 1860 Wielka Brytania popieraa
sabncy reym Cjingw w czasie jego restauracji w latach 60-tych i pniej.
W drugiej fazie, trwajcej z grubsza od lat 70-tych X I X wieku do roku
1905, doszo do imperialistycznej rywalizacji mocarstw uprzemysawiajcych
Chiny, w czasie ktrej Rosja, Francja, Niemcy i Japonia, jak rwnie Wielka
Brytania wtargny na terytorium Chin. Krtkotrway wsplny anglo-qingski
nadzr nad chiskim wybrzeem zastpi anglo-japoski alians z roku 1902.
Rywalizacja europejskich imperializmw w Azji i Afryce zakoczya si de
niem do wzajemnego zniszczenia si podczas I wojny wiatowej.
Trzecia, bardziej konstruktywna faza wieku traktatw w Chinach (om
wimy j w czci trzeciej), trwaa od pocztku X X wieku do lat 30-tych
i 40-tych.
Otwarcie na kontakty zagraniczne w wieku traktatw kontrastuje z po
staw zamknicia systemu danin dynastii Qing przed rokiem 1842. Trzecia
faza (czyli pocztek X X stulecia) wieku traktatw miaa si sta epok wybit
nego udziau zagranicy w yciu ludu chiskiego, szczytowym okresem wymiany
kulturalnej w wiatowej historii przed wiekiem elektroniki. Rzecz zrozumiaa,
e chiscy patrioci d do tworzenia i posiadania wasnej historii i mini
malizowania obcego w niej udziau. Fakt, e nie mona z historii Szanghaju
wymaza istnienia Szanghajskiej Rady Municypalnej ani firmy Jardine, Matheson & Co. z historii Hongkongu, skania nas, bymy postrzegali wiek traktatw
jako cz historii nie tylko chiskiej, lecz i powszechnej.

Rozdzia 10

Rebelia i restauracja

Wielka rebelia taipingow 1851-1864


Po roku 1850 reym dynastii Qing zosta niemal zniszczony przez sze
rzce si na wielkich obszarach rebelie. Niezdolno cesarza do pokonania
brytyjskich barbarzycw w roku 1842, chocia wojna opiumowa toczya si
tylko w kilku miejscach wybrzea, poderwaa jego presti. Ponadto w latach
1846-1848 powodzie i gd day si we znaki zwikszonej liczbie ludnoci.
Nie jest wic zaskakujce, e w kocu doszo do wielkiego powstania, ktre
wybucho w roku 1850.
Rozpoczo si w odlegych poudniowych prowincjach midzy regionem
Kantonu a terenami pooonymi w gbi kraju. Obszar ten najduej by zwi
zany z rozwijajcym si handlem zagranicznym i najpniej zosta zdobyty
przez Mandurw. Ich wojskowa dominacja w rejonie najbardziej podatnym
na destabilizujce wpywy handlu zagranicznego okazaa si stosunkowo saba.
Miejscowa spoeczno, jak stwierdzi Frederic Wakeman junior (1966), zdomi
nowana bya przez wielkie klany posiadaczy ziemskich, a ich uzbrojone milicje,
wobec saboci urzdw, czsto prowadziy wojny midzy klanowymi wsiami
czy grupami wsi. Takie lokalne wojny podsycao dodatkowo znaczne zr
nicowanie etniczne, bdce skutkiem napywu imigrantw z pnocy, takich
jak lud Hakka, rnicych si obyczajami od wczeniej przybyych tu Hanw,
a take tubylczych ludw grskich. I wreszcie, w miar jak liczba ludnoci ro
sa, a warunki ycia si pogarszay, zagraniczny handel opium stworzy wielk
szans tajnym stowarzyszeniom antydynastycznym. Ich zaprzysione brater-

Rebelia i restauracja

189

stwa oferoway - zwaszcza wzdu szlakw handlowych - wzajemn pomoc


i swoisty system socjalny, dajcy oparcie ludziom wyalienowanym i rnego
rodzaju miakom. Zgodnie z tradycj naturalnymi kandydatami na przywd
cw rebelii mogli sta si czonkowie odgazie lub odroli Triady, ktra dys
ponowaa rozleg siatk organizacyjn w handlu zagranicznym i wrd za
morskich Chiczykw.
To, e ruch taipingow nie doczy do tych ju istniejcych si rewolty,
tumaczy osobowo jego twrcy, Hong Xiuquana. Goszona przez niego
wiara bya jego wasn wersj starotestamentowego protestantyzmu. Niebia
skie Krlestwo Wielkiego Pokoju (Taiping Tianguo) Hong Xiuquana istniao
w Nankinie w latach 1853-1864, cho od samego pocztku wiele rzeczy prze
sdzao o jego upadku, poczynajc od teologii. Kiedy Hong Xiuquan w roku
1843 po raz czwarty nie zda w Kantonie egzaminu, zapon wielkim gniewem
z powodu mandurskich rzdw w Chinach. Potem trafio w jego rce kilka
rozpraw chrzecijaskiego misjonarza. Autorem tych rozpraw, ktre pozostay
dla Hong Xiuquana gwnym rdem wiedzy o chrzecijastwie, by Liang
Fa, jeden z pierwszych nawrconych w Kantonie. Znalaz on w Starym Testa
mencie opowie o garstce wybranych, ktrzy z bosk pomoc podnieli bunt
przeciw uciskowi. Liang Fa bardziej podkrela sprawiedliwy gniew Jehowy ni
miosierdzie Jezusa i da Hong Xiuquanowi ledwie mgliste pojcie o chrze
cijaskiej teologii. Niemniej rozprawy te wyjaniay mu jego wizje podczas
wczeniejszych atakw choroby psychicznej: Bg Ojciec wyranie go w nich
wzywa, by ratowa ludzko, a Jezus by jego modszym bratem.
Hong Xiuquan sta si wojujcym ewangelist i nawoywa do moralnego
ycia w subie jedynego prawdziwego Boga. Spdzi w roku 1847 miesic
z misjonarzem baptyst, o atwych do zapamitania imionach Issachar Jacox
i nazwisku Roberts, ktry nauczy go, jak si modli, wygasza kazania, pie
wa pieni religijne, katechizowa, wyznawa swoje grzechy, chrzci i w ogle
praktykowa fundamentalistyczny protestantyzm. Wraz z dwoma pierwszymi
nawrconymi przez siebie Hong Xiuquan stworzy obrazoburcz wiar w jed
nego Boga. Bya dostatecznie silna, by zbudowa teokracj taipingow, lecz
jednoczenie zbyt bluniercza, by zyska poparcie misjonarzy, i zbyt oddana
jednemu prawdziwemu Bogu, by umoliwi wspdziaanie z tajnymi stowarzy
szeniami, takimi jak Triada, i zbyt dziwaczna i nieracjonalna, by zdoby sobie
konfucjanistw, nieodzownych dla utworzenia nowej administracji.
Stowarzyszenie Czcicieli Boga, jak si ta sekta pocztkowo nazywaa, po
wstao w grskim regionie Guangxi na zachd od Kantonu. Zamieszkiway
w nim tubylcze plemiona Yao i Zhuang oraz chiscy Hakka, jak rodzina
Hong Xiuquana, to znaczy imigranci z pnocnych Chin, ktrzy tu przybyli
przed kilkoma wiekami, zachowali pnocny dialekt i inne cechy etniczne, na

190

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

przykad odrzucanie zwyczaju krpowania stp. Spoecznoci Hakka, cho sta


nowice mniejszo w poudniowych Chinach i rozproszone, byy niezwykle
ywotne i przedsibiorcze, a take dowiadczone w bronieniu si przed nie
rzadko wrogimi ssiadami.
Opowie o tym, jak Hong Xiuquan sta si powstaczym krlem poowy
Chin, obfituje w momenty dramatyczne, tajemnicze przypadki i czynniki oso
biste i spoeczne, czsto od tamtych czasw roztrzsane, podobnie jak historia
Napoleona Bonaparte czy Adolfa Hitlera. Nawrceni przez niego wierzyli, e
Bg kaza im zniszczy rzdy Mandurw i ustanowi nowy braterski i sio
strzany ad wrd dzieci Boga. Na czele ruchu stano szeciu dziaaczy zwi
zanych przysig braterstwa, a Hong Xiuquan by midzy nimi tylko pierwszym
wrd rwnych sobie. Gwnym dowdc wojskowym zosta niepimienny w
glarz Yang, na tyle jednak rozgarnity, by miewa objawienia i przemawia
gosem Boga w taki sposb, e Hong Xiuquan niemia. Kilku dalszych przy
wdcw miao najnisze tytuy uzyskane na egzaminach, nikt z nich nie by
zwykym chopem. Swj system polityczno-militarny zaczerpnli ze staroytnej
klasycznej Ksigi Obrzdw Zhou. Ich ruch odznacza si wysok motywacj,
dobr organizacj i pocztkowo surowym purytanizmem, nawet oddzieleniem
mczyzn od kobiet.
Chrzecijastwo taipingow czciowo zapoyczyo, a czciowo przetwo
rzyo dla potrzeb chiskich peny repertuar modlitw, pieni religijnych i obrz
dw. Gosio, e wszyscy ludzie s brami i siostrami oraz dziemi jedynego
prawdziwego Boga. W odrnieniu od politycznej biernoci taoizmu i buddyj
skiego oderwania od tego wiata protestancki Stary Testament wzywa do mar
szu przeciwko ciemicom. Zesp prawdziwie wiernych spord ludu Hakka
wyrni si dzielnoci na polu bitwy i najwiksz trosk o prostych ludzi. I nic
dziwnego! Nauczanie Hong Xiuquana stworzyo now chisk sekt zorgani
zowan do walki. Sekta ta wykorzystywaa wyprbowane techniki rozwijane
przez 1800 lat historii chrzecijastwa, ktre miay zaszczepi pomienn wiar
kademu czowiekowi i zapewni, e w jej subie wypeni swoje obowizki.
Chrzecijastwo taipingow byo jedynym w swoim rodzaju wschodnio-zachodnim amalgamatem idei i praktyk, sprzonym z wojowniczym dziaaniem. Po
dobny amalgamat pojawi si dopiero 100 lat pniej, gdy Chiny zapoyczyy
i zsinizoway marksizm-leninizm.
W roku 1850 w oddalonej od Pekinu prowincji Guangxi stacjonowa nie
liczny mandurski garnizon i roio si od przemytnikw opium i piratw, kt
rzy pynli Rzek Zachodni w gb ldu, uciekajc przed brytyjsk marynark
polujc na nich wzdu wybrzey. Wobec narastajcego chaosu zaczto szko
li oddziay lokalnej samoobrony, zarwno milicji, jak i bandytw, a niewiele
ich rnio, poniewa jedni i drudzy objadali lud. Maa kongregacja Czcicieli
Boga zbroia si, jak i inne grupy, w samoobronie, w istocie jednak miaa na

Rebelia i

191

restauracja

oku wiksze cele. Pod koniec roku 1850 okoo 20 tysicy wiernych stawio si
na wezwanie Hong Xiuquana i ruszyo do boju z cesarskim wojskiem, wysa
nym, aby ich rozproszy. 11 stycznia 1851 roku, w dniu swoich trzydziestych
smych urodzin, Hong Xiuquan ogosi si Niebiaskim Krlem Niebiaskiego
Krlestwa Wielkiego Pokoju.
Wojujca wiara taipingow inspirowaa armi zagorzaych bojownikw, kt
rzy przestrzegali we wczesnych latach surowej dyscypliny moralnej, pomagali
prostym ludziom, swoim oddaniem sprawie przycigali nowych wyznawcw
i budzili groz wrd przeciwnikw. Uywali wielu flag i chorgwi, czciowo
dla identyfikacji swoich oddziaw. Taipingowie nie podgalali sobie czoa i nie
nosili warkocza, czego daa dynastia Cjing jako oznaki lojalnoci (co za
uchwytny symbol!), pozwalali rosn wosom w naturalny sposb i std zy
skali sobie miano dugowosych rebeliantw". U zwolennikw istniejcego
porzdku ich wygld wywoywa jeszcze wikszy wstrzs ni ten, ktry wywoali
sto lat pniej studenccy rebelianci zachodniej kontrkultury.

Wojna domowa
Wojna szalejca w latach 1851-1864 przyniosa straszliwe straty w ludziach
i majtku (zob. Mapa 21.). Z rk do rk przechodzio okoo 600 warownych
miast i czsto towarzyszya temu masakra ludnoci. O ile amerykaska wojna
domowa na pocztku lat 60-tych X I X wieku bya pierwsz wielk wojn ery
industrialnej, w ktrej podstawowymi elementami stay si koleje i parowce
oraz precyzyjna bro, o tyle wojna taipingow z cesarstwem w Chinach bya
ostatni z wojen przednowoczesnych. Armie poruszay si na wasnych nogach
i objaday kraj. Nie dysponoway sub medyczn, nowoczesnymi mapami
ani telegrafem. Podczas oblenia niekiedy uywano artylerii, lecz najbardziej
lubian taktyk byo wykopanie tunelu pod murem, podoenie prochu strzel
niczego i wysadzenie murw miasta w powietrze. Flotylle donek i sampanw
walczyy na Yangzi i na wielkich jeziorach na poudnie od niej; parowce nale
ay do rzadkoci. Uywano muszkietw, ale do najwikszych rzezi dochodzio
w walce wrcz na miecze, noe, piki i kije. Taka walka wymagaa raczej mo
tywacji ni wyszkolenia technicznego.
Atakujca armia moga uzupenia straty, rekrutujc ludzi wrd miejsco
wej ludnoci lub nawracajc na swoj wiar wzitych do niewoli. Dowdca
jednak nie zawsze mg liczy na to, e takie oddziay nie oddadz swoich
pozycji, a jeszcze mniej na to, e zaatakuj przeciwnika. Generaowie cesar
scy przyprowadzali ze sob mandurskich i mongolskich wojownikw z rodw
onierskich, lecz wilgotne poudnie im nie suyo, a ich jedcy wrd pl
ryowych tracili na skutecznoci. Walka toczya si gwnie midzy Chiczy-

192

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

kami. Urzdowe raporty mwi o armiach liczcych 20 i 30 tysicy onierzy,


a czasami 200 i 300 tysicy. Liczby te ka si zastanowi, jak armie te ywiono
i jakimi szlakami si posuway w terenie prawie pozbawionym drg. Liczby te
podawano w zaokrgleniu i prawdopodobnie naley je zmniejszy.
W roku 1851 hordy taipingow ruszyy na pnoc, zdobyy Wuhan i na po
cztku roku 1853 posuway si w d Yangzi, eby zdoby Nankin i uczyni go
Niebiask Stolic. Ich strategia bya taka, jakiej naleao si spodziewa po
ambitnym komitecie zdominowanym przez niepimiennego wglarza - nie ma
jc wiedzy o wiecie zewntrznym, pozostawili Szanghaj w rkach cesarza i nie
nawizali adnych kontaktw z cudzoziemcami. Oszoomieni sukcesem, chcc
zdoby Pekin, wysali niewystarczajce siy na pnoc i jednoczenie na zachd,
eby opanowa Chiny centralne. Obie ekspedycje si nie powiody. Dowdcy
dziaali przewanie na wasn rk, nie dysponowali wiarygodnym wywiadem,
nie porozumiewali si ani nie koordynowali swoich akcji, po prostu stawiali
czoo sytuacji, w jakiej si znaleli. Przywdcy taipingow, zaabsorbowani reli
gi i wojn, nie mieli pojcia o gospodarce, polityce i oglnym planowaniu.
Nie mieli te wyszkolonych administratorw i na og nie udawao im si
zarzdza wsi jako baz zaopatrujc w ywno i rekruta. Zamiast tego ci
gnli od miasta do miasta, yjc z upw i rekwizycji, podobnie jak armia
cesarska. Jak twierdzi Philip Kuhn (w: C H O 10), byli praktycznie obl
eni w miastach", podczas gdy lokalna elita wacicieli ziemskich pozostawaa
na swoim miejscu na wsi. Wszystko to wynikao z ich fanatyzmu religijnego,
poniewa antagonizowa zamiast przyciga wyksztacon gentry, klas, ktra
moga bya dla nich sprawowa rzdy.
Z czasem wrd taipingow osaba pierwotna wiara i prostota. Wkrtce
kady z przywdcw mia w Nankinie wasn armi, paac, harem i stronnikw.
Spdzali wiele czasu na opracowywaniu systemw szlachectwa, honorw i ce
remonii. Kiedy misjonarze zoyli wizyt pierwszemu ministrowi w roku 1860,
ujrzeli go w zotem zdobionej koronie i odzianego, jak i jego urzdnicy, w szaty
z czerwonego i tego jedwabiu. Egalitaryzm nadal obowizywa tylko masy.
Pierwotni przywdcy wymordowali si w krwawej rzezi w roku 1856, gdy
Wschodni Krl, Yang, dziercy wadz wykonawcz i zarazem najwyszy do
wdca, uknu intryg, by uzurpowa sobie pozycj Niebiaskiego Krla, Hong
Xiuquana. Ten wic zmusi Pnocnego Krla, Wei, do zabicia Yanga i jego
zwolennikw, po czym stwierdzi, e upojony wadz Wei i jego zwolennicy
musz zosta zgadzeni przez Pomocniczego Krla, Shi Dakai. A ten z ko
lei poczu si tak zagroony, e odcign z wiksz czci armii na zachd,
pozostawiajc Honga samego, z niekompetentnymi krewniakami.
W pniejszych czasach zarwno narodowcy, jak i komunici prbowali
dopatrze si w dziedzictwie taipingow jakiego pozytywnego prototypu antymandurskiego patriotyzmu i reform spoecznych. Taipingowie wystpowali

Rebelia i restauracja

193

przeciwko temu wszystkiemu, co uwaa si zazwyczaj za zo - przeciwko hazar


dowi, opium, tytoniowi, bawochwalstwu, niewiernoci, prostytucji, krpowaniu
stp. Przyznawali specjaln pozycj kobietom, ktre wspieray armi, a nie
kiedy w niej suyy, oraz zarzdzay paacami zamiast eunuchw. Jednake
model taipingow i system egzaminacyjny, w ktrym posugiwano si traktatami
i pismami Hong Xiuquana, nie byy lepsze od poprzednich systemw. Idealne
wsplnoty skadajce si z dwudziestu piciu rodzin z jednym skarbcem nigdy
si na wsi nie przyjy. Program westernizacji ostatniego pierwszego ministra,
kuzyna Honga, Hong Ren'gana, ktry spdzi kilka lat wrd misjonarzy, nigdy
nie wszed w stadium realizacji. Jednoczenie ignorancja i ekskluzywno przy
wdztwa taipingow, brak programu ekonomicznego, nieumiejtno twrczego
wykorzystania walecznoci wasnych wojsk - wszystko to doprowadzio do rzezi
i skrajnej ndzy chiskiej ludnoci. Rebelia mas rzadko bywaa w Chinach do
przyjcia. A teraz okrya niesaw take chrzecijastwo.
Protestanccy misjonarze oburzali si z powodu naruszania ich monopolu
na goszenie sowa boego. Tych, ktrzy traktowali rzecz bardziej dosownie,
obraao twierdzenie Honga, e jest modszym bratem Jezusa, i to, e wpro
wadza chiski system rodzinny do chrzecijaskiego nieba, dodajc Bogu i Je
zusowi ony. Adaptacje dokonane przez Hong Xiuquana - jak dzi widzimy niewtpliwie daway chrzecijastwu najlepsz ze wszystkich szans na to, eby
stao si czci starej chiskiej kultury. Ktra z obcych religii mogaby podbi
Chiny bez chiskiego proroka? Jednake ci nieliczni misjonarze, ktrzy od
wayli si pojecha do Nankinu, mimo yczliwego przyjcia odnieli wyrane
wraenie, e chrzecijastwo taipingow nie potrzebuje ich rad i kierownictwa.
Taipingowie uwaali nawet, e stoj od nich wyej, jakkolwiek odnosili si
uprzejmie do wszystkich obcych braci" (wai xiongdi). Ich szste przykazanie,
Nie bdziesz zabija ani rani ludzi", wykorzystywao tradycyjn chisk glos:
Cay wiat jest jedn rodzin, a wszyscy ludzie s brami". Ksiga Trzech Zna
kw, napisana przez Hong Xiuquana dla dzieci i przeznaczona do uczenia si
na pami, opowiadaa o pomocy udzielonej przez Boga Mojeszowi i Izraeli
tom, o yciu i mierci Jezusa jako Zbawiciela i o staroytnym (z czasw Shang
i Zhou) chiskim kulcie Boga (tu niewiadomie idc za przykadem jezuitw).
Wadcy Qin, Han i Song jednak bdzili i dopiero Hong Xiuquana przyjto
w roku 1837 w niebie i powierzono mu misj zbawienia (chiskiego) wiata
przez wypdzenie mandurskich demonw. Wszystko to stanowio prawdziw
mieszanin rnych kultur i niewielu misjonarzy potrafio j strawi. Katolicka
Francja wystpowaa przeciwko protestantyzmowi taipingow, widzc w nim
jeszcze jeden przejaw za rozptanego przez Marcina Lutra.
Niebiaskie Krlestwo Wielkiego Pokoju podzielio losy Kartaginy - prze
ya tylko nazwa. Materiay o nim s stronnicze, poniewa wikszo pimien
nictwa taipingow zniszczono, z wyjtkiem tego, co przechowali obcokrajowcy

194

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

(niektre teksty odnaleziono dopiero w naszym stuleciu w bibliotekach fran


cuskich i brytyjskich). Utalentowani przywdcy pojawili si w jego ostatnich
latach, niestety zbyt pno. Sprawa, dla ktrej tylu ludzi oddao ycie, musiaa
mie wiele do zaoferowania, ale zapewne tylko w zestawieniu ze zdegenerowanym starym porzdkiem pod rzdami Mandurw.

Restauracja dynastii Qing w latach 60-tych


Dynastii Qing udao si przetrwa ataki zarwno wrogw krajowych, jak
i midzynarodowych, gwnie dziki zmianom w polityce i przywdztwie, ktre
znane s jako restauracja Qing. Z nadejciem roku 1861 wydawao si, e
mandat mandurskiej dynastii naprawd zosta wyczerpany. Grupa zagorza
ych przeciwnikw Zachodu odpowiedzialna za jej polityk poniosa porak
na skutek zajcia w roku 1860 Pekinu przez wojska brytyjskie i francuskie,
co zapewnio ostateczn akceptacj nierwnoprawnego systemu traktatowego.
Rwnoczenie nowy dowdca taipingow zlikwidowa chiskie oddziay oble
gajce Nankin, wtargn do delty Yangzi i na pocztku roku 1862 mia zagro
zi Szanghajowi. Kryzys ten wywoa w roku 1861 przewrt paacowy, ktry
wynis do wadzy nowe mandurskie kierownictwo z cesarzow-wdow (Cixi)
jako regentk. Przewodzili mu dwaj Mandurowie, ksi Gong i Wielki Radca
Wenxiang. Opowiadali si za dwoist polityk: w stosunkach z zagranic akcep
towali system traktatowy dla uspokojenia obcych mocarstw, a w kraju chcieli
rozprawi si z rebeliantami. Ta bardziej elastyczna polityka zapocztkowaa
restauracj wadzy Qing. (Restauracja" - zhongxing - to tradycyjny termin
dla dynastycznego odrodzenia w rodkowej fazie".)
Nowym dowdc wojsk zwalczajcych taipingow by Zeng Guofan, konfu
cjaski uczony z Hunanu. Kiedy wysano go w roku 1852 z Pekinu do domu
z zadaniem zorganizowania milicji, przerazi si, widzc bluniercze jego zda
niem i gwatowne ataki taipingow na cay konfucjaski porzdek. By zdecy
dowany przeciwstawi si temu w sposb uwicony tradycj, poprzez odnow
moraln. Przystpi zatem do tworzenia armii dla obrony przed taipingami.
Rekrutowa dowdcw o podobnych pogldach, lojalnych wobec niego osobi
cie, ci dobierali sobie podkomendnych, a oni z kolei - pojedynczo - onierzy.
Powstaa w ten sposb sie dowdcw i stronnikw zwizanych ze sob, zdol
nych do wspierania si wzajemnie i powicenia w walce. Byo to zastosowanie
w wojsku idei wzajemnej odpowiedzialnoci wedug zajmowanej pozycji, idei,
ktra oywiaa system rodzinny. I okazao si skuteczne. onierzy pieczoo
wicie dobierano z waciwych rodzin, dobrze opacano i szkolono.
Zeng Guofan zbudowa rdldow flot na Yangzi, zakada wytwrnie
broni i umiejtnie gospodarowa posiadanymi zasobami. Wraz z wykrusza-

Rebelia i restauracja

195

niem si dawnych onierzy taipingow z ludu Hakka w poudniowych Chinach


hunaska armia Zeng Guofana zacza zwycia. Kiedy Mandurowie zrozu
mieli, e najwiksze nadzieje mog pokada w Chiczykach lojalnych wobec
dawnego porzdku, Zeng Guofan mg swoich gwnych zastpcw uczyni gu
bernatorami prowincji i w ten sposb zsynchronizowa wysiki wojenne. M e
todycznie okra taipingow, posuwajc si w gr Yangzi, gdzie Wuchang,
stolica prowincji Hubei i Hunan, sze razy przechodzi z rk do rk, a na
stpnie z biegiem Yangzi, gdzie wojska anglo-francuskie w kocu zaniechay
neutralnoci i pomagay broni regionu Szanghaj-Ningbo.
Dziki zaakceptowaniu zachodniego systemu traktatowego i popieraniu
na prowincji generaw z konserwatywnych krgw konfucjaskich nowi przy
wdcy w Pekinie za regencji modej cesarzowej-wdowy (Cixi) zdoali stumi
do roku 1864 powstanie taipingow i przeduy ycie dynastii. W wyideali
zowanym wizerunku tej ery upatruje si prawdziwie konserwatywnej prby
restauracji", podobnej do tej, ktr podjto po zaoeniu Pniejszej Dyna
stii Han czy te po wielkiej rebelii w rodkowym okresie epoki Tang. Mary
Clabaugh Wright (1957), historyk i pionierka b a d a nad restauracj, szczeg
owo opisaa, jak w latach 60-tych X I X wieku starano si reanimowa kompo
nenty tradycyjnego pastwa konfucjaskiego: grupa pryncypialnych cywilnych
urzdnikw, wyselekcjonowanych na podstawie egzaminw z ksig klasycznych
i lojalnych wobec panujcej dynastii, stumia drastycznymi metodami rebeli
i staraa si dobrotliwie troszczy o gospodark roln i oglny dobrobyt. Za
prowadzono porzdek w prowincjach centralnych, zmniejszono podatki, przy
wrcono upraw ziemi, zakadano szkoy, utalentowan modzie rekrutowano
do suby pastwowej. Wprawdzie zalecenia najwyszych urzdnikw szy da
lej, lecz na najniszym poziomie dziaa faktycznie nie mona byo osign
wicej. Przywracajc w ten sposb do ycia tradycyjny porzdek, przywdcy
restauracji zaczli take przyjmowa kultur Zachodu. Zakadali fabryki zbro
jeniowe zaopatrujce w nowoczesn bro, budowali parostatki, tumaczyli za
chodnie podrczniki techniczne i prawa midzynarodowego, stworzyli prototyp
ministerstwa spraw zagranicznych w postaci specjalnego komitetu (tzw. Zongli
Yamen) podporzdkowanego Wielkiej Radzie. Wkrtce nowoczenie uzbro
jone nowe prowincjonalne i regionalne armie uniemoliwiy powstania chop
skie. Wysiki te wspieraa polityka wsppracy ze strony mocarstw zachodnich,
wrd ktrych rywalizacja nasilia si dopiero w latach 70-tych.
wiesze kompleksowe oceny nie s tak entuzjastyczne. Odnotowuj fakt,
e restauracja wyniosa do wadzy niewyksztacon i obskuranck cesarzow-wdow. Westernizacj pozostawiono na og wadzom prowincji, w ktrych
dominowali Chiczycy, co stawiao Mandurw w pozycji defensywnej. Wysiki
prowincji nie byy koordynowane ani popierane przez Pekin. Ostatecznie odro
dzona witalno administracji cesarskiej nie zdoaa pokona bezwadu trdy-

196

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

cyjnego chiskiego porzdku. Mg funkcjonowa tylko na wasnych zasadach,


a te okazay si przestarzae. Przywdcy restauracji trzymali si kurczowo kon
serwatywnej tezy o nadrzdnoci rolnictwa jako podstawy przychodw pastwa
i dobrobytu ludnoci. Nie mieli koncepcji rozwoju gospodarczego i zdecydo
wanie wystpowali przeciw deniu do zysku. Nadal lekcewayli handel, rw
nie zagraniczny, jako dziaalno nieprodukcyjn. Starali si raczej chopom
i biurokracji zaszczepi klasyczne ideay skromnoci i nieprzekupnoci, tak aby
pody ziemi wystarczay na utrzymanie ludu i rzdu. Dc do wspomoenia
rolnictwa, prbowali bez wikszego sukcesu (jak wykaza Kwang-Ching L i u
w: C H O 10) obniy podatki gruntowe w dolnym regionie Yangzi, nie pr
bowali jednak obniy renty dzierawnej czy ograniczy wasnoci ziemskiej.
Starali si oywi system robt publicznych niezbdny dla regulacji wd, lecz
nie udawao im si opanowa Rzeki tej lepiej ni poprzednikom.
Po roku 1870 restauracja z wielu przyczyn utracia ywotno. Jej przy
wdcy sumiennie dyli do oywienia przeszoci zamiast twrczo podchodzi
do przyszoci kraju. Nie potrafili naleycie zainspirowa niszych szczebli ad
ministracji ani upora si z technicznymi i intelektualnymi problemami westernizacji. Sam impet ich konserwatywnych i restauracyjnych wysikw zablokowa
w sposb zasadniczy waciw reakcj Chin na kontakty z Zachodem.

Stumienie innych rebelii


Niewtpliwym sukcesem restauracji byo stumienie rebelii. W czasie gdy
taipingowie kontrolowali dolny region Yangzi, na pnoc od nich, midzy rzek
Huai a Rzek t, zrodzi si inny ruch buntowniczych band, noszcy na
zw Nian (zob. Mapa 21.). Ich baz tworzyy ufortyfikowane waami ziemnymi
wsie na poudniowym skraju Rwniny Pnocnochiskiej. Nian zorganizowali
wasny system chorgwi jedzieckich, a swoj baz terytorialn kontrolowali,
przejwszy lokalne oddziay milicji. Ruch Nian, cho pozbawiony dynastycz
nych ambicji taipingow, w latach 1853-1868 zaj miejsce cesarskiej admini
stracji na znacznych obszarach i niepokoi ssiednie prowincje upieczymi
najazdami w poszukiwaniu ywnoci.
Wysiki wadz zmierzajce do wykurzenia Nian z ich ufortyfikowanych
gniazd koczyy si niepowodzeniem. Zrwnane z ziemi way wyrastay po
nownie. Generaowie rekrutujcy si spord wyksztaconych konfucjanistw,
ktrzy pokonali taipingow, prbowali pozbawi Nian poparcia wrd rolnikw
na wsi, obiecujc mieszkacom bezpieczestwo, mier przywdcom i amnesti
dla ich zwolennikw. Tymczasem w kilku czciach pnocnych Chin wybuchay
inne powstania, ktre zostay ostatecznie stumione wraz z ruchem Nian przez
nowe prowincjonalne armie dysponujce nowoczesn broni. Wojska odciy

Rebelia i restauracja

197

konnic buntownikw od zasobw ywnoci i rekrutw, po czym za pomoc


blokady i wasnej konnicy zniszczyy rebeliantw na rwninie.
Jako echa tych rewolt wstrzsajcych centralnymi i pnocnymi Chinami
na poudniowym i pnocnym zachodzie wybuchay take w latach 60-tych
i 70-tych krwawe powstania chiskich muzumanw. Dochodzio do zacitych
walk, ktre dopiero teraz zaczyna si bada. Oglnie mwic, ruch zmierzajcy
do zmian w nowoytnych Chinach rozpocz si wedug tradycyjnego schematu
jako powstanie chopskie tumione przez wadze w czasie restauracji. Zgino
wwczas wiele milionw nieszczsnych ludzi. Walki w kocu ustay z powodu
wyczerpania si. Wedug wspczesnych szacunkw liczba ludnoci w roku 1850
sigaa 400 milionw, a w 1873 po rebelii taipingow, Nian, muzumanw i in
nych mniejszych buntach - okoo 350 milionw.
Tak wic zniewolenie Chin przez zachodnie kanonierki, a nawet anglo-francuska okupacja Pekinu w roku 1860 byy to krtkotrwae, niewielkie i mar
ginalne klski w porwnaniu z rebeliami, ktre rozgorzay w centralnych pro
wincjach w poowie wieku. Europejczycy i Amerykanie zapewnili sobie spe
cjalne przywileje w nowych chiskich portach traktatowych, ale znajdowali si
na marginesie tych wielkich spoecznych niepokojw i nie oni byli ich spraw
cami. Dla niektrych Chiczykw reprezentowali w tym czasie nowy ad i nowe
szanse, a dla wikszoci nie mieli znaczenia.
Na pocztku lat 60-tych zarysowao si nowe nieformalne porozumienie
midzy Brytyjczykami a dynasti Qing. Wielka Brytania potrzebowaa stabi
lizacji ze wzgldu na handel i dlatego pomagaa Pekinowi w zakupie flotylli
parowych kanonierek (majcych decydujce znaczenie w tamtych czasach),
cho umowa nie dosza do skutku z powodu nieporozumienia, kto bdzie flot
dowodzi. Robert Hart wraz ze swoim U r z d e m Ce Morskich, dziaajcym
jako instytucja rzdowa, sta na czele tych Brytyjczykw, ktrzy zachcali do
modernizacji administracji skarbowej i uatwie dla handlu. Pomagajc dyna
stii Qing utrzyma stabilno, odgrywali w wewntrznej polityce kraju rol,
ktr mieli pniej zaatakowa chiscy patrioci.

Rozdzia 11

Wczesna modernizacja
i upadek wadzy Qingw

Ruch na rzecz wzmocnienia pastwa i jego fiasko


W nastpnych dziesicioleciach po restauracji Qing, w latach 60-tych X I X
wieku, wybitne osobistoci ycia politycznego - zarwno Mandurowie, jak
i Chiczycy - prboway zaadaptowa zachodnie metody i instytucje. Ruch
ten, badany przez Alberta Feuerwerkera, Kwang-Ching L i u i innych, opiera
si na atrakcyjnej, lecz zwodniczej koncepcji, w myl ktrej chiska nauka to
fundament, a zachodnia wiedza suy celom praktycznym" - tak jakby mona
byo uywa zachodniej broni, parowcw, wiedzy i technologii, eby zachowa
konfucjaskie wartoci. Dzi, patrzc wstecz, moemy dostrzec, e kanonierki
i stalownie nios ze sob wasn filozofi. Jednake generacja lat 1860-1900
trzymaa si kurczowo frazesu, e Chiny mog poowicznie wkroczy w nowo
czesno, tak jakby dao si poowicznie przeskoczy przez wezbran rzek.
Kierujc si klasycznym, a wic nie cudzoziemskim hasem wzmacniania
samego siebie", przywdcy chiscy zaczli stosowa zachodni bro i maszyny
i szybko si przekonali, e zostali wcignici w nieubagany proces, w kt
rym jedno zapoyczenie prowadzi do nastpnego, od maszyn do technologii,
od nauk cisych do nauki w ogle, od nowych idei do zmiany instytucji i wresz
cie od reform konstytucyjnych do rewolucji republikaskiej. Zudno wyobra
e o poowicznej westernizacji jedynie w zakresie narzdzi, lecz nie wartoci,
bya dla wielu konserwatywnych uczonych oczywista, dlatego sprzeciwiali si
wszystkiemu, co pochodzio z Zachodu.
Przywdcami ruchu na rzecz wzmocnienia kraju byli ludzie, ktrzy,
jak uczony-urzdnik Zeng Guofan i jego modszy pomocnik L i Hongzhang

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

199

(1832-1901), unicestwili taipingow i zaoyli w Szanghaju wytwrni armat


i kanonierek. Ju w roku 1864 L i Hongzhang wyjania rzdowi w Pekinie,
e dominacja obcokrajowcw wynika z ich przewagi w uzbrojeniu, e prby
wypdzenia ich s beznadziejne i e chiskie spoeczestwo stano wobec
najwikszego kryzysu od chwili zjednoczenia przez Pierwszego Cesarza Qin
w 21 roku p.n.e. L i Hongzhang zakoczy swj wywd wnioskiem, e Chiny,
jeli chc si wzmocni, musz nauczy si korzystania z zachodnich maszyn, co
implikuje szkolenie chiskiego personelu. Ten prosty fakt sta si natychmiast
oczywisty dla Japoczykw po przybyciu Perry'ego w roku 1853. Tymczasem
w Chinach ruch na rzecz westernizacji hamowaa na kadym kroku ignoran
cja i uprzedzenia konfucjanistw. Ten brak reakcji w Chinach na wyzwania ze
strony Zachodu, w latach gdy Japonia gwatownie si modernizowaa, stanowi
jeden z najwikszych kontrastw w historii.
Wielokrotnie ukazywano trudnoci, jakie miay Chiny. Na przykad, eby
uprzystpni nauk Zachodu, w X V I I i X V I I I wieku blisko osiemdziesiciu
jezuickich misjonarzy przeoyo na jzyk chiski przeszo 400 dzie w ponad
poowie dotyczcych chrzecijastwa, a w jednej trzeciej nauk cisych. Prote
stanccy misjonarze na pocztku X I X wieku opublikowali okoo 800 pozycji,
lecz niemal wszystkie jako rozprawy religijne albo przekady Pisma witego
pisane byy w jzyku potocznym i adresowane do prostych ludzi, nie do chi
skich uczonych. W ostatnich 30 latach X I X wieku pewien utalentowany Anglik
(John Fryer) z szanghajskich zakadw zbrojeniowych wsppracowa z chi
skimi uczonymi, tumaczc ponad 100 dzie naukowych i technicznych i tworzc
potrzebn terminologi. Niemniej dystrybucja tych dzie miaa ograniczony za
sig i zapewne niewielu chiskich uczonych je czytao, a ich przygotowanie za
leao od inicjatywy obcokrajowcw lub urzdnikw, a nie od patronatu tronu.
W roku 1862 w stolicy powstaa szkoa tumaczy jako instytucja rzdowa,
ktra miaa przygotowywa modych mczyzn do dyplomatycznych negocja
cji. Na jej czele sta amerykaski misjonarz i wykadao tam dziewiciu zagra
nicznych profesorw. Propagowa j Robert Hart i popiera U r z d Ce, tote
wkrtce uczyo si w niej obcych jzykw ponad stu mandurskich i chiskich
studentw. Jednak - nastawieni wrogo wobec wszystkiego co obce - konfu
cjanici sprzeciwiali si nauczaniu obcych przedmiotw. Trzeba byo si tu
maczy, powoujc na faszyw tez, e nauka Zachodu zapoyczya korzenie
od staroytnej chiskiej matematyki [...]. Chiny wynalazy m e t o d , a Zachd
j sobie przyswoi".
Zawi uczonych, ktrych pozycja zwizana bya z klasyczn nauk chi
sk, bardzo wyranie ukazuje przypadek studenta Yung Winga. W roku 1847
misjonarze zabrali go do Stanw Zjednoczonych, gdzie w roku 1854 ukoczy
studia na uniwersytecie Yale. Kiedy po omiu latach pobytu za granic powr
ci do Chin, musia czeka niemal dziesi lat, zanim Zeng Guofan wykorzysta

200

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

go jako agenta przy zakupie maszyn i jako tumacza. Propozycja Yung Winga,
eby wysya studentw za granic, zostaa wzita pod uwag dopiero pitna
cie lat po jego powrocie. W roku 1872 sta na czele misji edukacyjnej, ktra
przywioza 120 chiskich studentw w dugich chaatach do Hartfordu w stanie
Connecticut. Wraz z nimi przybyli tam tradycyjni nauczyciele, eby przygoto
wa tych przyszych modernizatorw Chin do egzaminw z klasykw, nadal
niezbdnych, jeli mieli zosta urzdnikami. Yung Wingowi rwnie przydzie
lono jako koleg obskuranckiego uczonego, ktrego zadaniem byo pilnowanie,
by kontakty z Zachodem nie poderway konfucjaskiej moralnoci studentw.
W roku 1881 cay projekt zarzucono.
Tego rodzaju postawy utrudniay wczesn industrializacj. Konserwatyci
obawiali si, e kopalnie, koleje i linie telegraficzne narusz harmoni mi
dzy czowiekiem a natur (fengshui) i stworz najrozmaitsze problemy - za
kc spokj cesarskich przodkw, spowoduj gromadzenie si buntowniczych
grnikw, pozbawi zajcia przewonikw i tragarzy, pochon fundusze rz
dowe, uzaleni kraj od obcych maszyn i technikw. Nawet jeli udawao si
pokona takie obawy, modernizatorzy musieli stawia czoo ogromnym trud
nociom praktycznym, brakowi menederskich umiejtnoci i kapitau. Wielkie
przedsiwzicia musieli sponsorowa wysocy urzdnicy, najczciej w myl for
muy urzdowego nadzoru i dziaalnoci handlowej". To oznaczao w praktyce
sparaliowanie przedsiwzicia przez biurokratyzm. Menederowie handlowi
pozostawali pod kontrol swoich urzdniczych patronw. Obie grupy odsysay
z nowych przedsibiorstw dla siebie biece zyski, tak e te nie byy ponow
nie inwestowane. Nigdy nie osignito nieprzerwanego procesu samoistnego
rozwoju przemysu przez ponowne inwestowanie zyskw.
Tak wic industrializacja Chin pod koniec X I X wieku generalnie si nie
powioda, mimo e wiele oficjalnie sponsorowanych projektw zapowiadao si
obiecujco. Na przykad, zaoona przez L i Hongzhanga w roku 1872 Chi
ska Kompania Handlowej eglugi Parowej otrzymywaa subsydia na przewz
z delty Yangzi ryu niezbdnego do wyywienia stolicy. Po roku 1415 niemal
nieustannie due flotylle donek wiozy ry Wielkim Kanaem. Teraz mona go
byo szybko przewie drog morsk z Szanghaju do Tianjinu. W roku 1878 na
pnoc od Tianjinu, w Kaiping, powstay kopalnie wgla, ktre miay zaopatry
wa parowce, a w trzy lata pniej uruchomiono pierwsz sta lini kolejow
do przewozu wgla. A jednak do koca wieku te wzajemnie si wspierajce
przedsiwzicia niezbyt si rozwiny. Chiska Kompania Handlowej eglugi
Parowej, grabiona przez protektorw, menederw i pracownikw, przegry
waa w konkurencji z eglug brytyjsk. Powanie zaduone u cudzoziemcw
kopalnie w Kaiping przejte zostay w roku 1900 przez Herberta Hoovera i in
nych. Chiny zaniedbyway budow linii kolejowych, popieray j po roku 1898
tylko imperialistyczne pastwa w swoich strefach wpyww.

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

201

W ostatniej fazie trzydziestoletnich rzdw L i Hongzhanga jako gene


ralnego gubernatora w Tianjinie jego gwnym rywalem by Zhang Zhidong,
ktry rzdzi przez osiemnacie lat w Wuhanie. Zaoy tu odlewni elaza,
ktra przeksztacia si w stalowni, a take akademie wojskowe i szkoy iny
nieryjne: telegraficzn, grnicz, kolejow i rzemielnicz. Niemniej liczy na
to, e uda si ca t technologi wczy w system konfucjaski.
Modernizacja Chin staa si zatem gr garstki wysokich urzdnikw, ktrzy
zdawali sobie spraw z koniecznoci modernizacji i starali si znale fundu
sze, ludzi i wytycza projekty w letargicznym na og, jeli nie wrogim, oto
czeniu. Przywiecaa im nadzieja na osobiste korzyci i wadz, jednake dwr
cesarzowej-wdowy, w odrnieniu od dworu cesarza Meiji w Japonii, nie da
wa im silnego ani staego wsparcia. Przeciwnie, cesarzowa-wdowa pozwalaa
konserwatystom blokowa poczynania innowatorw, tak eby to ona moga
decydowa o rwnowadze. Poudniowe Chiny jak zwykle obfitoway w wia
te umysy poszukujce nowych szans, zwaszcza w szybko rozrastajcych si
miastach-portach traktatowych, dlatego koniec X I X wieku by czasem wielu
pionierskich przedsiwzi, lecz niewielu zasadniczych zmian. Westernizacja
sprowadzaa si do wysikw kilku wysokich urzdnikw w paru prowincjach,
czciowo dlatego, e suyo to zrwnowaeniu si midzy centrum a prowin
cjami - dwr mg unikn kosztw i odpowiedzialnoci - a czciowo dlatego,
e jedynie urzdnicy w portach traktatowych, kontaktujcy si z cudzoziem
cami, mogli dostrzega szanse i uzyska ich pomoc.
Do rozliczenia polityki wzmacniania kraju doszo w czasie wojny chisko-japoskiej w latach 1894-1895. Ze wzgldu na rozmiary Chin stawiano na
ich zwycistwo. L i Hongzhang by innego zdania i stara si zapobiec woj
nie. Chiny przystpiy do tworzenia marynarki wojennej w latach 70-tych. L i
Hongzhang zakupi w latach 80-tych krowniki oraz sprowadzi instrukto
rw i doradcw z Wielkiej Brytanii. Pniej Krupp przelicytowa Armstronga
i do floty doczono dwie wiksze jednostki niemieckie. Pod koniec lat 80-tych
na skutek intryg na najwyszym szczeblu fundusze przeznaczone na budow
marynarki wojennej przekazano w skandaliczny sposb na nowy paac letni
dla cesarzowej-wdowy. Wedug szacunkw Harta marynarka powinna mie
36 milionw uncji [jakie 50 milionw dolarw amerykaskich], a oto nie ma
ani miedziaka!" We wrzeniu 1894 roku stwierdzi, e Chiczycy nie maj
p o c i s k w dla okrtw Kruppa ani te p r o c h u dla okrtw A r m
stronga". W wojnie z Japoni zaangaowana bya tylko pnocnochiska armia
i flota L i Hongzhanga (a nie siy centralnych i poudniowych Chin), niektre
z pociskw floty zamiast prochu wypenione byy piaskiem.
Interweniujc w Korei w roku 1894 i tumic rebeli Koreaczykw,
Japoczycy przy okazji rozgromili pnocnochiska armi L i Hongzhanga,
a w jednej z pierwszych nowoczesnych bitew morskich w pobliu ujcia rzeki

202

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

Yalu zatopili bd zniszczyli jego flot. Dowodzi ni stary genera, kawalerzysta, ktry ustawi okrty obok siebie jak szarujc konnic, a Japoczycy
oskrzydlili j z dwch stron. Turyci zwiedzajcy dzi marmurowy statek nad
jeziorem w Letnim Paacu pod Pekinem powinni wyobrazi sobie na nim na
pis: In memoriam: tu znajduje si to, co mogo by marynark nieboszczki
dynastii Cjing".
Z naszej dzisiejszej perspektywy zdumiewajce jest to, e brzemi pierw
szej chiskiej wojny nowych czasw zoono na barki prowincjonalnego urzd
nika, jak gdyby chodzio jedynie o obron odcinka granicy, za ktry odpowia
da. Dynasti mandursk oczywicie oskarano o niepatriotyczn gupot, lecz
problem tkwi gbiej, nie tylko w jej niechiskim pochodzeniu. Bd wyranie
tkwi w samej monarchii, w powierzchownoci zarzdzania krajem, w ustrojo
wej niezdolnoci rzdu do stania si nowoczesnym rzdem centralnym.
Dynastia Cjing przetrwaa rebelie chiskiego ludu, teraz jednak sprawy
stosunkw zagranicznych wymkny jej si z rk. Na skutek japoskiego zwy
cistwa nad Chinami Daleki Wschd czekao dziesiciolecie imperialistycznej
rywalizacji. Chiny zaduyy si u europejskich wacicieli obligacji, eby spaci
odszkodowanie. W roku 1898 Rosja, Niemcy, Wielka Brytania, Japonia i Fran
cja zajy bd zaday dla siebie stref wpyww w Chinach. Na og tereny
te obejmoway duy port jako baz dla marynarki, lini kolejow biegnc na
jego zapleczu i kopalnie, ktre mona byo wzdu linii zbudowa. Chiny chcc
zaszachowa Japoni, zaprosiy do Mandurii Rosj, ktra po wojnie rosyjsko-japoskiej w roku 1905 musiaa si zadowoli pnoc, podczas gdy zwyciska
Japonia umocnia si w poudniowej Mandurii i Korei.
Wszystko to zdawao si zapowiada upadek Chin. Czy mogo pospieszy
im na ratunek nowe pokolenie z now nauk? Czy nowa nauka moga dopro
wadzi do narodowego odrodzenia pod siln wadz?

Walka chrzecijastwa z konfucjanizmem


Wikszo Chiczykw uwaaa misjonarzy chrzecijaskich za ideolo
giczne rami obcej agresji. Konflikt zainicjowany w X V I I wieku odrodzi si
znowu w X I X i przebiega na wielu paszczyznach: politycznej, intelektual
nej i spoecznej.
Politycznie - chrzecijastwo byo heterodoksj. Pocztkowo sprawiao
wraenie jeszcze jednej sekty typu buddyjskiego z wasnym systemem reli
gijnym, zbawicielem, moraln win i sposobem na jej zmazanie - czyli ele
mentami wystpujcymi niemal we wszystkich religiach. Wikszo sekt reli
gijnych, jak Biay Lotos, bya zakazana, tote musiay si sta organizacjami
tajnymi. Po tym, jak spektakularne kontakty jezuitw w X V I I wieku urway si

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

203

na skutek kontrowersji w kwestii obrzdw, ktre nastawiy papiea w Rzy


mie nieprzyjanie wobec cesarza Chin, chrzecijastwo w roku 1724 zostao
zakazane. Cofnito zakaz dopiero w roku 1846 na skutek nalega Francji.
Chiskie wsplnoty katolickie przetrway, jednak zagraniczni ksia musieli
dziaa w ukryciu.
Protestanccy misjonarze byli reformatorami z powoania i rozwijana przez
nich dziaalno od razu wywoaa konflikty z konfucjanistami wierzcymi we
wasne reformy. Misjonarze i chiska elita-gentry z natury rzeczy musieli by
rywalami. Jedni i drudzy cieszyli si przywilejami i znajdowali poza zasigiem
wadzy naczelnikw powiatw. Jedni i drudzy gosili doktryn kosmiczn. Ry
walizacja bya nieunikniona. Paul Cohen cytuje jako reprezentatywn wypo
wied jednego z wczesnych misjonarzy, ktry za zewntrznymi przejawami
ogady i subtelnoci konfucjaskiej elity nie dostrzeg niczego poza przebie
goci, ignorancj, prymitywizmem, wulgarnoci, aroganck zarozumiaoci
i zatwardzia nienawici do wszystkiego co obce". Pogld ten odwzajemniano.
Konfucjascy uczeni i gentry widzieli w misjonarzach zagranicznych wywrotow
cw, ktrych w ich niemoralnym postpowaniu i naukach wspieray kanonierki.
Konserwatywni patrioci nienawidzili i bali si tych obcych intruzw, lecz wraz
z nadejciem nowych czasw przegrali. Wikszo dotd dostpnych materia
w pisanych ma charakter polemiczny, pochodzi gwnie od zwyciskich mi
sjonarzy i chiskich chrzecijan. Materiay te umiejtnie zreasumowane przez
Cohena (w: C H O 10) ukazuj, e niewielu Chiczykw nawrcio si na
chrzecijastwo, natomiast misjonarska agresywno sigaa daleko.
Na lata 1860-1900 przypada stopniowe poszerzanie sieci stacji misyj
nych we wszystkich prowincjach na podstawie zagwarantowanego w traktatach
prawa eksterytorialnoci i prawa do siedzib w gbi kraju, ktre nielegalnie w
czy do jednego z traktatw gorliwy francuski tumacz. Zbudowany na swoich
starych fundamentach, Koci katolicki liczy w roku 1894 okoo 750 euro
pejskich misjonarzy, 400 chiskich ksiy i ponad p miliona komunikantw.
Protestanckie misje rozpoczy dziaalno w Kantonie, gdzie po roku 1807 bry
tyjska Kompania Wschodnioindyjska zatrudnia Roberta Morrisona. Pierwsi
Amerykanie przybyli w roku 1830. W roku 1894 protestanck dziaalno mi
syjn prowadzio ponad 1300 misjonarzy, gwnie brytyjskich, amerykaskich
i kanadyjskich, oraz blisko 500 stacji - kada z kocioem, domem misyjnym,
kapliczkami ulicznymi, zazwyczaj z niewielk szko i w miar moliwoci szpi
talem lub przynajmniej ambulatorium - w 350 miastach i miasteczkach. U d a o
si im pozyska wrd chiskiej ludnoci mniej ni 60 tysicy wyznawcw. Naj
wyraniej Chinom nie byo przeznaczone sta si krajem chrzecijaskim.
Wzrost kontaktw po roku 1860 prowadzi do staych tar midzy gentry
a misjonarzami. Zwaszcza wrd hunaczykw, ktrzy stawili opr chrzeci
jaskim" taipingom, wojowniczy ruch antychrzecijaski organizowa obron

204

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

ideologiczn i podega do aktw przemocy. Typowe, e gentry rozpowszech


niaa plotki o niemoralnym zachowaniu misjonarzy, gdy mczyni i kobiety
modlili si razem. Sensacyjna literatura pornograficzna, odgrzebana z X V I I
wieku, opisywaa bestialskie orgie, w ktrych uczestniczy mieli ksia, za
konnice i nawrceni. Wystarczyo, eby gentry wywiesia oznajmienia, gdzie
i kiedy ludzie maj si stawi, eby wywoa rozruchy. Doszo do tysicy incy
dentw, o setkach meldowali kanaami dyplomatycznym misjonarze dajcy
zadouczynienia i urzdowej ochrony ich prawa do nawracania, zagwaran
towanego w traktatach.
Pod grob kanonierek urzdnicy cesarscy musieli stawa po stronie obco
krajowcw i egzekwowa postanowienia traktatw, co jeszcze bardziej podry
wao presti dynastii. Katolicy popierali swoich neofitw w ich sprawach sdo
wych. Francuzi, nie prowadzcy handlu na wielk skal, wystpowali w obronie
misji katolickich, ktrych biskupi domagali si pewnego rodzaju pozycji urz
dowej i niekiedy j uzyskiwali.
Protestanccy misjonarze nalecy do kilkunastu Kociow wczenie pod
jli walk o opanowanie jzyka chiskiego i wypracowanie terminologii nie
zbdnej, by przekaza ich przesanie. Istniao ju chiskie sownictwo na ozna
czenie Boga, duszy, grzechu, skruchy i zbawienia. Misjonarze-tumacze sta
nli wobec nastpujcego problemu: jeeli uyj ustalonego terminu, na og
wywodzcego si z buddyzmu, to wtedy myl chrzecijaska nie bdzie si
odrnia od innych wierze, a jeeli uciekn si do neologizmu, to trudniej
bdzie ich zrozumie. Problem ten sta si najbardziej palcy w przypadku cen
tralnego pojcia chrzecijastwa, okrelenia Boga. Po wielu sporach katolicy
zdecydowali si na Pana Nieba, niektrzy protestanci na Pana na Wysoko
ciach, a inni na Boskiego Ducha. Pewien przekad Biblii na jzyk chiski
znalaz si w impasie, poniewa misjonarze nie zdoali si pogodzi, jak na
zwa zasadniczy filar swojej religii.
Podczas chrzecijaskiej okupacji Chin"- jak to niemdrze nazwano protestanccy misjonarze wraz ze swoimi szkkami i elementarn wiedz me
dyczn pojawili si w wikszych miastach, gdzie mogli niekiedy dotrze z ulot
kami do kandydatw do egzaminw pastwowych. Na og jednak Ameryka
nie, wywodzcy si przewanie ze rodowisk farmerskich, uwaali ycie na wsi
za przyjemniejsze i dajce lepsze widoki na rywalizacj z konfucjanizmem. Ko
ci protestancki rozwija si wolno, lecz nieustannie. Liczba nawrconych na
chrzecijastwo i praktykujcych przekroczya w 1900 roku 100 tysicy, co byo
kropl w chiskim morzu, za to protestanccy misjonarze byli wielkimi budow
niczymi instytucji. Na swoich terenach wznosili budynki w zagranicznym stylu,
zatrudniali chisk sub, szybko otwierali szkoy, ambulatoria i publiczne
przychodnie lekarskie. Pierwszymi Chiczykami zyskanymi dla Chrystusa by
wali czsto klienci lub wsppracownicy, na przykad kucharze czy dystrybuto-

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

205

rzy publikacji religijnych, ale i utalentowani idealici, na ktrych wielkie wra


enie wywierao ycie cudzoziemcw i ktrzy gotowi byli przyj obc religi.
Pod koniec X I X wieku wielu chiskich reformatorw przyjo chrzecijastwo,
poniewa wydawao im si, e sekretem potgi Zachodu i najlepsz drog do
ratowania Chin jest wielka trjca - przemys, chrzecijastwo i demokracja.

Ruch reform
Dugo trwao, zanim w pnym okresie imperialnym tendencje, ktre poja
wiy si w chiskiej nauce, zbliyy j do kierunku zainteresowa dominujcego
w stosunkach Chin z zagranic. W tych samych latach, gdy tak si rozrasta
chiski handel, w nauce pojawi si trend od filozofii do filologii", jak to okre
li Benjamin Elman (1984). Jego istota sprowadzaa si do tego, e zamiast
troszczy si o sdy moralne i zasadnicze pryncypia, chiscy uczeni intereso
wali si bardziej cisymi naukami technicznymi, mniej zwizanymi z oglnymi
zagadnieniami kultury. Zapewne dawao to lepsze przygotowanie do rozwi
zywania specyficznych nowoczesnych problemw.
Delta dolnej Yangzi, gdzie pod koniec X V I I I wieku skoncentrowa si
w znacznym stopniu nowy handel midzyregionalny, staa si w tym samym
czasie rwnie orodkiem nauki nowego typu, znanej jako badanie dowo
dw" (kaozhengxue). Przeraenie z powodu upadku Mingw na pocztku X V I I
wieku przyczynio si do precyzyjnego okrelenia stanowiska wobec neokonfucjaskiej filozofii z jej subteln domieszk buddyjsko-taoistycznej abstrakcji.
Uczonych nie zadowalay empirycznie nieweryfikowalne idee, ktre przeni
kay" interpretacj konfucjanizmu w epoce Song i Ming. Nacisk kadziony na
pryncypia moralne (songowski neokonfucjanizm znany by jako bcue, nauka
o pryncypiach") prowadzi do moralnego potpiania rozmaitych rzdzcych
koterii, co sparaliowao administracj pastwa pod koniec panowania dyna
stii Ming. Dlatego w czasach mandurskich niektrzy uczeni odwrcili si od
filozofii i zajli filologi, a take matematyk astronomiczn, szczeglnie za
analiz konkretnych tekstw, ich autentycznoci, interpolacji, cisego znacze
nia. Jednym z rezultatw byo odkrycie - na podstawie wewntrznych dowo
dw - faszerstw w otoczonych czci tekstach klasycznych. Przestano uwaa
je za uwicone.
Ten nowy prd w nauce za Cjingw zosta upamitniony opublikowaniem
w roku 1829 zbioru 180 prac siedemdziesiciu piciu autorw z X V I I i X V I I I
wieku, z ktrych poowa legitymowaa si najwyszym tytuem jinshi. To wiel
kie dzieo naukowe powstao dziki edytorskiemu kierownictwu Ruan Yuana,
znakomitego bibliofila, a jednoczenie najwyszej rangi urzdnika cesarskiego
nadzorujcego prowincj Guangdong i handel europejski.

206

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

To prawda, e wielu autorw z wielkiej kolekcji Ruan Yuana pochodzio


z rodzin kupieckich. Na przykad, legendarne bogactwo handlarzy sol z Yangzhou umoliwiao im finansowanie akademii i wspieranie ludzi utalentowa
nych. Uczonych mobilizowano pod patronatem wysokich urzdnikw do pracy
nad wielkimi cesarskimi projektami kompilacyjnymi, jak Historia dynastii Ming
i sownik nazw geograficznych Cjing. Podjto ponad 150 projektw. Ogrom tych
prac nasuwa wniosek, e badania dowodowe, kaozhengpcue, musiano uwaa za
profesj nie czon z piastowaniem urzdu.
W prowincjach lecych wzdu dolnej Yangzi mnoyy si biblioteki i aka
demie wspierajce te badania. Cesarz wprawdzie pocztkowo odnosi si do
nich z rezerw, ale po roku 1733 zacz popiera akademie przygotowujce stu
dentw do egzaminw. Pojawiy si po roku 1750 oficjalnie sponsorowane, lecz
wewntrznie w pewnej mierze autonomiczne akademie, popierajce same stu
dia, dyskusje i badania. Tak zwana nauka Han", czyli badania dowodowe opie
rajce si na nowych tekstach klasykw [szkoy jinwen] z epoki Han, wiadczya
o witalnoci i kompetencjach intelektualnych spoecznoci uczonych w czasach
Oingw. Komunikowali si midzy sob czciowo za pomoc listw przezna
czonych do ewentualnej publikacji. Osignicia w dziedzinie krytyki odziedzi
czonych tekstw day pocztek epigrafice, fonologii i archeologicznej analizie
brzw i zabytkw kamiennych.
Nieoczekiwany triumf brytyjskiej potgi morskiej w roku 1840 poczy
dwie linie chiskiej myli reformatorskiej - ruch nowych tekstw" skoni ku
nowej interpretacji klasykw, a elit uczonych-urzdnikw w ruchu pastwowotwrczym do wikszego angaowania si i wikszej efektywnoci w admi
nistracji. Wei Yuan (1794-1857), uczony i urzdnik, by przywdc obu tych
ruchw. Zebra w roku 1826 ponad dwa tysice tekstw o sprawach skarbo
wych i innych praktycznych aspektach rzdzenia. Proponowa, eby przywozi
ry dla Pekinu z rejonu dolnej Yangzi drog morsk wok Shangdongu za
miast kopotliwego woenia go Wielkim Kanaem. Pomg zreformowa akcyz
soln, napisa rozpraw o dziesiciu zwyciskich kampaniach militarnych Oin
gw i pomaga w Kantonie komisarzowi L i n Zexu w kompilacji synnego opisu
zamorskich pastw. Wszystko to byo wyrazem nowego krytycznego spojrzenia
na problemy Chin. Niestety, niemal zbyt pno Wei Yuan umieci na hory
zoncie reformatorw z koca epoki Qing wiat zewntrzny, reprezentowany
przez Wielk Brytani.
Cigo midzy badaniami dowodowymi a nowoczesn nauk chisk
ukae ostatnie dziesiciolecie X I X wieku, kiedy uczeni wprawieni w odczyty
waniu inskrypcji na brzach i w kamieniu uznali znaczenie koci wrebnych"
pochodzcych z epoki Shang. Oznaczao to pocztek nowoczesnej chiskiej ar
cheologii, jak odnotowalimy w pierwszym rozdziale, cho oczywicie nie mogo
to pomc dynastii Qing w odpieraniu inwazji Zachodu.

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

207

W ostatniej dekadzie X I X wieku rozwj miast, na og portw traktato


wych, przynis wielkie zmiany materialne i spoeczne. W morskich i rzecz
nych portach pojawiy si budynki w zachodnim stylu, zachodni ukad ulic,
suby miejskie, owietlenie gazowe, wodocigi, parowce, rozwija si handel
zagraniczny. Wszystko to wizao si z zewntrznym wiatem bd byo jego
przedueniem. W tych portach powstawaa nowoczesna chiska gospodarka
jako wsplny produkt zagranicznej i chiskiej przedsibiorczoci w handlu,
bankowoci i przemyle. Jednoczenie pojawiy si nowoczesne rodki maso
wego przekazu - chiskie gazety, czasopisma - a take dziennikarze, nowa
inteligencja, pisarze i artyci, nie zainteresowani karier urzdnicz. W no
woczesnych miastach zarzdzanych przez obcokrajowcw, gdzie prosperowali
chiscy przedsibiorcy jako bankierzy i kompradorzy wsppracujcy z obcymi
firmami oraz samodzielni biznesmeni, zacza dochodzi do gosu chiska opi
nia publiczna.
Kiedy uformowaa si nie scentralizowana spoeczno chiskich neofitw,
misjonarze przystpili do wydawania chiskiego pisma Przegld wiatowy"
(Wanguo gongbao), ktre przynosio wiadomoci ze sceny midzynarodowej.
Czasopismo to - w latach 1875-1883 tygodnik, a w latach 1889-1907 miesicz
nik - rozpowszechniao wiadomoci ze wiata wrd wyksztaconych Chiczy
kw. Jako pierwsze czasopismo tego typu zapewnio misjonarzom bezporedni
dostp do uczonych i urzdnikw zajmujcych si problemami wiata zewntrz
nego, midzy innymi dlatego e chiscy redaktorzy pisali wietnym klasycznym
jzykiem. W latach 90-tych X I X wieku najzdolniejsi misjonarze (jak Walijczyk
Timothy Richard) realizowali program docierania do klasy uczonych i wywie
rali t drog wpyw na ruch reformatorski.
Zwycistwo Japonii w roku 1895 z chiskiej perspektywy oznaczao nie
tylko pokonanie Chin przez inne cywilizowane mocarstwo, lecz take faktyczne
podporzdkowanie siom ciemnoci reprezentowanym przez Zachd. Ludzie
Zachodu mieli przecie moralno zwierzt, mczyni trzymali kobiety za
rce, a nawet publicznie caowali. Ten zewntrzny wiat dziki wynalezieniu
potnych maszyn zniszczy harmoni czowieka i natury, ktra stworzya cy
wilizacj i dobre ycie. Nadciga chaos.
W roku 1895 zbiego si nagle kilka czynnikw. Pierwszym byo zagroe
nie ze strony cudzoziemcw, ktrzy wywoali cztery wojny i spowodowali cztery
poraki Chin, ostrzelawszy wybrzea z dzia swoich kanonierek. Ci obcy dys
ponowali now, niewiarygodnie niszczycielsk broni. Drugim niezaprzeczal
nym faktem byo to, e oprcz potgi cudzoziemcy mieli przewag nie tylko
w dziedzinie wojskowoci, lecz take we wszystkich praktycznych sprawach y
ciowych i w technice. Maszyny parowe na statkach i na kolei nieporwnywalnie
przyspieszyy transport. Miasta portowe, jak Szanghaj, miay teraz brukowane
ulice, owietlenie gazowe, wodocigi i policj. Po trzecie, ludzie, dla ktrych

208

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

technika i kwalifikacje byy wyrazem fundamentalnych wartoci moralnych i in


telektualnych, doszli do oczywistego wniosku, e tradycyjnym Chinom brakuje
uzdolnie demonstrowanych przez obcokrajowcw.
Kryzys i poczucie niszoci wywoane przez takie rozwaania prowadziy
do nieuniknionej konkluzji, e trzeba dokona wielkich zmian. Proci ludzie
nie mieli adnego udziau w rzdzeniu, a wikszo elity zbyt przywyka do
utartych sposobw dziaania, by mc obj przywdztwo intelektualne, dlatego
jedynie uczeni mogli podj si rozwizywania narosych problemw.
Lista podanych reform od czasw wojny opiumowej stale si wyduaa.
Przyczyniali si do tego sekretarze i doradcy L i Hongzhanga, a take chrze
cijascy misjonarze, taipingowie, dyplomaci podrujcy za granic i pierwsi
chiscy dziennikarze w Hongkongu i Szanghaju. Wedug tych ludzi kraje Za
chodu, a obecnie rwnie Japonia, oferoway mnstwo nowych metod i roz
wiza, ktre mona by zaadaptowa do potrzeb Chin. Najoglniej mwic,
parlament mgby wytworzy mocniejsz wi midzy panujcym a ludem, rz
dowe patenty i nagrody mogyby zachca do wynalazczoci, naprawa drg
wspomc handel, mineralogia ulepszy kopalnictwo, szkoy rolnicze powik
szy produkcj, przekady poszerzy owiat - ta lista nie miaa koca.
Jednake zanim ruch reformatorski mg liczy na szerokie poparcie,
trzeba byo znale filozoficzne uzasadnienie dla zapoycze z Zachodu
i zmiany starych obyczajw. Takiego uzasadnienia naleao szuka w obrbie
konfucjanizmu, poniewa pozostawa nadal podstawowym credo chiskiej klasy
rzdzcej. Konfucjanizm postulowa dziaalno pastwowo-polityczn w su
bie syna Nieba. Jedynie kto z wewntrz, nowoczesny mdrzec, mg podj
si intelektualnego zadania modernizacji konfucjaskiej tradycji. W tej dzie
dzinie znaczcy wkad wnis Kang Youwei - niezwykle utalentowany uczony
z Kantonu, czowiek o wielkiej wyobrani, szlachetnie pewny swych racji, wiet
nie umiejcy znale w klasycznej tradycji precedensy, ktre mogy uzasadni
przystosowanie Chin do wspczesnoci.
Punktem wyjcia dla Kang Youweia sta si ruch nowych tekstw".
W jego ramach uczeni qingowscy atakowali autentyczno ksig klasycznych
w starotekstowej wersji, na ktrej opieraa si neokonfucjaska ortodoksja od
epoki Song. Problematyka ta odznacza si takim poziomem zoonoci jak
chrzecijaska doktryna Trjcy witej czy te predestynacji. a d n e zrczne
podsumowanie nie odda jej w sposb naleyty. Dzi wane jest dla nas to, e
wersja nowego tekstu" pochodzi z epoki Wczeniejszych Hanw (p.n.e.), pod
czas gdy wersja starego tekstu" obowizywa zacza za Pniejszych Hanw
(n.e.) i pozostaa obowizujca dla filozofw Song, ktrzy stworzyli syntez na
zywan neokonfucjanizmem (w terminologii chiskiej nauka Song"). Odrzu
cenie starotekstowej wersji ksig kanonicznych na rzecz wersji nowotekstowej
(faktycznie starszej) dawao szans na uwolnienie si z pt neokonfucjanizmu

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

209

i now interpretacj tradycji. Szkoa nowego tekstu" wierzya w przystosowy


wanie instytucji do potrzeb czasu i oglnie opowiadaa si za reformami.
Jak pisze Benjamin Elman (1990), ruch reform nowego tekstu" pod ko
niec panowania dynastii Qing faktycznie kontynuowa wysiki uczonych znad
dolnej Yangzi (z Akademii Wschodniego Lasu, Donglin) zmierzajcych do
wykorzenienia cesarskiego despotyzmu. Zamiast zego eunucha z lat 20-tych
XVII wieku symbolem moralnej nikczemnoci autokracji sta si w latach
90-tych X V I I I wieku skorumpowany faworyt starego Cjianlonga, Heshen.
Przedstawiciele XIX-wiecznego ruchu reform nowego tekstu", ktry zrodzi
si w tym samym regionie co Donglin (prefektura Changzhou), domagali si,
czsto w swoich napominajcych cesarza memoriaach (ingyi), wikszej troski
z jego strony o potrzeby ogu. Kang Youwei reprezentowa - wiadomie czy
te niewiadomie - rosnce zainteresowanie gentry reform rzdw.
W roku 1891 Kang Youwei opublikowa studium Badanie klasycznych ksig
sfaszowanych w epoce Xin (9-23 n.e.). Twierdzi, e klasyczne ksigi czczone
i objaniane przez uczonych Song s w wikszej czci faszerstwem i nie po
chodz od Konfucjusza". Ta rewelacja przygotowana zostaa z wielk erudycj
i bya bardzo przekonujca (cho ani wtedy, ani dzi nie jest powszechnie ak
ceptowana). Kang Youwei cytowa te klasykw w wersji nowotekstowej na
poparcie swojej teorii trzech wiekw: 1. chaosu, 2. zbliajcego si maego
pokoju i 3. powszechnego pokoju i wielkiej jednoci. wiat, twierdzi, wcho
dzi teraz w drugi etap rozwoju, a zatem w wiek postpu. Wikszo idei Kang
przej od wczeniejszych pisarzy, zmierza jednak do wasnych celw. Umoli
wio mu to przemycenie idei ewolucji i postpu do klasycznej chiskiej tradycji
wanie wtedy, gdy idee te szerzyy si na caym wiecie.
Kang Youwei i jego najlepszy ucze, Liang Cjichao z Kantonu, chtnie
i szybko przejli spoeczny darwinizm lat 90-tych X I X wieku. Pisali ksiki
o smutnym losie krajw bojcych si zmian, jak Turcja i Indie, i o sukcesie
Rosji Piotra Wielkiego i Japonii cesarza Meiji w walce o przetrwanie midzy
narodami. W gbi serca ci radykalni reformatorzy byli zagorzaymi nacjo
nalistami i nadal ywili nadziej, e monarchia Cjing wyprowadzi Chiny na
bezpieczne wody. Idc za przykadem protestanckich misjonarzy, zaczli uy
wa nowoczesnych rodkw - prasy i towarzystw studyjnych organizujcych
dyskusje nad publicznymi problemami zarwno na amach czasopism, jak i na
spotkaniach. Kang propagowa nawet przeksztacenie kultu Konfucjusza w zin
stytucjonalizowan religi narodow. Najwiksza nadzieja, jak ywi, miaa
charakter tradycyjny: chcia zyska przychylno cesarza i zreformowa Chiny
od gry. Szansa taka nadarzya si w roku 1898, kiedy poszczeglne mocarstwa
imperialistyczne zaday dla siebie oddzielnych sfer wpywu i wydawao si,
e Chiny zostan pocite na kawaki. Od roku 1889 nominalnie pozwalano
panowa idealistycznie nastawionemu cesarzowi Guangxu, podczas gdy jego

210

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

ciotka cesarzowa-wdowa sprawowaa nad nim nadzr ze swego nowego Let


niego Paacu. Cesarz, obecnie dwudziestosiedmioletni, czyta ksiki - co nie
byo rzecz bezpieczn dla marionetkowego wadcy - i stary cesarski nauczy
ciel, rywal L i Hongzhanga, poleci mu Kang Youweia. Kiedy kryzys w roku
1898 si zaostrzy, cesarz obdarzy go swoim zaufaniem.
Podczas stu dni, midzy 11 czerwca a 21 wrzenia, Guangxu wyda bli
sko 40 dekretw reformatorskich, majcych na celu modernizacj pastwa
chiskiego, jego administracji, edukacji, praw, gospodarki, techniki, wojska
i systemu policyjnego. Wielu z tych reform domagali si pisarze w minionych
dziesicioleciach, a teraz cesarz je zadekretowa. Niestety, w odrnieniu od
pierwszych stu dni Franklina D . Roosevelta, podczas ktrych wprowadzono
w roku 1933 Nowy ad (New Deal), radykalne reformy z roku 1898 w wik
szoci pozostay na papierze, poniewa urzdnicy czekali, co uczyni cesarzowa-wdowa. A ona poczekaa, a niemal wszyscy z bdcych u wadzy poczuj si
zagroeni planowanymi zmianami, i zainscenizowaa przewrt wojskowy. Kang
Youwei i Liang Cjichao uciekli do Japonii, Guangxu z jej rozkazu zosta od
osobniony na poudniowej wyspie paacowego jeziora, a szeciu radykaw,
ktrych zdoano pochwyci, stracono.
Wiele osb czerpicych informacje gwnie z pism Kang Youweia i Liang
Cjichao postrzegao fiasko Stu D n i Reform 1898 roku w czarno-biaych bar
wach i widziao w Kangu, Liangu i cesarzu bohaterw pokonanych przez zych
reakcjonistw. Otwarcie Archiwum Muzeum Paacowego w Tajpej i Pierwszego
Archiwum Historycznego w Pekinie pozwala obecnie takiemu sceptykowi jak
Luk S. K. Kwong (1984) inaczej interpretowa wydarzenia w roku 1898, a ta
kim znawcom jak Benjamin Elman z kolei zakwestionowa niektre z jego
wtpliwoci. Polityka Pekinu z roku 1898 wymaga peniejszej oceny.
W kadym razie najbardziej zatwardziali mandurscy ksita, ktrzy na
skutek paacowego wyksztacenia pozostawali cakowitymi ignorantami, jeli
chodzi o wiat, i byli nawet z tego dumni, zaczli wkrtce patronowa taj
nemu chopskiemu stowarzyszeniu - bokserom. Zwrot dworu mandurskiego
ku aktywnemu poparciu fanatycznego kultu to oczywisty akt intelektualnego
bankructwa.

Powstanie bokserw 1898-1901


Mieszkacy do gsto zaludnionej rwniny zalewowej Rzeki tej w p
nocno-zachodnim Shandongu tak dalece zbiednieli, e na wsi pozostali nie
liczni czonkowie gentry, a bandytyzm sta si zajciem sezonowym, prowadz
cym do wojen midzy wioskami. Administracja cesarska i gentry traciy wadz.
W latach 90-tych agresywni niemieccy misjonarze zachcali do przechodzenia

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

211

na katolicyzm midzy innymi przez popieranie chrzecijan w procesach prze


ciw tym, ktrzy nimi nie byli. Po uzyskaniu w roku 1898 Shandongu jako
sfery wpyww niemiecka arogancja jeszcze bardziej umocnia antychrzecijaskie nastroje nasilajce si od dawna w zwizku z zapuszczaniem si misji
chrzecijaskich w gb kraju i ponianiem chiskiego rzdu przez europejskie
mocarstwa i Japoni. Demonstracje przeciwko misjonarzom spowodoway ze
strony cudzoziemcw kategoryczne dania tak powanych sankcji, e wa
dze nalegay na naczelnikw powiatu, aby unikali antagonizowania misjonarzy
i nawrconych na chrzecijastwo. W tej sytuacji chopi w Shandongu zaczli
powierza obron swoich interesw tajnym stowarzyszeniom. W poudniowo-zachodnim Shandongu na przykad walczyo z bandytyzmem Stowarzyszenie
Wielkiego Miecza. Katastrofalna powd w roku 1898, kiedy wylaa Rzeka
ta, a po niej dugotrwaa susza wpdziy wieniakw w okropne pooenie.
Chiny pnocne zamieniy si w beczk prochu.
Joseph Esherick w swoim mistrzowskim studium o pocztkach bokserw
(1987) zwraca uwag na poczenie si w pnocno-zachodnim Shandongu
dwu chopskich tradycji - sztuki walki, czyli boksowania" (demonstrowanej
w operach, w dzisiejszych filmach gongfu, wystpujcej rwnie w opisach walki
w epice i sztuce opowiadaczy ulicznych) i opanowania przez duchy, czyli sza
manizmu. (Pamitamy z rozdziau drugiego, e krl dynastii Shang wystpowa
take w roli gwnego szamana.) Boscy bokserzy, ktrzy pniej przyjli nazw
Bokserw Zjednoczonych w Prawoci, poczyli te dwie tradycje. Po odpowied
nich obrzdach bokserzy wpadali w trans, na ustach pojawiaa im si piana,
i ruszali do walki, poniewa wierzyli, e teraz nie bd si ich ima kule ani
miecze. Kady mg si znale we wadzy duchw i w danej chwili sta si
przywdc. Nie bya potrzebna adna hierarchiczna organizacja. Cel bokserw
wyraao proste haso: Wspiera dynasti Qing, niszczy, co obce". Ruch ten,
raz wzniecony, w sprzyjajcych okolicznociach w pnocnych Chinach szerzy
si jak ogie. Mandurskim ksitom, a nawet przez jaki czas i cesarzowej-wdowie, wydawao si, e sysz gos ludu, ostatecznego arbitra w chiskiej
polityce. Proponowali, eby wsppracowa z tym ruchem, zamiast go zwal
cza, i w ten sposb pozby si obcego imperializmu.
Wydarzenia uoyy si tak, e jedna strona pobudzaa drug. Stra pil
nujca dzielnicy dyplomatycznej wiosn 1900 roku otworzya ogie, eby za
straszy bokserw. 13 i 14 czerwca bokserzy wtargnli do Pekinu i Tianjinu,
zabijajc i upic chrzecijan. 10 czerwca 2100 cudzoziemskich onierzy wyru
szyo z Tianjinu, eby broni dzielnicy dyplomatycznej w Pekinie, lecz utkno
w poowie drogi. 17 czerwca obca flota zaatakowaa fortyfikacje Tianjinu na
wybrzeu. 21 czerwca cesarzowa-wdowa i dominujca na dworze grupa wypo-

212

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

wiedziay wojn wszystkim mocarstwom. Cixi rzeka Chiny s sabe. Moemy


jedynie polega na sercach naszego ludu. Jeli je utracimy, jak zdoamy utrzy
ma nasz kraj?" (Mwic o kraju miaa na myli dynasti.)
Powstanie bokserw podczas dugiego upalnego lata roku 1900 naley do
najlepiej znanych wydarze X I X wieku, a to dlatego, e w pekiskiej dziel
nicy dyplomatycznej przez 8 tygodni (od 29 czerwca do 14 sierpnia) z powodu
nieprzerwanego ostrzau karabinowego tkwio w obleniu tak wielu dyplo
matw, misjonarzy i dziennikarzy - okoo 475 cywilnych obcokrajowcw, 450
onierzy omiu narodowoci i blisko 3 tysice chiskich chrzecijan, a take
150 wycigowych kucykw, ktre dostarczay wieego misa. Oblonych osta
tecznie uratowao wojsko midzynarodowe; nie obyo si bez ktni, wybucha
jcych po plotkach, e wszyscy zostali zabici. Cesarzowa-wdowa, zabierajc ze
sob dla wszelkiej pewnoci cesarza, wyjechaa powozem do Xi'anu. Wojsko
sprzymierzonych zupio Pekin. Kajzer Wilhelm I I wysa do Chin marszaka
polnego, ktry sterroryzowa okoliczne miasta, gdzie zabito wiele tysicy chi
skich chrzecijan. 250 obcokrajowcw, gwnie misjonarzy, zgino w pnoc
nych Chinach. Odwet wisia w powietrzu.
Chiscy gubernatorzy generalni prowincji, ktrzy stali na czele ruchu na
rzecz wzmocnienia kraju, znaleli jednak sposb na ten kryzys. Ju w czerwcu
L i Hongzhang w Kantonie, Zhang Zhidong w Wuhanie i inni zdecydowali
si zignorowa wypowiedzenie wojny przez Pekin. Okrelili wszystkie te wyda
rzenia po prostu jako rebeli bokserw" i gwarantowali utrzymanie pokoju
w centralnych i poudniowych Chinach, jeli obcokrajowcy nie uyj swoich
wojsk i kanonierek. Ta gra si powioda. Mocarstwa imperialistyczne wolay
nie narusza systemu traktatowego i nie naraa na szwank spat chiskiego
dugu zagranicznego. I tak wojna roku 1900, pita i najwiksza z wojen pro
wadzonych przez Qingw z obcymi mocarstwami w X I X wieku, zostaa ogra
niczona do terenw pnocnych Chin.
Tak zwany protok bokserski, podpisany we wrzeniu 1901 roku przez jed
nego z najwyszych mandurskich ksit i L i Hongzhanga z jedenastoma pa
stwami, mia charakter gwnie karny: dziesiciu wysokich urzdnikw zostao
straconych, stu innych ukaranych, zawieszono egzaminy w czterdziestu pi
ciu miastach, dzielnic dyplomatyczn w Pekinie powikszono, ufortyfikowano
i umieszczono w niej uzbrojone oddziay podobnie jak na kolei, zniszczono te
dwadziecia pi fortw. Odszkodowanie wynosio blisko 333 miliony dola
rw i miao by spacone w cigu czterdziestu lat przy oprocentowaniu, ktre
sum t niemal podwajao. Jedynym w czci konstruktywnym posuniciem
byo podniesienie importowych taryf celnych, gwarantowanych w traktatach
do rzeczywistej wysokoci 5 procent.

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

213

Demoralizacja
W konfucjaskim systemie rzdw kadziono nacisk na nienaganne zacho
wanie wadcy, urzdnikw, gw rodw i przywdcw spoecznoci, co miao
sankcjonowa ich zwierzchno i przywileje. Chinami w niezwykle wysokim
stopniu rzdzi presti. Cesarze mogli by nikczemnikami lub gupcami, lecz
instytucja cesarstwa bya wita. U r z d o w e owiadczenia miay podtrzymywa
i poprawia wizerunek ludzi wadzy. Przegrywajcych pitnowano jako ludzi
niemoralnych, co miao by przyczyn ich poraki. Zachowanie przez m
czyzn dobrego imienia byo rwnie wane jak zachowanie ycia, a zasada ta
miaa jeszcze wiksze zastosowanie w przypadku kobiet. Ludzie, ktrych repu
tacja doznaa uszczerbku, mogli si oczyci przez samobjstwo. W rzdzie jak
i w spoeczestwie liczya si nade wszystko dobra reputacja. W tym kontekcie,
w ktrym opinia moralna znaczya wicej ni aspekty prawne, demoralizacja
moga by faktem o niezwykej doniosoci. W X I X wieku nieszczcie to miao
wiele form - utraty wiarygodnoci, ponienia, osobistej lub kolektywnej utraty
twarzy, wiadomoci bdu w postpowaniu.
W najoglniejszym sensie zatem ostatnie stulecie panowania dynastii Qing
jawi si w retrospekcji jako okres obfitujcy w demoralizacj na wielu frontach.
Rozpoczo si nieprawdopodobn korupcj faworyta OJanlonga, Heshena,
co zaszkodzio reputacji cesarza. Jednoczenie niepowodzenia mandurskich
chorgwi w tumieniu powstania Biaego Lotosu oznaczay porak dynastii,
ktra musiaa rekrutowa nowe siy spord ludnoci chiskiej.
Zwracajc uwag tylko na jaskrawsze przypadki katastrofy moralnej, mu
simy odnotowa rozwj handlu opium w Kantonie i jego ekspansj wzdu
poudniowo-wschodniego wybrzea. Opium, od dawna potpione jako nie
moralne, spowodowao kryzys fiskalny, doprowadziwszy do odpywu srebra
i podwaenia relacji wymiennej srebra i monet miedzianych, co z kolei ude
rzao w rolnikw kupujcych srebrny kruszec, eby zapaci podatki. Przyjcie
przez Chiny brytyjskich warunkw w Nankinie w roku 1842 negocjatorzy mogli
przedstawia jako umiejtne odsunicie zagroenia ze strony cudzoziemcw,
ale w caym cesarstwie widziano, e opium nadal napywa, i to w coraz wik
szych ilociach, i e problemy, jakie mia Kanton, jedynie zwielokrotniono
otwierajc dla handlu dalsze cztery porty. Byy to wprawdzie drugorzdne
problemy pogranicza, niemniej w Pekinie przekaday si na walk midzy
wyczulonymi na kwestie pienine zwolennikami ustpstw a zwolennikami
zakazu zgodnego z zasadami moralnymi. Nie mona byo usun komisarza
Lin Zexu bez potpienia jego postawy moralnej. Zalegalizowany w traktacie
z roku 1858 handel opium korumpowa chiskich urzdnikw, a dwr mu
sia si z tym godzi, tracc twarz. Niedugo po wojnie opiumowej wybucha

214

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

rebelia taipingow i rozszerzya si tak gwatownie, poniewa - jak mona za


kada - utrata prestiu przez wadze utorowaa rebeliantom drog od Rzeki
Zachodniej do Nankinu.
Powstanie stumiono dopiero wtedy, gdy rzdzcy w Pekinie zgodzili si za
sadniczo zmieni rwnowag si midzy dynasti mandursk w stolicy a lojal
nymi chiskimi urzdnikami w prowincjach. Pekin musia zaufa przywdcom
prowincjonalnym, jak Zeng Guofan i L i Hongzhang, i ich nowym wojskom,
ktre finansowano z nowych podatkw naoonych na handel. Oznaczao to
fundamentaln zmian w strukturze wadzy, o czym wiadczy choby fakt, e
odtd generalnymi gubernatorami w metropolitalnej prowincji wok Pekinu
i w bogatym regionie ryowym dolnej Yangzi wok Nankinu byli Chiczycy.
Qingowie musieli take zaakceptowa do pewnego stopnia udzia obcokrajow
cw w chiskim yciu politycznym.
Twierdzenie, do ktrego mamy prawo, e pogarszanie si widokw i upa
dek dynastii Qing zostay powstrzymane przez restauracj w latach 60-tych,
jest jednak jednoczenie przyznaniem, e jej dni byy policzone. Oportunizm
restauracji ujawni si w zaakceptowaniu przez dynasti nieformalnego aliansu
z Brytyjczykami i Francuzami po poniajcym dla niej wtargniciu brytyj
skich i francuskich wojsk do Pekinu i spaleniu letniego paacu Yuanmingyuan
w roku 1860. Dugi cig walk i negocjacji midzy Chinami a zachodnimi mo
carstwami w latach 50-tych i 60-tych charakteryzowaa generalna chiska goto
wo do walki w obronie zasad i generalna mandurska gotowo do ustpstw
i ukadania si z najedcami dla zachowania dynastii. Zaspokojenie da
cudzoziemcw przez ksicia Gonga i jego poplecznikw, z mod cesarzow-wdow wcznie, byo pocigniciem nader oportunistycznym i przeduyo
dynastii ycie o jedn generacj. Jednake praktyczn implikacj tego oka
za si fakt, e pod pewnymi wzgldami dynastia Qing staa si mniej wanym
partnerem w anglo-chiskim zarzdzaniu chiskim wybrzeem.
Cesarska Morska Suba Celna, budowana w portach traktatowych przez
Roberta Harta pod protektoratem Wemdanga, Mandura i jednego z najwy
szych urzdnikw w Wielkiej Radzie, stanowia przykad obosiecznoci impe
rializmu. Hart na pocztku swojej konstruktywnej dziaalnoci wyposay dyna
sti Qing w nowoczesn agencj skarbow oraz w instrument do poskramiania
wojowniczych obcokrajowcw w portach traktatowych. Dla pastwa chiskiego
byo to wielkie dobrodziejstwo. Jednake po roku 1895, kiedy zacigano po
yczki, eby spaci odszkodowanie Japonii, a po roku 1901 sygnatariuszom
protokou bokserskiego, Urzd Ce Morskich sta si jawnym przedstawicie
lem imperializmu i domaga si od pastwa chiskiego spaty odszkodowa.
Za fasad wzgldnego sukcesu w mandursko-chiskiej wsppracy z pa
stwami traktatowymi, majcej na celu utrzymanie istniejcego porzdku,
kry si rozdwik midzy interesami mandurskiej dynastii a interesem ludu

Wczesna modernizacja i upadek wadzy

Qingw

215

chiskiego. Owe interesy stopniowo zaczy si coraz bardziej rni. Najwa


niejsze jednak byo pytanie, czy Chiny zdoaj stawi czoo obcej inwazji nie
tylko w sferze gospodarczej i wojskowej, lecz take intelektualnej.
Nie funkcjonowao naleycie pastwo, kwestionowano rwnie podsta
wowe zasady neokonfucjaskiego porzdku. By to wikszy kryzys ni ten,
przed ktrym stanli pni Mingowie czy wszystkie wczeniejsze dynastie, moe
z wyjtkiem Songw. O ile jednak Songowie nawet po klsce demonstrowali
swoj kulturaln wyszo, o tyle Chiczycy, zetknwszy si z Zachodem, nie
mogli uwaa, e Chiny nadal przewyszaj go kulturalnie. Szerzenie si na
ogu palenia opium w caym spoeczestwie wiadczyo o utracie wiary w siebie.
Jonathan Spence na podstawie wiarygodnych danych szacowa, e w roku 1900
palio opium okoo 40 milionw Chiczykw, z tego 15 milionw naogowo. To
znaczy, e na jednego Chiczyka nawrconego na chrzecijastwo przypadao
pitnastu naogowych palaczy opium.
Klas uczonych, stranikw neokonfucjaskiej wiary, zdemoralizowao po
czucie zatracenia i katastrofy. Dlatego w nastpnym rozdziale skoncentrujemy
si na relacjach midzy dynasti a elit gentry.

Rozdzia 12

Rewolucja republikaska 1901-1916

Nowa wewntrzna rwnowaga si


Dynastia Qing po klsce zadanej jej w roku 1900 przez wojska ekspedycji
karnej wszystkich wielkich mocarstw przetrwaa do roku 1912 tylko dlatego,
e nie byo reymu, ktry mgby j zastpi, i e zarwno Chiczycy, jak
i cudzoziemcy tu si znajdujcy woleli porzdek od chaosu. W dziesiciole
ciu od roku 1901 do 1911 szybko zachodzce zmiany w portach traktatowych
na wybrzeu i w rejonie nadmorskim nieustannie poszerzay przepa midzy
nowoczesnymi miastami a niezliczonymi wioskami w gbi kraju. Przepa ta
miaa swj pocztek w systemie traktatowym, ktry da chiskim zwolennikom
reform szans organizowania si i upubliczniania opinii politycznych - na co
reym Cjing nie pozwala. Mimo to dawny zwolennik rebelii Sun Jatsen (Sun
Jat-sen) w roku 1905 na zebraniu chiskich studentw w Tokio stan na czele
Ligi Rewolucyjnej tylko dziki pomocy japoskich ekspansjonistw. Chiski
nacjonalizm wprawdzie narasta, lecz nadal jeszcze znajdowa si w upieniu.
W procesie tworzenia si si spoecznych, ktre si wyoni w roku 1911,
podstawowe znaczenie miaa relacja midzy rzdem cesarskim a elit gentry.
Mona wyrni w latach 1850-1911 trzy etapy. Pierwszy etap to sukces elity
gentry w popieraniu dynastii przeciw taipingom i innym rebeliantom w poowie
stulecia. Do osignicia tego sukcesu przyczynio si zakadanie biur milicji na
wsi, dobieranie onierzy wedug kryterium osobistej lojalnoci i finansowanie
tego wszystkiego z datkw gentry i nowego podatku handlowego likin.
Z drugim etapem mamy do czynienia w erze odbudowy po rebelii tai
pingow, kiedy elita gentry aktywnie dziaaa na rzecz oywienia i rozwoju kon-

Rewolucja republikaska 1901-1916

217

fucjaskiej edukacji w akademiach i wyonia menederw zajmujcych si


w miastach rnorakimi inicjatywami dobroczynnymi i spoecznymi. Nastpia
zmiana w skadzie gentry, poniewa wielu obszarnikw przenioso si do miast,
a kupcy zyskiwali status gentry, kupujc sobie tytuy i wczajc si w urzdowo
sponsorowane przedsiwzicia handlowe i przemysowe. Wielkie rody dyspo
noway funduszami, a take procedurami rozliczeniowymi pozwalajcymi na
wczenie si w rozwj gospodarczy. Urbanizacja sprzyjaa znacznemu napy
wowi zagranicznych wzorw, idei i koneksji.
W trzecim etapie, rozpoczynajcym si pod koniec lat 90-tych, pojawia si
wraz ze wzrostem nacjonalizmu reformistycznie nastawiona miejska elita, ktra
zacigna si pod sztandary rozwoju prowincji, lokalnego samorzdu i kon
stytucjonalizmu. Rozpocza dziaalno modernizacyjn na wielu frontach
i uznaa, e Mandurowie s zbyt powolni, obstrukcyjni i niezdolni do prze
wodzenia narodowi chiskiemu.
Zajmijmy si najpierw rol gentry w tumieniu rebelii na wsi.

