Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

G. Wybrane elementy teorii grafw

W matematyce teori grafw klasyfikuje si jako ga topologii. Jest ona
jednak cile zwizana z algebr i teori macierzy. Grafy s stosowane
wspczenie w rnych dziaach nauki i techniki. Za pomoc grafw znakomicie
modeluje si i rozwizuje szeroki wachlarz zoonych problemw
ekonomicznych, tak w skali mikro- jak i makro zarzdzania. Krtki rys
historyczny rozwoju teori grafw wyglda nastpujco:

1736 Leonard Euler (uwaany za twrc teorii grafw)

1847 G.R.Kirchhoff (teoria obwodw elektrycznych)
1857 A.Cayley (chemia: izomery wglowodorw nasyconych)
1859 W.R.Hamilton
1945 i dalsze - intensywny rozwj teorii grafw (N.Deo, F.Harary) i jej
zastosowa

G.1. Co to jest graf

Figura przedstawiona na rysunku G.1. nazywa si grafem1. Wyrnione
punkty nazywaj si wierzchokami grafu (ang. vertex), za linie nosz nazw
krawdzi grafu (ang. edge). Wymagane jest, aby kada krawd i kady
wierzchoek miay swoj nazw (etykiet).

Rys. G.1. Przykad grafu liniowego

Wierzchoki grafu oznaczamy v1 ,v2 , ... ,vm . Zbir wierzchokw oznaczymy jako

V = {v1 , v2 , ... , vm } i musi to by zbr niepusty ( V ).

Krawdzie grafu oznaczamy e1 ,e2 , ... ,en . Zbir krawdzi oznaczymy jako

E = {e1 ,e2 , ... ,en } i moe to by zbr pusty.

cile graf liniowy, ale poniewa nie istniej grafy nieliniowe to mwimy krtko graf.

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

Gdy nie zachodzi obawa pomyki, etykiety wierzchokw i krawdzi mog by

liczbami naturalnymi, tj. V = {1,2 , ... ,m} oraz E = {1,2 , ... ,n} .
Dla oznaczenia grafu G moemy zapisa krtko G = (V , E ) , co oznacza, e graf G
skada si ze zbioru wierzchokw V i zbioru krawdzi E.
Dowolna krawd ek utosamia si z nieuporzdkowan par wierzchokw

(v ,v ) .
i

Wierzchoki vi oraz v j

zwizane z krawdzi ek

nazywa si

wierzchokami kocowymi krawdzi ek . O krawdzi ek mwimy, e jest ona

incydentna z wierzchokami vi oraz v j .

G.1.1. Definicja grafu

Niech V = i i = 1,2 , ... , m

bdzie dowolnym zbiorem skoczonym i

niech S oznacza zbir wszystkich (rnych) nieuporzdkowanych par (i,j)

elementw zbioru V, to znaczy S = (i , j ) i V j V . Pary (i,j) oraz (j,i)

oznaczaj:
ten sam element - dla grafu nieskierowanego lub
rne elementy - dla grafu skierowanego.
Para G = (V , E ) oraz E S nosi nazw grafu (nieskierowanego lub
skierowanego w zalenoci od definicji zbioru S).

G.1.2. Jak rysowa grafy

1. ksztat linii jest obojtny; graf musi tylko oddawa poczenia (incydencje)
pomidzy wierzchokami za pomoc krawdzi
2. przecinanie si krawdzi nie jest wierzchokiem
Na przykad grafy na rysunku G.2. s identyczne (izomorficzne) cho na pierwszy
rzut oka wydaj si rne.

Rys. G.2. Przykad grafu narysowanego na dwa sposoby

Inny przykad to odwzorowanie za pomoc grafu problemu decyzyjnego
postawionego przez L.Eulera tzw. problem mostw krlewieckich (rysunek G.3.).

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

"Krlewiec pooony po obu brzegach rzeki Pregoy i na dwch wyspach jest

poczony sieci siedmiu mostw. Naley wychodzc z dowolnego brzegu (A lub
B) odwiedzi obie wyspy (C i D), niekoniecznie raz, i powrci do punktu wyjcia
przechodzc tylko raz przez kady z 7 mostw." (L.Euler udowodni, e problem
ten nie ma rozwizania).