Tumienie rebelii przez militaryzacj


Jedn z konsekwencji wielkiej rebelii taipingow po roku 1850 bya mili
taryzacja wsi w celu utrzymania w karbach mnocej si i niespokojnej lud
noci wiejskiej. Wizao si to z kwesti instytucjonaln - jak utrzyma cen
traln kontrol dynastii nad wojskiem, elementem wu w rzdach cesarskich.
Od czasw Qinw dynastie unikay masowego poboru onierza. Dynastia Han
i pniejsze reymy korzystay z winiw, ubogich, najemnikw albo zawo
dowych onierzy, czsto dziedziczcych zawd wojownikw. Za panowania
Qingw strategiczne garnizony mandurskich chorgwi uzupeniano rozpro
szonymi chiskimi siami policyjnymi, lecz jedne i drugie nie zdoay stumi
powstania Biaego Lotosu. Na pocztku X I X wieku nasilenie si lokalnych
niepokojw doprowadzio do powikszenia liczby lokalnych milicji.
Milicj tworzyli ludzie uprawiajcy onierskie rzemioso obok innych za
j i utrzymywani ze rodkw lokalnych, jak zauwaa Philip Kuhn (1970) ani
prawdziwi wojskowi, ani prawdziwi cywile", po trochu jedni i drudzy. Pod ko
niec panowania dynastii Qing kierowaa nimi lokalna gentry, co stanowio ich
cech charakterystyczn. Frederic Wakeman junior (1966) opisuje, jak gentry
w Kantonie organizowaa wieniakw w latach 40-tych i 50-tych X I X wieku,
eby przeciwstawia si Brytyjczykom. Urzdnicy cesarscy stawali przed dy
lematem: jeli bd zwalcza ksenofobi wrd ludu, moe si on zwrci
przeciwko dynastii, a jeli na ni pozwol, mog wywoa odwet ze strony Bry
tyjczykw. Milicja jako sia wojskowa w rkach ludu czy choby lokalnej gentry
bya broni obosieczn. Pekin rezygnowa zatem z tworzenia milicji (tuanliari)

218

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

finansowanej i kierowanej przez gentry, jeli nie znalaza si ona pod cis
kontrol naczelnikw powiatu w systemie urzdowego nadzoru i zarzdzania
przez gentry" (guandu shenban). Na tej zasadzie mona byo organizowa na
wielkich obszarach tysice milicjantw w setkach wiosek w reakcji na urzdowe
polecenia przekazywane przez szeroko rozgazione stowarzyszenia gentry.
W takiej mobilizacji pomocne mogy si okaza istniejce ju siatki po
wiza. Jedn z nich by system wzajemnej kontroli baojia, obejmujcy swoim
rejestrem wszystkie gospodarstwa domowe oraz sprawnych fizycznie mczyzn
zamieszkujcych w nich. Inn - lineaowe sieci czce ludzi przez pokrewie
stwo, wsplny majtek, obrzdy odprawiane w wityniach przodkw. Jeszcze
inn tworzya wsplnota wsi obszaru targowego. System milicyjny przeplata
jcy si z tymi wszystkimi sieciami - administracyjn, spoeczn i gospodarcz
- dysponowa potencjaem pozwalajcym nie tylko na kontrolowanie obsza
rw wiejskich, lecz take na zastpienie tam rzdowej kontroli. I tak w latach
50-tych Pekin powierza zaufanym urzdnikom jak Zeng Guofan zorganizo
wanie milicji w rodzinnych stronach, lecz jedynie jako ostateczno i w przy
musowej sytuacji.
Wiarygodno systemu milicyjnego polegaa na tym, e czonkowie milicji
mieli lokalne powizania i mona ich byo atwo zidentyfikowa. Tajne sto
warzyszenia takie jak Triada, ktre dziaay wrd przemytnikw na szlakach
transportowych i rzesz uciekinierw zalewajcych kraj w czasach godu, po
wodzi, inwazji czy innych katastrof, skaday si z rnorodnych elementw
trudnych do kontrolowania. Najgroniejsi byli czonkowie buntowniczych sekt,
jak taipingowie, ktrych oywiaa i czya specyficzna wiara.
Dwch rzeczy zatem potrzebowano, eby ukrci fanatyzm taipingow.
Jedn z nich byo odrodzenie konfucjaskiej ideologii porzdku spoecznego,
wyraajcej si w osobistych relacjach midzy dowdcami a oficerami oraz
oficerami a onierzami. Krtko mwic, skuteczne dowodzenie musiao mie
charakter osobisty, opiera si na interpersonalnych motywach lojalnoci, sza
cunku dla autorytetu i wzorowym przywdztwie. Szczegowe badania, zwasz
cza z terenu Hunanu, pokazuj, jak uczeni i dowdcy typu Zeng Guofana
metod prb i bdw wypracowali idee i praktyki, ktre w kocu pozwo
liy utworzy Armi Hunask oraz podobne siy regionalne i stumi rebe
li. Z lokalnej milicji oddziay te awansoway do rangi regularnych onierzy
(yong, odwani").
Drugim warunkiem sukcesu byo ciganie podatkw na finansowanie wy
siku wojennego. Gwnym rdem finansowym stay si datki od zamonej
gentry, od momentu gdy ta wiadomie wczya si w walk ideologiczn. Dy
nastia uciekaa si take in extremis do sprzedawania tytuw, a nawet urzdw.

Rewolucja republikaska 1901-1916

219

Lecz najwaniejszym rdem dochodu po roku 1853 by nowy podatek z han


dlu, cigany z towarw w tranzycie lub w magazynach, podatek bardzo niski
i dlatego nazywany likin (lijin, podatek jednej tysicznej"). Nowy podatek
wykorzystywa niedawny rozwj handlu wewntrznego. (Towary nalece do
zagranicznych wacicieli przewoone w gb kraju podlegay podobnemu opo
datkowaniu podatkiem od transportu" przewidzianym w traktatach.)
Nie bez znaczenia okazao si to, e likin wprowadzono pod kontrol
prowincji, a nie centrali. Susan Mann (1987) przeledzia, jak rozszerza si
on na wszystkie prowincje, gdzie powstay skomplikowane siatki stacji po
bierajcych go na wikszych szlakach transportowych i w miastach, wszystko
poza bezporednim zasigiem kontroli Pekinu. Stopniowo centralne wadze
miay otrzymywa sprawozdania z pobieranego likinu i wydatkw. Pod koniec
wieku w ksigach dochodw rzdu centralnego wpywy z likinu dorwnyway
wpywom z podatkw solnych. Krtko mwic, podatek likin, podobnie jak
finansowany przeze system milicyjny (tuanlia) i armie regionalne nominal
nie podporzdkowano pastwu, cho stworzyy one now rwnowag midzy
rzdem centralnym a prowincjami, ktra miaa si nieustannie przechyla na
korzy tych ostatnich.
W ten sposb kierowane i finansowane armie regionalne, ktre zmioty
z powierzchni ziemi taipingow, zorganizowali ludzie majcy nie tylko wspln
ideologi i wiatopogld, lecz take powizani osobistymi wizami integruj
cymi chisk klas rzdzc - pokrewiestwem czy maestwem, relacj mi
dzy nauczycielem a uczniem, tym samym rokiem zdawania egzaminw i po
dobnymi zwizkami. Jak to okrela Kuhn, cisa integracja elity hunaskiej"
bya rezultatem akademickiego systemu Qing i sieci patronatu, i lojalnoci
oplatajcej biurokracj". Ludzie ci przetrwali jako klasa rzdzca lojalna wo
bec konfucjaskiego porzdku dziki grobie heterodoksji i obcej interwencji.
Po roku 1860 jedno ich pogldw i dziaa stopniowo si rozpada.
Armie regionalne z czasem stay si regularnymi wojskami prowincjonal
nymi. Nowe akademie wojsk ldowych i marynarki rozpoczy szkolenie ofi
cerw cieszcych si nowym prestiem uczonego-onierza. Stali si oni za
wodow wyspecjalizowan kadr nowoczesnego wojska. Najlepsi wychowan
kowie tych uczelni bd wiodcymi postaciami w pokoleniu warlordyzmu*
lat 1916-1927, ju w czasach republiki.
* Warlord - angielski termin przyjty w pracach sinologicznych i okrelajcy lokalnego wadc
(czy przywdc bandytw), czsto majcego wysok r a n g wojskow i dowodzcego wielkimi
jednostkami. W Polsce pod wpywem publikacji radzieckich uywano terminu militarysta",
ktry moe by bardzo mylcy - przyp. tum.

220

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

Aktywno elit w sferze publicznej


W okresie odbudowy po rebeliach w ostatnich dekadach rzdw dyna
stii Qing menederowie z gentry, ktrzy zmilitaryzowali wie, znaleli nastp
cw w miejskiej gentry zajmujcych si dziaalnoci wan dla ogu. Wiele
z owych spraw wizano z lokalnymi elitami ju od epoki Song, jednak na skutek
szybkiego rozwoju miast pod koniec X I X wieku wziy one na siebie dodat
kowe nowe obowizki. W ten sposb zapewniono ujcie dla energii elity, ktra
nie moga zosta w caoci zatrudniona w administracji pastwowej. System
egzaminacyjny nadal produkowa o wiele wicej posiadaczy tytuw, ni rzd
mg ulokowa na stanowiskach urzdniczych. Minimalistyczna forma rzdu"
dynastii Ming i Qing, jak to okrela Mary Rankin (1986), nadal opieraa si
na gentry w sprawach publicznych, znajdujcych si pomidzy poziomem dzia
ania urzdw a poziomem spraw prywatnych.
W tej publicznej (gong) sferze gentry przeja przede wszystkim (za urz
dow zgod) zarzdzanie systemem nawadniania, cznie z zaporami i kana
ami. Dawne rozumowanie K. A . Wittfogela (1957) i innych, e konieczno
centralnej kontroli nad zasobami wodnymi doprowadzia do nieuchronnego
powstania wszechmocnego chiskiego pastwa, mona obecnie odwrci i od
nie do procesu wzrastania w potg lokalnej gentry. Tymi niezmiernie wa
nymi dla wsplnoty zasobami wody trzeba byo zarzdza w kadym przypadku
zgodnie z lokalnymi uwarunkowaniami i decyzje nie mogy by narzucane z od
legego centrum. A odpowiedzialno za zarzdzanie pocigaa za sob pewien
stopie autonomii i wadzy. Tak szybko zostaj obalone upraszczajce teorie!
Miejska gentry wywieraa take wpyw w sferze edukacji, powikszajc
liczb akademii. Teoretycznie akademie miay zapewnia schronienie i opiek
kilkudziesiciu uczonym w wiejskich ustroniach, gdzie na onie natury mona
pdzi proste ycie na wzniosych rozmylaniach. W praktyce akademie w wik
szoci zamieniy si w szkoy przygotowujce kandydatw do egzaminw i dzia
ay w miastach. Ich liczba od czasw Song stale rosa, a w kocu w caym
cesarstwie byo ich wiele tysicy - i tak na przykad 565 akademii zaoono
w latach 1506-1905 w prowincji Guangdong, niemal 500 w latach 960-1905
w Jiangxi, a w prowincji Zhejiang w X I X wieku istniao 289 akademii. Nie
ktre ufundowane zostay przez osoby prywatne, wikszo jednak powstaa
pod urzdowym patronatem i podlegaa staemu nadzorowi. W obu przypad
kach nadania ziemi, fundusze powiernicze, dzierawy i wsparcia czy subsydia
pochodziy od urzdnikw, czonkw gentry, kupcw. Po zdawieniu taipingow
gwatownie wzrosa liczba zakadanych akademii. Nawet te nie fundowane
przez rzd byy instytucjami poficjalnymi.
W dziaalnoci dobroczynnej, tradycyjnie znajdujcej si w rkach gentry,
pojawiay si nowe pilne zadania. Opieka nad chorymi, wdowami i podrzut-

Rewolucja republikaska 1901-1916

221

kami, utrzymywanie wity, mostw, przepraw promowych, stray poarnej


i usug pogrzebowych - to wszystko naleao zwyczajowo do sub wspomaga
nych przez gentry. Obecnie w wielu miejscowociach koordynoway je kom
petentne we wszystkich sprawach agencje, na ktrych czele stali miejscowi
prominenci, czsto wspierani przez ziomkowskie gildie. Ci przywdcy lokalnej
elity byli posuszni nakazom konfucjaskiej moralnoci i prbowali jednocze
nie zapewni spoeczn stabilno i spoisto miejscowej wsplnocie. Moty
wem ich dziaa by feudalny" (fengjian) idea konfucjaskich reformatorw,
ktrzy oczekiwali od lokalnych przywdcw, e ci bd ponosi wiksz od
powiedzialno za sprawy lokalne.
Te dziaania i aktywno elit miay charakter pozaurzdowy. W roku 1878
klska godu w pnocnych Chinach spowodowaa mobilizacj wybitnych dzia
aczy miejskich rozmaitych poziomw, a take spoza prowincji. Elity mene
derw miay wiksze moliwoci rozwizywania problemw spoecznych ni
administracja cesarska. Gentry poszerzaa w rozmaity sposb swoje funkcje
publiczne, usiujc sprosta potrzebom lokalnych wsplnot, podczas gdy biu
rokracja Qingw powikszaa si tylko nieformalnie, mnoc liczb doradcw
i zastpcw. Menederw gentry przedkadano nad niewyksztaconych i sko
rumpowanych urzdnikw i wonych yamenu. Sankcjonowanie aktywnoci elit
przez urzdy, cho teoretycznie nadal wymagane, stawao si coraz mniej ko
nieczne. Sfera publiczna rosa szybciej ni rzdowa.
Ziemiaska gentry, ktra przeprowadzia militaryzacj wsi i w ten spo
sb pokonaa taipingow, oraz aktywici z szeregw miejskiej gentry kupieckiej,
zajmujcy si edukacj elit i opiek spoeczn w pniejszych dziesiciole
ciach, odznaczali si pewnymi wsplnymi cechami. Jedni i drudzy pozostawali
czonkami klasy wyszej, gotowymi siga po rodki pastwowe dla zachowa
nia stabilnoci spoecznej i w adnym przypadku nieskonnymi do przewodze
nia chopskiej rebelii, eby zmieni dwupoziomow struktur spoeczn Chin.
Z perspektywy nowych czasw byli konserwatystami. Do ich ostatecznego zra
enia si do sabego mandurskiego domu panujcego mia si przyczyni kul
turowy nacjonalizm chiskich patriotw, zdecydowanych ratowa nie tylko swj
kraj, lecz take wasne przywdztwo i dominacj w spoeczestwie.

Wpyw j a p o s k i
Zarwno pne reformy przeprowadzane przez dynasti Qing po
roku 1901, jak i rewolucja 1911 zrodziy si w Japonii. Poeta i dyplomata H u
ang Zunxian opublikowa w roku 1890 Traktat o Japonii, opisujc w nim swoim
rodakom modernizacj kraju, uwaanego przez chisk elit za kulturowe od
gazienie Chin, gdzie na przykad filozofia Wang Yangminga ( Y m e i ) cie-

222

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

szya si wielkim uznaniem, zwaszcza wrd samurajw. Nieoczekiwane i dru


zgocce zwycistwo Japonii nad Chinami w roku 1895 uczynio z niej kraj
zasugujcy na naladowanie. Wielkoduszn, cho aroganck trosk o Chiny
wyraaa doktryna, w myl ktrej sukces modernizacji w Japonii nakada na
ni obowizek pomagania zacofanym Chinom na drodze ku nowoczesnoci.
Czonkowie ekspansjonistycznych tajnych stowarzysze i japoscy wojskowi
podjli gruntowne badania ycia i warunkw w Chinach, uczeni natomiast
studiowali wspln dla obu krajw kultur (tongwen, dbun). Po roku 1900
tumy chiskich studentw pojawiy si w Tokio, z tego poowa wysana tu
przez prowincjonalnych modernizatorw, takich jak Zhang Zhidong.
Reformatorski program Nowej Polityki, ktry Zhang Zhidong zapropo
nowa w roku 1901, pod wieloma wzgldami przypomina wzr japoski: na
przykad w systemie szkolnictwa publicznego, w reformach centralnego rzdu
i administracji, w kwestii obietnicy (zoonej dopiero w 1908) wprowadzenia
konstytucji i parlamentu po upywie dziewiciu lat, nadania przez cesarza lu
dowi praw konstytucyjnych, ktre mgby pniej cofn, gdyby zechcia. Za
rwno samorzd majcy mobilizowa ludzi, jak i system policyjnej kontroli nad
nimi zapoyczono z Japonii. Reformy Qing w praktyce wspomagali japoscy
doradcy i caa generacja Chiczykw wyksztaconych w Japonii.
Wpywy Japonii, ktra oddziaywaa na Chiny jako przykad, wzmocniy
si po roku 1905, kiedy Japonia odziedziczya po pokonanej Rosji dziera
wiony przez ni pwysep Liaodong w poudniowej Mandurii wraz z ko
lej poudniowomandursk. To usadowienie si japoskich si na terytorium
nadal nalecym do pastwa Cjingw szo w parze z szybkim wzrostem ja
poskiego nieformalnego imperium" w Chinach. Wykorzystujc przywileje
nierwnoprawnego systemu traktatowego wynalezionego przez Brytyjczykw,
Japoczycy penetrowali chiskie ziemie i gospodark gbiej ni wszyscy obco
krajowcy z Zachodu razem wzici. Do roku 1914 Japonia wyprzedzia Wielk
Brytani w bezporednim handlu, liczbie firm handlowych i rezydentw. Do
roku 1930 Japonia miaa zaj miejsce Wielkiej Brytanii jako najwaniejsza
obca potga gospodarcza w Chinach.
Na te osignicia niestety rzucia cie najpierw japoska prba wyprze
dzenia innych pastw imperialistycznych przez wysunicie 21 da w roku
1915 i w kocu zajcie Mandurii w roku 1931.

Wysiki reformatorskie dynastii Qing


Wraz z nastaniem X X wieku kalejdoskop wydarze w Chinach i szerokie
spektrum grup interesu i postaci na scenie chiskiej nabray nowoczesnej kom
pleksowoci. To skania do wyselekcjonowania gwnych ruchw i dziaajcych

Rewolucja republikaska 1901-1916

223

w nich sil. Mamy tu do czynienia z dziesicioleciem reform, rozpoczynajcym


si od roku 1901, reform ktre przyspieszyy rewolucj 1911 roku, po nim
doszo do zaoenia Republiki Chiskiej i prby podjtej przez pierwszego
prezydenta, Yuan Shikaia, rzdzenia w charakterze nowego cesarza (zob. Ta
bela 5.). Ta sekwencja trzech faz - reform wprowadzajcych ferment, rebelii
wywoujcej zamieszanie polityczne oraz wysiku zmierzajcego do odzyskania
centralnej kontroli przez dyktatur - przypomina inne wielkie rewolucje, ktre
wyniosy do wadzy Cromwella, Bonapartego czy Stalina.
Tabela 5.
Gwne punkty zwrotne w latach 1901-1916
1901
1904
1904-1905
1905
1906
1908
1909
1910
1911
1912

1912-13

1913
1916

Zhang Zhidong i inni wystpuj z Now Polityk


Zadekretowanie nowego systemu szkolnego
Japonia pokonuje Rosj w Mandurii
Zniesienie starego systemu egzaminacyjnego
Zastpienie dawnych Szeciu Ministerstw tuzinem nowocze
snych departamentw rzdowych w Pekinie
Projekt rzdw konstytucyjnych; 14 i 15 padziernika mier cesarza Guangxu i cesarzowej-wdowy Cixi
Zbieraj si prowincjonalne zgromadzenia
Zbiera si Zgromadzenie Narodowe
10 padziernika - rebelia w miastach Wuhanu
1 stycznia - Sun Jatsen zostaje tymczasowym prezydentem
Republiki Chiskiej w Nankinie
Luty - abdykacja cesarza Qing, rezygnacja Sun Jatsena,
Yuan Shikai tymczasowym prezydentem Republiki Chi
skiej w Pekinie
Walka midzy parlamentem a prezydentem
Marzec - zamordowanie na polecenie Yuan Shikaia przy
wdcy parlamentarnego nowej Partii Narodowej Song
Jiaorena
Yuan Shikai rozwizuje parlament i przejmuje wadz dyk
tatorsk
mier Yuan Shikaia; pocztek rzdw militarystw (warlordyzm)

W roku 1901 dwr Qing zrozumia, e moe si sta nowoczesny jedynie


wtedy, gdy scentralizuje wadz w Pekinie. Byo jednak za pno na realiza
cj tego zamiaru. Potni gubernatorzy (wcznie z gubernatorami general
nymi) zaoyli wasne urzdy (ju), ktre miay prowadzi sprawy zagraniczne

224

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

ich prowincji w dziedzinie handlu, poyczek, inwestycji, przemysu i kolei. Wo


bec rozwijajcych si tak licznie nowych dziedzin system cesarski okaza si
do tego stopnia przestarzay, e jego odrodzenie przez metamorfoz stao si
spraw beznadziejn. Niemniej podjto ten wysiek. Cesarzowa-wdowa i jej
konserwatywni mandurscy stronnicy, ktrzy odrzucili dalekosine projekty
zawarte w edyktach cesarza Guangxu ze Stu D n i Reform w roku 1898, w trzy
lata pniej poczuli si zobowizani poprze reformy jako nieuniknione. Jed
nake mieli na celu wykorzystanie ich dla wzmocnienia pozycji dynastii Cjing,
co od samego pocztku odbierao reformom blask. Formalnie kierownictwo
objli nieskazitelny lojalista Zhang Zhidong i L i u Kunyi, ostatni spord chi
skich zwycizcw i pogromcw taipingow. W roku 1901 wystpili ze swoim
programem Nowej Polityki, najbardziej oszaamiajcy w nim by projekt re
formy owiaty.
W powiatach, prefekturach i prowincjach miaa powsta hierarchiczna
struktura szk z programem nauki w japoskim stylu i starymi oraz nowymi
przedmiotami. Liczne chiskie akademie miano przeksztaci w tym duchu.
Absolwentw nowych szk mia obowizywa klasyczny system egzaminacyjny,
nieco zmodernizowany, tak by zdoa ich wszystkich obj.
Niestety, ju wkrtce si okazao, e celem studentw nadal pozostay
przede wszystkim egzaminy starego typu jako bardziej prestiowe. Bya to po
nadto o wiele tasza droga do awansu, unikao si trudnego nowoczesnego
programu i wyszych kosztw w nowych szkoach. Nie pozostao zatem nic in
nego jak tylko cakowicie znie tradycyjne egzaminy w roku 1905. By to wany
punkt zwrotny, kadcy kres produkowaniu utytuowanej elity gentry. Stary po
rzdek utraci swoj intelektualn baz, a co za tym idzie i filozoficzn spj
no. Klasa studentw, ktra zaja oprnione przez gentry miejsce, bdzie
si boryka z nie pasujcymi do siebie elementami chiskiego i zachodniego
mylenia. Edukacja zamieniaa si w loteri fantow - i miaa ju tak pozosta
- wcigaa studentw w specjalizacje techniczne, ktre same przez si nie two
rzyy adu moralnego. Neokonfucjaska synteza przestaa obowizywa, nie
pojawio si jednak nic, co mogoby j zastpi.
Szybko zmian - poczynajc od wygldu zewntrznego - staa si obecnie
bardzo niepokojca. Oficerowie przywdziali mundury zachodniego typu (wraz
z odznaczeniami!), wysocy urzdnicy i kupcy zaczli nosi garnitury z kami
zelk, radykalni studenci obcinali sobie warkocze na znak nieposuszestwa
wobec Mandurw. Protestanccy misjonarze pomagali w krucjatach przeciwko
krpowaniu stp i paleniu opium. Szkolenie nowych wojsk postpowao na
przd wielkimi krokami wedug ustalonych wzorcw, a nowa prasa i publika
cje oferoway szerszy wybr informacji ze wiata, a take wiadomoci o wyda
rzeniach w Chinach. Szerzenie si umiejtnoci czytania i dopyw informacji

Rewolucja republikaska 1901-1916

225

sprzyjay uksztatowaniu si opinii publicznej o wikszym zasigu i bardziej zna


czcej ni niegdysiejsza opinia uczonych (ingyi). Masowy nacjonalizm wrd
ludnoci miejskiej zrodzi si ju w latach 80-tych X I X wieku w zwizku z nie
wypowiedzian wojn z Francj. W portach traktatowych nabierajcych cu
dzoziemskiego charakteru powstaway nowe zawody - nie tylko przemysowca,
nauczyciela, dziennikarza, inyniera, lekarza czy naukowca, lecz take niezale
nego pisarza, artysty, a nawet rewolucjonisty i agitatora, jakim by Sun Jatsen.
Wobec tego kalejdoskopu przemian Pekin prowadzi systematyczn po
lityk czciowo inspirowan przez zagraniczne wzory. Celem jej byo ob
jcie regulacjami i kontrol ze strony pastwa zawodowej dziaalnoci no
wej elity w biznesie, bankowoci, jurysdykcji, owiacie i rolnictwie. D o tego
zmierzano, zakadajc zawodowe stowarzyszenia (fatuan - cia ustanowio
nych przez prawo"), ktre miay si sta nowymi elitarnymi instytucjami o poficjalnych funkcjach. Jako pierwsze powstay w roku 1904 izby handlowe,
w 80 procentach utworzone z istniejcych gildii. Potem powstaway stowarzy
szenia owiatowe (1906), towarzystwa rolnicze (1907), stowarzyszenia prawni
cze (1912) i bankowe (1915). Zakadano, e w kadym przypadku fatuan bdzie
podporzdkowany rzdowi i wykorzystywany jako mechanizm kontroli lokal
nych elit. Najszerszy zakres mia program lokalnego samorzdu, ktry otworzy
punkty informacyjne po roku 1907. Hasem dnia w Pekinie byo odzyskanie
praw, konstytucjonalizm i samorzd.

Konstytucjonalizm i samorzd
Reformatorzy z prowincji znaleli wiele szans dla siebie w dynamicznym
miejskim rodowisku portw traktatowych. Ta trzecia generacja elity pnego
okresu Qing nie miaa ju swojej bazy na wsi. Ich rent dzierawn cigali
skarbnicy, a dawny osobisty zwizek midzy wacicielem ziemskim-patronem
a dzierawc zanikn. Joseph Esherick (1976) uwaa, e ta warstwa ludzi nie
naleaa ju do klasy gentry, a jeszcze nie zaliczaa si do buruazji, i dla
tego nazywa j miejsk elit reformatorsk". Na obcy imperializm zarea
gowaa, przyczajc si do ruchu Odzyskania Praw, by walczy przeciwko
obcej kontroli nad chiskim przemysem, a szczeglnie kopalniami i kole
jami. W latach 1901-1911 inwestowaa w przemys, zwyczajowo korzystajc
z urzdowych koneksji, praw monopolowych, rzdowych poyczek, ulg podat
kowych, tego wszystkiego, co przypominao biurokratyczny kapitalizm ruchu
na rzecz wzmocnienia pastwa. Kiedy niedoinwestowanie jej projektw i brak
popytu na rynku zmuszay do zacigania zagranicznych poyczek, stawao to
w sprzecznoci z celem ruchu Odzyskania Praw. Menederowie biznesu, wy-

226

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

wodzcy si z gentry, dc do realizacji politycznych celw naraali si na


finansow katastrof.
Kiedy w roku 1905 Japonia, monarchia konstytucyjna, pokonaa autokra
tyczny carat rosyjski, wydawao si, e konstytucjonalizm udowodni swoj
skuteczno jako fundament jednoci wadcy i poddanych w sprawach ogl
nonarodowych. Nawet Rosja skaniaa si teraz ku rzdom parlamentarnym.
ywiono nadziej, e konstytucjonalizm w Chinach, jeli zostanie poczony
z reorganizacj rzdu i wzmocnieniem administracji centralnej, moe zapew
ni majcym wasne interesy prowincjom znaczcy udzia w rzdzeniu i w ten
sposb zapewni sobie ich lojalno. W latach 1906-1911 Pekin aktywnie reali
zowa ten podwjny program modernizacji administracji i konstytucjonalizmu.
Takie zmiany jednak przyspieszyy walk o wadz, zarwno w obrbie rzdu
centralnego, jak i midzy nim a prowincjami.
W walce o wadz w stolicy stronnicy cesarzowej-wdowy odnieli sukces,
utrzymujc kluczowe stanowiska, a nawet zdobywajc ich jeszcze wicej. To
promandurskie, a zatem antychiskie nastawienie Pekinu utrudniao mu na
wizywanie nowych, bardziej scentralizowanych relacji z prowincjami. Napoty
ka antymandurskie nastroje, ktre rodziy si nie tylko wrd rewolucyjnych
studentw w Tokio, lecz take w samych Chinach z ducha narastajcego nacjo
nalizmu. Nacjonalizm ten przejawi si w roku 1905 w pierwszym nowoczesnym
bojkocie zorganizowanym w protecie przeciwko dyskryminowaniu Chiczy
kw przez Stany Zjednoczone, a zwaszcza przeciwko cakowitemu zakazowi
imigracji robotnikw. Podczas tego bojkotu stara tradycja przerwania handlu
przez lokalne gildie kupieckie rozszerzya si na cay kraj, w tym wikszo
portw traktatowych, zwaszcza Szanghaj i Kanton, gdzie studenci przyczali
si do kupcw na masowych wiecach i w agitacji na amach nowoczesnej prasy.
Handel amerykaski przez kilka miesicy ponosi straty, a Pekin nie mg si
zdecydowa na ukrcenie popularnego antyimperialistycznego ruchu w oba
wie, eby nie obrci si przeciw dynastii.
Pod presj narastajcych nastrojw nacjonalistycznych dwr wysa
w pierwszej poowie roku 1906 dwie oficjalne misje, ktre miay zaznajo
mi si z konstytucjonalizmem za granic. Jedna odwiedzia przede wszyst
kim Stany Zjednoczone i Niemcy, druga Japoni, Angli i Francj. Japoski
ksi It pouczy misj o koniecznoci zachowania przez cesarza najwyszej
wadzy i niedopuszczenia do tego, by wpada ona w rce ludu. Po powrocie
misja zarekomendowaa japosk opini, e nadane przez cesarza konstytucja
i wolnoci obywatelskie, w tym publiczna debata", mog faktycznie wzmocni
jego pozycj, poniewa cesarz pozostanie ponad tym wszystkim. We wrzeniu
1906 roku cesarzowa-wdowa obiecaa wprowadzenie po odpowiednich przy
gotowaniach ustroju konstytucyjnego". Nastpne misje wyruszyy do Japonii
i Niemiec w latach 1907-1908.

Rewolucja republikaska 1901-1916

227

Dc do zbudowania nowoczesnego rzdu centralnego, rozszerzono w l i


stopadzie 1906 roku liczb ministerstw z pierwotnych szeciu do jedenastu
(Spraw Zagranicznych, Kadr Urzdniczych, Spraw Wewntrznych, Finansw,
Obrzdw, Owiaty, Wojny, Sprawiedliwoci, Rolnictwa, Przemysu i Handlu,
Poczty i cznoci oraz Terytoriw Zalenych). Rwnolegle do tych wykonaw
czych pionw rzdu proponowano zachowa stare struktury cenzoratu i woj
ska i doda czysto doradcze zgromadzenie ludowe" jako wyraziciela opinii
publicznej. Byo to bardzo dalekie od utworzenia wadzy ustawodawczej o pre
rogatywach dorwnujcych wadzy wykonawczej i sdowniczej. Idea podziau
wadzy nie moga zapuci korzeni wobec nieistnienia idei supremacji prawa.
W sierpniu roku 1908 cesarzowa-wdowa proklamowaa zbir zasad kon
stytucyjnych, na ktrych mia si opiera dziewicioletni program przygotowa
do rzdw konstytucyjnych. I tak w roku 1909 miay zosta zwoane dorad
cze zgromadzenia prowincjonalne, w 1910 doradcze zgromadzenia narodowe.
Elektorat zgromadze prowincjonalnych starannie ograniczono do osb po
siadajcych wyksztacenie (trzy lata nauki lub ukoczenie szkoy redniej, lub
osignicie tytuw na egzaminach redniego stopnia) albo odpowiedni maj
tek (o wartoci co najmniej 5000 chiskich dolarw). Na tej podstawie zare
jestrowano okoo 1,7 min wyborcw, to jest okoo 0,4 procent populacji licz
cej 400 milionw. Kademu obwodowi wyborczemu przyznano pewn liczb
miejsc w zgromadzeniu w zalenoci od liczby zarejestrowanych wyborcw.
John Fincher (1981) zauway, e 90 procent wybranych naleao do elity
gentry i miao tytuy uzyskane na egzaminach. Bya to jej trzecia, liczc od
lat 50-tych X I X wieku, i ostatnia generacja. Nie miaa ju mie nastpczyni,
dajcej si zidentyfikowa, uwiadomionej ideologicznie i podobnie mylcej
warstwy spoecznej.
Kiedy w roku 1909 zebray si zgromadzenia prowincjonalne, pojawia si
potrzeba nowych wzorcw zachowa. Kilku czonkw zgromadze wystpo
wao w roli mwcw, wikszo jednak unikaa tego rodzaju enujcej osten
tacji. Obowizywaa raczej lojalno wobec przywdcw frakcji czy klik perso
nalnych ni programy czy pryncypia legislacyjne. Wyrane okrelenie interesw
i ich obrona mogyby wyglda na egoizm, zamazywano je wic na og po
tokiem piknych frazesw. Znalezienie wykwalifikowanych prawnikw, ktrzy
mogliby przygotowa projekty ustaw, nie naleao do zada atwych.
Obok konstytucjonalizmu take ruch samorzdowy mia na celu mobili
zowanie ludnoci pod kierownictwem lokalnych elit do poparcia reformuj
cego si cesarstwa. Idea samorzdnoci miaa precedensy nie tylko w staro
ytnej idei fengjian, lokalnego zarzdzania przez miejscowych ludzi, lecz take
w nowoczesnych miastach. Poza terenami zarzdzanymi przez obcokrajowcw
w Szanghaju powstaa w roku 1905 rada miejska. W roku 1907 z inicjatywy re
formatora i wysokiego urzdnika Yuan Shikaia powstao wzorcowe powiatowe

228

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

zgromadzenie w Tianjinie. Rok pniej Pekin wyda przepisy regulujce naka


danie podatkw, z ktrych mona byo finansowa zarzdzanie na szczeblach
niszych od powiatu. Bya to gwnie akcyza i podatek gruntowy. Lokalne elity
podejmoway kroki dla ustanowienia samorzdu na poziomie powiatu i ni
szym, eby unikn uciliwego opodatkowania i korupcji, jakich mona si
byo spodziewa ze strony urzdnikw tych szczebli. Otwierano nowe szkoy,
eby ksztaci i mobilizowa nowych obywateli, a take tworzono sie poli
cyjn suc kontroli. Yuan Shikai nadawa ton, kac nowym biurom policji
zestawia listy wyborcw nowych lokalnych zgromadze. Podobnie jak zgroma
dzenie narodowe te ciaa lokalne miay umoliwi elicie doradzanie, a nawet
branie udziau w reformach poprzez organizacj usug publicznych, takich jak
elektryfikacja czy zakadanie wodocigw, co zwyczajowo w przeszoci nale
ao do gentry. Wadza polityczna miaa pozosta w rkach urzdnikw. Tak
poczono zadania mobilizacji spoeczestwa i sprawowania nad nim kontroli.
Reformistyczna elita domagaa si odrbnego i uczciwego finansowania
reform. W latach 1909-1910 wydano regulamin samorzdowy dla miast, miast
targowych, gmin, powiatw i prefektur, ktre miay mie swoje zgromadze
nia. Nowe podatki handlowe i gruntowe egzekwowano niezalenie od starych
biurokratycznych struktur. Okazao si jednak, e elita gentry starego stylu
bdzie coraz mniej liczna, utraci przywdcz pozycj na wsi i ostatecznie po
jawi si nowy system urzdniczy.

Nierozwizywalne problemy systemowe


Reformatorzy pnego okresu Qing zbyt pno zaczli energicznie zabie
ga o wzmocnienie centralnej wadzy dynastii. Temu celowi miay suy dwa
gwne rodki - budowa nowych kolei i szkolenie Nowej A r m i i dla wzmoc
nienia kontroli nad pastwem - podczas gdy nowo utworzone w roku 1906
ministerstwa staray si zajmowa zagadnieniami specjalistycznymi. Jednake
reformatorzy z pnego okresu Qing stanli wobec niemoliwych do zreali
zowania zada, przede wszystkim przebudowy struktury wadzy pastwa. Im
perialna autokracja, w stopniu nie mniejszym ni dotd pretendujca do wa
dzy absolutnej, przewodzia dwu biurokratycznym strukturom, jednej w sto
licy, drugiej w prowincjach.
W Pekinie Dwr Wewntrzny koncentrowa si wok Wielkiej Rady. Co
dzie p tuzina ministrw studiowao nadchodzce memoriay i przygoto
wywao w odpowiedzi cesarskie edykty, ktre miay uruchomi urzdnikw
w caym kraju. Korzystali z bezporedniego kontaktu utrzymywanego midzy
wysokimi urzdnikami prowincjonalnymi a dworem cesarskim za porednic
twem urzdowej konnej poczty, ktr przesyano w jedn stron memoriay do

Rewolucja republikaska 1901-1916

229

tronu, a w drug edykty cesarskie. Dwr Zewntrzny skadajcy si z szeciu


ministerstw, cenzoratu i innych cia zaatwia rutynowe sprawy, korespondujc
z podporzdkowanymi sobie jednostkami w prowincjach. W wanych spra
wach jednak kontaktowa si take z cesarzem za porednictwem memoriaw
i edyktw. Do tych celw zaczto uywa telegrafu.
Najwysze szczeble caej administracji znajdoway si w Pekinie. Z a r w n o
memoriay sprawozdawcze, jak i edykty zawierajce cesarskie decyzje pyny
do i od cesarza, ale w dwojakim trybie - zwykym i pilnym. W wypadku zwy
kych spraw by to system do scentralizowany i jednolity. Prowincjonalne
urzdy zajmujce si kadrami, finansami i tak dalej skaday sprawozdania
swoim zwierzchnim ministrom w Pekinie. W sprawach pilnych natomiast gu
bernatorzy prowincji i ministrowie w Pekinie podlegali na rwnej stopie cesa
rzowi. Nie byo moliwoci takiego scentralizowania wadzy, aby gubernatorzy
prowincji zostali podporzdkowani ministrom w Pekinie.
Jeszcze bardziej niemoliwe byo pogodzenie procedur typu memoria edykt, midzy cesarzem-prawodawc a urzdniczym aparatem wykonawczym,
z prbami legislacji podejmowanymi przez zgromadzenia, nadal oznaczane
jako doradcze". Rodzcy si przedstawicielski" charakter tych zgromadze,
podejmowanie w nich decyzji wikszoci gosw nie przysparzay im zaufania.
aden konfucjanista nigdy nie ufa prostemu liczeniu gw.
Reform hamowaa take na kadym kroku finansowa sabo Pekinu.
Spata odszkodowa bokserskich z roku 1901 pochaniaa znaczn cz docho
dw rzdu, i to wanie w momencie, gdy najbardziej potrzebowa pienidzy.
Tu obce imperialistyczne mocarstwa, domagajc si odszkodowa, po prostu
hamoway rozwj Chin. Jednoczenie moliwoci rzdu sprostania potrzebom
modernizacji ogranicza system dochodw pastwowych odziedziczony po dy
nastii Ming. Reforma finansw bya trudna, nie tylko dlatego, e zagraaa tylu
miskom ryu" (indywidualnym dochodom), lecz rwnie z powodu powierz
chownoci i saboci odziedziczonego systemu fiskalnego.
Po pierwsze, wysoko faktycznie pobranych w caym pastwie podatkw
pozostawaa w zasadzie nie znana, nie obliczona i nie rozliczona. Lokalni po
borcy podatkowi, a take wadze prowincji, musieli y z tego, co zebrali. Tra
dycyjnie ustalone kwoty zgaszali do Pekinu. Szacuje si, e bya to prawdopo
dobnie jedna trzecia, a moe tylko jedna pita faktycznie ciganych sum.
Po drugie, oficjalnie cignite podatki, mniej lub wicej odpowiadajce
oczekiwanym kwotom, nie spyway do wsplnej kasy". Zapisywano je jako
nagromadzenie ustalonych sum nalenych z wielu rde i przeznaczonych na
wiele okrelonych celw. Sumy odnotowywane w Pekinie rzadko tam spyway
i rzadko tam byy rozdzielane, poniewa dochody prowincji dzielono na czci,
przeznaczone na pokrycie potrzeb miejscowych i innych prowincji. Z osiemna
stu prowincji trzynacie regularnie przekazywao ustalone sumy na okrelone

230

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

cele w innych prowincjach. Ta specjalnie w tym celu wprowadzona procedura


czya dochody cesarstwa z niezliczon liczb ywotnych interesw przede
wszystkim urzdnikw i onierzy.
Co wicej, nawet w Pekinie nie byo pojedynczej wadzy fiskalnej. Dochody
cesarstwa okoo roku 1905 wynosiy wedug ksig mniej wicej 102 miliony un
cji srebra (mniej wicej 70 milionw dolarw amerykaskich lub 14,5 miliona
funtw szterlingw), co jak na kraj tej wielkoci byo sum niewielk. Mini
sterstwo Finansw nadal wykazywao wpywy z podatku gruntowego i kon
tyngentu zboowego w tradycyjnej wysokoci 33 milionw uncji srebra, do
czego dochodzio 13 milionw z podatku solnego i 7 milionw z innych po
datkw. Po roku 1869 Ministerstwo rejestrowao pobieranie prowincjonalnego
podatku likin w nominalnej wysokoci, jak mu zgaszano (14 milionw un
cji w roku 1905). Tymczasem nowy rosncy dochd z Urzdu Ce Morskich,
w wysokoci 35 milionw uncji w roku 1905, traktowano odrbnie i w kadym
wypadku przeznaczano go na spat odszkodowa i dugw. Tak wic nowe
podatki z handlu - co i likin - nie znajdoway si pod kontrol Pekinu, a tra
dycyjne kwoty z podatku gruntowego pozostaway sztywne. W takiej zatem
sytuacji, kiedy zarzd finansami by podzielony, faktyczne dochody pozosta
way nie znane, a wiele dochodw zawarowano na zabezpieczenie ywotnych
interesw, reform skarbowoci mona byo przeprowadzi tylko w warunkach
bezprecedensowego umocnienia centralnej wadzy, zmieniajc rwnowag si,
dziki ktrej dynastia mandurska tak dugo si utrzymywaa.
Pewien rozwj pod koniec panowania dynastii Qing zarysowa si gwnie
w prowincjach i to poza ustanowionym systemem lub jedynie jako jego doda
tek. Kiedy Pekin w roku 1884 prbowa uregulowa i zapewni sobie dochd
z rozmaitych prowincjonalnych przedsiwzi, eby przeznaczy go na finanso
wanie wojska, prowincje wysuny tyle szczegowych zastrzee, e musiano
z tego projektu zrezygnowa. Nowymi przedsibiorstwami w prowincjach, ta
kimi jak zakady zbrojeniowe, fabryki, linie eglugi parowej i banki, zarzdzali
delegowani urzdnicy (weiyuari) lub osoby wynajte w tym celu przez pro
wincjonalnych urzdnikw. Nie nominowani przez Pekin zazwyczaj nie ska
dali mu sprawozda. Dawne Ministerstwo Dochodw, cho zreorganizowane
w 1906 roku jako Ministerstwo Finansw, nie potrafio scentralizowa kon
troli fiskalnej. Inne ministerstwa jak dawniej otrzymyway swoje tradycyjne
dochody i wydaway je, a nawet zakaday wasne banki, jak na przykad Bank
cznoci (1907).
Nowy wysiek sporzdzenia narodowego budetu podjto z okazji oglno
krajowego przegldu poszczeglnych pozycji dochodw w roku 1908 i zestawie
nia preliminarza budetowego w roku 1910, w ktrym dochody i wydatki rzdu
centralnego i wadz prowincji oddzielono od lokalnych. Oszacowano cakowity
dochd pastwa na 297 milionw uncji srebra, wydatki oglnokrajowe wraz

Rewolucja republikaska 1901-1916

231

z prowincjonalnymi na 338 milionw uncji i lokalne na 37 milionw uncji, co


zapowiadao spory deficyt w wysokoci 78 milionw uncji. Niestety, planowanie
i sporzdzanie budetu, zbieranie danych statystycznych oraz ustalanie wysoko
ci podatkw odbywao si zarwno w ministerstwach centralnych, jak i w pro
wincjach, nie byo koordynowane, przy czym oczekiwano, e prowincje, cho
nie podporzdkowane ministerstwom, b d odprowadza dochody do Pekinu.
Ta nieudolno starego reymu w dziedzinie administracji i finansw miaa
swoje korzenie w chiskich obyczajach, zasadach politycznych i strukturze spo
ecznej. Stao si oczywiste, e rzdy Cjingw s powierzchowne, pasywne i na
prawd zbyt dugo pasoytnicze. Nie mogy si sta nowoczesne.

Rewolucja roku 1911 i dyktatura Yuan Shikaia


Do konfliktu midzy mandursk wadz centraln, dc do dominacji
w prowincjach w nowej erze rozwoju przemysowego a chiskim nacjonali
zmem doszo w roku 1911 w zwizku z budow kolei w prowincji Sichuan.
Lokalne elity, ktre zainwestoway w rozwj tamtejszych linii kolejowych, byy
zdecydowane nie dopuci, aby z tego nowego przedsiwzicia finansowanego
z zagranicznych poyczek odnosili korzyci urzdnicy rzdu centralnego. Prby
militarnego zdawienia przeciwnikw odniosy skutek odwrotny do zamierzo
nego. Rewolta, ktra wybucha 10 padziernika (dziesitego dziesitego")
1911 roku w Wuchangu (pooonym naprzeciw Hankou), uruchomia proces
dezercji wikszoci prowincji ogaszajcych niezaleno od reymu Cjingw.
Zawodowi agitatorzy Ligi Rewolucyjnej, ktrzy w roku 1905, w Tokio uczy
nili Sun Jatsena swoim przywdc, proklamowali 1 stycznia 1912 w Nankinie
Republik Chisk z Sun Jatsenem jako tymczasowym prezydentem.
Istniaa powszechna zgoda co do tego, e Chiny musz mie parlament
reprezentujcy prowincje, e jedno jest konieczna, by zapobiec obcej inter
wencji, e zwolennik reform Yuan Shikai, nastpca L i Hongzhanga i gwny
instruktor Nowej A r m i i , to jedyny czowiek, ktry moe stan na czele rzdu.
Dziki wielu zasugujcym na odnotowanie kompromisom Chinom udao si
unikn zarwno dugiej wojny domowej i chopskich powsta, jak rwnie ob
cej interwencji. Cesarz abdykowa, doktor Sun Jatsen zrezygnowa i w marcu
1912 roku Yuan Shikai zosta prezydentem.
Wrd si aktywnych w rewolucji 1911 roku najsilniejsz pozycj w kadej
prowincji mia z reguy gubernator wojskowy ze swoj now armi oraz miejska
elita reformatorska, zasiadajca w nowym zgromadzeniu prowincjonalnym. Te
dwie siy stay na czele wszystkich odczajcych si prowincji. Oglnie bio
rc, wojskowi gubernatorzy stanowili w trzecim pokoleniu produkt military
zacji, dziki ktrej pokonano taipingow. Prowincjonalne zgromadzenia nato-

232

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

miast wywodziy si z poprzedniej generacji menederw gentry zarzdzajcych


przedsiwziciami publicznymi. Hasem dnia sta si konstytucjonalizm, usta
nowienie monarchii konstytucyjnej blokowali jednak egocentryczni mandur
scy ksita o ciasnych umysach, ktrym wadz przekazaa cesarzowa-wdowa
po swojej mierci w listopadzie roku 1908 (dzie po zgonie cesarza-reformatora Guangxu - co za zbieg okolicznoci!). Wyranie wolaa, eby jej nastpc
zostao trzyletnie dziecko, a nie dorosy reformator.
Republika Chiska wstpowaa do historii z pewnymi atrybutami libera
lizmu - nie kontrolowan pras, wybieranymi zgromadzeniami, reprezentuj
cymi lokalne elity w wielu powiatach, prefekturach i prowincjach, parlamentem
zorganizowanym gwnie przez nowo powsta Parti Narodow, Guomindang
(Kuomintang). Niestety, chiska imperialna autokracja nie zostaa wykorze
niona i nie znaleziono niczego adekwatnego, co mogoby j zastpi.
Yuan Shikai, podobnie jak zaoyciele dynastii, by wojskowym, pniej
miano go nazywa ojcem warlordw". Jako dowiadczony urzdnik dyna
stii Qing Yuan Shikai doskonale si orientowa w odziedziczonych ukadach
prawnych, administracyjnych, fiskalnych i wojskowych, dziki ktrym mona
byo manipulowa ca ludnoci, korzystajc z przepisw, jak rwnie broni,
nagrd i kar, grajc na nadziejach i lkach ludzi tak, aby zapewni sobie ich po
suszestwo. Sprzeczne propozycje i spory frakcyjne w parlamencie, w ktrym
zasiadao omiuset posw, wywary na Yuan Shikaiu rwnie negatywne wrae
nie, jak moralizatorskie perory biurokratw na cesarzu Wanli z dynastii Ming
trzy wieki wczeniej. Wadza powinna mie jedno rdo, tote Yuan Shikai
doszed do wniosku, e jego jedyn nadziej, jeli chodzi o rzdzenie Chinami,
jest przywrcenie autokracji. Rozpocz od wyeliminowania nowego rewolu
cyjnego przywdcy Song Jiaorena, ktry poczy czonkw Ligi Rewolucyjnej
z mniejszymi ugrupowaniami, i utworzy Parti Narodow. Wygraa ona w roku
1913 wybory gosami 40 milionw uprawnionych, dziki czemu Song Jiaoren
stan na czele parlamentu. W marcu 1913 roku Yuan Shikai kaza go zamor
dowa, po czym przystpi do zastraszania, a nastpnie obalenia parlamentu.
Nowe zgromadzenia w prowincjach, prefekturach i powiatach nadal stwa
rzay niebezpieczestwo powstania pluralistycznego, na p przedstawiciel
skiego ustroju politycznego, nie podlegajcego kontroli centralnej. Do roku
1914 zgromadzenia powiatowe, skadajce si z dwudziestu osb spord elity
uprawnionych do gosowania, na og wspdziaay z naczelnikami powia
tw i koegzystoway ze zgromadzeniami niszych szczebli. Yuan Shikai znis
wszystkie te zgromadzenia w roku 1914 i zada, aby naczelnicy wyznaczali
swego zastpc, ktry mia by menederem powiatowego samorzdu. Krtko
mwic, lokalne elity utraciy swoje zgromadzenia, a naczelnicy odzyskali kon
trol. Zgromadzenia byy jednak nadal popularne i w latach 20-tych miay
powrci, cho naczelnicy w dalszym cigu kontrolowali polityk i finanse,

Rewolucja republikaska 1901-1916

233

ustanawiajc komitety wykonawcze. Jak ukazuje R. Keith Schoppa (1982)


w swoich badaniach nad rozwojem politycznym w prowincji Zhejiang w latach
20-tych X X wieku, elity dce do modernizacji mogy przewodzi w zarz
dzaniu sprawami publicznymi w centrum, jednake biurokracja wraz ze star
elit oligarchiczn nadal dominowaa w regionach peryferyjnych.
Niestety, scentralizowany ustrj polityczny Cjingw uleg rozpadowi. Er
nest Young (1977) ukaza, e modernizacyjne wysiki Yuan Shikaia hamowa
brak dochodw, ktre nie napyway z prowincji do rzdu centralnego. Na sku
tek tego jego reformy (przejte z programu ostatnich lat panowania Cjingw)
czsto pozostaway planami na papierze i nie zostay zrealizowane. Wiele dys
kusji o niezalenym sdownictwie (ktre uatwioby zniesienie prawa obcokra
jowcw do eksterytorialnoci) doprowadzio do powoania najwyszego sdu
w Pekinie i sdw w prowincjach, prefekturach i powiatach. Te ostatnie jednak
wkrtce zniesiono ze wzgldw oszczdnociowych i dlatego, e zamierzano
znowu polega na naczelnikach powiatu. Podjto take reform wiziennictwa.
W sprawach owiaty Yuan Shikai opowiada si za czteroletnim, powszechnym,
bezpatnym szkolnictwem oraz specjalnymi szkoami dla elity zainteresowanej
wyszym wyksztaceniem. W planach uwzgldniano take rozwj ekonomiczny.
Wszystkie te liczne plany modernizacyjne upoledzao jednak podstawowe
zaoenie, e musz one by centralnie zadekretowane i kontrolowane. Wa
dzom prowincji nie mona byo pozwala na samodzielne zakadanie nowych
instytucji, to bowiem oznaczaoby osabienie rzdu centralnego. Yuan Shikai
nie wyznawa zasady: Ufaj ludziom" ani nawet: Ufaj ludziom wyksztaco
nym i utalentowanym", wierzy natomiast zaleceniu: Ufaj wycznie wadzy
centralnej". Krtko mwic, demokracja - w opinii Yuan Shikaia - nie znaj
dowaa si na porzdku dziennym. W roku 1915 prbowa ogosi si cesarzem,
lecz bez powodzenia; zmar w 1916. Lokalne i prowincjonalne zgromadzenia
miay przey drugi okres popularnoci w latach 20-tych, lecz mobilizowanie
powszechnego uczestnictwa w politycznej modernizacji Chin wkrtce stanie si
przywilejem nowej wadzy centralnej, znanej jako dyktatura partyjna. Zadania
tego mona byo dokona odgrnie, a nie oddolnie.
Modzi rewolucjonici, ktrym teoretycznie przewodzi Sun Jatsen i ktrzy
kilkakrotnie prbowali bez powodzenia wznieci wielki poar, mieli minimalne
dowiadczenia w rzdzeniu i niewielu zwolennikw w klasie rzdzcej. Ich bo
haterskie czyny w latach 1911-1912 posuyy pniej do stworzenia heroicz
nego mitu o zaoeniu Partii Narodowej. Wojskowi gubernatorzy i zgromadze
nia prowincjonalne z okresu 1911-1912, odziedziczywszy dominujc pozycj
po wyszej klasie gentry, przejli take jej awersj do dugotrwaego chaosu,
poniewa mg on oywi buntownicze nastroje wrd chopw. Opowiadali
si za stabilnoci. Joseph Esherick (1976) doszed do wniosku, e autokracja

234

Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

imperialna nie tylko ograniczaa polityczn wolno i inicjatywy ludu chi


skiego, lecz take uniemoliwiaa lokalnym elitom nadmierne uciskanie reszty
ludnoci". Elity prowincjonalne, zainicjowawszy w roku 1911 rewolucj, ktra
pooya kres kontrolowaniu ich wadzy przez cesarza, opowiaday si teraz
znowu za stabilizacj i dlatego udzieliy zasadniczego poparcia w roku 1913"
- powiada Esherick - przejciu przez Yuan Shikaia wadzy dyktatorskiej. In
stynkt nakazywa im ratowa Chiny przed chaosem, do ktrego, jak si oba
wiali, mogy doprowadzi dalsze zmiany.
W ten sposb konserwatyzm udaremnia wszelk rewolucj socjaln. Gu
bernatorzy wojskowi, ktrych wadza opieraa si na nowo rozbudowanych si
ach wojskowych, mogli sta si najwyej regionalnymi militarystami albo warlordami. Konserwatywna gentry nie moga wskrzesi neokonfucjaskiej wiary
w takiej mierze, eby zmobilizowa nowe klasy miejskie do poparcia chi
skiego nacjonalizmu. Przeciwnie, elity lokalne porzuciy wzorce gentry, a l i
neae wszelkimi sposobami zachowyway swoj dominacj. Ostatnie badania
szczegowo pokazuj, e do tych sposobw zalicza si handel, przemys (jedwabniczy, solny), wadza warlordw, zbiorowa wasno i oglna hegemonia
kulturalna. Jednak ta nowa dominacja lokalnych elit nie miaa nowej filozofii.
Nadszed czas nowego przywdztwa, nowego pocztku i nowych idei.

Cz III

Republika Chiska 1912-1949

Ta era bya wyranie dwuogniskowa. W sferze kultury doszo do bezpre


cedensowego napywu obcych dbr, idei, zwyczajw, bardziej dostpnych ni
kiedykolwiek przedtem. Wpywy nowoczesnoci nakaday si na wpywy wielu
rnych narodw. Wszystko si zmieniao. Jednake w drugiej sferze, spo
eczno-politycznej, pojawio si kilka zjawisk charakterystycznych dla interregnum midzy dynastiami. Po nieudanej prbie odrodzenia cesarstwa na
stpia dekada rzdw militarystw (warlordw), ktra zdestabilizowaa wie,
podczas gdy w portach traktatowych decydujca rola w gospodarce i admi
nistracji przypada cudzoziemcom. Budzio to nastroje nacjonalistyczno-rewolucyjne skierowane przeciwko obcemu imperializmowi, ktrym towarzyszyy
nie uksztatowane jeszcze w peni zarodki rewolucji spoecznej, zmierzajcej
ku mobilizacji mas chopskich.
Wrd wielkich mocarstw Wielka Brytania i Stany Zjednoczone - gwne
rda misji protestanckich - na sposb anglosaski przedkaday reformy, jako
bardziej konstruktywne, nad rewolucj. Z ich strony wsparcie dla reform nad
chodzio na og prywatnymi, nieurzdowymi kanaami, byo jednak niewielkie
i spnione. Zwizek Radziecki natomiast popiera przemoc i rewolucj spo
eczn, pomagajc zarwno narodowcom, jak i komunistom. Tymczasem wpyw
kulturalny i ekonomiczny wywierany na pocztku stulecia przez Japoni ust
pi miejsca agresji militarnej, a ta w latach 1931-1945 sprowadzia histori

236

Republika Chiska 1912-1949

Chin na boczny tor. Agresja japoska, ktra przesza w drug wojn wiatow,
pogbia desperacj ludu chiskiego.
Era warlordyzmu w latach 1916-1927 odznaczaa si osabieniem pastwa,
co paradoksalnie czyo si ze znacznymi osigniciami kulturalnymi, spoecz
nymi i ekonomicznymi. Wzgldna swoboda rozwoju w tych dziedzinach bdzie
kontrastowa z biurokratyczn kontrol zaprowadzon z powrotem po roku
1927. Ten kontrast bdzie uwypukla dwie kwestie istniejce nadal w erze dyk
tatury partyjnej. Pierwsza to autorytarny etatyzm, prymat budowania pastwa,
poczynajc od lojalnoci wobec autokratycznej wadzy centralnej i wynoszenia
nade wszystko politycznej jednoci. Druga - twrczo kulturalna i poprawa
warunkw spoecznych jako czci procesu rozwoju spoeczestwa. Ta kwestia
uwidaczniaa si w autonomicznym rozwoju, nie podlegajcym bezporedniej
urzdniczej kontroli, w sferze adaptacji Chin do nowoczesnego wiata, lecz nie
dawaa wielkiej nadziei na zjednoczon wadz w pastwie.

Rozdzia 13

W stron
chiskiego spoeczestwa obywatelskiego
Granice chiskiego liberalizmu
Spoeczestwo obywatelskie mona zdefiniowa jako demokratyczny typ
spoeczestwa, ktre pojawio si w Europie Zachodniej wraz z powstaniem
miast niezalenych od systemu feudalnego. Jest to spoeczestwo plurali
styczne, w ktrym Koci na przykad jest niezaleny od pastwa, istnieje
rozdzia religii i wadz, a wolnoci obywatelskie (ostatnio rozszerzone jako
prawa czowieka) ubezpiecza nadrzdno prawa. Spoeczestwo obywatelskie
to kwestia stopnia wolnoci, rzadko precyzyjnie okrelonego. Jest czci ustro
jow pastwa i spoeczestwa danego kraju, cieszy si jednak pewnym stop
niem autonomicznoci, wolnoci w okrelonych granicach. Nie znajdziemy go
w krajach islamu ani w nowoczesnych totalitarnych reymach faszystowskich,
nazistowskich czy komunistycznych, ani te w chiskich dynastycznych impe
riach opisanych w czci pierwszej.
W Chinach pod koniec cesarstwa pojawiy si nowe tendencje zmierza
jce ku tworzeniu instytucji, funkcji i indywidualnych zawodw, caego sektora
spoecznego, nie znajdujcego si pod bezporedni kontrol pastwa. Ta ge
neralna tendencja staa si jasna najpierw dla obcokrajowcw w portach trak
tatowych, cho wyzwalajcy j impuls zapewne przyszed raczej z Chin ni ze
wiata zewntrznego, szczeglnie z coraz bardziej aktywnej elity gentry w pu
blicznej (gong) sferze ycia spoecznego. D o tej tradycji nieoficjalnej aktywnoci
elity doczyo po roku 1911 kilka nowoczesnych czynnikw: rozwj chiskiej
prasy, owiaty, przedsibiorczoci. Spoeczestwo obywatelskie byo nieodcz-

238

Republika Chiska 1912-1949

nie zwizane z ekspansj wiedzy i podziau pracy, ktry umoliwia specjalistom


proklamowanie autonomii w sferze swoich specjalnych kompetencji. Niemniej
taka autonomia zawsze zdawaa si zagraa jednoci i porzdkowi w chi
skim pastwie, ktre w odczuciu jego wadcw zaleay od wszechstronnego
nadzoru wadz nad yciem ludzi. Ten uniwersalny spoeczny problem rwno
wagi midzy autonomi jednostki lub liberalizmem z jednej strony a narzu
con przez pastwo jednoci i porzdkiem z drugiej by w Chinach niezwykle
istotny i trway. wiadcz o tym choby trudnoci, na jakie wobec nieuzna
wania w praktyce zwierzchnictwa prawa napotykano przy tworzeniu rzdw
parlamentarnych, a co za tym idzie, niemono uzyskania akceptacji dla po
dziau wadzy na ustawodawcz i wykonawcz. Wprawdzie parlamenty zbieray
si i obradoway, czsto krzykliwie, to jednak funkcjonoway nie tyle jako ciaa
prawodawcze, ile raczej jako symbole, legitymizujce wadz wykonawcz.
Indywidualizm i liberalizm w chiskim myleniu mogy istnie jedynie
w cile ograniczonych ramach wikszej zbiorowoci. Jednostka w Chinach
bya podporzdkowana grupie. Chiskie prawo miao charakter mniej naka
zowy ni wymogi moralnoci. Zachodnia koncepcja spoeczestwa obywatel
skiego miaa swj istotny odpowiednik w chiskim myleniu, trzeba go jednak
zdefiniowa. Na przykad, dwie zasadnicze cechy wiktoriaskiego liberalizmu
- autoekspresja jednostki i prawo wasnoci - mogy te istnie w Chinach,
ale tylko z urzdowym bogosawiestwem.
Ograniczenia te wida wyranie w myli kocowego etapu epoki Qing.
Cho system neokonfucjaski musia zaakceptowa obce sprawy" (moderni
zacj) i Now Nauk ze wzgldu na ich uyteczno przynajmniej jako cz
sztuki rzdzenia, cakowite odrzucenie konfucjanizmu okazao si dla ostatniej
generacji epoki Qing niemoliwe. Jak si mona spodziewa, wielu prbowao
w obcych wzorach znale sposoby potwierdzenia pewnych odziedziczonych
chiskich wartoci.
Japoscy reformatorzy, stanwszy wobec modernizacji, proponowali po
czy etyk Wschodu z nauk Zachodu". W Chinach Zhang Zhidong, w owym
czasie czoowy ideolog, wysun swoje synne haso: Chiska nauka to fun
dament [podstawowa zasada, ti], a zachodnia wiedza suy celom praktycznym
[praktycznej aplikacji, yong]". Brzmiao to gadko, lecz zawierao sprzeczno,
poniewa ti (podstawowa zasada) i yong (dziaanie) odnosz si w chiskiej
filozofii do skorelowanych aspektw kadej pojedynczej caoci, tak wic za
rwno nauka chiska, jak i zachodnia maj kada swoj wasn istot i funk
cj. Niemniej tego hasa uywano powszechnie, poniewa wydawao si, e
daje pierwszestwo chiskim wartociom, a zachodni nauk umniejsza jako
jedynie zestaw narzdzi.
Japoczycy o konfucjaskiej umysowoci zaoferowali jedn uyteczn
koncepcj, a mianowicie, e parlamenty zachodniego typu mog wnie har-

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

239

monie do stosunkw midzy wadc a poddanymi. Uzasadnienie jednak byo


inne ni na Zachodzie. Zachodnia myl polityczna opieraa si na koncepcji
interesw - osobistych pragnie i celw jednostek i grup w ich nieuniknionej
wzajemnej rywalizacji. Interesy postrzegao si na Zachodzie jako motywa
cj dziaa politycznych, od krla a po winiopasa. Rzd przedstawicielski
suy do wypracowania kompromisu midzy konkurujcymi ze sob intere
sami. W Chinach tak nie byo. Tu interes z definicji uwaano za co egoistycz
nego, a etyka konfucjaska potpiaa egoizm jako zo spoeczne. Wychwalaa
natomiast idea harmonii, ktr reformatorzy mieli nadziej jako osign
poprzez rzd przedstawicielski.
Inn liberaln koncepcj, ktra w drodze z Zachodu na Wschd ulega
pewnej deformacji, bya koncepcja indywidualizmu. Jak ju dawno zauway
Benjamin Schwartz (1964), reformici tacy jak Yan Fu, ktry na przeomie
wiekw przetumaczy na chiski klasykw zachodniego liberalizmu (Thomasa
Huxleya, Adama Smitha, J. S. Milla i innych), chwalili rozwj indywiduali
zmu jako rodka poparcia, a nie przeciwstawiania si pastwu. Najbardziej
wpywowy reformator, Liang Cjichao, popiera ide nieegoistycznego rozwoju
zdolnoci kadej jednostki, dziki czemu mona lepiej wzmocni i wzbogaci
pastwo. Jedynie tak mog jednostki dziaa dla dobra ogu wspobywateli.
Liang Qichao cytowa szwajcarskiego prawnika, Bluntschliego: ludzie rodz
si dla pastwa, a nie pastwo powstaje dla ludzi. Wychodzc z tego etaty
stycznego punktu widzenia, czego konfucjanistw zawsze uczono, uznawano,
e wszelkiego rodzaju praw udziela albo odmawia pastwo, gdy jest to w jego
interesie. Wszystkie chiskie konstytucje wyliczay liczne prawa, lecz tylko jako
programowe ideay, a nie jako prawa, ktre maj by egzekwowane.
U rde tej chiskiej wersji liberalizmu" leao wczeniejsze zaoenie, e
wadza panujcego jest nieograniczona, nadal autokratyczna. Repertuar jego
rodkw rzdzenia mg si poszerzy o konstytucje, parlamenty, prawa obywa
teli (jak rwnie obowizki) - wszystko to dla umocnienia stabilnoci i kontroli
pastwa. Co typowe, przywileje byy gwarantowane z wyjtkiem ograniczo
nych przez prawo", to znaczy przez zarzdzenie wadz. Chiskie konstytucje
nie stay si witym rdem prawa, tak jak konstytucja Stanw Zjednoczo
nych, lecz raczej wyraay ideay i nadzieje, jak programy polityczne partii
w Ameryce.
Ta poowiczna natura liberalizmu w Chinach sugeruje, e najstosowniej
sz dla niego nazw byby protoliberalizm albo sinoliberalizm. Jego korzenie
sigay sfery wen chiskich rzdw, dziaalnoci uczonych-urzdnikw przed
stawiajcych swoje propozycje w esejach i memoriaach, lecz zazwyczaj nie
majcych wadzy ani moliwoci zrealizowania ich w praktyce. Nowoczesny
chiski protolibera na przykad mia ograniczon swobod wypowiedzi, po
niewa nie mg sobie pozwoli na konkretny i personalny atak przeciwko

240

Republika Chiska 1912-1949

miejscowym przedstawicielom wadzy bez naraenia si na gwatowny odwet


ze strony skadnika wu wadzy. Jeszcze istotniejsz ni roztropna ostrono
rol grao nastawienie, ktre nie pozwalao na wyzwolenie si, mwic sowami
Very Schwarcz (1986), z neokonfucjaskiego kultu zrytualizowanej subordynacji [...] etyki podporzdkowania" wpajanych od dziecinnych lat w rodzinie.
Okrelony granicami prawa liberalizm zachodniego typu mia w Chinach
trudn sytuacj z powodu towarzystwa, w jakim si znalaz, a mianowicie nierwnoprawnego systemu traktatowego. Era warlordyzmu w latach 1910-1930
zbiega si z okresem najwikszych zagranicznych wpyww w traktatowym
stuleciu. Armie warlordw pldrujce interior" byy potnym argumentem
za utrzymywaniem w pogotowiu cudzoziemskich kanonierek w portach. Tak
wic zalki spoeczestwa obywatelskiego chiskiego typu modelowano cz
ciowo wedug wzorw instytucji zachodnich, a jednoczenie chronia je obec
no imperialistw, ktra przyczynia si do powstania nowego chiskiego
nacjonalizmu.
Uczynimy dobrze, jeli bdziemy pamita o odmiennych wartociach,
ktre uksztatoway odmienne dowiadczenia historyczne Chin i Zachodu. Nie
trzeba jednak porzuca nadziei na rozwj liberalnego indywidualizmu i spoe
czestwa obywatelskiego w Chinach, nawet jeli uwiadomimy sobie skutecz
no odwiecznego chiskiego autorytarnego kolektywizmu i olbrzymi trud
no zadania postawionego przed nowoczesnymi chiskimi intelektualistami,
ktrzy musz znale jak poredni drog midzy autorytarnym kolektywi
zmem a liberalnym indywidualizmem.

Granice chrzecijaskiego reform izmu


W dziesicioleciu po Yuan Shikaiu Chiny byy podzielone na dwa obszary
i dwa rne reymy - Chiny warlordw i Chiny portw traktatowych. Warlordowie, dyktatorzy wojskowi, by moe wyszkoleni przez Yuan Shikaia, kontro
lowali okrelone regiony przy pomocy wojska i ywili je we wasnym zakresie.
Kilku z nich zaczynao swoj karier jako gubernatorzy wojskowi. Wykorzy
stywali wasne umiejtnoci, gwnie walczc midzy sob lub groc sobie
wzajemnie wojn. Miasta portw traktatowych, z drugiej strony, obejmoway
wikszo centrw urbanizacyjnych, w ktrych ulokoway si prawie wszyst
kie nowoczesne chiskie banki, przemys, uniwersytety i ludzie nowoczesnych
zawodw. Tu wsplnie ya chiska i cudzoziemska spoeczno. W latach roz
kadu wywoanego przez warlordw porty traktatowe jako cz struktury wa
dzy pastwa chiskiego okazay si elementem pewnej stabilnoci i faktycznie
rozkad ten ograniczay. Chiscy patrioci musieli si pogodzi z paradoksem, e
nierwnoprawne traktaty, cho z zasady poniajce, czsto oznaczay znaczn

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

241

pomoc. Na przykad w czerwcu 1921 roku chiscy kupcy w porcie traktatowym


Yichang po dwukrotnym zupieniu miasta przez warlordw poprosili ambasa
dorw obcych pastw w Pekinie o ustanowienie obszaru zagranicznej koncesji
w tym miecie jako formy ochrony przed rabujcymi onierzami warlordw.
Po podpisaniu w roku 1901 protokou bokserskiego skumuloway si dwie
tendencje: z jednej strony reformistycznie nastawieni Chiczycy rozpoczli
edukacj w duchu Nowej Nauki, z drugiej chrzecijanie coraz bardziej ak
centowali spoeczn ewangeli", reagujc na problemy ycia w nowoczesnych
miastach. Fundamentalistw konfucjaskich i chrzecijaskich, ktrzy przez
lata wzajemnie si zwalczali i rzadko spotykali, zastpili teraz ludzie przy
janie wsppracujcy nad popraw sytuacji w Chinach. Na przykad chiska
YMCA, filia midzynarodowej Young Men's Christian Association, znalaza
wrd kupcw i warstw wyszych poparcie dla swojej pracy, z pomoc cudzo
ziemskich doradcw, wrd modziey miejskiej i studentw. Powie Johna
Herseya Wezwanie daje wgld w dziaalno tej organizacji w zakresie wsp
pracy chisko-zagranicznej w publicznej owiacie i innych dziedzinach w latach
1907-1937. Chrzecijaska wsplnota chisko-cudzoziemska przeywaa swj
krtki zoty wiek w dwudziestoleciu 1905-1925.
Ta era chrzecijaskiej wsppracy zapisaa na swoim koncie tak wybitne
osignicia jak budowa drg i wiejskie kasy kredytowe Midzynarodowej K o
misji do Walki z Godem w Chinach (China International Famine Relief Commission), badania i szkolenie w Union Medical College w Pekinie wspieranym
przez Rockefellera, subsydiowanie przez Fundacj Rockefellera nauk spoecz
nych, na przykad w Instytucie Ekonomii Uniwersytetu Nankai, rozwj U n i
wersytetu Yanjing i innych wyszych uczelni chrzecijaskich, rozwj b a d a
rolniczych w Uniwersytecie Nankiskim, Ruch Edukacji Masowej kierowany
przez Yan Yangchu (Jimmy Yen).
Naley wspomnie o trzech aspektach tych instytucjonalnych osigni:
1. byy bardziej ni chiska Y M C A uzalenione od obcych, gwnie ame
rykaskich funduszy i poparcia; 2. daway amerykaskim sinofilom poczucie
satysfakcjonujcego uczestnictwa w chiskim yciu, na ktrego gruncie p
niej, w okresie zimnej wojny, w Ameryce zrodzio si poczucie utraty Chin";
3. dotykay jedynie naskrkowo problemw chiskiego ludu. Wikszo tych
wspomaganych przez zagranic dziaa miaa charakter pilotaowy, nie pro
wadzono ich na skal mogc przyczyni si do transformacji Chin.
Powierzchowno projektw inspirowanych bd wspomaganych przez Za
chd bya nieunikniona, midzy innymi dlatego, e wyksztacona elita klasy rz
dzcej, z ktr obcokrajowcy si kontaktowali, bya zaledwie drobnym uam
kiem chiskiej populacji. Na przykad w owiacie, jeli przyjmiemy szacunki
E. Rawski (1979), pod koniec dynastii Cjing pimienno wrd mczyzn wy
nosia 30-45 procent i 2-10 procent wrd kobiet, a liczba dzieci zapisanych do

242

Republika Chiska 1912-1949

szk podstawowych sigaa od 1 miliona w roku 1907 do 6,6 w roku 1922, pod
czas gdy liczba uczniw szk rednich w tym samym czasie wzrosa z 31 do
183 tysicy, co w kraju, ktry ma 400 milionw mieszkacw, stanowi bar
dzo niewielki odsetek.
Liberalne wysiki zmierzajce do stworzenia chiskiego spoeczestwa oby
watelskiego trzeba wic postrzega jako zwiastuny rozwoju, jak zarodniki ho
dowane na poywce w biologicznym laboratorium, rozsiane na duej prze
strzeni. Gdyby mieli wystarczajco duo czasu, kada grupa przedsibiorczych
reformatorw - spoecznych, naukowych, medycznych, owiatowych - mogaby
rozwin swoj dziaalno tak, aby dotrze do wielu Chiczykw. Problemy
ludu chiskiego byy jednak tak ogromne, e tylko pastwo mogo si z nimi
zmierzy.

Powolny rozwj prasy politycznej


Pojawienie si niezalenej nowoczesnej prasy w Chinach 100 lat pniej
ni w zachodniej Europie i o generacj pniej ni w Japonii uzupenia nam
obraz inercji pod koniec dynastii Cjing. Stary reym blokowa wyraanie opinii
0 polityce rzdu, ktra bya nadal domen zawarowan dla cesarza.
Przez tysic lat od upowszechnienia si drukowanych ksiek na pocztku
epoki Song trwaa kumulacja elementw tworzcych fundament nowoczesnej
prasy: urzdowe i prywatne biblioteki, umiejtnoci edytorskie i znawstwo l i
teratury, teksty religijne, urzdowe wielkie projekty publikacji, stay przepyw
dokumentacji urzdowej z Pekinu do prowincji, lokalne kroniki, literatura w j
zyku mwionym, prywatne publikacje - wszystko byo gotowe. Na pocztku
lat 90-tych X I X wieku w gwnych miastach portowych ukazywao si kilkana
cie chiskojzycznych gazet. W Szanghaju wydawany od roku 1872 Shenbao"
mia nakad 15 tysicy egzemplarzy. Wiadomoci czciowo uzyskiwane drog
telegraficzn dotyczyy gwnie handlu. To, e nowoczesna chiska prasa zaja
si polityk tak pno, byo trybutem na rzecz cesarskiej kontroli myli i druku.
Nowoczesne chiskie dziennikarstwo zawdzicza swoje narodziny Chi
czykom z portw traktatowych, takim jak Wang Tao, ktry pomaga Jame
sowi Legge'owi w tumaczeniu klasykw konfucjanizmu w latach 60-tych i sp
dzi z nim dwa lata w Szkocji. W roku 1874 Wang Tao rozpocz w Hong
kongu wydawanie pierwszego dziennika cakowicie pod chiskim patronatem
1 drukowa wiadomoci handlowe i oglne, dodajc pisane przez siebie ar
tykuy wstpne, propagujce reformy. Jak ukazuje jego biograf Paul Cohen
(1974), Wang Tao wykorzystywa w nich swoje wyjtkowe dowiadczenie tere-

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

243

nowe", ktre zdoby na Zachodzie. Lecz w latach 80-tych mia nadal may
krg odbiorcw.
Jak to si stao, e chiskie dziennikarstwo przy tak wietnych pocztkach
mogo przez 20 lat sta w miejscu, a dopiero kryzys lat 90-tych zdoa zainspi
rowa reformistyczne pisma zaoone przez Liang Cjichao i innych w Szanghaju
oraz w takich orodkach prowincjonalnych jak Changsha? Przyczyn, krtko
mwic, byo to, e gentry surowo ostrzeono, eby nie wkraczaa w sfer decy
dowania o polityce, zastrzeon dla reymu. Swoje pogldy moga przedstawi
tronowi dopiero po uzyskaniu ode specyficznego zezwolenia. Wiernopoddacze opinie (ingyi) uczonych lat 70-tych i 80-tych zawieray wicej moraliza
torskich emocji ni rzeczywistej informacji. Dopiero gdy dynastia Cjing zostaa
pokonana w roku 1900 przez w s z y s t k i e mocarstwa z Japoni wcznie,
mandat zacz jej si wymyka z rk. Polityczne czasopisma Liang Cjichao pu
blikowane w Japonii odnotoway t zmian, kiedy miejska elita reformistyczna
przesuna swoje dziaania na teren prowincji.
Liczba wydawanych w protekcyjnym rodowisku miast portowych chi
skich gazet, czasopism i ksiek zwielokrotnia si w cigu nastpnych 20 lat.
Po roku 1896 liczba ich czytelnikw rosa dziki nowej cesarskiej poczcie, jak
rwnie rozwojowi szkolnictwa podstawowego i zmniejszaniu si analfabety
zmu. Zakadajc za Zhang Pengyuanem, e kady egzemplarz czytao przecit
nie 15 osb, Leo Lee i Andrew Nathan (w: Johnson i inni, 1985) oszacowali
ogln liczb czytelnikw pod koniec epoki Cjing na 2 do 4 milionw, czyli
mniej wicej 1 procent chiskiej populacji. Nowi miejscy czytelnicy i kryzys
lat 90-tych przyczynili si do gwatownego wzrostu czytelnictwa. (W roku 1893
liczba ludnoci miejskiej sigaa mniej wicej 23,5 miliona, jakie 6 procent
caej ludnoci.)
Jednake nawet jeszcze w latach 30-tych w Chinach ukazywao si tylko 910
gazet i mniej wicej tyle czasopism. Niektre gazety miay nakad 150 tysicy
egzemplarzy. Liczb czytelnikw mona szacowa na 20-30 milionw. A za
tem liczba mieszkacw, do ktrych docieraa prasa, bya nadal w porwnaniu
z innymi krajami niska. Mimo wszystko szanghajskie wydawnictwo Shangwu
yinshuguan (Commercial Press) po roku 1896 publikowao na wielk skal
podrczniki i czasopisma. Pisarze tworzcy now literatur stwierdzili, e czy
telnicy w miastach poszukuj gwnie rozrywki. Tak zwana szkoa kaczek mandaryskich i motyli", specjalizujca si w prozie romantycznej i sentymental
nej, ktr bada Perry Link (1981), wyprodukowaa w latach 1910-1930 okoo
2200 powieci. Brakowao jedynie publicystyki politycznej. Wynikao to take
z faktu, e szkolnictwo wysze jak na tak wielki kraj byo nadal sabo rozwinite.
Nowoczesne dziennikarstwo polityczne w Chinach miao charakter gene
ralnie polemiczny, koncentrowao si na krytyce i obronie, nie stawiao sobie
natomiast jako gwnego celu informowania o faktach. Leo Lee i Andrew

244

Republika Chiska 1912-1949

Nathan cytuj tu znw Liang Cjichao: Trzeba chcie, eby sowa zmieniay
wiat. Inaczej po co je wypowiada?" Prasa, pomimo niewielkich rozmiarw,
staa si wanym narzdziem polityki.

Rozwj rodowisk akademickich


W przeciwiestwie do tradycji pielgnowanej na Uniwersytecie Peki
skim (Beida), upatrujcej pocztki chiskiego szkolnictwa wyszego w swoim
poprzedniku, Uniwersytecie Cesarskim, zaoonym w ramach reform 1898
roku, Wen-hsin Yeh w niedawnym przegldzie (1990) przypomina nam, e
to w Szanghaju powstawaa w sposb naturalny nowoczesna edukacja w dzie
dzinie inynierii, technologii i handlu. Kolegium witego Jana (Saint John's
College), otwarte przez misj amerykaskiego Kocioa episkopalnego w roku
1879, stao si pierwsz chrzecijask uczelni w Chinach. W roku 1896
rzd Cjingw zaoy Kolegium Nanyang, ktre wysyao studentw za gra
nic, a pniej przeksztacio si w Uniwersytet cznoci (Jiaotong daxue),
stajc si gwn uczelni techniczn.
Przepa midzy neokonfucjanizmem a Now Nauk jeszcze si posze
rzya, kiedy przy nauce nowych przedmiotw trzeba byo uywa importowa
nych angielskojzycznych podrcznikw. Naleao jeszcze opracowa chiskie
sownictwo techniczne. Egzaminy wstpne i kocowe czsto odbyway si po
angielsku, tak samo wykady prowadzone przez profesorw-cudzoziemcw.
Wraz z dezintegracj staroytnego amalgamatu pastwa i spoeczestwa
w roku 1912 rozpad si te wiatopogld neokonfucjaski. Na jego miejsce na
pyway w oszaamiajcym wyborze rnorodne, czsto sprzeczne ze sob ele
menty kulturowe. Generacja ery warlordyzmu musiaa je zatem uporzdkowa.
Trudnoci tej generacji jawi si bardziej wyranie, kiedy czytamy studium
Jona Saari (1990). Przeledzi on dowiadczenia yciowe ludzi wyksztaconych,
ktrzy urodzili si w latach 90-tych X I X wieku. Zaczynali od tradycyjnej edu
kacji, na ni nakadaa si edukacja anglo-amerykaska cznie z jzykiem
angielskim. Ta grupa chiskiej elity z okresu po upadku gentry musiaa przej
przez podwjne wyzwolenie. Najpierw musiaa si wyzwoli ze zmumifikowa
nego sposobu mylenia, charakterystycznego dla starego systemu konfucja
skiej rodziny i patriarchalnej tyranii, potem z wielokulturowego chaosu No
wej Nauki. Nowa Nauka burzya intelektualne rodowisko, w ktrym mody
czowiek, wanie ukoczywszy elementarn edukacj tradycyjn, dopiero co
znalaz swoje miejsce. Chiny, nie majce ochoty nalee do wiata, stay si
teraz jego czci". Zetknicie modego umysu z Zachodem czsto byo do
wiadczeniem kaleczcym", penym zamieszania i niepewnoci". Wymagao

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

245

drugiego wyzwolenia, by moe bardziej radykalnego ni pierwsze", uwol


nienia si od zamieszania przez odnalezienie wyszej integracji lub syntezy".
Po wyzwoleniu si z wizw zdyskredytowanego konfucjanizmu czowiek by
peen lkw i bezradny, potrzebowa nowej drogi, eby uporzdkowa sobie
wiat. Chrzecijastwo albo wiara w nauk, z darwinizmem wcznie, ub po
wicenie si jednej z nowych profesji czy patriotycznej rewolucji - wszystko
to mogo pomc w ustaleniu wasnego wizerunku. Bez odwagi intelektual
nej trudno byo przey.
Takie traumatyczne przemiany stay si udziaem pierwszej w czasach re
publiki generacji intelektualistw. Zdesperowani z powodu postawy Japonii,
szukali klucza do ratowania Chin w Europie i Ameryce. Zadanie to uczynio
ich pionierami bikulturalizmu, poniewa kulturowy szok, jakiego doznawali
w Tokio, by niczym w porwnaniu z tym, co ich czekao w Nowym Jorku,
Londynie, Paryu i Berlinie.
Rzdowy program ksztacenia Chiczykw w Ameryce rozpoczto w ro
ku 1908, gdy Kongres Stanw Zjednoczonych przeznaczy na ten cel mniej
wicej poow sumy (12 milionw dolarw) przypadajcej Ameryce z tytuu
odszkodowania ustalonego w protokole bokserskim. Kolegium Cjinghua, zao
one w Pekinie jako szkoa przygotowawcza, do 1929 roku wysao do Stanw
Zjednoczonych 1268 studentw. W roku 1924 pozosta poow odszkodo
wania (ktr rzd chiski musiaby spaci) przeznaczono na subwencj dla
Fundacji Chiskiej. Ta, kierowana przez zarzd powierniczy zoony z dzie
siciu Chiczykw i piciu Amerykanw, fundacja udzielaa dotacji na studia
i badania. Modzi chiscy naukowcy wyksztaceni w USA zaoyli w roku 1914
Towarzystwo Naukowe. Wkrtce wydawane przez nich czasopismo zaczo re
prezentowa rozpowszechnion wrd nowoczesnych naukowcw nadziej, e
nauka i wiatopogld naukowy mog si sta wspln platform przy roz
wizywaniu problemw Chin.
Tymczasem w latach 20-tych setki misjonarskich rednich szk w Chinach
zrosy si, tworzc kilkanacie chrzecijaskich college'w, na og zarejestro
wanych w Stanach Zjednoczonych. Amerykascy czonkowie chisko-amerykaskiego zespou wykadowcw zazwyczaj mieli lepsze warunki mieszkaniowe
i byli opacani przez zarzdy misyjne w Ameryce. Te chronione przez prawo
eksterytorialnoci uczelnie typu amerykaskiego, jak na przykad Uniwersytet
Yanjing w Pekinie, ksztaciy w latach 20-tych i 30-tych dzieci nowej klasy
redniej z miast portowych.
Wpywow prywatn i czysto chisk instytucj bya zaoona w Tianjinie
po roku 1904 przez Zhang Bolinga, z pomoc gwnie miejscowych rodzin,
szkoa rednia, a potem college i Uniwersytet Nankai. Chiscy filantropi wspie-

Republika Chiska 1912-1949

246

rali take Uniwersytet Amoyski w Xiamen i dwa college'e w Szanghaju - ka


tolicki Zhendan (1'Aurore) zaoony w roku 1903 i Fudan (1905).
adna jednak prywatna uczelnia nie moga zami Uniwersytetu Peki
skiego (Beida) jako ogniska edukacji narodowej. Uczelnia ta suya szkoleniu
i przeszkalaniu urzdnikw, dopki na jej czele nie stanli dwaj wybitni ludzie
- Yan Fu w roku 1912 i Cai Yuanpei w 1917. Cai Yuanpei by czonkiem Aka
demii Hanlin z pnej generacji Qing, ktry wstpi do Ligi Rewolucyjnej Sun
Jatsena. Zosta pierwszym ministrem edukacji w nieudanym gabinecie Yuan
Shikaia, a potem przez pi lat studiowa w Niemczech i we Francji. ciga
na Beida utalentowanych ludzi, majc na wzgldzie zrnicowanie pogldw
na uniwersytecie, i przeciwstawia si stanowczo ingerencji rzdu w sprawy
edukacji. Zaoferowa stanowisko dziekana Chen Duxiu, ktry w Paryu na
sikn duchem francuskiej rewolucji i po powrocie do Chin zaoy w roku
1915 wpywowe pismo dyskusyjne Nowa Modzie" (La Jeunesse"). W U n i
wersytecie Pekiskim Chen Duxiu w imi nauki i demokracji atakowa kon
fucjanizm i wszystkie jego ze strony.

Ruch Nowej Kultury


W roku 1915 Japonia wysuna 21 agresywnych da, prbujc ustanowi
co w rodzaju japoskiego protektoratu nad Chinami. Prba si nie powioda,
a wydarzenie to zakoczyo er japoskiego przywdztwa w Chinach w dzie
dzinie reform i wzmocnio nowoczesny chiski nacjonalizm. W tym wanie
czasie uczeni Nowej Nauki wyznaczyli sobie now rol - postanowili pozosta
poza krgiem wadzy i biurokracji, wystrzega si polityki, ku ktrej ciyli
ich poprzednicy, a za to powici si badaniu starych konfucjaskich war
toci i instytucji, odrzuci to, co hamowao Chiny na drodze ku przyszoci,
i znale w przeszoci elementy nowej kultury.
Pierwszym celem ataku dla Ruchu Nowej Kultury stao si pismo chi
skie. W X X wieku nadal posugiwano si pismem i sownictwem powstaym
koo roku 200 p.n.e. Kady waniejszy znak mia, jak cebula, wiele warstw
znaczeniowych, ktre narastay przez wieki, kiedy uywano go do rnych
celw. Wyobramy sobie dla bardzo uproszczonego porwnania, e rzymska
idea wyraona wyrazem pater dotara do nas w nie zmienionej formie pisa
nej i dzi, by moe w kombinacji z innymi znakami, oznacza ojca", pa
triotyzm", ojcostwo", patrystyk", ojcowizn", patronat" i tak dalej. Ja
kiego znaczenia naley si dopatrywa w takim znaku, zaley od kontekstu,
co z kolei wymaga znajomoci ksig klasycznych. Nie czynio to z klasycz-

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

247

nego chiskiego (wenyan) wygodnego i praktycznego instrumentu, z ktrego


pomocy mgby korzysta kady ucze przy problemach napotykanych w co
dziennym yciu. Pismo stanowio raczej jeden z yciowych problemw. Bez
dugotrwaych studiw nad nim czowiek mia zamknit drog do awansu.
Praktyczna znajomo pisma na uytek codzienny wrd zwykych ludzi bya
oczywicie o wiele powszechniejsza; mao przystpna bya ezoteryczna termi
nologia i erudycyjne aluzje, ktrymi si posugiwali posiadacze tytuw uzy
skanych na klasycznych egzaminach.
Pierwszym etapem rewolucji literackiej miao si sta uywanie mowy po
tocznej jako jzyka pisanego - krok w Europie uczyniony w czasach renesansu,
kiedy mwione jzyki narodowe wypary acin. Pionierami w tych wysikach
byli protestanccy misjonarze, poniewa chcieli udostpni Pismo wite pro
stemu czowiekowi. Wrd nowych uczonych zrodzio si przekonanie, e czas
na zmiany. Przywdztwo ruchu obj H u Shi, student uniwersytetw Cornell
i Columbia w czasie pierwszej wojny wiatowej, ktry propagowa uywanie
w pimie jzyka mwionego, czyli baihua, w nauce i we wszelkich formach
komunikacji. Wiele innych osb przyczyo si do tego rewolucyjnego ruchu,
odrzucajcego nadrzdn warto starego jzyka (stylu) literackiego. Posugi
wanie si mow potoczn, baihua, szybko si upowszechnio - tyrania ksig
klasycznych zostaa zamana.
Hu Shi, student Deweya i zwolennik pragmatyzmu, przodowa take w pro
pagowaniu naukowych metod w myleniu i w krytyce. Warto nauk cisych
w studiach technicznych od dawna ju nie budzia kontrowersji. Zastosowanie
naukowych metod w chiskich badaniach literackich i historycznych oznaczao
dalszy krok do przodu. Nowi uczeni energicznie zaatakowali mity i legendy
wczesnej chiskiej historii i przystpili do badania na nowo proweniencji ksig
klasycznych. Studiowali chiski folklor i przewartociowywali wielkie powieci
z wiekw od X V do X V I I I , pisane w jzyku potocznym. D o zaawansowania
tych bada przyczyniy si badania dowodowe z epoki Cjing.
Kreatywno Ruchu Nowej Kultury uwidacznia si w peni dopiero w kon
tekcie historycznym. Wielka wojna 1914-1918 ujawnia cay ogrom barbarzy
stwa aroganckiej cywilizacji europejskiej. U p a d o cesarstwo Austro-Wgier, ro
syjskich carw, a w kocu i Niemiec. Woodrow Wilson proklamowa zasady
samookrelenia wszystkich narodw i otwartej dyplomacji midzy nimi. Sze
rzce si po caej kuli ziemskiej idee kilku rodzajw socjalizmu, emancypacji
kobiet i praw wiata pracy wobec kapitalistw zalay te republikaskie Chiny.
Elita uczonych, nadal stanowica jedynie cienk grn warstw w staroyt
nym spoeczestwie, zmagajc si z przewartociowaniem wasnej spucizny
kulturalnej, w tym samym czasie instynktownie wzia na siebie zadanie zro
zumienia i ocenienia rewolucyjnego wiata zewntrznego.

248

Republika Chiska 1912-1949

Ruch 4 maja
Incydent z 4 maja 1919 roku zosta sprowokowany przez decyzj wersal
skiej konferencji pokojowej o pozostawieniu w japoskich rkach dawnych
niemieckich koncesji w Shandongu. Wiadomo o tej decyzji skonia 3 tysice
studentw z Uniwersytetu Pekiskiego i innych pekiskich uczelni do urzdze
nia masowej demonstracji na Placu Tiananmen w Pekinie, przy bramie do pa
acu cesarskiego. Manifestanci spalili dom projaposkiego ministra i poturbo
wali chiskiego ambasadora w Japonii. Studentw zaatakowaa policja. Potem
studenci ogosili strajk, rozesali telegramy do studentw w innych miastach,
zorganizowali patriotyczne grupy, ktre rozdaway ulotki i wygaszay przem
wienia do ludnoci. D o podobnych demonstracji doszo w Tianjinie, Szanghaju,
Nankinie, Wuhanie, Fuzhou, Kantonie i innych miastach. Kilku studentw zgi
no, inni zostali ranni. Wizienia wkrtce zapeniy si demonstrantami.
Duch protestu rozszerzy si, gdy kupcy zamknli sklepy w ramach strajku,
ktry ogarn gwne orodki w czerwcu roku 1919. Strajk zamieni si w boj
kot towarw japoskich i starcia z japoskimi rezydentami. Przez ponad rok
patriotycznie nastawieni studenci agitowali ze znacznym skutkiem za znisz
czeniem japoskiego rynku w Chinach. Jednoczenie i w sposb niezmiernie
znamienny niedawno powstae zwizki zawodowe organizoway strajki. Przy
czyy si w ten sposb do najwikszej demonstracji uczu narodowych, do
jakiej kiedykolwiek doszo w Chinach.
Zdumiewajc rzecz by fakt, e na czele tego ruchu stali intelektuali
ci, ktrzy poczyli w antyimperialistycznym programie zarwno idee nowej
kultury, nauki i demokracji, jak i nowy patriotyzm. W stopniu wyszym ni
kiedykolwiek przedtem studenci wzili na siebie odpowiedzialno za losy
Chin. Za porednictwem organizacji studenckich zaczli nawet dociera do
zwykych ludzi.
Wielk rol w mobilizacji inteligencji odgrywaa literatura, powieci i opo
wiadania w nowym jzyku literackim. Wikszo pisarzy bya znakomicie wy
ksztacona i pochodzia z wyszych klas. Czoowi literaci studiowali w Japonii,
ale powrciwszy do Chin, yli w biedzie, czsto nkani przez policj. Ich czy
telnicy rekrutowali si gwnie spord studentw w miastach, zaangaowa
nych tak jak oni sami w dziaalno na rzecz rewolucji spoecznej. Oponowali
przeciwko wizom systemu rodzinnego, domagali si prawa do odsaniania
wasnego wntrza, w tym take do wolnoci seksualnej. Dla surowej obyczajo
woci konfucjaskiej szokujcy by romantyczny indywidualizm i autoekspresja niektrych pisarzy, relacjonujcych wszystkie swoje przeycia w pierwszej
osobie lub w formie dziennika.
Wybitny pisarz lat 20-tych, L u X u n (1881-1936), pochodzi z zamieszkaej
w prowincji Zhejiang rodziny gentry, ktra popada w nieask. Zda egzamin

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

249

pierwszego stopnia w starym systemie egzaminacyjnym, studiowa w akademii


morskiej i wojskowej, potem rozpocz studia medyczne w Japonii i ostatecznie
zakotwiczy si w literaturze, uznajc j za rodek propagowania reform spo
ecznych. Sta si sawny, gdy w roku 1918 opublikowa w czasopimie Nowa
Modzie" satyryczne opowiadanie Dziennik szalonego, w ktrym bohater od
najduje w ksidze historycznej penej takich wyrazw jak humanitaryzm, spra
wiedliwo, prawo, prawda i cnota" dwa sowa przewijajce si midzy wier
szami przez cae dzieo: Jedzcie ludzi". Chiska kultura bya, pisa L u Xun,
kultur suenia panom, ktrzy triumfuj kosztem cierpie wikszoci".
Przywdcy studenccy na Uniwersytecie Pekiskim, jak Fu Sinian, Luo Jialun, i ich czasopismo Nowy Przypyw" (Renaissance") propagowali chiskie
owiecenie". Potpiali konfucjaskie wizy rodzinne jako niewolnictwo i go
sili indywidualizm. Ju w marcu roku 1919 studenci zaoyli towarzystwo, kt
rego celem miao by docieranie z odczytami do prostych ludzi. Doczyli na
tym polu do aktywistw studenckich, takich jak Zhang Guotao, najbardziej
pochonitych ratowaniem Chin".
Tak wic niektrzy przywdcy spord szczupego grona inteligencji - pro
fesorw, studentw, pisarzy - ruszyli do walki na polu kultury, dc do wy
eliminowania zacofania i za starych Chin i ustanowienia nowych wartoci dla
Chin nowych. Jako przyszli przywdcy stali wobec paraliujcego faktu - dwu
warstwowej struktury spoecznej Chin, rzdzcej elity i mas. Czy ich nowa elita
moga nawiza kontakt z ludem? Czy te owi nowi przywdcy wybiegn zbyt
daleko przed swoje oddziay?

Powstanie chiskiej buruazji


Autonomii nowej akademickiej wsplnoty towarzyszyo uwiadomienie so
bie wasnej roli wrd grup zawodowych w miastach. Ostatnie badania in
stytucji municypalnych, ktre powstay w Szanghaju i Pekinie, pokazuj, e
pod wzgldem organizacji byy one mieszanin stylu nowego i starego, cu
dzoziemskiego i rodzimego.
W Szanghaju o narodzinach buruazji mona mwi od czasu zaanga
owania si chiskich kupcw w handel zagraniczny. Po roku 1842 brokerzy
handlowi w Kantonie, znani jako kupcy Kohongu, zostali zastpieni przez kompradorw (po portugalsku kupujcy"), ktrzy zawierali kontrakty z cudzo
ziemcami i zajmowali si chisk stron ich handlu. Cudzoziemcy zajmowali
si frachtem, ubezpieczeniem, inwestowali w import i eksport, fortuny kompradorw za pochodziy z prowizji paconych im przez cudzoziemskich praco
dawcw, z oprocentowania funduszy, ktrymi obracali, z opat za sprawowanie

250

Republika Chiska 1912-1949

funkcji skarbnikw i zarzdcw funduszy oraz z zyskw z osobistych inwesty


cji i przedsiwzi. Tak wic kompradorzy cudzoziemskich bankw w Chinach
penili intratn funkcj poredniczenia midzy nimi a rodzimymi" bankami,
ktre powstay dla obsugi spoecznoci chiskich kupcw.
Do Szanghaju najpierw cignli kompradorzy z kantoskiego handlu her
bat, potem z Ningbo, a take z prowincji Jiangsu. W roku 1854 byo ich
okoo 250, w 1870 okoo 700 i moe 20 tysicy na pocztku X X wieku. Sta
nowiska kompradorw przekazywano z ojca na syna i bratanka jako wasno
rodzinn. Kompradorzy czsto zamiast po staremu inwestowa w ziemi, inwe
stowali w zagraniczne firmy, co chronio ich fundusze przed zakusami chiskich
urzdnikw. Praktycznie nie mona odrni buruazji kompradorskiej" od
tak zwanej buruazji narodowej" (jak to lubia robi dla celw propagando
wych Komunistyczna Partia Chin). Stanowiy one jedn grup.
Nowoczesny sektor gospodarki nadal pozostawa marginalny, poniewa
okoo 65 procent chiskiego produktu narodowego pochodzio z rolnictwa.
Chiny unikny roli pkolonii eksploatowanej przez obce mocarstwa, nie
stay si wielkim rdem dostaw dla zagranicy ani wielkim rynkiem zbytu
zagranicznych towarw. Jedynymi - poza opium - dobrze sprzedajcymi si
towarami importowanymi byy przdza przemysowa i nafta. Krtko mwic,
tradycyjny system ekonomiczny nadal funkcjonowa na tyle dobrze przy ni
skim poziomie ycia, e nowoczesna gospodarka miaa stosunkowo niewiele
do zaoferowania. Parowce i napd parowy przyspieszyy na przykad transport
w sieci drg wodnych, lecz nie zmieniy zasadniczo samego systemu. Chiscy
kupcy wkrtce zaczli z nich korzysta, bez wzgldu na to, czy naleay do
cudzoziemcw, czy Chiczykw.
W okresie podejmowania wysikw na rzecz wzmocnienia pastwa urzd
nicy, ktrzy stali na czele tego ruchu, mieli wielk rzesz wsppracownikw,
doradcw, sekretarzy, zastpcw i wsplnikw. Ten zesp dysponowa pewn
kontrol nad kupcami w ramach systemu urzdowego nadzoru i zarzdza
nia handlowego, urzdnicy jednak nie ponosili odpowiedzialnoci za produk
cj. Marie-Claire Bergere (1989) komentuje to w ten sposb, e promotorzy
wczesnego ruchu modernizacyjnego byli zaleni od tego biurokratycznego ze
spou, w jego rkach bowiem znajdowaa si wadza. Modernizacja moga by
realizowana jedynie poprzez osobiste stosunki i dziki podziaowi zyskw mi
dzy urzdnikw i przedsibiorcw. Tak wic dynastia Qing pod koniec swo
jego panowania wybraa nie kapitalizm pastwowy, lecz biurokratyczny ka
pitalizm urzdnikw.
W cesarskim edykcie z roku 1903 dynastia staraa si pozyska elity miej
skie, przenoszc kupcw do wyszej kategorii. Odtd a do roku 1907 nowe
ministerstwo handlu dawao nagrody, eby uhonorowa inwestorw, techni
kw, przedsibiorcw. D o roku 1912 powstay 794 izby handlowe i 723 towa-

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

251

rzystwa owiatowe wraz z lokalnymi i prowincjonalnymi zgromadzeniami. Te


dziaania organizacyjne wymkny si spod cesarskiej kontroli, kiedy stowa
rzyszenia rozwiny narodowe programy przekraczajce granice prowincji, jak
w przypadku Chiskiego Stowarzyszenia Owiatowego i Federacji Zgromadze
Prowincjonalnych. Takie ciaa reprezentoway elit kupcw i gentry.
Wybuch pierwszej wojny wiatowej w Europie w sierpniu 1914 roku ogra
niczy zagraniczne przewozy morskie i handel w Chinach i obniy import,
a wkrtce potem za granic wzrs popyt na eksportowane surowce. Jedno
czenie na wiatowych rynkach bardzo podskoczya cena srebra, co podnio
so si nabywcz chiskiej waluty. Wielk szans dla chiskich przedsibior
cw sta si brak obcej konkurencji, mimo e ograniczenie przewozw mor
skich bardzo opnio dostarczanie zamwionych w Europie urzdze. Do
roku 1919 Chiczycy zyskiwali na duym popycie na eksportowane do Eu
ropy i Ameryki towary, jak rwnie na wzrocie wartoci srebra w stosunku
do zota, co uatwiao import.
Inaczej ni w okresie ruchu na rzecz wzmocnienia pastwa z koca
XIX wieku, obecna fala industrializacji sprzyjaa produkcji dbr przeznaczo
nych do natychmiastowej konsumpcji i przynoszcych natychmiastowy dochd.
W latach 1912-1920, pisze Bergere, w przemyle chiskim odnotowywano rocz
nie 13,8 procent wzrostu. Powstay dziesitki przdzalni baweny, w samym
roku 1922 w sumie 49. W Szanghaju pojawiy si myny zboowe, a wok Kan
tonu wyrs przemys tytoniowy, papierniczy i zapaczany. W latach 1912-1924
w Szanghaju powstao 200 nowych zakadw mechanicznych, zajmujcych si
napraw i konserwacj urzdze, a take wyrobem maszyn dziewiarskich, tkac
kich i innych. W roku 1920 poowa z nich korzystaa z energii elektrycznej.
Podczas pierwszej wojny wiatowej w Chinach powstay take nowoczesne
chiskie banki. Zaliczay si do nich nie tylko Bank Chiski i Bank cznoci
zwizane z rzdem pekiskim. Kilkanacie innych byo zwizanych z wadzami
prowincji i operowao gwnie funduszami pastwowymi i poyczkami, a kilka
nacie dalszych miao charakter cile komercyjny. W roku 1920 w Szanghaju
dziaao take 71 tradycyjnych bankw krajowych. Specjalizoway si w krt
koterminowych poyczkach, obsugiway kupcw opium i handel barwnikami
w przemyle chemicznym. Brakowao nadal giedy i banku narodowego.
Ludno Szanghaju, cznie z dzielnic midzynarodow i terenem kon
cesji francuskiej oraz chiskimi przedmieciami i chiskim miastem, liczya
w sumie 1,3 miliona w roku 1910 i 2,6 miliona w 1927. Zamorscy Chiczycy
zaczli odgrywa pewn rol od roku 1919, kiedy Sincere Company z Hong
kongu i Wing On Company (pierwotnie z Penangu) otworzyy wielkie domy
towarowe w Szanghaju na ulicy Nankiskiej. Na nabrzeu wyrosy wielkie no
woczesne budynki firm Hong Kong and Shanghai Banking Corporation oraz
Jardine, Matheson & Co.

252

Republika Chiska 1912-1949

Po roku 1925 w szanghajskiej Radzie Municypalnej Dzielnicy Midzyna


rodowej zasiadali chiscy radni, a w podmiejskich dzielnicach wyrosa chiska
administracja mniej lub bardziej autonomiczna a do unifikacji w roku 1927
i powstania Wielkiego Szanhaju. W dzielnicy midzynarodowej dziaao Chi
skie Stowarzyszenie Podatnikw i liczne izby handlowe dla przedsibiorcw.
Najwiksza bya Szanghajska Powszechna Izba Handlowa. Chiczycy, ktrzy
zbudowali wielkie fabryki tekstylne i myny zboowe, utworzyli now klas
przedsibiorcw powizan z ziemiask gentry, lecz ju przez ni nie kon
trolowan. Ta nowa lokalna elita, szczeglnie w Szanghaju, pozostawaa poza
kontrol rzdu i zapewnia sobie to, e naczelnikw powiatw dobierano spo
rd miejscowych uczonych, urzdnikw te rekrutowano na miejscu.
W deniu do autonomii nowi przedsibiorcy byli zgodni ze rodowiskami
akademickimi, skoncentrowanymi w Pekinie w czasie ruchu 4 maja 1919 roku
i pniej. Przemysowcy sprzyjali nowej owiacie z jej pragmatyzmem i sza
cunkiem dla jednostki. Na przykad Ruch Nowej Edukacji kierowany przez
Jiang Menglina, ktry zaj miejsce Cai Yuanpeia jako rektor Uniwersytetu
Pekiskiego, wiele zawdzicza poparciu prnego Stowarzyszenia Edukacyj
nego prowincji Jiangsu. Poprzez rozlege kontakty rodzinne w latach 20-tych
nawizano wiele wizi midzy koami akademickimi i przedsibiorcami. Na
przykad jedna z crek Zeng Guofana, zwycizcy taipingow, wysza za m
za Nie Qiguia, dyrektora Szanghajskich Zakadw Zbrojeniowych. Ich syno
wie zostali dyrektorami przdzalni, a jeden, Nie Yuntai (C. C. Nieh) take
prezesem Powszechnej Izby Handlowej.
Ta nowa szanghajska buruazja tworzya wasne organizacje. Publikacja
pisma Tygodnik Bankierw" w roku 1917 doprowadzia w 1918 do zaoenia
w Szanghaju Stowarzyszenia Bankierw. Pod wpywem tego szanghajskiego
przykadu zaoono podobne stowarzyszenia w innych miastach - w Hankou,
Suzhou, Hangzhou, Pekinie, Tianjinie i Charbinie. W roku 1920 poczyy si
one, tworzc Chiskie Stowarzyszenie Bankierw. Powstao take stowarzy
szenie chiskich wacicieli przdzalni. Zbadali wiatowy rynek i w rezultacie
przerzucili si z tradycyjnego celu - denia do monopolu - na denie do roz
woju. Nastawieni byli na dziaanie w skali midzynarodowej. Niektrzy czoowi
bankierzy ksztacili si na wyszych uczelniach w Japonii. Jeden z bankierw,
najbardziej znanych wrd obcokrajowcw, Chen Guangfu (K. P. Chen), uko
czy Wharton School of Finance na Uniwersytecie Pensylwanii.
Spki jawne lub prywatne zaczy ustpowa miejsca spkom akcyjnym,
cho nawet i te miay by zdominowane przez rodzinne koneksje. W jaki spo
sb system rodzinny suy jako kociec klasy przedsibiorcw, pokazuje przy
kad rodziny Rong. Okoo roku 1896 jej zaoyciel otworzy banki w Szanghaju
i Wuxi. W trzeciej generacji jedenastu Rongw byo menederami lub dyrekto
rami mynw zboowych i przdzalni. W roku 1928 bracia Rong zajmowali 54

W stron chiskiego

spoeczestwa

obywatelskiego

253

stanowiska kierownicze w swoich dwunastu mynach i siedmiu przdzalniach,


tworzc ponad poow najwyszego kierownictwa.
Znaczenie, jakie struktury familijne i regionalne miay w nowej klasie
przedsibiorcw, wiadczy o tym, e nie zerwaa ona cakowicie z tradycyj
nym chiskim spoeczestwem, a przeciwnie, jej czonkw mona by nazwa
konfucjaskimi modernizatorami". Bergere stawia pytanie, jak dalece przed
sibiorcza, liberalna i kosmopolityczna buruazja" moga zosta zaszczepiona
na starej urzdniczo-chopskiej cywilizacji chiskiej. Bezspornym faktem jest
to, e przedsibiorcy nowego typu odsunli si od dynastii, a to popchno ich
do poparcia elity reformistycznej w prowincjach podczas rewolucji 1911-1912.
We wczesnych latach 20-tych przedsibiorcy zgadzali si z apelem H u Shi
i jego kolegw z Uniwersytetu Pekiskiego, skierowanym do chiskiej elity. Na
woywa on do dziaania, do rozwijania umiejtnoci zawodowych, do dobrego
rzdzenia, odpowiedzialnego kierowania finansami i dalekowzrocznego pla
nowania. Hu Shi reprezentowa liberalnych pekiskich intelektualistw, kt
rzy znaleli wiele wsplnego z szanghajska spoecznoci przedsibiorcw. Na
przykad biznesmeni popierali popularn wwczas ide federacji prowincji,
przypominajc pierwsz form unii stanw amerykaskich (cho okazaa si
nieodpowiednia). Wszyscy opowiadali si za autonomi prowincji i federacj.
Innym praktycznym krokiem byo utworzenie milicji kupieckiej. Sprzeczno
polegaa na tym, e dc do autonomii i uwolnienia od kontroli pastwa
w sferze ekonomicznej, jednoczenie pragnli scentralizowanego adu.
Od marca 1923 roku przedsibiorcy za porednictwem izb handlowych
uczestniczyli w konwencji narodowej w Szanghaju, ktra zajmowaa si pro
blemami reorganizacji politycznej i jednoci oraz kontrol wojska i finansw.
W szczytowym punkcie nastrojw proautonomicznych, w czerwcu 1923 roku,
Szanghajska Powszechna Izba Handlowa ogosia niezaleno od Pekinu, cho
nie dysponowaa ani baz terytorialn, ani militarn. Powoaa komitet Rzdu
Ludowego, ktry wkrtce podj negocjacje z lokalnymi warlordami w spra
wie zahamowania wrogich dziaa. Tu jednak szanghajska buruazja, podobnie
jak pekiscy uczeni, ujawnia swoj niezdolno do funkcjonowania poza sfer
wen. Klasa przedsibiorcw nie potrafia zorganizowa siy wojskowej. Wkrtce
w Szanghaju chiscy kupcy znaleli si w opozycji wobec nowego lewicowego
ruchu zwizkowego. Tu mogli liczy na poparcie obcokrajowcw. Chen Guangfu, wspominajc wiele lat pniej, jak zbiera w Szanghaju fundusze na
stumienie ruchu zwizkowego, powiedzia, e celem byo obalenie militaryzmu, warlordw i poparcie nowoczesnego rzdu. Podobnie jak H u Shi, Chen
Guangfu, bdc sinoliberaem, mg sprawowa przywdztwo w swoim sekto
rze spoecznym, lecz nie mg kontrolowa siy pastwa. Obaj ci przywdcy
zaliczali si do wrogw imperializmu i chcieli, eby Chiny uwolniy si od trak
tatw, ktre zapewniay przywileje cudzoziemcom. Znajdowali si w kopotli-

254

Republika Chiska 1912-1949

wej sytuacji, zmuszeni do trudnego wyboru midzy dwiema moliwociami pragnieniem autonomii, a wczeniej jeszcze koniecznoci silnego rzdu, ktry
mg si rwna autokracji.
W otoczonej murami stolicy, Pekinie, przemys i handel odgryway dru
gorzdn rol, na pierwszym planie znajdowaa si spoeczno mandurskich
czonkw chorgwi i kupcw obsugujcych gwnie dwr cesarski. Po zajciu
miasta w roku 1900 przez obce wojska zaoono z japoskiej inicjatywy akade
mi policyjn, ktra miaa naladowa japoskie i europejskie wzory w rekru
towaniu i szkoleniu umundurowanych policjantw, gwnie byych czonkw
chorgwi, ktrzy mieli by opacani i powaani jako urzdnicy pastwowi no
wego typu. Yuan Shikai potem wprowadzi rwnie w innych wielkich miastach
systemy policyjne. David Strand (1989) odnotowuje, e nawet w rozcieczo
nej postaci konfucjaska mentalno ze swoj skonnoci do ajania, wtr
cania si i poredniczenia inspirowaa skuteczn dziaalno policyjn", nie
mwic o klientyzmie i zwyczajowej korupcji.
Pekiska Izba Handlowa, zaoona w roku 1907, bya kolejn now insty
tucj. Cho zrzeszaa tylko 17 procent z 25 tysicy handlowych przedsibiorstw
w miecie, reprezentowaa ich wsplny interes, na przykad w takich sprawach,
jak zapobieganie inflacji papierowego pienidza. Byo rzecz nieuniknion, e
w erze warlordw jej kierownictwo zostao uwikane w polityk. W Pekinie
dziaao od niepamitnych czasw ponad 100 gildii kupieckich i rzemielni
czych. Gildia lepych opowiadaczy liczya na przykad blisko 500 czonkw.
Producenci tradycyjnego chiskiego tuszu mieli 200 wyszkolonych i 300 niewy
kwalifikowanych pracownikw. Kiedy podczas ruchu 4 maja szukano proleta
riackiej bazy dla radykalnej polityki", odkryto, e zwizki zawodowe w nowych
fabrykach s mniej potrzebne, poniewa istniej gildie.
Poruszanie si za pomoc riksz po miecie byo nowym wynalazkiem, efek
tem skrzyowania taniej siy mini ng z koem na oysku kulkowym, i upo
wszechnio si na Dalekim Wschodzie po roku 1870 a do 1940 i pniej.
W Pekinie w roku 1920 byo 60 tysicy rikszarzy, a w czasie zamieszek w 1929
napadli oni i uszkodzili 60 z 90 pojazdw towarzystwa tramwajowego.
W latach 20-tych w Pekinie mnoyy si obywatelskie grupy domagajce
si samorzdu, kontroli urodzin itp. Wobec bitw toczonych midzy warlordami
i dewastacji kraju, wybitni obywatele zaoyli stowarzyszenie na rzecz zachowa
nia pokoju, ktre organizowao dowz ywnoci, zakadao kuchnie wydajce
zupy dla 80 tysicy biednych dziennie i opacao pokonane oddziay warlor
dw, eby spokojnie opuciy miasto. Taka dziaalno miaa wiele preceden
sw w Pekinie, gdzie na przykad w 1644 roku rebeliant L i Zicheng opanowa
miasto i zosta z niego wyparty przez Mandurw. W latach 20-tych pojawia
si mieszanina starych i nowych zachowa waciwych dla spoeczestwa oby-

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

255

watelskiego, lecz nie moga z nich si zrodzi sia militarna. Musiaa przyj
z zewntrz, jak to uczynia w roku 1928 armia narodowa.
Badania przeprowadzone nad takimi miastami, jak Hankou, Szanghaj i Pe
kin, ukazay wiadome swojej roli spoecznoci, oywiane od czasu do czasu
duchem moralnej jednomylnoci. Chodzio zazwyczaj o sprawiedliwo albo
wsplne dobro (minsheng), kwestie wywoujce zatroskanie wrd obywateli
dziaajcych poprzez ustanowione grupy i instytucje. Nie trzeba podkrela,
e tego rodzaju moralna wsplnota bya dziedzictwem konfucjanizmu i jako
taka czsto dla ludzi z zewntrz trudno uchwytna, poniewa czyo si w niej
ludowe poczucie prawoci z podporzdkowaniem (wojskowej) wadzy. Pautonomiczne elementy w spoeczestwie obywatelskim chiskiego typu w konfron
tacji z si pastwa wydaway si rwnie bezbronne, jak konfucjascy uczeni-urzdnicy wobec cesarza. Ich moralna prawo nie moga ostatecznie niczego
rozstrzyga.

Pocztki Komunistycznej Partii Chin


O ile chiscy przemysowcy, podobnie jak liberaowie Ruchu Nowej Kul
tury, nie zamierzali wcza si w polityk i sub cywiln, o tyle niekt
rzy aktywici ruchu 4 maja zostali wcignici w poszukiwanie nowej wadzy
pastwowej. Wychowali si wprawdzie w akademickim skrzydle rodzcego si
chiskiego spoeczestwa obywatelskiego, niemniej powicili si odwiecznym
wysikom tworzenia nowego rzdu, ktry zapewniby Chinom jedno, ad spo
eczny, bogactwo i si. Tak wic uczestnicy ruchu 4 maja podzielili si na dwie
grupy - dziaaczy akademickich takich jak H u Shi i Fu Sinian, ktrzy jako
nowoczeni naukowcy zajli si przewartociowaniem i badaniem chiskiej hi
storii i kultury, oraz politycznych aktywistw jak Chen Duxiu i Zhang Guotao,
ktrzy wczyli si w formowanie chiskiego ruchu komunistycznego.
Od pocztku X X wieku marksizm w Chinach poprzedzao szerokie za
interesowanie anarchizmem. Anarchici byli gwnymi przedstawicielami idei
socjalizmu na tutejszej scenie, dopki rewolucja padziernikowa 1917 roku
nie przyniosa leninizmu. Chiskich studentw zarwno w Paryu, jak i w To
kio niezwykle pociga Proudhon, Bakunin i Kropotkin, potpienie przez nich
wszelkich autorytetw, poczynajc od rzdu, przez nard, wojsko, a koczc
na rodzinie. Anarchistyczni pisarze cytowali sentencj Kropotkina, e pa
stwo stao si Bogiem dnia dzisiejszego. Ze swad gosili idee egalitaryzmu,
szczeglnie emancypacji kobiet z wizw rodziny i oswobodzenia chopw od
wyzysku, co miao wej do sownika chiskiej rewolucji. Anarchici chcieli poIqp^^^^ie^Ia~pastwie, lecz na wyzwoleniu jednostki i bezkrwawej odbudowie
egalitarnej wsplnoty z dawnej przeszoci. Analiza chiskich pism anarchi-

256

Republika Chiska 1912-1949

stycznych, ktr przeprowadzi Peter Zarrow (1990), skania do przewiadcze


nia, e anarchici oddawali si utopijnym nadziejom, jakoby jednym wielkim
.skokiem mogli si wyrwa z konfucjaskiego kaftana bezpieczestwa i znale
cakowit wolno - aonie kaleki idea. Nie podejmowali adnych dziaa
poza zamachami. Co naprawd mona byo zrobi?
Ruch Nowej Kultury, atrakcyjny dla uczonych, modym dawa mae szanse
na znalezienie nowej tosamoci - zbawcw Chin tworzcych nowy ad spo
eczny. W roku 1919 i pniej studenckie grupy dyskusyjne, zachcane przez
Cai Yuanpeia na Uniwersytecie Pekiskim, daway przykad i miay naladow
cw wrd studentw szk rednich i innych, w takich orodkach jak Tianjin,
Jinan, Wuhan, Changsha, Kanton i szczeglnie Szanghaj. Wikszo grup zao
ya wasne czasopisma. Ci aktywici widzieli siebie w nowej roli, nie w subie
pastwa, lecz spoeczestwa. Dowiedziawszy si niedawno o istnieniu miej
skiej klasy pracujcej, zamierzali rwnie dotrze do prostych ludzi. Socjalizm
wydawa si wielk nadziej. Niektrzy sdzili, e moe w por zbliy robotni
kw i inteligencj i w ten sposb zapobiec wojnie klas. Jak ukazuje A r i f Dirlik
(1989), niektrzy socjalici z Partii Narodowej (Guomindang) uwaali w tym
okresie za waciwy cel ataku wasno ziemsk, a nie kapitalizm.
W kilku wielkich orodkach spotykay si do roku 1920 radykalne grupy
studyjne utworzone przez intelektualistw, ktrzy si znali i wzajemnie zach
cali. Po tym jak profesor L i Dazhao na Uniwersytecie Pekiskim w marcu
1920 roku utworzy specyficznie marksistowsk grup studyjn, narzucia ona
swj styl innym. Dirlik doszed do wniosku, e L i Dazhao, powszechnie uzna
wany przez historykw za jednego z dwu zaoycieli KPCh, w gruncie rzeczy
nie pali si do zakadania partii. By entuzjastycznym propagatorem teorii
marksistowskiej, w dziaaniu jednak pokada nadziej w jednoci wszystkich
socjalistw.
Wydaje si, e w dziele zakadania KPCh najwiksz zasug mia Chen
Duxiu i Komintern. Przewodzenie ruchom Nowej Kultury i 4 maja sko
czyo si dla Chen Duxiu uwizieniem na trzy miesice w lecie roku 1919.
Potem zniechcony i gniewny pojecha do Szanghaju w poszukiwaniu rodkw
dziaania. W samym organizowaniu zarodka partii na jesieni 1920 roku naj
wiksz zasug mia agent Kominternu, Wojtinski. Kiedy jego nastpca, przed
stawiciel Kominternu, Holender Sneevliet (Maring"), przyby do Chin w roku
1921, w lipcu w Szanghaju mogo si odby zebranie zaoycielskie KPCh.
Pod wpywem propagandy w prasie, ksigarniach, dziki przekadom, grupom
studyjnym i organizowaniu zwizkw zawodowych chiski komunizm szybko
ustali swj wizerunek organizacyjny jako ideologia dziaania". Odczy si od
chiskich anarchistw i socjalistw cechowych, przyj zasad prymatu walki
klas, sta si tajn, ekskluzywn, scentralizowan bolszewick (tj. leninowsk)
parti dc do zdobycia wadzy. Owieceniowe aspekty ruchu 4 maja zostay

W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego

257

zarzucone. Dwaj zaoyciele", L i Dazhao i Chen Duxiu, nie brali udziau


w odbywajcym si w lipcu roku 1921 zaoycielskim zebraniu, na ktrym za
stosowano si do zalece przedstawiciela rosyjskiego Kominternu. Trzeba byo
jeszcze roku, eby zostaa zaakceptowana zasada dyscypliny partyjnej. Do tego
czasu prawie poowa z pierwotnych dwunastu zaoycieli opucia ten ruch.
Czy pierwsi czonkowie KPCh rozumieli naprawd marksizm-leninizm to kwestia otwarta. Jeden z zaoycieli partii, Mao Zedong (Mao Tse-tung),
zaczyna jako ucze ruchu 4 maja, wierzcy w reformy zwolennik stopniowych
zmian. Dopiero po wielkich rozczarowaniach doszed do wniosku, e jedyny
moliwy kurs to radykalna rewolucja.
Mao Zedong opowiada si, jak tylu innych, za kropotkinowsk form
anarchizmu, kadcego nacisk na wzajemn pomoc i zgodne dziaanie. W ro
ku 1914, majc 18 lat, opatrzy uwagami chiski przekad System der Ethik nie
mieckiego filozofa Friedricha Paulsena, dokonany przez Cai Yuanpeia. Ten po
pularyzator filozofii argumentowa, e wola jest pierwotna wobec intelektu",
a etyka to cz natury. Postpowanie wiata jest etyczne i tak samo postpo
wanie jednostkL_Dlatego subiektywne i obiektywne postawy nie kc si ze
sob. To przypisanie etycznej postawy rozwojowi byo szczeglnie uyteczne dla
chiskiej generacji, ktra musiaa godzi ze sob histori i wartoci, chiskie
dziedzictwo nauczania etycznego z nowoczesn wiedz wiata nauki.
Powrciwszy z Uniwersytetu Pekiskiego do Hunanu tu przed ruchem
4 maja, Mao Zedong zaoy czasopismo dyskusyjne i wystpi w nim z dialek
tycznym pogldem, e po fazie ucisku ludu nastpi faza jego transformacji, po
ponieniu i saboci Chiny wyoni si jako pastwo przodujce. Wyraao si
w tym przekonanie o jednoci przeciwiestw, sigajce daleko w przeszo, do
taoizmu. Propagowana przez Mao Zedonga wielka jedno ludowych mas"
opieraa si na tezie, e zjednoczone grupy maj od dawna przewag w spo
eczestwie wanie dziki jednoci, obecnie nadszed wic czas, eby masy
uzyskay przewag, postpujc w taki sam sposb.
Jakkolwiek Mao Zedong posugiwa si w myleniu kategoriami uniwersal
nymi i kosmopolitycznymi, swoj dziaalno rozpocz midzy innymi od ruchu
samorzdowego w Hunanie. Ruch ten domaga si konstytucji,dla Hunami, co
byo odbiciem popularnej wwczas idei federacji niezalenych prowincji jako
sposobu na unowoczenienie rzdw w Chinach. Samorzd musi mie szerok
baz, wymaga powszechnego udziau obywateli, mobilizacji caego ludu. Pod
koniec roku 1919 Mao Zedong, gdy jego czasopismo zostao zakazane, po
nownie uda si do Pekinu i Szanghaju, gdzie znalaz pokrewne dusze. Nie by
jednak jeszcze ani konspiratorem, ani marksist, cho ju w roku 1920 zorgani
zowa studyjn grup, ktra zajmowaa si sprawami rosyjskimi, oraz hunaski
oddzia Zwizku Modziey Socjalistycznej. Nawet kiedy w lipcu 1921 uda si
na zaoycielskie zebranie KPCh w Szanghaju, nie by jeszcze zwolennikiem

258

Republika Chiska 1912-1949

walki klas. W roku 1923 organizowa Hunaskie Kolegium Samoksztaceniowe,


ktrego jednym z celw miao by wykorzystanie tradycyjnej formy akademii
(shuyuan) dla udostpniania nowych treci i nauk. Praca w ruchu zwizkowym
bya ostatni sfer dziaalnoci Mao Zedonga w Hunanie, poniewa w kwiet
niu 1923 musia ucieka do Szanghaju.
Te obserwacje, dotyczce czasu, jakiego potrzebowali zaoyciele KPCh,
eby przyj marksizm-leninizm, sugeruj, e zorganizowanie tajnego, kon
spiracyjnego ruchu zmierzajcego do zdobycia wadzy w Chinach okazao si
o wiele atwiejsze ni przyswojenie teorii niezbdnej do kierowania tym ru
chem. Niezliczeni rebelianci tworzyli przez tysice lat tajne stowarzyszenia. Sun
Jatsen mia naprawd kopoty, eby wyj poza ten tradycyjny sposb dziaa
nia. Materiay dotyczce korespondencji KPCh midzy centrum a terenowymi
komrkami, ktre zebra Tony Saich (w druku), wskazuj na pocztkowe ko
poty z wdraaniem dyscypliny obowizujcej na jednokierunkowej ulicy zwanej
centralizmem demokratycznym". Sinizacja komunizmu obejmie zarwno styl
dziaania, jak i idee. Bolszewizm podkrelajcy nade wszystko wadz partii
by tylko jedn z odroli marksizmu, ktry mia take swoje demokratyczne
aspiracje. Resztki anarchistycznych idei wzajemnej pomocy i pracy z nauk"
(przeksztacanie inteligencji w robotnikw i na odwrt) pozostay antybolszewickie, ale te niezbyt pomagay w tworzeniu chiskiego typu spoeczestwa
obywatelskiego.
Rezultaty dziaalnoci krgw akademickich oraz przemysowych w pierw
szych trzech dekadach X X wieku pokazay, e krgi te same nie s zdolne
do ustanowienia wadzy pastwowej. Potrzeboway nowego porzdku politycz
nego, lecz bd musiay poczeka i zobaczy, co im przyniesie historia.

Rozdzia 14

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

Sun Jatsen i Zjednoczony Front


Zjednoczenie Chin podzielonych przez warlordw wymagao, jak wiele
wczeniejszych zjednocze, trzydziestu lat, mniej wicej od roku 1920 do 1950.
Czas ten, podobnie jak inne tego typu okresy historyczne, wydawa si nie
skoczenie chaotyczny, przebiegay bowiem w nim paralelnie rne procesy.
W sferze stosunkw zagranicznych mamy do czynienia w latach 20-tych z ru
chem Odzyskania Praw, domagajcym si zniesienia nierwnoci systemu trak
tatowego. Jednake po roku 1931 musia on ustpi miejsca patriotycznemu
ruchowi oporu wobec prb podbicia Chin przez japoskich militarystw, kt
rych pokonano dopiero w roku 1945. Do zjednoczenia w polityce wewntrz
nej dy zjednoczony front dwu partyjnych dyktatur czerpicych inspiracj
z leninowskiej Rosji. W latach 20-tych KPCh (Komunistyczna Partia Chin)
i G M D (Guomindang - Partia Narodowa) wsppracoway i wspzawodni
czyy ze sob w wysikach zmierzajcych do likwidacji warlordyzmu i dania
odprawy imperializmowi. Po rozamie w roku 1927 stay si miertelnymi wro
gami, mimo formalnej wsppracy nawizanej znowu po 1937 w drugim zjed
noczonym froncie przeciwko Japoczykom. Jednoczenie w obrbie samego
Guomindangu przebiegaa trzecia linia walki po ustanowieniu w roku 1928
w Nankinie narodowego rzdu rzekomo zjednoczonych Chin. Wewntrzpar
tyjna walka toczya si midzy pewnymi nadal rozwijajcymi si segmentami
spoeczestwa obywatelskiego a wojskow autokracj usankcjonowan przez
japosk inwazj.

260

Republika Chiska 1912-1949

Kady z tych trzech konfliktw dezorientowa zarwno obserwatorw, jak


i uczestnikw, a razem wzite czyniy z republikaskich Chin jedn wielk ta
jemnic pen zagadek i nieporozumie. Nasz analiz musimy rozpocz od
Sun Jatsena, patrioty, ktrego szlachetno pozwolia na zdumiewajco nieideologiczne i ugodowe postpowanie - czego wanie wymagay okolicznoci.
Sun Jatsen pochodzi z plebejskiej rodziny z Guangdongu w pobliu por
tugalskiego Makau. Cz modoci spdzi na Hawajach (w szkole dosta na
grod z angielskiego!), zdoby wyksztacenie medyczne w Hongkongu (std
Dr Sun"), a w roku 1896, kiedy przedstawicielstwo cesarskie w Londynie go
uwizio, a nastpnie musiao uwolni, zasyn jako pierwszy rewolucjonista
w Chinach. Japoscy ekspansjonici pomogli mu w roku 1905 zorganizowa
Lig Rewolucyjn w Tokio. Potem jako symboliczna posta i senior ruchu
w roku 1912 zosta proklamowany prezydentem Republiki Chiskiej i funkcj
t sprawowa przez kilka tygodni, pki nie ustpi na rzecz Yuan Shikaia.
Ambiwalentno i poowiczno koncepcji narodowej Sun Jatsena - ogra
niczono celw w reorganizacji chiskiego spoeczestwa - ujawniy si wy
ranie w latach 20-tych. Okazj do tego staa si decyzja Sun Jatsena, podjta
w roku 1922, o uczeniu si od Zwizku Radzieckiego, a nastpnie w roku
1927 decyzja jego nastpcy Jiang Jieshi (Czang Kaj-szek) zerwania ze Zwiz
kiem Radzieckim.
Teoria leninowska lokowaa antyimperializm na paszczynie szerszej ni
narodowa i czynia z niego cz ruchu oglnowiatowego. Polityczne my
lenie w Chinach zawsze bazowao na uniwersalnych zasadach, a cesarstwo
chiskie tradycyjnie obejmowao cay cywilizowany wiat, rewolucjonici za
tem gotowi byli oprze sw spraw na doktrynach o uniwersalnym znaczeniu.
Sun Jatsen, nie podpisujc si pod komunistyczn ide walki klas, w peni
uznawa uyteczno komunistycznych metod i akceptowa wspprac komu
nistw w narodowej sprawie.
Rosyjscy bolszewicy zorganizowali Komintern (midzynarodwk komu
nistyczn) z rozproszonych grup z rnych krajw. Pierwszy kongres Komin
ternu w roku 1919 zachca do rewolucji w wielu krajach Europy. Jednake
po 1921, kiedy Lenin zdecydowa si na now polityk ekonomiczn (NEP),
Komintern, cho nadal rywalizowa z socjalistycznymi partiami Europy, ktre
na nowo odyy, by ju mniej rewolucyjny. Z wyjtkiem Chin.
Lenin utrzymywa, e zachodni kapitalizm wykorzystuje zacofane kraje
Azji jako rdo dochodw wspierajcych system kapitalistyczny. Bez impe
rialistycznej eksploatacji Azji, pozwalajcej na utrzymywanie wysokich pac
robotnikw na Zachodzie, kapitalizm szybciej by si zaama. Narodowe re
wolucje w Azji, ktre pozbawiyby mocarstwa imperialistyczne ich intratnych
rynkw i rde surowcw, stayby si zatem atakiem z flanki" na zachodni
imperializm w jego najsabszym punkcie - w azjatyckich gospodarkach, gdzie

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

261

imperialistyczna dominacja oznaczaa najbardziej bezwzgldn eksploatacj


klasy robotniczej.
W Chinach radziecki rzd Rosji skorzysta na swojej wasnej niemocy,
zrzekajc si wspaniaomylnie carskich przywilejw wynikajcych z nierwnoprawnych traktatw. Pniej jednak okaza si twardym negocjatorem w kwe
stii praw carskiej Rosji w Mandurii, a jego ministerstwo spraw zagranicz
nych zawierao ukady dyplomatyczne z rzdem w Pekinie i warlordami w p
nocnych Chinach, podczas gdy Komintern prowadzi wywrotow dziaalno
rewolucyjn.
W roku 1922 Sun Jatsen, po trzydziestu latach agitacji, znalaz si w najni
szym punkcie swojej drogi yciowej. Zosta prezydentem Republiki Chiskiej
w roku 1912 tylko po to, eby na wasne oczy oglda rozpad kraju na skutek
walk warlordw. Prba zjednoczenia Chin z ich pomoc doprowadzia go do
negocjacji z oportunistycznymi wojskowymi w Kantonie. W czerwcu 1922 Sun
Jatsen zosta przez nich wymanewrowany i uciek do Szanghaju. W momencie,
gdy demonstrowa swoj wyszo jako narodowy przywdca, lecz i swoj nie
zdolno do ukoczenia rewolucji, poczy siy z Kominternem. We wrzeniu
1922 rozpocz reorganizacj Guomindangu wedug wzorw sowieckich.
To maestwo z wyrachowania, ogoszone we wsplnym owiadczeniu
Dr. Suna i przedstawiciela sowieckiego w styczniu 1923 roku, byo ukadem
cile ograniczonym. W owiadczeniu stwierdzano, e Sun Jatsen nie popiera
komunizmu, poniewa nie ma dla niego w Chinach warunkw, a Sowieci zga
dzaj si, e Chinom potrzebna jest jedno i niezaleno i gotowi s wspo
mc chisk rewolucj narodow. Sun Jatsen - jak pisa w tym czasie do Jiang
Jieshi - musia szuka pomocy tam, gdzie mg j uzyska. Mocarstwa za
chodnie pomocy nie zaoferoway. Wprawdzie Sun Jatsen szuka teraz pomocy
sowieckiej i j akceptowa, a nawet uzna za korzystne doczenie do swoich
idei komunistycznego nacisku na masowo ruchu stymulowanego przez na
stroje antyimperialistyczne, komunizm nie zastpi mu jednak jego wasnych
Trzech Zasad - nacjonalizmu, praw ludu, czyli demokracji, i dobrobytu ludu
- jako programu chiskiej rewolucji.
Dziki temu nieatwemu aliansowi wkrtce zacza nadchodzi pomoc ra
dziecka. Po ponownym ustanowieniu rzdu w Kantonie na pocztku roku 1923
Jiang Jieshi zosta wysany przez Sun Jatsena na trzy miesice do Zwizku
Radzieckiego. Kiedy wrci, stan w roku 1924 na czele nowej Wojskowej
Akademii Whampoa (Huangpu) w Kantonie. Tymczasem doradca sowiecki,
Michai Borodin, zdolny organizator mieszkajcy w Stanach Zjednoczonych,
zosta ekspertem Guomindangu do spraw rewolucji. Pomg zaoy instytut
polityczny, ktry mia szkoli propagandystw i instruowa politykw Guomin
dangu, jak zyska masowe poparcie. Wedug sowieckiego wzoru G M D zakada
teraz lokalne komrki, ktre z kolei wybieray delegatw na zjazd partii. Pierw-

262

Republika Chiska 1912-1949

szy narodowy zjazd odby si w styczniu 1924 roku i wybra komitet centralny
sowieckiego typu jako gwn wadz partii. Borodin przygotowa jej statut.
Poza pomoc dla rewolucji narodowej ostatecznym celem Kominternu by
rozwj KPCh i ustawienie jej w strategicznej pozycji w obrbie G M D tak,
aby na koniec przej nad nim kontrol. Czonkw KPCh przyjmowano do
G M D , cho KPCh nadal istniaa jako odrbna organizacja. To przyjmowanie
komunistw do G M D , strategi tworzenia wewntrznego bloku", KPCh za
akceptowaa tylko na skutek nalegania przedstawiciela Kominternu. Sun Jatsenowi wydawao si to do przyjcia, poniewa komunistw byo niewielu,
obie partie jednoczy antyimperializm, a G M D zamierza przewodzi szero
kiemu, narodowemu, wieloklasowemu ruchowi i unika walki klas. Wydawao
mu si take, e midzy zasad dobrobytu ludu a komunizmem (w kadym
razie takim, jakim si jawi w leninowskim NEP-ie) rnica jest w gruncie
rzeczy niewielka i e chiscy komunici to tylko grupa modzikw", ktrzy
chc zmonopolizowa rosyjsk pomoc, a Rosja w razie potrzeby si od nich
zdystansuje, by wsppracowa z G M D .
Ze swej strony chiscy komunici szukali zdecydowanego poparcia kla
sowego wrd miejskich robotnikw, biednych chopw i studentw. Zdawali
sobie jednak spraw z tego, e to zaplecze klasowe jest nadal sabe. Dlatego
starali si wsppracowa z ruchem narodowym, wykorzystywa go bez an
tagonizowania jego wanych, niekomunistycznie nastawionych czonkw. Nie
naley zapomina, e KPCh znajdowaa si wwczas wci jeszcze w powija
kach. W roku 1922 liczya nie wicej ni 300 czonkw, zaledwie 1500 w 1925,
podczas gdy G M D w roku 1923 mia ich okoo 50 tysicy. Tony Saich (praca
w druku) w przegldzie dokumentw wczesnej KPCh napomyka o faszywym
poczuciu postpu komunistw w ramach strategii wewntrznego bloku". Fak
tycznie bowiem ulokowanie czonkw KPCh na wanych stanowiskach w G M D
nie dao im wadzy, lecz tylko wpywy. Kiedy KPCh gosia w maju 1926 roku,
e przewodzi ponad milionowi robotnikw jedynie na tej podstawie, e ich
reprezentanci wzili udzia w trzecim kongresie zwizkw zawodowych zdo
minowanych przez KPCh, skonstruowaa nie tyle kolosa, ile raczej b u d d "
na glinianych nogach. W Pierwszym Zjednoczonym Froncie w latach 20-tych
KPCh nie udao si uzyska trwaej bazy ani w miastach, ani na wsi.
Tak wic od pocztku przymierze guomindangowcw i komunistw byo
niepewne i utrzymywao si dziki korzyciom, ktre jedna strona dawaa dru
giej, dziki wsplnemu wrogowi - imperializmowi - i dopki y Sun Jatsen,
dziki jego dominacji nad antykomunistycznymi elementami w jego narodo
wej partii.
W roku 1925 przez Chiny przesza wielka fala nastrojw antyimperialistycznych, wywoana przez demonstracje studentw i strzelanie do nich przez
imperialistw 30 maja w Szanghaju i 3 czerwca w Kantonie. To dramatyczne

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

263

wiadectwo, e nadal obowizuj nierwnoprawne traktaty i przywileje dla


obcokrajowcw, wywoao oglnokrajowy ruch 30 maja. Doszo do dugotrwa
ego bojkotu i strajku przeciwko Brytyjczykom w Hongkongu.

Droga Jiang Jieshi do wadzy


Po przedwczesnej mierci Sun Jatsena w marcu 1925 roku jego zwolennicy
wyruszyli w latach 1926-1927 na zwycisk Pnocn Ekspedycj z Kantonu do
doliny Yangzi. wieo wyszkoleni propagandyci rewolucji narodowej wyprze
dzali armie Jiang Jieshi, ktre wspomagaa rosyjska bro i doradcy. Dziki po
przedzajcej je propagandzie, agitacji wrd ludu i przekupywaniu srebrnymi
pociskami" 6 gwnych armii Pnocnej Ekspedycji pokonao bd wchono
oddziay 34 warlordw w poudniowych Chinach.
Tak wic w latach 1925-1927 chiski nacjonalizm osign nowe wyyny
ekspresji i by wymierzony przeciwko Wielkiej Brytanii jako gwnemu mo
carstwu imperialistycznemu. Dla obrony swoich pozycji Brytyjczycy z jednej
strony oddali Chinom koncesje w Hankou i Jiujiang nad Yangzi, a z drugiej
z pomoc innych pastw utworzyli dla obrony Szanghaju midzynarodowe siy
zoone z 40 tysicy onierzy. Wikszo misjonarzy, w liczbie kilku tysicy,
ewakuowaa si ze swych placwek, obawiajc si nastrojw antycudzoziemskich. W marcu 1927, kiedy rewolucyjne oddziay dotary do Nankinu, za
atakowano cudzoziemcw, szeciu z nich zgino, a innych ewakuowano pod
kryjcym ostrzaem z dzia amerykaskich i brytyjskich kanonierek.
Wanie w tym czasie, wiosn roku 1927, dokona si ostateczny rozam
midzy lewym a prawym skrzydem rewolucjonistw. Przez dwa lata prawica
i lewica ruchu na og wsppracoway ze sob, chocia ju w marcu 1926 Jiang
Jieshi aresztowa lewicowych dziaaczy w Kantonie za rzekomy spisek, majcy
na celu porwanie go. Trzymiesiczna wizyta w Rosji w roku 1923 uczulia Jianga
na sowieckie metody i napenia podejrzeniami co do celw komunistw. Suk
ces Pnocnej Ekspedycji ostatecznie ujawni rozam.
W marcu 1927 lewe skrzydo G M D wraz z komunistami zdominowao
rzd rewolucyjny, ktry przenis si z Kantonu do Wuhanu. Tu spotkali si
wdowa po Sun Jatsenie, czoowy jego ucze, Wang Jingwei, oraz Borodin,
gwny doradca w sprawach rewolucji. Wuhan ogoszono now stolic kraju.
Odpowiadao to strategii komunistw, bo Wuhan by duym orodkiem prze
mysowym. Dwu czonkw KPCh zostao ministrami rzdu. Jednake rzd ten
wojskowo by saby.
Jiang Jieshi, majc poparcie bardziej konserwatywnych przywdcw G M D ,
zmierza ku bogatemu centrum dolnej Yangzi. Wywodzi si z krgw kupiec
kiej gentry z okolic Ningbo, wyksztacenie wojskowe zyska w pnocnych Chi-

264

Republika Chiska 1912-1949

nach i w Tokio i odziedziczy konwencjonalny, sinojaposki, konfucjaski (nieliberalny) wiatopogld. W roku 1927, gdy region Szanghaju i Nankinu znalaz
si w jego rkach, zdoa z pomoc wojska zablokowa komunistw i skonso
lidowa swoj pozycj. W kwietniu tego roku w Szanghaju stany naprzeciw
siebie obce wojska i okrty wojenne z jednej strony, a z drugiej zwizki zawo
dowe, kierowane przez komunistw, ktre lokalnie przejy wadz. Na pole
cenie Kominternu oczekiway Jiang Jieshi jako swojego sprzymierzeca, tym
czasem jego oddziay wspomagane przez Zielony Gang szanghajskiego wiata
przestpczego zaatakoway je w akcie krwawej zdrady i zlikwidoway.
Jiang Jieshi na swoj stolic wybra Nankin, a niedugo potem pewien
lokalny genera przej wadz w Wuhanie i rozpdzi lewicowy rzd. Niekt
rzy z jego przywdcw uciekli do Moskwy. Nowy rzd w Nankinie wykluczy
komunistw z szeregw G M D i rozpta w caym kraju terror, dc do zda
wienia komunistycznych rewolucjonistw. Chwilowo wysiki te przyniosy suk
ces. Niewielkie kontyngenty wojsk dowodzone przez komunistw zbuntoway
si, a w grudniu 1927 roku komunici prbowali dokona przewrotu w Kanto
nie. Po niepowodzeniu tej prby wycofali si do wiejskich okrgw grskich,
zwaszcza w prowincji Jiangxi w rodkowych Chinach.
Ta sromotna klska laboratoryjnego eksperymentu rewolucyjnego Komin
ternu miaa zwizek z walk o wadz w Moskwie. Trocki i jego stronnicy kry
tykowali wysiki Kominternu, ktry usiowa dziaa za porednictwem G M D .
Przewidywali te zdrad Jiang Jieshi i forsowali niezaleny program rozwoju
w Chinach rad robotnikw i chopw pod czysto komunistycznym kierownic
twem. Stalin i jego poplecznicy argumentowali jednak, e niezaleny ruch
komunistyczny w tak zacofanym kraju zostaby tym szybciej zdawiony. L i
czyli na pniejszy etap rewolucji, kiedy, wedug sw Stalina, komunici bd
mogli si pozby swoich sprzymierzecw z G M D jak wielu innych wyci
nitych cytryn".
Liczne nieudolnoci Kominternu niewtpliwie wynikay z jego oddalenia
od sceny wydarze. Stalin nie mg za pomoc dialektyki marksistowskiej od
nie sukcesu w zdalnym kierowaniu chaotycznymi pocztkami rewolucji w ta
kim punkcie jak Szanghaj, gdzie proletariat ledwie zacz si organizowa.
Spisek Kominternu w Chinach nie powid si take na skutek jego wcze
niejszej decyzji o zapewnieniu G M D scentralizowanego wedug radzieckich
wzorw aparatu partyjnego. Taki aparat o wiele trudniej byo zneutralizowa
ni otwarte partie parlamentarne w stylu zachodnim.
Zerwanie Jiang Jieshi z komunistami oznaczao prb skonsolidowania
zdobyczy rewolucji narodowej na pewnym poziomie rewolucyjnego procesu,
byo nagym zatrzymaniem si na progu walki klasowej, rewolucji spoecznej
i przeksztacenia ycia chopw na wsi. Ta konsolidacja w rzdzie nankiskim
w poczeniu z kampaniami zmierzajcymi do stumienia rewolucji umoliwiy

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

265

Jiang Jieshi i przywdcom G M D osignicie powierzchownej jednoci naro


dowej, zapewnienie dyplomatycznego uznania rzdu przez mocarstwa i rozpo
czcie procesu rozwoju administracyjnego, ktry by koniecznym warunkiem
do obalenia nierwnoprawnych traktatw. Na wiosn roku 1928 Jiang Jieshi
poprowadzi nastpn pnocn ekspedycj znad Yangzi do Pekinu, ktry za
j w czerwcu i przemianowa na Beiping (Pnocny Pokj"). W listopadzie
mody warlord z Mandurii dokoczy formalnej unifikacji Chin, uznajc j u
rysdykcj rzdu nankiskiego. Tymczasem obce mocarstwa po kolei zawieray
z rzdem nankiskim traktaty, zapewniajc w ten sposb narodowej rewo
lucji midzynarodowe uznanie.
W tym punkcie pojawia si kilka wnioskw. G M D zdoby wprawdzie wa
dz, bdc jednak zlepkiem tak wielu rnych elementw, nie mg funkcjo
nowa jako dyktatura partyjna. Zamiast tego wkrtce zamieni si w aparat
dyktatury Jiang Jieshi. Na pocztku podstawowym impulsem w G M D by na
cjonalizm, po roku 1905 najpierw skierowany przeciw rzdom obcych Mandu
rw, a od roku 1923 przeciw imperializmowi mocarstw traktatowych. Ideologi
GMD, tak niezbdn dla inspirowania aktywistw studenckich, formalnie sta
nowiy Trzy Zasady Ludu, cho w gruncie rzeczy byy one raczej platform par
tyjn (zestawem celw) ni ideologi (teori historii). G M D nie wyszed poza
regionalny warlordyzm w Kantonie, dopki w roku 1923 nie sprzymierzy si ze
Zwizkiem Radzieckim, a potem zreorganizowa wedug wzorw leninowskich,
utworzy uwiadomion ideologicznie armi partyjn i sformowa Zjednoczony
Front z KPCh. Cztery lata radzieckiej pomocy i wsppracy z KPCh, jak rw
nie patriotyczny marksistowsko-leninowski duch walki z feudalizmem" war
lordw i imperializmem" obcych mocarstw pomogy G M D zdoby wadz.
Ta skomplikowana pltanina sugeruje, e w istocie rzeczy w X X wieku
w Chinach istnia tylko jeden rewolucyjny ruch, a mianowicie ruch socjali
styczny, ktremu przewodzia przede wszystkim KPCh. (By moe stawia to
GMD w lepszym wietle jako parti o d d a n bardziej budowie pastwa i refor
mie ni nie koczcym si gwatom walki klas.) Zdradziecka rze komunistw
w Szanghaju w kwietniu 1927 roku z rozkazu Jiang Jieshi, cho prowadzia
do uznania jego rzdu nankiskiego w roku 1928, raczej osabia rewolucyj
nego ducha w G M D . Wkrtce G M D znalaz si w defensywie zarwno wobec
KPCh, jak i wobec Japonii.

Charakter rzdu nankiskiego


Wydawao si, e rzd nankiski ustanowiony w roku 1928 jest najbardziej
obiecujcy ze wszystkich rzdw, ktre powstay po upadku cesarstwa. Wielu
jego urzdnikw byo patriotami wyksztaconymi za granic i zaznajomionymi

266

Republika Chiska 1912-1949

z funkcjonowaniem nowoczesnego pastwa narodowego. W miecie wkrtce


pojawiy si liczne znaki nowoczesnoci - kina, samochody, teatry, rzemio
sa artystyczne, ksiki i czasopisma, a take nauczyciele akademiccy. Chiskie
instytucje obejmoway kilkanacie instytutw naukowych Academia Sinica, M i
nisterstwo Zdrowia Rzdu Narodowego i jego Narodowy Instytut Badawczy
Rolnictwa, daa zna o sobie wielostronna dziaalno Suby Ce Morskich,
Banku Chiskiego i innych placwek badawczych oraz mnstwa podobnych
instytucji. Ten rozwj nawiza do wysikw zmierzajcych do zbudowania spo
eczestwa obywatelskiego, o ktrych wspominalimy w rozdziale trzynastym.
Potencja moliwoci i dziaa na rzecz ludu, jakim dysponowa rzd naro
dowy, mia wkrtce zosta niemal cakowicie zniszczony przez militaryzm ja
poski. Japonia zaja Manduri w roku 1931, w 1932 zagrozia Szanghajowi,
a potem regionowi Pekin-Tianjin i zaatakowaa cae Chiny w latach 1937-1945.
Potga przemysowa i szowinizm Japonii doprowadziy w Chinach w latach
30-tych i 40-tych do regresu cywilizacyjnego, podobnie jak to stao si w Euro
pie na skutek podobnych cech Niemiec. Nieuniknione saboci dyktatury G M D
w Nankinie pogbiy si pod presj przygotowa do wojny i koniecznoci walki.
Pierwsz saboci bya utrata rewolucyjnego celu. Zgodnie z teori Sun
Jatsena o trzech fazach rewolucji (militarne zjednoczenie, polityczna kuratela
i konstytucyjna demokracja) ogoszono, e rok 1929 to pocztek okresu poli
tycznej kurateli w ramach dyktatury G M D .
Od pierwszego zjazdu partii w styczniu 1924 i przyjcia wwczas organi
zacji wedug wzorw radzieckich gwnym orodkiem wadzy politycznej sta
si Centralny Komitet Wykonawczy (CKW). Wysocy urzdnicy rzdowi byli
wybierani przez CKW i na og z jego szeregw. Rzdy konstytucyjne odo
ono na pniej. Partyjne ministerstwa, jak Ministerstwo Informacji, Spraw
Spoecznych, Spraw Zamorskich czy Organizacji Partyjnej, dziaay jako cz
administracji centralnej, a przy tym formalnie podlegay G M D , nie za rz
dowi. Partia i rzd stay si zatem nieodrnialne.
W ten sposb jednak G M D sta si czci biurokracji i utraci swoj rewo
lucyjn misj. Dawniejszy nadzr partyjny nad lokaln administracj, prac po
lityczn w armii, specjalne sdy karne sdzce kontrrewolucjonistw - wszystko
to zredukowano bd zarzucono. Podobnie byo z masowymi organizacjami ro
botnikw, chopw, modziey, kupcw, kobiet. Te masowe ruchy mobilizoway
dawniej poparcie dla Pnocnej Ekspedycji, a teraz ludzie u wadzy w Nanki
nie niechtnie patrzyli na marsze, demonstracje i wiece. Zniechcali do pracy
w ruchu studenckim, uwaajc wszystkie tego rodzaju dziaania z poowy lat
20-tych za uyteczne w walce z warlordami, lecz obecnie, gdy wadza naleaa
do nich, za pozbawione wartoci i nieprzydatne dla potrzeb kontroli. Wobec
takiej postawy G M D utraci wielu czonkw. Pod koniec 1929 roku mia ich

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

267

niecae 550 tysicy, z czego 280 tysicy to byli wojskowi. W Szanghaju zrzesza
gwnie urzdnikw i policjantw.
G M D , daleki od popierania buruazji, zniszczy poowiczn autonomi
szanghajskich przedsibiorcw. Stosujc takie gangsterskie metody jak uprowa
dzanie i zabjstwa, terroryzowa kupcw i zmusza ich do wielkich wiadcze na
rzecz wojska. Budujc struktury paralelne do izb handlowych, przegrupowujc
gildie i zmieniajc personel, zmusi do zamknicia Powszechnej Izby Handlo
wej i zastraszy kupieck elit. Nowy Urzd do Spraw Spoecznych nadzorowa
teraz organizacje zawodowe, rozstrzyga konflikty, zbiera dane statystyczne,
zajmowa si dziaalnoci charytatywn, dba o higien i bezpieczestwo, or
ganizowa projektowanie miast. Urzdy przejy zarzdzenia od kupcw.
G M D przej take w swoj gesti bojkoty handlu japoskiego, ktre te
raz organizowao i finansowao pastwo. Bojkoty stay si masowymi ruchami
na p spontanicznymi, na p kontrolowanymi i mona je byo skierowa
przeciwko wielkim kupcom. Bergere twierdzi, e zarzd municypalny wiel
kiego Szanghaju roci sobie pretensje do tego, co rwnao si prawu nad
zoru nad urzdnikami dzielnicy midzynarodowej". Ludzie Zielonego Gangu,
liczcego 20, a moe nawet 100 tysicy czonkw, stali si agentami G M D ,
gotowymi ledzi przywdcw zwizkw zawodowych i komunistw, tak jak
terroryzowali bogatych kupcw, ktrzy odmawiali finansowania rzdu. Tereny
szanghajskiej koncesji midzynarodowej przestay ju by bezpieczn przysta
ni dla Chiczykw.
Bankierzy szanghajscy, podobnie jak bankierzy z Pekinu i Tianjinu, zbijali
teraz fortuny, udzielajc rzdowi publicznych poyczek. W latach 1927-1931
podpisywali wikszo krajowych poyczek wynoszcych w sumie okoo mi
liarda dolarw. Obligacje rzdowe sprzedawano poniej nominalnej wartoci
i przynosiy one bankom dwudziestoprocentowy albo i wyszy zysk.
Do pozytyww za czasw rzdu nankiskiego naley zaliczy zniesienie po
datku likin i odzyskanie autonomii celnej. Powstaa nowa mennica, a w marcu
1933 zniesiono taela (uncj). Ustanowiono Narodow R a d Ekonomiczn,
ktra miaa si zaj obsug funduszy pochodzcych z pomocy zagranicznej.
miae posunicie w roku 1935 doprowadzio do powstania czterech wielkich
bankw grajcych rol banku centralnego i ustanowienia narodowej kierowa
nej waluty podlegajcej inflacji. Rzd uzyska kontrol nad dwiema trzecimi
sektora bankowego, nakada na przedsibiorcw coraz wiksze podatki, po
biera scalone podatki z produkcji i podnis opaty celne.
W sumie wydawao si, e triumfujcy aparat biurokratyczny mia wa
nie raz jeszcze zdusi ducha przedsibiorczoci", jak zauway E. Balazs. Wy
socy urzdnicy dyli do osobistych korzyci, rzd za posugiwa si nowocze
snym biznesem, eby wzmocni swoj wadz, a nie gospodark przez inwe-

268

Republika Chiska 1912-1949

stowanie w przedsiwzicia produkcyjne. Rzd zrezygnowa z podatku grunto


wego, przekaza go wadzom prowincji, i pasoytowa na podatkach z handlu,
utrudniajc dziaanie sektorowi przemysowemu, ktry powinien by wszelkimi
rodkami wspiera. Ta antyrozwojowa polityka zniechcaa do inwestowania
w produkcj w kraju i zmniejszaa napyw poyczek z zagranicy. Jedna z hipo
tez mwi, e w dziesicioleciu istnienia rzdu nankiskiego doszo do dalszej
dugotrwaej stagnacji w gospodarce rolnej i braku wyranego wzrostu wydaj
noci pracy na jednego mieszkaca. Towarzyszyo temu narastanie kuriozal
nego biurokratycznego kapitalizmu", to jest dominacji w przemyle i finansach
urzdnikw i politycznych klik, ktre mociy sobie wasne gniazdka, manipu
lujc rzdowymi monopolami, finansami, planami rozwoju i agencjami. W re
zultacie rzd by niezdolny do osignicia zdrowego i wypacalnego reymu
fiskalnego, a tym bardziej do przeomu, ktry by zaowocowa prawdziwym
procesem reinwestowania i samonapdzajcej si industrializacji. Oszczdno
ci kierowano na biece rzdowe potrzeby albo na prywatn spekulacj, nie
mobilizowano krajowego kapitau, nawet na potrzeby wojska.
Ten negatywny obraz modyfikuj twierdzenia historykw gospodarczych,
takich jak William C. Kirby (1984), e mimo niedostatkw w czasie wojny
reym narodowy osign pewne sukcesy w budowie nowoczesnego pastwa.
wiadczy o tym zwaszcza przemys wojskowy, podlegajcy Narodowej Komisji
Zasobw. W kadym razie wikszo badaczy zgadza si co do tego, e rzd
nankiski nie reprezentowa buruazji, a raczej dy do utrwalenia wasnej
wadzy w sposb przypominajcy reymy dynastyczne.
Jeeli rzd narodowy nie by buruazyjny", to moe by przynajmniej
feudalny"? Innymi sowy, czy nie reprezentowa interesw obszarnikw? Od
powied jest niejednoznaczna. Nankin pozostawi pobieranie podatku grunto
wego prowincjom, dlatego aknce dochodw wadze prowincji na og pozo
stawiay obszarnikw w spokoju. Zwaszcza oficerowie armii centralnej mogli
sta si wielkimi wacicielami ziemskimi. Rzd by przeciwny mobilizowaniu
chopw, ale dy do centralizacji wadzy, nie do jej rozproszenia. Termi
nowi feudalny" brak precyzji; uyteczniejsze bdzie dostrzeenie podwjnego
charakteru rzdu nankiskiego - relatywnie nowoczesnego w miejskich orod
kach oraz w kontaktach zagranicznych i reakcyjnego w swojej staromodnej
rywalizacji z prowincjonalnymi warlordami. Na zewntrz mg kontynuowa
modernizacj przynajmniej sztafau rzdu, w kraju wobec warlordyzmu nadal
tumi zmiany spoeczne. Obcokrajowcy byli lepiej wiadomi jego perspektyw
i zakadali na sposb anglo-amerykaski, e w Chinach jedyna droga naprzd
prowadzi przez stopniowe reformy.

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

269

Saboci systemowe
Rzd nankiski roszczenia do uznania ze strony zagranicy opiera przede
wszystkim na swojej nowoczesnoci. Wielkie ministerstwa spraw zagranicznych,
finansw, gospodarki, owiaty, sprawiedliwoci, cznoci, wojny i marynarki
zbudoway sobie w Nankinie pod kuratel dziau wykonawczego (yuan) rzdu
imponujce gmachy. Jako dodatek do dziau prawodawczego i sdowniczego
ustanowiono dzia kontrolny, to jest cenzorski i rewizyjny, oraz egzaminacyjny
dla urzdnikw suby pastwowej. Do tych nowych ministerstw rekrutowano
wyksztaconych i utalentowanych modych ludzi, w peni wiadomych ponia
jcego miejsca zajmowanego przez Chiny w wiecie. Zaczli oni stosowa
osignicia nowoczesnej nauki do starodawnych chiskich problemw. Na po
cztku zapanowaa atmosfera nowych nadziei.
Lecz te zderzyy si z kolejn saboci rzdu, a mianowicie jego ograni
czonymi moliwociami wobec 400 milionowej masy ludzi. W dziedzinie wy
posaenia i nowoczesnoci fabryk Chiny w czasach G M D niewiele miay do
pokazania. W produkcji przemysowej ustpoway Belgii, ich siy powietrzne
i morskie byy bez znaczenia, wyposaenie w sprzt i urzdzenia uatwiajce
ycie nie byoby wystarczajce nawet w jednym stanie na amerykaskim rod
kowym Zachodzie. Przy tym te mae i niewiele znaczce nowoczesne Chiny
chciay ogarn cay zmienny jak kameleon, energiczny nard w rozlegym
i staroytnym kraju. Oglnie biorc, lud chiski nie by oboony wielkimi po
datkami. Thomas Rawski (1989) stwierdzi, e we wczesnych latach 30-tych
podatki centralne, prowincjonalne i lokalne wynosiy w sumie tylko 5-7 pro
cent cakowitego chiskiego produktu. Jednake nankiscy modernizatorzy
pragnli popiera nowoczesne rolnictwo, rozbudow kolei, sieci drg, pras
krajow i system cznoci, a take nowoczesn ide szans dla modziey i ko
biet. Dla swoich tendencji westernizacyjnych rzd nankiski znajdowa naj
wiksze poparcie w miastach portw traktatowych, jego najlepsze dochody
pyny z Urzdu Ce Morskich, ktry ciga nalenoci z handlu zagranicz
nego, a najwiksze trudnoci mia w docieraniu do chopskich mas. Poczt
kowo kontrolowa faktycznie tylko prowincje nad doln Yangzi. Nieustannie
zajmowa si polityczn, a czsto zbrojn walk o dominacj nad reymami
prowincjonalnych warlordw.
I wreszcie, rzd narodowy od pocztku trapiy saboci systemowe, ktre
wizay si z kwesti personelu. Przed Pnocn Ekspedycj w roku 1926 G M D
w Kantonie mia w swoich szeregach zarwno czonkw Ligi Rewolucyjnej
z generacji Sun Jatsena, jak i modszych, idealistycznie nastawionych akty
wistw, czsto nalecych jednoczenie do G M D i KPCh. Wkad Zwizku
Radzieckiego, reprezentowanego przez Borodina, czy si z rosnc rol mi
litarnego przywdztwa Jiang Jieshi. W cigu piciu lat jednake energiczny

270

Republika Chiska 1912-1949

dr Jekyll z Kantonu przemieni si w nikczemnego pana Hyde'a z Nankinu.


Co si takiego wydarzyo, e ruch narodowy w tak krtkim czasie zmieni
swj charakter?
Jednym z czynnikw bya oczywicie rze komunistw i odrzucenie lub
ukrcenie tych, co przeyli. Komunistyczna odmiana modzieczego ideali
zmu zostaa przekrelona. Inny czynnik to ogromny wpyw nowych czonkw
G M D wywodzcych si ze starej biurokracji i reymw warlordw. Staranny
dobr czonkw, podobnie jak przestrzeganie dyscypliny partyjnej nigdy nie
cechoway G M D . Tote pozosta zbieranin rywalizujcych ze sob odamw,
nie podlegajcych centralnej kontroli, i zazwyczaj przyjmowa kadego, kto si
zgosi. Niektrzy warlordowie wcigali do partii cae armie. Po ustanowieniu
rzdu w Nankinie rewolucyjny idealizm G M D osab na skutek przyjmowa
nia skorumpowanych urzdnikw i lawirantw oraz powikszania si wrd
czonkw grupy pozbawionych zasad oportunistw. W roku 1928, jak podaje
Lloyd Eastman (1974), Jiang Jieshi, ktry poczuwa si do odpowiedzialno
ci za przywdztwo, powiedzia: Czonkowie partii nie troszcz si ju ani
o zasady, ani o masy [...] rewolucjonici si zdegenerowali, utracili rewolucyj
nego ducha i rewolucyjn odwag". Walczyli tylko o wadz i korzyci, nie byli
gotowi do powice. Cztery lata pniej Jiang Jieshi owiadczy stanowczo:
Rewolucja chiska si nie udaa".
Krtko mwic, po dojciu do wadzy G M D zmieni sw natur. Ostatecz
nie zdoby wadz, uywajc przeciwko komunistom Zielonego Gangu z szanghajskiego wiata przestpczego. Pocztkowo wielu Chiczykw popierao rzd
nankiski, jednak ze strony biurokratyzmu dawnej daty wkrtce pozbawiy
ich zudze. Oprcz biaego terroru, za pomoc ktrego zamierzano zniszczy
KPCh, policja G M D atakowaa, likwidowaa, a czasami przeprowadzaa egze
kucje rozmaitych osb z innych partii i o innych przekonaniach. Prasa, cho
przetrwaa, podlegaa surowej cenzurze. Wydawcw nkano, niektrych mor
dowano. Uczelnie i uniwersytety zostay podporzdkowane specjalnym prze
pisom, wymagano, eby nauczay Trzech Zasad Ludu, nieustannie je kontro
lowano, doszukujc si nieortodoksyjnych tendencji. Kadego, kto przejawia
trosk o masy, uwaano za sympatyka komunizmu. Ta antykomunistyczna po
stawa w efekcie zniechcaa, a czasem wrcz uniemoliwiaa realizacj wszyst
kich projektw zmierzajcych do poprawy ycia ludu. Tak wic G M D odci si
od wszelkich rewolucyjnych prb. Uciskowi i cenzurze towarzyszya korupcja,
oportunizm i niesprawna administracja. Stara prawda: zosta urzdnikiem,
a bdziesz bogaty", odya z niesychan si.
Katastrofa ta bardzo ciya Jiang Jieshi, ktry pozosta skromnym i pe
nym powicenia unifikatorem swojego kraju. Do roku 1932 pozby si ca
kowicie zudze co do swojej partii, jak rwnie w stosunku do demokracji
zachodniego typu, ktra nie obiecywaa silnego przywdztwa. Przystpi do or-

Rewolucja narodowa i rzd nankiski

271

ganizowania faszystowskiego korpusu, znanego jako Niebieskie Koszule, tro


skliwie wyselekcjonowanej grupy kilku tysicy gorliwych oficerw, ktrzy mieli
tajnie powica si propagowaniu i sueniu Jiang Jieshi jako swojemu przy
wdcy w stylu Mussoliniego i Hitlera. Kiedy w roku 1934 lansowano Ruch
Nowego ycia, eby wpaja stare cnoty i doskonali osobiste zachowanie, by
on w duym stopniu zza kulis animowany przez Niebieskie Koszule. Ten faszy
stowski ruch staby si silniejszy za rzdu nankiskiego, gdyby faszystowskie
dyktatury w Europie nie byy odcite od Chin.
Jednym z czynnikw, ktre umoliwiy Jiang Jieshi balansowanie na szczy
cie stogu siana, byo to, e nie zwiza si z adn frakcj. Utrzymywa, e
jest arliwym metodyst, i zyska pomoc ze strony misjonarzy dla dziea prze
budowy. Niekiedy popiera aparat organizacyjny G M D przeciwko Niebieskim
Koszulom, na og jednak podcina G M D i odsuwa od udziau w administra
cji; klik swoich byych studentw z Whampoa rwnoway inne czci armii,
klik administratorw z Nauk Politycznych (lub Studiw Politycznych) prze
ciwstawia klice organizatorw partyjnych CC (tj. braci Chen). Gra tak rol,
e nie mogo by mowy o innym rdle ostatecznych decyzji, a ju zupenie nie
wchodzi w gr udzia mas ludowych w yciu politycznym. Podobnie jak Yuan
Shikai dwadziecia lat wczeniej, Jiang Jieshi stwierdzi, e polityka chiska
wymaga dyktatora. Wprawdzie w rnych okresach peni rne funkcje, po
zostawa jednak w sposb oczywisty jedynym czowiekiem na szczycie - jego
taktyk polityczn wietnie rozumiaaby cesarzowa-wdowa. Jednym ze wzorw
dla Jiang Jieshi by Zeng Guofan, pogromca powstania taipingow, ktry sta si
jego prekursorem w ratowaniu ludu chiskiego przed destrukcyjn rewolucj.
Krtko mwic, Jiang Jieshi okaza si dziedzicem tradycji chiskiej klasy
rzdzcej - jego moralne przywdztwo ujmowano w terminach konfucjaskich,
a styl pracy jego administracji ukazywa dawne ze strony nieefektywnoci.
W roku 1932 Jiang Jieshi powiedzia: Kiedy co dociera do rzdowego urzdu,
natychmiast jest zyamenizowane - wszystkie projekty reform traktuje si obo
jtnie, niedbale i nieefektywnie". W rezultacie rzadko kiedy przystpowano
do realizacji istniejcych na papierze planw podniesienia na wyszy poziom
rolnictwa, a o rozwj ekonomiczny dbano rwnie oszukaczo.
Konstytucji Sun Jatsena opartej na piciu wadzach nie wiodo si najlepiej
pod rzdami Nankinu. Legislacyjny Yuan y w cieniu Wykonawczego Yuanu,
z ktrym z kolei rywalizoway partyjne ministerstwa zblione do ministerstw
Wykonawczego Yuanu. Egzaminacyjny Yuan w praktyce nie dziaa. Eastman
twierdzi, e w roku 1935 na przykad tylko 1585 kandydatw z powodze
niem zdao egzaminy do suby pastwowej". Wielu z nich w ogle nie otrzy
mao adnego stanowiska urzdowego. Z kolei Kontrolny Yuan odziedziczy
pewne funkcje dawnego cenzoratu, by jednak cakowicie nieefektywny. W la
tach 1931-1937 przedstawiono mu podejrzenia o korupcj dotyczce 69 500

272

Republika Chiska 1912-1949

urzdnikw. Z tej liczby Yuan zaakceptowa oskarenie tylko w stosunku do


1800 osb". Co gorsza, Kontrolny Yuan nie mia uprawnie sdowniczych.
Z 1800 osb oskaronych o korupcj jedynie 268 faktycznie zostao uznanych
winnymi przez wymiar sprawiedliwoci. Z tego 214 nie zostao ukaranych, 41
ukarano lekko, a tylko 13 rzeczywicie usunito z zajmowanych stanowisk.
Odpowiednikiem caego cywilnego rzdu wszystkich piciu Yuanw bya
Komisja Spraw Wojskowych z Jiang Jieshi na czele. Pochaniaa wikszo
dochodw rzdu i faktycznie tworzya wasny wojskowy rzd. Jiang Jieshi po
zby si oczywicie rosyjskich doradcw, wkrtce zacz ich zastpowa Niem
cami i ustanowi specjalny wojskowy pion, oddzielony od rzdu cywilnego.
Jiang Jieshi, jako gwnodowodzcy, kierowa sztabem generalnym i tym, co
si przeksztacio w Komisj Spraw Wojskowych z rozmaitymi ministerstwami,
pi za segmentw (Yuanw) cywilnego rzdu podlegao mu jako prezyden
towi. Niemieccy doradcy zabierali si do szkolenia ogromnej machiny wojsko
wej, dla ktrej chcieli zyska pomoc niemieckiego przemysu. W roku 1930
do Chin przyjechaa na trzy miesice specjalna komisja z Niemiec i powo
ano kilka instytucji kulturalnych, eby nawiza cilejsze kontakty. Otwarto
chisko-niemieck lini lotnicz.
Inteligencja pekiska, poruszona zajciem Mandurii przez Japoczykw
w roku 1931, zacza si domaga budowy - w celach samoobrony - narodo
wego przemysu. Zmobilizowano naukowcw. Geolog wyksztacony w Niem
czech zosta ministrem owiaty. W roku 1932 rozpoczto organizowanie tego,
co pniej stao si Narodow Komisj Zasobw, pod kierownictwem geologa
Weng Wenhao, ktry mia tytu pierwszego stopnia z dawnych egzaminw
pastwowych oraz tytu doktora geologii i fizyki uzyskany na uniwersytecie
w Louvain w Belgii. Nieposzlakowanie uczciwy i niezwykle inteligentny Weng
Wenhao zajmowa za rzdu nankiskiego wysokie stanowiska w gospodarce.
Narodowa Komisja Zasobw podlegaa bezporednio Jiang Jieshi i wojsku.
Miaa za zadanie zbudowanie podstawowego przemysu pastwowego: stalow
niczego, elektrycznego, maszynowego i zbrojeniowego. Czci tego planu byo
zapewnienie inwestycji zagranicznych, szczeglnie z Niemiec. W Chinach dzia
aa w roku 1933 niemiecka doradcza komisja wojskowa, majca na celu wsp
prac wojskowo-przemysow. Chiski tungsten [wolfram] sta si wany dla
niemieckiego przemysu. Organizator nowoczesnej niemieckiej armii, genera
Hans von Seeckt, odwiedzi dwukrotnie Chiny i opowiada si za budow no
wej elitarnej armii z nowym korpusem oficerskim.
Tak wic w momencie gdy nastpi japoski atak w roku 1937, rzd naro
dowy nawiza dobrze zapowiadajce si stosunki z nazistowskimi Niemcami.
Jednake rwnolegy rozwj stosunkw midzy nazistami a Japoni i pakt nazistowsko-radziecki z sierpnia 1939 skazay Chiny na uzalenienie od nadal
minimalnej pomocy amerykaskiej, zamiast spodziewanej niemieckiej.

Rozdzia 15

Komunistyczna Partia Chin


zjawia si po raz drugi

Problemy ycia na roli


Jeli chodzi o genez ruchu rewolucyjnego, to rzecz najtrudniejsz do
uchwycenia jest mentalno typowa dla niepimiennych rolnikw, natomiast
0 ich materialnym yciu informacji mog nam dostarczy warunki ekonomiczne
i, przy odrobinie szczcia, statystyczne dane. O rozwoju ekonomicznym Chin
w czasach republiki, od roku 1912 do napaci japoskiej w roku 1937, na
dal si dyskutuje. Zgodnie z jednym optymistycznym pogldem - opierajcym
si gwnie na oglnych danych dotyczcych produkcji, handlu i inwestycji operuje si imponujcymi cyframi wiadczcymi o wielkim wzrocie produkcji
1 uycia tkanin bawenianych w Chinach, gdzie w poowie lat 30-tych zuywano
wicej baweny ni w Wielkiej Brytanii i Niemczech cznie. Thomas Rawski ze
bra dane o wzrocie usug bankowych, poday pienidza, poziomu pac, trans
portu i usug eglugowych, spoycia i tym podobnych czynnikw, ktre na og
towarzysz staemu wzrostowi populacji. Maluje on obraz stopniowo uprzemy
sawiajcego si spoeczestwa. Jednake w tak wielkim kraju w tym oglnym
obrazie mogy si mieci slumsy duych miast i niezliczone biedne wioski.
W myleniu o biedzie chiskiej wsi istniej dwie szkoy. Jedna z nich ak
centuje eksploatacj rolnika przez klas panujc poprzez tenuty dzierawne,
lichw i inne wymuszone podatki, ktrych skutkiem bya za dystrybucja do
chodu. Ten pogld o wyzysku klasowym ze strony wacicieli ziemskich zgodny
jest z teori marksistowsk i dla wielu osb sta si artykuem wiary. Inna
szkoa, jak ukazuje Ramon Myers (1970), ma charakter bardziej eklektyczny",

274

Republika Chiska 1912-1949

podkrela rozmaite przyczyny niskiej produktywnoci dawnej gospodarki rol


nej: gospodarstwa o wielkoci 8000 m na rodzin byy zbyt mae; na dodatek
te niewielkie skrawki ziemi wykorzystywano niewaciwie; rolnicy mieli nie
wystarczajce zasoby finansowe i ograniczony dostp do nowych technologii;
nie panowano nad przyrod; prymitywny transport podnosi koszty handlowe.
Zwolennicy tej interpretacji wskazuj na fakt, e wikszo chiskich rolnikw
bya wacicielami swojej ziemi, niektrzy czciowo wacicielami, a czciowo
dzierawcami i tylko mniej wicej jedna czwarta lub jedna pita jedynie dzier
awia ziemi. Tak wic eksploatacji dzierawcw przez wacicieli ziemskich
nie mona uzna za regu i z pewnoci stanowia ona mniejszy problem ni
oglny brak kapitau i technologii przy wielkiej poday siy roboczej. Poda siy
roboczej zapewnia spoeczny imperatyw podzenia dzieci, ktre miay rodzi
com zapewni opiek na staro. Konieczne wic byo posiadanie syna, ktry
byby kontynuatorem rodu, a take skada rytualne ofiary na otarzu przodkw,
by duchy zmarych rodzicw nie musiay bka si jako bezdomne widma.
2

Niezalenie od tego, czy podkrela si niewydajno produkcji, czy te


z redystrybucj produktu, wyranie wida, e nader donios wag miaa
struktura spoeczna wsi na samym dole. System administracji poniej poziomu
powiatu, dziedzin do zaniedbywan, bada midzy innymi Prasenjit Du
ara (1988). Zacz od faktu, e na skutek reform z pnego okresu dynastii
Qing wie zmuszona bya stworzy system fiskalny, by finansowa nowocze
sne szkoy, jednostki administracyjne i organizacje obronne". Owa bezprece
densowa penetracja spoecznoci wiejskiej przez pastwo oznaczaa naoenie
nowych podatkw nie na jednostki czy na wasno prywatn jak przedtem,
lecz na wie jako now jednostk fiskaln. Skutki okazay si katastrofalne
dla dawnej spoecznoci wiejskiej.
Orodkiem organizujcym t spoeczno by kulturowy splot wadzy",
jak to nazywa Duara. Uywa on tego terminu, opisujc h i e r a r c h i e l i neay lub rynkw, religii, a nawet zawiadywania wod oraz s i e c i patronw
i klientw lub powiza poprzez maestwo i tym podobnych, ktre tworzyy
szkielet sprawowania wadzy". Inaczej mwic, przywdcy wiejscy opierali
swoj wadz na caej siatce wzajemnego oddziaywania relacji rodzinnych,
transakcji handlowych, obrzdw religijnych, dobrowolnych stowarzysze, sto
sunkw midzyludzkich i prawnych, ktre w caoci tworzyy kulturowy splot
spoecznoci wiejskiej.
W okresie reform zainicjowanych na pocztku stulecia gwny impuls
zmian na wsi wiza si ze ciganiem nowych podatkw. Naczelnicy powiatw
wyznaczali urzdnikw do prowadzenia rejestrw i wiejskich agentw (difang,
dibao), ktrzy nie otrzymujc wynagrodzenia, mieli ponagla i ciga podatki

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

z kilkunastu (od 12 do 20) wsi. Duara nazywa to funkcj porednictwa". Usta


li on trzy zasadnicze poziomy dziaalnoci zwizanej z poborem p o d a t k w na
tym nie zbadanym terenie wadz szczebla niszego od powiatu. Powiaty (xiari),
cho warunki byway rne, dzieliy si zazwyczaj na rejony (qu), a nastp
nie na gminy (xiang) grupujce wsie. Agent wiejski by zwykle przedsibiorc
dziaajcym podobnie jak poborca podatkowy, zobowizanym do utrzymywa
nia si i pokrywania wasnych wydatkw z sum zbieranych na pokrycie kwot
podatkowych. Z drugiej strony wsie mogy wsppracowa ze sob i skada si,
eby opaci wybranego przez siebie agenta wiejskiego, ktry reprezentowaby
ich interesy i w mniejszym stopniu upi z nich skr. W takim przypadku
agent mg suy spoecznoci, organizujc s a m o o b r o n lub zapewniajc pil
nowanie zbiorw czy porczenie w razie aresztowania niewinnych wieniakw
przez wonych z yamenu. Ten rodzaj ochronnego porednictwa" mg zatem
peni funkcje poprzednio przypisywane lokalnej elicie gentry. Z pewnoci
spoeczno gentry przedstawiona uprzednio w rozdziale czwartym nie zasty
ga w stanie niezmiennym. Dziaalno gentry udokumentowana jest najlepiej
na poziomie naczelnika powiatu. W miar jak rosa liczba ludnoci, udzia po
siadaczy tytuw (shengyuan i jiansheng) wywodzcych si z niszych warstw
gentry we wadzach poniej szczebla powiatu i na wsi mg zmale i poziom
tego rodzaju personelu zapewne si obniy.
Penetracja wsi przez pastwo na og pogorszya ju i tak nieatw sytu
acj rolnikw. W czasach spokoju gospodarka funkcjonowaa opierajc si na
osobistych stosunkach patrona i klienta, takich jak waciciela ziemskiego-poyczkodawcy z dzierawc-poyczkobiorc. Wzajemne uprzejmoci, w rodzaju
dawania prezentw czy zapraszania na uczty, oliwiy" owe midzyludzkie sto
sunki. Kada ze stron miaa do odegrania waciw dla siebie rol.
Cikie czasy - klski ywioowe, wojna lub ucisk urzdnikw - mogy
jednak zburzy owe spoeczne relacje i pozostawi wiejsk spoeczno bez
przywdztwa i w tarapatach. Na skutek wymuszania przez pastwo nowych
podatkw zamoni patroni zapewne rezygnowali z funkcji przywdcw wsi,
ktre przejmowali dzierawcy podatkowi w typie lokalnych tyranw", pcha
jcy si w gr i nierzadko pochodzcy spoza tych wsi. Szanowani rolnicy
zaczli unika wystpowania w roli porednikw przy nadzorowaniu i por
czaniu umw zawieranych wedug prawa zwyczajowego. Waciciele duych
posiadoci przenosili si do miasta. Wobec faktu, e wadza polityczna nie
bya ju zwizana z kulturowym splotem, wsie staway si terenem owieckim
politycznych drapiecw". Krtko mwic, pastwowo twrcze dziaania wadz
obciay przywdcw wsi brzemieniem cigania podatkw, co zraao ich
wyborcw. Kiedy pozbawieni skrupuw dzierawcy podatkw przejli w swoje
rce ich pobr, nasilia si korupcja. W rejonie dolnego biegu Yangzi upadek
kulturowego splotu szed w parze, jak zauwaylimy, ze wzrostem absenteizmu

276

Republika Chiska 1912-1949

wacicieli ziemskich i z coraz czstszym zarzdzaniem relacjami waciciela


ziemskiego i dzierawcy przez kwestora, ktry niezdolny by do utrzymywania
osobistych stosunkw waciciela ziemi z dzierawc czy stosunkw patrona
i klienta z dawniejszych czasw.
W okresie wojen warlordw administracja lokalna podupada. Nie stano
wica ju najwyszej elity kraju, ziemiaska klasa rzdzca, ktrej nie wpajano
teraz konfucjaskich ideaw przewodzenia spoecznoci, staa si bardziej sa
molubna. Tajne stowarzyszenia, takie jak Czerwone Wcznie w Shangdongu
lub Zwizek Starszych Braci (Ge Lao Hui) w Sichuanie, zamieniy si w na
rzdzia miejscowych zamonych rodw i pomagay chroni je przed ludowymi
zamieszkami, jak rwnie przed wymuszaniem wiadcze ze strony urzdw.
Tego rodzaju stowarzyszenia, tworzce sie oddziaw, kady z sekretariatem,
skarbem i kierownictwem zdolnym do zmobilizowania tajnego bractwa, mogy
pomaga wielkim rodom w zdominowaniu wsi w tak bogatych regionach jak
rwnina Chengdu. Tajne stowarzyszenie miao swj organ wykonawczy w oso
bach zawodowych zbirw, a take dochody z ochrony niedozwolonej dziaal
noci - szulerni, domw publicznych, palarni opium oraz nielegalnych rynkw,
gdzie unikano pacenia podatkw. T ciemniejsz stron czono z ochron
szanowanych szeregowych czonkw przy ich codziennych zajciach i z tajnym
przywdztwem pewnych najbogatszych wacicieli ziemskich i urzdnikw.
Kiedy po roku 1927 doszed do wadzy Guomindang, telefon i telegraf,
drogi i linie autobusowe czce poszczeglne rejony z miastami umoliwiay
Nankinowi, a potem Chongqingowi natychmiastowe przekazywanie polece
do najmniejszej nawet wioski. Reym kontynuowa denie do zbiurokratyzo
wania prowincji. W miejsce naczelnikw powiatw i gentry z czasw cesarstwa
pojawili si nowi administratorzy przysani z Nankinu. Philip Kuhn (w: C H O
13) opisuje, jak prbowali oni wdraa swoje reformy i jak policja organizowaa
antykomunistyczn sie bezpieczestwa. Jedni i drudzy przeniknli gbiej na
lokaln scen, ni to bywao zwyczajem za czasw cesarstwa.
Dawniej cesarz mianowa naczelnika powiatu, ale ten podlega wadzom
prowincji, natomiast teraz rzd centralny utrzymywa z nim bezporedni kon
takt. To naczelnikw powiatw przede wszystkim wysyano do stolicy na prze
szkolenie w Centralnym Korpusie Szkolenia Jiang Jieshi. Jednoczenie rzd
centralny powoa niezalene od normalnej struktury wadz powiatowych lo
kalne organy administracyjne do spraw wojska, ce, transportu i tak dalej.
Podda take swoje lokalne komrki centralnej kontroli partyjnej, rwnolegle
do systemu oficjalnego. Poniej powiatu znalazy si teraz nowe szczeble: re
jony, podrejony, grupy miasteczek i wsi, a do grup gospodarstw tworzcych
przywrcony znowu system baojia.
G M D uwaa, e poprzez tak hierarchi jednostek rzd bdzie mg
przeszkoli ludzi w okresie politycznego nadzoru majcego przygotowa ich

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

277

do autonomii lokalnej. W roku 1939 R z d Narodowy wyda nowe przepisy


zmierzajce do zreorganizowania wadz lokalnych. Rodziny miano grupowa
bardziej elastycznie, zgodnie ze wsplnotami, i tworzy jednostki jia i bao. Wsie
i miasteczka miay uzyska teraz osobowo prawn i posiada wasne wadze
lokalne. Kade bao zobowizane byo do utworzenia zgromadzenia i wybra
nia swoich dwch przedstawicieli, ktrzy z kolei mieli zasiada w radzie wsi
lub miasteczka i pomaga wybieranemu naczelnikowi wsi lub wadz miejskich.
Teoretycznie przepisy z roku 1939 zostay wprowadzone niemal we wszyst
kich powiatach na obszarze Wolnych Chin, to znaczy Chin rzdzonych przez
GMD. Jednake w tym samym czasie scen zdominoway wadze wojskowe
i polityczne. Prawie nie ma danych o tym, eby przeprowadzano wybory.
Samorzd lokalny", cho przez zachodnich obrocw demokracji odbie
rany jest pozytywnie, mia dla zwykego Chiczyka swj wasny, do odmienny
sens. Termin ten w rzeczywistoci zwykle oznacza administracyjn agencj lo
kalnej elity, suc do cigania z rolnikw podatkw na rzecz nowoczesnych
ulepsze. Do ulepsze, ktrych yczya sobie unowoczeniajca si elita, na
leao budowanie drg, zakadanie nowoczesnych szk i opacanie policji, ale
pacenie wyszych podatkw na te cele zwikszao obcienie rolnikw znacz
nie szybciej, ni innowacje te mogyby im suy. Wielu wieniakw prote
stowao przeciwko reformie".
Ponadto samorzd lokalny zwyczajowo oparty by na podejmowaniu de
cyzji nie poprzez oglne jawne gosowanie (jedna osoba, jeden gos), lecz po
przez osignicie jednomylnoci, jak to praktykowano w radach naczelnikw
wiejskich. Nawet w prowincjonalnych wyborach w roku 1909, przy cile ogra
niczonym elektoracie, osoby wybrane proszono o wyonienie ze swojego grona
czonkw ciaa ustawodawczego w sposb rwnoznaczny z osigniciem jed
nomylnoci. Jeli w chiskim dwuwarstwowym spoeczestwie demokracja"
miaaby funkcjonowa na zasadzie prostej wikszoci, to w takim przypadku
przeczyaby neokonfucjaskiemu przekonaniu, e zdyscyplinowane samodo
skonalenie tworzy ludzi o nieprzecitnym charakterze i wartoci. Jednake
wobec osabienia wizi personalnych tego wanie wymagaa nowoczesno.
Patrzc wstecz na dziesiciolecie rzdw Nankinu, zauwaymy, e nowy
rzd powinien by przystpi do rozwizywania gwnego problemu produk
cji rolnej z programem poprawy techniki rolniczej. Rzd wczenie zwrci si
do Ligi Narodw, proszc o pomoc techniczn w dziedzinie ochrony zdro
wia. Wiele znakomitych planw poprawy sytuacji ekonomicznej Chin przed
stawiono w latach 30-tych i 40-tych. Melioracja, zalesianie, zagospodarowanie
rezerw wodnych, energia wodna, hodowla zwierzca i rolinna, lepsze narz
dzia, lepsze wykorzystanie ziemi, zwalczanie szkodnikw, magazyny do prze
chowywania plonw, redystrybucja ziemi, obnienie rent dzierawnych, rozwj
lekkiego i cikiego przemysu, przemys rolny i spdzielnie, tasze kredyty

Republika Chiska 1912-1949

278

dla rolnikw, powszechna owiata, suba zdrowia, transport, prawo i porz


dek - wszystkie te dziedziny miay swoich adwokatw i oczywiste uzasadnienie.
Pierwszym i naczelnym celem tych wysikw miao by zwikszenie produktyw
noci rolnika. To wanie stanowio sedno problemw Chin, ale Rzd Naro
dowy nie potrafi si z tym upora. Nie opracowano adnego szerszego planu,
a tym bardziej takiego planu, ktry by da efekty.
Dziesiciolecie rzdw Nankinu to okres, w ktrym Zachd powinien by
pomc Chinom i umoliwi im bujny rozwj ekonomiczny. Europa zaabsor
bowana bya jednak hitlerowskimi Niemcami, a Ameryka Wielkim Kryzysem
i Nowym adem. Chiny rzdzone przez G M D osigny w tych latach w wielu
dziedzinach kulawy i nierwnomierny postp, ale bez szczeglnych rezultatw.
Antropolog spoeczny, Fei Xiaotong, opisa bagno starych praktyk i warunkw
rolnych jako gospodark niedoboru". T od dawna istniejc gospodark ni
skiego poziomu siy roboczej uwieczniao typowe dla Chiczykw kadzenie
nacisku na cnot zadowolenia i ograniczania potrzeb. Owa odwieczna akcep
tacja zinstytucjonalizowanej ndzy wiejskiego ycia z braku jakiejkolwiek al
ternatywy bya sposobem na to, by jednostka moga dostosowa si do grupy
rodzimej, znosi swoj dol i faktycznie osign wyszy poziom integracji
spoecznej" we wsplnocie. Istotnie, wskie horyzonty, niska wydajno, ze
odywianie i chroniczne choroby chiskiego wieniaka rzucaj si w oczy wsp
czesnym badaczom, niemniej wszystko to stanowio zawsze integralny skadnik
starego spoeczestwa, podobnie zreszt jak dawniej w Europie.