Rys. G.3. "Problem mostw krlewieckich"

G.2. Grafy - wybrane pojcia

G.2.1. Grafy nieskierowane
ptla wasna - krawd grafu, ktrej koce s incydentne (zwizane) z jednym
wierzchokiem (rys. G.1. - krawd e1)
krawdzie rwnolege - krawdzie incydentne do tej samej pary wierzchokw
(rys. G.1. - krawdzie e5 i e6)
graf prosty - graf bez ptli wasnych i krawdzi rwnolegych.
wierzchoek izolowany - nie posiada adnej krawdzi incydentnej do niego (rys.
G.1. - wierzchoek v6 )
stopie wierzchoka (d) - liczba krawdzi incydentnych z nim (rys. G.1. - stopie
wierzchoka v4 jest rwny 3; d=3)
graf zerowy - graf bez krawdzi ( E = )
grafy izomorficzne - grafy pokrywajce si. Warunkiem koniecznym jest:
1. taka sama liczba wierzchokw
2. taka sama liczba krawdzi
3. taka liczba wierzchokw o danym stopniu
Warunku wystarczajcego brak w teorii. Przykad grafw, ktre nie s
izomorficzne, a warunek konieczny jest speniony pokazuje rysunek G.4.. Oba
grafy nie s izomorficzne cho maj: po 6 wierzchokw, po 5 krawdzi, po 3

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

wierzchoki o stopniu 1, po 2 wierzchoki o stopniu 2 oraz po 1 wierzchoku o

stopniu 3.

Rys. G.4. Grafy pozornie izomorficzne - grafy speniajce tylko warunek

konieczny izomorfizmu

podgraf - graf g = (V ' , E' ) jest podgrafem grafu G = (V , E ) jeeli V ' V , E' E
oraz kada krawd grafu g ma te same wierzchoki kocowe jak w grafie G.

droga (acuch) - cig (skoczony) naprzemienny wierzchokw i krawdzi

rozpoczynajcy si i koczcy wierzchokami, taki e krawd jest incydentna do
wierzchokw poprzedzajcych i nastpujcych po niej (rys. G.1. - cig {v3 , e3 ,
v1 , e4 , v2 , e6 , v4 , e6 , v2 , e5 , v1})
droga otwarta - droga rozpoczynajca si i koczca rnymi wierzchokami (rys.
G.1. - cig {v5 , e7 , v4 , e2 , v3 , e1 , v3 , e2 , v4})
droga zamknita - droga rozpoczynajca si i koczca tym samym
wierzchokiem (rys. G.1. - cig {v5 , e7 , v4 , e2 , v3 , e1 , v3 , e2 , v4 , e7 , v5})
droga Eulera - droga przechodzca przez kad krawd grafu dokadnie jeden
raz (patrz: problem mostw krlewieckich)
graf Eulera - graf G = (V , E ) , w ktrym wszystkie wierzchoki s stopnia
parzystego (graf dla ktrego istnieje droga Eulera)

cieka - (droga ekstremalna) droga otwarta, w ktrej jeden wierzchoek pojawia

si tylko jeden raz; mona powiedzie, e cieka "nie przecina" samej siebie (rys.
G.1. - cig {v3 , e3 , v1 , e5 , v2 , e6 , v4})
obwd - droga zamknita, w ktrej tylko wierzchoek pocztkowy moe pojawi
si dwa razy (rys. G.1. - cig {v3 , e3 , v1 , e5 , v2 , e6 , v4 , e2, v3})
obwd Hamiltona - obwd przechodzcy przez wszystkie wierzchoki grafu (graf
przykadowy z rys. G.1.. nie ma obwodu poniewa wierzchoek v6 jest izolowany)
cieka Hamiltona - obwd Hamiltona z usunit krawdzi
graf spjny - graf jest spjny jeeli midzy kad par wierzchokw istnieje
przynajmniej jedna cieka
drzewo - graf spjny bez obwodw
przekrj - kady zbir krawdzi grafu spjnego, ktrego usunicie powoduje, e
graf staje si niespjny. Graf z rys. G.1.. nie jest spjny ze wzgldu na izolowany
wierzchoek v6. Usunicie wierzchoka v6 prowadzi do grafu spjnego. W takim