Przebudowa rolnictwa
Wobec powszechnego i rosncego zainteresowania zagadnieniem prze
budowy rolnictwa" wyranie uwidacznia si w dziesicioleciu rzdw Nankinu
brak szerzej zakrojonej rzdowej pomocy dla wsi. W kilku wybranych regio
nach badano ycie wieniakw i opracowano metody likwidacji analfabetyzmu
i poprawy warunkw ycia. W dziaalnoci tej przodowali misjonarze. Ludzie
Zachodu najlepiej znaj eksperyment, finansowany czciowo przez Funda
cj Rockefellera i prowadzony przez dynamicznego chrzecijanina Yan Yangchu (Jamesa Yena) w Dingxian w pnocnych Chinach. Rzd ustanowi te
modelowy powiat w pobliu Nankinu. Interesujcego pionierskiego zadania
podj si w Shangdongu uczony Liang Shuming, ktrego Guy Alitto (1979)
susznie nazywa ostatnim konfucjanist". Te reformatorskie wysiki zmierzay
w istocie do zapewnienia wieniakom pewnego stopnia edukacji obywatelskiej,
niektrych usug zdrowotnych oraz do naukowego ulepszania hodowli zwie
rzcej i rolinnej.

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

279

Najlepiej zbadano, kierowany przez Yana, wpywowy Ruch Masowej


Owiaty w Dingxian, ktry obj najwiksz liczb osb. Yan pojecha na studia
do Yale, a potem jako jeden z 40 chiskich studentw zajmowa si w czasie
pierwszej wojny wiatowej z ramienia Y M C A chiskimi robotnikami we Fran
cji i pisywa im listy do rodzin. Nastpnie z zapaem przystpi do zwalczania
analfabetyzmu i zaoy gazet. Po powrocie do Chin on i inni zastosowali
znane im z pracy w Y M C A metody reklamy i mobilizacji w kampanii na rzecz
walki z analfabetyzmem. To wcigno go w problemy wsi - nie tylko w za
kresie zdobywania umiejtnoci pisania i czytania, lecz take nowoczesnych
technik opieki zdrowotnej, postpu rolnictwa, rzemiosa, spdzielczoci. Cho
dzio take o pozyskanie starszyzny wioskowej, wacicieli ziemskich, a nawet
lokalnych urzdnikw do wsppracy przy najrniejszych publicznych przed
siwziciach oraz do pomocy przy organizowaniu wartociowych projektw.
Na przykad Szkoy Ludowe ksztaciy nauczycieli, a absolwenci tworzyli Zrze
szenia Wychowankw.
Yan zbiera fundusze w Ameryce i Anglii na opacanie specjalistycznego
personelu, ktry musia ustali, co da si zrobi za pomoc idei i organizacji
przy maych kosztach lub zgoa za darmo. W programie zdrowotnym na przy
kad przekonywano rolnika, eby zosta wiejskim sanitariuszem. Po dziesicio
dniowym szkoleniu przystpowa do zbierania danych o mieszkacach wsi, roz
poznawania oczywistych chorb i meldowania o nich, posugiwania si apteczk
pierwszej pomocy i wydawania maci przeciw chorobom oczu, kalomelu, oleju
rycynowego i aspiryny. Dokonywa te szczepie i dezynfekcji domostw. Jed
nake, jak jasno wynika z pracy Charlesa Hayforda (1990), przeamywanie za
korzenionych zwyczajw nie byo atwe. Na przykad akuszerki nie przestrze
gay higieny, nierzadko cenic wysoko lecznicze waciwoci krowiego ajna
i nie dajc si przekona o niesusznoci tej opinii.
Po roku 1932 Dingxian zosta objty narodowym Ruchem Przebudowy
Rolnictwa, ktry zaowocowa wieloma orodkami i projektami nie podlega
jcymi kontroli rzdowej. W roku 1933 Dingxian podj ostateczny krok, wy
znaczajc wasnego kandydata na stanowisko miejscowego naczelnika powiatu.
Ta eksperymentalna dziaalno przyniosa w efekcie rozmaite sposoby zaspo
kajania potrzeb wieniakw, w tym tworzenia przemysu rolnego, spdzielni
i uczciwego wykorzystywania pienidzy pochodzcych z podatkw. Lokalni
konserwatyci, ktrym taka dziaalno zbytnio pachniaa komunizmem, po
starali si o to, by naczelnika przeniesiono gdzie indziej.
Ruch na rzecz przebudowy rolnictwa odkry bardzo prdko, e kwestie
egzystencji ekonomicznej w wielkim stopniu uzalenione s od instytucji spo
ecznych i politycznych. Wysza stopa yciowa to podstawowy warunek dla
wszelkich procesw demokratycznych zachodniego typu. Poprawa poziomu y
cia z kolei zaley od zmian spoecznych. Naukowe reformy podjte na przykad

280

Republika Chiska 1912-1949

w Dingxian wymagay wikszego poparcia finansowego, ni mogli zaoferowa


chopi, organizacje chopskie musiay uzyskiwa urzdowe zezwolenie na po
pieranie lokalnych ulepsze, przy obfitszych zbiorach pojawiaa si kwestia
najmu i czynszw dzierawnych, wzrost pimiennoci rodzi niebezpieczestwo,
e ludno stanie si bardziej natarczywa przy przedstawianiu swoich pretensji.
Krtko mwic, jakakolwiek realna zmiana jednego z aspektw starego
porzdku na wsi zakadaa fundamentalne zmiany w caym systemie. Problemy
chiskiej wsi byy tak rozlege, a presja w kierunku zmian tak wielka, e reformy
musiay zapewne wywoa reakcj acuchow prowadzc ku rewolcie.
Programowi organizacji lokalnego samorzdu, jaki przygotowa rzd, sta
na przeszkodzie ten sam syndrom. Niemoliwe byo przeniknicie na poziom
wsi inaczej ni odgrnie i powierzchownie. Plany i ustawy, zgodnie z ktrymi
chciano wprowadza elementy lokalnej administracji reprezentujcej rzd cen
tralny, okazyway si zazwyczaj sprzeczne z interesami prowincji, reprezento
wanymi przez gubernatorw-militarystw i miejskie izby handlowe. Wprowa
dzanie nowoczesnych reform i ulepsze na lokalnej scenie rozpoczo si wraz
z poszerzeniem sieci drg i linii autobusowych uzupeniajcych telefon i te
legraf. Programy, a nawet instytucje zajmujce si badaniami geologicznymi,
danymi statystycznymi dotyczcymi zbiorw, rozwojem rolnictwa i utrzymywa
niem lokalnego porzdku, trzeba byo opaca za cen cigania ze wsi wik
szych podatkw. Chiscy chopi nadal uwaali, e w niewielkim stopniu odno
sz korzyci z tych nowoczesnych usprawnie lansowanych przez ludzi z miast
i rzd centralny. Caa idea organizowania si wsi dla wasnego doskonalenia
obca bya sferom urzdowym, w efekcie czego rewolucja spoeczna - szcze
glnie poszerzenie wasnoci ziemi oraz ograniczenie absenteizmu wacicieli
ziemskich - nie moga zosta urzeczywistniona w czasach rzdw G M D . To
fiasko dao w latach 30-tych szanse Komunistycznej Partii Chin.

Mao Zedong nabiera znaczenia


Podczas gdy rzd walczy o zbudowanie potgi wojskowej dla obrony prze
ciwko Japonii, KPCh walczya o przeycie na wsi. Partia ta liczya w roku 1927
blisko 60 tysicy czonkw, jednake biay terror Jiang Jieshi wkrtce dosownie
zdziesitkowa ich liczb. Wiele osb rozproszyo si i zaprzestao dziaalno
ci, a najbardziej oddani skryli si w niedostpnych kryjwkach na wsi. W ten
sposb powstao kilkanacie baz, niewielkich enklaw, gdzie nieliczne oddziay
Armii Czerwonej (czyli komunistyczne) popieray zbuntowanych przywdcw
politycznych. Kiedy Mao przyczy si do Zhu De, oficera pewnego warlorda,
na granicy poudniowego Hunanu i Jiangxi, utworzyli razem wiksz baz,
wkrtce jednak przenieli si na pnocny wschd w gry Jiangxi, wybierajc

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

281

Ruijin na stolic swojego terytorium. Inne bazy powstay w grach Dbie na


pnocny wschd od Wuhanu oraz wok botnistego jeziora Hong w pnoc
nym Jiangsu, u dawnego ujcia Rzeki tej.
W wikszoci rewolucji o zwycistwie decydowaa oczywicie ideologia i or
ganizacja. Zasady organizacyjne Mao Zedonga zblione byy do regu post
powania kadego cieszcego si powodzeniem bandyty: przy uyciu przemocy
i podstpu (w tym rwnie nowych nauk) wkra si w aski miejscowej lud
noci. Jeli chodzi o ideologi, ktra przysza ze Zwizku Radzieckiego za
porednictwem Kominternu, to potrzebowano sporo czasu, eby dostosowa
j do chiskich warunkw. Na przykad w marksistowsko-leninowskiej anali
zie historii gwn rol przypisywano miejskiemu proletariatowi, przemysowej
klasie robotniczej i jej miejskim przywdcom z partii komunistycznej, a zatem
KPCh nie moga liczy na sukces, dopki nie zastpia proletariatu chop
stwem, stawiajc w efekcie t teori na gowie.
_Qj2kii_L927,-gdy usunito Chen Duxiu, ktry sta na czele partii w okre
sie, gdy grozi jej zanik, kierownictwo KPCh przeszo w rce modych ludzi
przysanych z Moskwy przez Komintern. Prowadzenie przez nich skutecznej
walki rewolucyjnej powanie ograniczaa konieczno ukrywania si w pod
ziemiu na terenie Szanghaju i innych duych miast. Ich dziaalno w zakresie
ideologicznym przyczyniaa si do mnoenia na papierze hase i nigdy nie stwo
rzya platformy dla ruchu masowego. Nadal otrzymywali dyrektywy z Moskwy
i przekazywali je dalej, na teren baz.
Na jaki czas wpywy Moskwy zostay wzmocnione w wyniku powrotu
synnych dwudziestu omiu bolszewikw, ktrzy objli piecz nad KPCh na
pocztku roku 1931. Ich pogldy i cele byy wysoce ortodoksyjne i niezbyt pa
sujce do chiskiej sceny. Mwili w dalszym cigu o rewolucji proletariackiej
i prbowali zdoby miasta w nadziei na ustanowienie niezalenych prowincji.
Dziaao to na korzy G M D i wszystkie tego rodzaju prby zostay uniemo
liwione. W Chinach nie byo narastajcej fali" buntu. W rpjcuJ^3^Kcitiiitt
Centralny zosta zmuszony do opuszczenia Szanghaju i przeniesienia si do
centralnej bay~w"Jiahgxi, na ktrej czele sta Mao Zedong. Tu Komitet Cen
tralny mia przewag, lecz czonkowie KC podobnie jak Mao pogryli si
w problemach ycia chopw. I od tego czasu gwnym czynnikiem w rewolu
cji komunistycznej staa si osobowo i umys Mao.
Mao Zedong przecign swoich towarzyszy w osiganiu jednoci teorii
i praktyki, centralnego motywu filozofii konfucjaskiej. Moemy si przyjrze,
jak ewoluoway pogldy Mao po roku 1923, gdy dziaa w zjednoczonym froncie
pod kierownictwem G M D . Przez jaki czas by zastpc czonka Komitetu Cen
tralnego G M D w Kantonie. Zosta tam dyrektorem Instytutu Szkolenia Ruchu
Chopskiego, ktry oferowa piciomiesiczne kursy. Od maja do padziernika
1926 roku Mao osobicie prowadzi zajcia w szstej grupie, w ktrej uczyo si

282

Republika Chiska 1912-1949

320 osb ze wszystkich prowincji. W programie Instytutu kadziono, jak si wy


daje, nacisk na analiz problemw chopskich oraz struktury klasowej wsi.
Mao wykorzystujc wasne dowiadczenia z szeciu miesicy spdzonych
w roku 1925 na terenie Hunanu, gdzie organizowa zwizki chopskie, w roku
1926 opisa w swoich artykuach immanentny wyzysk chopw, poczynajc od
pracujcego chopskiego posiadacza ziemi, a na bezrolnym wieniaku ko
czc. Chopi s wyzyskiwani, twierdzi, na skutek: 1. nadmiernych czynszw
dzierawnych sigajcych poowy lub jeszcze wicej zbiorw; 2. wysokiej stopy
procentowej, od 36 do 84 procent rocznie; 3. wysokich podatkw lokalnych; 4.
eksploatacji robotnikw rolnych i 5. wspdziaania waciciela ziemi z warlordami i skorumpowanymi urzdnikami przy wykorzystywaniu chopa na wszel
kie moliwe sposoby. Za caym tym systemem stoi wsppraca imperialistw,
ktrzy d do utrzymania porzdku, majc na wzgldzie dochodowe inte
resy w Chinach.
W tym okresie Mao Zedong cakowicie przyj leninowsk koncepcj wia
towego ruchu wystpujcego przeciwko imperializmowi kapitalistw i opieraj
cego si na teorii walki klas. Lecz w obrbie tego generalnie zaakceptowanego
schematu, klucza do sukcesu w Chinach naley szuka, jak dowodzi, w szcze
gowej analizie rnych klas na wsi, a po drugie, w stosowaniu praktycznej
w zasadzie taktyki identyfikacji tych klas, z ktrymi naley pracowa, oraz
tych, przeciwko ktrym naley wystpowa na okrelonych etapach rewolucji.
Po trzecie, rola pracownika partyjnego na wsi musi by raczej rol przewod
nika i katalizatora ni czowieka wszystkowiedzcego. Musi on zapozna si
dokadnie z potrzebami wieniakw i ich pretensjami, nadziejami i obawami;
jedynie wtedy bdzie mg wyraa dania chopstwa i realizowa taktyk jed
noczenia si z moliwie najwiksz liczb ludzi, by atakowa moliwie jak naj
mniejszy cel w myl dokonywania poszczeglnych krokw na drodze rewolucji.
Niestety, podczas gdy Mao Zedong rozumowa w taki sposb, KPCh po
chonita bya w roku 1926 wasn taktyk zjednoczonego frontu. Jej czon
kowie nadal zakadali, e narodowa rewolucja z lat 20-tych to rewolucja z sa
mej definicji buruazyjna, tymczasem pogld ten mia zosta zakwestionowany
przez histori. Trwajc w tym bdnym przekonaniu, KPCh postpowaa zgod
nie z radami Kominternu i nadal za wszelk cen utrzymywaa wsplny front
z G M D , wyciszajc wasn ide mobilizacji chopw pod hasem walki z ich nie
dol i odkadajc realizacj owej idei do czasu wygnania imperialistw z Chin
przez nowy rzd narodowy. Rezygnacja z rewolucji spoecznej na wsi wyda
waa si koniecznoci wobec utrzymywania wsplnego frontu z narodowcami.
KPCh wyrazia ubolewanie z powodu chopskich ekscesw", wyrastajce bo
wiem jak grzyby po deszczu w poudniowych prowincjach podczas Pnocnej

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

283

Ekspedycji chopskie zwizki doprowadziy do surowych represji ze strony


kompleksu militarystyczno-obszarniczego nadal utrzymujcego si przy wa
dzy. KPCh nie dysponowaa wasnym wojskiem i w rezultacie jej chopski ruch
po zerwaniu z G M D w poowie roku 1927 szybko przesta istnie. Tak wic
KPCh sama przyczynia si do swojej katastrofy.
W tym okresie Mao postpowa zgodnie z dyrektywami Moskwy i na
prno usiowa spowodowa nadejcie oczekiwanej narastajcej fali", co ni
gdy nie nastpio. Przekona si, e mona zmobilizowa chopw, a nawet
zdoby miasta, ale nie mona pokona Narodowej A r m i i . Zrozumia, e KPCh
bdzie moga przetrwa i prosperowa dalej pod warunkiem, e zbuduje swoje
wasne wojsko na terenie bazy, gdzie da si zebra ludzi i zapasy ywnoci
potrzebne do prowadzenia walki. Od roku 1931 rodkiem do osignicia tego
celu staa si Radziecka Republika Jiangxi", na ktrej czele stan sam Mao.
W tym okresie KPCh szukaa poparcia wrd chopw, przeprowadzajc
ponowny podzia ziemi, wywaszczajc obszarnikw i dajc nadziej i moliwo
ci przede wszystkim biedocie wiejskiej. Jeden z wielu sporw Mao Zedonga
z dwudziestoma omioma bolszewikami dotyczy traktowania bogatych cho
pw. Mao uwaa, e s niezbdni dla lokalnej gospodarki, i prbowa ich
uspokaja, natomiast dogmatycy szkoleni w Moskwie widzieli w nich zagro
enie dla proletariackiego charakteru tego ruchu. Tony Saich jest zdania, e
cz dziaa Mao zmierzaa do wyrugowania wizi patrona i klienta, sprzy
jajcej spoecznej stabilnoci (i oczywicie problemom) na wsi, i zastpienia
jej nowym ukadem opartym na dokadnym rozeznaniu spoecznym w ramach
przygotowania do walki klas. Nie byo to w adnym wypadku atwe zadanie.
Kampanie Jiang Jieshi zmierzajce do zwalczenia komunistycznego raka"
w Jiangxi zmusiy KPCh do opracowania zasad walki partyzanckiej. Pierwsz
zasad byo rozcignicie oddziaw nieprzyjaciela wzdu jego linii zaopa
trzenia tak, by przednie jednostki mona byo otoczy i odci. Druga zasada
mwia, eby nigdy nie atakowa, nie majc przewagi liczebnej i pewnoci
zwycistwa. Wschodnie tereny Jiangxi z dzikimi grami i wskimi dolinami
nadaway si wrcz idealnie do takiej taktyki. I m dalej posuwaa si czowka
wojsk Jianga, tym bardziej naraona bya na ataki. Sukces wojska te odniosy
jedynie podczas pitej kampanii w roku 1934, gdy niemieccy doradcy pomogli
zbudowa na zboczach gr wzdu tras ataku system bunkrw, tak zlokalizowa
nych, e ogie armatni z jednego bunkra mg wspomc obron nastpnego.
Ta linia twierdz zaopatrywanych przez ciarwki bya nie do pokonania, to
te w rezultacie wojska Jianga wziy gr nad przeciwnikiem. Przyczynio si
to ostatecznie do podwaenia trzeciej zasady walki partyzanckiej mwicej,
e naley mobilizowa chopw do zapewnienia sobie oprcz ludzi i ywno
ci rwnie wywiadowcw.

284

Republika Chiska 1912-1949

Wielki Marsz 1934-1935


Pod koniec 1934 roku KPCh wyruszya w Wielki Marsz (zob. Mapa 22.),
ktry rozpoczo jakie 100 tysicy ludzi, a ukoczya rok pniej garstka l i
czca od 4 do 8 tysicy. Celem Wielkiego Marszu miao by znalezienie nowej
bazy terytorialnej na peryferiach terenw rzdzonych przez G M D , podobnie
jak zrobili to niegdy Mandurowie na peryferiach cesarstwa Mingw. KPCh
potrzebowaa terenw, ktre mogaby kontrolowa i zorganizowa. Gdyby pro
wincja Yunnan bya osigalna, mogaby si nadawa do tego celu, lecz miej
scowi warlordowie w prowincjonalnych reymach nie yczyli sobie bynajmniej
przejcia ich przez KPCh. Zamiast tego zostali stopniowo przejci przez woj
ska Jiang Jieshi w ramach mdrej strategii, w myl ktrej pocig za komu
nistami usprawiedliwia wprowadzenie oddziaw rzdowych na teren odle
gych prowincji.
Wielki Marsz zawsze wydawa si cudem lepiej udokumentowanym ni
przeprowadzenie przez Mojesza narodu wybranego przez Morze Czerwone.
(Prawie 10 tysicy kilometrw w cigu roku, co daje przecitn ponad 27 k i
lometrw kadego dnia.) W jaki sposb tak wielu onierzy i dziaaczy par
tyjnych dotaro na piechot tak daleko i tak szybko? Odpowied oczywicie
brzmi: tylko przywdcy i niewielka garstka onierzy przebyli ca drog.
Musimy sobie wyobrazi te tereny. Poudniowo-Zachodnie Chiny przy
pominaj szachownic duych i maych kotlin obramowan acuchami gr
skimi. Gsto zaludnione paskowye nawadniane s przez strumienie spywa
jce z niegocinnych gr. eby przej przez poudniowo-zachodnie Chiny,
trzeba byo przeprawia si przez rzeki i gry, unikajc przy tym rwnin
i biegncych przez nie nielicznych drg. Wiksza cz trasy wymagaa za
tem wdrapywania si na gry i schodzenia na d w doliny, rzadko kiedy ma
szerowano po rwninie. Nosida zastpoway pojazdy koowe, a dwuosobowe
lektyki ka w wagonach sypialnych. Podczas Wielkiego Marszu dowdztwo
Armii Czerwonej-KPCh wikszo drogi przespao w dwuosobowych lekty
kach, kiedy kolumna wdrowaa kamienistymi ciekami przez gry i pola ry
owe. Zazwyczaj przywdcy spdzali wikszo nocy na naradach, rozstrzygajc
kwestie wywiadowcze, logistyczne, sprawy personelu i problemy strategiczne
oraz przygotowujc marszrut lub taktyk walki na nastpny dzie.
Przywdcy KPCh mieli te do dyspozycji jak w normalnym wojsku ordynansw, adiutantw i stra przyboczn. Podobnie jak Amerykanie w walce
przeciwko Japoczykom, oni te mieli tajne rda informacji. Ich radio od
bierao prymitywnie szyfrowane rozkazy wojsk rzdowych. Wiedzieli wicej
o swoich nieprzyjacioach, ni nieprzyjaciele o nich.
Wielki Marsz trwa i istotn kwesti stanowio to, dokd nastpnie powi
nien zosta skierowany i kto powinien go poprowadzi. Przed opuszczeniem

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

285

Jiangxi wyszkolona w Zwizku Radzieckim frakcja dwudziestu omiu bolszewi


kw i ich wojskowy doradca, niemiecki komunista przysany przez Komintern,
zdegradowali Mao Zedonga. Zrczny Zhou Enlai (Czou Enlaj) mia w dowdz
twie wojskowym wysz pozycj ni Mao. Nikt jednak nie potrafi przeama
morderczego ucisku Jiang Jieshi. Kominternowscy ideologowie uciekali si
do walki pozycyjnej, co prowadzio jedynie do pewnej poraki. Na pocztku
Wielkiego Marszu poniesiono wielkie straty w ludziach, szczeglnie w cza
sie przeprawiania si przez rzeki. W kocu zaakceptowano nieortodoksyjn
wiar Mao w walk podjazdow. W drodze na zachd i pnocny zachd z po
cztkiem roku 1935 Mao odzyska przywdztwo KPCh i o d tej pory ju nie
wypuci go z rk. Zhou Enlai, dawny zwierzchnik Mao, sta si odtd jego
gwnym poplecznikiem.
Szybko poruszania si miaa tak decydujce znaczenie, e musiano- zre
zygnowa z wielokilometrowej pocztkowo karawany tysicy tragarzy dwiga
jcych ciki ekwipunek, akta, prowiant, a take chorych i rannych. Kiedy
wyruszano w drog, personel wojskowy liczy 86 tysicy ludzi. Rok pniej do
haanxi dotaro zaledwie kilka tysicy, mimo e po drodze do A r m i i Czerwo
nej doczyo wielu nowych rekrutw. Od tej pory weterani Wielkiego Marszu
stanowili arystokracj rewolucji.
Wielki Marsz pomg te wypyn nowemu komunistycznemu przywdcy.
Ju podczas Marszu Mao dystansowa si od swoich kolegw, a od chwili gdy
sta si najwaniejszym czowiekiem na szczytach wadzy, wola mieszka w spe
cjalnych pomieszczeniach z dala od reszty kierownictwa. Od tej pory niczym
cesarz nie mg mie rwnych sobie ani powiernikw. Znalaz si ju w oko
wach, ktre blokuj tego, kto jednoczy Chiny. Wybiegajc w czasie do przodu,
a take spogldajc w ty, zauwaymy, e dojcie do wadzy Mao Zedonga przy
pomina zaoenie dynastii Han, Tang i Ming. W kadym z tych przypadkw
uksztatowaa si grupa przywdcw pracujcych razem pod wodz jednego
najwyszego przywdcy. Po uformowaniu si kierownictwo to mobilizowao
ludno na swoich terenach do wsparcia wysiku zbrojnego i albo obalenia
tyranw, albo wypdzenia z kraju obcych, w kadym razie do poparcia popu
larnej sprawy. a d e n zaoyciel dynastii nie mg tego dokona sam. Tak wic
osignwszy wadz, stawa wobec problemu waciwego traktowania swoich
kolegw z kierownictwa.

Rola Zhou Enlaia


Innym wanym wydarzeniem Wielkiego Marszu byo to, e Mao znalaz
w Zhou Enlaiu najbliszego wsppracownika i przyszego premiera. Sympa
tyczny i wielce utalentowany Zhou Enlai instynktownie zachowywa rodkow

286

Republika Chiska 1912-1949

pozycj, usiujc utrzyma jedno organizacji, a jednoczenie mia na tyle


rozsdku, eby nigdy nie sta si konkurentem do najwyszego stanowiska.
Czterdzieci osiem lat zasiada w Biurze Politycznym, co stanowi wiatowy
rekord. Zhou Enlai sta si jednym z wielkich chiskich premierw, powi
ciwszy si sueniu partii i jej przywdcy, tak jak dawniejsi premierzy cesa
rzowi i domowi cesarskiemu.
T rol czciowo odziedziczy. Rodzina Zhou pochodzia z okolic Shaoxingu w prowincji Zhejiang, na poudnie od Szanghaju i pomidzy Ningbo
a Hangzhou, znamienitego centrum, z ktrego wywodzio si tak wielu za
ufanych doradcw i sekretarzy na subie u wysokich urzdnikw w epoce
Qing. Trzech jego stryjw uzyskao tytuy po zdaniu egzaminw prowincjonal
nych w ramach dawnego systemu egzaminacyjnego, a jeden zosta guberna
torem. Od dziesitego roku ycia Zhou Enlai uczszcza do szkoy w Mukdenie, w Mandurii, nastpnie w roku 1913 wstpi do szkoy redniej Nankai
w Tianjinie, gdzie znalaz si pod wpywem wyjtkowo liberalnego wychowawcy
dr. Zhang Bolinga. Otrzyma tam potn dawk wiedzy, ale od pocztku by
te uczniowskim przywdc. Lata 1917-1919 spdzi w Japonii, gdzie zaznajo
mi si z socjalizmem. Kiedy rozpocz si ruch 4 maja, Zhou Enlai powrci
do Nankai, wwczas ju przeksztaconego w uniwersytet, i zabra si do wyda
wania studenckiego pisma. Od tej chwili wid w zasadzie ycie organizatora
i propagandzisty, lecz dokona radykalnego zwrotu w lewo, a jego rewolucyjna
postawa zostaa przypiecztowana kilkoma miesicami pobytu w wizieniu.
Latem roku 1920 wyjecha do Francji.
We Francji przebywao wtedy kilkuset chiskich studentw, a take kilka
set tysicy chiskich robotnikw, sprowadzonych do pomocy w wysiku wojen
nym. Wikszo studentw przyjechaa w ramach programu praca i studia",
ale wielu powicao si przede wszystkim wielkiej sprawie ratowania Chin.
Zhou Enlai natychmiast zdoby wrd nich wielk popularno jako najbar
dziej frapujcy, gadki, wyrniajcy si zdolnociami dyplomatycznymi mody
przywdca. Jego specjalnoci byo nie tyle denie do zostania najwysz fi
gur, lecz do tego, by doprowadzi rywalizujce ze sob osobowoci do zgodnej
wsppracy. A zatem od samego pocztku jego rola to rola przywdcy, ktry
utrzymuje jedno w kierownictwie nie na drodze dominacji, ale przekonywa
nia. W chwili powrotu do Kantonu w roku 1924 Zhou Enlai by najznakomit
szym praktykiem w dziedzinie rewolucyjnej polityki zjednoczonego frontu.
W Kantonie wstpi do nowej Akademii Wojskowej Whampoa i zosta
zastpc kierownika wydziau szkolenia politycznego - inaczej mwic, czoo
wym komisarzem i jednoczenie podkomendnym i studentem modego gene
raa Jiang Jieshi. W marcu 1927 oddelegowano go do Szanghaju, gdzie przy
gotowywa kierowany przez komunistw strajk, ktry utorowa drog armii

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

narodowej, a nastpnie zosta zdradzony przez Jiang Jieshi. Zhou by te przy


wdc powstania w Nanchangu w roku 1927, ktre uznaje si za narodziny
Armii Czerwonej. Pniej wsppracowa z dwudziestoma omioma bolszewi
kami i popiera kolejnych sekretarzy, sam unikajc tego stanowiska. W Jiangxi
by zwolennikiem wojny pozycyjnej, dopki nie skoczya si katastrof.
Zhou Enlai potrafi dostrzec, e doktrynerskie podejcie Moskwy do Chin
jest jaowe i e on sam nie ma na tyle zdolnoci twrczych, by dostosowa
polityk KPCh do warunkw chiskich - i tu tkwi sekret jego ostatecznego
sukcesu. I tylko dlatego e zdawa sobie spraw ze swoich niedostatkw, mg,
bdc uprzednio zwierzchnikiem Mao Zedonga, zosta jego podwadnym na
szczytowej konferencji w Zunyi na pocztku 1935 roku, kiedy Mao przystpi
do przejcia przywdztwa podczas Wielkiego Marszu.
Zhou reprezentowa cigo zespou. We Francji razem z nim przebywali
Chen Y i i Nie Rongzhen, obaj mieli zosta marszakami w armii komuni
stycznej. Pniej w Pekinie Chen Y i bdzie ministrem spraw zagranicznych,
a Nie Rongzhen bdzie zajmowa si rozwojem broni nuklearnej. Deng Xiaoping w Paryu obsugiwa na polecenie Zhou powielacz. Kierownicze gremium,
ktre przeyo Wielki Marsz, powizane byo doprawdy wieloma nimi.
Pod koniec Wielkiego Marszu Mao Zedong i jego Armia Czerwona z bazy
w Jiangxi spotkali si z innym odamem A r m i i Czerwonej, dowodzonym przez
jednego z zaoycieli KPCh Zhang Guotao. Mia on swoj baz w grach D
bie, na pnocny wschd od Wuhanu, i przenis j w roku 1933 na zachd,
do pnocnego Sichuanu. W momencie spotkania wojsko Zhanga liczebnie
znacznie przewyszao oddziay Mao Zedonga. Jakkolwiek obaj zorganizowali
wojska w dwch duych grupach, to Mao i jego towarzysze z Jiangxi nie mo
gli, co ukazuje szczegowo Benjamin Yang (1990), zaakceptowa jego do
nieokrelonych planw i pretensji do przywdztwa. Dowiedziawszy si nie
oczekiwanie, e niewielkie oddziay KPCh z gr Dbie zaoyy swoj baz
w pnocnym Shaanxi niedaleko Wielkiego M u r u , Mao i jego ludzie z Jiangxi
zdecydowali uda si wanie tam. Zhang Guotao odczy si od nich, a p
niej przeszed na stron G M D .
Kiedy komunistyczne wojsko dotaro na pnocny zachd prowincji
Shaanxi, miao za sob jedynie pustyni na zachodzie, a Rzek t na p
nocy i wschodzie. Shaanxi to lessowy paskowy rzebiony od wiekw przez
erozj. Brak drg czyni z niego teren atwy do obrony, cho ubogi w ywno
i z niewielk liczb mieszkacw. Wojska rzdowe mogy podczas kampanii
karnej zetrze wojsko komunistyczne z powierzchni ziemi, gdyby nie doszo
do napaci japoskiej w roku 1937. Przygotowujc si do stawienia oporu,
oddziay z Pnocnego Wschodu (Manduria) rozlokowane w Xi'anie, eby
zwalcza komunistw, wolay walczy z Japoczykami, ktrzy najechali ich kraj

288

Republika Chiska 1912-1949

rodzinny. W grudniu 1936 roku pnocno-wschodnie oddziay zbuntoway si


i uwiziy Jiang Jieshi. Przed wypuszczeniem go na wolno wysunito haso
zjednoczonego frontu Chiczykw, zamiast walki Chiczykw z Chiczykami.

Drugi Zjednoczony Front


W roku 1928 KPCh, gdy w Moskwie mia odby si jej V I Zjazd, osi
gna dno kryzysu. O losach KPCh decydowa wtedy Komintern. Jednake
koo roku 1935 dziaaczy wyszkolonych przez Rosjan zaczynali wypiera zwo
lennicy Mao Zedonga, i to nie na skutek jakiej zmowy, lecz dlatego e Mao
znalaz w chiskiej wsi klucz do zdobycia wadzy. Kluczem tym bya jego zna
jomo mentalnoci, potrzeb i interesw zwykych ludzi. Goszona przez niego
teza linii mas" naprawd zakadaa, e rewolucja musi by kierowana i popie
rana przez zwykych ludzi, importowane doktryny s natomiast rzecz wtrn.
Naley uwanie sucha ludu, lepiej go rekrutowa, mobilizowa i kontrolowa.
Z podobnym fiaskiem kominternowskich dyrektyw mamy do czynienia
na terenach znajdujcych si pod wadz G M D . Wielokrotne prby zorga
nizowania zwizkw zawodowych jako miejskiego proletariatu i wykorzystania
strajkw do opanowania miast nigdy si nie powiody. Gwny organizator
w tej dziedzinie by jeszcze jednym czowiekiem, ktry wiedzia, jak zreali
zowa to, co moliwe. L i u Shaoi kierowa dziaaniami komunistw w mia
stach pnocnych Chin, gdzie popiera ruch literackiej lewicy, wykorzystanie
sztuki i werbowanie studentw. Odrzuciwszy kominternowsk doktryn rewo
lucji proletariackiej, L i u rwnie doprowadzi do nadania rodzimego charak
teru metodom KPCh.
Kiedy Liu Shaoi w roku 1937 doczy do Mao Zedonga w Yan'anie,
drugi zjednoczony front ju istnia. Zjednoczony front wszystkich Chiczykw
przeciwko Japoczykom sta si tez Moskwy w lecie 1935 roku i mia su
y zwalczaniu rosncego w si faszyzmu w Europie i japoskiej agresji na
Wschodzie. Mao opowiada si za zjednoczonym frontem przeciwko Japo
czykom, ale wyklucza z niego Jiang Jieshi. Rzecz w tym, e walka z Japoczy
kami nabieraa teraz pierwszestwa przed rewolucj spoeczn na wsi, a Mao
nie zamierza zrezygnowa z tej ostatniej i skoncentrowa si na pierwszej.
Przeciwnie, nalega na prowadzenie walki na dwu frontach, przeciwko Japo
czykom oraz Jiang Jieshi, i na zakadanie w ramach oporu sowieckich baz.
Dla ukazania szczeroci swoich intencji KPCh wysaa z Yan'anu do prowincji
Shanxi ekspedycj, ktra miaa dotrze do Japoczykw dalej na wschodzie.
Wtedy wanie, na wiosn 1936 roku, dyrektywa Kominternu nakazywaa Mao
Zedongowi przyczenie si do zjednoczonego frontu z Jiang Jieshi. Zhou En
lai uda si do Szanghaju na negocjacje.

Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi

289

Kiedy G M D i KPCh uzgodniy wreszcie warunki przymierza w kwietniu


1937 roku, Mao zaczyna wygrywa nad pozostaymi dwudziestoma omioma
bolszewikami w kierownictwie KPCh. Daleki od idei poczenia si z G D M ,
zamierza nadal prowadzi na terenach sowieckich rewolucj spoeczn jako
podstaw walki z Japoczykami w interesie narodu. Gdyby strategia ta oka
zaa si skuteczna, odrbna armia komunistyczna uzyskaaby wasne bazy i lu
dowe poparcie, jednoczenie przyczyniajc si do narastania fali oporu na
rodowego przeciwko najedcy. Podstawa narodowego komunizmu Mao Ze
donga bya ju gotowa.
Siy chiskiego nacjonalizmu na pocztku lat 20-tych mobilizoway z po
moc sowieckich doradcw dwie rywalizujce ze sob dyktatury partyjne. Star
sza z nich, G D M , staa si ju nadziej i drog awansu dla miejskiej sinoliberalnej inteligencji rekrutujcej si spord tych, ktrzy studiowali na Zachodzie
albo w chrzecijaskich college'ach. Tak wic przed Chinami stay dwie drogi,
w stron reformistycznego Zachodu w miastach i w stron konserwatyzmu na
wsi. Obie filozofie mogy mie swoich zwolennikw w obrbie jednej rodziny.
Gdyby nie doszo do pustoszcego kraj najazdu Japoczykw, rzd w Nankinie mgby stopniowo zyska prowadzenie w procesie modernizacji Chin.
Tymczasem wojna z najedc daa Mao Zedongowi i KPCh szans wpro
wadzenia nowej autokratycznej wadzy na wsi i likwidacji elementw rodz
cego si miejskiego spoeczestwa obywatelskiego, ktre rozwijao si za rz
dw GMD. W warunkach wojennych KPCh budowaa nowy typ chiskiego
pastwa nastawionego na walk klas. W X X wieku chiscy rewolucjonici przy
gotowywali si zatem do zaatakowania i przeorganizowania struktury klasowej,
ktra liczya sobie co najmniej 3 tysice lat.

Rozdzia 16

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

Trudnoci Guomindangu
Prba podbicia Chin przez Japoni rozpocza si zdobyciem Mandurii
w roku 1931 i zamienia w pen inwazj w latach 1937-1945 (zob. Mapa 23.).
Japoscy historycy wyraali opini, e Japonia kroczy ladami mandurskich
zdobywcw z roku 1644, a tokijscy modernizatorzy uwaali, e Japonia wpro
wadza Chiczykw w nowoczesny wiat. Czasy si jednak zmieniy i agresja
japoska tylko nasilia nowy nacjonalizm w Chinach.
Podczas omiu lat wojny wikszo Chiczykw znajdowaa si na tere
nach okupowanych przez Japoczykw, gwnie w miastach przybrzenych
i wzdu linii kolejowych. Pozostaa cz ludnoci znalaza si na rzdzo
nych przez G M D terenach, zwanych Wolnymi Chinami. Najmniejsza cz
kraju z Yan'anem jako gwnym miastem naleaa do komunistw. Historycy
zdradzaj tendencj do zajmowania si genez, do szukania rde rnych
zjawisk, a poniewa przyszo Chin nabieraa ksztatu w Yan'anie, klsk Ja
poczykw i potem G M D zbadano w znacznie mniejszym stopniu ni drog
KPCh do wadzy. Sukces jest twrczy i interesujcy, a niepowodzenie smutne
i nieciekawe. Kto by chcia czego takiego? Ponadto Yan'an mia mniejszy ob
szar i skromniejsz dokumentacj, wic atwiej byo go podda badaniom ni
rozlege i urozmaicone dowiadczenia terenw okupowanych oraz Wolnych
Chin. Te dwa obszary, cho wiksze od terenw znajdujcych si pod kontrol
Yan'anu, zbadano w mniejszym stopniu.
Zarwno G M D , jak i KPCh co do formy byy dyktaturami partyjnymi,
politycznie jednak stanowiy organizacje bardzo rne. G M D miaa dwa wcie-

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

291

lenia, pierwsze w towarzyszach Sun Jatsena w rewolucji 1911 roku, drugie


w zwolennikach Jiang Jieshi w rzdzie nankiskim po roku 1927. Wymuszone
w roku 1938 przenosiny z Nankinu do Wuhanu, a potem poza przeomy Yangzi
do Chongingu odciy ich od korzeni. Odpady dochody czerpane z Urzdu
Ce Morskich i handlu opium w Szanghaju. Tak mozolnie tworzone kadry
nowoczenie wyksztaconych administratorw zamieniy si w uciekinierw.
Rzd, bdcy przedtem centralnym rzdem kraju, musia teraz uchodzi do
otoczonych grami redut i wsppracowa z reakcyjnymi prowincjonalnymi
warlordami i obszarnikami. W zachodnich Chinach rzd w Chongingu pr
bowa utrzyma w ryzach miejscowych warlordw i unika naruszenia porzdku
spoecznego na wsi.
Rodzcy si dopiero sinoliberalny system owiatowy ponis dotkliwe
straty w aparaturze i pomocach naukowych. Uczelnie misjonarskie funkcjo
noway nadal podczas japoskiej okupacji, ale z uniwersytetw czysto chi
skich wielu studentw, jak rwnie wiele wydziaw przenioso si w la
tach 1937-1938 w gr Yangzi lub na poudniowy zachd kraju. Uniwersytet
Pekiski i Uniwersytet Oinghua rwnie majcy swoj siedzib w Pekinie, oraz
Uniwersytet Nankai z Tianjinu utworzyy w Kunmingu Poudniowo-Zachodni
Poczony Uniwersytet. Po ataku japoskim na Stany Zjednoczone w grud
niu 1941 na terenie Uniwersytetu Zachodniochiskiego w Chengdu skoma
sowano Uniwersytet Yanjing i inne chiskie instytucje. Demontowano cae
fabryki i ewakuowano je w gr Yangzi, gdzie Narodowa Komisja Zasobw
organizowaa ju kopalnie i przemys. Patriotycznie nastawieni intelektualici
i urzdnicy rzdowi mnie znosili u t r a t domw i przystosowali si do pry
mitywnego ycia w interiorze. Niestety, jakkolwiek to oni stanowili gwn
grup wrd fachowcw w nowoczesnych Chinach, ich nadzieje pozostay nie
spenione. Win za to czciowo przypisa naley gupocie ich rzdu.
Wykazujc imponujcy hart ducha, lecz niewiele przezornoci, reym
guomindangowski rozwizywa swoje problemy rodkami dziaajcymi na
krtk met, co nie przydawao mu siy na przyszo. R z d w Chongingu
kontrolowa podatki ziemskie pacone zboem jako niezbdne dla wyywienia
swoich urzdnikw. Jego przedsibiorcy przemysowi gromadzili cae arsenay,
eby pomaga w dziaaniach wojennych. Wola oporu wzrosa po zbombardo
waniu przez Japoczykw Chongingu, tymczasem wola utrzymywania zjedno
czonego frontu saba. Radykalni intelektualici zaczli opuszcza Chonging
i wyruszali na pnoc, do komunistycznego Yan'anu. Nie dotyczyo to jedy
nie tych, ktrzy stanowili ju zewntrzne kadry" KPCh, wyznaczonych do
pracy jako rzekomi liberaowie na terenach rzdzonych przez G M D . Tajna
policja zarwno partyjna, jak i rzdowa bya coraz czciej zmuszana do trzy
mania w karbach liberaw jako potencjalnych wywrotowcw. Polityka silnej
rki w stosunku do studentw, wydawcw i innych rzekomych wrogw stale

292

Republika Chiska 1912-1949

powikszaa dystans midzy inteligentami a rzdem, ktry liczy na to, e opie


ra si bdzie na nich w przyszoci.
Reym Jiang Jieshi okaza si tak samo konserwatywny i pozbawiony wy
obrani w Chongingu jak przedtem w Nankinie. Chopw brano do wojska
i opodatkowywano, ale poza tym zostawiano ich samym sobie. Nie propago
wano zbytnio walki z analfabetyzmem, a opieka zdrowotna nie obejmowaa
wielu wsi. Klas panujc dawnych Chin nadal oddziela znaczny dystans od
mas na wsi. Prowincja Sichuan - poza nawadnian nieck ryow wok sto
licy - to w duej mierze skaliste gry, rwce rzeki, nieprzyjemnie wilgotny
klimat, zimny w zimie i uciliwie upalny w lecie. Do rozpaczliwego braku
udogodnie waciwych nowoczesnemu stylowi ycia dochodzia wszechogar
niajca inflacja. Zamiast nauczy si zdobywa poparcie wsi, jak to musiaa
zrobi KPCh, G M D y z prasy drukarskiej - drukowa pienidze. Inflacja
nieustannie podkopywaa morale wyszych warstw.
Rzd Narodowy ukaza podczas drugiej wojny wiatowej wszystkie
swoje dawne saboci. Miejscowi warlordowie dziercy wadz w Sichuanie,
Yunnanie i Guangxi utrudniali w znacznym stopniu rzdowi w Chongingu
poszerzenie lokalnej kontroli. Gubernator Yunnanu, gdzie Kunming sta si
baz lotnicz umoliwiajc dostp do Wolnych Chin, potrafi w znacznej mie
rze utrzyma z dala od swojej prowincji tajn policj i wojska Jiang Jieshi a do
koca wojny w roku 1945. Policja guomindangowska nie moga a do koca
roku 1945 upora si z ruchem studentw i personelu akademickiego Pou
dniowo-Zachodniego Poczonego Uniwersytetu w Kunmingu na rzecz rzdu
koalicyjnego i przeciwko wojnie domowej.
Rzd Jiang Jieshi nie lepiej radzi sobie z ludnoci wiejsk. Jakkolwiek
inflacja pocztkowo sprzyjaa producentom rolnym ze wzgldu na wzrost cen
zb, ten korzystny trend wkrtce zosta zniwelowany przez wielki wzrost opo
datkowania - skandaliczne rozprzestrzenianie si setek rodzajw niewielkich
podatkw lub opat wprowadzanych gwnie przez szefw lokalnych wadz dla
finansowania ich administracji i wasnych potrzeb. Jak wylicza szczegowo
Lloyd Eastman (1984): By na przykad podatek na somiane apcie dla
rekrutw, podatek na pocieszenie rodzin rekrutw, podatek na szkole
nie kadr przeciwlotniczych*, podatek na zapewnienie opau dla skoszaro
wanych onierzy".
Do tych ciarw G M D doda jeszcze pobr do wojska i konfiskaty ziarna.
Szarwark uwaano za rzecz obowizkow na kade zawoanie armii, a rzd
centralny upowani rwnie dowdcw wojskowych do ycia na koszt wsi,
wprowadzajc rekwizycj zboa. Kiedy w latach 1942-1943 w prowincji Henan
panowa gd, oznaczao to, e przymiera godem bdzie albo wojsko, albo

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

293

wieniacy. W dalszym cigu przeprowadzano na nie zmniejszon skal rekwi


zycje i wkrtce godujcy chopi zaczli atakowa onierzy. Gd skania do
gromadzenia zapasw dla celw spekulacyjnych i przyczynia si do olbrzymiej
korupcji. Niefortunnym skutkiem byo rwnie to, e rzd w efekcie swoich
dziaa otrzymywa niewiele wicej rodkw, natomiast drobni urzdnicy i po
siadacze ziemscy znaleli sposb, jak dorabia si na inflacji. Pod koniec wojny
w pnocnych prowincjach Wolnych Chin zaczy si bunty chopskie.
Zarwno rzd w Chongingu, jak i komunici w Yan'anie walczyli na dwu
frontach, przeciwko Japoczykom i przeciwko sobie. Wojna z Japoni, ktra
rozpocza si pod Pekinem 7 lipca 1937 roku, doprowadzia do ogoszenia
w sierpniu i wrzeniu umowy o zjednoczonym froncie midzy KPCh a G M D .
KPCh zgodzia si zaprzesta zbrojnej rewolucji majcej na celu przemian
chiskiego spoeczestwa i zrezygnowa z przymusowej konfiskaty ziem ob
szarnikw, ponadto jej Armia Czerwona miaa zosta podporzdkowana do
wdztwu rzdu centralnego. Ze swej strony G M D mia pozwoli KPCh na
ulokowanie w kilku miastach swoich biur cznoci, wydawanie w Chongingu
Dziennika Nowych Chin" i delegowanie przedstawicieli do rzdowych orga
nw doradczych. Od tego momentu utrzymywano zjednoczony front. Armia
Czerwona nazywaa si teraz sm Armi, a Zhou Enlai rezydowa w Chong
ingu jako jej przedstawiciel. Spdziwszy rok 1938 w przejciowej stolicy w Wuhanie, by ju dla prasy wiatowej ministrem spraw zagranicznych KPCh i jej
przedstawicielem.
Warunkw umowy o zjednoczonym froncie formalnie nie kwestionowano,
ale rozwj wypadkw w gruncie rzeczy je uniewani. Yan'an odmwi przyjcia
na swj teren oficerw sztabowych rzdowych wojsk. W efekcie sma Armia
pozostaa nadal niezalen si mimo niewielkich subsydiw ze strony rzdu.
KPCh na terenie budowanych przez siebie baz zaprowadzia porzdek, popie
raa produkcj, stosujc takie rodki jak zespoy wzajemnej pomocy, werbowaa
te nadal spord biedoty wiejskiej aktywistw, ktrzy mieli ostatecznie wzi
gr nad bogatymi chopami. Liczba czonkw partii komunistycznej wzrosa
z mniej wicej 40 tysicy w roku 1937 do rzekomo 1,2 min w 1945, a onierzy
z 92 tysicy w roku 1937 do okoo 910 tysicy w 1945.

Sinizacja marksizmu przez Mao Zedonga


Kontrolowanie i kierowanie szeroko rozprzestrzenion organizacj ruchu
komunistycznego na wielkich poaciach pnocnych Chin wymagao oddanych
i zdyscyplinowanych czonkw partii, dowiadczonych kadr (aktywistw) na
wsiach, dziaa zmierzajcych do zapewnienia samowystarczalnoci kadej bazy

294

Republika Chiska 1912-1949

i posugiwania si radiotelegrafem do przekazywania depesz. Zasada scentrali


zowanej kontroli nad zdecentralizowan sytuacj przejawiaa si w organizacji
wadz partyjnych. Komitet Centralny mia w Yan'anie swoje wydziay do spraw
wojskowych, organizacyjnych, zjednoczonego frontu, terenw znajdujcych si
pod okupacj japosk, wiata pracy, kobiet i tym podobnych zagadnie, w su
mie dwunastu kategorii. Organizacj w terenie zajmowao si kilkanacie biur
regionalnych obejmujcych takie regiony, jak Chiny pnocne, pnocno-za
chodnie, rwnina centralna. W obrbie biur regionalnych dziaay sekcje od
powiadajce wydziaom Komitetu Centralnego w Yan'anie. Zasada integra
cji" (yiyuanhua) oznaczaa, e wszystkie dyrektywy z Yan'anu, kierowane do
poszczeglnych sekcji biur regionalnych, musiay przechodzi przez rce kie
rownika biura jako gwnego koordynatora, a przynajmniej by mu znane.
Yan'an w czasie drugiej wojny wiatowej sta si dla tych niewielu znaj
dujcych si tam cudzoziemskich obserwatorw bajkow krain pen soca
i dobrotliwoci. Rewolucyjny entuzjazm by zaraliwy, jak donosi wiatu Edgar
Snow i inni dziennikarze. Przana demokracja przywdcw KPCh uderzajco
kontrastowaa z tym, z czym miao si do czynienia w Chongingu. Pomoc
amerykaska nigdy naprawd nie dotara do Yan'anu, a powierzchowno kon
taktw sprzyjaa mitowi, ktry tak urzeka zagranicznych liberaw.
Sekretem sukcesw Mao Zedonga w Yan'anie bya jego umiejtno
czenia celw doranych z celami dalekosinymi. Na krtk met propagowa
w roku 1940 Now Demokracj jako doktryn zjednoczonego frontu, ktry
mia obj wszystkich Chiczykw gotowych podporzdkowa si kierownictwu
KPCh. Na dalsz met nieustannie poszerza organizacj partyjn, a take jej
kontrol nad inteligencj. Ruch naprawy w latach 1942-1944 (dokadniej opi
sany poniej) ustali styl mobilizacji w formie kampanii, wcznie z indywidu
aln izolacj, terrorem, walk, przyznawaniem si do winy, ponianiem i sual
czoci. Wszystko to mieli dobrze pozna czonkowie partii, a w swoim czasie
rwnie i og spoeczestwa. Byo to jedno z osigni Mao Zedonga sigajce
korzeniami zarwno do leninizmu-stalinizmu, jak i cesarskiego konfucjanizmu.
Tymczasem w pnocnych Chinach z mobilizowanego przez komunistw
chopstwa wyrastaa rzeczywista sia. Japoczycy stanowili doskonay cel, prze
ciwko ktremu mona byo mobilizowa masy. Najedcy zaatakowawszy
wzdu linii kolejowych, prbowali odizolowa tereny lece pomidzy nimi,
ale zbudowane przez nich bunkry przy trasach kolejowych nie mogy zapew
ni kontroli nad handlem i kontaktami poza ich zasigiem. Zasadniczo napa
japoska przygotowaa grunt do mobilizacji goszonej przez KPCh. W gruncie
rzeczy pytanie, czy w tej sytuacji KPCh zawdziczaa swj sukces zwykemu
nacjonalizmowi, czy te swojej ideologii, jest mylce, poniewa KPCh repre
zentowaa ju wwczas narodowy komunizm, a nie Komintern, a jej doktryn

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

295

uksztatoway dowiadczenia zdobyte podczas dziaalnoci na wsi oraz wcze


nie si intelektualistw do wielkiego planu zbawiania wiata.
We wadzach Regionu Granicznego i Terenw Wyzwolonych ustanowio
nych przez KPCh w rnych czciach pnocnych Chin gwn zasad bya
kontrola partyjna oparta na indoktrynacji kadr i narzuconej dyscyplinie. W pro
cesie indoktrynacji naleao poczy przewidziane na dalsz met zasady Mao
Zedonga z jego taktyczn elastycznoci, poniewa reymy zorganizowane
przez KPCh dziaay w duej odlegoci od Yan'anu i w znacznym stopniu
samodzielnie z powodu niepewnej komunikacji radiowej.
Drug zasad byo ustalenie, czego pragn chopi, i zapewnienie po pierw
sze, spokoju i porzdku w skali lokalnej; po drugie, armii przyjaznych o
nierzy, ktrzy pomagali wieniakom, w razie potrzeby zbierali plony i bra
tali si z mieszkacami wsi; po trzecie, rekrutowania lokalnych aktywistw,
ktrych mona byo znale wrd wyszych warstw biednego chopstwa, lu
dzi zdolnych, ktrzy czuli si sfrustrowani z powodu istniejcych warunkw;
po czwarte, programu poprawy warunkw ekonomicznych czciowo poprzez
wiksze plony, lecz gwnie poprzez kooperacj roln w formie wzajemnej po
mocy, zorganizowanego transportu i produkcji dbr konsumpcyjnych w sp
dzielniach.
Dziaania te, wprowadzone w ycie, staway si podstaw dla trzeciej za
sady - walki klas. Naleao do tego podchodzi z wielk ostronoci, bo cho
posiadaczami ziemskimi w pnocnych Chinach byli waciwie jedynie bogaci
chopi, to jednak mogli oni pchn do walki wasne lokalne oddziay sformo
wane z czonkw tajnych stowarzysze i najemnikw. We wczesnych latach
G M D rwnie mia swoje oddziay w niektrych czciach pnocnych Chin,
tworzc w ten sposb alternatywne centrum lojalnoci. KPCh rozwizaa ten
problem, ustanawiajc bardzo przekonujcy system trzech trzecich: komunici
mieli kontrolowa jedynie jedn trzeci maych kongresw sankcjonujcych
wadze lokalne, pozostawiajc dwie trzecie G M D i niezalenym. W ten spo
sb KPCh, ktrej czonkowie byli bardziej zdyscyplinowani i oddani sprawie,
miaa oczywicie zapewnione przewodnictwo. Kiedy dobra reputacja komuni
stw zostaa przypiecztowana powszechnym szacunkiem, mogli oni przystpi
do przygotowywania reformy rolnej obok realizacji programw produkcyjnych.
Reform roln mona byo przeprowadzi pod warunkiem zapewnienia
trzech czynnikw: kontroli wojskowej, poprawy warunkw ekonomicznych i re
krutacji wiejskich aktywistw. Dla samego procesu reformy rolnej kluczowym
manewrem byo mobilizowanie opinii przeciwko despotycznym obszarnikom
i - przez oskaranie ich i likwidowanie - wczenie wieniakw w walk rewo
lucyjn. Oszacowano wszystkie posiadoci ziemskie i rozdzielano je na zasa
dzie wikszej rwnoci wedug kategorii, ktre nadaway kademu indywidu
alny status chopa bogatego, rednio bogatego, biednego, ewentualnie bezrol-

296

Republika Chiska 1912-1949

nego. Jeli podziau ziemi dokonywano sprawiedliwie, to i aktywistw wiejskich


mona byo zacz poddawa indoktrynacji etosem przywdztwa partyjnego.
Przesanie byo proste, a mianowicie: ludzie mog polepszy sobie przyszo,
jeli zespol swoje wysiki w now jedno. Przywdztwo owej nowej jednoci
znale mona w KPCh. Jednostka sama niczego nie osignie, ale powicajc
wasne interesy moe wnie udzia we wspln spraw. Nastpnie wychwalano
centralizm demokratyczny jako metod, dziki ktrej wszyscy mog wypowie
dzie swoj opini i wnie wkad do dyskusji, lecz po podjciu decyzji przez
parti musz si jej podporzdkowa. Zasada taka nie przeszaby nigdy na
posiedzeniach rady miejskiej w Nowej Anglii, ale na pnocnochiskiej wsi,
gdzie alternatyw stanowia wadza obszarnikw i urzdnikw spoza regionu,
wydawaa si odpowiednia i suszna.
Mwic krtko, zapowiadano tu lini mas" - partia musi wej w lud, by
pozna jego krzywdy i potrzeby, ktre nastpnie zostan przez ni sformuo
wane i przedstawione masom jako ich wasny interes. Ta koncepcja od mas
do mas" bya w istocie pewnego rodzaju demokracj dostosowan do chiskiej
tradycji, w ktrej urzdnik wywodzcy si z wyszych klas rzdzi najlepiej, gdy
lea mu na sercu interes miejscowej ludnoci i gdy kierowa si jej dobrem.
W ten sposb opr przeciwko japoskim najedcom sankcjonowa mo
bilizowanie przez KPCh chiskich mas na wsi, co z kolei zwikszao potg
KPCh, ktra opieraa si nie na miastach, lecz na wsiach. Ekspansja komu
nistw i budowanie przez nich baz w caych pnocnych Chinach, a nawet
w regionie Yangzi, osigny szczyt w roku 1940.
Japoczycy poszerzali zakres swojej kontroli, umieszczajc wzdu linii
kolejowych bunkry w odlegoci od 1,5 kilometra do 4,5. Wysyali stamtd
oddziay wojskowe atakujce wioski. Japoczycy, podobnie jak Amerykanie
w Wietnamie czy pniej Rosjanie w Afganistanie, stanli wobec problemu,
jak uzyska kontrol nad obc spoecznoci mieszkajc na wsi, i rozwizywali
go, czciowo posugujc si wojskami marionetkowego pastwa, a czciowo
wasn przewag militarn. Nie mona byo pokona okupantw w normalnej
wojnie pozycyjnej, jedynie na drodze wyczerpania ich zasobw przez wojn
podjazdow. Chcc temu przeciwdziaa, Japoczycy poszerzali sie swoich
umocnie i blokad, dc do zagodzenia partyzantki przez odcicie dostaw.
W odpowiedzi na ten japoski napr gwnodowodzcy w sztabie wojsko
wym KPCh, Peng Dehuai, przygotowa zakrojone na szerok skal uderze
nie, znane jako Ofensywa Stu Pukw, ktre rozpoczo si w sierpniu 1940
roku. Odcinano wielokrotnie na terenie caych pnocnych Chin linie kolejowe
znajdujce si pod kontrol Japoczykw, a bunkry niszczono. Bya to gwna
w caej wojnie ofensywa KPCh zaplanowana przez generaa Peng Dehuaia, i za
pewne niewiele o niej wiedziano w Yan'anie. Po kilku tygodniach okazaa si

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

297

wielkim zwycistwem komunistw. Wkrtce jednak Japoczycy, ktrzy ponie


li spore straty, zastosowali na wielk skal rodki odwetowe. cignwszy do
datkowych onierzy, rozpoczli kampani trzech konsekwentnych dziaa":
zabijania wszystkich, palenia wszystkiego, rabowania wszystkiego". Zrezygno
wali z polityki odmiennego traktowania zwyczajnych wieniakw i smej A r
mii i po prostu niszczyli wszystko, co im wpado w rce. We wsiach ju raz
zniszczonych rozlokowywano onierzy. Liczba bunkrw wzrosa do tysicy. Ta
niszczycielska furia przyniosa w efekcie podwaenie pozycji KPCh na terenie
caych pnocnych Chin, izolacj wielu terenw i utrat wikszoci stanowisk
w powiatach zdobytych przez KPCh. Bya to olbrzymia klska i KPCh ju nie
podja drugiej takiej ofensywy.
Tymczasem komunistyczna ekspansja w rejonie Yangzi, w czym miaa za
sug szczeglnie Nowa Czwarta Armia, rwnie prowokowaa odwet ze strony
wojsk rzdowych. Negocjacje doprowadziy do wycofania na pnoc z tere
nw lecych na poudnie od Yangzi wikszoci Nowej Czwartej A r m i i , ale
w styczniu 1941 roku kilkutysiczny oddzia gwnej kwatery wojsk KPCh zo
sta wcignity w zasadzk przez wojsko rzdowe i w praktyce zniszczony zdarzenie to znane jest jako Incydent Nowej Czwartej A r m i i " . Zjednoczony
front by korzystny dla obu stron i adna z nich nie obwiecia jego koca,
cho sta si faktem.
Poraki te postawiy Yan'an wobec powanego kryzysu. G M D i blokady
japoskie odciy niemal cay handel, gwatownie rosa inflacja i reym mu
sia przyhamowa ekspansj, eby przey. Yan'an dawa sobie rad z bardzo
umiarkowanym opodatkowaniem chopskich zbiorw, ale w 1941 roku na sku
tek zej pogody pojawiy si powane braki, wadze wic zaczy domaga si
10 procent produkcji zb. Konfiskaty zb obszarnikom ju si skoczyy
i jedyne wyjcie moga zapewni samowystarczalno, lokalna produkcja dbr
konsumpcyjnych takich jak tkaniny baweniane. Powikszono wydatnie obszar
upraw i nawadnianie ziemi, wzrosy znacznie plony zb oraz pogowie ywego
inwentarza. Krtko mwic, dla zwalczenia kryzysu ekonomicznego naleao
si zdoby na wielki wysiek i wszelkimi sposobami powiksza produkcj.
Jednoczenie z popraw ekonomiczn na pocztku lat 40-tych doszo
w Yan'anie do ostatecznego uzyskania przez Mao Zedonga przewagi w kierow
nictwie KPCh. Mao nie by specjalnie oczytany w dzieach marksistowskich, na
ich lektur mia wicej czasu dopiero po roku 1936. Wkrtce potem wygasza
ju odczyty o materializmie dialektycznym i opublikowa artykuy O praktyce
i O sprzecznociach. Nie wyeliminowa jeszcze ostatecznie dwudziestu omiu
bolszewikw, tote odczyty miay zademonstrowa jego zdolnoci jako przy
wdcy intelektualnego, cho nie byy dopracowane. Niemniej Mao wykaza si
oryginalnoci, kadc nacisk na sprzecznoci, idei opartej na jednoci prze
ciwiestw", majcej dug w Chinach histori.

298

Republika Chiska 1912-1949

Mao Zedong dy w Yan'anie nie tylko do stworzenia narodowej partii


bronicej interesw chiskiego ludu, lecz take przystosowania marksizmu do
warunkw chiskich. Imperatywem politycznym dla partii stao si dyspono
wanie zdyscyplinowan organizacj, akceptujc lini partyjn, tak by mona
byo oczekiwa od czonkw partii w terenie dziaania zgodnego z jej dyrek
tywami. G M D cierpia na siln frakcyjno, natomiast KPCh w Yan'anie jako
mniejszej organizacji udao si w pewnym stopniu t sabo wykorzeni.
Jednomylno wrd aktywistw partyjnych zaleaa od ich przekonania
0 mdroci partyjnej linii KPCh. Linia ta musiaa odwoywa si do zasad
teoretycznych dla usankcjonowania dziaa praktycznych. Osignito to przez
stopniowe tworzenie systemu ideologicznego znanego na Zachodzie pod nazw
maoizmu, a po chisku nazywanego skromniej myl Mao Zedonga". Maoizm
stanowi sinizacj marksizmu-leninizmu, adaptacj jego uniwersalnych regu do
specyficznych warunkw Chin. Interesujca jest zatem kwestia, jak Mao stop
niowo budowa w system. Warto wic zatrzyma si i przyjrze mu bliej.

Myl Mao Zedonga


Zarwno buddyzm, jak i chrzecijastwo przychodzc do Chin stany wo
bec problemu terminologii, koniecznoci znalezienia takich chiskich znakw,
ktre bd wyraa nowe koncepcje, a jednoczenie odrni je od dawno
ustalonych chiskich koncepcji wyraanych tymi samymi znakami. W tej dzie
dzinie pionierskich wysikw dokonali chiscy socjalici. Na dugo przed Mao
Zedongiem rozpoczto chisk adaptacj marksizmu na poziomie przekadu
podstawowych terminw. Marksowski proletariat", gwnego aktora w owym
kosmicznym dramacie, kojarzono w myleniu zachodnim z ca pewnoci z y
ciem miejskim, szczeglnie z robotnikami fabrycznymi z pocztkw wieku X I X ,
yjcymi w czsto trudnych do opisania warunkach zachodnioeuropejskiej in
dustrializacji. Przekad na jzyk chiski dawa jednake termin wuchan jieji,
znaczcy klasa nie majca wasnoci", inaczej mwic, biedota mogca y
zarwno w miecie, jak i na wsi, a w Chinach oczywicie gwnie na wsi.
W rezultacie europejskiego proletariatu" automatycznie szukano w Chinach
w biednym chopstwie" wrd rolnikw i bezrolnych. Jeli zaoymy, e ter
minologi marksistowsk uywan przez chiskich marksistw dao si pogo
dzi z terminologi marksistw moskiewskich, to i tak pojawiaa si subtelna
rnica znacze, gdy przedstawiali oni swoj ideologi chiskim studentom
1 zwykym ludziom.
Chiski termin dla sowa feudalny", fengjian, odnosi si w tamtejszym
klasycznym myleniu do rozdrobnienia zwierzchnictwa w okresie Walczcych
Pastw przed zjednoczeniem przez Qin w roku 221 p.n.e. Oznacza po prostu

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

299

zdecentralizowan wadz bez zwizku z systemem wasnoci ziemi i statu


sem tych, ktrzy j uprawiali. Jeli feudalizm miao si w Chinach utosamia
z wyzyskiem ze strony posiadaczy ziemi, jak to chcieli widzie komunici, to
feudalizm w Chinach istnia kilka tysicleci. Tak wic periodyzacji, ktr Marks
ustali dla historii europejskiej, nie mona byo automatycznie stosowa w Chi
nach. Jeli caa historia Chin przez dwa tysiclecia po roku 221 p.n.e. bya
feudalna", to termin ten traci sens albo by obraliwy. Proletariat" i feu
dalny" to byy tylko dwa z podstawowych terminw marksizmu i najwyraniej
bez powanego znieksztacenia nie pasoway do chiskiej sceny.
Niezalenie od tych kopotw terminologicznych baza ekonomiczna Chin
bya w zasadzie baz rolnicz, dlatego te tutaj rewolucja musiaa mie cha
rakter zdecydowanie bardziej wiejski ni rewolucja radziecka. Chopi mieli by
gwnymi rewolucjonistami. Ostatecznym czynnikiem przemawiajcym za sinizacj marksizmu staa si przewaajca w chiskim patriotyzmie duma z wa
snej kultury i historii, co oznaczao, e Chiny nie mog by ogonem czyjego
psa. W efekcie Chiczycy mogli zaakceptowa jedynie chiski marksizm.
Z czasem wiadomo historyczna Chiczykw miaa podway przystawalno marksizmu do warunkw w ich kraju. Dla swoich celw jednak Mao
mg twierdzi, e dominacja klasy posiadaczy ziemskich (feudalizm") popie
rana bya przez imperialistycznych" wyzyskiwaczy z zagranicy, a rozwj chi
skiej klasy kupieckiej skupionej w miastach zrodzi kapitalistyczn narodow
buruazj". Tylko jej kompradorskie" skrzydo zaprzedao si imperialistycz
nym" wyzyskiwaczom, a zatem sytuacj t mona naprawi przez ustanowienie
centralnego pastwowego organu, ktry miaby za zadanie dokoczenie rewo
lucji buruazyjno-demokratycznej". Nastpnie rewolucja ta osignie ostateczne
stadium - socjalizm. Innymi sowy, byy wystarczajce dane, eby umoliwi
marksizmowi przystpienie do wykonania zadania - rewolucji - poprzez pro
pagowanie jego nowego pojmowania historii wiata.
Jednake sinizacja oznaczaa nadal dziaanie na dwa fronty, poniewa
KPCh musiaa zachowa swoj wiarygodno jako cz midzynarodowego
ruchu marksizmu-leninizmu poprzez stosowanie ortodoksyjnego europejskiego
argonu. Tak wic we wczesnej fazie nie mona byo twierdzi, e G M D w Kan
tonie reprezentowa po prostu buruazj prbujc przeprowadzi swoj buruazyjno-demokratyczn rewolucj. Nie, rzd G M D zamiast reprezentowa
buruazj, by rzdem wielu klas lub blokiem czterech klas", w ktrym mg
bra udzia proletariat (KPCh). Mao twierdzi pniej, e chiska buruazja
i proletariat wieo si narodziy i nigdy przedtem w chiskiej historii nie ist
niay [...] s to blinita zrodzone przez star (feudaln) spoeczno, od razu
ze sob poczone i wrogie w stosunku do siebie". Wypadao wic, by prole
tariat przewodzi w rewolucji buruazyjno-demokratycznej - teoria ta uzasad-

300

Republika Chiska 1912-1949

niaa walk KPCh o wadz. W Chinach miao to sens, niezalenie od tego,


czy tak byo rwnie w Europie.
Na przykad rozwijajc swoj teori Nowej Demokracji w Chinach, Mao
wychodzi z marksistowskiego pojmowania rewolucji buruazyjno-demokra
tycznej jako przejcia od feudalizmu do kapitalizmu, po ktrym nastpi kolejna
rewolucja jako przejcie od kapitalizmu do socjalizmu. W Europie rewolucj
buruazyjno-demokratyczn uosabiaa Wielka Rewolucja Francuska w latach
90-tych X V I I I wieku, podczas gdy rewolucja socjalistyczna zwyciya, jak po
wszechnie uwaano, tylko w Rosji w roku 1917. Inaczej mwic, obfitujca
w wydarzenia historia X I X wieku reprezentowaa buruazyjno-demokratyczn
faz w rozwoju spoecznym. A co odpowiadao tej fazie w Chinach?
Chiscy marksici mogli jedynie doj do wniosku, e rewolucja buru
azyjno-demokratyczn zostaa zapocztkowana w roku 1919, przez ruch 4 maja,
ktry leninowcy uznawali za osignicie narodowego kapitalizmu. Skoro rewo
lucji socjalistycznej miaa w przyszoci dokona KPCh, taka adaptacja marksizmu-leninizmu do warunkw chiskich dawaa w efekcie to, e Chiny miay
2 tysice lat feudalizmu i tylko 40 lat kapitalizmu. Zgodnie z normami mark
sistw europejskich Chiny byy tworem osobliwie znieksztaconym.

Kampania naprawy 1942-1944


Mao Zedong, majc ju teraz wadz, zamierza nie tylko umocni wa
sn pozycj, lecz take zjednoczy parti i zapewni dyscyplin. Kampania na
prawy w latach 1942-1944 dotyczya tylko czonkw partii, ktrych liczba wzro
sa i ktrym brakowao spoistoci generacji Wielkiego Marszu. Obiektami tej
kampanii stay si: subiektywizm, sekciarstwo i formalizm partyjny". Zarzut
subiektywizmu" odnosi si do dogmatykw nie potraficych poczy teo
rii z praktyk. Sekciarstwem" nazywano niedawn frakcyjno i nieuchronne
podziay midzy onierzami a cywilami, partyjnymi a bezpartyjnymi, dawnymi
a nowymi czonkami partii i tak dalej. Formalizm partyjny" oznacza posugi
wanie si argonem partyjnym zamiast rozwizywania konkretnych problemw.
Za inne przejawy za uwaano wkradajcy si biurokratyzm i zrutynizowanie
wadz administracyjnych. Zjawiska te zwalczy mona byo czciowo przez
decentralizacj - przenoszc urzdnikw do pracy na wie, bliej konkretnych
problemw. Atakowano rwnie indywidualizm wielu intelektualistw, ktrzy
przybyli do Yan'anu z miast nadbrzenych.
Jeden czynnik szczeglnie przyczynia si do tar w stosunkach midzy
KPCh a intelektualistami. Podczas gdy uczonych za czasw cesarstwa nasta
wiano na sub publiczn, w X X wieku pisarze rewolucyjni koncentrowali
si na zych stronach wadz i ich wykroczeniach, poniewa wychowywali si

Wojna z japoskim

najedc 1937-1945

301

jako klasa nie zajmujca stanowisk. K r t k o mwic, tradycyjni uczeni podzie


leni byli teraz na dwie grupy: bdcych na subie publicznej i krytykujcych
wadz. Nowoczeni inteligenci reprezentowali tradycj protestu, wytykali wa
dzom nieudolno. Kiedy wielki krytyk G M D , L u X u n , zmar w roku 1936,
mona go byo spokojnie przedstawia jako wzr.
W Yan'anie na pocztku lat 40-tych centralnym zagadnieniem stao si
kontrolowanie literatury przez komunistyczne wadze nowego pastwa. Libe
ralni chiscy patrioci wszelkich odmian doczyli do rewolucji i ich zaanga
owanie w atakowaniu niedoskonaoci G M D prowadzio w sposb naturalny
do krytykowania pojawiajcych si niedostatkw KPCh. Najblisi uczniowie
Lu Xuna pod wadz komunistw nie zaniechali krytyki. Mao Zedong, wy
stpujc w Yan'anie na pocztku roku 1942 z dwoma referatami o literaturze
i sztuce, sformuowa prawo, e literatura powinna suy pastwu, a w tym
przypadku sprawie rewolucji pod przewodnictwem KPCh. Powinna zatem by
optymistyczna, w stylu realizmu socjalistycznego w Zwizku Radzieckim, i uni
ka odkrywania zych stron i nieudolnoci, co byo specjalnoci komunistw
w okresie rzdw G M D .
Metody, jakimi przeprowadzano w Yan'anie w latach 1942-1944 reform
sposobu mylenia wedug zalece Mao, miay si sta od tej pory dobrze znane
w dziejach KPCh. Osobnika, ktrego pogldy miano zreformowa, najpierw
przesuchiwano i namawiano do opisania siebie i dowiadcze wasnego y
cia a do chwili, gdy mona byo rozpocz krytyk grupow. Podczas krytyki
grupowej czowieka tego natychmiast izolowano i poddawano reprymendom
i upomnieniom ze strony wszystkich pozostaych. Miao to zachwia jego wiar
w siebie. Nastpnie publicznie oskarano go i poniano na zebraniach walki"
przed duym i zwykle drwicym z niego audytorium reprezentujcym wspl
not. W tym momencie dziaa inny jeszcze czynnik, a mianowicie uzalenienie
jednostki od szacunku grupy, a take aprobaty wadz.
W miar jak wzrastaa presja i kiedy czowiek nie mg ju uchyli si od
oczerniania swojego dawnego ja, zmuszano go do pisemnego przyznania si do
bdw, analizy swojego zego postpowania i zadeklarowania chci zmiany. Je
li izolowano go nastpnie w wizieniu, to presja jeszcze si nasilaa - osadzony
sam albo z innymi w celi zmuszony by nosi na rkach papierowe kajdanki,
ktrych rozerwanie grozio strasznymi konsekwencjami. Takie konsekwentne
przekrelenie osobowoci przygotowywao czowieka do ostatecznego etapu
odrodzenia i pojednania. Kiedy wreszcie akceptowano jego przyznanie si do
bdw i partia witaa go znowu we wsplnocie, osobnik ten mg poczu
olbrzymie uniesienie i gotowo przyjcia przewodnictwa partii. Czy takie psy
chologiczne dowiadczenie zmieniao osobowo, jest spraw mniej pewn ni
fakt, e byo skrajnie nieprzyjemne i naleao go unika w przyszoci. Lecz
tak czy inaczej, prowadzio do przestrzegania linii partyjnej.

302

Republika Chiska 1912-1949

Na wszelki wypadek, ebymy nie zaczli wierzy w totaln moc i to


talne ujarzmienie, musimy podkreli znaczenie siy osobowoci Chiczykw.
Ci, ktrzy wystpowali jako krytycy, byli czsto ludmi upartymi i z natury
bezkompromisowymi, uwaali, e obowizek nakazuje im trwanie przy swo
ich zasadach i krytykowanie wszelkiego za. Szeroko stosowanej przez KPCh
reformy pogldw nie naley zatem koniecznie rozumie w taki sposb, e
chiscy inteligenci byli niewolnikami. Przeciwnie, niezaleno ich sdw sta
nowia dla partii twardy orzech do zgryzienia.
Pouczajce jest porwnanie sinizacji marksizmu przez Mao Zedonga z fia
skiem chrzecijastwa taipingow. Twierdzenie, z ktrym wystpi w latach
50-tych X V I I I wieku Hong Xiuquan, a mianowicie e jest modszym bratem
Chrystusa, szybko pocigno za sob wyklcie go przez zachodnich misjonarzy,
ktrzy stanowili obce rdo jego wizji, ale z ktrymi w swej gbokiej arogancji
wcale si nawet nie kontaktowa. Krtko mwic, dobrowolnie uczyni z siebie
chrzecijaskiego heretyka, a w wiecie chiskim obcego wywrotowca - czyli
dwie najgorsze rzeczy w kadym z obu tych wiatw. Tymczasem Mao-Zedong,
jakkolwiek ostatecznie wyklty przez Moskw, przez pewien czas z powodze
niem wsppracowa z Kominternem, a sinizujc marksizm, maskowa to orto
doksyjn terminologi. Obaj, Hong i Mao, wystartowali majc jedynie elemen
tarn znajomo obcej doktryny i obaj wyzwolili si spod wadzy cudzoziemcw
- Hong spod dominacji misjonarzy, Mao - Kominternu. Lecz oczywicie r
nice, jakie istniej midzy nimi, przewaaj nad takimi podobiestwami.
W roku 1943 Mao Zedong wystpi z doktryn linii mas". Jak wiele in
nych jego tez, i ta miaa dwa koce i bya niezbyt jasna, tak e dawaa si
stosowa na jeden z dwu sposobw. Zakadajc konieczno konsultowarnalsi
z masami i ich, pewnego rodzaju, udzia w rzdzeniu, potwierdzaa take nie
zbdno centralnej kontroli i przywdztwa. W kadym momencie mona byo
pooy wikszy nacisk na jedno lub drugie, tak jak Nowa Demokracja Mao Ze
donga dawaa teoretyczne podstawy do poczenia si w drugim zjednoczonym
froncie z G M D albo do wystpowania przeciwko reakcyjnemu G M D . Status
klasowy czowieka mg zosta okrelony przez odniesienie do jego rodzicw
i materialnej sytuacji yciowej albo przez jego pogldy i aspiracje. Podobnie,
lud stawiano na otarzu jako ostatecznego arbitra i beneficjanta rewolucji, ale
niektrych ludzi mona byo opatrywa etykiet wroga ludu, nawet w drodze
odgrnej decyzji administracyjnej.
Typowe jest to, e Mao musia okreli sprzecznoci jako sprzecznoci
antagonistyczne i nieantagonistyczne, czyli sporne. Tak wic niektre sprzecz
noci czyniy z czowieka wroga ludu, a niektre nie, zalenie od tego, jak
go odbierano. W sumie by to niezwyke elastyczny system pogldw, zupe
nie jakby Marks i Engels zostali uwiedzeni przez yin i yang. Gdy tylko Mao

Wojna z japoskim

najedc 1937-1945

303

Zedong nad systemem tym zapanowa, uzyska pozycj przywdcy. Osignito


jedno, poniewa tych, ktrzy protestowali przeciwko Mao, oczerniano, ka
rano, wtrcano do wizienia, a nawet tracono.

Amerykaskie poparcie dla rzdu koalicyjnego


W roku 1943 wojska sowieckie skutecznie obroniy Stalingrad, alianci za
chodni zwyciyli w pnocnej Afryce, marynarka amerykaska zaczynaa prze
waa na Pacyfiku, a wojska amerykaskie wyldoway na Wyspach Salomona
w drodze do Tokio. Japoczycy musieli zagodzi presj wywieran na Tereny
Wyzwolone i Region Graniczny w pnocnych Chinach. Dla komunistw wojna
zaczynaa przybiera korzystniejszy obrt, gdy od dawna planowana przez Ja
poczykw ofensywa Ichigo w roku 1944 ruszya z Henanu na poudnie, prze
kraczajc Yangzi i likwidujc najlepsze oddziay rzdowe.
W tych warunkach KPCh podja znowu w latach 1943-1945 swoj ekspan
sj, ale postpowaa ostronie, bez popiechu i w sposb przemylany. W mo
mencie gdy wojskowa grupa obserwatorw z armii amerykaskiej, tak zwana
Misja Dixie, dotara do Yan'anu w poowie roku 1944, KPCh, nabrawszy znw
rozmachu, przygotowywaa si do powojennej rozgrywki z G M D . Ten wskrze
szony duch ujawni si na wanym V I I Zjedzie Komunistycznej Partii Chin,
ktre odbywa si w Yan'anie od koca kwietnia do poowy czerwca 1945 roku.
Zjazd przyj nowy statut, ktry dawa Mao jako przewodniczcemu Komi
tetu Centralnego i Biura Politycznego wiksz wadz. Myl Mao Zedonga"
uznano za myl przewodni partii.
Stany Zjednoczone stay si w tym okresie, chcc nie chcc, wanym czyn
nikiem w chiskiej polityce. Dla takich z dala stojcych postronnych osb
jak Amerykanie Wolne Chiny przedstawiay wysunity przyczek nowocze
snej cywilizacji walczcy o przetrwanie w morzu antycznych obyczajw i zych
si. Nie byo w nich ju niczego rewolucyjnego, ale Amerykanie uznali Wolne
Chiny za kraj obiecujcy i po roku 1941 przyjli je jako sojusznika. Amery
kaska ignorancja i sentymentalizm osigny szczyt, gdy prezydent Roosevelt
wyobrazi sobie, e guomindangowski rzd wypeni prni, jaka utworzy si
na Dalekim Wschodzie po upadku Japonii. Tajne lotnictwo, utworzone z urlo
powanych amerykaskich onierzy sucych jako najemnicy, przybyo na po
moc Chongqingowi jeszcze przed atakiem Japoczykw na Pearl Harbor. Te
Latajce Tygrysy pod dowdztwem emerytowanego amerykaskiego lotnika
Claire'a Chennaulta wkrtce stay si czternast jednostk lotnicz i nkay
ze swej bazy w Kunmingu japoskie linie komunikacyjne. Za Amerykask
Pomoc dla Chin sta amerykaski ruch misyjny w Chinach. Obudzia si na
nowo amerykaska sympatia i hojno, a genera Joseph Stilwell, dowdca

304

Republika Chiska 1912-1949

operacji wojskowych na terenie Chin, Birmy i Indii, dowid, e chiscy re


kruci, jeli przywiezie si ich do Indii, odywi i waciwie wyszkoli, mog by
pierwszorzdnymi onierzami.
Jiang Jieshi, tak jak uprzednio w sytuacjach kryzysowych polega na szanghajskim podziemiu, teraz zacz polega na chrzecijaskich odruchach Amery
kanw i ich dostawach logistycznych. Zwaywszy, e amerykaskie plany stra
tegiczne i plany dostaw nie wychodziy poza operacje lotnicze nad grami
chisko-birmasko-indyjskiego terenu wojennego, G M D nie mia zbyt mocnej
pozycji. Kiedy armii amerykaskiej powierzono misj obserwacyjn w Yan'anie
w roku 1944, byo zbyt pno na wykorzystanie sojuszu midzy Waszyngtonem
a Chongingiem i przygotowanie nacjonalistom drogi do zwycistwa w zblia
jcej si w sposb oczywisty wojnie domowej.
Amerykanie jednak prbowali. Marynarka amerykaska, chcc dotrzyma
kroku armii, wysaa w roku 1942 misj, ktra miaa wsppracowa z chi
sk tajn policj i wczy si na poziomie roboczym do krucjaty antykomu
nistycznej. Genera Stilwell nie mg jednak wyszkoli, zaopatrzy i zmusi
wojska rzdowego do skutecznej walki z Japoczykami. Pomys, eby wykorzy
sta Wolne Chiny jako baz w wojnie z Japoni, zaabsorbowa Amerykanw,
odwracajc ich uwag od chiskiej rewolucji. Podobnie jak w latach 20-tych
program radziecki, tak teraz amerykaski program pomocy dla Chin sko
czy si ostatecznie klsk. Dla cudzoziemcw wsppraca z chisk rewolucj
nigdy nie naleaa do atwych.
Amerykaskie zaangaowanie grzeszyo powanym anachronizmem. Ka
dy Amerykanin, ktry widzia Chiny warlordw i popiera ktry z chrzecija
skich college'w, pokada nadzieje w rzdzie nankiskim jako reprezentan
cie amerykaskich ideaw. Jedno w opozycji do warlordw i rwno Chin
wobec innych pastw to byy pocigajce hasa. Pniejsze pokolenie, ktre
dokadnie widziao wzrost potgi komunistw, to bya jedynie nieliczna grupa,
nie miaa ona w Stanach Zjednoczonych takiego wpywu, jaki wywierali od
wielu pokole amerykascy misjonarze.
Te czynniki miay wpyw na fakt, e formowania amerykaskiej polityki
dokonywano na podstawie mieszanych porad. Cudzoziemscy onierze i do
wdcy, tacy jak genera Stilwell, ktrzy znajdowali si na miejscu, widzieli
godn podziwu determinacj i si ruchu komunistycznego. W Stanach Zjed
noczonych wyborcy wywodzcy si z Chin pod wodz Henry'ego Luce'a, uro
dzonego w Chinach wydawcy czasopism Time" i Life", generalnie zachowali
swoje wyobraenia z wczesnego okresu, kiedy rzd w Nankinie wydawa si
ostatnim sowem w chiskim rozwoju.
Kiedy w roku 1941 zjednoczony front przesta istnie, obserwatorzy amery
kascy mogli ju dostrzec pogbiajc si przepa midzy dyktatur partyjn

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

305

GMD a KPCh. Polityka Departamentu Stanu to jednake tylko kropla w mo


rzu oglnego wysiku wojennego Ameryki, transportu ponad grami, nowo
czesnego przeszkolenia i wyposaenia chiskich wojsk zorganizowanego przez
generaa Stilwella i jego kontaktw z Jiang Jieshi, upartym klientem, ktry
uwaa, e znajduje si na szarym kocu dostaw wojennych. Amerykanie w Wa
szyngtonie naprawd niewiele wiedzieli o komunistycznych terenach w pnoc
nych Chinach, a tymczasem ze wzgldw zarwno dyplomatycznych, jak i praw
nych zmuszeni byli popiera reym Jiang Jieshi jako swojego sprzymierzeca.
Tymczasem obserwatorzy z ambasady amerykaskiej i sztabu wojskowego
przewidywali w Chinach po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej wojn do
mow, co grozio przejciem Chin pnocnych przez Zwizek Radziecki. Za
kresu sinizacji marksizmu przez Mao Zedonga czy te powstania narodowego
komunizmu nie mogli w peni doceni postronni obserwatorzy, ktrzy nie znali
makabrycznych szczegw relacji Mao Zedonga ze Stalinem. Dlatego te
amerykaska polityka zmierzaa do przeciwdziaania wojnie domowej, a na
rzdziem sucym do tego celu mia si sta rzd koalicyjny". W efekcie
byoby to przeduenie zjednoczonego frontu w jego idealnej i nie zrealizo
wanej formie, poczenie wojsk i reprezentacja obu partii w zgromadzeniu
narodowym. Zdajc sobie spraw z nadziei amerykaskich, obie partie dla
pozoru uznay rzd koalicyjny" jako cel powojenny, ale w sekrecie przygo
towyway si do jego zwalczania.
Skrajny brak realizmu amerykaskiej polityki dobrze ilustruje postpowa
nie specjalnego wysannika prezydenta Roosevelta, generaa Patricka J. Hurleya z Oklahomy, czowieka byskotliwego i atwowiernego, wyprzedzajcego
pniejszy styl Reaganowski. Jego nieudolne wysiki zapobieenia wojnie do
mowej na drodze mediacji skoczyy si cakowitym oczarowaniem go przez
Jiang Jieshi. Wbrew opinii caego personelu ambasady Hurley domaga si
poparcia przez Ameryk Jianga, cokolwiek si stanie. A kiedy si stao, Har
ley oczywicie ju znikn ze sceny, ale jego polityk nadal kontynuowano
w Waszyngtonie, co doprowadzio cakiem susznie do wyeliminowania Ame
rykanw z Chin.
Po kapitulacji Japonii w sierpniu 1945 roku Jiang Jieshi i Mao Zedong
spotkali si pod patronatem Harleya w Chongingu i w padzierniku uzgod
nili idealny pakiet zasad, ktry uradowaby kadego liberaa na wiecie. Re
ymy G M D i KPCh miay wsppracowa w zgromadzeniu przedstawicielskim,
poczy swoje wojska, a jednoczenie zagwarantowa wszystkie swobody oby
watelskie i dobrodziejstwa drogie sercom ludzkim na caym wiecie. To dbanie
o pozory brao si z przekonania, e adna ze stron nie wystpi przeciwko
idei pokoju i wsppracy.
Jesieni 1945 fakty wskazyway na co wrcz przeciwnego. Jak tylko sko
czya si wojna z Japoni, oddziay komunistyczne ruszyy przez pnocne

306

Republika Chiska 1912-1949

Chiny, chcc zmusi Japoczykw do skapitulowania przed nimi. G M D za


reagowa, nakazujc Japoczykom odpieranie komunistw i odebranie im zdo
bytych terenw. Wkrtce doszo do wielu chisko-japoskich potyczek, po
niewa guomindangowski rzd wykorzystywa niedawnych imperialistycznych
agresorw do zwalczania rewolucji spoecznej. Tymczasem oddziay rzdowe
i komunistyczne wkroczyy do Mandurii (odtd nazywanej Pnocnym Wscho
dem), rywalizujc ze sob w podporzdkowywaniu tego regionu. Co charakte
rystyczne - G M D obsadza miasta, a komunici mobilizowali wie.
Rzd Stanw Zjednoczonych poszed w lady G M D , przerzucajc do p
nocnych Chin piechot morsk w liczbie 53 tysicy ludzi. Miaa broni Pe
kinu i Tianjinu w razie ewentualnego najazdu wojsk radzieckich oraz prze
transportowa drog powietrzn i morsk do miast Mandurii i innych czci
Chin pnocnych cae guomindangowskie armie. Tak wic Stany Zjednoczone
od pocztku interwenioway po stronie antykomunistycznej. Ponadto w ra
mach umowy jataskiej z lutego 1945 roku prezydent Roosevelt prbowa ju
rozstrzygn losy Chin, ustalajc ze Stalinem podpisanie chisko-radzieckiego
traktatu midzy G M D a ZSRR. W myl tych ustale Zwizek Radziecki mia
uzna i utrzymywa stosunki jedynie z R z d e m Narodowym Chin, a naro
dowcy ze swej strony uzna odzyskanie przez Rosjan dawnych imperialistycz
nych praw, ktrymi dysponowali na pnocnym wschodzie na terenach lecych
wzdu linii kolejowych. Stalin obieca wycofa wojska radzieckie w cigu trzech
miesicy po kapitulacji Japonii. Jak si okazao, miao to nastpi 15 listopada
1945 roku, a zatem KPCh dano trzy miesice na skuteczne rywalizowanie
w infiltracji pnocnego wschodu z guomindangowcami, ktrych przerzucali
tam Amerykanie. Ci, przekonawszy si, e przegrywaj wycig z komunistami
nawet poruszajcymi si na piechot, poprosili Rosjan o pozostanie duej.
Wojska radzieckie wycofay si dopiero w maju roku 1946 i zabray ze sob
wikszo dajcych si zdemontowa urzdze z nowych zakadw przemyso
wych zbudowanych przez Japoczykw w ich marionetkowym pastwie. Majc
poparcie ze strony Amerykanw, Jiang Jieshi przebi si do poudniowej Man
durii mimo oporu komunistw.
Tak wic przygotowano grunt do zniweczenia mediacyjnych wysikw pod
jtych przez generaa George'a C. Marshalla w imieniu Waszyngtonu. Mar
shall, jako gwnodowodzcy w drugiej wojnie wiatowej i ofiarny, a przy tym
rozumny szef, robi, co si dao, eby doprowadzi do utworzenia koalicyjnego
rzdu. W styczniu 1946 zwoano w Pekinie Polityczn R a d Konsultatywn,
dyskutowano rwnie nad poczeniem oddziaw G D M i KPCh. Gwne dzia
ania wojny domowej przesuny si jednak teraz na pnocny wschd, ktrego
niestety nie obejmoway ustalenia z Chongingu. Stany Zjednoczone kupo
way zgod Jiang Jieshi, oferujc mu wielk poyczk i kiedy Marshall wyjecha,
eby namawia Kongres i zapewni t stron transakcji, utraci panowanie nad

Wojna z japoskim najedc 1937-1945

307

negocjacjami. W czasie jego nieobecnoci Centrala Wykonawcza ustanowiona


przez niego w Pekinie przystpia do tumienia dziaa wojennych w pnoc
nych Chinach. Dc do powstrzymania walk, wysyaa na tereny konfliktu
amerykaskich pukownikw wraz z komunistycznymi i nacjonalistycznymi ge
neraami. Tymczasem Pnocny Wschd wymkn si ju spod kontroli.
Obie strony traktoway negocjacje jako ustpstwo na rzecz szerzcego si
chiskiego ruchu pokojowego, a przy tym przygotowyway si do rozstrzygni
wojskowych. Podobnie Stany Zjednoczone, domagajc si utworzenia koalicji
i reform w Nankinie i Yan'anie, w tym samym czasie nadal zaopatryway G M D .
Wszyscy mwili jedno, a robili co innego.