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

nowym grafie przekrojem jest np. zbir krawdzi {e3, e6}. Usunicie krawdzi e3
oraz e6 powoduje powstanie niespjnoci. Inne przekroje to: {e2, e6} oraz {e2, e4,
e5}.

G.2.2. Macierzowy zapis grafu nieskierowanego

macierz incydencji - grafu G = (V , E ) o m wierzchokach i n krawdziach to

[ ]

macierz A mxn = aij gdzie

aij = 1 jeeli krawd ej jest incydentna z wierzchokiem vi
aij = 0 w przeciwnym wypadku
Wasnoci macierzy incydencji:
1. liczba jedynek w kadej kolumnie = 2
2. liczba jedynek w wierszu = stopie wierzchoka
3. wiersz z zerami to wiersz wierzchoka izolowanego
4. krawdzie rwnolege maj identyczne kolumny
5. jeeli graf G jest niespjny to mona podzieli macierz A na niezalene
bloki diagonalne (po odpowiednim uporzdkowaniu wierszy i kolumn)
6. rz A=m-1

macierz przylegoci - grafu G = (V , E ) o m wierzchokach i n krawdziach to

[ ]

macierz kwadratowa stopnia m A m = aij gdzie

aij = 1 jeeli wierzchoki vi oraz vj czy krawd
aij = 0 w przeciwnym wypadku
Wasnoci macierzy przylegoci:
1. liczba jedynek w wierszu (kolumnie) = stopie wierzchoka
2. wiersz (kolumna) z samymi zerami = wierzchoek izolowany
3. aii0 ozacza ptl wasn wierzchoka vi

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

Przykad

Rys. G.5. Graf nieskierowany do ilustracji zapisu macierzowego

Macierze incydencji i przylegoci grafu z rysunku G.5. s nastpujce

A 6x9

1
1

0
=
0
0
0

1 0 0 0 0 0 0 0
0 1 1 0 0 0 0
1 1 0 1 1 0 0
0 0 1 1 0 1 1
0 0 0 0 1 1 0
0 0 0 0 0 0 1

0
1

A 6x6

0
1

1
=
0

0
0

1 1 0 0 0

0 1 1 0 0

1 1 0 1 1
0 1 1 0 1

0 0 1 1 0
1 0 1 1 0

G.2.3. Grafy skierowane i sieci

graf skierowany (zorientowany) - graf G = (V , E ) , w ktrym za pomoc
odwzorowania przeksztaci mona kad krawd ek , zwizan z
wierzchokami vi oraz vj , w uporzdkowan par wierzchokw (vi ,vj). O
wierzchoku vi mwimy, e krawd ek jest incydentna z wierzchoka vi ,
natomiast o wierzchoku vj mwimy, e krawd ek jest incydentna do
wierzchoka vj .

krawd skierowana (uk) - krawd w grafie skierowanym

wierzchoek pocztkowy krawdzi (rdo krawdzi) - wierzchoek dla ktrego
krawd ek = (vi ,vj) jest incydentna z wierzchoka (vi)
wierzchoek kocowy krawdzi (odpyw krawdzi) - wierzchoek dla ktrego
krawd ek = (vi ,vj) jest incydentna do wierzchoka (vj)
stopie wejciowy wierzchoka ( d v+j ) - liczba krawdzi incydentnych do
wierzchoka vj