Rozdzia 17

Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie

Dlaczego narodowcy przegrali


Kieay_w_sierTjniu 1945 roku zapanowa pokj, wojska guomindangowskie
byy co najmniej dwukrotnie wiksze od wojsk komunistycznych. Ponadto miay
przewag, dysponujc amerykaskim sprztem i dostawami oraz pomoc ame
rykaskiej marynarki w transporcie swoich onierzy i amerykaskiej piechoty
morskiej w regionie Tianjin-Pekin. Narodowcy mieli w swoich rkach wszystkie gwne miasta i wikszo terytorium Chin^.Duch zimnej wojny pojawia
si zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Chinach, tote dalsze popar
cie ze strony Amerykanw stao si oczywiste. W tych warunkach przegranie
wojny domowej przez Jiang Jieshi i narodowcw byo doprawdy wybitnym
osigniciem. Przegrali na skutek gupoty na polu bitwy, a take niekompe
tencji poza frontem.
Dokonujc dyslokacji wojsk, Jiang Jieshi trzyma si nadal przestarzaej
metody prowadzenia wojny domowej. Przypisywa wielkie znaczenie utrzyma
niu stolic prowincji, gdy ju je zdoby. Zamiast prowadzi wojn z bogatszej
doliny Yangzi na poudniu przeciwko komunistom na pnocy, Jiang usio
wa dowie swojej jednoczcej potgi poprzez symboliczne panowanie w sto
licach prowincji. Wikszo z nich wkrtce zostaa oblona i Jiang musia
powanie nadwery swoje rezerwy, wida wic wyranie, e jego koncepcja
zapanowania nad Chinami bya anachroniczna. Kierujc swoich najlepszych,
wyszkolonych przez Amerykanw onierzy bezporednio na pnocny wschd
i nie umacniajc swojej wadzy w pnocnych Chinach, nieuchronnie nara
a si na klsk militarn.

Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie

309

Niekompetencja narodowcw na polu bitwy dorwnywaa ich fatalnemu


zarzdzaniu poza frontem - poczynajc od gospodarki. Inflacja osigna za
wrotn wysoko z powodu nieustannego dodrukowywania banknotw. Prze
jciu chiskich miast przybrzenych od Japoczykw towarzyszyo gwnie ko
rupcyjne zagarnianie dbr bez powaniejszych p r b wykorzystywania ich w pro
dukcji przemysowej. Brakowao towarw konsumpcyjnych. Na terenie Wol
nych Chin zaprzestano produkcji przemysowej, zwikszono j wic w odzyska
nych miastach, eby unikn wielkiego bezrobocia. Tymczasem guomindangowcy majcy pienidze robili wietne interesy - skupowali japoskie pienidze
okupacyjne po zanionym kursie, pacc za nie swoj przesadnie wysoko wyce
nion walut. Gd i spekulacja szerzyy si nadal w wielu rejonach na wsi, ale
powrt guomindangowskich onierzy do prowincji wyzwolonych z rk Japo
czykw, jeli termin wyzwolenie" mona zastosowa w tej sytuacji, jedynie
powikszy brzemi podatkw i rekwizycji.
Poza nieudolnoci w zarzdzaniu gospodark Rzd Narodowy nieumie
jtnie obchodzi si z obywatelami i natychmiast zrazi sobie znaczne odamy
chiskiego spoeczestwa. Proces ten zapocztkowao uycie Japoczykw i ich
marionetkowego chiskiego wojska do zwalczania komunistw po kapitulacji
Japonii. To wystawienie chiskich onierzy przeciwko Chiczykom, gdy wszy
scy mwili o pokoju i na liczyli, byo bardzo niepopularne. Chiskich wsp
pracownikw, ktrzy dziaali pod rzdami Japoczykw i oczekiwali wyzwole
nia, G M D generalnie traktowa jako wrogw nie zasugujcych na wzgldy.
W podobny sposb karano za kolaboracj i poddawano reformie ideowej
w myl Trzech Ludowych Zasad Sun Jatsena studentw i wydziay uniwersy
teckie w ponownie zajmowanych Chinach. To obciao win za pozostawanie
pod okupacj japosk tych, ktrzy przeyli, i nie uatwiao zdobywania ich
poparcia. Rzd obkada podatkami ludno, a jednoczenie pozwala na to,
by podatkw nie pacili spekulanci i samolubni urzdnicy. W efekcie wszystko
to skadao si na najgorsz form biurokratycznego kapitalizmu", w ktrym
urzdnicy mocili sobie gniazdka kosztem ogu.
Innym fatalnym bdem politycznym popenionym przez G M D byo od
sunicie i tumienie ruchu pokojowego, ktry cieszy si du popularnoci,
mia szczere zamiary i nie by, jak twierdzili narodowcy, po prostu spiskiem
komunistycznym. Studenci pragnli przejcia od wojny do pokojowego rozwoju
i odejcia od guomindangowskiej polityki liczenia na poparcie Stanw Zjed
noczonych w prowadzeniu wojny domowej. Represje rzdowe i stosowanie
siy stopniowo zraziy ich, podobnie jak gupia polityka ekonomiczna zrazia
miejsk klas redni i przemysowcw.
W ten oto sposb Rzd Narodowy utraci poparcie publiczne i wydawa si
bardziej podjudza do wojny domowej ni komunici. Rzd Narodowy tak
si zmilitaryzowa, e mg myle jedynie o militarnym rozwizaniu kwestii

310

Republika Chiska 1912-1949

wojny domowej, pomijajc inne funkcje penione przez rzdy w subie spo
eczestwa. Liberalni chiscy krytycy reymu G M D oskaraj go, e pozwoli,
by KPCh uzyskaa wiksz popularno. Resztki istniejcego jeszcze wrd
klas posiadajcych poparcia dla G M D zostay zniszczone przez reform pie
nin" w roku 1948, kiedy to wszystkie zasoby gotwki i walut obcych zostay
przymusowo przeliczone na nowy zoty yuan". Na mocy dekretu ceny miay
by ustabilizowane i inflacja powstrzymana. Jednake ceny wkrtce wzrosy
85 tysicy razy w cigu p roku. Klasy posiadajce zostay raz jeszcze oszu
kane. G M D straci wszelk szans na rzdzenie w Chinach. Tak oto Rzd Naro
dowy z pasj odegra rol przypisywan w chiskiej historii ostatniemu zemu
wadcy" dynastii. Nowoczenie wyksztacona sinoliberalna elita na terenie Wol
nych Chin nie przesza na stron komunistw, ale raczej stracia wiar w G M D .
Konsolidacja si KPCh po roku 1946 nastpia przede wszystkim wrd rol
niczej ludnoci wsi w pnocnych Chinach. Tutaj wadze komunistyczne powr
ciy znowu do reformy rolnej, ktr generalnie wstrzymano z chwil powstania
zjednoczonego frontu w roku 1937. Reforma rolna oznaczaa wywaszczenie
i neutralizacj lub likwidacj ekonomicznego i spoecznego wpywu obszarni
kw i innych miejscowych potentatw oraz odpowiednie awansowanie akty
wistw spord biednego chopstwa, ktre pod kierownictwem KPCh miao
zdominowa wsie. Zneutralizowawszy lub zredukowawszy w ten sposb bo
gatych chopw, kierownictwo KPCh mogo przystpi do dalszych reform.
Skutkiem tego imponujcego wysiku miao by zapewnienie poparcia wsi dla
komunistycznego wojska na terenie caych pnocnych Chin.

Atak narodowcw i kontratak komunistw


Jak na ironi wojska narodowcw prowadziy wojn zblion do tej, ktr
narzucili przedtem Chinom Japoczycy. Pod koniec pierwszego roku tej trzylet
niej walki G M D mia w swoich rkach wszystkie gwne miasta i linie kolejowe,
a jego wojska nadal dysponoway znacznie wiksz si ogniow. Jednake od
dziay komunistyczne si wycofyway, odmawiajc walki, i w ten sposb unikay
strat. I tak zgodnie z klasyczn strategi wojny partyzanckiej zmuszay przeciw
nika do nadmiernego rozwinicia szykw. Walczyy jedynie wtedy, gdy mogy
przytaczajc si zaatakowa jaki niewielki oddzia guomindangowski.
Wojska G M D opanoway zarwno Yan'an, jak i tymczasow stolic KPCh
w Kaganie (Zhangjiakou). Komunistyczni przywdcy musieli ucieka i zwy
ciskie oddziay narodowcw poloway na nich na pnocy prowincji Shaanxi.
Guomindangowcy odzyskali wikszo siedzib powiatw na gwnych obsza
rach pnocnego Jiangsu i na Pnocnym Wschodzie. Zniszczenie niektrych
baz i przejcie w ten sposb wsi zaskoczyo KPCh. Ich baza w pnocnym

Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie

311

Jiangsu zostaa zlikwidowana, a powracajcy obszarnicy zabijali albo tyranizo


wali lud znajdujcy si pod kuratel komunistw.
Bitw o Pnocny Wschd dowodzi po stronie KPCh genera L i n Biao,
mistrz walki podjazdowej. Wycofawszy swoje oddziay do pnocno-wschod
niej Mandurii poza rzek Sungari, urzdzi w roku 1947 kilka wypadw na
drugi brzeg rzeki, zaskakujc i odcinajc oddziay guomindangowskie. W k r t c e
jednostki polowe narodowcw zostay odizolowane w miastach.
Analiza Stevena Levine'a (1987) wyjania, jak KPCh zdobywaa Pnocny
Wschd - komunici mobilizowali wie w taki sam sposb, jak w pnocnych
Chinach. Tamtejsze kadry przenikny na Pnocny Wschd i z gorczkow
energi, posugujc si najrozmaitszymi metodami, przystpiy do organizowa
nia miejscowej produkcji, indoktrynacji wsi, reformy rolnej, reformy pogldw
nowych kadr i pozyskiwania onierzy i ludnoci do patriotycznej walki. Wyko
rzystanie umiejtnoci z dziedziny inynierii spoecznej wraz z przymusowym
poborem byo imponujcym osigniciem. I dawao spodziewane efekty. Chi
czycy z Pnocnego Wschodu, tak dugo nkani przez japoskich okupantw,
odpowiedzieli na patriotyczne apele i hasa rewolucji spoecznej, popierajc
KPCh w jej wysikach wojennych.
Jak zwykle pomogli w tym procesie narodowcy. Pochodzili z poudnia i nie
dowierzali mandurskiemu kierownictwu. Obszary te znajdoway si w rkach
warlorda Zhang Zuolina i jego syna, a nastpnie przez pitnacie lat pod
okupacj Japoczykw. Narodowcy sprowadzili swoich wasnych ludzi do kie
rowania reymem, ktry usiowali wprowadzi na Pnocnym Wschodzie, tym
czasem komunici pochlebiali lokalnym przywdcom i mobilizowali ich prze
ciwko intruzom z poudniowych Chin. Nieufno narodowcw w stosunku do
lokalnego kierownictwa wraz z ich oszustwami i wywrotowymi dziaaniami nie
chtnie nastawiy do nich ludno. Ich arogancja, zachanno i korupcja spro
wadziy katastrof. W rezultacie armi rzdow nkay te same trudnoci co
Japoczykw: nie moga zdoby miejscowych informatorw wrd nastawio
nej prokomunistycznie ludnoci, onierze grzli w bagnach obcieni ci
kim sprztem, a kolumny posuway si zbyt wolno, by unikn zasadzek lub
kolejnych atakw z flanki. onierzy armii rzdowej nie uczono bratania si
z ludnoci ani walczenia w nocy, nie potrafili te szybko si porusza.
Kiedy KPCh rozpocza kontratak w poowie roku 1947, jej wojska wkrtce
nie tylko opanoway Shangdong, lecz take odbiy bazy midzy Rzek t
a Yangzi, rozcigajce si midzy lini kolejow Pekin-Hankou na zachodzie
i Pekin-Nankin na wschodzie. Dawao im to strategiczn pozycj zagraa
jc caej dolinie Yangzi. Na skutek zmiany rwnowagi strategicznej komunici
mogli teraz atwiej ni przedtem zdobywa amerykaski sprzt, ktrym dyspo
noway wojska rzdowe, i rekrutowa poddajcych si onierzy do nowych
armii komunistycznych.

312

Republika Chiska 1912-1949

Jiang Jieshi odmwi ewakuowania garnizonw z gwnych miast, dopki


jeszcze bya na to szansa. W rezultacie jego najlepsi onierze, obleni i od
cici, poddawali si wraz ze sprztem. Dziki tej znakomitej taktyce i strategii
wojska KPCh nie tylko miadyy guomindangowskich obrocw, lecz take
ich demoralizoway. Kiedy ostatecznie w styczniu roku 1949 otoczyy Pekin,
dowdca narodowcw zdecydowa podda si wraz ze swoimi onierzami, co
mu potem przynioso odpowiedni pozycj w nowym reymie.
Kiedy Mao wkracza do Pekinu, jego onierze jechali amerykaskimi ci
arwkami, poprzedzani przez wyprodukowane w USA czogi. Oprcz dostaw
sprztu Jiang Jieshi otrzymywa od Amerykanw profesjonalne wojskowe do
radztwo. Jiang jednake wzi sprzt, a z doradztwa nie skorzysta. Ameryka
nie radzili mu, eby nie rozprasza nadmiernie si, ale on to robi. Radzili mu,
eby uywa swoich samolotw i czogw, zamiast gromadzi je w charakterze
symbolu potgi uderzeniowej, jemu si to jednak nie udao. Radzili mu te,
eby pozwoli lokalnym dowdcom na podejmowanie taktycznych decyzji, tym
czasem generalissimus zachowywa si nadal jak generalissimus i sa rozkazy
podkomendnym a do szczebla dywizji.
Wojna domowa toczya si z koniecznoci na wsi, gdzie zmobilizowana
przez KPCh ludno zapewniaa komunistom zarwno wywiad, jak i przewag
logistyczn. I tak w roku 1949 w decydujcej bitwie w regionie Huai-Hai na
pnoc od Nankinu wok rzdowych jednostek pancernych, ktre trzymano
w rezerwie i ktre miay ostatecznie przesdzi o zwycistwie w wojnie, miliony
chopw zmobilizowanych przez przywdcw komunistycznych takich jak Deng
Xiaoping wykopay, jak si okazao, antyczogowe rowy.
Amerykanie, zainwestowawszy tak wiele w wyszkolenie onierzy i w do
stawy sprztu wojskowego, byli rozgoryczeni rezultatami, jakie day ich wysiki.
Na szczcie genera Marshall po kapitulacji Japonii spdzi rok na prbach
zapobieenia wojnie domowej jako mediator w Chongingu i Nankinie i orien
towa si w sytuacji. Powrciwszy do Stanw Zjednoczonych w roku 1947, zdo
a jako sekretarz stanu powstrzyma Amerykanw przed zaangaowaniem si
w super-Wietnam dla tumienia chiskiej rewolucji. Amerykanie nie wstrzymali
dostaw wojskowych, ale piechota morska wysana do pnocnych Chin i ma
jca broni ich przed Sowietami zostaa wycofana. KPCh ostatecznie wygraa
wojn, uywajc broni japoskich onierzy, ktra po ich kapitulacji pozostaa
dziki askawoci ZSSR w Mandurii, oraz broni dostarczonej przez Amery
kanw i odebranej poddajcym si onierzom Jianga. W roku 1949 nikt nie
mg zaprzeczy, e Komunistyczna Partia Chin pod wodz Mao Zedonga
zawojowaa Chiny w sposb uczciwy.
W ocenie dziaalnoci G M D w Chinach historycy sigaj do miad
cych opinii krytycznych wyraanych tak przez sinoliberaw, jak i propagandzi
stw KPCh, ktrzy zabiegajc o poparcie liberaw pospiesznie demaskowali

Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie

wszelk korupcj i gwacenie ludzkich praw przez G M D . W istocie G M D kro


czy na dwu nogach, ktre niestety poruszay si w przeciwnych kierunkach, jed
nym - modernizacyjnym i drugim - reakcyjnym. Tak wic niegodziwoci G M D
mogy by opisywane w czciowo niezalenej prasie i przez niekiedy nie cen
zurowanych zagranicznych dziennikarzy, podczas gdy tajna policja, ktra nie
dysponowaa totaln wadz, czsto odnosia sukcesy jedynie w powikszaniu
swojego konta brudnych spraw. Jakkolwiek za rzdw Jiang Jieshi totalitaryzm
mia swoich aktywistw i zwolennikw, to nie mogli oni jednak zdominowa
chiskiej sceny w taki sposb, w jaki zrobi to totalitaryzm komunistyczny, gdy
tylko KPCh zdobdzie wadz. W rezultacie wizerunki rzdw G M D i KPCh
opieraj si na bardzo rnych bazach danych i s naprawd nieporwnywalne.
Na przykad rozmiary egzekucji dokonanych przez KPCh byy generalnie nie
znane postronnym obserwatorom w tamtych czasach.
Spogldajc wstecz, obecnie docenia si powane osignicia dyplo
matyczne Jiang Jieshi. We wczesnych latach 30-tych na drodze negocjacji
i ustpstw odsun w czasie agresj japosk, uzyska jednoczenie pomoc ze
strony nazistowskich Niemiec w budowaniu potgi militarnej i rozwoju prze
mysowym. W latach 1937-1939 zapewni sobie radzieck pomoc wojskow
w walce z Japoni. W latach 40-tych wyrwa Xinjiang spod wpyww Zwizku
Radzieckiego, a przy tym zapewni sobie wojenne dostawy i pomoc Ameryka
nw w wywieraniu nacisku na Moskw, jak przypomina nam William Kirby:
eby uznaa Chiny jako mocarstwo". Historyczne znaczenie Jiang Jieshi
bdzie te roso wraz ze znaczeniem Republiki Chiskiej na Tajwanie.

Tajwan jako kolonia japoska


Spord prowincji chiskich Tajwan jako jedyny by przez pidziesit
lat (1895-1945) pod panowaniem japoskim. Manduria znajdowaa si je
dynie przez czternacie lat (1931-1945) porednio pod wadz Japoczykw
po utworzeniu przez nich marionetkowego pastwa Manzhouguo (Mandukuo). Ponadto Tajwan zamieszkiwali pocztkowo malajsko-polinezyjscy auto
chtoni (w liczbie 120 tysicy w roku 1895). Chiczycy przybywali tu gwnie
od koca X V I wieku i rzdy Mandurw na wyspie jako prefekturze prowincji
Fujian ustanowiono w roku 1685. Dopiero w roku 1885 Tajwan sta si pro
wincj o rzadko rozrzuconej trzymilionowej ludnoci. Jakkolwiek ruch na rzecz
wzmocnienia Chin doprowadzi do zbudowania stolicy w Tajpej, w roku 1895
Japonia - jako jeden z upw po zwycistwie w wojnie z Chinami - przeja
te podzwrotnikowe tereny, na ktrych ledwie rozpoczto modernizacj.
Tajwan sta si pierwsz koloni Japonii wanie wtedy, gdy pojawiaa si
na scenie wiatowej jako nowoczesna potga, tote utalentowani japoscy

314

Republika Chiska 1912-1949

administratorzy przystpili do tworzenia z tej wyspy modelowego wzorca roz


woju ekonomicznego. W odrnieniu od europejskich mocarstw kolonialnych
w Azji Poudniowo-Wschodniej Japoczykw czyo z tajwaskimi Chiczy
kami wsplne pismo, a take nauki konfucjaskie i buddyjskie oraz sposb
ycia oparty na kulturze ryowej, administracji pastwowej i rzdach autokra
tycznych. Ponadto nowoczesny nacjonalizm chiski wwczas jeszcze si nie
rozwin.
Autochtoni zostali wyparci z rozlegych terenw zalewowych na zachod
nim pobrzeu w gry cignce si wzdu mniej dostpnego wschodniego wy
brzea. Chiscy osadnicy w zachodniej czci wytworzyli kultur ryow pod
rzdami rozbudowanych lineay lokalnych potentatw, wrd ktrych rywali
zacja i spory graniczne wywoyway nieustajc wrogo i niepokoje. Chiska
administracja bya saba i Japoczycy musieli zacz w roku 1895 od likwida
cji bandytyzmu i utworzenia si policyjnych, skadajcych si przede wszystkim
z Tajwaczykw zwerbowanych i wyszkolonych do tej nowej pracy. Stali si
oni gwnym ramieniem lokalnego rzdu - spisywali ca ludno i jej doby
tek, nadzorowali system wzajemnej odpowiedzialnoci gospodarstw wiejskich
i zmuszali do przestrzegania zasad higieny i przepisw sanitarnych, cigali
podatki na bieco i poredniczyli w sporach.
Rnorodno sposobw wadania ziemi, na przykad prawo do wykorzy
stania grnej warstwy gleby, wasno podglebia, oddawanie w najem swoich
praw przez dzierawcw, niezwykle skomplikowao prawa uytkowania i opo
datkowanie ziemi. Japoczycy przeprowadzili pomiary gruntw, co im umo
liwio sporzdzenie planw, i w roku 1904 wykupili ziemi od wacicieli nie
uprawiajcych roli, oferujc w zamian obligacje pastwowe, ktre mona byo
inwestowa w przedsibiorstwa miejskie. To stworzyo na wsi warstw rolni
kw, bdcych jednoczenie posiadaczami ziemi, i potroio dochody z po
datkw gruntowych.
Japoczycy popierali nauczanie podstawowe w zakresie konfucjanizmu,
nauk przyrodniczych i jzyka japoskiego, sprzyjali te stowarzyszeniom rol
nikw, ktre pomagay w doskonaleniu technik rolniczych. Unikali jednak
ksztacenia inteligencji. Szkoy rednie otwarto dopiero w roku 1915, a uni
wersytet powsta w roku 1928.
Tymczasem w roku 1903 kolej poczya pnoc z poudniem, a na pro
wincji blisko 10 tysicy kilometrw drg powizao ze sob wsie. Nalece
do Japoczykw cukrownie eksportoway bez opat celnych cukier trzcinowy
do Japonii, dziki czemu cukrownictwo stao si gwn gazi przemysu.
Racjonalnie prowadzone rolnictwo i pokojowy rozwj przyczyniy si do po
wstania warstwy wyksztaconych obywateli, z ktrych cz agitowaa na rzecz
uczestniczenia w polityce, ale poskramiana bya do chwili odejcia Japoczy
kw w roku 1945. W sumie modernizacja Tajwanu pod rzdami Japoczykw

Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie

315

bya bardziej zaawansowana ni w wikszoci prowincji chiskich okresu warlordyzmu i rzdw G M D . Ceglane domy wieniakw tajwaskich wyposaone
w urzdzenia elektryczne, osigny w tym czasie wyszy standard ni byo to
norm na terenie Chin kontynentalnych.

Tajwan jako Republika Chiska


Okupacja Tajwanu przez G M D po roku 1945 okazaa si prawdziw kata
strof, podobnie jak w miastach pobrzenych Chin kontynentalnych. Chiczycy
tajwascy zamiast zosta wyzwoleni", traktowani byli jak kolaboranci; zabie
rano im majtki, a gospodark rabowali guomindangowscy wojskowi i politycy
szukajcy upw wojennych. W lutym 1947 roku, kiedy nieuzbrojeni demon
stranci protestowali przeciwko okupacji i korupcji narodowcw, wojskowe wa
dze zastrzeliy wiele osb i cignwszy z kontynentu posiki, przez kilka dni
dokonyway pogromu, mordujc obywateli Tajwanu. Wedug ostronych sza
cunkw zabito od 8 do 10 tysicy osb, w tym wielu potencjalnych przywd
cw spoeczestwa tajwaskiego. By to triumf chiskiego zacofania opieraj
cego si na niepohamowanej autokracji jako podstawowym prawie chiskiego
porzdku politycznego: oponenci polityczni s nielojalni i powinno si ich za
bi. Kiedy Jiang Jieshi schroni si na Tajwanie w roku 1949, zasta na nim
zapa ekonomiczn i polityczn. Wystartowawszy niemal z samego dna, Repu
blika Chiska przez nastpnych czterdzieci lat osigna godny uwagi sukces.
Wrd kilku czynnikw tego sukcesu jednym z pierwszych by napyw l i
beraw, uciekinierw z kontynentu, ktrych Jiang Jieshi, podejmujc prb
oczyszczenia i wzmocnienia guomindangowskiej partii i rzdu, powita z otwar
tymi ramionami. Na Tajwanie narodowcy dyli do wprowadzenia socjalistycz
nie pojmowanej kontroli pastwa nad przemysem cikim, ktr na konty
nencie prowadzia Komisja Zasobw Narodowych. Spord trzydziestu jeden
inynierw, ktrych guomindangowska K Z N wysaa w roku 1942 na praktyki
w najwikszych amerykaskich firmach przemysowych, wikszo (21) wybraa
prac dla nowego pastwa na kontynencie. Tylko siedmiu wyjechao na Tajwan.
Rezultaty s pouczajce. Spord tych dwudziestu jeden inynierw o wyso
kich kwalifikacjach w Chinach kontynentalnych aden nie osign stanowiska
ministerialnego ani kierowniczego wysokiej rangi; wszyscy byli przeladowani
politycznie. Spord siedmiu inynierw na Tajwanie trzej kierowali rnymi
gaziami przemysu pastwowego, dwaj zostali ministrami resortw ekono
micznych, jeden z nich pniej odpowiada za cao planowania i rozwoju
ekonomicznego, drugi za zosta premierem.
Podjto rwnie wysiki na rzecz rozwoju owiaty. Profesorowie z Pekinu,
jak Fu Sinian, i innych orodkw pomagali budowa Tajwaski Uniwersytet

316

Republika

Chiska

1912-1949

Narodowy w Tajpej; wznowia prac Academia Sinica i jej instytuty badawcze;


amerykascy misjonarze zaoyli najwiksze chrzecijaskie college'e. Kiedy
absolwenci uniwersytetw udawali si na podyplomowe studia do Stanw Zjed
noczonych, pocztkowo wracao tylko niewielu, ale stopniowo procent powra
cajcych wzrasta.
Po stu latach zainteresowania amerykaskich misjonarzy Chiczykami
i traumatycznej utracie Chin", opanowanych przez komunizm w latach
40-tych, wan rzecz dla Ameryki w okresie zimnej wojny stao si popie
ranie Republiki Chiskiej przeciwko ChRL. Amerykaska pomoc i poparcie
przyczyniy si do rozwoju Tajwanu. Republika Chiska, cho rzdzona przez
wyparty z kontynentu G M D , zasiadaa w Radzie Bezpieczestwa O N Z a do
roku 1971 i uznawana bya przez wikszo pastw czonkowskich za Chiny.
Na skutek wojny koreaskiej (1950-1953), kiedy to Korea Pnocna napada
na Kore Poudniow, amerykaskiej marynarce wojennej powierzono zada
nie patrolowania Cieniny Tajwaskiej i zapobiegania inwazji ChRL na Tajwan.
Podpisany przez Stany Zjednoczone i Republik Chisk w roku 1954 traktat
o wzajemnym bezpieczestwie ustabilizowa sytuacj tego regionu w ramach
amerykaskiej polityki powstrzymywania" ChRL. Program amerykaskiej po
mocy realizowano a do roku 1968, a pomoc wojskow rwnie potem.
Chisko-Amerykaska Wsplna Komisja Przebudowy Rolnictwa, utwo
rzona przez amerykaski Kongres w roku 1948, wykorzystujc eliminowanie
przez Japoczykw absenteizmu, subwencjonowaa program cakowitej likwi
dacji dzierawy ziemi. Wykupujc za obligacje rzdowe ziemie reszty obszar
nikw, Republika Chiska ustabilizowaa sytuacj na wsi skadajcej si z rol
nikw - wacicieli ziemi.
Do rozwoju przemysowego w latach 50-tych przyczynio si przekazanie
w rce prywatne kierownictwa zakadw skonfiskowanych Japoczykom w roku
1945. Gwnym zadaniem byo produkowanie przez przemys lekki artykuw
konsumpcyjnych, by zastpi import, a w latach 60-tych przestawiono si na
produkcj eksportow. Wysoko wykwalifikowana, a przy tym tania sia robocza
moga wytwarza sprzt elektroniczny. yczliwie podchodzono do ameryka
skich i japoskich inwestycji. Wojna w Wietnamie wpyna rwnie stymulujco na gospodark. Ludno wiejska tumnie cigna do nowych miast,
a mimo to brakowao rk do pracy. Dlatego te pooono nacisk na przemys
kapitaochonny, stalowniczy i petrochemiczny, potem w latach 80-tych kom
puterowy, samochodowy i zbrojeniowy. Do roku 1988 produkt krajowy brutto
wynosi okoo 95 miliardw USD, rezerwy dewizowe byy ogromne, a dochd
narodowy brutto na gow mieszkaca osign 4800 USD, czyli dziesi razy
tyle ile w ChRL. Republika Chiska ma na swoim koncie wszystkie te osigni
cia, mimo e w roku 1971 usunito j z O N Z i mimo e Stany Zjednoczone
w roku 1979 oficjalnie uznay ChRL. Stosunki bilateralne midzy Republik

Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie

317

Chisk a Stanami Zjednoczonymi, podobnie jak stosunki japosko-tajwaskie, utrzymywane s w ramach specjalnych umw dyplomatycznych.
Pomylny rozwj ekonomiczny Tajwanu musia si naturalnie przyczyni
do zmian politycznych. Guomindangowski rzd nadal uwaa, e jest prawo
witym rzdem caych Chin, jedynie czasowo ograniczonym do prowincji Taj
wan i przybrzenych wysp prowincji Fujian. Jiang Jieshi i jego centralny rzd
usunity z Nankinu rzdzi w Tajpej, majc nadrzdn pozycj nad wadzami
prowincji Tajwan z siedzib w Taizhong. Nienawi tajwaskich Chiczykw
do mniej wicej 2 milionw okupujcych" ich kontynentowcw" saba do
wolno. Jednake z czasem urodzeni na Tajwanie Chiczycy uzyskali wikszo
zarwno w partii, jak i w wojsku. Niezalenym politykom tajwaskim pozwo
lono zaj stanowiska burmistrzw gwnych miast. Mniejsze partie, poczt
kowo zwalczane, zostay w kocu dopuszczone do wyborw. Jiang Jieshi zmar
w roku 1975 i zastpi go na stanowisku przewodniczcego partii i premiera
jego syn, Jiang Jingguo. Przed swoj mierci w 1988 Jiang Jingguo znis stan
wyjtkowy (obowizujcy przez czterdzieci cztery lata), zezwoli na p o d r
owanie do ChRL i zliberalizowa polityk wewntrzn. Jego nastpc zosta
Tajwaczyk, ktry studiowa w Japonii i Stanach Zjednoczonych. Osignito
pewien stopie pluralizmu.
Porwnanie Tajwanu z ChRL utrudniaj rozmiary tych krajw. Kada
z prowincji ChRL, gdyby miaa tak korzystn jak Tajwan koncentracj japo
skich, amerykaskich i innych zagranicznych inwestycji, wysoki poziom higieny,
owiaty publicznej i kwalifikacji, nowoczesn infrastruktur komunikacji, ban
kw, cznoci i tak dalej, mogaby osign rwnie due sukcesy (najbliszy
tego jest Guangdong), gdyby nie jeden fakt geograficzny: prowincja Tajwan jest
wysp i broniy jej kolejno marynarka brytyjska, japoska i amerykaska. Nie
przeya inwazji po roku 1947 ani nie oboono jej podatkami na pokrycie po
trzeb innych prowincji. Jiang Jieshi utrzyma kierownictwo i by zwolennikiem
rozwoju, a nie rewolucji. ChRL natomiast, jak zobaczymy, utrzymywana bya
za wszelk cen pod kontrol centraln, a jednoczenie rewolucjonizowana
przez masowe ruchy inspirowane agresywn ideologi. Brzemi rzdzenia lud
noci, ktrej liczba wzrosa z 500 milionw do 1,2 miliarda, zamieszkujc cay
subkontynent, jest wiksze od brzemienia tego, kto rzdzi 20-30 milionami lu
dzi na niezbyt wielkiej wyspie. Ci, ktrzy chc porwnywa Tajwan z ChRL,
musz pamita o tych faktach; trudno mwi o dokonywaniu sensownych
porwna, poniewa fakty s tak rne.

Cz IV

Chiska Republika Ludowa


1949-1991

Z punktu widzenia KPCh, w odrnieniu od punktu widzenia chiskiego


ludu, pierwsze osiem lat Republiki Ludowej - od padziernika 1949 roku do
koca 1957 - by to twrczy okres odbudowy, rozwoju i innowacji. Po tym
obiecujcym pocztku nadeszy dwa okresy klski i wielkiego chaosu wrd
ludu: pierwszy, Wielki Skok w latach 1958-1960, po ktrym nastpi okres
poprawy ekonomicznej w latach 1961-1965; i drugi, Rewolucja Kulturalna od
1966 do mierci Mao Zedonga w roku 1976. W pierwszej i trzeciej fazie mie
limy do czynienia z rozwojem ekonomicznym pod kierownictwem KPCh i jej
zdolnych organizatorw i administratorw. Faza druga i czwarta to jednak
okres dominacji Mao Zedonga.
Zacznijmy od konsolidacji kontroli politycznej przez KPCh w latach
1949-1953, a nastpnie okresu przeksztace ekonomicznych socjalistycz
nego" (skolektywizowanego) rolnictwa i industrializacji w sowieckim stylu w la
tach 1954-1957. Od roku 1958 ludno pracujca w rolnictwie zorganizowana
zostanie w system produkcyjny, ktry utrzyma si przez dwadziecia lat, a do
mierci Mao w 1976. Gwatowne ekscesy maoistowskiej Rewolucji Kulturalnej
tak powanie zraziy gwne odamy chiskiego spoeczestwa, e dziesicio
lecie 1966-1976 nazwano dziesicioma straconymi latami".
W latach siedemdziesitych otwierano stopniowo uniwersytety i wraz
z ostatecznym przejciem wadzy przez Deng Xiaopinga pod koniec roku 1978
rozpocza si era konsolidacji i rozwoju pod hasem czterech modernizacji"

320

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

(w rolnictwie, przemyle, nauce i technice oraz obronnoci). Szczyt reform


w dziesicioleciu 1978-1988 odznacza si bdzie zrnicowaniem opinii, burz
liwymi debatami i niekiedy bezskutecznymi prbami kontrolowania rozwoju
gospodarczego i nadawania mu okrelonego kierunku. W kocu stanie si
oczywiste, e rzd centralny i partia pracujc razem nie b d mogy kontro
lowa materialnego postpu chiskiego ludu. Instrumenty wadzy byy wystar
czajce dla celw represji, ale znacznie mniej nadaway si do zapewnienia
przewodnictwa w nowoczesnym wiecie. Losy Chin zalee bd od politycz
nych organizatorw i ich umiejtnoci zjednywania do wsppracy nowoczenie
wyksztaconej inteligencji, naukowcw w dziedzinach ich specjalizacji oraz pi
sarzy i artystw w ich twrczej reakcji na problemy spoeczne i kulturalne. Tak
wic system polityczny znalaz si w centrum zainteresowania. Hasem staa si
demokracja" w opozycji do czterech gwnych zasad dyktatury KPCh. Fiasko
gospodarki nakazowej, ktra nie potrafia zapewni produkcji wystarczajcej
na pokrycie potrzeb ludnoci, doprowadzio do prby naladowania elemen
tw gospodarki rynkowej, lecz z mieszanymi skutkami.
Po dziesiciu latach reform, od roku 1978 do 1988, KPCh stwierdzia
w roku 1989, e prby powrotu do dawnego systemu s bezskuteczne. Do
roku 1991 rozwj prowincji postpowa szybko i tylko nominalnie zaleny by
od polece centrali.

Rozdzia 18

Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi

Tworzenie nowego pastwa 1949-1953


Kontrola nad ludem sprawowana przez wadcw i biurokracj bya zwy
kle w pastwie chiskim fundamentem pokoju, porzdku, dobrobytu i potgi.
Za swoich rzdw KPCh skuteczn kontrol sprawowa miaa poprzez indok
trynacj ideologiczn i samoczynn motywacj strachu i nadziei wrd ludu.
Zabija trzeba bdzie tylko tyle, eby ewentualno wprowadzenia terroru sta
nowia stale realn grob.
Tak jak Mandurowie, ktrzy zaoyli swoje krlestwo w poudniowej Man
durii i kooptowali chiskich administratorw, zanim w roku 1644 i w latach
nastpnych dokonali podboju Chin, podobnie KPCh utworzya rzd w p
nocnych i w pnocno-wschodnich Chinach w trakcie prowadzenia wojny do
mowej. Pod przewodnictwem Mao, bdcego obecnie niezaprzeczalnym przy
wdc zarwno w zakresie teorii, jak i strategii, kierownictwo KPCh dzia
ao jako zesp, dyskutujc nad kwestiami politycznymi w Biurze Politycznym
i dostosowujc centralne dyrektywy do warunkw lokalnych. Wszyscy wybitni
dowdcy, Peng Dehuai, L i n Biao, Nie Rongzhen i Chen Y i , pracowali od
wielu lat z Mao Zedongiem i Zhou Enlaiem. Budowniczowie partii, jak Liu
Shaoqi i Deng Xiaoping, dziaali w organizacji ju w Yan'anie. By to wypr
bowany i zwarty zesp ludzi.
Najpierw Armia Ludowo-Wyzwolecza obja swoj kontrol poudniowe
i poudniowo-zachodnie Chiny jako nowo wyzwolone tereny (zob. Mapa 24.).
Kraj podzielono na sze wojskowych rejonw administracyjnych i w poczt-

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

kowej fazie zarzdzay nimi komisje wojskowe, ktre zniesiono w roku 1954.
KPCh uwaaa, e uzdrowienie gospodarki i mobilizacja ludu potrwa trzy lata,
zanim bdzie mona przystpi do transformacji spoeczestwa.
Pierwsz decyzj byo pozostawienie na stanowiskach wikszoci lokalnych
urzdnikw guomindangowskich. Ten dawny personel otrzymywa w dalszym
cigu pensje i wykonywa swoje obowizki. Ostatecznie w gr wchodziy ja
kie 2 miliony osb, a KPCh wwczas miaa maksymalnie 750 tysicy ludzi
mogcych przej ich prac.
Nastpnym krokiem byo opanowanie inflacji przez skoordynowane uy
cie kilku instrumentw: 1. dziki przejciu caego systemu bankowego zyskano
kontrol nad wszystkimi kredytami; 2. dziki ustanowieniu na terenie caego
kraju stowarzysze handlowych w zakresie wszystkich gwnych towarw zy
skano kontrol nad towarami; 3. dziki wynagradzaniu personelu w kate
goriach koszyka rynkowego, to znaczy obliczania pensji nie w pienidzach,
lecz w podstawowych artykuach konsumpcyjnych - tyle ziarna, tyle oleju, tyle
ptna i tak dalej - uspokojono og spoeczestwa. Tak wic uniezaleniajc
indywidualn pensj od inflacji i tworzc w ten sposb stabiln podstaw dla
handlu, zrwnowaono obrt dbr i pienidza, a inflacj obniono do mniej
wicej 15 procent rocznie. By to dosownie ratunek dla ludzi yjcych z pensji.
Odbudowa kolei i wznowienie eglugi parostatkw nie stwarzay wikszych
trudnoci logistycznych, ale zaangaowanie si chiskich komunistw w wojn
koreask zaledwie w rok po zdobyciu wadzy wydawao si w owym czasie kro
kiem ryzykownym. W padzierniku 1950 roku chiscy ochotnicy" zaskoczyli
i rozgromili Amerykanw zbliajcych si do rzeki Yalu stanowicej granic
chisko-koreask. C h R L wysaa do Korei razem wziwszy ponad 2,3 min
onierzy, stanowicych mniej wicej dwie trzecie armii, artyleri, lotnictwo
i wszystkie posiadane czogi. Amerykanie dziki swojej sile ogniowej zadali
oddziaom chiskim do czerwca roku 1953, to jest do zawarcia rozejmu, ol
brzymie straty. Mimo pewnej pomocy ze strony Moskwy wojna ta powanie
nadszarpna chiskie zasoby. Z drugiej strony bya uyteczna przy reorga
nizowaniu spoeczestwa. Publiczna kampania pod hasem Przeciwstawi si
Ameryce, pomaga Korei" sankcjonowaa rygory czasw wojennych - podob
nie jak przedtem wojna japoska i wojna domowa - w imi ktrych mona
byo dokona drastycznej reorganizacji spoeczestwa.
W pocztkowej fazie po roku 1949 w miastach zapanowaa euforia zwi
zana z rosncym zaufaniem do KPCh. Oto zwyciska armia zoona z wiejskich
chopakw, zdyscyplinowanych, grzecznych i chtnych do pomocy, a na prze
ciwlegym biegunie grabicy i gwaccy onierze z oddziaw warlordw, a na
wet odchodzcy narodowcy. Oto ofiarny rzd, ktry rzeczywicie porzdkowa
sprawy - zajmowa si nie tylko ciekami i ulicami, lecz take ebrakami, pro
stytutkami i drobnymi przestpcami, ktrych wyapywano i resocjalizowano.

Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi

323

Oto nowe Chiny, z ktrych mona byo czu si dumnym, ktre opanoway in
flacj, zniosy przywileje cudzoziemcw, zlikwidoway palenie opium i korupcj
i zachciy spoeczestwo do wielorakiego gromadnego dziaania przy robotach
publicznych, w zwalczaniu analfabetyzmu, chorb, brataniu si z najniszymi
warstwami i studiowaniu Nowej Demokracji i myli Mao Zedonga. Wszyst
kie te dziaania otwieray nowe drzwi przed idealistycznie nastawion i am
bitn modzie, ktra dopiero pniej si przekonaa, e owa Ziemia Obie
cana zasadza si na systematycznej kontroli i manipulacji. Stopniowo KPCh
spenetrowaa spoeczestwo, ustanowia wzorce zachowa, okrelia mylenie
i ukrcia indywidualne odchylenia.
W podobny sposb wyzwolono kobiety spod mskiej i rodzinnej domi
nacji - przynajmniej w teorii. Nowe prawo maeskie dawao takie same
prawa onie jak mowi i umoliwiao rozwd. Wydawao si, e to nowe
jutro dla kobiet. Dopiero pniej si okazao, e wyzwolone kobiety stay si
pracownicami na penych etatach, ale wycznie na gorzej patnych posadach.
A tymczasem nadal odpowiaday za dom, w znikomym stopniu miay dostp
do rodkw antykoncepcyjnych i jak zwykle byy obiektem gwatw ze strony
mczyzn. Wobec braku lodwek musiay wystawa bez koca w ogonkach,
eby kupi artykuy codziennego uytku.
Zanim KPCh moga przystpi do prby przeksztacenia ycia ekonomicz
nego i spoecznego mas, stana wobec koniecznoci stworzenia nowej ad
ministracji, ktrej mogaby powierzy przeprowadzenie rewolucji, poniewa,
gdy nowe kadry KPCh przenikay do administracji rzdowej, pozostawiono na
stanowiskach przedsibiorcw, jak rwnie guomindangowskich urzdnikw.
Najpilniejszym zadaniem stao si wic dokonanie czystki i usprawnienie sa
mego aparatu rzdowego. Obiektem Kampanii Trzech Anty (przeciwko korup
cji, marnotrawstwu i biurokratyzmowi) prowadzonej w latach 1951-1952 byli
urzdnicy w rzdzie, w przemyle i w partii. Rwnoczesna Kampania Piciu
Anty atakowaa klas kapitalistw, ktrych pocztkowo zostawiono w spokoju.
Prawie kadego pracodawc mona byo postawi przed sdem pod zarzu
tem przekupstwa, uchylania si od podatkw, kradziey majtku pastwowego
czy wykradania gospodarczych tajemnic kraju. Chodzio o wzicie pod kon
trol fabryk i wycinicie kapitau z kapitalistw. Wielu z nich wyelimino
wano w atmosferze terroru, niektrym pozwolono dalej funkcjonowa jako
pracownikom pastwowym.
Posunicia te umoliwiay dwa mechanizmy. Pierwszym by nowy zjedno
czony front, ktry utworzono w roku 1949, powoujc Ludow Polityczn R a d
Konsultatywn Chin jako przewodni, cho doradczy, organ publiczny, skada
jcy si zarwno z czonkw partii, jak i z przywdcw niekomunistycznych.
Wsplny Program zaaprobowany przez ni w roku 1949 wzywa do stopnio
wego postpu. W utworzonym rzdzie pocztkowo na czele wikszoci mi-

324

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

nisterstw stali ludzie spoza KPCh. Oznaczao to mobilizacj talentw, ktre


zostan stopniowo zastpione, gdy KPCh bdzie ju dysponowa kompetent
nym personelem.
Drugim mechanizmem byy masowe kampanie, ktre wykorzystyway
struktur masowych organizacji. Robotnicy, modzie, kobiety i pracownicy
umysowi - wszyscy do nich wstpowali. Oglnokrajowa struktura administra
cyjna kadej z organizacji moga dotrze do swoich czonkw, gdy uruchamiano
kampani. Tak wic wczesne kampanie eliminowania kontrrewolucjonistw,
przeciwstawiania si Ameryce i pomagania Korei oraz Kampanie Trzech Anty
i Piciu Anty zapewniy poszerzon struktur, ktra pozwalaa obj swoim za
sigiem wszystkich Chiczykw zamieszkaych w miastach. Kampanie nie tylko
demaskoway i likwidoway ofiary o wtpliwej uytecznoci lub lojalnoci, lecz
take ujawniay zdolnych aktywistw, ktrych mona byo zwerbowa do KPCh.
W roku 1947 KPCh miaa 2,7 miliona czonkw, a w roku 1953 ju 6,1 miliona.
Podczas gdy w miastach i w nowoczesnej gospodarce posuwa si na
przd ten stopniowy, cho przerywany i czsto przeraajcy proces konsoli
dacji, na wsi przebiega paralelny proces - kampania reformy rolnej. Kampa
nia ta, majca okreli przynaleno klasow wszystkich wieniakw, detronizowaa wielkich wacicieli ziemskich i wynosia w gr bezrolnych chopw.
W pnocnych i pnocno-wschodnich Chinach, ktre znajdoway si w rkach
komunistw, reform t przeprowadzono ju w zasadzie przed rokiem 1949.
Natomiast objcie reform roln wikszej czci obszaru poudniowych Chin
w rejonie Yangzi byo zadaniem o przeraajcych rozmiarach. Po wojskowej
pacyfikacji we wsiach pojawiay si zespoy robocze i organizoway chopw,
eby atakowali i rozprawiali si z wacicielami ziemi. W tej fazie bogatych
chopw nie atakowano, lecz tymczasowo obaskawiano. Ich zrnicowany sta
tus waha si od poziomu obszarnika do poziomu biedoty wiejskiej. Publiczne
procesy, masowe oskarenia i egzekucje tworzyy atmosfer terroru. Szacunki
si rni, ale zabito z pewnoci kilka milionw ludzi.
Nastpnym krokiem byo przyjcie w roku 1954 konstytucji, ktra zast
pia Wsplny Program i niespodziewanie szybko zakoczya faz Nowej De
mokracji w rozwoju Chin. Konstytucja ta wzorowaa si w sposb istotny na
konstytucji radzieckiej wprowadzonej przez Stalina w roku 1936. Miaa przy
nie wzmocnienie Rzdowej Rady Administracyjnej i jej pidziesiciu kilku
ministerstw. Administracja pastwowa staa si organem wykonawczym par
tii. Koordynacj zapewniao podwjne czonkostwo. Tak wic Zhou Enlai trzeci w hierarchii po Mao Zedongu i L i u Shaoi - by premierem i jedno
czenie czonkiem Biura Politycznego. Jedn z rzeczy nie majcych odpowied
nika w konstytucji radzieckiej byo ustanowienie przewodnictwa pastwowego,

Ustanowienie kontroli nad pastwem

i wsi

325

ktre dziery Mao Zedong - echa dawnej wadzy cesarskiej. Zacz ju po


wstawa pastwowy kult Mao, eby zaspokoi istniejc wrd Chiczykw
potrzeb posiadania jednego autorytetu.
W odrnieniu od Zwizku Radzieckiego wojsko i organy bezpieczestwa
publicznego podporzdkowane byy na og partii. Armia podlegaa Komisji
Spraw Wojskowych, na ktrej czele sta Mao, a siy bezpieczestwa kontrolo
waa partia oraz ministerstwo. Inaczej mwic, nie pozwolono na to, by tajna
policja staa si odrbnym pionem wadzy czy niezalenym krlestwem, jak za
rzdw Stalina, kiedy to moga terroryzowa reszt administracji oraz zwykych
ludzi. Podobnie te wojsko nie stanowio odrbnej formacji jak w czasach Jiang
Jieshi, gdy guomindangowska Komisja Spraw Wojskowych utworzya minister
stwa rywalizujce zarwno z parti, jak i z rzdem.
Niemniej wojsko z samej swojej natury tworzyo odrbn organizacj.
Mimo e wielu wojskowych naleao do partii, wpyw komisarzy politycznych,
ktrzy dzielili dowdztwo z korpusem oficerskim, stopniowo si zmniejsza,
w miar jak wzrastaa rola profesjonalizmu. Wojsko stosowao swj wasny sys
tem personalny (nomenklatura), ktry by nadzorowany przez odpowiedni wy
dzia Komisji Spraw Wojskowych, i nie podlega szczegowej kontroli ze strony
Komitetu Centralnego KPCh. Wydzia polityczny KSW nie by te nadzoro
wany przez wydzia propagandy KC. KSW podlegao kilka ministerstw prze
mysu maszynowego, miaa ona wasny transport i czno, lotniska i porty,
fabryki i instytuty badawcze oraz faktycznie wasny budet, ktrego nie re
widowaa Rada Pastwa.
A zatem jedno Chin zostaa zachowana jak za czasw Jiang Jieshi, dziki
temu, e parti, rzdem i armi kierowa jeden czowiek. Andrew Nathan
zwraca uwag, e jedynymi osobami, ktre, jak si okazao, mogy bezpored
nio zagrozi Mao Zedongowi, byli jego zastpcy w Komisji Spraw Wojskowych
(Peng Dehuai i Lin Biao). W roku 1954 jednak wadz koncentrowa Stay
Komitet Biura Politycznego Komitetu Centralnego Partii.
Zgodnie z zasad pionowego podporzdkowania, ministerstwa kontrolo
way biura niszych szczebli, podczas gdy koordynacja pozioma miaa ewentual
nie zosta wypracowana na poszczeglnych poziomach terytorialnych. Tymcza
sem ustanowiono wedug wzorw radzieckich szereg Ludowych Zgromadze
na poziomie prowincji i jeszcze niej. Kade z nich wybierane byo z jed
nej listy kandydatw wystawianej przez zgromadzenie bezporednio wysze od
niego i w zwizku z tym odpowiedzialne bardziej wobec tych w grze ni tych
na dole. Tym pionem wadzy rzdzio Oglnochiskie Zgromadzenie Ludowe,
ktre zbierao si co roku, eby wysucha sprawozda i zatwierdzi polityk.
Niekomunistyczni czonkowie nadal byli w nim widoczni, jednake organ ten
nie dysponowa wadz, bdc jedynie ciaem uprawnionym do dyskusji. Rz
dziy gwnie komitety partyjne na wszelkich szczeblach wadzy.

326

Chiska Republika Ludowa 1949-1991


Kolektywizacja rolnictwa

Nastpnym osigniciem KPCh po skonsolidowaniu wadzy pastwowej


staa si kolektywizacja rolnictwa. W Zwizku Radzieckim na pocztku lat
30-tych miejskie kadry wyruszay na wie, eby atakowa i likwidowa bogatych
chopw (kuakw), ktrzy bronili si, wyrzynajc ywy inwentarz, buntujc si
i generalnie odmawiajc wsppracy. Kolektywizacja w ZSRR spowodowaa
niezmierne zniszczenia. W Chinach natomiast KPCh, od wczesnych lat or
ganizacja wiejska, bliska wsi i uzaleniona od niej, wiedziaa, jak stopniowo
przyblia si do ostatecznego celu.
( W pierwszej fazie naleao wczy chopw do zespow pomocy wza
jemnej, w drugiej utworzy Rolnicze Spdzielnie Produkcyjne, ktre nie tylko
miay przej ich ziemi i sprzt, lecz take proporcjonalnie do tego wypa
ca im zyski. Ten drugi krok przeciwdziaa oporowi ze strony bogatych cho
pw, poniewa ich pozycja nie bya zagroona, a nawet pocztkowo si po
lepszya. Reforma odebraa wasno ziemi zaledwie 2,6 procenta obszarnikw
i pozostawia wikszo chopw (drobnych plantatorw i wacicieli) na miej
scu, a wic sytuacji nie ustabilizowaa. Prywatna wasno zostaa po prostu
wzmocniona, poniewa ziemi obszarnika przydzielono poprzednim jej dzier
awcom i bezrolnym wieniakom. Na pocztku lat 50-tych mona byo nadal
prywatnie kupowa i sprzedawa ziemi, tote mogo nadal istnie zamoniej
sze chopstwo. Dzi na ten okres po zwycistwie KPCh mona patrze jak na
miesic miodowy, kiedy wzrost handlu, produkcji ubocznej, owiaty, maych
wiejskich zespow wzajemnej pomocy i spdzielni wydawa si obiecujcy.
Chopi nie mieli najmniejszej ochoty rezygnowa ze swojego prywatnego ma
jtku, choby tak skromnego.
Wkrtce jednak nastpia trzecia faza uspdzielczania, ktra oznaczaa
przejcie z niszego poziomu Rolniczych Spdzielni Produkcyjnych na po
ziom wyszy, prawdziwie kolektywny - wszyscy chopi mieli otrzymywa wyna
grodzenie za prac niezalenie od wkadu majtku, sprztu, ywego inwenta
rza i ziemi. Gwatowne domaganie si przez Mao Zedonga przejcia na ten
wyszy etap wywoao dyskusj w szeregach KPCh i miao wielu przeciwni
kw. Podczas drugiej fazy kolektywizacji, kiedy w ramach reformy rozdzielano
posiadoci obszarnikw, niektrzy wieniacy uciekali si do aktw przemocy
w atmosferze terroru. KPCh wypatrzya i zwerbowaa miejscowych aktywistw,
i to na skutek ich zorganizowanej gorliwoci trzecia faza kampanii kolektywizacyjnej przybraa na sile. W latach 1954-1956 uspdzielczenie wyszego
szczebla przebiegao szybciej, ni wielu przypuszczao, i nominalnie zostao
zakoczone. Rolnicza Spdzielnia Produkcyjna (RSP) wyszego szczebla za
zwyczaj obejmowaa cz lub ca wie. Od roku 1958 do 1978 jednostki te

Ustanowienie kontroli nad pastwem

i wsi

327

nosiy nazw zespow produkcyjnych". Stanowiy najniszy poziom trzypo


ziomowej struktury: zespoy produkcyjne tworzyy brygady, a brygady w roku
1958 utworzyy komuny.' ChRL stworzya aparat rolny, o jakim nawet si nie
nio rzdowi guomindangowskiemu.
Poniewa w ChRL pastwo penetrowao ludno a do poziomu rodziny,
ktra teraz wchodzia w skad RSP, a pniej zespou produkcyjnego, organiza
cja wsi osigna zatem taki poziom wszechstronnoci, jakiego nigdy w historii
Chin nie prbowano uzyska. W efekcie rolnik nie posiada ju ziemi, nie
dzierawi jej ani nie dysponowa swoj prac i jej produktem. Nadano mu
okrelony status klasowy i zmuszono do uczestniczenia w pracach, zebraniach
i w innej kolektywnej dziaalnoci, od ktrej zaleao jego utrzymanie. Musia,
eby przey, ucieka si do pochlebstw, kamstw, zdrad, rezygnacji z dawnych
nadziei i lojalnoci i do innych praktyk typowych dla pastwa policyjnego.
Co kryo si za oficjalnym powodzeniem kolektywizacji? Po dziesiciu la
tach bada w pewnej wiosce (Wugong), pooonej o jakie 190 kilometrw
na poudnie od Pekinu, zespoowi pod kierownictwem Edwarda Friedmana,
Paula G. Pickowicza, Marka Seldena i Kay A n n Johnson (1991) udao si
wreszcie zyska zaufanie i dokumentacj od gwnych osb dziaajcych na
miejscowej scenie. Zarejestrowali oni dugotrwa, przewlek, coraz bardziej
zacit i ostatecznie wyniszczajc walk z nowoczesnym rodzajem paszczy
zny pod nadzorem partii.
Najistotniejszym wydarzeniem byo wyonienie si ze spoecznoci chop
skiej nowej elity w osobach aktywistw (kadr) organizacji partyjnej. To nowe
chopskie przywdztwo miao charakter samozwaczy - ambitni, energiczni
modsi ludzie znaleli okazj do awansu w nowej strukurze wadzy. Inaczej ni
w Ameryce, gdzie istnieje demokratyczny egalitaryzm i wielo szans, owi nowi
mocodawcy wyspecjalizowali si w tworzeniu guawci (ukadw lub koneksji),
przypochlebianiu si zwierzchnikom i autorytarnym wyzyskiwaniu - w trady
cyjnie chiskim stylu - stojcych niej. Te nowe kadry, kierujce si wybitnie
politycznymi dyrektywami w kadym dziaaniu, instynktownie dyy do osi
gnicia statusu, wadzy i prerogatyw, ktre odrniyby je od mas i pozwoliy im
si okopa jako nowej lokalnej elicie. Posugujc si frazesami ideologicznymi,
podlizujc protektorom, korzystajc z funduszy publicznych jako normalnych
upw na urzdzie, rzadko kiedy krpowali si konfucjask trosk o lud czy
wiat wizj potrzeb narodowych czy dobra publicznego.
w nominalny sukces w kolektywizacji sawiono jako olbrzymi krok na
drodze ku gospodarczemu dobrobytowi wsi. W gruncie rzeczy bya to jednak ze
strony pastwa ostateczna penetracja gospodarstwa wiejskiego, upolitycznienie
ycia chopw, by mc je skutecznie kontrolowa.

328

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Kolektywne rolnictwo w praktyce


W cigu dwudziestu lat, od roku 1958 do 1978, 70 lub 80 procent ludnoci
wiejskiej w Chinach zostao poczonych ppowin z nowym pastwem. Jak
pisze Jean C. Oi (1989), cho rewolucje komunistyczne mogy przeksztaci
struktur wadzy, to jednak nie mogy zmieni podstawowej kwestii polityki
chopskiej: jak bdzie si dzieli plony". To zagadnienie stao si staym cen
tralnym punktem relacji chopa i pastwa. Opowie o tym, jak KPCh zapew
nia dostawy zboa, eby wyywi rosnce miasta i pomc sfinansowa rozwj
przemysu, to gwny wtek ery maoistowskiej.
Struktura kolektywizacji rolnictwa zostaa zwieczona w roku 1958 usta
nowieniem komun. Sama skala tej operacji, o wiele wiksza ni potrafi to so
bie wyobrazi znaczna cz postronnych obserwatorw, ukazuje specyficzne
chiskie moliwoci. Kiedy w roku 1958 ukoczono tworzenie struktury kolek
tywizacji, indywidualnego rolnika podporzdkowano szeciu szczeblom admi
nistracji - na szczycie byy wadze prowincji, nastpnie wadze prefektury, po
wiatu, komuny, brygady i zespou produkcyjnego. W 2 tysicach powiatw
znajdowao si 70 tysicy komun. Wielko komuny daa si porwna na og
z wielkoci dawnej standardowej spoecznoci rynkowej. W owych 70 tysi
cach komun byo 750 tysicy brygad, a kada z nich miaa mniej wicej wielko
wsi i okoo 220 gospodarstw, czyli prawie 1000 osb. Poniej brygad byo 5 mi
lionw zespow produkcyjnych, z ktrych kady obejmowa 33 gospodarstwa
lub 145 osb (zob. Tabela 6.).
Ponad ca t struktur pastwo ustanowio teraz monopol zboowy, do
starczajcy i rozprowadzajcy podstawowe zasoby ywnoci dla caego kraju.
Pastwo regulowao ceny zb i mwio rolnikowi, co i ile ma produkowa.
Z perspektywy historycznej by to szczyt umiejtnoci kierowania naw pa
stwow - znakomite zastosowanie pradawnej chiskiej sztuki organizowania
chopw i manipulowania nimi przez pastwo za porednictwem lokalnych
urzdnikw.
Wieniacy otrzymywali swoje przydziay zboa za okazaniem wiadectwa
domowej rejestracji z wyszczeglnionym miejscem zamieszkania. Jeli poje
chali do innego regionu, przydziau nie dostawali. Tak wic od chwili zamkni
cia wolnych rynkw zboowych rolnicy na og nie mogli podrowa, zostali
przywizani do ziemi i uzalenieni aprowizacyjnie od zespow produkcyjnych,
w ktrych pracowali. Paradoksem byo to, e rewolucyjne pastwo ustanowi
wszy swoj legalno poprzez wyzwolenie chopa spod systemu dzierawy rolnej
i innych przymusw, teraz przycisno go jak nigdy przedtem. Pastwo stao si
najwyszej rangi posiadaczem ziemi i dysponujc legitymacj, poddawao pr
bie swoj sztuk kierowania naw pastwow.

329

Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi

Tabela 6.
Jednostki administracji rolnej i ich przecitne
charakterystyki w latach 1974 i 1986
Rolnictwo skolektywizowane 1974

Rolnictwo rodzinne 1986

Komuna (gongshe) (70 000)


2033 hektary
15 brygad produkcyjnych
3346 gospodarstw
14 720 osb
100 zespow produkcyjnych

Gmina (xiang/zhen) (71 521)


1317 hektarw*
12 wsi
2737 gospodarstw
11 886 osb

Brygada (shengchan dadui) (750 000)


133 ha
220 gospodarstw
980 osb
7 zespow produkcyjnych

Wioska (cu) (847 894)


111 ha*
231 gospodarstw
1002 osoby

Zesp (shengchan xiaodui) (5 milionw)


33 gospodarstwa
145 osb
20 ha

Maa Grupa Wiejska (cun xiaozu)


organizacja
nieregularna

rda: Tabela przedrukowana z: Jean Oi, State and Peasant in Contemporary China:
The Political Economy of Yillage Government, University of California Press, 1989, s. 5.
* Dane te nie obejmuj 20 630 000 ha ziemi uprawianej przez pastwowe gospo
darstwa rolne.
Pastwo podjo to wyzwanie, dokonujc bardzo sprytnej dwuetapowej
sztuczki. Najpierw utrzymywao podatek rolny na poziomie minimalnym. Po
cztkowo wynosi on okoo 10 procent zbiorw i stopniowo zosta obniony do
okoo 4,5 procent. Nikt nie mg zatem twierdzi, e chop jest ciko opo
datkowany". Nastpnym krokiem byo ustalenie poziomu, powyej ktrego to,
co zebrano, stawao si nadwyk", a wwczas proszono kady zesp pro
dukcyjny o odstpienie zboa (gwnie ryu lub pszenicy) pastwu po niskiej
i staej pastwowej cenie. Ktry zesp moe da najwicej przewodniczcemu
Mao? Rolnik, jeli by odpowiednio atwowierny, a takich nie brakowao, mg
uwaa si za dobroczyc, a nie za chopa paszczynianego!
Zbiory dzielono nastpujco: najpierw pacio si pastwu podatek rolny,
nastpnie odkadano na bok trzy nie podlegajce podziaowi fundusze", prze
znaczone na przyszoroczne ziarno, na pasz dla zwierzt i na przydziay zboa,

330

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

udzia kadego wieniaka, ktry przekazywa mu kolektywny waciciel zboa,


jego zesp produkcyjny. Przydzia by czciowo podstawowym przydziaem na
osob, a czciowo zboem obrachunkowym (zazwyczaj pacono za nie w go
twce) za wykonan prac. (Stosunek midzy przydziaem na gow a racj
obrachunkow wynosi zazwyczaj 7 do 3.) Punkty obrachunkowe stanowiy za
cht do dodatkowej pracy. Oglny przydzia zboa dla kadej osoby wyzna
czono na poziomie minimum yciowego, ale, jak wskaza Jean O i i inni, chi
ska norma okrelajca ten poziom przewiduje znacznie mniej zboa ni normy
midzynarodowe, ustalone przez organizacje pomocy spoecznej. Minimalna
norma midzynarodowa przewiduje 1700-1900 kalorii dziennie, nadwyka"
za zaczyna si od 1900-2100 kalorii dziennie. W Chinach te liczby byy wy
ranie nisze, tak wic poziomy uwaane na wiecie za nisze od minimum
yciowego w Chinach uwaano za wysze od poziomu nadwyki".
Uznajc pozosta cz zbiorw za nadwyk", maoistowskie Chiny przy
gotoway grunt do wykupywania jej od producentw. Ogln ilo zboa prze
znaczonego do sprzeday pastwu ustalay wysze szczeble szeciopoziomowej biurokracji ponad zespoem produkcyjnym. Wyznaczone przez siebie iloci
otrzymywa kady jej szczebel a do poziomu komuny i kadr brygady, ktre
nadzoroway ostateczne przyjcie zobowizania przez zespoy produkcyjne.
W owym do ponurym procesie gwn rol gra kierownik zespou, miej
scowy wieniak, zazwyczaj czonek partii, wyznaczany do tej funkcji na lata.
Majc wadz nad zespoem, musia wspzawodniczy z innymi kierownikami,
targujc si i politykujc, tak by skoni swj zesp do wyprodukowania, a na
stpnie odsprzedania czci nadwyki" pastwu po cenie przez nie ustalonej
i niszej od rynkowej. Kierownik zespou funkcjonowa zatem jako kocowe
ogniwo w systemie zdobywania zboa i poredniczy midzy podwadnymi ze
swojego zespou a kierownictwem brygady. Funkcja ta jest tak stara jak dzieje
Chin i ogniskuje polityk roln i stosunki midzyludzkie na wsi. Naturalnie
kierownik zespou wpltany by w relacje patrona i klientw z innymi oso
bami zarwno szczebla wyszego, jak i niszego. W gr wchodziy jego ko
neksje (guanxi). To tu wanie nieuchronnie pojawiaa si korupcja i czsto
bujnie rozkwitaa.
Wojna midzy rolnikami a poborcami podatkowymi bez wtpienia wyprze
dza wojn pci i jest co najmniej rwnie subtelna i skomplikowana. W ope
racjach na dwa fronty - przeciwko zespoowi i przeciwko zwierzchnikom kierownik zespou mg pozyska wspprac swoich ludzi w przeciwstawia
niu si narzuconym przez pastwo zadaniom. Faszowanie rachunkw, a na
wet prowadzenie podwjnej ksigowoci, zanianie danych w sprawozdaniach,
zawyanie wydatkw, dostarczanie zboa po zmierzchu, eby nie zostao zare
jestrowane, ukrywanie pewnych iloci ziarna na skutek niezbierania pokosia
z pl i karmienie nim zwierzt, ukrywanie nowych pl przed inspektorami

Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi

331

- stosowano setki forteli, eby oszuka kierownictwo brygady. Jednoczenie


starano si utrzymywa z nimi serdeczne stosunki, a nawet prbowano wytwo
rzy pewnego rodzaju moralne zobowizania, zapraszajc na przyjcia, dajc
prezenty i wywiadczajc przysugi. Opowieci o tym, jak zesp przechytrzy
kierownictwo brygady, brzmiay rwnie bohatersko jak wrd winiw legendy
o udanych ucieczkach z wizienia. Byy to nieczste wyjtki od elaznej reguy
systematycznej eksploatacji chopw przez kadr kierownicz.
Kierownik zespou mia rwnie do dyspozycji cay arsena metod, eby
zmusi podwadnych do wikszego wysiku. Trudno byo jednak utrzyma wy
soki poziom bodcw wrd rolnikw. Po mierci Mao Zedonga w roku 1976
stao si oczywiste, e strategia pastwa polegajca na uziemieniu" chopa, by
skuteczniej wymusza na nim zboe, nie okazaa si specjalnie skuteczna. Po
roku 1978, gdy dano rolnikowi wiksze moliwoci korzystania z owocw jego
pracy, produkowa znacznie wicej. Zanim jednak nadszed ten nowy dzie,
pozostawa pod kontrol partii i pastwa.

Pocztki industrializacji
Zwycistwo komunistw w roku 1949 zachcio do migracji ze wsi z powro
tem do miast. Liczba mieszkacw miast wzrosa gwatownie z mniej wicej
57 milionw w roku 1949 do niemal 100 milionw w 1957, a w roku 1960
ju 131 milionw. Na skutek trwajcej nadal migracji z terenw rolniczych
w miastach utrzymywao si wysokie bezrobocie a do momentu, gdy zarwno
pracownikw rolnych, jak i robotnikw przemysowych objto instytucjonaln
kontrol. Trudno oszacowa proletariat" Chin - robotnikw zatrudnionych
w przemyle - w okresie republiki, poniewa niewykwalifikowan si robo
cz rekrutowali po wsiach werbownicy wsppracujcy z kierownikami fabryk
w zwalczaniu zwizkw zawodowych. 60 procent przemysowej siy roboczej
w roku 1949 tworzyli wci rzemielnicy pracujcy we wasnym zakadzie.
Do roku 1957 wikszo z nich wchony miejskie spdzielnie rzemielni
cze, a tymczasem sia robocza si podwoia i wicej ni poowa jej praco
waa w fabrykach.
Stalinowski model industrializacji faworyzujcy przemys ciki kosztem
rolnictwa by nieodpowiedni dla Chin z powodu wielkiej przewagi wsi w go
spodarce. Jednake wczesnoindustrialne cele zostay osignite i pojawia si
ju mentalno skoku" w prbach zsocjalizowania przemysu.
Monopolowi pastwa w przemyle sprzyja fakt, e guomindangowska Ko
misja Zasobw Narodowych ( K Z N ) obja ju kontrol dwie trzecie inwestycji
przemysowych Chin. W roku 1949 kierownictwo K Z N i 200 tysicy jej pracow
nikw pozostao na kontynencie. Pragnli budowa gospodark kontrolowan
na sposb radziecki przez pastwo i byli przeciwni amerykaskiemu modelowi

332

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

preferowania rozwoju przedsibiorstw mieszanych, pastwowo-prywatnych. In


ynierowie z K Z N przewodzili w C h R L kampanii na rzecz industrializacji a
do Wielkiego Skoku w roku 1958, ktry zapocztkowa proces odsuwania ich
od dziaalnoci, ukoczony przez Rewolucj Kulturaln po roku 1966.
Zamiast w cigu kilku lat poczy kapitalistyczne i pastwowe kierow
nictwo w przemyle, KPCh wzia jako wzr kolektywizacj, jak ju prze
prowadzia w rolnictwie. Pospieszna kampania kolektywizacyjna formalnie do
prowadzia do przejcia zarzdzania w przemyle, ale w praktyce elementom
kapitalistycznym musiano pozwoli na dalsze funkcjonowanie. Faktem byo bo
wiem to, e kadry, KPCh w caym kraju znay si o wiele lepiej na rolnictwie
ni na przemyle. Patriotyzm i ambicje osobiste skaniay tych ludzi do ustala
nia bardzo wysokich wskanikw w planach produkcyjnych i meldowania o ich
przekraczaniu, bez dbania o przemylany, stopniowy rozwj. Tak wic aktyw
no personelu rzdowego i partyjnego w przemyle staa si' nieracjonalna.
Kiedy zaczto opanowywa inflacj, podstawa wymiaru podatku zostaa
powikszona i dochody pastwa wzrosy z 6,5 miliarda yuanw w roku 1950 do
13,3 miliarda w roku nastpnym. Utrzymujcy si deficyt finansowano w 40 pro
centach obligacjami. Obligacje te nie opieway na jednostki pienine, lecz na
jednostki rwnowartoci produktw. Mogy by wkadem bankowym. Podczas
gdy dochd guomindangowskiego rzdu siga 5-7 procent produktu krajo
wego brutto, to w ChRL udzia w podziale wpyww podatkowych z produkcji
gospodarczej szacuje si na 24 procent w roku 1952 i 30 w 1957.
W procesie czenia prywatnego kapitalistycznego przemysu z przemysem
pastwowym stosowano dyskryminacyjne podatki i polityk kredytow, w re
zultacie czego sektor prywatny, ktry obejmowa wicej ni poow przemysu
w roku 1949, zmniejszy si do mniej ni jednej pitej. Lokalne rzemioso
pozostao natomiast gwnie w rkach prywatnych.
'Pierwszy Plan Picioletni w latach 1953-1957 uwaano w sumie za wielki
sukces. Dochd narodowy rs przecitnie o 8,9 procent. Produkcja rolna
miaa wzrosn o prawie 3,8 procent przy wzrocie ludnoci o blisko 2,4 pro
cent. W innych krajach rozwijajcych si wzrost gospodarczy siga przecitnie
2,5 procent. W Indiach wzrost gospodarczy w latach 50-tych by niszy ni
2 procent. ^Statystyki C h R L - na papierze - wydaway si imponujce. We
dug nich odsetek dzieci uczszczajcych do szk podstawowych podskoczy
z 25 do 50. Pace w miastach na og podniosy si niemal o jedn trzeci,
a dochd wieniakw o jedn pit.J
Inwestycje przemysowe w C h R L byy niemal takie same jak w Zwizku
Radzieckim podczas wymuszonej industrializacji, ktr rozpoczto w ro
ku 1928. W Chinach jednak w roku 1950 dochd narodowy na gow ludnoci
siga zaledwie 25-50 procent dochodu przypadajcego na osob w Zwizku
Radzieckim w roku 1928./KPCh przyjmujc radziecki model szybkiej industria
lizacji - faworyzujcy ciki przemys kosztem rolnictwa - zostaa wprowadzona

Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi

333

w bd przez fakt, e w Zwizku Radzieckim stosunek ludnoci do zasobw by


znacznie korzystniejszy, a uprzemysowienie przed rewolucj bardziej zaawan
sowane. Prawie poowa wszystkich inwestycji przemysowych w ChRL przypa
daa na 156 olbrzymich i niezwykle kapitaochonnych projektw realizowanych
przy pomocy Zwizku Radzieckiego. Z tych 156 radzieckich zakadw niemal
wszystkie zaliczay si do przemysu cikiego i zlokalizowane zostay w takich
orodkach w gbi kraju, jak Wuhan i Baotou na pnocy, eby uniezaleni
si od Szanghaju i Tianjinu na pobrzeu morskim.
Za uzalenienie si od pomocy radzieckiej pacono wysok cen. Kiedy
ChRL zainwestowaa jakie 25 miliardw yuanw podczas Pierwszego Planu
Picioletniego, Zwizek Radziecki zaoferowa swj udzia nie w formie sub
wencji, lecz tylko poyczek, mniej wicej po 600 milionw yuanw rocznie,
podlegajcych cakowitemu zwrotowi. Do Chin przyjechao okoo 10 tysicy ra
dzieckich specjalistw, a 28 tysicy Chiczykw szkolono w ZSRR, natomiast
radzieckie kredyty stanowiy jedynie okoo 4 procent wszystkich sum prze
znaczonych na chiskie inwestycje przemysowe. Oczywicie radziecka tech
nologia staa na wyszym poziomie ni chiska i w sumie zwizki z ZSRR
miay decydujce znaczenie.
Wszystkie te czynniki skoniy planistw przygotowujcych Drugi Plan Pi
cioletni w roku 1956 do wycignicia pewnych nader racjonalnych wnioskw.
Zgadzali si, e przemys ciki powinien otrzymywa wicej rodkw, ale po
stp na wsi bdzie istotny dla dugofalowego postpu w miastach. Planici
uwaali te, e wielkie fabryki bd w gbi kraju mniej efektywne ni niewiel
kie zakady przemysowe. Mae lokalne fabryczki, cho mniej technologicznie
zaawansowane, mog wykorzystywa miejscow si robocz i miejscowe mate
riay, obniy koszty transportu i rozpocz industrializacj wsi. Jednoczenie
planici pragnli mniejszego uzalenienia od pomocy radzieckiej. Ostatecz
nym bodcem sta si fakt, e kolektywizacja wsi nie przyniosa wyranego
wzrostu produkcji zb i innych produktw rolnych. Wydaje si, e ogromny
wzrost pastwowej biurokracji osign poziom hamowania wzrostu gospodar
czego i e pojawia si silna tendencja do ograniczenia centralizacji. Drugiego
Planu Picioletniego, o ktrym dyskutowano w roku 1956, nigdy nie dopra
cowano na tyle, by nadawa si do opublikowania, poniewa na wiosn roku
1958 wyrugowa go Wielki Skok.

Edukacja i inteligenci
Jak moe rewolucja odnie zwycistwo, jeli inteligencja nadal pozostaje
wierna konfucjaskiemu modelowi mentorskich napomnie, a modzie wci
uczy si w szkoach wedug programw klasycznych i liberalnych? Mao Ze
dong nie mia zbyt wielkiego pojcia o liberalnym wyksztaceniu, ale wiedzia,

334

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

czego chce - inteligencji, ktra bdzie popiera reym, i edukacji, ktra obej
mie i przeksztaci masy chopskie. Poniewa w tej dziedzinie spotkaa go osta
tecznie klska, zatrzymajmy si na chwil i zobaczmy, jak wygldaa chiska
owiata w przeszoci.
W czasach cesarstwa ludmi wyksztaconymi niemal zawsze byli kandy
daci do egzaminw i dlatego na og wychowywali si na klasykach i byli
konserwatystami. Wikszo wielkich dzie chiskiego pimiennictwa powstaa
w tych wanie ramach - akceptacji porzdku spoecznego i wadzy centralnej.
Nie znajdziemy tu jak w Europie sanktuariw klasztornych, konfliktw mi
dzy sekciarskimi wierzeniami, rozdziau Kocioa od pastwa, ktre mogyby
zrodzi rnorodno. Wiedza utrzymywaa si w duym stopniu w oficjalnych
kanaach i wielcy protagonici szk filozoficznych, tacy jak Zhu X i i Wang
Yangming, mieli za sob karier urzdnicz.
W czasach wspczesnych z tej tradycji wyniky dwie rzeczy. Po pierwsze,
chiscy uczeni w X I X wieku niechtnie przejmowali obce idee i inicjowali pro
ces reform. Po drugie, kiedy upad stary porzdek, duch patriotyzmu okaza si
tak silny, e zarwno reformatorzy, jak i kontrrewolucjonici wrd inteligencji
powicali si gwnie ratowaniu Chin". Nadal zorientowani byli na pastwo.
Orientacja ta zawieraa w sobie sprzecznoci, poniewa rola uczonego-urzdnika zawsze bya dwojaka - nie tylko sprawowa urzd w cesarskiej
administracji, lecz take suy wadcy rad i w razie koniecznoci go napo
mina. Przekonanie, e uczeni wiedz, co robi, i wobec tego maj obowizek
zaoferowa swoj rad, zostao uwicone na przykad w doktrynie jednoci
erudycji i dziaania - uczona erudycja powinna owocowa w dziaaniu, a dzia
anie powinno oddziaywa na erudycj.
Kiedy uczeni z Ruchu Nowej Kultury po roku 1912 domagali si oddzie
lenia nauki od polityki, byli doprawdy rewolucyjni. Lecz po roku 1931 podczas
najazdu japoskiego nawet oni suyli pastwu jako oficjalni doradcy i admini
stratorzy. Wielki krytyk upadku Chin, L u Xun, przedsiwzi kroki majce na
celu utworzenie Ligi Pisarzy Lewicowych. Zachcajc do krytyki i publikowa
nia, mia na myli ulepszenie porzdku spoecznego i sprawniejsze dziaanie
pastwa, a bynajmniej nie wycofanie si z polityki.
Po zdobyciu wadzy w roku 1949 KPCh coraz silniej odczuwaa potrzeb
starannie przemylanych koncepcji. W teorii przejcie od wojny rewolucyjnej
do sprawowania po nowemu rzdw wymagao skierowania bojowej aktywno
ci ku osiganiu rewolucyjnych celw na drodze raczej przekonywania ni przy
uyciu przemocy. W drugiej poowie X X wieku budowanie nowego pastwa
wymagao rezerw intelektualnych nie tylko w zakresie inynierii czy ekono
miki, lecz take nauk spoecznych, historii i literatury. Tego rodzaju nowocze
sn nauk wysoko obecnie ceniono w dojrzaych spoeczestwach cywilizacji
postindustrialnej, podczas gdy Mao Zedong i KPCh uwaali, e najpilniejszym

Ustanowienie kontroli nad pastwem

i wsi

335

problemem w Chinach jest przywrcenie silnej centralnej wadzy zjednoczo


nego pastwa i przeksztacenie jego wartoci i struktury spoecznej zgodnie
z zasadami marksizmu-leninizmu-myli Mao Zedonga. W tym celu musieli
najpierw ustanowi kontrol nad pogldami i postpowaniem Chiczykw.
Tragedi komunistw byo to, e rzadko mogli wyj poza podstawowy im
peratyw utrzymania kontroli.
We wczesnych latach 50-tych poddano reformie ideologicznej setki nauczy
cieli instytucji owiatowych. Kady musia si przyzna do dawnej sualczoci
wobec imperializmu kapitalistycznego, okaza gbok skruch z powodu zdra
dzenia chiskiego ludu i wdziczno przewodniczcemu Mao za wskazanie
nowych idei. Synowie sawnych ojcw musieli demaskowa ich jako reakcjo
nistw. Kade przyznanie si do winy, zanim zaakceptowano je do upublicz
nienia, musiao zosta zaopatrzone w uzasadnienie, niekiedy pomysowe, dla
czego winowajca skalany zem starego porzdku nie moe ju by wzorem do
naladowania dla modych. W ten sposb nauczycieli katastrofalnie upoka
rzano i systematycznie niszczono ich publiczny wizerunek.
Na pocztku lat 50-tych inteligenci stanowili tylko jeden z celw reformy
ideologicznej, ktra zataczaa coraz szersze krgi. W oglnokrajowych kampa
niach atakowano najpierw abstrakcyjnie pewne ze cechy, a nastpnie znajdo
wano je u ludzi, nad ktrymi pastwiono si w zaplanowany sposb. Wszystkie
kampanie organizowano na skal krajow i w kadej miejscowoci prowadzili je
aktywici, ktrym czsto nakazywano znale okrelon liczb ofiar. Publiczne
wiece walki" i ponianie urzdzano na skal masow, z tysicami uczest
nikw, ktrym ukazywano odstraszajcy przykad tego, kim by nie wolno
i czego robi nie naley.
Nastpne zagadnienie w reformie edukacyjnej stanowia kwestia, w jaki
sposb wyksztaci studentw wiernych linii partyjnej. Inteligencja to w wik
szoci byli nauczyciele, tote cay system edukacyjny sta si polem rewolu
cyjnej przemiany. Spord trzech odrbnych faz nowoczesnej polityki eduka
cyjnej w Chinach pierwsza - dawne klasyczne nauczanie trwajce do roku
1905 - przygotowywaa ludzi o wyksztaceniu oglnym w stylu absolwentw
Oksfordu czy Cambridge - administratorw o szerokich horyzontach, a nie
specjalistw. W drugiej fazie, a do lat 40-tych, posugiwano si zachodnimi
naukami humanistycznymi i cisymi, ksztacc nowoczesne elity. Prostych ludzi
polityka edukacyjna obejmowaa jedynie wstpnie. W fazie trzeciej, po roku
1949, masy, na co liczy Mao Zedong, bd si mogy wreszcie sta osi po
lityki edukacyjnej. Upowszechnienie owiaty na poziomie szkoy podstawowej
i elementarnych przepisw higieny to dwa najwiksze osignicia ChRL. Mao
mia nadziej, e wykorzystujc szkolnictwo podstawowe wprowadzi radziecki
system ksztacenia ideologicznie pewnych technokratw. Lecz istniejcy sys
tem nadal zorientowany by w dwu kierunkach: z jednej strony mia zapew-

336

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

ni powszechn nowoczesn owiat i wiedz techniczn, a z drugiej ksztaci


szeroko pomylan elit zdoln do zajcia miejsca dawnych konfucjaskich
wyksztaconych urzdnikw-administratorw. Jak jednak mona byo osign
jednoczenie oba cele przy ograniczonych zasobach ChRL?
Po roku 1949 KPCh przystpia do energicznego naladowania radziec
kiego modelu edukacji. Model ten kad nacisk na specjalistyczne szkole
nie personelu naukowego w praktycznych przedmiotach, szczeglnie naukach
przyrodniczych. Zgodnie z tymi zaoeniami KPCh odrzucia humanistyczne
programy odziedziczone po chrzecijaskich college'ach i uniwersytetach na
rodowych. Utworzono 20 nowych uczelni politechnicznych i 26 instytutw in
ynieryjnych. Spord blisko 200 szk wyszych jedynie 13 pomylanych byo
jako wielostronne uniwersytety z wydziaami humanistycznymi i przyrodni
czymi. Ta reorganizacja we wczesnych latach C h R L spowodowaa w rezultacie
przeniesienie wikszoci studentw na kierunki techniczne z humanistycznych,
ktre uprzednio produkoway absolwentw, zwaszcza nauk politycznych i eko
nomii,! majcych wprawdzie pogldy polityczne, ale niewielkie kwalifikacje.
Inaczej mwic, nastpi odwrt od programu szkolenia przyszych wysokich
urzdnikw rzdowych na rzecz bardziej praktycznego programu przygotowy
wania kadr o wyksztaceniu technicznym. KPCh potrafia wasnymi kanaami
znale sobie administratorw. Mona w tym widzie prb przecicia sprz
enia midzy liberaln edukacj a polityk publiczn.
Przykad ZSRR prowadzi rwnie do porzdkowania planw nauczania,
materiaw i podrcznikw, tak by programy we wszystkich specjalnociach zle
cane byy przez centrum. W listopadzie 1952 utworzono na mod radzieck
Ministerstwo Szkolnictwa Wyszego. Zaczto na wielk skal tumaczy na j
zyk chiski radzieckie podrczniki, ktre stanowiy jedn trzeci albo i wicej
publikowanych ksiek. i N a miejsce angielskiego jako drugi jzyk wszed ro
syjski. W ocenianiu i egzaminach ustnych naladowano procedury radzieckie.
Genetyka zwaszcza zostaa sparaliowana i omieszona narzuceniem nienau
kowych pogldw radzieckiego szarlatana Trofima ysenki.
Sched po okresie guomindangowskim i komunistycznym Regionie Gra
nicznym poczono z wpywami radzieckimi, tworzc system edukacyjny o wielu
nie rozwizanych problemach. Na przykad trzeba byo podda obrbce daw
nych studentw, ktrych wysano na studia na Z a c h d i ktrzy mieli wysokie
kwalifikacje i obecnie byli profesorami, tak by mogli dalej funkcjonowa za ko
munizmu. Jakkolwiek profesorowie byli pierwszymi kandydatami do reformy
ideologicznej w latach 50-tych, niemniej jednak personel pedagogiczny jako
cao nie zaakceptowa komunistycznych metod i idei. Byli to raczej demo
kratyczni socjalici ni totalitarni komunici.
Mimo dowiadcze z okresu reformy ideologicznej i wielu wiadomych
wysikw przyswojenia sobie nowych rewolucyjnych zasad, pracownicy uczelni

Ustanowienie kontroli nad pastwem

i wsi

337

stanli wobec problemu utrzymania poziomu w swoich dyscyplinach. KPCh


miaa nadziej na natychmiastowe wyksztacenie inteligencji o pochodzeniu
robotniczym i chopskim, tymczasem profesorowie stwierdzali, e najlepsi stu
denci nadal rekrutuj si z rodzin z tradycjami, a robotnicy i chopi majcy za
sob jedynie kilka lat szkoy nie daj sobie po prostu rady na studiach uni
wersyteckich. Reym mg popiera dziaalno ludowych szk (minba) na
poziomie wsi, ale nie mg spowodowa, eby szkoy te stay si transporterem
przenoszcym ludzi do nowoczesnej edukacji na wyszych poziomach. Edu
kacj ludu kierowali niewyksztaceni czonkowie partii, tote mia on sabe
szanse osignicia poziomu uniwersyteckiego.
A przed wszystkim cay chiski system wyszych studiw pozosta ogra
niczony ilociowo. Przed rokiem 1949 w tym czterystumilionowym narodzie
liczba absolwentw college'w wynosia rocznie tylko 185 tysicy. Potem liczba
ludnoci gwatownie wzrosa, a procent wykwalifikowanego personelu si nie
zwikszy. Absolwenci szk wyszych stanowili mniej wicej 1 procent popula
cji. Jak mona myle o zbudowaniu nowoczesnego kraju przy takim procen
cie ludzi wyksztaconych? Pod koniec lat 50-tych musiano zrezygnowa z idei
szkoy ludowej w kadej wiosce. Nadmiaru absolwentw szk rednich ubie
gajcych si o przyjcie na uczelnie nie mona byo powiksza, gdy grozio
to wytworzeniem sfrustrowanej klasy inteligentw bez pracy odpowiadajcej
ich ambicjom.
Krtko mwic, Chiny nadal cierpiay na odziedziczony z przeszoci po
dzia na pracujce fizycznie masy i klas panujc, pracujc umysowo. Ab
solwenci szk rednich uwaali, e uwacza im praca inna ni urzdnicza.
W roku 1956 jedynie jedna trzecia wszystkich studentw na wyszych uczel
niach pochodzia z rodzin robotniczych i chopskich. Rewolucja w edukacji
rozpocza si, ale daleko jej byo do zakoczenia czy sukcesu. W poczeniu
z ekonomiczn nieudolnoci radzieckiego modelu rozwoju stworzyo to pole
dla nowej fazy rewolucyjnego wysiku na rzecz zapewnienia aktywniejszego
poparcia ze strony inteligencji.
Mao wyszed z zaoenia, e inteligenci s niezbdni dla rewolucji. Nie
moemy bez nich da sobie rady". Na pocztku 1956 roku uwaa, e skoro
chopi cz si z robotnikami przemysowymi, by sta si czonkami partii,
ten sam proces powinien obj inteligencj. Chopi, robotnicy przemysowi
i uczeni jako ludzie pracy wchodz w skad tego samego proletariatu. Walka
klasowa zanika. By to pogld Deng Xiaopinga, jednego z najbardziej lojalnych
zwolennikw Mao, sekretarza generalnego KPCh. Pewne dowody wskazuj,
i na pocztku 1956 roku Mao zakada, e inteligenci, bdc niewtpliwie
specjalistami, s te czerwoni" ideowo.
W owym czasie przywdcy KPCh podzielili si na zwolennikw dwu od
miennych pogldw co do znaczenia inteligencji dla partii. Niektrzy widzieli

338

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

wzrost znaczenia KPCh dziki strategii zjednoczonego frontu i szukania wspl


nej patriotycznej platformy z bezpartyjnymi inteligentami, z ktrych wielu
z nimi wsppracowao i w kocu wstpio do partii. Inteligencji byo stosun
kowo mao, ale miaa decydujce znaczenie dla sukcesu KPCh w docieraniu
do ogu - poprzez pisanie i tworzenie u d o g o d n i e technicznych, sub pu
blicznych i administracji. Tacy przywdcy KPCh jak Mao Zedong, Zhou Enlai
i Deng Xiaoping uwaali, e naley w dalszym cigu skania bezpartyjn inte
ligencj do wsppracy i zaspokaja jej potrzeby^ Zwolennicy twardej linii, jak
Liu Shaoi i burmistrz Pekinu Peng Zhen, upierali si natomiast przy jednoci
partii i ortodoksji za wszelk cen.
W krgach intelektualno-edukacyjnych kwestia ta wypyna w latach
1956-1957 w Kampanii Stu Kwiatw, nazwanej tak od hasa: Niech razem
kwitnie sto kwiatw, niech wspzawodniczy sto szk myli". W ramach gene
ralnej poprawy warunkw pracy (wikszy d o s t p do zagranicznych publikacji,
wicej wolnego czasu i wikszy zakres dla inicjatywy) inteligencj zachcano od
maja 1956 roku do krytykowania kadr partyjnych narzucajcych im swoj wol.
Mao szacowa, e spord oglnej liczby co najmniej 5 milionw inteligentw to znaczy absolwentw szk rednich i wyszych - nie wicej ni 3 procent jest
obecnie wrogo nastawionych wobec marksizmu. Dlatego wic krytyka biuro
kratycznego stylu i metod partii w ramach Kampanii Stu Kwiatw bdzie kon
struktywna, reprezentujca nieantagonistyczn sprzeczno" wrd ludu, do
puszczalna w kontekcie cakowitej lojalnoci wobec systemu komunistycznego.
Inteligenci chiscy dobrze wiedzieli, e jeli wystawi si gow, to mona
j straci. Przez rok nie powiedzieli nic. Potem jednak w maju 1957 roku za
czli coraz gwatowniej krytykowa komunistyczny reym - zaatakowano ostro
jego podstawowe zaoenia, styl pracy, doktryn oraz praktyki. W cigu piciu
tygodni Kampani Stu Kwiatw zakoczono.

Kampania Przeciwko Prawicowcom 1957-1958


Kiedy ruch Stu Kwiatw w poowie roku 1957 ujawni powane rozczaro
wanie inteligencji wobec reymu KPCh, Mao Zedong przerzuci si na walk
klasow z opornymi inteligentami i od czerwca uczyni ich obiektem Kampa
nii Przeciwko Prawicowcom. Wrd czonkw partii prowadzono w tym cza
sie czystk, poniewa midzy biurokratami partyjnymi pienia si opieszao
i egoizm. Niektrzy nawizali znajomoci z niepewnymi inteligentami, a ci od
mawiali stania si czerwonymi" w sercach. Tak wic mona byo zaatakowa
cznie te dwie krnbrne grupy.

Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi

339

Chiscy cesarze otwierali niekiedy drog sowom krytyki (yanlu), i czsto


otrzymywali ich wicej, ni oczekiwali,' Mao i jego kolegw w roku 1957 prze
razi i pozbawi zudze wybuch krytycyzmu, tote czym prdzej zastosowali
rodki odwetowe, czynic inteligencj, podobnie jak niektrych czonkw par
tii, obiektem Kampanii Przeciwko Prawicowcom. Usunito z pracy i napitno
wano jako prawicowcw", wrogw ludu, 300-700 tysicy wykwalifikowanych
pracownikw. Skutkiem tego miaa si sta dekapitacja Republiki Ludowej, l i
kwidacja tych ludzi, ktrych najbardziej brakowao; Deng Xiaoping jako sekre
tarz generalny KPCh bra czynny udzia w Kampanii Przeciwko Prawicowcom.
Do roku 1957 w ChRL dwie kategorie administratorw tworzyy grup
przywdcz. Jedn z nich stanowili patriotyczni niekomunistyczni liberaowie,
ktrzy pozostali w Chinach albo nawet wrcili z zagranicy, eby wywiza si ze
swego obowizku wobec kraju. Drug kategori tworzyy zewntrzne kadry",
czonkowie partii, ktrych KPCh wyznaczya przed rokiem 1949 do robienia
kariery zawodowej w Wolnych Chinach. Te dwie kategorie ludzi dysponoway
dowiadczeniem, wizj wiata i talentami niezbdnymi dla ustanowienia no
wego reymu. Nie dziwi, e zewntrzne kadry", ktrym KPCh polecia dziaa
w charakterze rzekomych liberaw w Chinach guomindangowskich, nabray
pewnych liberalnych skonnoci. Dla nich ideaem rewolucji byo wyzwolenie
ludu, a nie panowanie nad nim. Tacy idealici cierpieli dopiero po zwycistwie
rewolucji. W dziesitkach tysicy rozpraw przeciwko prawicowcom z tych dwu
grup przywdcw widzimy, jak rewolucja zaczynaa poera rewolucjonistw.
W miastach tak samo jak na wsi do roku 1957 dochodzia do wadzy
nowa grupa rekrutujca si z szeregw robotniczych i chopskich, niezbyt wy
ksztacona, nie znajca wiata zewntrznego i nastawiona ksenofobicznie oraz
antyinteligencko. Jedn z prb zrozumienia tej ponurej historii jest spojrzenie
na to jak na przejaw walki midzy nowo przybyymi pchajcymi si w gr
- fundamentalistami" jak ich nazywa Edward Friedman - a niedobitkami
zmodernizowanej elity rzdzcej, ktr nowo awansowani zamierzali zniszczy
albo usun mimo wysoce specjalistycznych usug, jakie wiadczya nowemu
pastwu. Owa nowa grupa dochodzca do wadzy w KPCh nastawiona bya
pogardliwie do nauki, mciwa i zdolna do okrutnej i fanatycznej destrukcji,
gdy miaa po temu szans, cho niemal nie orientowaa si w problemach
chiskiej modernizacji ani nie wiedziaa, jak je rozwizywa.
Powstanie tej nowej klasy rzdzcej ujawnio w kierownictwie KPCh g
bok nieznajomo potrzeb nowoczesnoci. Zarwno budowanie pastwa, jak
rozwj ekonomiczny wymagay wyksztaconych umysw, Odrzucenie tak wiel
kiej czci chiskiej wyksztaconej elity na korzy fundamentalistw" byo
posuniciem gupim i katastrofalnym w skutkach. Pod wzgldem struktural
nym zniszczyo zwyczajow rwnowag midzy wadz a nauk.\W X V I I wieku
cesarz Kangxi wyranie rozumia, e w rzdzeniu Chinami musz wspdziaa

340

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

wu i wen. Zaryzykujmy hipotez, e Mao i jego koledzy popeniali nastp


nie jeden bd za drugim, przed czym mogli byli ich ustrzec wykwalifikowani
i dowiadczeni intelektualici, gdyby wykorzystano ich jako czonkw perso
nelu i wsppracownikw. Rok 1957 by pierwszym z chiskich dwudziestu
straconych lat" - straconych w tym sensie, e omieszano ludzi uzdolnionych
i patriotycznie nastawionych i nie pozwalano im przyczynia si do rozwoju
kraju. Dziesi straconych lat", okrelenie uywane pniej dla scharaktery
zowania maoistowskiej Rewolucji Kulturalnej w latach 1966-1976, byo jedynie
kontynuacj tego, co zaczo si w roku 1957.
Od kiedy fiasko Stu Kwiatw ukazao problematyczn lojalno inteligen
cji, Mao przekona si do pogldu, e nowa generacja inteligentw powinna
da si wychowa na naprawd oddan partii, poniewa ma bardzo dobre,
proletariackie pochodzenie. Uwaa, e w antynomii midzy kompetencjami
a statusem klasowym konieczne jest pooenie nacisku na to drugie. Ostrze
ga inteligentw, e s jedynie nauczycielami zatrudnionymi przez proletariat
i lud pracujcy, aby ksztaci ich dzieci. Nie wolno im mie wasnych pogldw
odmiennych od pogldw partii J
W sposb atawistyczny wadcy Chin oczekiwali od swoich stronnikw pew
nego stopnia lepej lojalnoci, takiej jak mio synowska do rodzicw. Powie
dzenie, e Mao straci twarz przez swoj wiar w czerwono" inteligencji,
niewiele mwi o jego motywacji. Od roku 1957 mciwie ich zwalcza, trak
tujc z pogard jako tych, co tylko posuguj si sowami, i z pewnym stra
chem jako ludzi, ktrych nie mg kontrolowa. Ta reakcja doprowadzia go
do wielu gwatownych wypowiedzi: e inteligencja zupenie nie zna ludu, e
wszystkich wielkich osigni intelektualnych dokonali relatywnie sabo wy
ksztaceni modzi ludzie, e kult technologii to fetysz. W ten sposb cofn si
do rda, z ktrego si' wynurzy, to znaczy do prostego ludu jako skarbnicy
mdroci i nadziei na przyszo.

Rozdzia 19

Wielki Skok
1958-1960
Czynniki ta
W latach 1958-1960 okoo 20-30 milionw ludzi stracio ycie na sku
tek niedoywienia i godu spowodowanego przez polityk narzucon im przez
KPCh. Dane statystyczne o wzrocie miertelnoci dowodz, e bya to jedna
z najwikszych katastrof w dziejach ludzkoci. Jakkolwiek bezporednio wywo
any przez Mao Zedonga, Wielki Skok by rwnie wyrazem gorliwoci wielo
milionowej rzeszy wieniakw. Gdzie popeniono bd?
W Wielkim Skoku moemy dostrzec dziaanie kilku czynnikw, cho nie
udao si nam jak dotd ustali ostatecznego ich wpywu. Zacznijmy od zano
towania pewnych aspektw chiskiego dziedzictwa - przede wszystkim tego,
e wadze pastwowe miay niekwestionowan kontrol nad ludnoci wiejsk.
Podzia spoeczestwa na rzdzcych i rzdzonych, kierownikw i wytwrcw
mg teraz by lepiej ni kiedykolwiek przedtem wykorzystywany przez kierow
nictwo KPCh. Z chwil wprowadzenia stalinowskiej gospodarki nakazowej,
komunici mogli, posugujc si przekonujcymi metodami wypracowanymi
w Yan'anie, rzeczywicie komenderowa chopstwem.
Wszystkie centralne polecenia musiay jednak wciela w ycie lokalne wa
dze. Czci chiskiego dziedzictwa byo to, e ich morale, ich lojalno wobec
centrum miay by gwnym wyznacznikiem osignitych rezultatw. Teraz ge
neralnie dziaacze KPCh odziedziczyli pozycj lokalnych przywdcw, jak zaj
moway nisze warstwy gentry w czasach cesarstwa. Mogli naladowa dawne
praktyki biurokratyzmu suce pozyskaniu aprobaty zwierzchnikw zamiast

342

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

suenia ludowi. 'Kiedy morale byo wysokie, wadze lokalne mogy gorliwie
przeciga si w sprawozdaniach o tym, jak dobrze wypeniaj polecenia cen
trum. Poza hurraoptymistyczn i faszyw sprawozdawczoci mogy rwnie
wymusza na ludnoci osiganie zakadanych celw. Kolektywizacja rolnictwa
w latach 1955-1956 przebiega znacznie szybciej, ni przewidywano, lecz oka
zao si pniej, e wiele Rolniczych Spdzielni Produkcyjnych zaoono zbyt
popiesznie i w gruncie rzeczy nie mogy one funkcjonowa, jak utrzymywano.
I U podoa tej sytuacji lea inny odziedziczony czynnik, potulno chi
skiego chopstwa, przyzwyczajonego do wypeniania polece wadzy, ktra re
prezentowaa pokj i porzdek, od czego zaleao ich utrzymanie. Wizja kie
rownictwa moga zosta przekazana ludnoci, poniewa w latach 50-tych KPCh
i spoeczestwo nadal czya wsplna sprawa budowania nowych Chin. Ludzie
wierzyli przewodniczcemu Mao. To natychmiast utorowao drog utopizmowi
i iluzji, gdy kadry partyjne, wywodzce si w coraz wikszej mierze z wyszych
warstw chopstwa, byy gotowe arliwie wsppracowa, poda za przywdc
i pocign za sob masy. Tak wic lokalne posuszestwo wobec partii plus
osobisty kult Mao Zedonga mogy wytworzy masow histeri, kiedy to ludzie
pracowali we dnie i w nocy i porzucali ustalone zwyczaje.
/impulsem dla Wielkiego Skoku stao si szokujce odkrycie, do ktrego
dosza KPCh pod koniec 1957 roku, a mianowicie e stalinowski model rozwoju
przemysowego nie pasuje do warunkw chiskich. Liczba ludnoci w Chi
nach w roku 1950 bya czterokrotnie wiksza od liczby ludnoci w ZSRR
w roku 1920, a poziom ycia w Chinach osign zaledwie poow wysoko
ci standardu radzieckiego.(Mimo powszechnej kolektywizacji produkcja rolna
wyranie nie wzrosa.!w latach 1952-1957 ludno wiejska powikszya si
o 9 procent, podczas gdy liczba mieszkacw miast wzrosa o 30 procent, tym
czasem nie poprawiy si w ogle zbiory zb, a pastwo musiao zacz spaca
radzieckie poyczki produktami rolnymi. Radziecki model budowy przemysu
kosztem opodatkowania wsi utkn na lepym torze. Ponadto urbanizacja, wy
przedziwszy industrializacj, stworzya w miastach bezrobocie przy niepenym
zatrudnieniu na ludnej wsi. Pierwszy Plan Picioletni da oczekiwane rezultaty,
ale gdyby Drugi Plan Picioletni posuwa si naprzd w tym samym z grubsza
kierunku, sprowadzioby to katastrof.
Ekonomicznym lekarstwem na ten problem zamiast Wielkiego Skoku by
oby zmniejszenie tempa wzrostu inwestycji w przemyle cikim, sigajcego
na pocztku 48 procent, i skierowanie czci rodkw do przemysu lekkiego,
ktry mg produkowa artykuy konsumpcyjne. Poda artykuw konsump
cyjnych z kolei dostarczyaby materialnego bodca dla dziaalnoci produk
cyjnej chopw. Ministrowie centralnego rzdu przy takim podejciu graliby
te wiksz rol, a kwalifikacje byyby waniejsze ni gorliwo. Skutkiem by-

Wielki Skok 1958-1960

343

oby przeprowadzenie rewolucji rolnej, ktra w wielu przypadkach pomylnego


ekonomicznego rozwoju poprzedzia industrializacj.
Takie rozwane i powolne postpowanie nie pasowao do usposobienia
Mad Zedonga, tote przekona on towarzyszy, e wie mona przerobi, a pro
dukcj roln powikszy przez masow organizacj wiejskiej siy roboczej.
Bodcem miaa by ta sama rewolucyjna determinacja, ktra zapewnia kie
rownictwu KPCh sukces. Popraw ekonomiczn mona byo obieca, ale ma
terialne zachty do indywidualnej pracy miano zmniejszy, zastpujc je ideo
logicznym ferworem i samopowiceniem. Ta strategia wywodzia si z wtpli
wych zaoe dotyczcych psychologii chopa. _
Co takiego wanie mogli wykombinowa bojownicy walki podjazdowej.
Nauczyli si organizowa kampanie i mobilizowa ludno do osigania spe
cjalnych celw spoecznych w taki sposb, jak zdobywano pozycje w czasie
dziaa wojennych - nawet uywano powszechnie terminologii wojskowej. Cay
aparat mechanizmu kampanii miano teraz skierowa na przeksztacenia eko
nomiczne, jednoczesny rozwj rolnictwa i przemysu. Bya to strategia duali
zmu - albo, jak mwi Mao, chodzenie na dwu nogach". Mobilizacja mas
miaa pozwoli na wykorzystanie wiejskiej siy roboczej nigdy dotd w peni
nie zatrudnionej i umoliwi po pierwsze, intensywne wykorzystanie siy ro
boczej przy ulepszaniu irygacji, urzdze przeciwpowodziowych i osuszaniu
terenw bagnistych; po drugie, powikszenie produkcji rolniczej z jednostki
ziemi dziki wikszej liczbie rk uytych przy sadzeniu, pieleniu i uprawie; po
trzecie, rozwinicie lokalnego drobnego przemysu dysponujcego na miejscu
materiaami i wyposaeniem i majcego produkowa towary konsumpcyjne
i zapewnia zaopatrzenie dla rolnictwa. Jednoczenie nowoczesna gospodarka
przemysowa wytwarza bdzie artykuy eksportowe przeznaczone na wymian
za rodki produkcji z zagranicy albo na inwestycje i budow dalszych zakadw.
Poniewa podczas Kampanii Przeciwko Prawicowcom, ekonomistw, po
dobnie jak reszt inteligencji, zaliczono do niszej kategorii, zwolennicy linii
mas" przewidywali, e sama mobilizacja mas wywoa eksplozj energii pro
dukcyjnej. W tym celu przeprowadzono po koniec roku 1957 generaln de
centralizacj administracji gospodarczej. Zdecentralizowano a do szczebla
lokalnego wiele przedsibiorstw, a nawet nadzr finansowy. Centralny urzd
statystyczny rozparcelowano i doczono do biur planowania ekonomicznego.
W takim oto kontekcie formuowano w kadej miejscowoci superambitne
cele Wielkiego Skoku, a dokonywali tego nie ekonomici, lecz kadry partyjne
inspirowane przez wspzawodnictwo i pogardliwie traktujce ekspertw, za
to arliwie oddane sprawie.
Na skutek tego w roku 1958 mia miejsce potny paroksyzm pracy we dnie
i w nocy. Oblicze kraju zmieniay nowe drogi, fabryki, miasta, groble, zapory,
jeziora, zalesienia i uprawy, do pracy zmobilizowano 650 milionw Chiczykw

344

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

w oglnokrajowym wysiku o niesychanej intensywnoci i rozmiarach. Wyczy


nem najszerzej reklamowanym za granic bya rozpoczta w lipcu 1958 roku
kampania produkowania stali w maych podwrkowych" piecach do wytopu
elaza bez specjalnego dozoru oraz wyposaenia. D o koca lipca zbudowano
zgodnie z meldunkami 30-50 tysicy takich piecw, w sierpniu 190 tysicy,
700 tysicy do koca wrzenia i milion w padzierniku. 100 milionw ludzi
brao udzia w tej bitwie o sta". Niestety produkt caego tego wysiku okaza
si w duym stopniu bezuyteczny, cho wiele osb poznao praktyczne pro
blemy metalurgifeTak wic Wielki Skok wprowadzi na wie drobny przemys,
wykorzystujc jak nigdy przedtem technologi i mobilizujc siy robocze, lecz
bezporednie skutki okazay si nieekonomiczne i stwarzay chaos.
(Pastwowy urzd statystyczny stwierdzi, e w roku 1958 produkcja ywno
ci i zbiory baweny niemal si podwoiy w cigu jednego roku i na tej podstawie
Komitet Centralny wyznaczy ambitne cele na rok 1959 - ponownego wzrostu
o 50 procent. Kierownictwo stao si winiem wasnych t e z j
W drugiej poowie roku 1958 cae kompanie i regimenty chopw z moty
kami i koszami maszeroway na pola w szyku wojskowym z bbnami i chor
gwiami, eby walczy z krnbrn przyrod. To prawda, e wykorzystanie siy ro
boczej do budowania grobli i kanaw nawadniajcych cznie ze spitrzeniem
wd i energi wodn oraz dalszym osuszaniem bagien dao rezultaty. Chi
ski krajobraz wci usiany jest jeziorami i kanaami wodnymi zbudowanymi
w wielkim mozole w latach 1958-1959. Wystarczy tylko przej przez tunel du
goci 2,5 kilometra zbudowany z rcznie ciosanych kamieni pod powierzchni
nowego pola (dla odprowadzenia wody, ktra mogaby inaczej spowodowa
erozj gleby), eby zda sobie spraw, na jak imponujc skal wykorzysty
wano si mini podczas Wielkiego Skoku. Lecz wszystko to nie dao zbyt
wiele, jeli chodzi o podniesienie kwalifikacji, dostpno zasobw i rodkw
produkcji, ktre mogyby zwikszy wydajno.
Logicznym skutkiem zdecentralizowanej mobilizacji byo powstanie ko
mun ludowych, w ktrych korzyci z unowoczenienia opieki zdrowotnej, edu
kacji, produkcji na wielk skal i uatwienia yciowe miay by rozdzielane
rwno dziki koncentracji wadzy i oglnemu planowaniu. Rzadko kiedy wia
dome denie do osignicia ideau doprowadzao do tak katastrofalnych
skutkw.

Katastrofa z lat 1959-1960


Rok 1958 by rokiem dobrych zbiorw, za to w nastpnym pogoda mniej
sprzyjaa rolnictwu. Chopi maszerujcy na pola, eby zapewni zwycistwo
rewolucji na roli, nie mogli zebra wszystkiego, jakkolwiek zsumowane dane

Wielki Skok 1958-1960

345

przesyane z prowincji i rejonw wskazyway na olbrzymi wzrost produkcji,


wicej ni podwojenie wydajnoci. W efekcie dostawy wymagane przez wadze
pozostaway nadal wysokie, chocia produkcja naprawd si zmniejszaa. To
doprowadzio do wywoanej rk ludzk wielkiej klski godu.
Na pocztku roku 1959 doszo do odwrotu od programu Wielkiego Skoku,
lecz odwrt ten zahamowano, gdy zaczto kwestionowa rezultaty Wielkiego
Skoku. W lipcu odbyo si decydujce plenum KC KPCh w Lushanie, grskiej
miejscowoci w dolnym biegu Yangzi. Jeden z gwnych dowdcw w Yan'anie
i w Korei, obecnie jeden z dziesiciu marszakw Chiskiej A r m i i Ludowo-Wyzwoleczej i aktualny minister obrony narodowej, Peng Dehuai (by z Mao
od trzydziestu lat, od samych pocztkw w Hunanie)^prbowa poinformowa
Mao Zedonga o pogorszeniu si ycia chopw, ale ten potraktowa to jako
personalny atak przeciwko sobie i pozbawi Penga wadzy,!
W rewanu obrocy Wielkiego Skoku i Mao jako ich przywdca domagali
si kontynuowania programuPo plenum lushaskim rozpoczto kolejn kam
pani przeciwko krytykom strategii Wielkiego Skoku. To z kolei pocigno za
sob wznowienie w roku 1959 Wielkiego Skoku i pogorszenie ju i tak katastro
falnych jego skutkw. Najwiksz zbrodni tego okresu byo to, e zwikszono
dostawy zboa ze wsi i zabierano je wanie wtedy, gdy chopi mieli trudnoci
ze zbiorami, poniewa si robocz przerzucono do robt publicznych, a i po
goda nie sprzyjaa. Ludnoci na niektrych obszarach pozostawiono jedynie
poow albo nawet jedn pit niezbdnych do ycia zasobw zb.
Nadmierna gorliwo kierujcych Wielkim Skokiem w rolnictwie pozosta
waa w sprzecznoci z techniczno-ekonomicznymi opiniami centralnych mini
strw i urzdnikw miejskich. Przeduenie Wielkiego Skoku doprowadzio do
kolejnego spadku produkcji zarwno w przemyle cikim, jak i w produkcji
artykuw konsumpcyjnych w przemyle lekkim. Gd, jaki panowa w p
nocnych Chinach w latach 70-tych X I X wieku, kiedy przez trzy lata nie pa
da deszcz, znajdowa si poza zasigiem linii kolejowych - trupy leay na
poboczach drg. W latach 1959-1960 Chiny byy lepiej zorganizowane i nie
wida byo rejonw godu penych trupw zagodzonych na mier ludzi. Lecz
niedoywienie w zwizku ze skromnymi racjami ywnociowymi uczynio mi
liony osb bardziej podatnymi na choroby. Wysza ni normalnie miertelno
pozostaa nie znana, dopki nie opracowano danych statystycznych. Dopiero
w roku 1960 uwiadomiono sobie wreszcie, e wielu chopw goduje i e caa
gospodarka zostaa zrujnowana, Chiny zelizny si w ekonomiczne bagno,
a przewodniczcy Mao stoi na glinianych nogach. Musia nawet przyzna, e
prawie wcale nie zna si na ekonomii. Wielki Skok skoczy si jako kata
strofa spowodowana przez Mao Zedonga.
Wraz z katastrof ekonomiczn doszo do zowieszczego zwrotu politycz
nego. Do tej pory najwysze kierownictwo KPCh zasiadajce w Biurze Poli-

346

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

tycznym odbywao co kilka tygodni lub miesicy w rnych czciach kraju


narady, na ktrych omawiao podejmowane decyzje polityczne. Zalet tego
systemu byo to, e wysuwano rozmaite alternatywne propozycje, ale po pod
jciu decyzji wszyscy si jej podporzdkowywali. Teraz po raz pierwszy Mao
przeksztaci polityczn argumentacj, z ktr wystpi marszaek Peng Dehuai,
w niedozwolony personalny atak na swoj osob. Chwilowo Mao odnis zwy
cistwo, ale byo to zwycistwo pirrusowe, ktre utorowao drog raczej frakcyjnoci ni prawdziwej dyskusji politycznej. Kategoryczne potpienie przez
Mao Peng Dehuaia zniszczyo jedno w kierownictwie KPCh. Pocztkowo
niemal wszyscy zgadzali si ze strategi Wielkiego Skoku, jego fiasko jednak
ukazao omylno Mao i naruszyo solidarno wrd przywdcw.
Koci niezgody midzy Mao a marszakiem Pengiem byo midzy innymi
to, e ten ostatni pragn wyposay technicznie A r m i Ludowo-Wyzwolecz na sposb radzieckiej A r m i i Czerwonej. Mao natomiast by zwolennikiem
bomb nuklearnych jako uzupenienia wojny partyzanckiej bez budowania pro
fesjonalnej armii na zasadach rosyjskich.
Koncentrujc si wycznie na osobie przewodniczcego Mao jako na przy
wdcy, nie moglibymy przekaza panujcego w kraju nastroju arliwego samopowicenia i gorczkowej dziaalnoci tak charakterystycznych dla Wielkiego
Skoku. Chopi pracowali dzie i noc, eby pobi ustalane przez siebie rekordy,
lokalne kadry kierownicze meldoway wci o cakowicie nierealistycznych wy
nikach produkcyjnych, a koledzy Mao, tacy jak ekonomista Chen Yun i premier
Zhou Enlai, nie znajdowali sposobu na powstrzymanie tej gorczki.
Rozmiary katastrofy pozostay ukryte przed postronnymi obserwatorami,
poniewa ludno miejska nadal otrzymywaa ze wsi racje ywnociowe, a bu
dowa przemysu w dalszym cigu postpowaa. W kocu jednak nie dao si
unikn twardej rzeczywistoci. Wszystkie te marsze z bbnami i cymbaami,
z niesieniem flag i atakowaniem celw, plus utopijna idea wsplnych stowek
dla jednostek produkcyjnych i wczenie kobiet w poczet si roboczych poza
rodzinnymi gospodarstwami spychay Chiny w przepa. Trzeba byo kilku lat
rozsdniejszej polityki gospodarczej we wczesnych latach 60-tych, eby powr
ci do poziomu ycia z roku 1957.
Jednym z kilku intrygujcych motyww w Wielkim Skoku bya decen
tralizacja. Lokalne kadry, oporne wobec polece z centrali, witay sposob
no kierowania masami przy realizacji nowych projektw bez ingerencji ze
strony wadz centralnych. Wielki Skok bardzo wydatnie wzmocni znaczenie
partii jako przywdcy spoeczestwa. Politycznym skutkiem byo stworzenie
szansy sfanatyzowanemu ideologicznie organizatorowi masowego entuzjazmu,
w typie raczej odrodzeniowca ni wyszkolonego specjalisty. wczesna strate
gia wykorzystywania masowej moblizacji dla osignicia rozwoju ekonomicz
nego utrudnia potem centrum cignicie cugli lokalnym dziaaczom i powrt

Wielki Skok 1958-1960

347

do zdyscyplinowanego programu centralnych dyrektyw, jakiego wymaga za


rzdzanie ekonomiczne.
A jednak za wieloma czynnikami grajcymi rol w Wielkim Skoku maja
czya osobowo i ego przewodniczcego Mao. Spdzi on cae swoje ycie od
lat 20-tych, organizujc za pomoc sw i czynw bunt przeciwko panujcemu
porzdkowi. Po roku 1949 nadal atakowa panujce grupy w obrbie chiskiego
spoeczestwa. W kocu zerwa ze Zwizkiem Radzieckim jako krajem, ktry
zboczy z waciwej drogi ustrojowej. Gwnym motywem buntu w stylu maoistowskim bya mobilizacja mas i usunicie inteligencji, pomagajcej przedtem
nimi kierowa. Z tego punktu widzenia Mao nadal pozosta buntownikiem
przeciwko konfucjanizmowi, potpionemu niegdy przez ruch 4 maja.

Odrodzenie: objcie kontrol robotnikw przemysowych


Po Wielkim Skoku tacy przywdcy jak L i u Shaoi i Deng Xiaoping za
pewnili sobie kompetentne, rzeczowe sprawozdania o sytuacji w komunach,
w przemyle, nauce, rzemiole, finansach, handlu, literaturze i sztuce jako
podstawy do opracowania rzeczywistych programw naprawczych, a zwaszcza
odzyskania kontroli nad gospodark przemysow. Podczas Wielkiego Skoku
na skutek migracji ludnoci rolniczej do miast liczba ich mieszkacw podsko
czya w roku 1960 do 130 milionw.^Budowanie fabryk i zapotrzebowanie na
surowce wymkny si spod kontroli. W latach 1960-1964 Redukcja wydatkw
doprowadzia do zamykania zakadw przemysowych i redukcji zatrudnienia
o 50 procenta Towarzyszyo temu systematyczne odsyanie z miast na wie wielu
milionw bezrobotnych, co w efekcie zmniejszyo liczb ludnoci miejskiej
o 14 milionw. Program penej rejestracji gospodarstw domowych, racjonowanie zboa i innych artykuw codziennego uytku oraz kontrola w domach
zapewniy nadzr nad mieszkacami miast. Powstrzymano nielegaln migracj,
a sta praktyk stao si przenoszenie modziey miejskiej w rejony rolnicze.
Jako cz tego systemu kontroli wprowadzono zrnicowanie statusu
wrd pracownikw w miastach. Ogromna wikszo produkcji przemysowej
pochodzia z wielkich kapitaochonnych przedsibiorstw pastwowych, ktre
stay si miejscem pracy (danwei) wykwalifikowanej i uprzywilejowanej siy
roboczej. D o roku 1980 tych staych pracownikw w przemyle pastwowym
bdzie w sumie 27 milionw i , zdaniem Andrew Waldera (1986), bd oni je
dyn si robocz partycypujc w peni w pastwie dobrobytu". Zapewniano
im prcz poborw mieszkanie i dotowane posiki, dodatki do pac, subsydia
rzdowe, doywotnie renty oraz ubezpieczenia spoeczne i pastwowe. Te do
brze opacane dwie pite si roboczych zatrudnione w 85 tysicach zakadw
dawao trzy czwarte caej produkcji przemysowej Chin. Dalsze dwie pite si

348

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

roboczych byli to pracownicy drugiej kategorii w miejskich i wiejskich przed


sibiorstwach spdzielczych, ktrzy wytwarzali j e d n trzeci. Mniejsze i bar
dziej liczne miejskie zakady spdzielcze zatrudniay rzemielnikw, kobiety
i modzie na mniej korzystnych warunkach ni przedsibiorstwa pastwowe.
Jeszcze nisz kategori stanowili pracownicy czasowi", ktrych na umowach
zatrudniano do prac fizycznych w budownictwie i transporcie.
/ Uprzywilejowany pracownik w przedsibiorstwie pastwowym dostawa od
swego zakadu mieszkanie, kartki ywnociowe, subsydiowane jedzenie i pod
stawowe artykuy. Zakad pracy organizowa te suby socjalne, opiek lekar
sk, wypoczynek i ycie polityczne. A jednak otrzymujc wszystkie te korzyci,
pracownicy musieli i tak wyda na jedzenie wicej ni poow swoich pensji.
W efekcie wic pracownik pastwowy by cakowicie zaleny od zakadu pracy,
ktry mg utrzymywa go w karnoci za pomoc wszystkich tych metod, jakich
uywaa rodzina wyznajca zasady konfucjaskie. Pracownik mg liczy na to,
e syn odziedziczy po nim prac. Prdzej mona byo awansowa dziki star
szestwu ni dziki wzrostowi kwalifikacji. Z drugiej strony odmienne pogldy
czy nawet krytycyzm mogy prowadzi do utraty pracy.
Krtko mwic, na pocztku lat 60-tych nie istnia aden ruch zwizkowy,
ktry mgby niepokoi reym, a uzalenienie pracownikw w przedsibior
stwach pastwowych od zakadu pracy uatwiao trzymanie ich w karbach.
Podstawow si robocz w przemyle cikim i w innych przedsibiorstwach
pastwowych podporzdkowano w ten sposb pastwu i partii jako odpowied
nik podporzdkowania chopa w rolnictwie.
Planici, na przykad Chen Yun, wzywali do przywrcenia motywacji w rol
nictwie przez zezwolenie na uprawianie prywatnych dziaek i sprzeda podw
na lokalnych rynkach, generalnie sprzyjajc ideaowi indywidualnej odpowie
dzialnoci". W odpowiedzi na to odwoywanie si do bodcw materialnych
Mao Zedong wezwa do odnowienia dziaa ideologicznych i walki klas. Na
krelone zostay granice podziau i tego, co stao si znane jako walka dwu
linii" midzy Liu Shaoi, Deng Xiaopingiem i innymi zwolennikami specjali
stycznego zarzdzania a Mao Zedongiem i jego poplecznikami, opowiadaj
cymi si po stronie romantycznej, opartej na rolnictwie mobilizacji jako drogi
rozwizania pogbiajcych si trudnoci Chin.

Naprawa stylu pracy partyjnej i edukacja


W walce Mao Zedonga z L i u Shaoi jako gow pastwa i Deng Xiaopingiem jako generalnym sekretarzem partii obie strony zgadzay si, e wrd
ludu partia utracia wiele ze swojego prestiu, wzrosa korupcja, a morale jest
niskie. Rniy si co do tego, czy przeprowadzi napraw stylu pracy przez

Wielki Skok 1958-1960

349

nowy masowy ruch na niszych szczeblach na wsi, czy te obj ni organi


zacje partyjne. Mao prbowa w roku 1963 przeprowadzi najpierw napraw
stylu pracy kadr partyjnych na wsi i kampani t nazwa Kampani Wycho
wania Socjalistycznego. Miao mu to umoliwi stworzenie sieci tymczasowych
organw w stylu kampanii, a zatem Kampania Wychowania Socjalistycznego
w roku 1963 staa si polem bitwy midzy dwiema liniami. Organizacja par
tyjna ocigaa si i w rezultacie dopiero w roku 1964 KPCh zainicjowaa na
stpn masow Kampani Czterech Porzdkw, wzywajc do walki klas, by
w ten sposb naprawi styl pracy wiejskich kadr.' Nowi przewodniczcy ko
mitetw, sekretarze, ksigowi, magazynierzy i inni ze szczebla kierowniczego,
na wsi wkrtce zaczli pomiata chopami, spord ktrych dopiero co wyszli.
Dopuszczali si drobnych malwersacji, faworyzowali protegowanych, wykony
wali mniej prac fizycznych i oglnie popisywali si wadz, wydajc arbitralne
polecenia i zapewniajc sobie wygodne ycie. Kampania Czterech Porzdkw
wymierzona bya przeciw kadrom, ktre na skutek swojej postawy (nie pocho
dzenia klasowego) stay si wyzyskiwaczami)
' Zwalczajc to zo, KPCh posugiwaa si metod wysyania zespow ro
boczych kadr zewntrznych, ktre miay naprawia styl pracy kadr lokalnych.'
Procedura przypominaa rodki stosowane podczas wprowadzania reformy rol
nej przeciwko obszarnikom, miejscowym tyranom i drobnym despotom. Czon
kowie zespow roboczych instalowali si na kilka tygodni we wsi, utrzymywali
kontakty z biedot, ktra miaa powody do skarg, zbierali zarzuty i dowody
przeciwko lokalnej kadrze, a potem stosowali nie koczce si przesuchania,
co prowadzio do wyczerpania fizycznego, wymuszano przyznanie jako pod
staw do wiecw walki". Miay one podobny charakter jak tamte z kampanii
przeciwko inteligentom i biurokratom. Stay si gwn form udziau w yciu
politycznym chopw manipulowanych na szerok skal przez KPCh. Zamiast
jedynie patrze jako bierni obserwatorzy w starym stylu na egzekucj, stali si
teraz krzykliwymi oskarycielami ofiar wyznaczonych przez wadze.
Mao Zedong, rozczarowany niechci funkcjonariuszy partyjnych do za
akceptowania jego sposobu naprawy stylu pracy przez masow kampani, za
cz okoo roku 1965 szuka rodkw naprawy poza parti.
Tymczasem jego pragnienie wyzwolenia chopw i poprzez edukacj uczy
nienia z nich mdrych obywateli - idea, ktry zachodni liberalni reformatorzy
mogliby atwo zaakceptowa - rwnie si nie urzeczywistnio. Edukacja za
wsze stanowia jedn z najwikszych trosk ludzi. Wielki Skok w tej dziedzinie
stan wobec podwjnego problemu - jak zapewni zwykemu czowiekowi
edukacj przez nowe instytucje, a jednoczenie kontynuowa ksztacenie nie
zbdnej elity w istniejcym systemie szk rednich i uniwersytetw.'Nowy
wysiek koncentrowa si teraz na utworzeniu szk dla pracujcych,^takich

350

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

jak szkoy ludowe" (minban) w okresie yanaskim. Utworzono tysice szk


rednich czcych prac z nauk, tak twierdzono, a dwunastoletni, jak w sys
temie amerykaskim, program nauki skrcono do dziesiciu lat jak w ZSRR.
Jeli miano dotrze do zwykego czowieka, wan rzecz byo rwnie uprosz
czenie nauczania, poprawiano wic nieustannie podrczniki. ^Przeszkod oka
za si brak odpowiednio wyksztaconego w specjalistycznych przedmiotach
personelu, fo prostu by nieosigalny. Prodek w postaci obwoania chopw
uczonymi" i cignicie ich do nauczania okaza si nieskuteczny. Nie dao
si ukry, e szkoy dla pracujcych byy gorsze od szk normalnych.)
Ten namacalny fakt sprawi, e szkoy dla pracujcych miay z opini
jako gorsza droga do awansu. Rodziny chopskie zorientoway si szybko, e
ich dzieci mog awansowa do wyszej warstwy jedynie poprzez normaln
szko. Zamiast posya dzieci do szkoy dla pracujcych, ktra zapewniaa im
tylko status wyksztaconego rolnika, wiele rodzin wolao zatrzyma je w domu,
eby pracoway w gospodarstwie.
Kiedy poziom normalnej szkoy obniano, dostosowujc go do relatywnie
niewyksztaconych uczniw pochodzenia robotniczo-chopskiego, wychowawcy
uciekali si do specjalnego wybiegu, prbujc utrzyma normy i ksztaci elit.
Wybiegiem tym stosowanym w Yan'anie bya (szkoa specjalna, gdzie koncen
trowano najlepszych uczniw, najlepszy personel pedagogiczny i najlepsze wy
posaenie. System egzaminacyjny w skali krajowej znowu dziaa, tote procent
absolwentw szkoy redniej, ktrzy zdali i dostali si na uniwersytety, sta si
miernikiem poziomu szkoy. W tak ustalonej hierarchii spoecznej szkoy spe
cjalne znajdoway si na szczycie, a szkoy dla pracujcych na samym dole.
Ponadto szkoy dla pracujcych miay najwikszy procent dzieci o pochodze
niu robotniczo-chopskim, w szkoach rednich natomiast dominoway dzieci
dziaaczy politycznych lub kadr rewolucyjnych". Jednake najwiksze sukcesy
w szkoach specjalnych odnosiy zapewne dzieci dawnej inteligencji, ktrym
tradycja rodzinna zapewniaa dobre pocztki edukacji.
Reformy i innowacje edukacyjne w okresie Wielkiego Skoku, pomylane
jako program spoeczny, wymierzone byy bezporednio w dawny podzia na
warstw wysz i lud. Maksyma Mao: Nigdy nie zapominaj o walce klas"
stawiaa dzieci inteligencji w niekorzystnej sytuacji. W rezultacie uczniowie
0 zym" pochodzeniu klasowym czsto bywali karani albo nawet wyrzucani
ze szk. Niemniej przy przyjmowaniu do szk wyszych wprowadzono wsp
zawodnictwo na podstawie stopni z egzaminw niemal tak jak dawniej. W efek
cie w latach 60-tych nowy chiski system edukacji rozwidli si na dwa trakty
1 grny trakt nadal prowadzi do elit. Zmiana struktury klasowej przez edu
kacj bya w Chinach niemoliwa.
Powstanie elit wzbudzao niezadowolenie zdeklasowanej wikszoci. Kiedy
w latach 60-tych ograniczano dostp do wyszego wyksztacenia ze wzgldu

Wielki Skok 1958-1960

351

na koszty ponoszone przez pastwo i obaw przed nadmiarem absolwentw,


w miastach pozostaway bez pracy wielkie rzesze modych ludzi. W wiecie
pracy narasta podobny niepokj z powodu wyszych pac, jakie otrzymywali
wykwalifikowani robotnicy majcy przy tym pewno zatrudnienia, podczas
gdy wikszo pracownikw mona byo zastpi innymi. Narastao napicie
w duych odamach chiskiego spoeczestwa, a take w obrbie KPCh.

Rozam chisko-radziecki
Wracajc do roku 1960, moemy teraz zobaczy wyranie, e Chiczycy
i Rosjanie zmierzali do rozamu. Faktem jest, e kontakty Ameryki z Chinami
przez Pacyfik byy znacznie szersze i dawniejsze ni wpywy rosyjskie przez
Syberi i Mongoli. Rosyjskie prawosawne kolegia nie istniay i nie ksztaciy
chiskiej modziey. Drugim jzykiem chiskiej warstwy wyszej by angielski,
nie rosyjski. Wizy z Rosj natomiast zapewnia ruch komunistyczny i kilka ty
sicy Chiczykw, ktrych wysano do Moskwy. Wpyw ten datuje si dopiero
od lat 20-tych, a w miar jak chiscy i rosyjscy komunici poznawali si le
piej, niekoniecznie stawali si lepszymi przyjacimi. Kierownictwo KPCh nie
mogo zapomnie, e Stalin popiera z strategi w latach 20-tych i jeszcze
w roku 1945 zawar traktat z Chinami guomindangowskimi ze wzgldu na in
teresy rosyjskie w Mandurii. Krtko mwic, wizi radziecko-chiskie byy
sabe i mogy zosta rozerwane, gdy tylko KPCh zacza rozwija swj wa
sny styl narodowego komunizmu. Jednym z czynnikw osabiajcych te wizi
sta si fakt, e kiedy Chiny uznay znowu konieczno uzyskania zagranicz
nej pomocy dla rozwoju ekonomicznego, Stany Zjednoczone i ich sojusznicy
mogli zaoferowa znacznie wicej ni Zwizek Radziecki.
Rozam chisko-rosyjski dojrzewa w pnych latach 50-tych na wielu
szczeblach. Przewodniczcy Mao pojecha po raz drugi do Moskwy zim
1957 roku na obchody czterdziestolecia ZSRR. Wyrazi nadmiernie pochlebn
opini o radzieckim przywdztwie w midzynarodowym ruchu komunistycz
nym. Posun si nawet dalej, ni yczyliby sobie Rosjanie, twierdzc przed
wczenie, i wystrzelenie na orbit pierwszego radzieckiego satelity, Sputnika,
dowodzi, e wschodni wiatr przewaa nad wiatrem zachodnim" i dni kapitali
zmu s policzone. W tym okresie podpisano rne radziecko-chiskie umowy
o wsppracy technicznej, wrd nich o pomocy przy produkcji bomb nukle
arnych. Chiny nadal miay zapewnion przy rozwoju przemysu pomoc okoo
10 tysicy radzieckich specjalistw.
Stosunki zaczy si pogarsza, gdy Nikita Chruszczow zacz otwarcie
krytykowa Wielki Skok. Podczas dwu wizyt w Pekinie w roku 1958 i 1959
Chruszczow nie dogada si z Mao Zedongiem. Przywdca radziecki uwa-

352

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

a przywdc chiskiego za romantycznego odchyleca, ktrego opiniom nie


mona ufa. Zocio go twierdzenie Mao wyraone podczas Wielkiego Skoku,
e dziki swojemu systemowi komun Chiny wczeniej ni ZSRR osign ko
munizm. Oburzony te by, e w roku 1958 Mao, planujc zbombardowanie
znajdujcej si tu obok portu Xiamen wyspy Quemoy, na ktrej stacjonoway
wojska guomindangowskie, nie powiadomi go o swoich planach, uznajc je za
spraw czysto wewntrzn. Przy takim rozumowaniu przeoczono fakt, e Stany
Zjednoczone s sojusznikiem Tajwanu, a C h R L Zwizku Radzieckiego, i ten
krok w tak zwanej wojnie domowej mg wywoa konfrontacj midzy super
mocarstwami, rwnie nuklearn. Chruszczow znajdowa si wanie na etapie
wypracowywania modus vivendi z prezydentem Eisenhowerem w Camp David.
W roku 1958 podczas kryzysu w Cieninie Tajwaskiej w zwizku z moliwoci
dziaa wojennych midzy ChRL a USA Sowieci odmwili poparcia Chinom,
a nastpnie nie wywizali si z obietnicy dostarczenia broni atomowej. Spr
ten osign szczyt w poowie roku 1960, kiedy Chruszczow nieoczekiwanie
wycofa z Chin wszystkich sowieckich specjalistw wraz ze wszystkimi planami.
Wkrtce po tym KPCh zacza sa do Komunistycznej Partii Zwizku Ra
dzieckiego ideologiczne kltwy przeciw sowieckiemu rewizjonizmowi, a K P Z R
nie pozostawaa jej duna. W roku 1963 spr zosta ujawniony przed wiatem.
By on tym bardziej gorzki, e obie partie, KPCh i KPZR, wyznaway kiedy
wspln wiar, a teraz oskaray si wzajemnie o jej zdrad.

Wielki Skok jako ruch spoeczny


Kolektywizacja rolnictwa w Chinach staa si moliwa dziki wieloletniej,
wiadomej i ofiarnej dziaalnoci lokalnych kadr, ktre kieroway tym proce
sem. Te miliony ludzi, mczyni i kobiety, byli to dziaacze polityczni i kie
rownicy, zarwno czonkowie partii, jak i bezpartyjni, majcy ambicj przepro
wadzenia rewolucji i jednoczenie wraz z ni awansujcy. Wyonili si z mas
chopskich dziki wykorzystaniu moliwoci, jakie oferowaa rewolucja. W ka
tegoriach struktury spoecznej odpowiadali oglnie biorc niszej gentry p
nego okresu cesarstwa i wczesnych lat republiki, warstwy, ktra bya wit
protektorw na grze, zarzdzaa kwestur i innymi sprawami nieobecnych ob
szarnikw, obejmowaa te lokalnych urzdnikw, hersztw band i przywdcw
chopskich zrzesze, wojskowych oraz inne osoby majce prawo nakadania po
datkw, rekwizycji i tyranizowania ludnoci chopskiej. Pod koniec epoki ce
sarstwa ta nisza gentry uzyskaa pozycj pomniejszych lokalnych despotw nie
zwizanych z wysz warstw gentry, ktra przebywaa ju wwczas w miastach.
Cay proces reformy rolnej przeprowadzanej przez KPCh polega na zast
pieniu przez kadry partyjne resztek dawnej niszej gentry. Kadry te reprezen-

Wielki Skok 1958-1960

353

toway nowy reym, a strukturalnie przenikay znacznie gbiej w ycie wsi, ma


jc za sob autorytet partii. Podczas gdy nisza gentry lokalnie tworzya si do
pewnego stopnia spontanicznie i autonomicznie, kadry KPCh osigay swoj
dominacj, reprezentujc wadze wysze.
Kiedy ju ta nowa warstwa dziaaczy wiejskich powoana zostaa do istnie
nia i znalaza drog do awansu w spoeczestwie poprzez kolektywizacj rolnic
twa, potrzebowaa nastpnych zada i gotowa bya i dalej. Wielki Skok oka
za si trudny do ujcia w cugle, poniewa aktywici przystpiwszy do reorgani
zowania wsi, mieli skonno do kontynuowania akcji. Wyzwolenie" w efekcie
stworzyo now warstw, ktra pragna kontynuowa proces wyzwalania.
Pod koniec lat 50-tych i na pocztku 60-tych Chiny byy krajem ludzi mo
dych, oderwanych od przeszoci i gorliwie rywalizujcych w drodze do awansu.
Mona sobie wyobrazi i inne motywy, niekoniecznie egoistyczne czy materialistyczne. Likwidacja dawnych brzemion w yciu chopskim, zmniejszanie si
analfabetyzmu, wzrost umiejtnoci organizacyjnych, doktryna rwnoci ludzi
i szans dla wszystkich zainspiroway wielu modych wieniakw i skoniy do
doczenia si i powicenia szlachetnej sprawie.
Wielki Skok w perspektywie chiskich dziejw wydaje si rwnie zmo
dernizowan form gigantycznych robt publicznych z dawnych czasw. Re
konstrukcji Wielkiego M u r u w czasach dynastii Ming, podobnie jak budowy
lotnisk Chengdu dla amerykaskich bombowcw B-29 podczas drugiej wojny
wiatowej dokonano dziki sile roboczej cignitej ze wsi. Naczelnik wio
ski otrzymywa polecenie dostarczenia okrelonej liczby ludzi na budow na
okrelony czas, na przykad dziesi dni. Chopi mieli zabra ze sob ywno
i postawi sobie z mat szaasy do spania. Pracowali jako grupa i po wyko
naniu wyznaczonej roboty wracali do domw. Istniao wiele rodzajw takich
ukadw o subach i pracach i wszystkie oznaczay olbrzymi wysiek dwiga
nia ziemi w koszykach noszonych na ramieniu na drgu i ciosania kamieni
uywanych jako materia budowlany. Osignicia Wielkiego Skoku w budo
waniu grobli, tam i kanaw nawadniajcych to ostatnia wersja starodawnej
praktyki, dziki ktrej zbudowano na przykad prehistoryczne stolice Anyang
i Zhengzhou o murach z tak dobrze ubitej ziemi (ubijano j w ruchomych
ramach), e mona je rozpozna do dnia dzisiejszego. Rozporzdzanie tak
wielkimi masami siy roboczej byo przywilejem wadcy i rzecz cakiem natu
ralna, e Mao Zedong z niego skorzysta.
Nawet w bdnych poleceniach wydawanych przez lokalne wadze, jak zbyt
gboka uprawa roli (w wyniku czego sole wydostaway si na powierzchnie)
czy sadzenie midzyrzdowe innych podw (co utrudniao zbiory), moemy
dostrzec powrt do praktyk teoretykw z wyszej warstwy w czasach cesar
stwa, ktrzy troszczyli si o dobro pastwa i mwili rolnikom, jak maj upra
wia gleb.

354

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Nie bya rwnie w peni wynalazkiem maoistycznym reorganizacja chop


skiego ycia w system brygad i komun. Wielki Skok wytrzymuje porwnanie,
szczeglnie jeli chodzi o jego wpyw na wie, z wczeniejszymi reformami
agrarnymi w czasach Pnocnej Dynastii Wei, dynastii Song i wczesnych M i n
gw. Wci jeszcze moemy wiele dowiedzie si o wspczesnych Chinach,
badajc ich dug histori.
Po okresie pewnej ekonomicznej regeneracji na pocztku lat 60-tych na
stpna faza rewolucji przyniosa znowu zwrot Chin do wewntrz. Co prawda
w roku 1962 w sporze granicznym z Indiami po dugich prowokacjach Chiska
Armia Ludowo-Wyzwolecza osigna szybkie i spektakularne zwycistwo.
Jednake w miar coraz wikszego zaostrzania si sporu chisko-radzieckiego
wysiki zmierzajce do zorganizowania przeciwko ZSRR gospodarczo zacofa
nego Trzeciego wiata - pastw Afryki i Azji - spotkay si z niepowodzeniem.
Zhou Enlai podczas objazdu Afryki nie zyska poparcia. Tymczasem Stany
Zjednoczone w roku 1965 przystpiy do interwencji na wielk skal w Wiet
namie, co zapobiego ldowej inwazji Chin na Wietnam Pnocny i pozwolio
unikn konfliktu chisko-amerykaskiego jak w czasie wojny w Korei. Roz
czarowany stosunkami z zagranic Mao Zedong mg poczu, e czas dojrza
do nastpnego wielkiego wysiku w dziele przeksztacania chiskiego ludu.

Rozdzia 20

Rewolucja Kulturalna
1966-1976
Fundamenty
Ostatnie dziesiciolecie Mao Zedonga - od roku 1966 do jego mierci
w roku 1976 - to okres wewntrznych zmaga politycznych, ktre wstrzsay
caym krajem, nieustannie zadziwiay wiat zewntrzny i dokonay przeraa
jcych spustosze. By to stosowny fina dwudziestu straconych lat rozpocz
tych w roku 1957 Kampani Przeciwko Prawicowcom, w czasie ktrej pozbyto
si tak wielu inteligentw. Kataklizm mia bardzo szeroki zasig i obj bez
porednio okoo 100 milionw ludzi, tote caa jego historia nie jest jeszcze
ani spisana, ani nawet znana.
Amerykanie, prbujc zrozumie Rewolucj Kulturaln, musz zacz od
przekroczenia przepaci, jaka dzieli chisk i amerykask kultur polityczn.
Wyobramy sobie, e prezydent w Waszyngtonie wezwa uczniw szk rednich
z caych Stanw Zjednoczonych, eby zaoywszy na rami opaski zaczepiali,
krytykowali i nkali ludzi na ulicy i w domach, a w kocu zdobywali ratusz,
lokalne przedsibiorstwa, agencje rzdowe i instytucje. Gdyby uczniowie szk
rednich prbowali co takiego robi, zostaliby jeszcze przed zapadniciem
zmierzchu aresztowani. W Stanach Zjednoczonych przeladowanie pautonomicznych sektorw spoeczestwa - wolnych zawodw, handlu, wiata pracy,
Kocioa, mediw i tak dalej - nie moe by tolerowane.
Patrzc zatem na Rewolucj Kulturaln w Chinach, zmuszeni jestemy wy
obrazi sobie spoeczestwo, ktrym moe rzdzi Wielki Przywdca i dykta
tura partii po prostu dlatego, e jego obywatele s politycznie bierni i posuszni

356

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

wadzy. Nie dysponuj prawami czowieka, poniewa nauczono ich, e domaga


nie si uznania takich praw (jak prawo do sprawiedliwego procesu sdowego)
byoby egoistyczne i sprzeczne z normami wspycia spoecznego, a zatem ha
niebne. I zostaoby rwnie surowo ukarane. Problem ten zaczyna si na grun
cie ycia rodzinnego chiskiej wsi, gdzie do dzi wida lady konfucjaskich
nauk o adzie spoecznym utrzymywanym dziki naleytej autosubordynacji.
Punktem wyjcia do zrozumienia Rewolucji Kulturalnej jest uznanie, e
Mao Zedong uzyska teraz pewne przywileje cesarza.'Odpowied na pytanie,
dlaczego musia praktycznie zniszczy parti, ktr sam zbudowa, i narazi na
takie niebezpieczestwo ca rewolucj, to sprawa skomplikowana i wymaga
dokonania wszechstronnej analizy.
Pocztkowo niech do biurokratyzmu miejskiego wynikaa z przekonania
Mao, e wie musi by gwnym beneficjantem rewolucji w Chinach: Majc
dugoletnie dowiadczenia z dziaalnoci na wsi, zna dobrze przeszkody unie
moliwiajce przyzwoite ycie chiskim chopom. Jednake' gdy tylko zyska
wadz, idea ich wyzwolenia" ustpia miejsca oczywistej koniecznoci posu
enia si nimi przy budowie Chin pod kierownictwem i kontrol KPCh.
[W miar kontynuowania tych wysikw Mao zacz si niepokoi z po
wodu widocznie nieuniknionego rozwoju instytucji wadz centralnych i wielu
szczebli urzdnikw i kadr zajmujcych obecnie miejsce lokalnej elity z cza
sw cesarstwa. Obawia si odrodzenia dominacji klasy panujcej nad wie
niakami. Wobec niezbdnego w czasach wspczesnych specjalistycznego za
rzdzania oraz niepohamowanej skonnoci do zdobywania osobistych przy
wilejw i korupcji wrd chiskiej nowej klasy panujcej trudno byoby mu
zarzuca, e nie mia racji.
Bardziej jeszcze na pocztku lat 60-tych niepokoio Mao Zedonga upor
czywe oczernianie jego osigni i polityki szeroko rozpowszechnione wrd
bdcych u wadzy czonkw KPCh.! W pastwie opartym na ideaach harmonii
i jednoci przywdcy frakcji nie mogli si atakowa bezporednio i z nazwiska,
eby nie uznano ich za burzycieli i intrygantw. Starodawnym wybiegiem chi
skich przywdcw musiao by zatem posugiwanie si rzdowymi intelektuali
stami, ktrzy tworzyli zewntrzn i wymown otoczk ich frakcji. Niedobitki
chiskich liberaw wrd intelektualistw wyeliminowano jako prawicowcw,
a ich miejsca jako m.in. wydawcw, pisarzy i dziennikarzy zaja nieco modsza
generacja dziedzicw tradycji intelektualnej. Owi sprzymierzeni z przywdcami
politycznymi partyjni intelektualici wyraali swoje pogldy w artykuach wstp
nych, esejach, komentarzach, sztukach teatralnych i innych utworach literac
kich. Na pocztku lat 60-tych grupa zdolnych intelektualistw reprezentujca
kierownictwo KPCh posugiwaa si metodami porednimi, ezopowym jzy
kiem, aluzjami i historycznymi przykadami, podtrzymujc huraganowy ogie

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

357

krytyki bdw Wielkiego Skoku i w ogle taktyki mobilizacji mas Mao Ze


donga. Niektrzy posunli si dalej i kwestionowali jego tez z roku 1942, e
caa literatura powinna bezporednio suy rewolucji. Opinie krytyczne ro
dziy si przede wszystkim w Pekinie, gdzie na czele Komitetu Miejskiego
KPCh sta Peng Zhen.
Obawy Mao Zedonga, e rewolucja ludowa schodzi w Chinach na ma
nowce, wzmagao jeszcze widowisko rozgrywajce si w ZSRR. Mao oburza
si na bezwzgldne metody Nikity Chruszczowa. W ZSRR widzia rewizjonizm" w akcji, to znaczy odejcie od egalitarnej troski o lud i jego kolek
tywn organizacj, a zamiast tego powstawanie nowej klasy rzdzcej, ludzi
szczeglnie uprzywilejowanych, skoncentrowanych w miecie, wyksztaconych
technicznie i utrzymywanych w karbach, podobnie jak i reszta spoeczestwa,
przez wszechmocn tajn policj..Jeli wemiemy pod uwag ogln ocen ra
dzieckiej dyktatury partyjnej, formuowan na Zachodzie, to nieufnoci Mao
trudno co zarzuci. W kadym razie jego motywacj byo odzyskanie kontroli
nad KPCh poprzez oddanie wadzy swoim zwolennikom, ludziom o podob
nych pogldach.
Jednym ze skutkw ataku na marszaka Peng Dehuaia byo zastpienie
go na stanowisku ministra obrony marszakiem L i n Biao, wietnym taktykiem,
ktry teraz doszed do wadzy i zaj si energicznie upolitycznieniem armii.
Lin Biao w ramach swojego programu indoktrynacji zestawi czerwon ksi
eczk" cytatw przewodniczcego Mao i okaza gotowo do popierania Mao
Zedonga w narastajcym sporze. Wkrtce zlikwidowa dystynkcje oficerskie
w wojsku i przywrci komisarzy politycznych, degradujc w ten sposb za
wodowych wojskowych reprezentowanych przez marszaka Penga. Rozpoczto
energiczn kampani uczenia si od A r m i i Ludowo-Wyzwoleczej ( A L - W ) " ,
jakby upolitycznienie jej onierzy mogo by wzorem dla caego spoeczestwa.
Oznaczao to zerwanie z obowizujc dotd w KPCh zasad podporzdko
wania wojska kontroli partyjnej.
Rewolucja Kulturalna trwaa nominalnie trzy lata, od pocztku roku 1966
do kwietnia 1969, ale wiele osb pokrel, e tego rodzaju dziaalno kon
tynuowana bya w rzeczywistoci przez cae dziesiciolecie a do roku 1976.
Zacznijmy od samego Mao Zedonga.

Cele i rodki Mao


Zrozumienie Mao Zedonga wymaga od osoby postronnej wyobrani, po
trzebnej, eby przede wszystkim poj charakter jego supremacji. Mao wy
stpowa w dwu rolach, przywdcy buntu i uwspczenionego cesarza. Uzy
ska wadz tego drugiego, a jednoczenie wyranie uwaa si za pierwszego.

358

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

W Chinach moc spywa z gry, co uznawano nawet w linii mas", tote kiedy
KPCh znalaza si przy wadzy, jej przywdca sta si witym, wyniesionym
ponad reszt ludzkoci; nie tylko przedmiotem kultu, lecz take uznawanym
zwierzchnikiem wszystkich czonkw partii. Mao Zedong w tak znacznym stop
niu przyczyni si do powstania KPCh, e mona j uzna za jego twr, dla
tego jeli pragn parti zreformowa, to mia do tego prawo. Tylko wtedy gdy
zobaczymy w nim monarch, nastpc licznych cesarzy, bdziemy mogli po
j, dlaczego ludzie z kierownictwa KPCh, wywiczeni w lojalnoci, godzili si
z napaci z jego strony i destrukcj ich wszystkich.
Ta wyjtkowa pozycja zajmowana w umysach ludzkich umoliwiaa Mao
Zedongowi, rwnie urzeczonemu wasn osob, traktowanie faktu wytwo
rzenia si elity jako klski rewolucji, na co lekarstwem musia by powrt
do egalitaryzmu, nawet jeli mona si byo o to pokusi jedynie dlatego, e
sam Mao nie by rwny innym. Ten agodny despotyzm stanowi dokadne
przeciwiestwo polityki znanej spoecznociom zachodnim, gdzie ten, kto ma
najwiksz wadz, jest zazwyczaj gwnym obiektem krytyki. Mwic inaczej,
Mao mia tak wyjtkow i oglnie uznawan pozycj, e mg praktycznie
zrobi wszystko, czego chcia.
Co jednak Mao, w swojej wasnej opinii, robi? By moe daoby si to
podsumowa jako prb uczynienia centralizmu demokratycznego" bardziej
demokratycznym i mniej centralistycznym. Widzia, e nowa biurokracja nala
duje odwieczny wzorzec autokratycznych odgrnych rzdw. A to prowadzio
masy chopskie tam, gdzie zawsze byy, na samo dno spoeczestwa, gdzie wy
zyskiwaa je nowa elita. eby zwalczy t tendencj, Mao chcia uy linii
mas", za pomoc ktrej partia powinna j ujawni i zareagowa na niepo
koje chopskie. Nowemu stylowi rzdzenia skierowanemu w d miaa pomc
decentralizacja administracji. Lokalne decyzje nie powinny by cakowicie za
lene od biurokratw w Pekinie. Celem rzdw powinien by dobrobyt i in
doktrynacja mas chopskich, a nie jedynie przestarzaa wizja dawnego ruchu
bogatego pastwa i mocnej armii".
Byo to kategoryczne zaprzeczenie jednego z podstawowych dogmatw
chiskiej tradycji politycznej, mianowicie tego, e masy musz by rzdzone
przez starannie wyszkolon i lojaln elit ministrw i podporzdkowanych im
urzdnikw, oficerw armii wysokiej rangi i organizatorw partyjnych o spe
cjalnych prerogatywach. Rewizjonizm" okreli Mao jako porzucenie celw
rewolucji i zaakceptowanie za w postaci specjalnego statusu i gromadzenia
dbr materialnych, co mona by nazwa przywrceniem kapitalizmu.
Wywoujc spoeczne konwulsje i manipulujc nimi, Mao instynktownie za
atakowa grup bdc u wadzy, jakkolwiek sam pomg j zainstalowa. Uza
sadniajc to, opiera si na swojej analizie walki klasowej, ktra jego zdaniem
nadal istniaa w socjalizmie. Do walki przeciwko rewizjonizmowi" w Chinach

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

359

skania przykad Zwizku Radzieckiego, gdzie, jak sdzi, idea socjalistycz


nych rzdw zosta obalony przez skorumpowany system biurokratyczny.
Mao Zedong mia te chyba na myli to, e modzie uczniowsk mona
zmobilizowa do zaatakowania zych stron istniejcego systemu i do oczyszcze
nia Chin z rewizjonizmu. Byaby to forma kierowanego ruchu masowego, ktry,
jak mu mwio dowiadczenie, jest motorem zmian spoecznych. Podrywajc do
walki i dajc przykad miejskiej modziey, Mao kpi oczywicie ze wszystkich
zasad partyjnego oczyszczania wasnych szeregw. W rezultacie wypowiedzia
wojn przywdcom, ktrzy przybyli wraz z nim z Yan'anu. Manipulujc sytu
acj w taki sposb, by zaaprobowano dyrektywy Komitetu Centralnego i inne,
jakich chcia, Mao zwiza rce i nogi przywdcom partyjnym, posugujc si
ich wasn tradycj zdyscyplinowanego posuszestwa wobec polece partyj
nych. W pewnych kluczowych punktach wizao si to z zapewnieniem sobie
poparcia Zhou Enlaia, ktry jak zwykle usiowa agodzi niesprawiedliwo
i skazane na niepowodzenie prby Mao przeprowadzenia czystki wrd kole
gw partyjnych. W rezultacie kierownictwo KPCh, w wielkiej mierze lojalne
wobec partii, nie mogo przewidzie, co je spotka.
[wprawdzie Mao podejmowa rne kroki, eby zapanowa nad sytuacj,
ktra z biegiem czasu coraz bardziej wymykaa mu si z rk i wyranie za
ostrzaa, ale rzadko z powodzeniem. Rewolucja Kulturalna, podobnie jak Kam
pania Stu Kwiatw i Wielki Skok, przyja obrt, jakiego nie przewidzia. Bio
rc pod uwag rne szacunki, czystka obja okoo 60 procent kadr partyj
nych. Ocenia si, e na skutek zncania si nad nimi zmaro 400 tysicy osb.
Band Czworga, skadajc si z Jiang Qing, ony Mao, i trzech jej kolegw
z Centralnej Grupy do Spraw Rewolucji Kulturalnej, oskarono w czasie pro
cesu w roku 1977 o kamliwe obwinienie i represjonowanie ponad 700 tysicy
osb, z ktrych okoo 35 tysicy zmaro. Wicej jeszcze zostao okaleczonych
fizycznie i psychicznie, wielu ludzi popenio te samobjstwo. |

Rola Armii Ludowo-Wyzwoleczej


f

Mao Zedong mg sprowokowa Rewolucj Kulturaln dziki temu, e


pocztkowo mia poparcie si zbrojnych. W A r m i i Ludowo-Wyzwoleczej od
dawna utrzymywaa si rywalizacja midzy profesjonalizmem wojskowym a po
lityk ideologiczn^ Patrzc wstecz, moemy zobaczy, jak Armia Czerwona
w Zwizku Radzieckim rozwizaa kwesti stosunkw partii i wojska, wpro
wadzajc zasad nadrzdnoci polityki", to znaczy podporzdkowania zawo
dowych wojskowych komisarzom politycznym,;Stopniowo jednak w Zwizku
Radzieckim profesjonalizm wojskowy zdoby"; przewag, a wraz z ni zyska
na znaczeniu sztab generalny.

360

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Porwnywalny proces przebiega w Chinach. Wojskowa Akademia Whampoa za czasw Jiang Jieshi w Kantonie stworzya armi partyjn, ktra staa si
czowk Ekspedycji Pnocnej. Po rozamie w roku 1927 Jiang Jieshi budowa
profesjonalne siy zbrojne, nie polegajc na pomocy mas w walce partyzanckiej
czy te na wojnie ludowej". Tymczasem KPCh w oddalonych od wiata re
gionach musiaa si ratowa starodawnymi metodami chopskich rozbjnikw
- ruchliwoci maego oddziau, uciekaniem si do podstpw i zwizkami ze
spoecznoci wiejsk danego regionu. Nawet w Jiangxi grupa kierownicza ska
dajca si z kilkunastu komunistycznych dowdcw wykazywaa jednak wielk
wiar w profesjonalizm. Kilku studiowao metody dziaa wojennych w Mo
skwie, a reszta te przeja radzieckie pogldy. Gwnym oponentem wobec
nich wszystkich by Mao Zedong, ktry wierzy wicie - wtedy i pniej w mobilizowanie mas wiejskich w wojnie totalnej".
Reasumujc, KPCh od pocztku miaa grup wyszkolonych i dowiadczo
nych gwnych dowdcw, ktrzy opowiadali si za specjalizacj, organizacj
i dyscyplin prawdziwie profesjonalnej armii. Zajmowali oni stanowiska poli
tyczne lub wojskowe, zalenie od potrzeby: W czasie zdobywania wadzy przez
KPCh niektrzy z nich dowodzili polowymi armiami, ktrych pod koniec byo
pi. Kada z tych armii miaa pewne lokalne korzenie, pewn cigo do
wodzenia i pewne wsplne dowiadczenie, co w sumie mogo prowadzi do
regionalizmu i rywalizacji. Jednake centralne kierownictwo (Mao Zedong,
Zhou Enlai, Peng Dehuai i inni) pieczoowicie przemieszczao kadry dowd
cze, eby zapobiec powstaniu klik. Przywdcy polityczni, bdc sami dowd
cami, wiedzieli, jak utrzymywa jedno.
W latach 60-tych Armia Ludowo-Wyzwolecza zachowywaa si w istocie
defensywnie wobec obcych mocarstw, ale odgrywaa podstawow rol w kraju,
popierajc ustrj polityczny. Byo okoo 38 jednostek wojskowych gwnej
siy" lub armii", ktre rozmieszczono po caym kraju w 11 rejonach wojsko
wych. Wojska gwnej siy mona by przeciwstawi wojskom regionalnym po
dzielonym na 28 prowincjonalnych okrgw wojskowych. Wojsko regionalne
byo gorzej uzbrojone i szkolone jedynie w zakresie lokalnej obrony (cz
nie z mobilizowaniem Milicji Ludowej i korpusu produkcyjno-budowlanego,
ktry liczy dziesitki milionw niepenoetatowych onierzy). Rozrzucone byo
niewielkimi oddziaami w terenie i nie szkolono go, by tworzyo wsplne ar
mie polowe. Przypomina to pnocesarski system za dynastii Qing, w ktrym
Liiying, czyli Armia Zielonego Sztandaru" suya jako policja rozproszona
na mae jednostki, eby pilnowa porzdku, podczas gdy czonkowie chor
gwi tworzyli si uderzeniow.
Podobnie jak zwierzchni wadz wojskow dysponowa cesarz, tak
i w ChRL gwnodowodzcym by przewodniczcy KPCh, ktry zazwyczaj zaj
mowa rwnoczenie stanowisko przewodniczcego Komisji Wojskowej KC.

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

361

Komisji Wojskowej podlegay trzy podstawowe struktury: kontrolujce wojsko


wych, dowodzce politycznym aparatem KPCh w wojsku i kierujce sprawami
administracyjnymi i logistycznymi. Inne echo systemu cesarskiego odnajdziemy
w zarzdzeniu, ktre nakazywao wojsku uprawianie ziemi i prowadzenie wa
snych niewielkich lokalnych zakadw przemysowych, eby zapewni sobie do
pewnego stopnia samowystarczalno, jak to byo w tuntian, dawnym systemie
na p samowystarczalnych placwek granicznych.
Partia penetrowaa armi na wszystkich szczeblach, a wielu wojskowych
byo jej czonkami, tote regionalne oddziay A L - W w dowdztwach prowin
cjonalnych otrzymyway rozkazy od lokalnych sekretarzy i innych wadz partyj
nych. Pierwszy sekretarz partii prowincji zazwyczaj peni rwnoczenie funk
cj pierwszego komisarza politycznego okrgu wojskowego. Ta polityczno-wojskowa sie kontroli dokonywaa co roku spord milionw kandydatw wy
boru nowych onierzy. A L - W staa si jedn z gwnych drg awansu dla
mieszkacw wsi.
Tak wic regionalna A L - W przenikaa si wzajemnie z wadzami lokal
nymi i subami bezpieczestwa, a pod komend L i n Biao staa si zarwno
czerwona", jak i zawodowa oraz wyspecjalizowana. Zapewnio to podstaw
potgi Mao. Armie zawodowych wojsk gwnej siy pocztkowo nie byy w to
wcignite."
Jak rozgorzaa Rewolucja Kulturalna
i Od koca roku 1965 do lata 1966 midzy ugrupowaniem Mao Zedonga
a kierowniczymi organami KPCh narastao napicie. Poza poparciem ze strony
armii, ponownie upolitycznionej za czasw L i n Biao, Mao pozyska jeszcze za
porednictwem swojej ony, Jiang Qing, grup radykalnych szanghajskich inte
lektualistw, ktrzy potem utworzyli jego Centraln Grup do Spraw Rewolu
cji Kulturalnej. Tworzyli oni raczej nieokrelony zesp. L i n Biao by wprawdzie
bardzo zdolnym dowdc, ale zdecydowanie niecharyzmatycznym, pokrzywio
nym chudzielcem, widywanym zawsze w czapce na gowie (by ysy). By bez
wtpienia utalentowanym bojownikiem i czowiekiem chytrym jak lis, ale pod
czas gdy tusza przydawaa Mao Zedongowi majestatu (w Chinach chudo nie
jest ceniona), L i n wydawa si may i niezbyt imponujcy. Jiang Qing, mimo
e nie miaa wielkich sukcesw jako aktorka filmowa przed swoim przybyciem
do Yan'anu i oczarowaniem przewodniczcego, okazaa si kompetentnym po
litykiem. Zamierzaa przej organizacj kultury po to, by przeprowadzi ra
dykalne reformy pod paszczykiem powrotu do pierwotnych zasad. D o wadzy
dosza czciowo dziki przyczeniu si do L i n Biao w charakterze kierownika
Wydziau Kultury AL-W. Wesza w cisy zwizek rwnie z radykalnymi inte
lektualistami z Szanghaju, ktry sta si w sferze kultury baz atakw na Pekin.

362

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Ostatecznym krokiem w procesie cementowania si stojcych za Mao Zedongiem byo aresztowanie pod koniec roku 1965 szefa sztabu generalnego
A L - W Luo Ruiqinga, ktry nie zgadza si z marszakiem L i n Biao. Oskarono
go, przesuchiwano i w kwietniu 1966 roku usunito ze wszystkich stanowisk.
Miao to zlikwidowa rnice pogldw w wojsku. D o podobnego ataku ru
szono wrd intelektualistw, atakujc wiceburmistrza Pekinu, Wu Hana, za
opublikowanie - pod wpywem sugestii samego Mao Zedonga - sztuki, w ktrej
ganiono staroytnego cesarza za niesprawiedliwe zdymisjonowanie urzdnika.
Mao podobno by przekonany, e mia to by atak na niego za zdymisjonowa
nie w roku 1959 marszaka Peng Dehuaia na Lushanie. Wysoki funkcjonariusz
partyjny i burmistrz Pekinu, Peng Zhen (nie spokrewniony z marszakiem)
uwaa oczywicie, e atak na jego zastpc to atak wymierzony przeciwko
niemu samemu. Dochodzenie w Pekinie oczycio go z zarzutu zych intencji,
ale wtedy Mao zorganizowa forum w Szanghaju, na ktrym Peng Zhen zosta
zdemaskowany i w kwietniu 1966 roku usunity ze wszystkich stanowisk. To
wydarzenie ukazao wszystkim, skd wieje wiatr.
[ W tych wstpnych posuniciach Mao pozby si dziaaczy nastawionych
obojtnie do jego programw i zapewni sobie zgod kierowniczych krgw
partyjnych^ reprezentowanych przez Zhou Enlaia, L i u Shaoi i Deng Xiaopinga. Wszycy oni byli przyzwyczajeni do kroczenia u boku tego wielkiego
czowieka. Nie wiedzieli, e prowadzi ich na gr i do krateru wulkanu. Biuro
Polityczne utworzyo teraz Centraln G r u p do Spraw Rewolucji Kulturalnej,
skadajc sprawozdania bezporednio jego Staemu Komitetowi, w ktrym
Mao mia wielu stronnikw. Dziki reorganizacji rozmaitych wydziaw stron
nicy Mao znaleli si na najwaniejszych stanowiskach.
' Nastpnie w okresie tak zwanych Pidziesiciu D n i , od czerwca do sierp
nia 1966 roku, zaatakowano gwatownie rewizjonizm i nie wymienionych z na
zwisk czonkw partii, kroczcych drog kapitalistyczn". W tym okresie mo
bilizowano radykalnie nastawionych studentw do zaatakowania wadz uniwer
syteckich w gazetkach ciennychT/Sam Mao Zedong przebywa nadal w ustro
niu w centralnych Chinach, pozostawiajc swemu zastpcy i gowie pastwa,
Liu Shaoi, ukadnemu organizatorowi KPCh, odpowiedzialno za sytuacj
w Pekinie. L i u zawsze skonny do dbania o interes partii nie mg ustpi
pierwszestwa masowym organizacjom. cPrbowa stumi agitacj, wysyajc
zespoy robocze, eby kontroloway nisze szczeble partyjne w wikszych insty
tucjach, zarwno uniwersytetach, jak i fabrykach. Okoo 400 zespow, kady
liczcy mniej wicej 25 osb, co w sumie daje 10 tysicy ludzi, wysano do
pracy w organizacjach partyjnych. To popsuo szyki Mao, ktry prbowa dzia
a poprzez organizacje masowe.
Kiedy strona radykalna i strona konserwatywna stay si bardziej agre
sywne, Zhou Enlai wystpi jak zawsze w funkcji mediatora, prbujc je pogodziT Jeszcze w lutym 1967 roku przewodniczy spotkaniu radykaw z Cen-

363

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

tralnej Grupy do Spraw Rewolucji Kulturalnej z szeregiem konserwatywnych


przywdcw wojskowych i czonkw Rady Pastwowej, w tym trzech marsza
kw i piciu wicepremierw/. Spotkanie to, pniej krytykowane ostro przez
radykaw jako Lutowy wrogi prd", byo jednym z powtarzajcych si prze
jaww opozycji wobec najgorszych tendencji Rewolucji Kulturalnej^
W drugiej fazie Rewolucji Kulturalnej, od sierpnia 1966 roku do stycznia
1967, przewodniczcy Mao okaza si wielkim aktorem. Sumienny L i u Shaoi,
skazany ju na zagad, przygotowywa scenariusz dziaa ruchu antyrewizjonistycznego wrd wiernych partii. W lipcu 1966 chiskie spoeczestwo zelek
tryzowaa wiadomo, e Mao Zedong przyby na pnoc, zatrzymujc si po
drodze, eby przepyn Yangzi. Wieniacy chiscy na og nie umiej pywa
i tylko niewielu miakw zmierzyo si z t rzek, tote wiadomo t mona
by porwna z wiadomoci o przepyniciu przez krlow Elbiet I I kanau
La Manche. Przewodniczcy Mao najwyraniej by wzorem atlety zdolnego do
nadludzkich wyczynw. (Fotografie ukazujce jego gow nad powierzchni
wody sugeruj, e Mao nie pyn kraulem, stylem bocznym, grzbietowym ani
abk, tylko jakim swoim wasnym stylem, w pozycji pionowej, w - a nie na
- wodzie. Zmierzono mu niezwykle dobry czas.)
W Szanghaju Mao Zedong zwoa w sierpniu tego roku tak zwane X I Ple
num, w gruncie rzeczy kadubowe posiedzenie Komitetu Centralnego, w wik
szoci jego stronnikw. Na Plenum L i u Shaoi utraci w hierarchii KPCh rang
czowieka numer dwa i znalaz si na pozycji smej, a Lin Biao zyska pozycj
czowieka numer dwa, co czynio z niego przypuszczalnego nastpc Mao. Ple
num rwnie przyjo generaln wizj Mao Zedonga ruchu antyrewizjonistycznego, za pomoc ktrego miano dokona drastycznej przemiany ideologicznej
caego ludu chiskiego. Odrodzenie duchowe, jak to okrela Mao, miao mie
pierwszestwo przed rozwojem ekonomicznym. Zasada walki klasowej miaa
si odnosi do wszystkich intelektualistw, urzdnikw i czonkw partii, by
wypleni tych u wadzy, ktrzy krocz drog kapitalistyczn". Jak dotd, nikt
nie wiedzia dokadnie, kim s ci nikczemnicy.
Za pomoc tych manewrw Mao uzyska placet na zainicjowanie maso
wego ruchu przeciwko rewizjonizmowi w krgach partyjnych. Wkrtce przy
bra on form ruchu czerwonogwardzistw [czerwonogwardzici to po chisku
hongweibing"; w Polsce uywano zapoyczenia z rosyjskiego: hunwejbini"].
Czerwonogwardzici
Masowy ruch Mao w Rewolucji Kulturalnej obejmowa przede wszyst
kim kilkunastoletni modzie uczniowsk, bardzo rnic si od chopstwa,
ktre uruchomiono podczas kolektywizacji rolnictwa w poowie lat 50-tych
i podczas Wielkiego Skoku w latach 1958-1960. Rewolucja Kulturalna po-

364

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

cztkowo w maym stopniu obja chopw, poza komunami podmiejskimi.


Czerwonogwardzici jako ruch w zasadzie miejski dominowali w Rewolucji
Kulturalnej od poowy roku 1966 a do poowy 1968, kiedy zostali obaleni.
Owa niedowiadczona modzie, usiujca uczy si rewolucji, robic rewo
lucj", bya katastrofalnie niszczycielska..
(\Frakcyjno czerwonogwardzistw, ktra doprowadzi do otwartych walk
midzy zorganizowanymi grupami w miastach, wynikaa z faktu, e w systemie
edukacyjnym lat 60-tych, jak widzielimy,dwa typy uczniw szk rednich
wspubiegay si o wysok pozycj i wstp na uniwersytet. Jedna grupa ska
daa si z dzieci z rodzin inteligenckich, ktre miay dobry start dziki edukacji
domowej i kwalifikoway si na studia. Otrzymyway wysokie oceny na egza
minach, czemu nie dao si zaprzeczy. Drug grup tworzyy dzieci nowej
klasy rzdzcej, partyjnych, urzdnikw i kadr, ktrych klasowe pochodzenie
uwaano za rewolucyjne i najlepsze. Bya to generacja z awansu i miaa do
stp do oficjalnych stanowisk. Poziom ich wiedzy jednake nie by tak wysoki
jak dzieci inteligenckich, ktrych status klasowy uznawano za bardzo niski. Ta
rnica w pochodzeniu klasowym miaa dostarcza energii i napdza czerwonogwardyjskie walki frakcyjnej
LiX*lc<
^aku^ue
l^Mao Zedong pobudza radykalnych studentw, wysuwajc takie .slogany
jak Bombardujcie sztaby" i Uczcie si rewolucji, robic rewolucj". Midzy
18 sierpnia a 26 listopada 1966 roku w Pekinie odbyo si sze masowych wie
cw, na ktrych agitowano modzie. Na te wiece, organizowane przez A L - W
i Centraln Grup do Spraw Rewolucji Kulturalnej, z caych Chin zwieziono
za darmo kolejami i rozlokowano w Pekinie okoo 10 milionw modych lu
dzi zgaszajcych si ochotniczo w szeregi czerwonogwardzistw. Wymachiwali
oni czerwonymi ksieczkami Myli Przewodniczcego Mao, ktre marszaek
Lin Biao zestawi dla potrzeb indoktrynacji swoich onierzy. Nauk w szko
ach przerwano i wkrtce zamknito uniwersytetyJ
Niezalenie od tego, jakimi romantycznymi intencjami kierowa si Mao
Zedong, czerwonogwardzici oddali si dziaaniom niszczycielskim, ktre prze
rodziy si w brutalny terror. Wdzierali si do domw ludzi lepiej sytuowanych,
intelektualistw i wyszych urzdnikw, niszczyli ksiki i rkopisy, poniali,
bili, a nawet zabijali i przez cay czas twierdzili, e atakuj cztery rodzaje
staroci" - stare idee, star kultur, stare zwyczaje i stare nawyki. Ta studencka
i szkolna modzie, zarwno chopcy, jak i dziewczta, w wieku od dziewiciu
do osiemnastu lat, wczya si po ulicach z czerwonymi opaskami na ramie
niu, zaczepiajc i wymierzajc ich zdaniem moraln sprawiedliwo ludziom
zdradzajcym choby cie cudzoziemskoci czy intelektualizmu.
Pod koniec roku 1966 Centralna Grupa do Spraw Rewolucji Kulturalnej
Mao Zedonga, manipulujc sytuacj, nasilia grabiee dokonywane przez czer
wonogwardzistw, przechodzc od atakw na wszystkich, ktrzy rzekomo mieli

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

365

skaz buruazyjn", do wyszej fazy wywlekania" funkcjonariuszy partyjnych


i rzdowych, eby ich przesucha i surowo ukara. Wkrtce przysza kolej na
dawn gow pastwa Liu Shaoi i generalnego sekretarza partii Deng Xiaopinga jako zdrajcw numer jeden kroczcych drog kapitalistyczn". Obu,
podobnie jak i wiele tysicy innych, potpiono, aresztowano i publicznie upo
korzono. Mobilizujc miejsk modzie do masowego ataku na kierownicze
krgi pastwowe i partyjne, Mao Zedong i jego zwolennicy potrafili wywoa
chaos, ktry ostatecznie mia si sta, jak oczekiwali, uzdrawiajc rewolu
cj. Stanwszy latem 1966 roku w obliczu luno zorganizowanych czerwonogwardzistw, przywdcy KPCh, ktrych zaatakowano, zaczli zwalcza ogie
ogniem i rzucili do boju swoich wasnych czerwonogwardzistw. Aparat par
tyjny by silnie rozbudowany i nieatwy do pokonania, ale jego nadzieje okazay
si zudne. Mao dziery dwignie wadzy i w kocu stao si jasne, e zdecy
dowanie zmierza do zniszczenia partii i zbudowania jej na nowo.

Zagarnicie wadzy
I

Trzecia faza Rewolucji Kulturalnej rozpocza si wraz z ruchem zagar


niania wadzy" w styczniu 1967 roku. Zagarnianie to sankcjonowa Pekin i prze
prowadzali je czerwonogwardzici i inni w miastach caych Chin. Urzdnikw
wyrzucano z biur, a na ich miejsca przychodzili modzi ludzie bez dowiadcze
nia w pracy administracyjnej czy organizacyjnej; przegldano i czsto niszczono
akta. Ju wtedy ci modzi ludzie dzielili si na rne frakcje, ktre zaczy
midzy sob walczy.Przez ten cay okres Armi Ludowo-Wyzwolecz trzymano z boku, dziki
czemu destrukcja trwaa nadal. W styczniu 1967 Mao Zedong poleci wojsku,
eby wspomogo rewolucj antyrewizjonistyczn w zwalczaniu konserwatyw
nych kontrrewolucjonistw. Sytuacja wymykaa mu si z rk, a A L - W bya
jedyn zjednoczon si w spoeczestwie, tote teraz miaa przej wadz na
lokalnej scenie. Dotd jedynie regionalne siy zbrojne, a nie oddziay gw
nej siy, zajmoway si Rewolucj Kulturaln, byy jednak tak zwizane z lo
kalnymi organizacjami partyjnymi, e wczenie si ich do komitetw rewo
lucyjnych, ktre miay utworzy nowe wadze prowincji, okazao si trudne.
Regionalne oddziay A L - W stay si zbyt sabym sojusznikiem, eby mona
byo si na nich oprze. Miay utrzymywa porzdek i ochrania instytucje pu
bliczne poprzez wojskowe komitety kontrolne". Kiedy regionalnym garnizo
nom wojskowym i okrgom w prowincjach rozkazano udzieli poparcia lewicy
przeciwko prawicy, okazao si, e zapanowanie nad sytuacj jest niemoliwe.
Tylko na terenie czterech prowincji tworzenie komitetw rewolucyjnych prze
biegao sprawnie. Centralna Grupa do Spraw Rewolucji Kulturalnej podja

366

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

wic prb przeprowadzenia czystki w A L - W i pozbycia si opornych oficerw


w rnych prowincjach. Mimo wszystko incydent wuhaski z lipca 1967 roku
pokaza, jak nieskuteczne stay si regionalne oddziay wojska jako narzdzie
Rewolucji Kulturalnej: dowdztwo niezalenej dywizji garnizonu wuhaskiego
pomogo w porwaniu dwch czonkw Grupy do Spraw Rewolucji Kulturalnej
Komitetu Centralnego z Pekinu. Pekin musia sprowadzi oddziay gwnej
siy-j eby zapanowa nad sytuacj i ustanowi komitety rewolucyjne.
Kiedy Mao Zedong powierzy czerwonogwardzistom zadanie wyawiania
kroczcych drog kapitalistyczn" w armii, sytuacja szybko si zaostrzya.
Chiny pogray si w wojnie domowej, w ktrej walczyy ze sob frakcje
czerwonogwardzistw, a regionalne wojsko wczao si i stawao po obu stro
nach. Jakkolwiek po wrzeniu 1967 roku wyciszono ataki na dowdcw re
gionalnych si zbrojnych, frakcyjno bya zaraliwa i dochodzio do napi
midzy oddziaami regionalnymi a oddziaami siy gwnej. Pekin rozwiza
ten kryzys, nakazujc, by A L - W zaprzestaa popierania ktrejkolwiek ze stron
i poddaa si szkoleniu politycznemu. Niemniej w roku 1968 widoczna staa
si rywalizacja midzy frakcjami nawet w obrbie oddziaw gwnej armii.
Gdyby to poszo dalej w tym kierunku, ostatnia karta Mao zostaaby zgrana
i utraciby on cakowicie panowanie nad sytuacj.
Pod t presj Mao Zedong w lipcu 1968 ostatecznie rozwiza Czerwon
Gwardi, ktra, jak powiedzia, nie spenia swojej misji, i rozkaza A L - W
przeprowadzi akcj tworzenia komitetw rewolucyjnych we wszystkich pro
wincjach. Rezultatem rozpdzenia Czerwonej Gwardii byo masowe odsya
nie czerwonogwardzistw na wie, zepchnicie ich ze szczytw politycznego
znaczenia na dno. Aktywistw, ktrzy zajli teraz miejsce czerwonogwardzi
stw, nazywano Rewolucyjnymi Buntownikami, a dokonywane przez nich roz
boje byy rwnie okrutne i przeraajce. Jednoczenie przemieszczano oddziay
gwnej siy armii, gdy rozwizanie masowych organizacji zmniejszyo wywie
ran na nie presj opowiedzenia si po tej czy innej stronie. W rezultacie
komitety rewolucyjne ostatecznie zdominowali wojskowi. Wrd pierwszych
sekretarzy partii przewaali oficerowie AL-W. Przytacza si sowa premiera
Zhou, ktry powiedzia, e straty dwumilionowych regionalnych wojsk A L - W
siay setek tysicy".
[W czwartej fazie Rewolucji Kulturalnej od lipca roku 1968 do kwietnia
1969, kiedy Mao Zedong usiowa utworzy nowe pastwo, jego kierownictwo
skadao si w 40 lub wicej procentach z wojskowych, w 40 procentach z no
wych i dawnych funkcjonariuszy partii i urzdnikw oraz z niewielkiej tylko
reprezentacji organizacji masowych. Do dominacji wojskowych w roku 1969
przyczyni si niski poziom funkcjonariuszy partyjnych i urzdnikw rzdo
wych, ktrzy dostali si do wadz i nie dorwnywali na og umiejtnociami
swoim poprzednikom.