stopie wyjciowy wierzchoka ( d vj ) - liczba krawdzi incydentnych z

wierzchoka vj

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

wierzchoek izolowany - wierzchoek, dla ktrego stopie wejciowy i stopie

wyjciowy s rwne zero
uki rwnolege (krawdzie skierowane rwnolege) - krawdzie grafu
skierowanego odwzorowane za pomoc tej samej uporzdkowanej pary
wierzchokw
sie - graf skierowany (zorientowany), bez ptli wasnych i ukw rwnolegych
(tj. graf prosty), bez wierzchokw izolowanych oraz obwodw skierowanych, w
ktrym z kadym ukiem ek zwizana jest pewna nieujemna liczba
zrdo sieci - wierzchoek (vj) o zerowym stopniu wejciowym ( d v+j = 0 )
odpyw sieci - wierzchoek (vj) o zerowym stopniu wyjciowym ( d vj = 0 )
sie zredukowana - sie o jednym rdle i jednym odpywie
Pojcia drg, cieek, itd. s analogiczne jak w grafie nieskierowanym.
Definiujc te pojcia naley pamita, e krawdzie grafu s skierowane, tj. para
(vi ,vj) odpowiada zupenie innej krawdzi ni para (vj ,vi)

G.2.4. Macierzowy zapis grafu skierowanego

macierz incydencji - grafu skierowanego G = (V , E ) o m wierzchokach i n

[ ]

krawdziach (ukach) to macierz A mxn = aij gdzie

aij = 1 jeeli krawd ej jest incydentna z wierzchoka vi
aij = 1 jeeli krawd ej jest incydentna do wierzchoka vi
aij = 0 w pozostaych przypadkach
Wasnoci macierzy incydencji grafu skierowanego:
1. stopie wejciowy wierzchoka jest rwny liczbie "-1" w wierszu
2. stopie wyjciowy wierzchoka jest rwny liczbie "1" w wierszu
3. liczba jedynek w kadej kolumnie = 2
4. liczba jedynek w wierszu = stopie wierzchoka
5. wiersz z zerami to wiersz wierzchoka izolowanego
6. krawdzie rwnolege maj identyczne kolumny
7. jeeli graf G jest niespjny to mona podzieli macierz A na niezalene
bloki diagonalne (po odpowiednim uporzdkowaniu wierszy i kolumn)
8. suma elementw w kolumnie jest rwna zero
9. rz A=m-1

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

macierz przylegoci - grafu G = (V , E ) o m wierzchokach i n krawdziach to

[ ]

macierz kwadratowa stopnia m A m = aij gdzie

aij = 1 jeeli wierzchoki vi oraz vj czy uk (vi , vj)
aij = 0 w przeciwnym wypadku
Wasnoci macierzy przylegoci:
1. liczba "1" w wierszu = stopie wyjciowy wierzchoka
2. liczba "1" w kolumnie = stopie wejciowy wierzchoka
3. wiersz z samymi zerami = wierzchoek typu odpyw
4. kolumna z samymi zerami = wierzchoek typu rdo
5. wiersz (kolumna) z samymi zerami = wierzchoek izolowany
6. aii0 ozacza ptl wasn wierzchoka vi
7. jeeli numeracja wierzchokw sieci jest taka, e dla kadego uku (vi,vj)
numer wierzchoka vi< vj i jednoczenie macierz przylegoci jest macierz
trjktn doln, to graf skierowany nie posiada obwodw skierowanych

Przykad

Rys. G.6. Graf skierowany do ilustracji zapisu macierzowego

Macierze incydencji i przylegoci grafu z rysunku G.6. s nastpujce

A 6x9

1 1 0 0 0 0 0 0 0
1 0 1 1 0 0 0 0 0

0 1 1 0 1 1 0 0 0

=
0 0 0 1 1 0 1 1 0
0 0 0 0 0 1 1 0 1
0 0 0 0 0 0 0 1 1

A 6x6

0
0

0
=
0
0
0

1 1 0 0 0

0 1 1 0 0

0 0 0 1 1
0 0 0 0 1

0 0 0 0 0
0 0 1 1 0

G.2.5. Numerowanie wierzchokw grafu skierowanego

Opisane dalej postpowanie realizuje numeracj wierzchokw grafu
skierowanego wedug zasady narastania numerw, tj. dla kadego uku (vi,vj)
numer wierzchoka vi<vj .Opisane postpowanie wykrywa jednoczenie
ewentualne obwody skierowane w grafie.