Rewolucja Kulturalna 1966-1976


Rewolucja Kulturalna osigna swj szczyt na I X Zjedzie KPCh w kwiet
niu 1969 roku Referat polityczny wygosi na nim Lin Biao. Nowy statut partii,
przyjty zamiast statutu z roku 1956, akcentowa myl Mao Zedonga i walk
klas. Czonkostwo w partii uwarunkowano pochodzeniem klasowym . Nowy
statut by znacznie krtszy ni stary i organizacja partii pozostawaa niejasna,
ale genera Lin Biao jako wiceprzewodniczcy u boku przewodniczcego Mao
zosta uznany za bliskiego towarzysza broni i nastpc Towarzysza Mao Ze
donga". Dwie trzecie spord 1500 delegatw pojawio si na Zjedzie w mun
durach, a w nowym Komitecie Centralnym 45 procent czonkw byo wojsko
wymi (19 procent w roku 1956). Z drugiej strony, pord reprezentantw mas
i organizacji masowych znajdowao si niewielu radykalnych studentw. Dwie
trzecie z nich zajmowao stanowiska w prowincjach, W przewaajcej wikszo
ci w Komitecie Centralnym zasiedli nowi ludzie, cho przecitna ich wieku
sigaa szedziesitki. Komitet Centralny by nie tylko bardziej zdominowany
przez wojsko, lecz take mniej wyksztacony i gorzej przygotowany do zajmo
wania si polityk zagraniczn.
f

Sprawy zagraniczne
Stosunki Chin z zagranic w okresie Rewolucji Kulturalnej ucierpiay po
dobnie jak ich polityka wewntrzna na skutek tego samego bezsensownego
fanatyzmu, poniewa ferwor rewolucyjny kierowano nie tylko przeciwko temu,
co stare, lecz take przeciwko temu, co obce. Tendencjom antyinteligenckim to
warzyszya ksenofobia. W roku 1965, kiedy Zhou Enlai jako chiski ambasador
dobrej woli wybra si na dugi objazd Afryki i Azji, chiska polityka poszerza
nia programw pomocy, takich jak budowa linii kolejowej Tanzania-Zambia
w Afryce, zacza si wiza z zapaem rewolucyjnym i szpiegostwem. Pod
jta przez Chiny prba zorganizowania Konferencji Pastw Trzeciego wiata
w Algierii i wykluczenia z niej ZSRR skoczya si fiaskiem. Tymczasem Ko
munistyczna Partia Indonezji wyreyserowaa prb zamachu stanu i zostaa
niemal cakowicie zlikwidowana przez wadze indonezyjskie. Takie klski zmu
siy Chiny do przycichnicia podczas Rewolucji Kulturalnej.
Niemniej szaleczy styl atakw czerwonogwardzistw zepsu stosunki
ChRL z zagranic, zwaszcza po przejciu przez nich Ministerstwa Spraw Za
granicznych w czerwcu 1967. Ich oddziay systematycznie niszczyy protokoy
i akta i cakowicie przerway cigo stosunkw zagranicznych. Minister spraw
zagranicznych Chen Y i by zmuszony kilkakrotnie skada samokrytyk przed
tysicami szydzcych z niego uczniw, ktrym przewodniczy Zhou Enlai. Po
lityka zagraniczna, w takim zakresie, na jaki zezwalano, musiaa by prowa
dzona przez biuro Zhou Enlaia.

368

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Czerwonogwardyjska rewolucja na wszystkich frontach obja stosunki


z zagranic, tote ambasady chiskie stay si orodkami rewolucyjnego proze
lityzmu i niedyplomatycznego podegania miejscowych komunistw. Od wrze
nia 1966 do sierpnia 1967 owe subiektywne i emocjonalne podejcie do kontak
tw zagranicznych doprowadzio do zerwania stosunkw z kilkoma pastwami,
odwoania wszystkich prcz jednego chiskich ambasadorw i zmniejszenia si
handlu zagranicznego. W czasie zamieszek wewntrznych tum czerwonogwar
dzistw zaatakowa ambasad radzieck i brytyjsk, t ostatni doszcztnie
spali, podobnie jak nieco pniej ambasad indonezyjsk./Gigantyczne wiece
oskarycielskie byy sab namiastk stosunkw dyplomatycznych.
Rewolucja Kulturalna zakoczya si znaczcym przesuniciem w relacjach
ChRL ze Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Radzieckim. Kiedy po roku
1965 w Wietnamie Amerykanie nasilili dziaania wojenne w powietrzu i na
ziemi, obie strony, zarwno Stany Zjednoczone, jak i Chiny, podjy kroki,
eby unikn bezporedniej konfrontacji. Jak wspomnielimy wczeniej, ame
rykascy krzyowcy znowu si zawahali przed zaatakowaniem Chin. Obiecali
wyranie, e ich samoloty bd unika przenikania do chiskiej strefy po
wietrznej. Groba wojny z Amerykanami, ktrzy wojowali tak blisko granic
Chin, zostaa usunita i Mao doszed do wniosku, e moe kontynuowa swoj
rewolucj domow.
W stosunkach midzy ChRL a ZSRR nastpi zwrot w przeciwnym kie
runku. Rozam, ktry zacz si w roku 1960 i kontynuowany by w polemi
kach i wymianach potpie midzy obiema partiami, podsyca nieustannie radziecko-chisk wrogo. Wzdu granicy o dugoci 6500 kilometrw zaczo
dochodzi do incydentw i radzieckie wojska zostay odpowiednio wzmoc
nione. Wkrtce po wkroczeniu armii radzieckiej do Czechosowacji w roku
1968 ogoszono doktryn Breniewa, w myl ktrej, jeli gdzie raz ustano
wiono reym komunistyczny, nie wolno pozwoli na jego obalenie. Dla Chi
czykw brzmiao to dosy agresywnie. Ataki czerwonogwardzistw w poowie
roku 1967 wywoay w Hongkongu kryzys, ktry jednak wygas po przejciu
wadzy przez A L - W i ukrceniu Czerwonej Gwardii w roku nastpnym. Re
wolucyjna dziaalno prowadzona przez ambasady chiskie w Birmie i Kam
body zaowocowaa gwatownymi incydentami i zerwaniem stosunkw dyplo
matycznych. Rewolucyjna polityka Pekinu doprowadzia do star z indyjskimi
patrolami na granicy Sikkimu i Tybetu. Tym razem onierze indyjscy byli le
piej przygotowani i trwajce tydzie walki nie przyniosy rezultatw. Kiedy
Korea Pnocna zacza gorliwie wsppracowa ze Zwizkiem Radzieckim,
jej stosunki z Chinami ulegy pogorszeniu.
Agresywno Rewolucji Kulturalnej wobec wiata zewntrznego osigna
szczyt 2 marca 1969 roku, kiedy Chiczycy wysali onierzy na sporn wysp

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

369

na rzece Ussuri (Wusuli), gwnym dopywie Amuru, na pnocno-wschod


niej granicy Chin, i urzdzili tam zasadzk. Chiczycy ubrani w biae mun
dury zdruzgotali radzieckie patrole graniczne. Odwet radziecki by energiczny,
nie tylko na tym terenie, lecz take w wielu punktach wzdu granicy chisko-radzieckiej, gdzie dochodzio do incydentw w cigu roku czy dwu lat.
I w efekcie Chiczycy znaleli si pod presj. Pod koniec roku 1969, w miar
jak pogarszay si stosunki ze Zwizkiem Radzieckim, polepszay si stosunki
chisko-amerykaskie.
W Stanach Zjednoczonych pocztkowo opinie na temat Rewolucji Kul
turalnej ksztatoway si pod wraeniem jej propagandy. Upatrywano w niej
podjt przez Mao Zedonga prb zachowania populistycznych, egalitarnych
wartoci i uniknicia biurokratyzmu i etatyzmu przy rozwoju ekonomicznym
Chin. Jednake w miar jak docieray wieci o ekscesach czerwonogwardzistw
i maltretowaniu inteligentw, ruch ten coraz bardziej zaczyna sprawia wrae
nie totalitarnego fanatyzmu pod wodz dyktatora. Polityk Nixona i Kissingera
- denia do normalnych stosunkw z ChRL - musiano realizowa w wolniej
szym tempie, choby nawet prowadzi j republikanin z prawego skrzyda.

Decentralizacja i Trzeci Front


Jakkolwiek Rewolucja Kulturalna oficjalnie zostaa zakoczona w kwiet
niu roku 1969, nadal praktykowano wiele form jej terroru. W latach 1970-1971
wojskowe siy bezpieczestwa ze szczegln bezwzgldnoci poszukiway daw
nych czonkw by moe fikcyjnej Grupy 16 Maja". Niewinnych ludzi zmu
szano za pomoc tortur do przyznania si, i do niej naleeli i do podania
nazwisk innych czonkw. Stracono kilka tysicy osb, cho nie jest rzecz
pewn, czy naprawd istniaa jaka Grupa 16 Maja".
i

W latach 70-tych Rewolucja Kulturalna rozszerzya zakres zniewolenia na


wie, gdzie na przykad zmuszano chopw do rezygnacji z wszelkich dodat
kowych zaj, takich jak hodowanie wi, kur i kaczek, eby odci ogon
kapitalizmu". Dla wielu chopw oznaczao to gd.
Carl Riskin (w: Joseph i inni, 1991) przeprowadzi analiz programu eko
nomicznego Mao Zedonga jako prby znalezienia kursu poredniego midzy
dwoma biegunami - gospodark rynkow i centralizacj typu radzieckiego. Po
pierwsze, ju same rozmiary Chin przemawiay przeciwko centralnym minister
stwom, ktre miayby zarzdza lokalnym rozwojem na terenie caego kraju.
Mao chcia centralnej kontroli, ale nie centralnego zarzdzania. Liczy na to,
e komuny bd mogy je do pewnego stopnia zapewni. Prba ta bya zbyt

370

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

jak dla nas skomplikowana, ebymy mogli si ni szczegowo tu zajmowa.


Ostatecznie sprzecznoci obu polityk i praktyczne trudnoci day w efekcie,
jak pisze Riskin, kalek hybryd".
Spektakularne ekscesy Rewolucji Kulturalnej pocztkowo zmonopolizo
way uwag zagranicy, ale niedawno opublikowane statystyki ukazuj teraz,
e w cigu siedmiu lat amerykaskiej agresji w Wietnamie, 1964-1971, Mao
inwestowa na wielk skal w rozwj wojskowo-przemysowy prowincji le
cych w gbi ldu - w Chinach pnocno-zachodnich i poudniowo-zachodnich.
W obawie przez zamiarami zarwno Sowietw, jak i Amerykanw, chcia stwo
rzy samowystarczalne bazy do obrony na trudno dostpnych terenach gr
skich. Przy wspczesnym rozwoju lotnictwa ta strategia Trzeciego Frontu bya
na pewno przestarzaa, a jednak KPCh posuszna woli Mao adowaa w ni
na olep swoje i tak niewielkie zasoby.
Wielkim kosztem budowano nowe linie kolejowe przez gry, eby po
czy nowe zakady przemysu maszynowego i zbrojeniowego, kopalnie rudy,
stalownie i hydroelektrownie. Nowe fabryki, rzecz charakterystyczna, umiesz
czono z dala od gsto zaludnionych orodkw. Barry Naughton (w: Joseph
i inni, 1991) stwierdzi, e ten wysoce rozrzutny program oznacza ulokowa
nie poowy inwestycji kapitaowych kraju w dziesiciu prowincjach Trzeciego
Frontu, jakkolwiek w roku 1965 daway one jedynie 19 procent krajowej pro
dukcji przemysowej. Te gigantyczne przedsiwzicia Rewolucji Kulturalnej,
z punktu widzenia ekonomicznego ryzykowne od samego pocztku (co mo
gli byli wykaza ekonomici usunici jako prawicowcy w latach 1957-1958),
byy tak niewaciwie zaplanowane, tak trudne w realizacji i tak z gruntu nie
efektywne w dziaaniu, e znaczna ich cz nigdy nie moga by ukoczona
i musiano je porzuci. W roku 1972 realizacj okoo 150 z 1600 projektw
Trzeciego Frontu zawieszono, poniewa jednak stay si one ywotnym inte
resem, tylko 81 mona byo odwoa.
Temu strategicznemu programowi Trzeciego Frontu towarzyszya rozlega
decentralizacja zarzdzania w dziedzinie przemysu. Lokalne wadze zostay
upowanione do zakadania, niezalenie od planu centralnego, niewielkich za
kadw przemysu rolnego. W roku 1965 centralne ministerstwa kontroloway
w sumie 10 533 cywilne przedsibiorstwa wytwarzajce 47 procent pastwowej
produkcji przemysowej. Do roku 1971 ich liczba zmalaa do 142, a produk
cja do 8 procent.
Industrializacja wsi rozpocza si w Chinach za dynastii Song lub wcze
niej, kiedy kobiety i dzieci z rodzin chopskich pomnaay dochd gospo
darstwa, zajmujc si rkodzieem i wytwarzajc takie produkty jak herbata,
jedwab, tekstylia baweniane, cegy, koszyki itp. W stuleciu fabryk drobny prze-

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

371

mys wiejski, jak twierdzi Christine Wong (w: Joseph i inni, 1991), by gw
nym filarem strategi rozwoju Mao". Do roku 1979 blisko 800 tysicy przedsi
biorstw plus niemal 90 tysicy maych hydroelektrowni zatrudniao 24 miliony
robotnikw i dawao 15 procent produkcji przemysowej Chin, w tym wszyst
kie narzdzia gospodarskie i wikszo maszyn rolniczych mniejszej i redniej
wielkoci, ponad poow nawozw sztucznych, 75 procent produkcji cementu
i 45 procent wgla drzewnego.
Gdyby wszystkie te osignicia finansowano ze rodkw lokalnych, jak
twierdzili propagandzici, byyby rzeczywicie modelowe. Z najnowszych ana
liz statystycznych wynika jednak, e w gr wchodzio znaczne dofinansowanie
ze strony pastwa. Samodzielno" bya mitem. W porwnaniu z duymi za
kadami, takimi jak fabryki nawozw sztucznych, lokalne fabryczki okazay si
nieefektywne i kosztowne. Wiele z nich uruchomiono zbyt pospiesznie i rozbu
dowano nadmiernie jak na miejscowe moliwoci. System bodcw ekonomicz
nych okaza si wadliwy, poniewa stratami mona byo obciy pastwo, pod
czas gdy zyski pozostaway na miejscu. Kalkulacja kosztw wasnych rwnie
okazaa si wadliwa - na przykad budowano nowe zakady ponad potrzeby,
wykorzystujc fundusze czerpane z zakadanych strat" produkcyjnych. Byo
to moliwe, poniewa nikogo nie interesowaa rentowno. Zamiast poda
nej samodzielnoci opierajcej si na lokalnych zasobach i lokalnej inicjatywie
program budowy przemysu rolniczego sta si ofiar maoistycznych eksce
sw" (Wong w: Joseph i inni, 1991). Zbyt wielu kierownikw z KPCh stao si
nieodpowiedzialnymi fantastami na koszt pastwa.
Na pocztku lat 70-tych Chiny miay trzy sektory wymagajce inwestycji nie dokoczone przedsiwzicia Trzeciego Frontu, zdecentralizowane i czsto
nieefektywne drobne zakady wadz prowincjonalnych i lokalnych oraz nowy
sektor importowanej technologii, w tym cae zakady wymagajce rozwoju
portw i infrastruktury na wschodnim wybrzeu. Cay ten rozwj gospodar
czy w okresie Rewolucji Kulturalnej przerasta moliwoci zarzdzania KPCh.
W chwili mierci Mao w roku 1976, jak pisze Naughton, chiskie kierownictwo,
nadal podzielone na Band Czworga i jej oponentw, utracio faktycznie kon
trol nad gospodark. Jednoczenie jednak nadal nie zmniejszyo si tempo
rozwoju ekonomicznego i przyrostu ludnoci w Chinach. Znaczne inwestycje
podniosy w latach 1969-1976 wskanik wzrostu przemysowego rednio do
13,5 procent, a liczba ludnoci zwikszya si z 725 milionw w roku 1965
do okoo 919 milionw w 1975. Tymczasem wydajno na wsi i stopa yciowa
nie wzrastay. W rezultacie gwnym beneficjentem decentralizacji przemysu
staa si nowa klasa zoona z kadr partyjnych i kierownikw, ktra utworzya
teraz now lokaln elit - czyli zupenie nie to, czego chcia Mao.

372

Chiska Republika Ludowa 1949-1991


Walka o sukcesj

Od roku 1969 trwaa prba si w walce o zapewnienie sobie w partii pozycji


czowieka numer dwa, ktra w odpowiednim momencie miaa da podstawy do
signicia po sukcesj po przewodniczcym Mao. Gdy Rewolucja Kulturalna
bya ju formalnie zakoczona, w roku 1969 marszaek L i n Biao zapewni
wojskowym rosnce znaczenie zarwno w partii, jak i w rzdzie, a sobie niemal
pewn pozycj czowieka numer dwa.
Jednake w latach 1969-1971 czoowa pozycja Lina zacza si chwia. Po
pierwsze, Mao Zedong chcia zredukowa rol wojskowych w systemie poli
tycznym. Atak na L i n Biao zatem zosta rozpisany na gosy przez Mao, ktry
ju go nie potrzebowa, i jak zwykle nadzorowanie przypado Zhou Enlaiowi
jako premierowi. Atak prowadzono na wielu frontach, posugujc si enig
matycznym ezopowym jzykiem i symbolami, co jest specjalnoci chiskiej
polityki. Na przykad, kiedy do Sztabu Generalnego A r m i i wprowadzano jako
podwadnego Lin Biao czowieka nastawionego wobec niego wrogo, to towa
rzyszy mu ostentacyjnie premier Zhou Enlai i dwaj czoowi generaowie ze
starej gwardii. Na szeroko kolportowanych zdjciach L i n Biao zamiast u boku
przewodniczcego Mao znajdowa si teraz w tle. Ponadto dawny adiutant
Mao Zedonga, ktry utrzymywa bliskie kontakty z L i n Biao, zosta oskar
ony i w zwykym stylu zmuszony do zoenia samokrytyki. Wszystko to byy
znaki i symbole, za pomoc ktrych najwyszy mocodawca pokazywa, skd
wieje wiatr. Mwic krtko, L i n Biao by bardzo uyteczny, ale teraz jego
uyteczno ju mina, podczas gdy Zhou Enlai na pozycji numer trzy nadal
blisko wsppracowa z Mao Zedongiem, zwaszcza w dziedzinie stosunkw
zagranicznych i odbudowy rzdu.
Ostatecznym trikiem zastosowanym przez przewodniczcego Mao by ob
jazd kraju, rozmowy z dowdcami wojskowymi i krytykowanie L i n Biao. Kiedy
ten dowiedzia si o tym poczt pantoflow, zorientowa si, e jego dni s po
liczone, i da si wcign w konspiracyjn dziaalno kierowan przez syna,
ktry pracowa w gwnym dowdztwie. Celem rzekomego spisku miao by
zamordowanie Mao Zedonga i zdobycie wadzy na drodze puczu wojskowego
jako jedyna alternatywa osobistej katastrofy. Syn L i n Biao prowadzi w tajem
nicy rozlege przygotowania, ale najwidoczniej kto poinformowa o nich prze
wodniczcego Mao i Zhou Enlaia. L i n Biao i jego ona w desperacji prbowali
uciec drog powietrzn, ale ich samolot najwyraniej zmierzajc w stron te
rytorium radzieckiego rozbi si 13 wrzenia 1976 roku w Mongolii.
W sposb typowy dla rzdw totalitarnych najwaniejsza wiadomo dnia
nie pojawia si w prasie przez przeszo rok, kiedy to wreszcie opublikowano
ca histori wraz z dokumentami i poszlakami. Co dokadnie przydarzyo si
Lin Biao, pozostaje nadal zagadk.

Rewolucja Kulturalna 1966-1976

373

Po tym jak przez wiele lat tworzono publiczny wizerunek L i n Biao jako
przywdcy najbliszego przewodniczcemu Mao, jego nieoczekiwana zdrada
ostatecznie poderwaa zaufanie ludzi do Mao Zedonga. Uznano, e ten sta
rzec albo by gupcem, skoro wierzy L i n Biao, albo niegodziwcem, bo te
raz go oczernia.

Rewolucja Kulturalna z perspektywy czasu


Statystyki uyte w krtkim podsumowaniu nie mog przekaza dowiad
cze rewolucji - ani gwatownego, cho chwilowego triumfu czerwonogwardzi
stw u wadzy, ani wielkich cierpie ich ofiar. Literatura zranionych" wkrtce
zacza opisywa dramaty poszczeglnych ludzi - uczonego, ktry na wasne
oczy oglda palenie rkopisu swego nie opublikowanego dziea, owocu pracy
caego ycia; ma, ktry na prno stara si uratowa status klasowy swo
ich dzieci, rozwodzc si z on uznan za prawicowca; synnego pisarza,
ktrego po prostu zatuczono na mier; starego dyrektora szkoy, ktremu
kazano czyci ustpy.
Mocz i fekalia (lub, w jzyku potocznym, gwna) to w Chinach podsta
wowy nawz, tote jest tam znacznie atwiej ni na przykad w Stanach Zjed
noczonych zaznajomi wysze warstwy z pewnymi aspektami ycia mas. Dla
intelektualistw czyszczenie ustpw nie oznaczao uywania szczotki na kiju
i detergentu w wykafelkowanej ubikacji, a nawet nie w cuchncym publicz
nym szalecie. Podczas gdy miasta gwatownie rozwijajcych si Chin miay
nowoczesn lub i wczesnonowoczesn kanalizacj, na ich peryferiach i na wsi
uytkowano nadal stary system opadowy. Istnia zwyczaj, tak podziwiany przez
ekologw, wybierania codziennych partii fekaliw, regularnych niczym ruch
fal, i mieszania ich z innymi organicznymi skadnikami, by po kompostowaniu
otrzyma nawz do uyniania pl. Rzeczywicie, jednym z widokw zasugu
jcych na uwag w kadej chiskiej wiosce jest polowy ustp, gdzie po prze
ciwlegych stronach muru zaatwiaj w cigu dnia swoje potrzeby fizjologiczne
mczyni i kobiety. Czyszczenie ustpw zatem to nie jest po prostu zabieg
higieniczny majcy na celu usunicie nie chcianych nieczystoci, lecz kwestia
podstawowych zasobw, oszczdzania rezerw. Kiedy okoo 10 milionw czer
wonogwardzistw posano na wie", po tym jak wymknli si spod kontroli
w roku 1968, oni rwnie babrali si w nieczystociach, przekonujc si, e
odchody czarnych wi s lepszym nawozem.
Mimo wszystko tego rodzaju praca bya znacznie mniej upokarzajca ni
publiczne ponianie na wiecach walki". Ofiary musiay sta na platformie,
nisko chylc gowy przed masami i przyznawa si do swoich ideologicznych
przestpstw oraz wylicza je po kolei. Zazwyczaj ludzie ci musieli robi sa-

374

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

molot" - sta z rkami wycignitymi do tyu niczym skrzyda odrzutowca.


Na widowni w oczach przyjaciela by moe pojawiay si zy, ale z jego ust
paday tylko przeklestwa i szydercze okrzyki, zwaszcza jeli ofiara po go
dzinie czy dwch padaa na skutek kolapsu mini. W opowiadaniach z lat
20-tych i 30-tych Lu Xun pisa ze szczeglnym rozgoryczeniem o sadystycz
nym miechu Chiczykw z powodu cudzego cierpienia. Teraz rewolucja prze
wodniczcego Mao organizowaa takie widowisko na skal masow. Niektrzy
ludzie woleli odebra sobie ycie.
Liczb ofiar Rewolucji Kulturalnej szacuje si obecnie na okoo miliona,
a znaczna ich cze nie przeya. Dla Chiczykw, tak wraliwych na szacunek
otoczenia, publiczne bicie i ponianie przed szyderczym tumem, w ktrym
znajdowali si rwnie koledzy i starzy przyjaciele, byo czym na podobie
stwo obdzierania ze skry. Na og ofiary czuy si winne, jak to bywa z zaata
kowanymi, szczeglnie dlatego, e byy tak bardzo lojalne i okazyway wielki
szacunek Mao Zedongowi i partii. Kiedy zarzuty wydaway si przesadzone, ich
dowiadczenie tracio warto, zwaszcza e tak czsto widywano, jak ci, ktrzy
torturowali, na skutek gwatownej zmiany linii sami poddawani byli torturom.
Dla jakiej sprawy cierpieli? Systematyczne okruciestwo wiecw walki" odpo
wiadao chiskiej widowni akceptujcej to zncanie si i dyktat wyszych wadz,
nawet jeli reprezentowali je kilkunastoletni ignoranci. Rewolucja Kulturalna
ywia si tym publicznym uzalenieniem i lepym posuszestwem wobec wa
dzy. Nie istniaa idea p o d p o r z d k o w a n i a moralnoci prawu.
Andrew Walder (w: Joseph i inni, 1991) trafnie zauwaa, e obserwato
rzy skonni s traktowa czynniki irracjonalnoci, ktre wedug nich nie maj
sensu, jako ekscesy" i nie bra ich pod uwag. Tymczasem po zgromadzeniu
dowodw widzi si teraz w Rewolucji Kulturalnej nie tyle denie do abstrak
cyjnych ideaw, ile bezprecedensow fal wywoanych przez pastwo przela
dowa, tortur, walk rnych band i bezmylnej przemocy". Gwn rol w tym
wszystkim odgrywao przyjcie idei spiskowoci - skryci wrogowie i zdrajcy"
wrd intelektualistw i czonkw KPCh - zapoyczonej bezporednio" ze
stalinowskich procesw pokazowych i masowej likwidacji wrogw.
Ten aktualny obecnie wizerunek Rewolucji Kulturalnej mona jeszcze po
gbi, jeli si spojrzy wstecz na imperialny konfucjanizm. W kronikach ce
sarskich spisek wydaje si podstawow metod dziaania i gwnym rdem
lku. Zaoyciel dynastii Ming, na przykad, zlikwidowa spisek swojego pre
miera w roku 1380, zgadzajc 40 tysicy ludzi. Cesarz Cjianlong z dynastii Cjing
lka si spisku w latach 60-tych wieku X V I I I , a restauracja Cjing zacza si od
spisku w roku 1861. Sun Jatsen spiskowa faktycznie przez wikszo swojego
ycia. Bya to chiska specjalno wobec braku legalnej opozycji" opartej na
koncepcji odrnienia wadzy pastwowej od jej polityki jak na Zachodzie.

Rewolucja Kulturalna 1966-1976


Spisek nalea do staych elementw konfucjanizmu imperialnego, ponie
wa jedynie stosowne zachowanie panujcego, zapewniajce harmoni mi
dzy nim a poddanymi, legitymizowao wadc. Rebelia oznaczaa brak harmo
nii, wobec czego rebeliant udawa lojalno, eby chroni siebie. Wyczuwajc
fasz, wadca atwo stawa si nieufny, jeli nie wrcz paranoicznie podejrzliwy.
W systemie tym niewiele miejsca pozostawiono na wyraanie sprzeciwu, poli
tyk bowiem zaliczano do sfery moralnego zachowania wadcy, a wic i jego
prawowitoci. Sprzeciw musia zatem by utajony, co mogo zachca do two
rzenia tajnych stowarzysze. A to z istoty rzeczy godzio we wadz. Legalnej
opozycji by nie mogo. W tym wietle na przykad demonstranci domagajcy
si demokracji na placu Tiananmen 4 czerwca 1989 roku, starcom z KPCh
wydawali si wrogami, bo chcieli zmian. Ci, ktrzy spodziewaj si spisku,
zawsze si go doszukaj.
Niezalenie od stalinowskiego lku przed spiskiem i jego rodzimego od
powiednika Lynn T. White I I I (1989) wymienia trzy praktyki administracyjne,
ktre przyczyniy si do przemocy podczas Rewolucji Kulturalnej: 1. przypi
nanie kademu etykietki statusu spoecznego, na skutek czego dyskwalifiko
wano permanentnie pewne rodziny oznaczone etykietk prawicowcw" albo
zych elementw"; 2. uzalenienie wszystkich ludzi od ich zakadw pracy
i oddanie wszelkich aspektw ich ycia pod kontrol szefw; 3. zagroenie dla
wszystkich w tej czy innej kampanii, kiedy na przykadzie atakowanych ofiar
pokazywano, jaka katastrofa moe prdzej czy pniej spotka kadego. Byy
to wszystko tanie chwyty majce zapewni kontrol nad ludnoci, niemniej
spowodoway dugotrwae skrywane urazy, ktre ujawniy si w przemocy pod
czas Rewolucji Kulturalnej.
Wielu obserwatorw przedstawia pouczajce analizy polityki Mao Ze
donga. Ja sugerowabym, e historia polityczna Chin pozostaa na p uko
czona przez zdecydowanych zwolennikw wen - uczonych z rzdw konfu
cjaskich. Zarwno spiski, jak i przemoc, ktra zazwyczaj im towarzyszy, to
z natury rzeczy wu. Chiskie kroniki czsto pozostawiay je w tle, a wspczeni
historycy nie posunli si zbyt daleko w gbszym opracowaniu relacjonowa
nych przez nie dziejw. Politologom utrudniono w ten sposb uzupenienie
porwnawczej paszczyzny badawczej, rwnie podan, paszczyzn diachroniczn, czyli badaniami historycznymi. To nowe pogranicze jednak zostanie
niewtpliwie wkrtce zaludnione.

Nastpstwa
Jakkolwiek radykaowie z Szanghaju z Band Czworga na czele na po
cztku lat 70-tych dominowali nadal w rodkach przekazu i w kulturze, nie
zdoali jednak, nawet przy poparciu Mao Zedonga, przej w swoje rce ad-

376

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

ministracji rzdowej i zarzdzania gospodark. Wadze administracyjne, kt


rym zaleao na rozwoju ekonomicznym, stopniowo krzepy pod rzdami Zhou
Enlaia, cho Mao pozostawa w partii czowiekiem numer jeden. Kiedy Zhou
zachorowa w roku 1973 na raka, uczyni Deng Xiaopinga swoim nastpc
na stanowisku premiera. Deng Xiaoping wprawdzie w czasie Rewolucji Kul
turalnej zosta przeznaczony do likwidacji, jednak jako dowiadczony weteran
i czowiek o wielkich koneksjach, szczeglnie wrd wojskowych, by zbyt ener
giczny i rzutki, by dao si go odsun jak L i u Shaoi. W styczniu 1975, tu
przed powoaniem I V Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludo
wych, Deng zosta wiceprzewodniczcym partii i czonkiem Staego Komitetu
Biura Politycznego w samym centrum wadzy. Oglnochiskie Zgromadzenie
powoao go nastpnie na stanowisko pierwszego wicepremiera, czowieka nu
mer trzy w hierarchii po Mao Zedongu i Zhou Enlaiu. Zosta te szefem
sztabu generalnego. Na forum Zgromadzenia Zhou Enlai wysun haso Czte
rech Modernizacji i by to jeden z ostatnich jego publicznych wystpw.
Po mierci Zhou Enlaia w styczniu 1976 roku Banda Czworga zakazaa
wszelkich ceremonii aobnych, ale w kwietniu w wito opakiwania zmarych
nie moga zapobiec zgromadzeniu si wok Pomnika Bohaterw na Placu
Tiananmen setek tysicy ludzi chccych uczci zmarego premiera. Stao si to
znane jako incydent z 5 kwietnia, historyczna paralela do 4 maja. Manifestacja
przygotowana przez opozycj wobec Bandy Czworga bya wyrazem szerzcego
si wrd mas ludowych rozczarowania. Zostaa stumiona, a Deng Xiaoping
w duchu Rewolucji Kulturalnej po raz drugi zosta odsunity od wadzy.
Banda Czworga nie moga jednake stumi w lipcu w Tangshanie wiel
kiego trzsienia ziemi, podczas ktrego zgino p miliona ludzi na wschd
od Pekinu, kataklizmu, ktry tysice mieszkacw miasta zmusi do wyjcia na
ulice. Kady rolnik wierzy w wi czc na podobiestwo ppowiny czo
wieka z natur, a zatem rwnie klski ywioowe z ludzkimi nieszczciami.
Po tak zowieszczej zapowiedzi mg ju tylko umrze Mao Zedong. I tak te
si stao 9 wrzenia 1976 roku. Mao pozostawi sukcesj swojemu sobowtrowi,
Hua Guofengowi, szefowi bezpieczestwa z Hunanu. W padzierniku areszto
wano Band Czworga i miano postawi j przed sdem. W skomplikowanych
zabiegach o wadz pod koniec roku 1978 zwycistwo odnis Deng Xiaoping.
Wrd Chiczykw mieszkajcych na wsi ostatecznym efektem Rewolucji
Kulturalnej byo rozczarowanie socjalistycznymi rzdami i odnowienie tenden
cji do polegania na rodzinie. Wemy pod uwag nastpujce anomalie: klasowy
status, przypisany ludziom w latach 50-tych, dziedziczya nastpna generacja
i teraz rwna si on niemal systemowi kastowemu. Potomkowie 6 procent
osb sklasyfikowanych jako cztery ze typy" (obszarnik, bogaty chop, kontr
rewolucjonista i politycznie zy element) yli nieustannie w cieniu podejrzenia.
Moliwo przenoszenia si z miasta na wie pozostawaa nadal odcita. y-

Rewolucja

Kulturalna

1966-1976

377

ciem wiejskim pogardzano jako gorszym, niecywilizowanym, tote naleao go


unika. Zesanie" na wie okoo 14 milionw modych ludzi z miast nie pomo
go zmieni tego wizerunku. Skolektywizowanej wiejskiej gospodarce wyranie
nie udawao si produkowa wicej, a interwencje despotycznych, cho nie
wyksztaconych kadr byy dla niej zabjcze.
W latach 60-tych kult przewodniczcego Mao zaj miejsce lokalnych bo
gw i innych postaci ze starych chopskich wierze, ale w poowie lat 70-tych
okruciestwa Rewolucji Kulturalnej i upadek L i n Biao przymiy wizerunek
Mao Zedonga. Dziki sukcesom polityki zdrowotnej i zielonej rewolucji w rol
nictwie (sztuczne nawozy, rodki owadobjcze, lepiej plonujce gatunki itd.)
liczba ludnoci si podwoia. Nawet wielkie osignicia rewolucji w szerze
niu owiaty na poziomie szk elementarnych, rozwoju transportu drogowego
i rodkw komunikacji, prasy i radia, miay czciowo odwrotny skutek, po
niewa ujawniay, jak dug drog maj wci przed sob Chiny. Skoczy si
obcy imperializm, ale take zagraniczne bodce, podczas gdy stare feudalne"
wartoci i naduycia pozostay nadal zakorzenione w chiskim spoeczestwie.
Przyszli historycy mog doj do wniosku, e rol Mao Zedonga bya prba
zniszczenia odwiecznego rozdwojenia Chin na nieliczne wyksztacone warstwy
rzdzce i szerokie masy ludowe. Nie wiemy jeszcze, jak dalece mu si to
udao. Gospodarka si rozwijaa, ale stworzenie nowej struktury politycznej
pozostawiono jego nastpcom.

Rozdzia 21

Reformy Deng Xiaopinga


1978-1988
Rehabilitacja i odbudowa partii
Kiedy patrzymy teraz na dziaalno miliarda Chiczykw w cigu dwuna
stu lat od roku 1979 do 1991 pod hasem Czterech Modernizacji, obraz musi
by do powierzchowny, eby by czytelny, a nie zagmatwany. W istocie rzeczy
nie moemy zajmowa si yciem Chiczykw, lecz jedynie pewnymi wysikami
wadcw. Moemy bada jedca, ale nie konia. Koska sia przewysza mo
liwoci jedca, ktry wiele wysiku musi powici na samo utrzymanie si
w siodle, bo gdy ko galopuje w nieprzewidzianych kierunkach, waciwie nie
mona ukrci mu cugli. Pytaniem jest nie to, czy pastwo chiskie jest dzi
zbyt potne, tylko czy jest wystarczajco potne w taki sposb, jakiego wy
maga nowoczesno. Kiedy miliard ludzi ruszy" do uprzemysawiania, rzd
nie bdzie tego ekonomicznego wzrostu mg powstrzyma. Przed wadcami
staje kwestia, jak osign komplementarny rozwj systemu politycznego.
W reformach z wczesnych lat 80-tych KPCh prbowaa odzyska pozycje
utracone w ostatnich latach rzdw Mao Zedonga, usiujc wzmocni kadry
partyjne, produkcj roln, zarzdzanie przemysem, handel zagraniczny i in
westycje, nauk i technik. Najwaniejszy by problem przywdztwa.
Odnowienie roszcze KPCh do prawowitoci wymagao kolektywnego kie
rownictwa w Komitecie Centralnym, poniewa na skutek polityki Wielkiego
Sternika Chiny utkny na mielinie. Po roku 1978 Deng Xiaoping, cho paso
wany na najwyszego przywdc", ostentacyjnie zachowa status jedynie wice
premiera, jakkolwiek skromno pozwalaa mu na pozostawanie przewodnicz-

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

379

cym Komisji Spraw Wojskowych. Walka klas ustpia miejsca reformie ekono
micznej i rozwojowi. Maoistowskie slogany Decyduje polityka" i Czerwono
ponad kwalifikacje" zastpiono dawnym pastwowotwrczym sloganem Szu
kaj prawdy w faktach". Ideologia zesza w cie.
Zapowiedziano nadejcie nowych dni w stosunkach z zagranic, gdy
ChRL znowu si otworzya i zacza wita z zadowoleniem kontakty z innymi
krajami. Normalizacj stosunkw chisko-amerykaskich rozpoczt w roku
1972 zakoczono w styczniu 1979. Wicepremier Deng Xiaoping podrowa
po Stanach Zjednoczonych, ukazujc, e ten, kto przey Rewolucj Kul
turaln, potrafi sobie poradzi z banalnymi nonsensami polityki ameryka
skiej. Wkrtce 10 tysicy chiskich naukowcw i technikw zaczo studiowa
w USA, a 100 tysicy amerykaskich turystw przywozio swoje dolary do Chin.
Pod pewnymi wzgldami przypominao to dawne czasy. Polityka otwarcia"
Deng Xiaopinga potwierdzaa, e chiska gospodarka moe si rozwija jedy
nie przy wikszym napywie technologii i kapitau, a obie te rzeczy osigalne
byy za granic. Gwnym celem sta si transfer technologii. Kontrakty z za
granicznymi firmami na nowe maszyny, fabryki, procesy produkcyjne, hotele
turystyczne, wydobycie wgla i ropy naftowej zapewniay jednoczenie transfer
kapitau i technologii. Na nieszczcie z rozwojem przemysowym wizay si
powane problemy skaenia rodowiska. Wprawdzie istniay przepisy regulu
jce te efekty uboczne, ale jak w wikszoci pastw nie przestrzegano ich
w sposb zadowalajcy.
Cztery Modernizacje miay dotyczy rolnictwa, przemysu, nauki i techniki
oraz obrony. adna z tych modernizacji nie zapowiadaa reform politycznych,
ktre zdaniem kadego socjologa powinny pociga za sob zmiany w gospo
darce. W marcu roku 1979 Deng Xiaoping, eby ubiec i uniemoliwi przetargi
w kwestii reform politycznych, usuwajc je z listy spraw do dyskusji, ogosi
Cztery Podstawowe Zasady: Chiny musz i 1. drog socjalizmu, 2. dyktatury
proletariatu, 3. przywdztwa partii i 4. marksizmu-leninizmu-myli Mao Ze
donga. Bya to zapowied tego, e samozwacza dyktatura KPCh, jak kada
dynastia, bdzie nadal mie monopol na wadz.
Piln koniecznoci dla reymu Deng Xiaopinga byo przywrcenie prawa
do rzdzenia przez przyznanie si do popenionych bdw. Prbowano zrewi
dowa i naprawi niesprawiedliwe wyroki wobec kilku kategorii ludzi: milionw
obszarnikw i bogatych chopw we wczesnych latach 50-tych, 500 tysicy lub
wicej uznanych za prawicowcw" w latach 1957-1958, kilku milionw na wsi
nazywanych elementami antysocjalistycznymi" we wczesnych latach 60-tych
i wobec co najmniej 3 milionw kadr partyjnych bdnie osdzonych, a ponadto
300 tysicy innych osb niesusznie skazanych za przestpstwa podczas Rewo
lucji Kulturalnej. Wraz z rodzinami byo to w sumie zapewne 100 milionw
ludzi. Wielu rehabilitacji, jak na przykad rehabilitacji L i u Shaoi, ktry zmar

380

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

zapomniany w roku 1969, musiano dokonywa pomiertnie. Kampania Reha


bilitacji bya przedsiwziciem na kolosaln skal i trwaa prawie pie lat.
Osobny problem stanowi Mao Zedong. Jako zarwno chiski Lenin, jak
i chiski Stalin nie mg zosta po prostu potpiony bez zdemontowania jego
kultu. Jedynym wyjciem w tej sytuacji byo podzielenie ycia Mao na dobry
okres wczesny i zy pny. Dawao to z grubsza 70 procent dobra i 30 pro
cent za - nawiasem mwic tak sam proporcj dobra i za przypisywa Mao
Stalinowi. Myl Mao z jego wczesnego okresu moga wci wskazywa przy
szo Chinom, zwaszcza jeli interpretowali j zrczni dialektycy. Rezolucja
KC KPCh z czerwca 1981 roku O zagadnieniach historii Partii rwnie uzna
waa, e Komitet Centralny by czciowo odpowiedzialny" za upadek ko
lektywnego kierownictwa. Przypominao to pokutny edykt cesarza, ktry bra
odpowiedzialno za niespodziewane wydarzenia, eby pokaza, e nadal wy
konuje swoj funkcj. W ramach tych usiowa Rewolucj Kulturaln uznano
za ogln katastrof, zbyteczn i niszczycielsk. Udowadniajc suszno Czte
rech Modernizacji partia powrcia do ruchu na rzecz wzmocnienia pastwa
L i Hongzhanga z koca X I X wieku i wychwalaa prby Sun Jatsena. Obaj ci
politycy podkrelali znaczenie zagranicznej techniki i urzdze.
Jeli si chciao odzyska publiczne zaufanie, naleao te przesia czon
kw partii i podnie ich poziom. Szacowano, e tylko 4 procent spord 40
milionw czonkw partii miao wyksztacenie wysze, a 14 procent rednie.
Poowa z tych 40 milionw, ktre wstpiy do partii podczas Rewolucji Kultu
ralnej, byli to ludzie niedoksztaceni, a nawet niepimienni, cho wci mocni
w ideologii masowych ruchw w stylu maoistowskim. Ostatecznie do ich pod
stawowego dowiadczenia partyjnego naleao atakowanie istniejcych struk
tur. Teraz nie mona byo na nich si oprze. Piln koniecznoci stao si
przywrcenie dyscypliny partyjnej i posuszestwa wobec dyrektyw, ale reforma
partyjna bya spraw delikatn.
Na X I I Zjedzie KPCh we wrzeniu 1982 roku zapowiedziano rozlegy
ruch naprawy krzywd, ktry jednak pozosta wewntrzn spraw partii poza
zasigiem opinii publicznej. Jednoczenie podjto prb zwerbowania do par
tii intelektualistw i wysoko wykwalifikowanych technikw. Partyjna kampania
naprawy krzywd okazaa si nieskuteczna. Wiele tysicy ludzi zostao usuni
tych z partii lub ukaranych w inny sposb, to rzecz pewna, ale statystycznie
biorc w tak wielkiej partii, ci, ktrych ukarano, stanowili jedynie 1,1 procent,
a ci, ktrych z niej usunito, 0,4 procent. Prba naprawy pogldw i zacho
wania nie daa efektw. W cigu piciu lat do roku 1985 przeniesiono na
emerytur wicej ni milion weteranw partyjnych. We wrzeniu 1985 roku
zrezygnowao 131 weteranw wysokiej rangi. Na og zachowali swoje przy
wileje jako czonkowie nowej Centralnej Komisji Doradczej KPCh, na ktrej

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

381

czele stan Deng Xiaoping. Odwany reporter Dziennika Ludowego", L i u


Binyan (1990) stwierdzi w latach 80-tych, e korupcj i konserwatyzm mona
przypisa tym czonkom partii, ktrzy doszli do wadzy w czasie Rewolucji
Kulturalnej i nadal pozostawali na swoich stanowiskach. Najwyraniej tylko
mier moga ich stamtd usun.
Z drugiej strony, edukacja dawaa partii wiksze kompetencje techniczne.
Wikszo lokalnych urzdnikw w roku 1978 ukoczya jedynie nisz szko
redni. W roku 1984 poowa z nich bya ju absolwentami college'w. Wrd
wyszych funkcjonariuszy w partii i we wadzach przed rokiem 1981 tylko
mniej wicej jedna czwarta ukoczya college, a w roku 1984 ju dwie trze
cie lub wicej.
Proces oczyszczania wojska przebiega rwnie powoli, ale w roku 1985
zmniejszono znacznie budet i stan liczebny si zbrojnych, 40 oficerw sztabu
generalnego posano na emerytur, w ich lady poszo te 10 procent korpusu
oficerskiego. W czerwcu 1985 roku jedenacie wojskowych regionw A L - W
zredukowano do siedmiu, a starsz kadr oficersk o poow. Wojskowi utracili
take swoje znaczenie w Komitecie Centralnym KPCh.
W roku 1989 uwidocznio si kilka trendw. Gwnym celem wojskowych
sta si profesjonalizm, przewaali rekruci z miast nad rekrutami ze wsi. Od
dziay wojsk gwnej siy pozostaway nadal pod kontrol centraln, ktra pod
porzdkowaa marynark i lotnictwo siom ldowym. Kupowano bro za gra
nic, by polepszy skuteczno AL-W. Wojskowi powszechnie unikali polityki.

Rozwj rolnictwa
Przez dwadziecia lat wzrost produktu rolnego pozostawa w tyle za nadzie
jami i oczekiwaniami. Area ziemi ornej zmniejszy si o 11 procent na skutek
zabierania jej pod zabudow. Ludno, jak szacowano, wzrosa z 586 milio
nw w latach 1953-1954 do 630 milionw w roku 1957, 820 milionw w 1970,
880 milionw w 1974, do ponad miliarda na pocztku lat 80-tych i do 1,2
miliarda w roku 1989. Wzrost ten pochon przyrost produkcji spowodowany
przez zielon rewolucj rolnicz i nadwery rezerwy przestrzenne i miesz
kaniowe jak rwnie sub publicznych. Ponadto ta nadmierna sia robocza
bya niedoksztacona, a czwarta cz ludnoci, lub jeszcze wikszy jej procent,
niepimienna. Gwarantowanie pracy i zarobkw zahamowao wzrost wydajno
ci. Preferowanie przemysu cikiego i eliminacja ubocznej przedsibiorczoci
na wsi przyczyniy si do powstania na terenach rolnych rzeszy 40-90 milio
nw bezrobotnych, a w miastach 10-30 milionw. Pomimo (albo z powodu)
wielkich inwestycji w przemyle nie podnosia si stopa yciowa na wsi.

382

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Pierwotna strategia rozwoju rolnictwa w C h R L zakadaa, e siy robocze


Chin przy odpowiedniej motywacji bd mogy same zapewni sobie infra
struktur irygacji, drg i pl. Uspdzielczenie i komuny rolne w latach 50-tych pomogy ujawni rzeczywicie wiele nie wykorzystanych wiejskich si ro
boczych. Jakkolwiek wysiek wkadany w przenoszenie ziemi i upanie kamieni
by w owym czasie bardzo duy, to jednak argumentowano, e pniej bdzie
wiksza produkcja i wydajno pracy na osob wzronie. Niestety, ta strategia
samowystarczalnoci w rolnictwie, cho szeroko zachwalana w pastwach roz
wijajcych si, rzadko si sprawdzaa. Postp oznaczay raczej pompy wodne
do studni-abisynek ni kanay irygacyjne, nawozy sztuczne, rodki owadobjcze
i lepsze gatunki rolin ni rozlege rwne pola. Dwight Perkins i Shahid Yusuf
(1984) doszli do wniosku, e w sumie wydaje si wtpliwe, by mobilizacja si
roboczych przez spdzielnie i komuny zwikszya produkcj w Chinach.
Thomas Rawski (1979) twierdzi, e era maoistowska w rolnictwie przy
niosa w rzeczywistoci spadek produkcyjnoci na osobogodzin mimo wzro
stu wkadu pracy i osignitego produktu. T okrutn konkluzj ukoronowaa
katastrofalna diagnoza Philipa C. C. Huanga (1991) mwica, e cae trzy
dziesiciolecia maoistowskich rzdw w rolnictwie jedynie utrwaliy inwolucj wzrostu ekonomicznego.Wraz ze wzrostem liczby ludnoci stale wzrastaa
produkcja zb, ale jedynie za cen nieustannie malejcej opacalnoci kadej
godziny pracy rolnika. Chopi musieli biec coraz szybciej tylko po to, by pozo
sta w miejscu. Huang widzi w tej katastrofie skutki przyjcia przez maoistw
ekonomicznych zaoe marksistw europejskich, ktre byy nieodpowiednie
w warunkach nadmiernej poday si roboczych w Chinach. lepa uliczka tej
inwolucji - wzrost produkcji bez powikszenia wydajnoci na osob - ktra
od wiekw bya przyczyn zacofania chiskiego chopa, nadal hamowaa go
w latach 1950-1978.
Podobnie, jedynie w niewielkim stopniu udao si zrwna dochody mia
sta i wsi oraz pomidzy prowincjami. J e d n z gwnych przyczyn byo to, e
poszczeglne tereny miay rne rda bogactw naturalnych i rne moli
woci poprawy. Chopi z biednych, skalistych, grzystych regionw w maym
stopniu zmeliorowanych, skazani byli na bied, jeli nie otrzymali jamuny
z zewntrz. Chopi z ryowego i zmeliorowanego rejonu dolnej Yangzi mieli
nadal wysz stop yciow. Innym czynnikiem utrwalania si nierwnoci sta
si zakaz chopskiej migracji do miast, w rezultacie czego w miastach wzroso
zatrudnienie i poziom ycia. Ta poprawa docieraa na wie drog okrn,
lecz na niewielk odlego.
Przystpujc do reformowania rolnictwa w roku 1978, planici przyznali si
do bdnoci zarzdzania przede wszystkim w zakresie motywowania rolnikw.
Najpierw reform prbowano przeprowadzi w Sichuanie pod kierownictwem
Zhao Ziyanga, a take w Anhui; w skali oglnokrajowej przybra miaa wiele

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988


form i mie rn synchronizacj czasow. Krokiem o podstawowym znaczeniu
byo popieranie w gospodarstwach rolnych produkcji ubocznej lub dodatkowej
- oprcz uprawiania zb. Wyroby z produkcji ubocznej chopi mogli sprzeda
wa na miejscowych targowiskach i podnosi w ten sposb swoje dochody.
Du zmian przynis system odpowiedzialnoci produkcyjnej". Mia
kilka wariantw, ale wszystkie opieray si na umowach. Moe raczej nale
aoby go uwaa za system kontraktowy". Po rozmaitych stadiach ekspery
mentowania na og zawierano umowy midzy zespoem produkcyjnym (cz
wsi) i indywidualnym gospodarstwem domowym. Kierownictwo zespou (ka
dry) przygotowywao oglny plan, po czym zawierao umowy z gospodarstwami
domowymi na uprawianie okrelonych kawakw ziemi. W umowach ustalano
zamierzon produkcj i naleno, jak miao otrzyma dane gospodarstwo.
W rezultacie odebrano prowadzenie rachunkw i ksigowo duym organi
zacjom, takim jak brygady, i przeniesiono je z powrotem do zespow pro
dukcyjnych obejmujcych 25-40 rodzin.
Przesunicie odpowiedzialnoci w d na pojedyncz rodzin chopsk do
starczyo silnego bodca, poniewa oznaczao, e jeli jej czonkowie wicej
pracowali, wicej mogli wyprodukowa dla siebie i nie szo to do wsplnego
garnka. Ziemi nie mona byo nabywa, ale mona j byo na tej zasadzie
uprawia. Zamiast paci zboem pastwu, wacicielowi ziemskiemu, rodziny
chopskie uprawiay teraz kawaki ziemi i oddaway okrelon cz swoich
zbiorw zespoowi. Ten system penej odpowiedzialnoci gospodarstwa" (baogan) sta si niemal powszechny. Wczeniejszy maoistowski system z okresu
Rewolucji Kulturalnej stosowa jako zacht moraln perswazj, wymaga jedy
nie produkcji zb i zakazywa produkcji ubocznej jako pocztkowego stadium
kapitalizmu" - by to triumf programowej ideologii nad rzeczywistoci.
Reforma systemu przyniosa wielkie zmiany. Miejscowe wadze nie kon
centroway si ju na ciganiu kontyngentw zboowych od rolnikw, rolnicy
nie byli zmuszeni radzi sobie za pomoc dodatkowych zaj, takich jak sprze
da wi i kurczt, i caa spoeczno moga si wczy w planowanie, jak
zwikszy produkcj i dochody. W rezultacie nastpi potny wzrost jednego
i drugiego, triumf reformy Deng Xiaopinga. W latach 80-tych produkcja rolna
wzrosa mniej wicej o 250 procent, znacznie wyprzedzajc tempo przyrostu
ludnoci. Zawdziczano to nowym bodcom osobistych korzyci, nowym me
todom w ubocznej produkcji drobiu, ryb, jarzyn, owocw na rynek itp. oraz
nowym miejscom pracy w lokalnym przemyle usugowym.
Ten, kto wyciga wniosek, e chiskie rolnictwo, ujrzawszy wiato w tunelu
i pragnc upodobni si do zachodniego, stao si kapitalistyczne", pope
nia powany bd. System kontraktowy naley pojmowa jako najnowsz faz
sztuki rzdzenia krajem - jak zorganizowa rolnikw, by wzrs ich dobrobyt
i jednoczenie wzmocnio si pastwo. Chiska klasa rzdzca zajmowaa si

384

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

tym problemem przez wiele stuleci od zarania dziejw. Przekonaa si, e


kontrakty w na p skomercjalizowanym rolnictwie zwikszaj bodce, a wic
i produkcj. To bardzo proste. Te nowe metody organizacji mas chopskich pra
cujcych na roli bez wtpienia znalazyby zrozumienie i aprobat u uczonych
sterujcych naw pastwow w dawnych czasach.
Niektrzy politolodzy uwaaj penetracj spoecznoci wiejskiej przez pa
stwo w Chinach Mao Zedonga za niemal cakowit. Vivienne Shue (1988)
szukaa historycznej perspektywy, analizujc funkcje gentry w przeszoci z jej
podwjn lojalnoci wobec wasnego regionu i wobec cesarza. Porwnuje ona
nisz gentry z lokalnymi kadrami za rzdw Mao i dochodzi do wniosku, e
cho kadry te w adnym razie nie s potomkami w prostej linii", to jednak
rwnie mog, wykonujc swoje funkcje, chroni interesy lokalne i osabia
penetracj ze strony pastwa. To sugeruje pewn cigo na wsi.
Maoistowskie denie do usamodzielnienia" kadej miejscowoci stwo
rzyo struktur plastra miodu z minimaln wspzalenoci wsplnot i antykomercjalizmem, co nadal hamowao rozwj rolnictwa. Wiele projektw si
powiodo, ale cakowite fiasko samofinansujcego si w myl zaoe Mao
uprzemysowienia rolnictwa zrazio spor cz kadr i pocigno za sob pe
wien stopie dekolektywizacji. Podczas reform Deng Xiaopinga nowa lokalna
elita, bardziej fachowa i bardziej otwarta, dya do nowych celw w handlu
lokalnym i do poszerzenia dziaalnoci.
Co zatem przyniosa rodzinie chopskiej rewolucja? W latach 80-tych pre
sja nadmiernej liczebnoci i niedostatek ziemi byy wiksze ni kiedykolwiek.
Wzrastajcy popyt na opa do gotowania i ogrzewania bardzo przyspieszy
wycinanie lasw. Obcienie prac bynajmniej si nie zmniejszyo. Obszarni
kw zastpio pastwo. Rnic mona zauway w chopskiej mentalnoci,
zachowaniu i moliwociach. W erze maoistowskiej otwarto drzwi do elemen
tarnego wyksztacenia, powszechnej opieki zdrowotnej i lepszej technologii.
Doktryna rwnoci wszystkich daa wieniakowi nowe spojrzenie na siebie
i na wasne moliwoci. Za rzdw Deng Xiaopinga miliony chopw stay
si przedsibiorcami i przejy wszelkie rodzaje usug ekonomicznych wykony
wanych przedtem przez kolektywne zakady, ktrymi kieroway komitety. Lecz
w wielkich pastwowych zakadach przemysowych partyjni zwalczali tych drob
nych przedsibiorcw i wykorzystywali finansow potg partii, by zmniejsza
liczb przedsibiorczych gospodarstw na rzecz przedsibiorstw spdzielczych.
Przywykli do bronienia wielkich pastwowych zakadw jako istoty socjali
zmu", ktry da im lokaln wadz.

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988


Rozwj przemysu
Najbardziej widowiskowym zwrotem dokonanym przez Deng Xiaopinga
w polityce ekonomicznej byo otwarcie" na handel zagraniczny, technolo
gi i inwestycje. W perspektywie stosunkw Chin z zagranic od roku 1800
by to doprawdy zasadniczy zwrot. Przed nierwnoprawnymi traktatami z lat
40-tych i 50-tych X I X wieku do handlu i kontaktw z zagranic przywizy
wano w polityce Cjingw mae znaczenie. Dla KPCh doktryna samodzielno
ci stanowia pocztkowo skadnik wojennej ekonomiki. Samowystarczalno
gospodarcza pastwa po roku 1949 (poza handlem z blokiem sowieckim) wy
raaa antyimperialistyczne nastroje i naladowaa radziecki model zamkni
tego rozwoju przemysowego.
Chiska polityka inwestycyjna nawet pod koniec lat 70-tych ograniczaa si
nadal do raczej naiwnego naladowania Sowietw. Podstawowe zaoenia byy
nastpujce: po pierwsze, wspczynnik kapita-produkcja jest stay, to znaczy,
wzrost inwestycji da wzrost produkcji bez adnych rnic, rok po roku. Po
drugie, handel zagraniczny uwaano za mao wany i nie przewidywano pro
dukcji artykuw konsumpcyjnych na eksport, by zyska obcy kapita. Z tych
zaoe wynikao, e droga do uprzemysowienia wiedzie przez maksymalne in
westowanie i minimalne spoycie. Inaczej mwic, przemys ciki gwarantuje
przyszo, a artykuy konsumpcyjne j opniaj. W latach szedziesitych
i siedemdziesitych Chiczycy zgodnie z tymi zaoeniami inwestowali w prze
mys okoo 30 procent dochodu narodowego. Ta prba samodzielnoci go
spodarczej pastwa wiadomie uniemoliwiaa wykorzystanie wielkiej szansy,
ktr mg przynie import obcego kapitau.
Z biegiem czasu wskanik kapita-produkcja stopniowo wzrasta, czyli
uzyskanie okrelonej produkcji wymagao wikszych inwestycji kapitaowych.
Kiedy tempo wzrostu dochodu narodowego spado, a stopa inwestycji stale
rosa, nie mogo by mowy o wzrocie spoycia. Wzrost produkcji powstrzy
mywao rwnie przerzucenie funduszw na obron, zmniejszenie bodcw
dla pracownikw, znaczne trudnoci terenowe przy budowie linii kolejowych
i tak dalej. Ponadto park maszynowy by stary i nieefektywny, okoo 60 procent
maszyn wymagao wymiany. Zarzdzanie utrudniaa sztywno centralnego pla
nowania i nacisk na ilo, a nie na jako produkcji, ktra czsto nie znajdowaa
nabywcw i przynosia straty. Przez kilka jeszcze lat po roku 1976 stosowano
nadal sowieck strategi przemysow. W latach 1957-1958 pozbyto si wielu
najlepszych planistw przemysowych. Spord 300 ekonomistw na wysokich
stanowiskach co najmniej 100 wyeliminowano w czasie czystki i zaledwie jedna
czwarta pozostaa na stanowiskach po Rewolucji Kulturalnej.
Gospodarka nakazowa sowieckiego typu bya w wysokim stopniu scentra
lizowana. Lokalni i prowincjonalni producenci podlegali caej drabinie urzd-

386

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

nikw sigajcej odpowiedniego ministerstwa w Pekinie i nadzorowanej przez


jednego z wicepremierw. Maoistowski socjalizm zmierza do osignicia szyb
kiej ekspansji przemysowej opartej na skolektywizowanym rolnictwie, central
nym planowaniu ze zdecentralizowanym zarzdzaniem i priorytecie przemysu
cikiego Trzeciego Frontu w atwiejszych do obrony prowincjach w gbi kraju.
W latach 70-tych ta trjjedno nienaruszalnych praw przemysu cikiego,
prowincji w gbi kraju i pekiskiej biurokracji moga dominowa w polityce
gospodarczej mimo nkajcych j brakw w produkcji przemysowej i obojt
noci wobec potrzeb konsumentw, charakterystycznej dla gospodarki nakazo
wej. Plan Picioletni proponowany w roku 1978 przypomina Sunjatsenowski
projekt rozwoju kolei i by nierealistyczny i czysto teoretyczny. Na przykad,
pole naftowe Daing na pnocnym wschodzie stao si duym centrum pro
dukcyjnym, plan wic wzywa do eksploatacji jeszcze dziesiciu takich pl naf
towych niezalenie od tego, czy mona tam byo wydobywa rop naftow.
Dopiero w roku 1979 dokonano podstawowego zwrotu w planowanej stra
tegii, kadc nacisk na rolnictwo i produkcj artykuw konsumpcyjnych prze
znaczonych na eksport. Rozwj przemysu cikiego musiano w kadym razie
ograniczy z powodu relatywnego niedostatku energii, a inwestycje zagraniczne
miay wspomc przemys lekki.
Tych reform przemysowych nie mona traktowa jako odrodzenia kapita
lizmu, poniewa ton nadal nadaway partia i wadze pastwowe, a one pozosta
way wierne kolektywizmowi, czyli socjalizmowi". W przemyle jednak w ra
mach systemu odpowiedzialnoci wadz otrzymali teraz raczej menaderowie
ni komitety partyjne. Pastwowe (w odrnieniu od lokalnych) przedsibior
stwa zamiast przekazywa wszystkie swoje zyski (i straty) rzdowi, teraz prowa
dziy wasn ksigowo i cho paciy wysokie podatki dochodowe od swoich
zyskw, zatrzymyway reszt, przeznaczajc j na reinwestycje w maszyny czy
budow urzdze socjalnych dla pracownikw. Ta wiksza autonomia przed
sibiorstw i bardziej otwarty rynek, podobnie jak system odpowiedzialnoci
w rolnictwie, znacznie zwikszyy bodce produkcyjne. Na wsi powstaway bo
gate chopskie gospodarstwa, robiy te postpy przedsibiorstwa przemysowe.
Do mankamentw starego systemu naleao to, e kadry wolay meldo
wa o realizowaniu projektw maych, nowych zakadw, szybciej budowanych
i o przesadnej wydajnoci, ni zakadw wikszych. Rzd teraz przeciwdziaa
temu, wprowadzajc oprocentowane poyczki zamiast dawnych ryczatowych
dotacji na sfinansowanie projektw. Spata oprocentowanej poyczki staa si
zatem bodcem do kalkulacji kosztw wasnych zamiast wycznie wzrostu
wydajnoci. Wadzom lokalnym pozwolono zatrzymywa dochody z produk
cji w charakterze bodca, skonne byy wic inwestowa raczej w przemys
produkujcy artykuy konsumpcyjne o zakadanej wysokiej zyskownoci ni

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

387

w mniej zyskowne rodzaje inwestycji infrastrukturalnych w transporcie i prze


myle cikim. Jak ju wspomnielimy, z zakadw podlegajcych wadzom
lokalnym pochodzio przez jaki czas 40 procent produkowanej w kraju stali
i dwie trzecie produkcji cementu.
Chcc osign wzrost produkcji w przemyle mniej dochodowym, takim
jak grnictwo i telekomunikacja, centralni planici wprowadzili system planu
kluczowego", za pomoc ktrego agendy rzdowe mobilizowano ad hoc do
osigania okrelonych rezultatw. Nowy system zabiera wikszo rodkw
przeznaczonych na rozwj z budetu rzdu centralnego i pozostawia je do
dyspozycji lokalnych agend rzdowych. Przekonano si, e planami rozbudowy
nie mona byo kierowa z centrum. Zamiast przyznawa jak dawniej dotacje
bez wzgldu na ukoczenie projektw, przedsibiorstwa budowlane proszono
teraz o zoenie ofert na wykonanie projektw i samodzielne zgromadzenie
wszelkich potrzebnych materiaw.
Tak wic po roku 1978 rwnowaga si ulega nagemu zwrotowi w stron
1. otwartych drzwi dla handlu i zagranicznych inwestycji, 2. w zwizku z tym
rozwoju miast przybrzenych, poprzednio przodujcych w handlu zagranicz
nym, i 3. preferowania raczej produkcji artykuw konsumpcyjnych i lokal
nych przedsiwzi zamiast utrzymywania centralnej kontroli. Wkrtce jednak
na drodze nowych inicjatyw stany powane problemy. Gdy tylko wadzom
prowincjonalnym i lokalnym stworzono szanse, przerzuciy si w odpowiedzi
na potrzeby rynku natychmiast na przemys lekki i produkcj dbr konsump
cyjnych sprzedawanych z zyskiem, ale struktura cen bya nadal kontrolowana
przez centrum, co nie pozwalao na woln gr si rynkowych. Wzmoona rywali
zacja midzy wadzami lokalnymi a przemysem lekkim przyniosa w rezultacie
nie tylko znaczny rozwj przemysu lekkiego, lecz take wiele niepodanych
efektw ubocznych: braki w zaopatrzeniu, zawyanie kosztw robocizny, za
blokowanie towarw na jednym terenie, eby zapobiec ich sprzeday gdzie
indziej, a jednoczenie zmiejszenie dochodw wadz centralnych, dochodw
potrzebnych na rozbudow infrastruktury w postaci szlakw transportowych,
elektrowni wodnych i kopal. Oglnie biorc, rozwojowi temu, jak si wydaje,
towarzyszya wielka liczba przedsiwzi biurokratycznych, zarwno legalnych,
jak i nielegalnych, niekoniecznie poprawiajcych rentowno i wydajno pracy.
Kiedy reformy Deng Xiaopinga po roku 1978 umoliwiy pewien zakres
prywatnej inicjatywy i gry si rynkowych, pilna potrzeba rozwoju kredytw
doprowadzia do decentralizacji systemu bankowego. Chiski Bank Ludowy
sta si gwnym politycznym czynnikiem i nadzorc bankw zajmujcych si
specjalnie przemysem i handlem, obcymi walutami, rolnictwem, ubezpiecze
niami, a take budownictwem. Bank Ludowy i podporzdkowane mu agencje,
udzielajc poyczek zamiast dotacji, mogy przez ustalon stop procentow
zachca do efektywnoci. W konsekwencji lokalne siy polityczne traciy kon-

388

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

trol nad obsadzaniem stanowisk i podejmowaniem decyzji. Branowy Bank


Przemysowy i Handlowy, majcy ponad 3 tysice oddziaw i 300 tysicy pra
cownikw, nie tylko udziela poyczek na kapita obrotowy przedsibiorstwom
handlowym i przemysowym, lecz take zachca do technologicznej moderni
zacji zakadw dla zwikszenia produkcji i podniesienia wydajnoci. Finanso
wanie rnych gazi przemysu wspomagao emitowanie akcji, co dao osta
teczne powstanie rynku papierw wartociowych.

Handel zagraniczny i inwestycje


Otwarcie si Chin na handel z zagranic po roku 1978 oznaczao rwnie
otwarcie na inwestycje zagraniczne, zwaszcza w formie spek joint ventures
firm zagranicznych i chiskich agend rzdowych. Poniewa chiskie moli
woci w zakresie zapewnienia niezbdnej infrastruktury terenu, planowania,
drg i linii kolejowych, wody, elektryfikacji i tak dalej zostay wkrtce wyczer
pane, musiano wycofa wiele wczesnych ambitnych ofert z Japonii i Stanw
Zjednoczonych.
W Guangdongu, obszarze o najduszej tradycji handlu z zagranic i znaj
dujcym si pod przemonym wpywem Hongkongu, signito po wzorcowe
rodki, by zapewni tej prowincji wiksz niezaleno w reagowaniu na jej
wasne potrzeby", jak informuje Ezra Vogel (1989). Miejscowe oddziay ogl
nokrajowych towarzystw handlowych stay si niezalene i pozwolono im roz
wija handel z Hongkongiem i Makau oraz w duym stopniu zatrzymywa dla
siebie zyski. Mogy swobodniej inwestowa, kontrolowa materiay i ustala
pace i ceny. Prowincji tej wyznaczono kwot dochodw, czyli ustalon sum,
ktr miaa co roku wpaca rzdowi centralnemu. Zmiany te oywiy handel
i stay si przykadem dla innych regionw.
Utworzono trzy Specjalne Strefy Ekonomiczne (SSE), poczynajc od
Shenzhenu ssiadujcego z Hongkongiem, jako rejony zamknite, gdzie firmy
zagraniczne mogy zakada przedsibiorstwa i gdzie mia mieszka zagraniczny
personel w warunkach odpowiadajcych midzynarodowym standardom. D o
roku 1984 otwarto dla handlu zagranicznego i inwestycji czternacie portw,
w wikszoci byy to dawne porty traktatowe, ale teraz pod zarzdem chi
skim. Powstaway setki wsplnych przedsiwzi, zazwyczaj jednak napotykay
trudnoci: miejscowej sile roboczej, jakkolwiek stosunkowo taniej, czsto bra
kowao umiejtnoci i dyscypliny; wymagano mnstwa rozlicze; i wbrew wa
runkom kontraktw joint ventures czsto wysanie zyskw zagranicznych in
westorw poza ChRL okazywao si rzecz trudn.
Prawo o zobowizaniach jest spraw o wielkiej doniosoci dla handlu
midzynarodowego, potrzebowano zatem chiskich prawnikw do prowadz-

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

389

nia pertraktacji handlowych z zagranicznymi partnerami. Ksigowo, umowy,


spory sdowe stay si rwnie codziennoci w przedsibiorstwach rzdowych.
Publikowano nowe kodeksy i poszerzono programy szk prawniczych.
Wezwano wadze ustawodawcze do ustalenia przepisw bardziej staych
ni decyzje administracyjne. Konstytucja przyjta w roku 1982 stanowia, e
Oglnochiskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych powinno by ciaem
ustawodawczym inicjujcym prawa oraz starajcym si o ich wprowadzenie
w ycie. Przywrcono w roku 1979 Ministerstwo Sprawiedliwoci, ktre zlikwi
dowano w 1959, i do roku 1984 utworzono prawie 15 tysicy sdw i trybu
naw czterech instancji, w ktrych zasiadao 70 tysicy sdziw. Powoano na
nowo Prokuratury Ludowe oraz zawodowych prawnikw, pracownikw pa
stwowych. Oskaronemu jednak, pki nie zosta osdzony, domniemanie nie
winnoci nie przysugiwao. Sdownictwo nie mogo by niezalene od partii.

Nauka i technika
W dziedzinie nauki i techniki Chiny miay na swoim koncie wielkie wyna
lazki, takie jak papier, druk, proch strzelniczy i kompas. Biego techniczna
modernizatora, podobnie jak biego w klasycznym pimiennictwie tradycyj
nego uczonego, teraz moga si cieszy szacunkiem. Kiedy antyintelektualizm
Mao Zedonga zosta zastpiony przez pragmatyczne haso Deng Xiaopinga:
Szukaj prawdy w faktach", przed naukami technicznymi otworzyy si znowu
moliwoci rozwoju.
Oya Chiska Akademia Nauk oraz Komisja Nauki i Techniki obejmu
jca odrbne pionowe struktury podlege poszczeglnym ministrom. Trudnoci
w kooperacji i komunikacji midzy resortami, a zwaszcza z wojskowymi, do
prowadziy w roku 1983 do utworzenia Kierowniczej Grupy do Spraw Nauki
i Techniki bezporednio przy Radzie Pastwowej. Trzeba byo zreformowa
sched po pionowym szufladkowaniu na wzr radziecki i bardziej zintegro
wa wsplnot. Dziaania te obejmoway rwnie obalenie europejskiego typu
bariery midzy prac naukow prowadzon wycznie w akademiach a na
uczaniem w uniwersytetach.
Jeszcze pilniejsz koniecznoci byo powizanie prac badawczych z pro
dukcj. Przegld 3500 instytutw naukowych na terenie caego kraju w roku
1984 ukaza, jak informuje Tony Saich (1989), e w produkcji znalazo za
stosowanie mniej ni 10 procent dokona naukowych". W roku 1985 pre
mier Zhao Ziyang wezwa do tworzenia niezliczonych organicznych powi
za" midzy pracami badawczymi a produkcj. W czasopismach naukowych
i na konferencjach 138 fachowych organizacji zwalczano star tendencj jed-

390

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

nostek badawczych do rywalizacji w skupianiu talentw i dublowania prac ju


wykonanych przez innych.
Centralne kierowanie, nie mwic ju o kontroli, utrudniay same roz
miary chiskiego sektora nauki i techniki; oprcz akademii istniao jeszcze bli
sko 5 tysicy resortowych i prowincjonalnych instytutw badawczych, ponadto
instytuty podlegajce uniwersytetom. W finansowaniu ich pomagay umowy
zawierane midzy instytutami a przedsibiorstwami, tak wic wykorzystywano
rynek, eby zapewni poczenia midzy strukturami pionowymi". To umo
liwiao wprowadzenie odlegych regionw do wsplnoty nauki i techniki.
Kadry partyjne jak zwykle dyy do zachowania wadzy. Kwestia, czy de
cyzje mog by podejmowane na odpowiedzialno dyrektora instytutu", czy
te musz by podejmowane przez dyrektora pod kierownictwem komitetu
partyjnego", stanowia zazwyczaj ko niezgody midzy komunistami a spe
cjalistami.
Jednym z najwikszych dokona C h R L jest zastosowanie nauki i techniki
w dziedzinie opieki zdrowotnej. John R. Evans (w: Bowers i inni, 1988) pisze,
e w roku 1984 zachorowalno na gwnych obszarach miejskich i wiejskich
jest obecnie typowa dla kraju uprzemysowionego". Przecitna dugo ycia
wzrosa z 41 lat w roku 1960 do 67 w 1975. miertelno wrd dzieci w wieku
od roku do 4 lat spada z 26 na tysic w roku 1960 do 7 w 1981.
W roku 1949 w Chinach byo 56 uczelni medycznych wszystkich rodzajw
- misjonarskich, zagranicznych, prowincjonalnych oraz rzdowych. Po okresie
rekonwalescencji po Rewolucji Kulturalnej Chiny miay w roku 1982 ju 116
uczelni medycznych, ktre przyjmoway rocznie 30 tysicy nowych studentw.
Personel medyczny wysokiego szczebla liczy milion osb, pomagay mu 2 mi
liony pracownikw szczebla redniego i podstawowego. Problemy atwo mona
byo sobie wyobrazi: zbyt liczne roczniki, luki w programie i wyposaeniu, ci
le zalecane teksty i koncentrowanie si na egzaminach wstpnych.

Partia i spoeczestwo
Po roku 1978 reformy miay na celu usprawnienie dyktatury partyjnej, na
przykad prbowano zredukowa struktur administracyjn i zdyscyplinowa
kadry. W cigu trzech lat 1979-1982 partyjne komisje kontrolne, reagujc na
skargi ludnoci, rozpatrzyy 7,7 milionw listw i przyjy 2,6 miliona osb,
robic przynajmniej gest. Usiowano rwnie oywi system wyborczy w ze
spoach roboczych i wrd mieszkacw, tak by grupy te mogy dokonywa
wyboru kadr majcych wej w skad komisji w fabrykach pastwowych, zwiz
kach zawodowych i rejonach mieszkalnych zarwno miejskich, jak i wiejskich.
Innym obszarem zainteresowania bya prasa, poniewa publiczne przy
zwolenie na panujc dyktatur KPCh zapewniaa sobie czciowo za pored-

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

391

nictwem mediw. Na pocztku reform Deng Xiaopinga w roku 1978 propa


ganda ChRL znacznie stracia na skutecznoci. W co mona byo wierzy,
kiedy dwukrotnie namaszczeni przez Mao Zedonga na czowieka numer dwa
okazywali si zdrajcami (najpierw L i u Shaoi w roku 1966, potem Lin Biao
w 1971)? Teraz czytelnicy zachowywali si apatycznie, a wikszo cynicznie.
Wobec tego reformatorzy z lat 1978-1980 demaskowali manipulowanie infor
macjami przez Band Czworga, poszerzali skal publikowanych materiaw
i prbowali przywrci wiarygodno informacjom.
Dla KPCh media miay trzy funkcje. Pierwsz z nich byo zapoznawanie
mas z polityk partii. Drug dostarczanie urzdnikom, na podstawie doniesie
prasowych nawet nie publikowanych - z zamknitego obiegu - uytecznych in
formacji o nastawieniach ludnoci i warunkach, w jakich yje. Obie te funkcje
cznie utrzymyway parti i masy w kontakcie na mod linii mas". I wreszcie,
jak zauwaa Andrew Nathan (1985), trzecim zadaniem prasy byo pomaga
nie przywdcom i ludowi w kontrolowaniu biurokracji". Temu celowi suyy
dwa gwne rodki - jako wariacje na temat krytyki i samokrytyki - reportae
badawcze i listy czytelnikw do redakcji.
Reporterzy wysyani przez gazet, zwaszcza przez Dziennik Ludowy",
mieli uasi-oficjalne" prawo zjawia si w zespoach roboczych, przeprowa
dza rozmowy i przeglda dokumenty. Odkryte w ten sposb malwersacje
i naduycia mona byo opublikowa. Najwiksz saw cieszyy si reportae
demaskujce korupcj i nieprawidowoci na pocztku lat 80-tych pisane przez
takich dziennikarzy jak Liu Binyan.
Dziay interwencji mas" w gazetach, zamknite podczas Rewolucji Kultu
ralnej, znowu otwarto i codziennie napyway do nich setki listw ze skargami,
osobistymi problemami albo doniesieniami o przypadkach naduycia wadzy,
z ktrych pewne mona byo skorygowa. Przypomina to staroytn tradycj
cenzorw, do ktrych zada naleaa ochrona mandatu wadcy poprzez ujaw
nianie naduycia wadzy przez urzdnikw. Mona by to te porwna z tym,
co robi w Stanach Zjednoczonych agencje pomocy spoecznej i biura Kon
gresu. Jednake w Chinach, gdzie tak wielkie znaczenie ma dla czowieka jego
publiczna renoma, a nazwiska pojawiajce si w druku staj si wrcz nie
zniszczalne, doniesienia prasy miay specjaln moc.
Kiedy wczyy si do tego radio i telewizja, komunikacja midzy wadz
a ludem osigna wielkie rozmiary, i to w kontekcie nie majcym odpo
wiednika w Stanach Zjednoczonych. Nastroje publiczne lub opinia publiczna
skaniaj si ku zajmowaniu postawy moralnej. Moralno ma pierwszestwo
przed prawem, tote za sawa moe zniszczy kadego rzekomego krzywdzi
ciela. Wiadomoci powinny by raczej dobre, nie ze, zupenie przeciwnie ni
w Stanach. Jednym z godnych uwagi efektw ubocznych nieustannego nasi
lania propagandy byo rozchodzenie si 9 milionw egzemplarzy Biuletynu

392

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

Informacyjnego", wydawanego codziennie wyboru depesz agencji zagranicz


nych i doniesie prasowych w tumaczeniu na chiski, pisma, ktre cieszyo si
wielk poczytnoci.
Inn metod zdobywania poparcia ludnoci dla reymu by system lokal
nych wyborw, ktry teraz znowu reaktywowano. Wybory przeprowadzano na
czterech poziomach - do wadz 50 tysicy gmin (dawnych komun Mao), 2750
powiatw (lub odpowiadajcych im czci miast), 29 prowincji i Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, ktre zbierao si w Pekinie.
Przed Rewolucj Kulturaln (podczas ktrej wszystkie wybory zostay zawie
szone) wybory" w stylu totalitarnym, byy okazj do masowego rytuau go
sowania" na jedn list dobranych kandydatw. Bya to minimalistyczna forma
uczestniczenia w yciu politycznym i nie wymagaa nawet spojrzenia na kartk
do gosowania, naleao jedynie wrzuci j do urny. W ordynacji wyborczej
z roku 1979 reformatorzy zrobili dalszy krok do przodu, wprowadzajc nomi
nowanie wikszej liczby kandydatw ni liczba wybieranych. W obrbie powia
tw organizowano okrgi wyborcze, eby wybra delegatw do zgromadze
powiatowych liczcych przecitnie 300 osb. Ca ludno rejestrowano jako
wyborcw i ci ze wiadectwem wyborczym w rce zbierali si w odpowiednich
grupach jako zwierzchnicy pastwa", by dokona wyboru. Komisje wyborcze
nadzorowane przez parti nieformalnie przesieway kandydatw poszczegl
nych grup, zmniejszajc ich liczb. Na koniec podczas piciodniowej kampanii
wyborczej ludno uzyskiwaa pewne pojcie o nominowanych kandydatach.
Dzie wyborw by okazj do witowania. W roku 1981 w caym kraju
wzio w nich udzia 96,56 procent upowanionych do gosowania. Kadencja
zgromadze powiatowych trwa trzy lata. Ogem biorc, mona wnioskowa,
e reym Deng Xiaopinga uczy lud, jak przeprowadza wybory. W gr wcho
dzio to, co Sun Jatsen i Guomindang nazywali kuratel", z tym jednak, e
zajmowano si niewidoma zagadnieniami z zakresu polityki czy wadzy.
Starszych przywdcw partyjnych niepokoiy zwaszcza liczne przejawy re
form. Czy sytuacja wymykaa si spod kontroli partii? Najbardziej niepoko
jcy wydawa si wpyw popkultury docierajcej ze wiata zewntrznego - styl
ubierania si, czesania, jazz i rock, swoboda seksualna i pornografia oraz wy
wrotowe publikacje. D o k d doprowadzi ten upadek moralnoci? Konserwa
tyci organizowali kampanie przeciwko liberalizacji buruazyjnej" (w roku
1981 i pniej), a nastpnie przeciwko skaeniu duchowemu" (1983). Kam
panie te atakoway gwnie trendy mylowe i styl ycia studentw, pisarzy,
artystw i intelektualistw.
Ruchy ekologiczne byy w awangardzie. W latach 1983-1984 osobistoci ze
wiata literatury i nauki, do ktrych doczyli nastpnie inni, protestoway prze
ciwko olbrzymiej Zaporze Trzech Przeomw na Yangzi. Projekt zbudowania
tej zapory nabra symbolicznego znaczenia. Wielcy cesarze mieli swoje wielkie

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

393

pomniki, a Mao Zedong chcia mie zapor. Jego sukcesorzy, cho znajdowali
si pod wpywem wielu argumentw wysuwanych przeciwko zaporze, skonni
byli mimo wszystko realizowa jej budow.
Problemy ekologiczne, jak te zwizane z zapor, wcigaj Chiny w sfer
spraw midzynarodowych. Rne grupy wystpuj z protestami do Banku
wiatowego przeciwko finansowaniu projektu Trzech Przeomw. Obawy przed
globalnym ociepleniem skaniaj inne kraje do wywierania nacisku na Chiny,
eby zmniejszyy niepokojco due zanieczyszczenie powietrza. W przyszoci
Chiny zapewne nie bd mogy ignorowa tego rodzaju presji na wspprac
transgraniczn. Istniejce projekty ochrony rodowiska w Chinach pocztkowo
uruchamiano czsto ze wzgldw propagandowych, na przykad ratowanie
pandy olbrzymiej, jednak niektre programy ochrony gatunkw, rodowiska
i lasw zyskay du popularno.

Ruch Demokratyczny
Zmiany i rozwj ekonomiczny w latach 80-tych coraz czciej stawiay
na porzdku dziennym kwesti reform politycznych poza granicami wytyczo
nymi przez Cztery Podstawowe Zasady (socjalistyczna droga, dyktatura pro
letariatu, kierownicza rola KPCh i marksizm-leninizm-myl Mao Zedonga),
za pomoc ktrych Deng Xiaoping w roku 1979 usiowa zapewni trwao
kontroli partyjnej. Reformy polityczne wydaway si nieuniknione po otwar
ciu", dziki ktremu idee demokratyczne zalay Chiny. Leninowski styl indu
strializacji w warunkach kolektywistycznej gospodarki nakazowej chyli si ku
kocowi, jak to spektakularnie zademonstruje upadek komunizmu w Europie
Wschodniej w roku 1989. Gospodarka rynkowa natomiast zakadaa istnienie
wolnego rynku w sferze pogldw. Chiny bd mie kopoty, przyjmujc to
pierwsze bez drugiego.
Ruch Demokratyczny zrodzi si w padzierniku roku 1978, kiedy w Pe
kinie pojawiy si gazetki wielkich znakw dazibao (wwczas legalne), oma
wiajce kwestie polityczne. W zimie roku 1978-1979 na Murze Demokracji
umieszczano codziennie gazetki pisane przez najrozmaitszych ludzi, w tym
studentw. Ich wypowiedzi gorliwie zbierali - w przekadach - zagraniczni
dziennikarze jako wyraz politycznego niezadowolenia, ktrego KPCh nie mo
ga ignorowa. W kwietniu 1979 roku Wei Jingsheng, elektryk i wybitna osobi
sto w Ruchu Demokratycznym, bronicy demokracji jako pitej moderni
zacji", zosta aresztowany, a nastpnie sdzony pod problematycznymi zarzu
tami i skazany na 15 lat, co miao by ostrzeeniem dla innych. Mur De
mokracji przesta istnie.
Poza mnogoci szczegw dotyczcych tego ruchu kry si dominujcy
fakt, e tak wielu Chiczykw, nie tylko studentw, zrazio si do partii. Leni-

394

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

nowskie posugiwanie si marksizmem do kierowania rewolucj w warunkach


dyktatury partii zdeaktualizowao si na skutek wielopostaciowego rozwoju
i przemian X X wieku. Chiscy intelektualici yli teraz w midzynarodowym
wiecie wieku elektroniki. Surowa prostota Yan'anu, cho nadal czczona przez
Deng Xiaopinga i jego starzejcych si towarzyszy, nie moga ju rozwiza
problemw Chin.
Edukacja nadal stanowia gwn trosk spoeczestwa, i to na wszystkich
poziomach. W systemie uniwersyteckim, jako jeden ze sposobw leczenia skut
kw Rewolucji Kulturalnej, gdy ksztacenie si na wyszych uczelniach zostao
zablokowane, przywrcono egzaminy wstpne i w roku 1977 i 1978 mogli do
nich stan kandydaci do lat trzydziestu zamiast zwyczajowych dwudziestu je
den. W roku 1977 o 278 tysicy miejsc na uczelniach ubiegao si w sumie
5,7 miliona kandydatw. W roku 1978 na 300 tysicy miejsc byo 6 milionw
chtnych. W roku 1980 na 675 uczelni zapisao si 1,4 miliona studentw. Ta
szczupa elita, ktra w przyszoci bdzie rzdzi Chinami, stanowia mniej ni
0,2 procent ludnoci. Jej potencjalny wpyw polityczny jest jednak odwrotnie
proporcjonalny do jej szczupoci.
Edukacj uniwersyteck uzupeniao szkolenie techniczne w instytutach za
oonych przez fabryki i ministerstwa, a take specjalne kursy doksztaceniowe
prowadzone przez radio i telewizj. Te pozauniwersyteckie kanay edukacyjne
miay olbrzymie rzesze suchaczy. Wiele milionw ludzi w miecie i na wsi
pracowao i uczyo si jednoczenie, cho nie mogo roci sobie pretensji do
statusu absolwentw uniwersyteckich.
Jak KPCh moga dopuci do alienacji tej tak strategicznie wanej elity? Tu
znowu odpowied znajdziemy w historii. G M D usiowa na prno propagowa
jako ideologi pastwow Trzy Zasady Sun Jatsena. Liberaln prozachodni
edukacj kontynuowano rwnie i po roku 1949. Mao Zedong nie zdoa na
pocztku lat 50-tych zaszczepi chiskim intelektualistom swoich upolitycznio
nych przekona. Zdoa ich jedynie zlikwidowa jako prawicowcw w latach
1957-1958, a nastpnie oprze si na niedoksztaconych kadrach KPCh, ktre
miay wprowadzi Chiny w nowoczesne ycie. Tego dokona si nie udao. Tak
wic intelektualici, ktrzy ocaleli, po rehabilitacji teraz znowu przewodzili
studentom w nielojalnoci wobec ideologii panujcych.

Masakra na Placu Tiananmen 4 czerwca 1989 roku


Chiskie samowadztwo czerpao moc z leninizmu, ale udawao mu si po
zosta poza widokiem publicznym. Kiedy wojska guomindangowskie w lutym
i marcu roku 1947 masakroway przez kilka dni demonstrujcych w Tajpej Tajwaczykw i zabiy 8-10 tysicy ludzi, nie byo tam wielu Amerykanw, ktrzy
mogliby powiadomi o tym wiat. Kiedy w latach 1949-1952 ChRL umacniaa

Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988

395

kontrol nad krajem, o milionach dokonywanych egzekucji nie pisano w pra


sie wiatowej. Musiao upyn dalszych czterdzieci lat, eby era elektroniki
moga uchwyci atawistyczn u chiskich wadcw i tradycyjn dz cina
nia gw. Kiedy do tego doszo na Placu Tiananmen 4 czerwca 1989 roku,
zaszokowao to cay wiat. Nacjonalistyczna doktryna, zgodnie z ktr to, co
wydarza si w Chinach, nie powinno obchodzi wiata zewntrznego, utra
cia faktycznie wano, jakkolwiek bezkompromisowi patrioci nadal si do
niej odwoywali. Jednak pod koniec lat 80-tych telewizja za porednictwem
satelity odbierana bya w caej globalnej wiosce. Stworzyo to bezpreceden
sow wiatow widowni dla sensacji dnia. W maju do Pekinu mia przyjecha
na tak zwany szczyt sekretarz generalny KPZR Gorbaczow, tote telewizyjni
komentatorzy i ich zespoy zjechali si tam licznie z caego wiata, eby re
lacjonowa obrady na szczycie.
Dziennikarze stwierdzili, e na rozlegym Placu Tiananmen obozuje wiele
tysicy studentw i innych ludzi pokojowo demonstrujcych za demokracj.
Przez wikszo maja masowy ruch zainicjowany przez studentw domaga
si na tym placu reform politycznych, zapewniajcych peniejszy udzia chi
skich obywateli w rzdzie. W niektre dni demonstrowa tam milion osb. Na
oczach wiata 2 lub 3 tysice studentw podjo strajk godowy. Jednake wie
kowi przywdcy KPCh odmwili negocjacji, wezwali natomiast czogi A r m i i
Ludowo-Wyzwoleczej. Po duszych wahaniach 4 czerwca otwarto ogie i za
bito, wedug oficjalnych danych, 200 nie uzbrojonych demonstrantw, w rze
czywistoci pewno o wiele wicej, i raniono tysice.
Podobnie jak masakra bezbronnych manifestantw w Petersburgu w roku
1905, zwana Krwaw Niedziel Romanoww, i ta przyniosa koniec poparcia
dla reymu KPCh wrd elity intelektualnej. Przywdcy partyjni znali jednak
swoich wieniakw. Potpili Ruch Demokratyczny jako wywrotowy spisek ma
jcy wywoa chaos i zniszczy KPCh. Rozpoczli bezlitosne ciganie kadego,
kto mia zwizek z wydarzeniami, ktre doprowadziy do tego, co zdarzyo si
4 czerwca. Przesuchania, aresztowania studenckich przywdcw, egzekucje
przywdcw robotniczych oraz obowizkowe szkolenia i denuncjacje terrory
zoway sfery uniwersyteckie. danie pluralizmu w polityce stanowio grob
dla autokracji KPCh. Uratowaa si kosztem tych, ktrzy chcieli uczestnic
twa w polityce. Raz jeszcze Chiny ulegy wasnemu zacofaniu. Represje trway
przez nastpne dwa lata, zanim wreszcie uciszono otwarcie wyraane nieza
dowolenie. Jak to byo moliwe?
Pierwszym czynnikiem byo to, e potencjalny dysydent nie mia wasno
ci prywatnej, legalnych praw czowieka i osobistej niezalenoci. Ludzie byli
zaleni od swoich zespow roboczych (danwei) w zakresie utrzymania, za
opatrzenia, przestrzeni yciowej, kontaktw ludzkich, zezwole na podre
i wszystkiego tego, co przedtem zapewniay im rodziny. Studenci, skoro pozwo-

396

Chiska Republika Ludowa 1949-1991

ono im uzyska wysze wyksztacenie, pozostawali tworami aparatu partyjno-pastwowego zobowizanymi do kierowania si posuszestwem i koneksjami.
Wrodzona akceptacja wadzy stanowia cz ich wasnych problemw.
Drugi czynnik tkwi w ich myleniu. Przez wieki chiskie klasyczne wy
ksztacenie ksztatowao wiar w czyste zasady bez podych kompromisw,
w dobro publiczne bez dopuszczania egoistycznych interesw. Thomas Metzger
(1988) tak zreasumowa najwysze cele" wysuwane w chiskiej myli politycz
nej: system gospodarczy wolny od wszelkiego nieuczciwego, egoistycznego
przywaszczania bogactwa, ustrj pastwowy, w ktrym egoistyczne interesy
nie maj wpywu na kluczowe decyzje przywdcw, midzynarodowy status
rwny statusowi dwu supermocarstw, ycie intelektualne wolne od mylcych
sprzecznoci (fenyuan) i wniesienie wszystkich prawd, moralnych i faktycznych,
do jednego zunifikowanego systemu doktrynalnego (huiong), cywilizacja wolna
od wszelkiego ucisku, nieszczeroci i egoizmu, spoeczestwo, w ktrym status
kadego czowieka oparty jest skutecznie i obiektywnie na jego osigniciach".
Obserwatorzy znajdujcy si na Placu Tiananmen w swoich komentarzach
zwracali uwag na przepa dzielc osobiste potrzeby studentw od ich pu
blicznych wypowiedzi. Potrzebowali lepszego jedzenia i ubrania, wicej prze
strzeni mieszkalnej, wicej ksiek do czytania i wikszych szans wypowiadania
si w mowie i pimie. Lecz byy to potrzeby egoistyczne, niegodne i niesto
sowne na forum publicznym. W swoich wypowiedziach posugiwali si wobec
tego abstrakcjami - demokracj, wolnoci, swobod, moralnoci (przeciwko
korupcji), sprawiedliwoci (przeciwko protekcjonizmowi) i honorem narodo
wym (przeciwko zagranicznym obelgom). Studenci nie mieli intelektualnego
przyzwolenia, by otwarcie przedstawi fakty. Nie wysunli nawet konkretnych
da, w przypadku gdyby doszo do konkretnych negocjacji.
Wrcz przeciwnie, jak sugeruje J. W. Esherick i J. N . Wasserstrom
(w: Wasserstrom i Perty, 1992), demonstracje na Placu Tiananmen najle
piej mona zrozumie w kategoriach tradycyjnych chiskich rytuaw i przed
stawie teatralnych. Manifestanci przez marsze, slogany, okrzyki i zbiorow
solidarno ukazywali przed wielk widowni swoje moralne zaangaowanie
w spraw skadania skarg, a jednoczenie potwierdzali swoj lojalno wobec
reymu. W rzeczy samej posugiwali si teatrem ulicznym, eby zoy skarg
do wadz, nie kwestionujc pocztkowo ich autorytetu.
Jednake demonstracje nabray charakteru ambiwalentnego. Jak w oficjal
nych kampaniach mobilizoway opini publiczn do ataku na wyznaczone cele.
Strajk godowy na Placu Tiananmen demonstrowa cakowit bezinteresow
no, szlachetne mczestwo w interesie publicznym, mocny symbol protestu.
W rezultacie wiekowi przywdcy KPCh potraktowali ten ruch na rzecz demo
kracji jako atak na ich monopol wadzy. Zdecydowali, e musz go zniszczy,
zanim on zniszczy ich. Musz mie wadz absolutn.

'.formy Deng Xiaopinga 1978-1988

397

Widzimy tu bankructwo dziedzictwa pozostawionego przez imperialny


mfucjanizm neokonfucjaskiemu establishmentowi. Konfucjaska dyscyplina
ewntrzna moga nadal modelowa lepszego czowieka przeznaczonego do
uby pastwowej lub ycia publicznego, a jednoczenie hamowa polityczne
oretyzowanie na temat rde i prawomocnoci autokracji. Unikano starane nawet skromnego i atwo dostpnego pluralizmu, niezbdnego w spoe:estwie obywatelskim.

Epilog

Jaki obraz Chin prbowalimy przekaza w poprzednich rozdziaach? I co


one sugeruj na temat przyszoci Chin? Poniej przedstawiam swoje wasne
spekulacje na temat polityki.
Zaczynaem t ksik zafascynowany rozleg wadz przypisywan i rze
komo sprawowan przez wadcw Xia, Shang i Zhou nad najwczeniejszym
chiskim pastwem i spoeczestwem. Wydawao si, e ju wtedy wszystkie
aspekty chiskiego ycia byy upolitycznione - to znaczy interesoway wadc
i znajdoway si w zasigu jego czujnego wzroku.
Fascynujcy by te sposb, w jaki wadcy Han nauczyli si wybiera, szko
li i pracowa z elit uczonych oddanych ideaom i rytuaom klasycznego kon
fucjanizmu. Odkryli oni, jak przez ustanowienie oficjalnej ideologii obsadza
stanowiska i wykorzystywa biurokracj. W V I I wieku n.e. pastwo Sui-Tang
nie tylko wskrzesio zjednoczone imperium, lecz take zaczo wyania swoich
urzdnikw na drodze egzaminw, koczc w ten sposb dominacj arysto
kratycznych rodzin. Wreszcie, Songowie utworzyli lokalne elity, gentry, zajmu
jce si sprawami lokalnymi i kierujce si now wiar, neokonfucjanizmem.
Zaprowadzenie neokonfucjaskiego porzdku w Chinach, jakkolwiek nie
kiedy historycy tego nie zauwaali, uznano za triumf rytuaw i moralnego przy
wdztwa nad zamtem. Konfucjaska presja na waciwe zachowanie wadcw
i poddanych pokazywaa, czego dla utrzymania form cywilizacji potrafi doko
na indoktrynacja i ceremonialne zachowanie. Istota autokratycznych rzdw

400

Epilog

krya si w konfucjaskim myleniu czy micie pastwa - doskonae sprawo


wanie si wadcy byo inspiracj do wspzawodnictwa i harmonijnego podpo
rzdkowania si wszystkich jego poddanych. W czasach dynastii Ming, bdc
u szczytu, porzdek neokonfucjaski zakreli swoje granice. Jego celem byo
bezpieczestwo rolnikw, poborcw podatkowych i elity panujcej, przy mini
malnym zainteresowaniu wiatem zewntrznym.
W epoce Qing po roku 1644 skadnik militarnej wadzy niechiskiej Azji
Wewntrznej zosta wchonity w chiski system spoeczno-polityczny. Sym
bioza Chin z mieszkacami Azji Wewntrznej (Mandurami i Mongoami)
umocnia i udoskonalia porzdek neokonfucjaski. Ten rolniczo-koczowniczo-biurokratyczny ad wyranie rni si od adu przemysowo-wojskowo-handlowego, ktry rozwin si wrd narodw Zachodu.
Jedn z przeszkd w rwnoprawnych stosunkach midzy neokonfucjaskimi Chinami a Zachodem stanowia wanie ta rnica stylu spoeczno-po
litycznego. Na przykad, cesarz pozostawa w teorii wszechmocny, by zworni
kiem w ukowym sklepieniu cesarstwa, lecz od pocztku jego centralna wadza
moga zachca wiele grup spoecznych do samorzdnoci czy samowystarczal
noci. W rezultacie chiskie ycie zostao zdominowane przez wszechmocne
centralne pastwo, ktre monopolizowao w teorii ostateczn wadz, lecz fak
tycznie nie przenikao na scen lokaln. Nikt nie moe zaprzeczy pretensjom
cesarza z dynastii Cjing do wszechmocnoci, a przecie sta si on wadc wy
bitnie niezaangaowanym. Uzasadnione likwidowanie przez niego wszystkich
buntownikw, zdrajcw i rywali do najwyszej wadzy czyo si z minimaln
obecnoci w yciu wsplnoty. Gentry i chopstwo miay utrzymywa swoje
lokalne instytucje i nie zwraca si do dworu w oczekiwaniu na rozwizanie
problemw, chyba e w sytuacjach krytycznych. Klucza do tego osignicia
utrzymywania pastwa z dala od sceny lokalnej naley szuka w rytuaach
i ideologii. ycie klasy wyszej koncentrowao si wok systemu egzaminacyj
nego, ktry postulowa obowizek neokonfucjaskiego postpowania, nawet
jeli w rzeczywistoci niewielu jej czonkw zostawao urzdnikami. Ideaem
neokonfucjaskim byo wychowywanie ludu w posuszestwie i elity na samo
dzielnych dorosych" oddanych swoim funkcjom lokalnego przywdztwa i za
rzdzania. Samoutrzymujcy si chopi-onierze, samoregulujce si rynki pod
okiem porednikw z lokalnej elity, samorzdne cechy kupieckie i rzemiel
nicze, normujce wasne ycie ekonomiczne, kandydaci do egzaminw samoindoktrynujcy si w akademiach - wszyscy powinni by przepojeni ideami
neokonfucjanizmu, ktry czci przodkw, a take cesarza, i nakazywa ka
demu odpowiedzialne wypenianie obowizkw, wszystko jedno czy si byo
ojcem, czy synem, uczonym czy chopem.
Zunifikowany, a przy tym samoregulujcy si charakter chiskiego spo
eczestwa mona rwnie przypisa jednemu faktowi geograficznemu - cen-

Epilog

401

trum staroytnych Chin znajdowao si daleko od rnorodnoci i nie daj


cych si kontrolowa alternatywnych rozwiza, ktre mogy pojawi si od
strony morza. Kiedy proch strzelniczy i zdolnoci przywdcze koczownikw
z Azji Wewntrznej stay si regularnymi skadnikami chiskiego imperium, to
one odcigay je od morskiej eglugi. W czasach mandurskiej dynastii Qing
problem ldowych kontaktw z zagranic zosta w znacznej mierze rozwi
zany, ale nie dotyczyo to problemu obrony przed eglug, handlem morskim
i morsk potg.
Sabo imponujcego spoeczestwa neokonfucjaskiego i cesarstwa
z okresu pnoimperialnego tkwia w fakcie, e staroytna autokracja pod
trzymywaa swoje pretensje do ostatecznego nadzoru nad wszystkimi ludmi,
pimiennictwem, pogldami, rytuaami i akcjami wojskowymi, i nie rozwina
struktury instytucji, ktre mogyby tolerowa rnorodno i rnice pogldw,
opinie mniejszoci i rywalizujce ze sob kierunki polityczne. Przesklepiona
imperialna fasada jednoci w myleniu i dziaaniu bya pusta. Midzy ni a fak
tami codziennego ycia znajdowaa si prnia, w ktrej powinny si byy zna
le zacztki pluralizmu w nowoczesnym yciu. Istniao tylko jedno waciwe
stanowisko w kwestii mylenia przeczce pluralizmowi alternatywnych idei,
ktre de facto byy do pomylenia i niekiedy do powszechne. Jedno polityki
przejawiana na szczycie przeczya pluralizmowi widocznemu na scenie lokalnej.
Inn saboci, maskowan przez materialn wspaniao imperium, by
kolosalny wzrost liczby ludnoci Chin. W tym wwczas ju najwikszym kraju
wiata po roku 1680 doszo do fenomenalnej eksplozji demograficznej i po
wstania spoeczestwa trudnego do obsugi, z wielkimi problemami w zakre
sie pimiennoci, higieny, zaopatrzenia w ywno, wymiaru sprawiedliwoci
na szczeblu lokalnym oraz porzdku, ktre to kwestie z powodu ich olbrzy
miej skali staway si problemami nie do rozwizania. W X I X wieku pastwo
Cjingw nie mogo si z nimi upora.
Modernizacja przyniosa zapewne wikszoci narodw w jednakowej mie
rze uatwienia i katastrofy. W przypadku Chin jej katastrofalne skutki zostay
pomnoone przez chisk opieszao w podejmowaniu p r b modernizacji.
Gdyby cesarz Cjianlong w roku 1793 zaakceptowa przekazane mu przez lorda
Macartneya yczenie Jerzego I I I , eby doczy do handlowego wiata pastw
narodowych, Chiny mogyby rywalizowa w dziedzinie modernizacji z Japo
ni. Niespieszna reakcja przyniosa im zamiast tego stulecie nierwnoprawnych traktatw.
Kiedy Chiny zareagoway wreszcie na wiat handlu morskiego na pocztku
X X wieku, nie wystarczaa ju sama zmiana dynastii. Rolniczo-biurokratyczna
struktura zostaa skomercjalizowana, doprowadzajc do koca proces prze
biegajcy od czasw dynastii Ming, ale to nie zapewniao rozwoju. Zanim

402

Epilog

mogo si to sta, trzeba byo zastpi neokonfucjanizm nowoczesn erudy


cj. To ostatecznie wykreowao nowy typ uczonego, nastawionego na specjali
styczne zagraniczne wyksztacenie. Nacjonalizm musia znale wyraz w pa
stwie narodowym.
Jednake poszukiwanie nowej jednoci wadzy przybrao form wyranie
rozpoznawalnych kontynuacji chiskiej tradycji. Zarwno reformatorzy, jak
i rewolucjonici uwaali, e rozwj gospodarczy powinien si znale pod kon
trol pastwa w jakiej formie socjalizmu". Totalitarne roszczenia leninizmu
utrwalay dania autokracji imperialnej. Neokonfucjask doktryn jako ab
solutn prawd zastpiono marksizmem-leninizmem, ktry by rwnie wszech
stronny i absolutny. W czasach cesarstwa elita panujca miaa swoje stop
nie: Dwr Wewntrzny posiadajcych wadz, Dwr Zewntrzny biurokratw
i wyksztacon gentry - elit w lokalnych wadzach. Za rzdw komunistw
odpowiednikiem tego spektrum byli odpowiednio przywdcy partyjni i Komi
tet Centralny, uwiadomieni ideologicznie czonkowie partii w administracji
i kadry na scenie lokalnej.Qfen nowy komunistyczny porzdek zgadza si tak
ze starym cesarskim porzdkiem, e Mao Zedong jako nastpca cesarzy mg
mie autokratyczn wadz, a jednoczenie jako rewolucjonista prbowa sko
ni masy do brania udziau w polityce. Takie denie do egalitaryzmu byo po
wszechne w X X wieku. W wysikach Mao zmierzajcych do pobudzenia zdro
wej samokrytyki wrd kadr, podobnie jak w jego nieudanej prbie osignicia
niezalenoci w finansowaniu lokalnego rozwoju, dostrzec mona echa minimalizmu cesarza Hongwu z dynastii Ming. Obaj ci wadcy, dc do zapewnienia
lokalnego porzdku opierali si jeden na lipa, systemie paszczyzny, drugi na
baojia, systemie wzajemnej odpowiedzialnoci, i na samopilnujcych si komi
tetach ulicznych oraz wszechmocnych jednostkach roboczych (danwei). Wysiki
Deng Xiaopinga zmierzajce do nadzorowania kupcw, zarzdzajcych przed
sibiorstwami handlowymi, podobnie jak opieranie si KPCh z zasady na prze
myle pastwowym, przypominaj dawne zarzdzenia z czasw dynastii Qing
umoliwiajce posugiwanie si kupcami w maklerstwie i koncesjonowanych
monopolach. Mimo wprowadzenia cisej kalkulacji kosztw i opieraniu si na
prawnikach przy zawieraniu umw, te innowacje wydaj si jedynie retuszem.
Innym elementem towarzyszcym upadkowi i odrodzeniu centralnej mocy
bya militaryzacja. Pod koniec X I X wieku zorganizowan przez pastwo prze
moc, wspomagan przez monopol broni, telegraf, koleje i statki, mona byo
stosowa szybciej i bardziej wszechstronnie. Technologia X X wieku uczynia
pastwo wszechobecnym i sprawia, e totalitaryzm sta si teraz moliwy.
Co si stao w owym modernizacyjnym zamcie z nowoczesnym poszuki
waniem spoeczestwa obywatelskiego? Powstao ono w wyniku rozwoju spec
jalizacji i zwizanej z tym samodzielnoci ekspertw w swoich dziedzinach.

Epilog

403

W takich gaziach nauki jak inynieria czy aeronautyka, chemia czy nowocze
sna medycyna nie moe by mowy o komenderowaniu z centrum politycz
nego. Prby politycznej kontroli natykay si na bariery specjalnej wiedzy,
ktre nie daway si atwo pokona. Technika nuklearna, cho potencjalnie
wielka niwelatorka, jest ideologicznie neutralna. Krtko mwic, nowa na
ukowa technologia implikowaa pastwo z rozsianymi na jego terenie enkla
wami autonomii. Prawowierno zatem ma swoje granice, rezultatem moga
wic by rnorodno.
Spadkobiercw chiskiej autokracji szczeglnie irytowa fakt, e chiscy
nowoczeni intelektualici rocili sobie pretensje nie tylko do integralnoci ba
da, ale rwnie to, e w intelektualnych krgach za granic pluralizmowi przy
pisywano tak fundamentalne znaczenie. Chiska myl, w przeszoci zawsze
krajowego pochodzenia lub zsinizowana, wymkna si spod kontroli wadz:
dzi zbyt wielu chiskich naukowcw moe uczestniczy w wiatowej nauce.
Jeli chodzi o rozwj ekonomiczny, to zagraniczni obserwatorzy i wielu
Chiczykw podzielaj pogld, e i w tej dziedzinie nie mona zaj zbyt daleko
bez wikszego udziau ludzi w polityce. Niezbdny dla modernizacji jest roz
wj nie tylko obu tych dziedzin. Przy nadmiarze ludnoci podstawow spraw
dla rozwoju gospodarczego bdzie przeamanie inwolucji (wzrostu produktu
bez zwikszenia wydajnoci na roboczogodzin), ktra przez wieki ograniczaa
wzrost stopy yciowej. Z inwolucj nadal mamy do czynienia w rolnictwie za
rzdw Mao. Jak twierdzi Philip C. C. Huang, inwolucj nie wystpowaa jako
istotna koncepcja w europejskim myleniu o gospodarce rolnej. Jednake jej
wpyw na chiskiego rolnika sta si oczywisty, gdy tylko zaczto owego uza
lenienia szuka, co najmniej od epoki Ming. Prawo malejcych dochodw
(z powodu nadmiaru ludzi) wci hamuje Chiny, jakkolwiek historycy eko
nomii, ksztaceni na europejskich modelach rozwoju, nie kwapi si z uzna
niem tego faktu.
Gdzie szuka rodkw zaradczych? Sceptyczny Thomas Metzger widzi
podstawowy problem w typowo chiskiej skonnoci do optymistycznego w i
dzenia tego wiata", w tym, e uporczywie przedstawia si fakty tak, jak po
winny wyglda, a nie takimi, jakie s naprawd, i potpia alternatywy jako
niemoralne. On sam doradzaby Chinom przyjcie trzech pluralizmw" czy
te trzech rynkw", mianowicie ekonomicznego wolnego rynku, intelektu
alnego rynku idei i rynku politycznego sprzecznych i negocjujcych grup in
teresw i partii politycznych, z ktrych kada legalnie dy do osignicia
przynajmniej czciowo egoistycznych celw".
W oczach Zachodu walka toczca si w Chinach moe wydawa si walk
midzy monopolem a konkurencj, za ktr przemawia wiksza produktyw
no. Chiczycy natomiast mog j ocenia bardziej w kategoriach moralnych

404

Epilog

- demaskowania materializmu i zachannoci, widocznych w yciu ekonomicz


nym, kreowania nieustannego zamtu na wolnym rynku idei i egoizmu kryj
cego si za grupami interesw w politykach przedstawicielskich.
Mamy prawo upatrywa w chiskim deniu do spoeczestwa obywatel
skiego tendencji historycznej, lecz niekoniecznie wyciga wniosek, e musi
ono doprowadzi do demokracji zachodniego typu, z wolnymi wyborami, rz
dem przedstawicielskim i prawami czowieka zagwarantowanymi przez prawo.
Przeciwnie, chiski typ demokracji moe mie na przykad wybory z uwzgld
nieniem statusu spoecznego, z przedstawicielstwem dobieranym na zasadzie
oglnej zgody i w obrbie grupy rwnych sobie, z prawami jednostki okrelo
nymi bardziej wsko ni na Zachodzie. Chiskie prby naladowania procedur
demokratycznych stosowanych w innych krajach day bardzo rne rezultaty.
I dopki zachodnie pastwa demokratyczne nie bd dysponowa skuteczniej
szymi metodami walki z korupcj i obrony moralnoci w yciu publicznym, do
pty te wzory demokratycznego systemu mog nie zyska aprobaty w oczach
Chiczykw. My, osoby postronne, moemy zaoferowa Chinom informacj
o bezwzgldnej koniecznoci przestrzegania praw czowieka, ale pki sami nie
damy przykadu, odpowiednio ukrcajc nasze wasne formy przemocy oraz
przemys narkotykw i broni, nie bdziemy mogli nalega, by Chiny bardziej
si do nas upodobniy. Zamiast tego musimy zbada trafno naszych podsta
wowych zaoe dotyczcych chiskiej sceny.

Nota o transkrypcji i cytatach

System transkrypcji pinyin wprowadzony przed paru laty przez Pekin wysi mie przyszo, dlatego stosujemy go w caej ksice przy transkrybou chiskich nazwisk, nazw i terminw. Tam, gdzie starsze formy zapisu s
ziej znane czytelnikowi (na przykad Czang Kaj-szek zamiast obecnie oboujcej formy Jiang Jieshi), przy pierwszym uyciu form znan podajemy
wiasie'. [W wydaniu polskim zachowujemy wyte ju nazwy miast: Pekin,
ghaj, Kanton, Nankin, Charbin, podajc w nawiasie oficjalny zapis.]
Cytowane w tekcie dziea oznaczane s nazwiskiem autora i dat wydania,
jtkiem cytatw z The Cambridge History of China, do ktrych odnosi
krt C H O i numer tomu.

Od wydawcy amerykaskiego

12 wrzenia 1991 roku rano profesor Fairbank dostarczy do wydawnic


twa Harvard University Press zredagowany i zaakceptowany maszynopis swo
jej ksiki China. A new history*. Tego popoudnia dosta zawau i zmar dwa
dni pniej. Nie zdy ju napisa podzikowa.
Zgodnie ze swoim gbokim i czsto wyraanym przekonaniem, e badanie
chiskiej historii powinno by przedsiwziciem kolegialnym i opiera si na
wiedzy i pracy wielu osb, profesor Fairbank posa maszynopis swojej ksiki
kilkunastu kolegom z prob o uwagi. Wrd osb, ktre wystpiy z suge
stiami korekt czy uzupenie, byli: Marie Claire Bergere, Peter Boi, Kwang-chih Chang, Lloyd Eastman, Edward Farmer, Herbert Frank, William Kirby,
Philip Kuhn, Thomas Metzger, Andrew Nathan, Lucian Pye, John Schrecker,
Benjamin Schwartz, James Watson, a zwaszcza Paul Cohen, ktry utrzymy
wa stay kontakt z profesorem Fairbankiem w miesicach poprzedzajcych
jego mier i obieca przypilnowa ksiki w razie pogorszenia si stanu jego
zdrowia. Wiele czynnoci wymagajcych redaktorskiej pieczy w procesie przy
gotowywania jej do druku wzi askawie na siebie profesor Cohen.
Karin Gollin, ktra pomagaa profesorowi Fairbankowi w zbieraniu mate
riaw, uczestniczya zarwno w opracowywaniu tekstu, jak i w zbieraniu ma* Na prob Wydawnictwa Marabut zmienilimy nieco tytu, ktry w dosownym przekadzie
brzmiaby Chiny. Nowa historia - przyp tum.

Od wydawcy amerykaskiego

407

teriaw do Sugerowanych Lektur* w czci odnoszcej si do dziejw Chin


przed powstaniem ChRL. Cz Sugerowanych Lektur dotyczca C h R L wiele
zawdzicza wysikom Marthy Henderson Coolidge, ktra suya te informa
cjami na temat ochrony rodowiska w okresie po mierci Mao Zedonga. Wrd
innych, ktrzy wspaniaomylnie dzielili si swoj wiedz bibliograficzn, byy
nastpujce osoby: William Alford, Paul Cohen, Joan Kaufman, Peter Perdue,
Dwight Perkins, Terry Sicular, Nathan Sivin, James Thomson, Rudolf Wa
gner, David Zweig i przede wszystkim Nancy Hearst, bibliotekarka Centrum
Bada Azji Wschodniej Fairbanka.
Wilma Fairbank uyczya, podobnie jak w przypadku poprzednich prac
ma, swojej wiedzy i wyrobionego oka historyka sztuki chiskiej przy wyborze
i ukadzie ilustracji** i napisaa wiele z towarzyszcych im objanie. Jej celem
byo ukazanie Chiczykw przy pracy, tak jak ich ukazywali chiscy artyci
w cigu stuleci przed wynalezieniem fotografii. Pani Fairbank braa te udzia
w dobieraniu ilustracji na okadk.
W zlokalizowaniu i uzyskaniu materiau ilustracyjnego pomogy nastpu
jce osoby: Yen-shew Lynn Chao, Timothy Connor, Jing Jun, John K i m , Tho
mas Lawton, Jeanne Moore, James Watson, Wango Weng, Mark Wilson i Wu
Hung, za co wydawnictwo wyraa wdziczno.
Aida Donald, wicedyrektor i redaktor naczelny wydawnictwa Harvard U n i versity Press, zwrcia si w roku 1989 do profesora Fairbanka, proponujc na
pisanie tej ksiki, zmobilizowaa take rodki, ktre to umoliwiy, i przeczy
taa brulion rkopisu. Susan Wallace, starszy redaktor merytoryczny, wsppra
cowaa z autorem przy ostatecznej redakcji i adiustacji rkopisu, Mariann Per
lak, kierownik artystyczny, zaprojektowaa ksik i okadk amerykaskiego
wydania. David Foss, kierownik produkcji, koordynowa skad, druk i opraw.
Wieloletnia asystentka profesora Fairbanka, Joan H i l l , podja si przepi
sania rkopisu w kilku wersjach. 01ive Holmes przygotowaa do niego indeksy.
Robert Forget pod nadzorem Fairbanka opracowa i sporzdzi mapy. Mapy
1. i 2. zaczerpnito z The Cambridge History of China za zgod Cambridge
University Press. Wydawnictwo Harper & Row askawie udzielio zgody na
wykorzystanie materiaw z The Great Chinese Revolution, 1800-1985 (1986).

* W polskim wydaniu Sugerowane Lektury pominito.


** W polskim wydaniu zrezygnowano z ilustracji.

Mapy

Mapy

411

Mapy

413

414

Mapy

3. Cechy geograficzne

Mapy

415

. .

v^
*-~vy

)
}

Xining.
QDNGHAI

<
(X

Unzhou\Z

GANSU

x i

/
Im

Kunming.
YUNNAN
\

Gu-ya-ng
)
^

Chaagsha.

HUNAN

Hefe.f,

ANHUI

^2~JL

\XZHEJIANG
1

Jj

r \ ^ J

*
>

Furtouf

/FUJIAN
G

w-.Szansha

/Hangzhou

^
J

^ | - ~ )

^_ / ' ^ ^ G m l i n
"
S
GUANGX1

\ % \

/ Nanchang

C'""""^
r-GUIZHOU <
)

r - w _

*VW\<
i

^Ot*
\ r
t l n / ^

J
f
/
TAJWAN j
l
/

1 ^
S \

(
\

Granice prowincji

c?
K^T

HAINAN

4. Prowincje

^<

Wuhan.

;
/

^
1

HUBEI

Chongqmg.

\ 1

y
n

ir^~ish~\

iiitnr-i

Chengdu

HENAN
V

"**

SICHUAN

LA---W

~{

LIAONING

.Jinan

' SjL

r ^ T 1 Zj^Kou .

}*VS

'

A-S

<--4

HEBEI
t

(Yinehuan
/ <
v- J

! *{
^
' 0^
v Baoding

/*

- '-:'M&^

J*
]

/
~\

/V

" '

Mapy

416

Tianjin

A /

PNOCKTO-ZACHODN^
'

CHINY

jJ}

^ '
^

-Wc^iT

Kaifeng

r"

Nankih

SRO

M'dnchang(T

Cham-.shn

Gzi'

.--'POUDNTOWOZACHODNIE

V
J

Ppt/PNIQWO-

^/yy^cHo^NiE
Fu/huu

WYRgZEE/O
TAJWAN

Fizjograficzne granice makroregionw


(nieoficjalne, nie wyznaczone, jedynie
przypuszczalne)

Centralne tereny regionw

5. Makroregiony

Mapy

417

6. Trzy dynastie: X i a , Shang i Zhou

Mapy

419

8. Komanderie i K r l e s t w a i m p e r i u m Han, 206 p.n.e.

4-

lo

Mapy

421

10. G s t o zaludnienia w czasach dynastii Tang, 742 rok n.e.

422

Mapy

12. Gsto zaludnienia w czasach dynastii Song, o k o o roku 1100

Mapy

423

13. Imperium Pnocnej Dynastii Song i Liao (Qidan) okoo roku 1000

Mapy

424

14. Imperium P o u d n i o w e j Dynastii Song i Jin (Ruzhen) w r o k u 1142

15. Podboje M o n g o w i imperium dynastii Yuan w roku 1279

Mapy

426

16. System Wielkiego K a n a u w czasach dynastii Sui, Song i Yuan

Mapy

427

17. Imperium dynastii M i n g i jego n a j w i k s z y z a s i g terytorialny

Mapy

428

18. W y p r a w y Zheng He

Mapy

429

19. P a s t w o M a n d u r w

Mapy

430

20. Wkraczanie cudzoziemcw

Mapy

431

21. X I X - w i e c z n e rebelie

Mapy

432

Trasa Wielkiego Marszu


i

..Tereny wyzwolone"-czciowo kontrolowane przez KPCh (pocztek 1944 r.)


1.
2.
3.
4.
5.

Shanxi-I k bci-I .iaoning


Hebei-Henan
Shaanxi-Gansu-Ningxia
Shanxi-Suiyuan
Shandong

6.
7.
8.
9.
10.

Pnocna Jiangsu
rodkowa Jiangsu
Poudniowa Jiangsu
Wschodni Zhejiang
Pnocna Huai

22. W i e l k i marsz

11.
12.
13.
14.
15.

Poudniowa Huai
rodkowa Anhui
Hubei-Anhui
Kanton
Hain.au

Mapy

433

23. J a p o s k a inwazja na Chiny

434

Mapy

Mapy

435

Spis tabel

Tabela
Tabela
Tabela
Tabela
Tabela
Tabela

1.
2.
3.
4.
5.
6.

Waniejsze okresy w historii Chin do upadku cesarstwa


Prehistoria Chin
Podzia mongolskiego imperium pomidzy nastpcw Czyngis-chana
Wydarzenia w Chinach 1796-1901
Gwne punkty zwrotne w latach 1901-1916
Jednostki administracji rolnej i ich przecitne charakterystyki w latach 1974
i 1986

Spis map

Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa
Mapa

1. Mapa fizyczna Chin


2. Gsto zaludnienia w roku 1980
3. Cechy geograficzne
4. Prowincje
5. Makroregiony
6. Trzy dynastie: Xia, Shang i Zhou
7. Qin i inne Walczce Pastwa
8. Komanderie i Krlestwa imperium Han, rok 206 p.n.e.
9. Imperium dynastii Tang i jego najwikszy zasig terytorialny (VIII wie
10. Gsto zaludnienia w czasach dynastii Han, 2 rok n.e.
11. Gsto zaludnienia w czasach dynastii Tang, 742 rok n.e.
12. Gsto zaludnienia w czasach dynastii Song, okoo roku 1100
13. Imperium Pnocnej Dynastii Song i Liao (Cjidan) okoo roku 1000
14. Imperium Poudniowej Dynastii Song i Jin (Ruzhen) w roku 1142
15. Podboje Mongow i imperium dynastii Yuan w roku 1279
16. System Wielkiego Kanau w czasach dynastii Sui, Song i Yuan
17. Imperium dynastii Ming i jego najwikszy zasig terytorialny
18. Wyprawy Zheng He
19. Pastwo Mandurw
20. Wkraczanie cudzoziemcw
21. XIX-wieczne rebelie
22. Wielki Marsz
23. Japoska inwazja na Chiny
24. Chiska Republika Ludowa

Spis cytowanej literatury

Alitto Guy S., The Last Confucian: Liang Shuming and the Chinese Dilemma of Modemity, University of California Press, 1979.
Balazs Etienne, Chinese CMlization and Bureaucracy: Vaations on a Theme, ed. Arthur
Wright, transl. H . M . Wright, Yale University Press, 1964.
Barfield Thomas J., The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell, 1989.
Bartlett Beatrice S., Monarchs and Ministers: The Grand Council in Mid-Ch'ing China
(1723-1820), University of California Press, 1991.
Bary William Theodore de, The Libera Tradition in China, Columbia University Press,
1983.
Bary William Theodore de, 77ze Trouble with Confucianism, Harvard University Press,
1991.
Bergere Marie-Claire, China from the Opium Wars to the 1911 Revolution, Pantheon,
1976.
Bergere Marie-Claire, The Golden Age of the Chinese Bourgeoisie, transl. Janet Lloyd,
Cambridge University Press, 1989.
Blunden Caroline (and Elvin Mark), Cultural Atlas of China, Facts on File, 1983.
Blusse Leonard, Strange Company: Chinese Settlers, Mestizo Women, and the Dutch in
VOC Batavia, Foris Publications, 1986.
Bodde Derk w: The Cambridge History of China, gen. eds. Denis Twitchett, John K.
Fairbank, Cambridge University Press; Vol. 1: The Ch'in and Han Empires, 221
BC - AD 220, ed. Denis Twitchett, Michael Loewe, 1986.

440

Spis cytowanej literatury

Bodde Derk, Chinese Thought, Society, and Science: The Intellectual and Social Background of Science and Technology in Pre-Modern China, University of Hawaii
Press, 1991.
Boi Peter K., This Culture of Ours": Intellectual Transitions in Tang and Sung China,
Stanford University Press, 1992.
Bowers John Z., Hess J. William and Sivin Nathan (eds.), Science and Medicine in
Twentieth-Century China: Research and Education, Center for Chinese Studies,
University of Michigan, 1988.
Chaffee John W., The Thorny Gates of Learning in Sung China, Cambridge University Press, 1985.
Chan Hok-lam, Legitimation in Imperial China: Discussions under the Jurchen Chin
Dynasty, University of Washington Press, 1984.
Chang K. C. (Chang Kwang-chih), The Archeology of Ancient China, Yale University Press, 1986.
Chao Kang, Man and Land in Chinese History: An Economic Analysis; Stanford University Press, 1986.
CHO zob. The Cambridge History of China, gen. eds. Denis Twitchett, John
K. Fairbank.
Ch'ii T. T. (Ch'ii T'ung-tsu), Law and Society in Traditional China, Mouton, 1961.
Cohen Paul A., Between Tradition and Modernity: Wang Tao and Reform in Late Ch 'ing
China, Harvard University Press, 1974.
Cohen Paul A., w: The Cambridge History of China, Vo. 10: Late Ch'ing, 1800-1911,
Part I , ed. J. K. Fairbank, 1978.
Cohen Paul A., Goldman Merle (eds.), Ideas Across Cultures: Essays on Chinese
Thought in Honor of Benjamin J. Schwartz, Council on East Asian Studies, Ha
rvard University, 1990.
Crossley Pamela Kyle, Orphan Warriors: Three Manchu Generations and the End of the
Qing World, Princeton University Press, 1990.
Dirlik Arif, The Origins of Chinese Communism, Oxford University Press, 1989.
Dreyer Edward, Early Ming China: A Political History, 1355-1435, Stanford University Press, 1982.
Duara Prasenjit, Culture, Power, and the State: Rural Norih China, 1900-1942, Stan
ford University Press, 1988.
Eastman Lloyd, The Abortive Revolution: China under Nationalist Rule, 1927-1937,
Harvard University Press, 1974.
Eastman Lloyd, Seeds of Destruction: Nationalist China in War and Revolution,
1937-1949, Stanford University Press, 1984.
Ebrey B. Patricia, Family and Property in Sung China: Yuan TsaUs Precepis for Social
Life, Princeton University Press, 1984.
Elman A. Benjamin, From Philosophy to Philology: Intellectual and Social Aspects of
Change in Late Imperial China, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1984.
Elman A. Benjamin, Classicism, Politics, and Kinship: The Ch'ang-chou School of New
Text Confucianism in Late Imperial China, University of California Press, 1990.

Spis cytowanej literatury

441

Elvin Mark, The Pattern of the Chinese Past, Stanford University Press, 1973.
Elvin Mark (Blunden Caroline and Elvin Mark, 1983), Cultural Atlas of China, Facts
on File, 1983.
Esherick Joseph, Reform and Revolution in China: The 1911 Revolution in Hunan and
Hubei, University of California Press, 1976.
Esherick Joseph, The Origins ofthe Boxer Uprising, University of California Press, 1987.
Esherick J. W., Wasserstrom, J. N., Popular Protest and Political Culture in Modem
China: Leaming from 1989, Westview, 1992.
Evans John R. w: Bowers John Z., Hess J. William and Sivin Nathan (eds.), Science
and Medicine in Twentieth-Century China: Research and Education, Center for
Chinese Studies, University of Michigan, 1988.
Fairbank John K. and Reischauer Edwin, East Asia: The Great Tradition, Houghton Mifflin, 1960.
Farmer Edward L., Early Ming Government: The Evolution of Dual Capitals, East
Asian Research Center, Harvard University, 1976.
Feuerwerker Albert w: Heritage of China: Contemporary Perspectives on Chinese Civilization, ed. Paul S. Ropp, University od California Press, 1990.
Fincher John, Chinese Democracy: The Self-Govemment Movement in Local, Provincial,
and National Politics, 1905-1914, St. Martin's Press, 1981.
Fletcher Joseph w: The Cambridge History of China, Vol. 10: Late Ch'ing 1800-1911,
Part I , ed. J. K. Fairbank, 1978.
Fogel Joshua, Politics and Sinology: The Case of Nait Konan (1866-1934), Council
on East Asian Studies, Harvard University, 1984.
Frank Herbert w: Foundations and Limits of State Power in China, ed. Schram Stuart,
SOAS, University of London, 1987.
Freedman Maurice, Chinese Lineage and Society: Fukien and Kwangtung, Humanities Press, 1971.
Friedman Edward, Pickowicz Paul, Selden Mark, and Johnson Kay Ann, Chinese Village, Socialist State, Yale University Press, 1991.
Gernet Jacues, Daily Life in China on the Eve of the Mongo Invasion, 1250-1276,
transl. H. M . Wright, Stanford University Press, 1962.
Graham A. C, Disputers of the Tao: Philosophical Argument in Ancient China, Open
Court, 1989.
Guy R. Kent, The Emperors Four Treasuries: Scholars and the State in the Late Ch 'ien-lung Era, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1987.
Hartwell Robert, Demographic, Political, and Social Transformations of China,
750-1550, Harvard Journal of Asiatic Studies", 42.2 (Dec. 1982) pp. 365-442.
Hayford Charles W, To the People: James Yen and Village China, Cambridge University Press, 1990.
Henderson John B., The Development and Decline of Chinese Cosmology, Columbia
University Press, 1984.
Ho Ping-ti, The Craddle ofthe East: An Inuiry into the Indigenous Origins of Techniues
and Ideas of Neolithic and Early Historie China, 5000-1000 BC, University of
Chicago Press, 1976.

442

Spis cytowanej literatury

Hsiao Ch'i-ch'ing, The Military Establishment of the Yiian Dynasty, Council on East
Asian Studies, Harvard University, 1978.
Hsu Cho-yun, Linduff Katheryn, Western Chou Civilization, Yale University Press, 1988.
Huang Philip C. C , The Peasant Family and Rural Development in the Yangzi Delta,
1350-1988, Stanford University Press, 1990.
Huang Philip C. C , The Paradigmatic Crisis in Chinese Studies, Modern China",
17.3 (July 1991).
Huang Ray, Tcaation and Govemmental Finance in Sbcteenth-Century Ming China, Cam
bridge University Press, 1974.
Hucker Charles O., China: A Ctical Bibliography, University of Arizona Press, 1962.
Hucker Charles O., Chinas Imperial Past: An Introduction to Chinese History
and Culture, Stanford University Press, 1975.
Hymes Robert R, Statesmen and Gentlemen: The Elit of Fu-chou, Chiang-hsi, in Nor
thern and Southern Sung, Cambridge University Press, 1986.
Johnson David, The Medieral Chinese Oligarchy, Westview, 1977.
Johnson David w: Popular Culture in Late Imperial China, University of California
Press, 1985.
Johnson Kay Ann, Friedman Edward, Pickowicz Paul and Selden Mark, Chinese Village, Socialist State, Yale University Press, 1991.
Joseph William A., Wong Christine P. W. and Zweig David (eds.), New Perspectives on
the Cultural Revolution, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1991.
Keightley David N., Sources of Shang History: The Oracle Bone Inscriptions of Bronze
Age China, University of California Press, 1978.
Kirby William C, Germany and Republican China, Stanford University Press, 1984.
Kuhn Philip A., Rebellion and Its Enemies in Late Imperial China: Militarization and
Social Structure, 1796-1864, Harvard University Press, 1970.
Kuhn Philip A. w: The Cambridge History of China, Vol. 10: Late Ch'ing, 1800-1911,
Part I , ed. John K. Fairbank, 1978.
Kuhn Philip A. w: The Cambridge History of China, Vol. 13: Republican China,
1912-1949, Part 2, ed. John K. Fairbank and Albert Feuerwerker, 1986.
Kuhn Philip A., Soulstealers: The Chinese Sorcery Scare of 1768, Harvard University
Press, 1990.
Kwong Luk S. K.,A Mosaic of the Hundred Days: Personalities, Politics, and Ideas of
1898, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1984.
Langlois John D. Jr. (ed.), China under Mongo Rule, Princeton University Press, 1981.
Lao Yan-shuan w: China under Mongo Rule, ed. John D. Langlois Jr., Princeton
University Press, 1981.
Lee Leo and Nathan Andrew, w: Popular Culture in Late Imperial China, University
of California Press, 1985, eds. David Johnson, Andrew Nathan and Evelyn Rawski.
Levine Steven, Anvil of Victory: The Communist Revolution in Manchuria, 1945-1948,
Columbia University Press, 1987.
Levy Howard S., Chinese Footbinding: The History of a Curious Erotic Custom, Wal
ter Rawls, 1966.
Lewis Mark Edward, Sanctioned Yiolence in Early China, SUNY Press, 1990.

Spis cytowanej literatury

443

Linduff Katheryn, Hsu Cho-yun, Western Chou CMlization, Yale University Press, 1988.
Link Perry, Mandan Ducks and Butterflies: Popular Fiction in Early Twentieth-Century
Chinese Cities, University of California Press, 1981.
Liu Binyan, A Higher Kind of Loyalty, trans. Zhu Hong, Random House, 1990.
Liu James T. C. w: Chinese Thought and Institutions, University of Chicago Press, 1957
Liu James T. C, China Turning Inward: Intellectual-Political Changes in the Early Twelfth
Century, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1988.
Liu Kwang-Ching w: The Cambridge History of China: Vol. 10: Late Ch'ing, 1800-1911,
Part I , ed. John K. Fairbank (1978), Vol. 11: Late Ch'ing, 1800-1911, Part 2, ed.
J. K. Fairbank and Kwang-Ching Liu (1980).
Liu Kwang-Ching, Orihodoxy in Late Imperial China, University of California Press,
1990.
Mair Victor w: Popular Culture in Late Imperial China, eds. David Johnson, Andrew
Nathan, Evelyn Rawski, University of California Press, 1985.
Mann Susan, Local Merchants and the Chinese Bureaucracy, 1750-1950, Stanford University Press, 1987.
McMullen David, State and Scholars in Tang China, Cambridge University Press, 1988.
Metzger Thomas, The Internal Organization of Ch 'ing Bureaucracy: Lega, Normative
and Communications Aspects, Harvard University Press, 1973.
Metzger Thomas, Escape from Predicament: Neo-Confucianism and China 's Evolving
Political Culture, Columbia University Press, 1977.
Metzger Thomas, Confucian Thought and the Modern Chinese Quest for Mora Autonomy, w: Renwen j i shehui kexue jikan (Journal of Social Sciences and Philosophy)", Taibei, I . I (Nov. 1988) pp. 297-358.
Metzger Thomas w: Ideas Across Cultures: Essays on Chinese Thought in Honor of
Benjamin I. Schwartz, eds. Paul A. Cohen and Merle Goldman, Council on East
Asian Studies, Harvard University, 1990.
Mills J. V. G., Ma Huan: Ying-yai sheng-lan, The Overa.ll Survey ofthe Oceans Shores"
(1433), Cambridge University Press, 1970.
Mote Frederic w: The Cambridge History of China, Vol. 7: Ming China 1368-1644,
Part I , Cambridge University Press, 1988.
Myers Ramon, The Chinese Peasant Economy: Agricultural Development in Hopei and
Shantung, 1890-1949, Harvard University Press, 1870.
Nauin Susan, Mienarian Rebellion in China: The Eight Trigrams Uprising of 1813,
Yale University Press, 1976.
Nauin Susan and Rawski Evelyn, Chinese Society in the Eighteenth Century, Yale
University Press, 1987.
Nathan Andrew, Peking Politics, 1918-1923: Factionalism and the Failure of Constitutionalism, University of California Press, 1976.
Nathan Andrew w: Popular Culture in Late Imperial China, eds. David Johnson, An
drew Nathan and Evelyn Rawski, University of California Press, 1985.
Naughton Barry w: New Perspectives on the Cultural Revolution, eds. William A. Jo
seph, Christine P. W. Wong and David Zweig, Council on East Asian Studies,
Harvard University, 1991.

444

Spis cytowanej literatury

Needham Joseph, Science and CMlisation in China, Cambridge University Press, 1954.
Ocko Jonathan w: Orthodoxy in Late Imperial China, ed. Kwang-Ching Liu, University of California Press, 1990.
Oi Jean C, State and Peasant in Contemporary China: The Political Economy of Yillage
Govemment, University of California Press, 1989.
Perdue Peter, Exhausting the Earth: State and Peasant in Hunan, 1500-1850, Council
on East Asian Studies, Harvard University, 1987.
Perkins Dwight, Agricultural Development in China, 1368-1968, Aldine, 1969.
Perkins Dwight and Yusuf Shahid, Rural Development in China, John Hopkins University Press, 1984.
Peterson Willard J., Bitter Gourd: Fang I-chih and the Impetus for Intellectual Change,
Yale University Press, 1979.
Pickowicz Paul G., Edward Friedman, Mark Selden, Kay Ann Johnson, Chinese Village,
Socialist State, Yale University Press, 1991.
Polachek James M., The Inner Opium War, Council on East Asian Studies, Harvard
University, 1992.
Rankin Mary, Elit Actirism and Political Transformation in China, Zhejiang Province,
1865-1911, Stanford University Press, 1986.
Rawski Evelyn S., Education and Popular Literacy in Ch'ing China, University of M i
chigan Press, 1979.
Rawski Evelyn S. and Nauin Susan, Chinese Society in the Eighteen Century, Yale
University Press, 1987.
Rawski Thomas G., Economic Growth and Employment in China, Oxford University Press, 1979.
Rawski Thomas, Economic Growth in Prewar China, University of California Press,
1989.
Reischauer Edwin and Fairbank John K., East Asia: The Great Tradition, Houghton Mifflin, 1960.
Riskin Carl, Chinas Political Economy: The Quest for Development sice 1949, Oxford
University Press, 1988.
Riskin Carl w: New Perspectives on the Cultural Revolution, eds. William A . Joseph,
Christine P. W. Wong, David Zweig, Council on East Asian Studies, Harvard
University, 1991.
Rossabi Morris, China among Euals: The Middle Kingdom and Its Neighbors, University of California Press, 1983.
Rowe William T, Hankw: Commerce and Society in a Chinese City, 1796-1889, Stan
ford University Press, 1984.
Rowe William T, Hankw: Confict and Community in a Chinese City, 1796-1895,
Stanford University Press, 1989.
Saari Jon, Legacies of Childhood: Growing up Chinese in a Time of Crisis, 1890-1920,
Council on East Asian Studies, Harvard University, 1990.
Saich Tony, Chinas Science Policy in the 80's, Humanities Press International, 1989.
Schoppa R. Keith, Chinese Elites and Political Change: Zhejiang Province in the Early
Twentieth Century, Harvard University Press, 1982.

Spis cytowanej literatury

445

Schoppa R. Keith, Xiang Lake: Nine Centuries of Chinese Life, Yale University Press,
1989.
Schram Stuart R. w: The Cambridge History of China, Vol. 13: Republican China,
1912-1949, Part 1, ed. J. K. Fairbank (1983).
Vol. 15: The Peoples Republic, Part 2: Revolutions within the Chinese Revolution
1966-1982, eds. Roderick MacFaruhar and John K. Fairbank (1991), opubli
kowane te jako The Thought of Mao Tse-tung, Cambridge University Press, 1989.
Schram Stuart R. (ed.), Foundations and Limits of State Power in China, SOAS, University of London, 1987.
Schwarcz Vera, The Chinese Enlightenment: Intellectuals and the Legacy of the May
Fourth Movement of 1919, University of California Press, 1986.
Schwartz Benjamin I., In Search of Wealth and Power: Yen Fu and the West, Belknap
Press of Harvard University Press, 1964.
Schwartz Benjamin, The World of Thought in Ancient China, Harvard University Press,
1985.
Selden Mark and Edward Friedman, Paul Pickowicz, Kay Ann Johnson, Chinese
Yillage, Socialist State, Yale University Press, 1991.
Shue Vivienne, The Reach of the State: Sketches of the Chinese Body Politic, Stan
ford University Press, 1988.
Sivin Nathan and Nakayama Shigeru, (eds.), Chinese Science: Explorations of an An
cient Tradition, MIT Press, 1973.
Sivin Nathan, Traditional Medicine in Contemporary China, Center for Chinese Studies,
University of Michigan, 1987.
Skinner G. William, The City in Late Imperial China, Stanford University Press, 1977.
Smith Paul J., Taxing Heaven's Storehouse: Horses, Bureaucrats, and the Destruction
of the Sichuan Tea Industry, 1074-1224, Council on East Asian Studies, Harvard
University, 1991.
Spence Jonathan D., Emperor of China: Self Portrait of Kang-hsi, Knopf, 1974.
Spence Jonathan D., 77ze Memory Palce of Matteo Ricci, Viking Penguin, 1984.
Spence Jonathan D., The Search for Modern China, Norton, 1990.
Strand David, Rickshaw Beijing: City People and Politics in the 1920's, University of
California Press, 1989.
Struve Lynn, Southern Ming, 1644-1662, Yale University Press, 1984.
Tsien Tsuen-hsuin w: Science and CMlisation in China, Vol. 5, Part I : Paper and Pnting,
Cambridge University Press, 1985.
Twitchett Denis w: The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and Tang China,
589-906, Part I , ed. Denis Twitchett, 1979.
Viraphol Sarasin, Tribute and Profit: Sino-Siamese Trade, 1652-1853, Council on East
Asian Studies, Harvard University, 1977.
Vogel Ezra, One Step Ahead in China: Guangdong under Reform, Harvard University Press, 1989.
Wakeman Frederic Jr., Strangers at the Gate: Social Disorderin South China, 1839-1861,
University of California Press, 1966.

446

Spis cytowanej literatuiy

Wakeman Frederic Jr., The Great Enterprise: The Manchu Reconstmction of Imperial
Order in Seventeenth-Century China, University of California Press, 1985.
Walder Andrew G., Communist Neo-traditionalism: Work and Authority in Chinese Industry, University of California Press, 1986.
Walder Andrew w: New Perspectives on the Cultural Revolution, eds. William A. Joseph, Christine P. W. Wong, David Zweig, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1991.
Waldron Arthur, The Great Wall of China: From History to Myth, Cambridge University Press, 1990.
Wang Gungwu, China and the Chinese Overseas, Singapore Select Books, 1991.
Wasserstrom Jeffrey N . and Perry Elizabeth J., (eds.), Popular Protest and Political
Culture in Modern China: Learning from 1989, Westview, 1992.
Watson James L., Emigration and the Chinese Lineage: The Mans in Hong Kong and
London, University of California Press, 1975.
Watson James L. w: Popular Culture in Late Imperial China, eds. David Johnson,
Andrew Nathan, Evclyn Rawski, University of California Press, 1985.
Weber Max, The Religion of China: Confucianism and Taoism, transl. Hans Gerth,
Free Press, 1951.
White I I I Lynn X, Policies of Chaos: The Organizational Causes of Violence in Chinas
Cultural Revolution, Princeton University Press, 1989.
Will Pierre-Etienne, Bureaucracy and Famine in Eighteenth-Century China, transl. Elborg Forster, Stanford University Press, 1990.
Wittfogel Karl A., and Feng Chia-sheng, History of Chinese Society: Liao 907-1125,
American Philosophical Society, 1949.
Wittfogel Karl A., Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power, Yale University Press, 1957.
Wong Christine, William A. Joseph and David Zweig (eds.), New Perspectives on the
Cultural Revolution, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1991.
Wright Arthur w: Chinese Thought and Institutions, ed. John K. Fairbank, University of Chicago Press, 1957.
Wright Arthur E, Buddhism in Chinese History, Stanford University Press, 1959.
Wright Mary Clabaugh, The Last Stand of Chinese Conservatism: The T'ung-chih
Restoration, 1862-1874, Stanford University Press, 1957.
Yang Benjamin, From Revolution to Politics: Chinese Communists on the Long March,
Westview, 1990.
Yeh Wen-hsin, The Alienated Academy: Culture and Politics in Republican China
1919-1937, Council on East Asian Studies, Harvard University, 1990.
Young Ernest, The Presidency of Yuan Shih-k'ai: Liberalism and Dictatorship in Early
Republican China, University of Michigan Press, 1977.
Yu Ying-shih, Trade and Expansionism in Han China: A Study in the Structure of Sino-Barbarian Economic Relations, University of California Press, 1967.

Spis cytowanej literatury

447

Yusuf Shahid, and Perkins Dwight, Rural Development in China, Johns Hopkins University Press, 1984.
Zarrow Peter, Anarchism and Chinese Political Culture, Columbia University Press,
1990.
Zelin Madeleine, The Magistrates Tael: Rationalizing Fiscal Reform in Eighteenth-Century CWing China, University of California Press, 1984.
Zurcher Erie, The Buddhist Conuest of China: The Spread and Adaptation ofBuddhism
in Early Medieval China, 2 Vols., Brill, 1959.

Bibliografia wybranych
publikacji w jzyku polskim

Dzieje Chin pod red. Szang Jue, przel. B. Dbrowski, St. Dembowski, R. Sawi
ski, B. Kowalska, T. bikowski. Przekad opracowa W. Rodziski, PWN, War
szawa 1960.
C. P. Fitzgerald, Chiny. Zarys historii kultury, prze. A. Bogdaski, PIW, Warszawa 1974.
J. Gernet, Chiny staroytne, prze. M. J. Kiinstler, PIW, Warszawa 1974.
M. Granet, Cywilizacja chiska, prze. M . J. Kiinstler, PIW, Warszawa 1973.
Dialogi konfucjaskie, red. M. J. Kiinstler, prze. K. Czyewska-Madajewicz,
M. J. Kiinstler, Z. Tumski, Ossolineum, 1976.
M. J. Kiinstler, Dzieje kultury chiskiej, Ossolineum, Wrocaw 1994.
M. J. Kiinstler, Pierwsze wieki cesarstwa chiskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa
1972.
M. J. Kiinstler, Sprawa Konfucjusza, Iskry, Warszawa 1983.
M. J. Kiinstler, Sztuka Chin, Wiedza Powszechna, Warszawa 1991.
W. Jaboski, Z dziejw literatury chiskiej, Wiedza Powszechna, Warszawa 1956.
J. Needham, Wielkie miareczkowanie, prze. I . Kauyska, PIW, Warszawa 1984.
W. Rodziski, Historia Chin, Ossolineum 1974, wyd. 2, przejrzane i uzupenione, Wro
caw 1992.
R. Sawiski, Geneza Chiskiej Republiki Ludowej, Instytut Krajw Socjalistycznych
PAN, Warszawa 1987.
Szy-cing. Ksiga pieni, prze. Marzenna Szlenk-Iliewa, Wyd. Alfa, Warszawa 1995.
L. S. Wasiljew, Kulty, religie i tradycje Chin, prze. A. Bogdaski, PIW, Warszawa 1974.

Indeks osb

Indeks obejmuje nazwi


ska osb, nazwy dynastii,
ludw i narodw.

Budda Amitabha (Emituofo) 70


Budda Maitrei 172

Aleksander Wielki 46, 49


Amherst lord 179
A n Lushan 77, 80
Arabowie 77, 84, 112,
124, 175, 185
Arystoteles 46, 49

Cai Yuanpei 246, 252,


256, 257
Chen Duxiu 246, 255,
256, 257, 281
Chen Guangfu
(K. P. Chen) 252
Chen Y i 287, 321, 367
Chen Yun 346, 348
Chennault Claire 303
Chruszczow Nikita 351,

D a i ksiniczka 57

352, 357
Cbd cesarzowa 194, 195,
201, 210-212, 223,
226, 227, 232
Czagataj (syn Czyngis-chana) 110
Czang Kaj-szek (zob.
Jiang Jieshi)

Dahangir 180

B
Bacon Francis 7
Bakunin Michai A . 255
Batu-chan (wnuk Czyn
gis-chana) 110
Bluntschli Johann 239
Borodin Michai 261,
263, 269
Breniew Leonid 368
Budda 49, 69, 70

Czyngis-chan 25, 109,


111, 130, 135

Daoguang cesarz 180,


181, 182
Deng Xiaoping 287, 312,
318, 321, 337, 338,
339, 347, 348, 362,
365, 376, 378-394,
402
Dewey John 247
Dong Zhongshu 63

E
Eisenhower Dwight 352
Engels Fryderyk 302
Euklides 137

452
F
Fan Zhongyan 88
Fryer John 199
Fu Sinian 249, 255, 315

G
Gibbon Francis 46
Gong ksi 194, 214
Gorbaczow Michai 395
Guan Yu (Guandi) 141,
177
Guangxu cesarz 209, 223,
224, 232

H
Hakka lud 188, 189-190,
195
Hammurabi 40
Han Chiczycy 24, 25,
106, 107, 188
Han dynastia 7, 10, 24,
25, 26, 41, 46, 47, 49,
55-64, 68, 69, 72-78,
83, 90, 97-105, 107,
110, 116, 138, 143,
150, 174, 193, 195,
206, 208, 217, 285,
399
Han Wudi 57, 58, 63
Hart Robert sir 185, 197,
201, 214
Hersey John 241
Heshen 165, 209, 213
Hitler Adolf 190, 271
Hobson John Atkinson
171
Hong Ren'gan 193
Hong Taiji (Abahai) 130
Hong Xiuquan 189-193,
302
Hongwu (Zhu Yuanzhang) cesarz 116,
119, 121, 140, 402
Hoover Herbert 200
H u Shi 247, 253, 255
Hua Guofeng 376

Indeks osb
Huang Chao 81
Huang Zongxi 145
Huang Zunhian 221
Hulagu (wnuk Czyngis-chana) 110
Hurley Patrick J. g e n e r a
305
Huxley Thomas 239

It ksi 226

J
Jardine William dr 183
Jiang Jieshi (Czang
Kaj-szek) 260, 261,
263-268, 269-272,
276, 280, 283, 284,
285, 286, 287, 288,
291, 292, 304, 305,
306, 307, 312, 313,
315, 317, 325, 360
Jiang Jingguo 317
Jiang Menglin 252
Jiang Qing 359, 361
Jiaing cesarz 173
Jerzy I I I 401
Jezus Chrystus 189, 193,
204, 302
Jin dynastia (Ruzhenowie) 84, 90, 102, 104,
106, 107-109

K
Kang Youwei 208-210
Kangxi cesarz 131, 133,
135, 140, 143, 145,
339
Kaszgarzy 152, 153, 197,
198, 201
Kolumb Krzysztof 124
Konfucjusz 38, 46, 49,
50, 51, 59, 64, 66, 80,
89, 90, 100, 132, 141,
166, 209
Kropotkin Piotr 255

Kubilaj (wnuk Czyngis-chana) 109, 112, 113,


137, 142

L
Landers Anna 99
Laozi 51
Legge James 242
Lenin 171, 260
L i Dazhao 256, 257
L i Hongzhang 198-201,
208, 210, 212, 214,
231, 380
L i Zicheng 130, 131, 254
Liang Fa 189
Liang Qichao 209-210,
239, 243, 244
Liang Shuming 278
Liao dynastia (Oidano
wie) 102, 104-106,
109, 112, 115, 134
L i n Biao 311, 321, 325,
357, 362, 363, 364,
367, 372, 373, 377,
391
L i n Zexu 182, 183, 206
L i u Kunyi 224
L i u S h a o i 288, 321, 324,
338, 347, 348, 362,
363, 365, 376, 379,
391
L u Xiangshan 114, 126
L u X u n 248-249, 301,
334, 374
Luce Henry 304
Luo Jialun 249
Luo Ruiing 362
Luter Marcin 193

ysenko Trofim 336

M
Macartney George lord
179, 401

Indeks osb
Mandurowie 9, 24, 104,
158, 180, 217, 254,
400
Mao Zedong 7, 10,
257-258, 280-285,
287, 288-289,
293-303, 305, 312,
318, 321, 323, 324,
326, 329, 331, 333,
334-335, 337-340,
341-354, 355-373,
374, 375, 376, 377,
378, 380, 384, 389,
391, 393, 394, 402,
403
Mahomet 175
Man-houng L i n 181
Marco Polo 84, 85, 112
Marshall George C . ge
nera 306, 312
Marks Karol 150, 162,
299, 302
Meiji cesarz 201, 209
Mencjusz 49, 50, 59, 90,
100, 107
M i l i John Stuart 239
Ming dynastia 7, 26,
54, 91, 98, 102, 109,
111, 115, 116-136,
140-148, 151, 155,
163, 164, 165, 172,
174, 176, 177, 205,
215, 220, 229, 232,
284, 285, 353, 354,
374, 401, 402, 403
Mojesz 166, 193, 284
Mongoowie 24, 102,
104, 109, 119, 123,
125, 132-134, 158,
400
Morrison Robert 203
Mussolini Benito 271

N
Nie Qigui 252
Nie Rongzhen 287, 321

453

Nie Yuntai (C. C Nieh)


252
Nurhaczy 129, 130, 132
Napoleon Bonaparte
190, 223

Palmerston lord 183


Paulsen Friedrich 257
Peng Dehuai 296, 321,
325, 345, 346, 360,
362
Piotr Wielki 209
Peng Zhen 338, 357, 362
Perry Matthew C . 199
Platon 46, 49,
Proudhon 255

Qiang prototybetaski
lud 35, 38
Qianlong cesarz 133,
143, 144, 165, 172,
173, 179, 209, 213,
374, 401
Q i n dynastia 26, 41,
46-47, 52-55, 66,
72-73, 102, 104-105,
110, 174, 193, 217,
298
Qing dynastia 7, 9,
26, 58, 67, 94-98,
108-109, 114, 118,
126, 129-148, 151,
155, 164-188, 191,
194-215, 216-234,
238-243, 246, 247,
274, 286, 360, 374,
385, 400, 401, 402

R
Reagan Ronald 164
Ricci Matteo 136, 137
Richard Timothy 207
Roberts Issachar Jacox
189

Roosevelt Franklin D .
210, 303, 305, 306
Ruan Yuan 205-206

Seeckt von Hans genera


272
Shang dynastia 7, 11, 31,
33-42, 44, 48, 143,
193, 206, 211, 399
Shang Yang (lord Shang)
52, 53
Shi Dakai 192
Sima Guang 89, 90
Sima Qian 66
Sima Tan 66
Smith Adam 148, 150,
162, 239
Sneevliet Hendrik 256
Snow Edgar 294
Song dynastia 7, 11, 18,
26, 33, 58, 59, 62, 64,
67, 75, 80-90, 92, 93,
94, 97, 98-114, 121,
123, 143, 153, 155,
158, 165, 193, 205,
208, 209, 215, 220,
242, 354, 370, 399
Song Jiaoren 232
Stalin 223, 264, 305, 306,
324, 325, 351, 380
Stilwell Joseph genera
303, 304, 305
Su Shi (Su Dongpo) 158
Sui dynastia 26, 47,
72-74, 78, 90, 98,
102, 104, 110, 161,
399
Sun Yatsen 216, 223,
225, 231, 233, 246,
258, 259, 261-263,
266, 269, 291, 374,
380, 392
Sun Yatsen pani (Song
Qingling) 263

454

T
Tang dynastia 7, 26, 46,
72-81, 83, 85, 86, 90,
97, 98, 102, 104, 105,
107, 110, 111, 116,
123, 138, 143, 150,
161, 165, 176, 195,
285, 399
Tanguci 80
Timur (Tamerlan) 110
Trocki 264
Turcy 175, 185
Turcy Toba 69
Tz'u-hsi (zob. Cixi)

Indeks osb

Weng Wenhao 272


Wenxiang Wielki Radca
194, 214
Wilhelm I I 212
Wilson Woodrow 247
Wojtinski Grigori 256
Wu cesarzowa 76
Wu Han 362
Wu Sangui genera 131
Wudi (zob. Han Wudi)
X

Ugedej (syn Czyngis-chana) 110

Xia dynastia 7, 31, 33,


35-37, 40, 41, 399
Xianbei protomongolski
lud 69
Xuanzong cesarz 77
Xiongnu 58, 102

Vasco da Gama 124


W
Waldron Arthur 125
Wang Anshi 89-90
Wang Jingwei 263
Wang Tao 242
Wang Xihou 144
Wang Yangming (Wang
Shouren, Ymei)
126, 221, 334
Wanli cesarz 127, 232
Wei Pnocna Dynastia
26, 69, 78, 354
Wei Jingsheng 393
Wei Yuan 206

Yan Fu 239, 246


Yan Yangchu (Y. C.
James Yen) 241,
278-279
Yang (wglarz) 190, 192
Yang Guifei 77
Yangdi 73, 74
Yao plemi 189
Ying-shih Yii 58
Yongle cesarz 119, 123,
125
Yongzheng cesarz 133,
135
Yuan dynastia 26,
98, 104, 108-110,
112-117, 123, 132,
140, 165, 186

Yuan Shikai 223, 227,


228, 231-234, 240,
254, 260, 271
Yue Fei genera 106
Yung Wing 199-200
Z
Zeng Guofan 194-195,
198-199, 214, 218,
252, 271
Zhang Boling 245, 286
Zhang Guotao 249, 255,
287
Zhang Juzheng 127
Zhang Xianzhong 131
Zhang Zhidong 201, 212,
222, 223, 224, 238
Zhang Zuolin 311
Zhao Kuangyin 82
Zhao Ziyang 382, 389
Zheng He (Ma) 124, 176
Zhou dynastia 26, 31, 33,
35, 38-41, 43, 44, 47,
48, 49, 52, 72, 73, 90,
100, 104, 193, 399
Zhou Enlai 285-287,
288, 293, 321, 324,
338, 346, 354, 359,
360, 362, 366, 367,
372, 376
Zhuang plemi 189
Zhuangzi 52
Zhu De 280
Zhu Xi (Chu Hsi) 90,
91, 92, 113, 114, 126,
140, 158, 334
Zhu Yuan Zhang (zob.
Hongwu cesarz)

Indeks terminw chiskich

B
baihua 247
bao 277
baogan 383
baojia 120
begowie 138
bund 184

fa 52-53
fatuan 225
fengjian 39
fengshui 200
fenyuan 396
fubing 76

jia 277
jianmin 77
jiansheng 140
jinshi 107
jinwen 206
j u 223

chan (zen) 72
cun 329
cun xiaozu 329

D
daiban 184
danwei 347
darugaci (daluhuachi)
112
dazibao 393
de 59

gan 61
ganying 62
gentry (shenshi) 93-99
gewu (ke-wu) 93
gong 96
gongfu 211
gongshe 329
guan 96
guandu shenban 218
guanxi 78

juan 143

kaozheng 143

hang 178
hegin 58
huitong 396

jun 53
juntian 76
junxian 53
junzi 50

kaozhengxue 205
ketou 183
kulisi 184

456

Indeks terminw chiskich

li (idea naleytego za
chowania zgodnie z
pozycj spoeczn")
50
li (forma) 90
lijia 119
likin (lijin) 216
lixue 205
luan 139

sangha 75
shang 100
shengchan dadui 329
shengchan xiaodui 329
shengyuan 143
shi 77, 78
shibosi 177
Shi huangdi 52
shu 77
shuyuan 258
si 96

M
minban 337
minsheng 255
mu (mou) 154

N
nei 43
nong 100

O
ordo 105

T
tao (dao) 51, 71, 90
taotie 37
ti 238
tian 39
tianming 39
tongwen ( d b u n ) 222
tuanlian 217
tuntian 361

wenyan 247
wenzhi 107
wewei 52
wu 59, 65-66
wuchan jeiji 298
wuwei 52

X
xian 53, 97
xiang 275
xiangyue 75, 91-92
xiongdi 103

Y
yahang 97
yamen 112
yanlu 339
yin, yang 20
yin (przywilej rekomen
dacji) 86
yiyuanhua 294
yong 238

W
Q
qi 62
ingyi 209
qu 275

R
ru 60

wai 43
wai xiongdi 193
wang 52
weiyuan 230
wen 59, 65-66
wenhua 43
wenren 101

Z
zhen 160
zhengtong 107
zhi 61
zhongguo 43
zhongxing 194
zhongyuan 39, 43

Indeks autorw

Alito Guy S. 278, 439

Balazs Etienne 44, 162,


267, 439
Barfield Thomas J. 58,
102, 439
Bartlett Beatrice S. 136,
439
Bary William Theodore
de 59, 91, 144, 439
Bergere Marie-Claire
250, 251, 253, 267,
439
Blunden Caroline 72,
439, 440
Blusse Leonard 177, 439
Bodde Derk 54, 63, 92,
100, 439
Boi Peter K. 86, 89, 101,
107, 439
Bowers John Z . 390, 440,
441

Chaffee John W. 86, 87,


440
Chan Hok-lam 107, 440
Chang K. C. (Kwang-chih Chang) 30, 31,
34, 43, 440
Chao Kang 154, 155, 440
Ch'ii T. T. (Ch'ii T'ung-tsu) 167, 440
Cohen Paul 203, 242, 440
Crossley Pamela Kyle
132, 440
Czyewska-Madajewicz
Krystyna 50 (przypis)

D
D i r l i k A r i f 256, 440
Dreyer Edward 124, 440
Duara Prasenjit 23, 97,
141, 274, 275, 440

E
Eastman Lloyd 270, 271,
292, 440

Ebrey B . Patricia 98, 440


Elman A . Benjamin 205,
209, 210, 440
Elvin M a r k 72, 85, 439,
440
Esherick Joseph 211,
225, 233-234, 349,
441
Evans John R. 390, 441

F
Fairbank John K . 66
Farmer Edward L . 117,
441
Fe i Xiaotong 278
Feuerwerker Albert 10,
198, 441
Fincher John 227, 441
Fletcher Joseph 180, 183,
441
Fogel Joshua 114, 441
F r a n k Herbert 112, 441
Freedman Maurice 21,
441

458
Friedman Edward 327,
339, 441, 442

Indeks autorw
Kwong Luk S. K. 210,
442

Gernet Jacqu.es 45, 441


Goldman Merle 49, 440
Graham A . C. 59, 441
Guy R. Kent 66, 143,
144, 441

Langlois John D . Jr. 110,


442
Lao Yan-shuan 112, 442
Lee Leo 243-244, 442
Levine Steven 311, 442
Levy Howard S. 158, 442
Lewis Mark Edward 48,
65, 442
Linduff Katheryn 39,
442, 443
Link Perry 243, 443
L i u Binyan 381, 391, 443
L i u James T. C. 88, 92,
443
Liu Kwang-Ching 93,
196, 198, 443

H
Hartwell Robert 153, 441
Hayford Charles W. 279,
441
Henderson John B. 60,
441
Ho Ping-ti 41, 95, 441
Hsiao Ch'i-ch'ing 111,
441
Hsu Cho-yun 39, 442,
443
Huang Philip C. C. 17,
150, 155, 162, 382,
403, 442
Huang Ray 119, 120,
121, 123, 124, 442
Hucker Charles O. 102,
118, 442
Hymes Robert P. 87, 442

J
Johnson David 78, 142,
442, 444
Johnson Kay A n n 327,
442
Johnson Linda Cooke
186
Joseph William A . 371,
422, 446

K
Keightley David N . 38,
442
Kirby William C. 268,
313, 442
Kuhn Philip A . 144, 192,
217, 219, 276, 442
Kiinstler Mieczysaw Je
rzy 50 (przypis)

M
Mair Victor 140, 141,
443
M a n n Susan 219, 443
McMullen David 80, 443
Metzger Thomas 49, 66,
167, 396, 403, 443
Mills J. V. G. 123, 443
Mote Frederic 117, 443
Myers Ramon H . 273,
443

N
Nait Konan 114, 115
Naquin Susan 145, 146,
174, 443
Nathan Andrew 243-244,
325, 391, 442, 443
Naughton Barry 370,
371, 444
Needham Joseph 11, 60,
76, 92, 106, 154, 444

O
Ocko Jonathan 20, 444
O i Jean C. 328, 330, 444

P
Perdue Peter 154, 444
Perkins Dwight 152, 154,
382, 444, 447
Peterson Willard J. 126,
444
Pickowicz Paul G. 327,
441, 442, 444
Polachek James M . 182,
444

R
Rankin Mary 220, 444
Rawski Evelyn S. 145,
146, 241, 443, 444,
445
Rawski Thomas G. 273,
382, 444
Reischauer Edwin 66,
441, 444
Riskin Carl 369, 370, 444
Rossabi Morris 102, 444
Rowe William T. 159,
160, 161, 444

S
Saari Jon 21, 95, 244,
444
Saich Tony 258, 262, 283,
389, 445
Schoppa R. Keith 154,
233, 445
Schram Stuart R. 44, 445
Schwarcz Vera 240, 445
Schwartz Benjamin I . 63,
65, 239, 445
Selden Mark 327, 441,
442, 444, 445
Shue Vivienne 384, 445
Sivin Nathan 11, 62, 440,
441, 445
Skinner G. William 14,
97, 98, 445
Smith Paul J. 100, 445
Spence Jonathan D . 134,
137, 215, 445
Strand David 254, 445
Struve Lynn 130, 445
Szlenk-Iliewa Marzenna
38 (przypis)

Indeks autorw

bjmski Zdzisaw 50
(przypis)
iien Tsuen-hsuin 85,
445
witchett Denis 92, 114,
445

raphol Sarasin 125,


445
gel Ezra 388, 445

Wakeman Frederic Jr
130, 188, 217, 446
Walder Andrew 347, 374,
446

459

Waldron Arthur 54, 125,


446
Wang Gungwu 176, 446
Wasserstrom Jeffrey N .
396, 446
Watson James L . 142,
446
Weber Max 21, 446
White I I I Lynn T. 375,
446

Yang Benjamin 287, 446


Yeh Wen-hsin 244, 446
Young Ernest 233, 446
Y u Ying-shih 58, 446
Yusuf Shadid 382, 446

Will Pierre-Etienne 170,


446
Wittfogel Karl A . 105,
220, 446
Wong Christine 371, 442,
446
Wright A r t h u r E 63, 65,
446

Zarrow Peter 256, 446


Zelin Madeleine 135,
446
Ziircher Erie 74, 75, 446
Zhang Pengyuan 243

Wright Mary Clabaugh


195, 446

Indeks nazw geograficznych

Liryka 30, 84, 124,

159,

Baotou 333
Beijing (zob. Pekin)
Bliski Wschd 30, 35, 40,
41

175, 176, 185, 187,


303, 354, 367
unoy (zob. Xiamen)
mglia 179, 226, 279
Lnhui prowincja 15, 31,
382
uiyang 33, 34, 35, 63,
353
izja Centralna 9, 29, 47,
73, 74, 109, 110, 113,
138, 175, 180, 181,
183
vzja Wewntrzna 9, 12,
30, 34, 73, 95, 108,
109, 111, 136, 137,
138, 159, 174, 180,
186, 400, 401

ianpo (dzi cz miasta


Xi'an) 32

D b i e gry 281, 287


Datong 69
Dingxian 278, 279-280
Dongting jezioro 154

Birma 113, 176, 304

C
Changsha 57, 243, 256
Changzhou 209
Chonging 276, 291, 292,
293, 294, 303, 305,
306, 312
Charbin (Ha'erbin) 108,
252
Czampa 113
Chengdu 276, 291

E
Egipt 40, 175
Europa 10, 11, 14, 17,
25, 30, 65, 84, 85,
105, 113, 146, 150
152, 161, 163, 174,
175, 178, 179, 237,
242, 245, 247, 251,
260, 266, 271, 278,
288, 300, 324

F
Fen rzeka 161
Filipiny 136, 176, 177
Francja 9, 64, 147, 175,
183, 184, 187, 202,
203, 225, 226, 279,
286, 287
Fujian prowincja 35, 142,
160, 175, 177, 313,
317
Fuzhou 81, 84, 160, 177,
185, 248

462

Indeks

J
Gansu prowincja 69
Guangdong prowincja
159, 205, 220, 260,
317, 388
Guangxi prowincja 189,
190, 292
Guangzhou (zob. Kan
ton)
Gry Nieba (Tianshan)
137, 138

H
Hainan wyspa 30
Hangzhou 73, 84, 154,
155, 160, 252, 286
Han rzeka 39, 172
Hankou 231, 252, 255,
263
Hebei prowincja 32, 69
Henan prowincja 32, 33,
35, 151, 303
Hong jezioro 281
Hongkong 30, 184, 187,
208, 242, 251, 263,
368, 388
Huai rzeka 39, 80, 106,
196
Hubei prowincja 14, 32,
172, 195
Hunan prowincja 14, 32,
154, 159, 194, 195,
218, 257, 280, 282,
345, 376

Indie 40, 45, 68, 84, 113,


124, 138, 147, 155,
175, 178, 179, 181,
182, 209, 303, 332,
354
Indie Wschodnie 175,
176, 178
Indochiny 176

Japonia
123,
179,
202,
211,
223,
242,
248,
272,
293,
309,
388,

45, 59, 74, 113,


147, 155, 170,
181, 187, 201,
208, 209, 210,
214, 221, 222,
226, 235-236,
243, 245, 246,
249, 252, 266,
280, 286, 290,
303, 304, 305,
312-315, 317,
401

Jiangsu prowincja 15,


250, 252, 281, 310,
311
Jiangxi prowincja 159,
220, 264, 280, 281,
283, 285, 287, 360
Jin (Ruzhen) 26
Ji'nan 256
Jingdezhen 145, 159,
Jiujiang 263

K
Kanton (Guangzhou) 15,
54, 81, 84, 153, 160,
172, 174, 178, 180,
181, 183, 185, 186,
188, 189, 203, 206,
208, 209, 212, 213,
217, 226, 248, 249,
251, 256, 261, 262,
263, 265, 269, 281,
286, 299, 360
Kaifeng 83, 84, 106, 108,
155
Kaiping 200
Kagan (Zhangjiakou)
310
Kaszgar 180, 183
Kaszgaria 137, 138, 180
Kohong (Gonghang)
178, 181, 198
Kokand 180, 181, 183

nazw

geograficznych

Korea 57, 59, 73, 74,


130, 201, 202, 316,
322, 324, 345, 354
Kunming 291, 292, 303

Lhasa 135, 137


Liaodong pwysep 222
Liaoning 31
Liuiu 113
Luoyang 35, 48, 69, 73,
74, 81
Lu 64
Lushan 345

M
Makau 178, 260, 388
M a n d u k u o (Manzhouguo) 132, 313
M a n d u r i a 24, 29, 36, 57,
104, 105, 129, 133,
137, 160, 202, 222,
223, 261, 266, 272,
286, 290, 306, 311,
312, 313, 321, 351
Mawangdui 57
Mongolia 9, 24, 105, 130,
133, 137, 138, 351,
372
Morze Poudniowochiskie 13
Mukden (dzi Shenyang)
129, 130, 132, 286

N
Nan Zhao 102
Nanchang 287
Nankin (Nanjing) 34, 72,
116, 123, 189, 192,
193, 194, 214, 231,
248, 259, 263, 264,
266, 268, 269, 270,
276, 278, 289, 291,
292, 304, 307, 312,
317

Indeks nazw

Niemcy
202,
272,
Ningbo
250,

geograficznych

14, 147, 187,


226, 247, 266,
273, 313
160, 161, 185,
263, 286,

O
Ordos 31, 54
Q
Q i 52
Qiantang rzeka 84
Qidan (Liao) 26, 102
Quemoy wyspa 352
Quanzhou (Zayton) 84,
175, 177

P
Pamir 58, 74, 77, 180
Pekin 9, 12, 30, 34, 73,
95, 108, 109, 119,
125, 130, 131, 132,
134, 136, 137, 138,
145, 156, 173, 178,
179, 180, 182, 183,
184, 186, 192, 194,
195, 197, 199, 202,
206, 210, 211, 212,
223, 228, 230, 233,
241, 242, 245, 246,
249, 252, 254, 255,
257, 261, 265, 267,
291, 293, 306, 312,
315, 327, 338, 351,
357, 358, 362, 364,
366, 376, 386, 392,
395

R
Rosja 109, 152, 170, 183,
184, 187, 202, 209,
222, 261, 263, 300,
351

463

Rwnina Pnocnochi
ska 13, 16, 30, 31,
32, 36, 40, 48, 52, 72,
76-77, 79, 106, 109,
196
Ruijin 281
Rzeka Zachodnia 15,
190, 214
Rzeka ta 13, 16, 31,
32, 33, 35, 36, 40, 69,
72, 83, 117, 196, 210,
211, 281, 287, 311

Shaanxi prowincja 30, 31,


53, 172, 285, 287, 310
Shandong prowincja 29,
32, 36, 52, 64, 69, 81,
206, 209, 211, 248,
276, 278, 311
Shanhaiguan 130
Shantou (Swatw) 160
Sharud prowincja 16, 30,
32, 35, 53, 69, 72,
161, 288
Shaoxing 286
Shenzhen 388
Sichuan prowincja 14,
30, 34, 53, 130, 131,
160, 172, 231, 276,
287, 292, 382
Stany Zjednoczone 10,
12, 13, 14, 15, 64,
148, 159, 167, 179,
183, 184, 186, 199,
226, 239, 245, 278,
279, 291, 303-307,
308, 309, 312, 316,
317, 324, 327, 351,
352, 354, 355, 368,
369, 373, 379, 388,
391
Sulu 176
Sungari rzeka 311
Suzhou 145, 252
Szanghaj (Shanghai) 15,
159, 160, 185, 187,

192, 194, 199, 200,


207, 208, 226, 227,
242, 243, 244, 246,
248, 249, 250,
251-252, 253, 255,
256, 257, 258, 261,
262, 263, 264, 265,
266, 267, 281, 286,
287, 288, 291, 333,
362, 363, 375

T
Tai jezioro 153
Taizhong 317
Tajlandia 40
Tajpej 210, 313, 316, 317,
394
Tajwan 33, 35, 142, 174,
313-317, 352
Tangshan 376
Tianjin 15, 73, 184, 200,
201, 211, 228, 248,
252, 256, 267, 286,
291, 306, 333
Tokio 216, 222, 226, 231,
245, 255, 260, 264,
303
Turkiestan (chiski) 24,
137, 138, 180, 181
Tybet 9, 24, 37, 138, 368

W
Wei rzeka 38, 72, 83
Wei dolina 48
Wielka Brytania 9, 11,
64, 83, 138, 179, 183,
184, 186, 187, 197,
201, 202, 206, 222,
263, 273
Wielki K an a 80, 83, 106,
120, 130, 159, 200,
206,
Wietnam 41, 57, 59, 74,
102, 113, 122, 125,
174, 296, 354, 368,
370
Wuchang 195, 231

464

Wuhan 15, 192, 201, 212,


223, 248, 256, 263,
264, 281, 287, 291,
293, 333
Wuxi 127, 252

Xia (Xixia) 102, 106


Xiamen (Amoy) 84, 160,
177, 178, 185, 246,
352
Xi'an (Chang'an) 48, 54,
55, 56, 58, 73, 74, 81,
83, 212
Xiang jezioro 154
Xiang rzeka 160
Xinjiang prowincja 172,
180, 313

Y
Yalu rzeka 322
Yan'an 288, 290, 291,
293, 294, 295, 297,

Indeks nazw geograficznych

298,
304,
341,
361,

300, 301, 303,


307, 310, 321,
345, 350, 359,
394

Y i l i (Ui) 138
Yunnan prowincja 284,
292

Yangzhou 73, 97, 130,


206

Yangzi 13, 14, 15,


17, 32, 33, 36,
54, 69, 72, 73,
106, 116, 117,
130, 131, 135,

Zachodnie Jezioro 84

159,
172,
195,
206,
265,
296,
311,
382,

160,
191,
196,
209,
269,
297,
324,
392

Yanshi 35
Yichang 241

16,
39, 41,
80, 83,
127,
153,

161, 164,
192, 194,
200, 205,
214, 263,
275, 291,
303, 308,
345, 363,

Zhejiang prowincja 15,


153, 220, 233, 248,
286
Zhengzhou 33, 34, 353
Zhoukoudian 30, 31
Zunyi 287
Zwizek Radziecki 10,
235, 260, 261, 265,
269, 281, 285, 301,
305, 306, 312, 313,
325, 326, 332, 333,
336, 342, 347, 350,
351, 352, 354, 359,
367, 368, 369

Spis treci

Przedmowa

Wstp
Drogi do zrozumienia historii Chin
Rnorodno perspektyw historycznych
Geografia. Kontrast midzy Pnoc a Poudniem
Rd ludzki a przyroda
Wie - rodzina i linea
Azja Wewntrzna i Chiny: step i ziemia uprawna

9
9
12
15
18
24

Cz I
Powstanie i upadek autokracji imperialnej

27

Rozdzia 1. Pocztki - odkrycia archeologiczne


Paleolit w Chinach
Chiny neolityczne
Wykopaliska Shang i Xia
Powstanie wadzy centralnej
Zachodnia Dynastia Zhou
Implikacje nowych odkry archeologicznych

Rozdzia 2. Pierwsze zjednoczenie: konfucjanizm imperialny


Uyteczno dynastii
Ksita i filozofowie

29
29
32
33
36
38
40
45
45
48

Kodeks konfucjaski
Taoizm
Dynastia Qin dokonuje zjednoczenia
Konsolidacja i ekspansja w epoce Han
Konfucjanizm imperialny
Kosmologia korelatywna
Cesarz i uczeni

49
51
52
55
58
60
63

Rozdzia 3. Ponowne zjednoczenie w epoce buddyzmu


Rozbicie
Nauka buddyjska
Ponowne zjednoczenie w epoce Sui i Tang
Buddyzm i pastwo
Upadek dynastii Tang
Zmiany spoeczne - przejcie od dynastii Tang do Song

68
68
69
72
74
76
77

Rozdzia 4. Najwiksza epoka w dziejach Chin - Pnocna


i Poudniowa Dynastia Song
Rozkwit materialny
Owiata i system egzaminacyjny
Powstanie neokonfucjanizmu
Formowanie si spoeczestwa gentry

82
82
85
88
93

Rozdzia 5. Paradoks - Chiny epoki Song a Azja Wewntrzna


Symbioza wen i wu
Pocztki niechiskich rzdw nad Chinami
Chiny w imperium mongolskim
Ocena epoki Song

100
100
104
109
114

Rozdzia 6. Ustrj polityczny w czasach dynastii Ming


Spucizna cesarza Hongwu
Problemy fiskalne
Chiny si zamykaj
Polityka koteryjna

116
116
119
123
126

Rozdzia 7. Historia sukcesu Qingw


Podbj mandurski
Adaptacja instytucjonalna
Jezuickie interludium
Ekspansja Qingw w Azji Wewntrznej
Prba integracji ustroju politycznego i kultury

129
129
131
136
137
139

Cz I I
Chiny pnego okresu imperialnego 1600-1911

147

Rozdzia 8. Paradoks wzrostu bez rozwoju


Wzrost populacji

150
150

Spadek dochodw z pracy na roli


Podporzdkowanie kobiet
Handel krajowy i jego organizacja
Symbioza kupiecko-urzdnicza
Granice prawa

153
156
159
162
165

Rozdzia 9. Niepokoje na granicach i otwarcie Chin


Sabo przywdztwa pastwowego
Rebelia Biaego Lotosu 1796-1804
Chiny morskie - pochodzenie Chiczykw zamorskich
Europejskie kompanie handlowe i handel kantoski
Rebelia na pograniczu turkiestaskim 1826-1835
Opium i walka o nowy ad w Kantonie 1834-1892
Pocztki wieku traktatw po roku 1842

170
170
172
174
178
180
181
184

Rozdzia 10. Rebelia i restauracja


Wielka rebelia taipingow 1851-1864
Wojna domowa
Restauracja dynastii Qing w latach 60-tych
Stumienie innych rebelii

188
188
191
194
196

Rozdzia 11. Wczesna modernizacja i upadek wadzy Qingw


Ruch na rzecz wzmocnienia pastwa i jego fiasko
. Walka chrzecijastwa z konfucjanizmem
Ruch reform
Powstanie bokserw 1898-1901
Demoralizacja

198
198
202
205
210
213

Rozdzia 12. Rewolucja republikaska 1901-1916


Nowa wewntrzna rwnowaga si
Tumienie rebelii przez militaryzacj
Aktywno elit w sferze publicznej
Wpyw japoski
Wysiki reformatorskie dynastii Qing
Konstytucjonalizm i samorzd
Nierozwizywalne problemy systemowe
Rewolucja roku 1911 i dyktatura Yuan Shikaia

216
216
217
220
221
222
225
228
231

Cz I I I
Republika Chiska 1912-1949
Rozdzia 13. W stron chiskiego spoeczestwa obywatelskiego
Granice chiskiego liberalizmu
Granice chrzecijaskiego reformizmu
Powolny rozwj prasy politycznej
Rozwj rodowisk akademickich
Ruch Nowej Kultury

235
237
237
240
242
244
246

Ruch 4 maja
Powstanie chiskiej buruazji
Pocztki Komunistycznej Partii Chin

248
249
255

Rozdzia 14. Rewolucja narodowa i rzd nankiski


Sun Jatsen i Zjednoczony Front
Droga Jiang Jieshi do wadzy
Charakter rzdu nankiskiego
Saboci systemowe

259
259
263
265
269

Rozdzia 15. Komunistyczna Partia Chin zjawia si po raz drugi


Problemy ycia na roli
Przebudowa rolnictwa
. Mao Zedong nabiera znaczenia
. Wielki Marsz 1934-1935
Rola Zhou Enlaia
Drugi Zjednoczony Front

273
273
278
280
284
285
288

Rozdzia 16. Wojna z japoskim najedc 1937-1945


Trudnoci Guomindangu
Sinizacja marksizmu przez Mao Zedonga
. Myl Mao Zedonga
Kampania naprawy 1942-1944
Amerykaskie poparcie dla rzdu koalicyjnego

290
290
293
298
300
303

Rozdzia 17. Wojna domowa i narodowcy na Tajwanie


Dlaczego narodowcy przegrali
Atak narodowcw i kontratak komunistw
Tajwan jako kolonia japoska
Tajwan jako Republika Chiska

308
308
310
313
315

Cz IV
Chiska Republika Ludowa 1949-1991

319

Rozdzia 18. Ustanowienie kontroli nad pastwem i wsi


Tworzenie nowego pastwa 1949-1953
Kolektywizacja rolnictwa
Kolektywne rolnictwo w praktyce
Pocztki industrializacji
Edukacja i inteligenci
Kampania Przeciwko Prawicowcom 1957-1958

321
321
326
328
331
333
338

Rozdzia 19. Wielki Skok 1958-1960


Czynniki ta
Katastrofa z lat 1959-1960
Odrodzenie: objcie kontrol robotnikw przemysowych
Naprawa stylu pracy partyjnej i edukacja

341
341
344
347
348

Rozam chisko-radziccki
Wielki Skok jako ruch spoeczny

351
352

Rozdzia 20. Rewolucja kulturalna 1966-1976


Fundamenty
Cele i rodki Mao
Rola Armii Ludowo-Wyzwoleczej
Jak rozgorzaa Rewolucja Kulturalna
Czerwonogwardzici
Zagarnicie wadzy
Sprawy zagraniczne
Decentralizacja i Trzeci Front
Walka o sukcesj
Rewolucja Kulturalna z perspektywy czasu
Nastpstwa

355
355
357
359
361
363
365
367
369
372
373
375

Rozdzia 21. Reformy Deng Xiaopinga 1978-1988


Rehabilitacja i odbudowa partii
Rozwj rolnictwa
Rozwj przemysu
Handel zagraniczny i inwestycje
Nauka i technika
Partia i spoeczestwo
Ruch Demokratyczny
Masakra na Placu Tiananmen 4 czerwca 1989 roku

378
378
381
385
388
389
390
393
394

Epilog

399

Nota o transkrypcji i cytatach


Od wydawcy amerykaskiego
Mapy
Spis tabel
Spis map
Spis cytowanej literatury
Bibliografia wybranych publikacji w jzyku polskim
Indeks osb
Indeks terminw chiskich
Indeks autorw
Indeks nazw geograficznych

405
406
409
437
438
439
449
451
455
457
461

NARODY I C Y W I L I Z A C J E

W serii NARODY I CYWILIZACJE ukazay si:

Paul Johnson
Albert Hourani
Els Roesdahl
R. Allen Brown
John King Fairbank

HISTORIA ANGLIKW
HISTORIA ARABW
HISTORIA WIKINGW
HISTORIA NORMANW

HISTORIA CHIN. NOWE SPOJRZENIE

w przygotowaniu:

Philip Curtin i inni


Maldwyn A. Jones

HISTORIA AFRYKI

HISTORIA STANW ZJEDNOCZONYCH

Cyril Mango

BIZANCJUM

W staroytnych Chinach postrzegano wiat jako produkt wzajemnego


oddziaywania dwu dopeniajcych si ywiow, yin i yang. Yin byo
atrybutem wszystkiego, co eskie, ciemne, sabe i bierne. Yang to przymiot
mskoci, jasnoci, siy i aktywnoci. Cho oba ywioy, mski i eski,
uwaano za nieodzowne i komplementarne, jeden by ze swej natury
pasywny wobec drugiego.
%

Najwaniejszym ze wszystkich obowizkw bya lojalno. W formie


synowskiego oddania zapewniaa wadz rodzicw w rodzinie. W obrbie
pastwa lojalno zapewniaa poparcie urzdnikw dla cesarza i jego
dynastii. Idea ta zakorzenia si tak gboko w umysach, e kiedy upadaa
dynastia, jej sudzy czsto wybierali raczej mier ni suenie nowej dynastii.
(fragment ksiki)
Ksika Johna Kinga Fairbanka to niewtpliwie jedna z najlepszych, jeli nie najlepsza
historia Chin, jaka powstaa w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat. Byskotliwa, krytyczna,
dociekliwa, charakteryzujca si wietnym syntetycznym ujciem - przedstawia dzieje
tego ogromnego pastwa od chwili jego narodzin do 1989 roku. Zdaniem autora nie jest
rzecz moliw zrozumienie Chin wspczesnych bez znajomoci przeszoci tego kraju
i wiedza ta stanowi najpewniejszy fundament pizy konstruowaniu wiarygodnych
scenariuszy jego przyszoci. Fairbank stawia wiele zasadniczych pyta, dotyczcych
fenomenu cywilizacji historii Pastwa rodka. Midzy innymi, jak to moliwe, e w tym
kraju tak niewielu i tak dugo, a zarazem efektywnie rzdzio tak ogromn liczb
poddanych? Dlaczego cesarstwo, ktre jeszcze w XI i XII wieku pozostawiao za sob
w tyle Europ, w kilka wiekw pniej znalazo si w sytuacji diametralnie odmiennej?
Dlaczego, w drugiej polowie lat czterdziestych, komunici byli w stanie przej wadz
na kontynencie chiskim?
JOHN KING FAIRBANK (1907-1991) - profesor historii, legenda amerykaskiej sinologii,
twrca i dyrektor Centrum Bada nad Azj Wschodni na Uniwersytecie Hararda. By
jednym z najwybitniejszych znawcw dziejw Chin w naszym stuleciu, autorem
klasycznych ju dzi pozycji: CHINA OLD AND NEW, CHINA WATCH.

ISBN 83-85893-79-2

MA1ABUT

You might also like