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

Krok 1 Przyjmij k=1

Krok 2 Znajd niezaetykietowany wierzchoek o zerowym stopniu wejciowym i
przypisz mu etykiet k. Jeeli taki wierzchoek nie istnieje to id do kroku 4.
Krok 3 Ustaw k=k+1 i przejd do kroku 2.
Krok 4 Jeeli wszystkie wierzchoki s zaetykietowane to koniec postpowania;
jeeli nie to id do kroku 5.
Krok 5 Jeeli stopie wyjciowy kadego zaetykietowanego ju wierzchoka nie
jest rwny zero to usu wszystkie uki incydentne z kadego zaetykietowanego
wierzchoka i przejd do kroku 2. Jeeli s niezaetykietowane wierzchoki i
jednoczenie stopie wyjciowy kadego zaetykietowanego wierzchoka jest
rwny zeru to w sieci istnieje cykl (obwd skierowany) - koniec postpowania.
Przykad

Rys. G.7. Graf do ilustracji algorytmu numerujcego wierzchoki

Tabela G.1. Numeracja wierzchokw grafu z rysunku G.7.
nadany
numer

stopie wierzchoka w
kolejnych iteracjach

e1 e2 e3 e4 e5 e6 e7 e8 e9 wierzchoka

II III IV V VI

0 0 0 -1 -1 0 1 1 0
0 -1 -1 0 1 1 0 0 0
1 1 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 -1 -1
-1 0 1 1 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 -1 -1 0 1

2
2
0
2
1
2

2
1
x
2
0
2

4
3
1
6
2
3

1
0
x
2
x
2

0
x
x
2
x
1

x
x
x
1
x
0

x
x
x
0
x
x

Kolejne iteracje numerowania wierzchokw grafu z rysunku G.7. byy

nastpujce.
1. W iteracji I zerowy stopie wejciowy mia wierzchoek . Otrzyma on nr 1 i
wykrelono kolumny e1 i e2 .
2. W iteracji II zerowy stopie wejciowy mia wierzchoek . Otrzyma on nr 2 i
wykrelono kolumny e3 i e4 .
3. W iteracji III zerowy stopie wejciowy mia wierzchoek . Otrzyma on nr 3 i
wykrelono kolumny e5 i e6 .

 Marek Miszczyski KBO U.

Wybrane elementy teorii grafw

10

4. W iteracji IV zerowy stopie wejciowy mia wierzchoek . Otrzyma on nr 4

i wykrelono kolumny e7 i e8 .
5. W iteracji V zerowy stopie wejciowy mia wierzchoek . Otrzyma on nr 5 i
wykrelono kolumn e9 .
6. Wierzchoek dosta automatycznie nr 6 po wykreleniu wszystkich kolumn
macierzy incydencji A.

Literatura
[1] Narshing DEO, "Teoria grafw oraz jej zastosowanie w technice i
informatyce", PWN, Warszawa, 1980, Seria: Biblioteka Naukowa Inyniera
[2] Robert S.GARFINKEL, George L.NEMHAUSER, "Programowanie
cakowitoliczbowe", PWN, Warszawa, 1978, Seria: Biblioteka Naukowa
Inyniera

Spis treci dodatku G

G. Wybrane elementy teorii grafw.................................................................................................... 1
G.1. Co to jest graf ........................................................................................................................ 1
G.1.1. Definicja grafu .............................................................................................................. 2
G.1.2. Jak rysowa grafy ......................................................................................................... 2
G.2. Grafy - wybrane pojcia................................................................................................... 3
G.2.1. Grafy nieskierowane ..................................................................................................... 3
G.2.2. Macierzowy zapis grafu nieskierowanego .................................................................... 5
G.2.3. Grafy skierowane i sieci................................................................................................ 6
G.2.4. Macierzowy zapis grafu skierowanego ......................................................................... 7
G.2.5. Numerowanie wierzchokw grafu skierowanego.................................................................... 8
Literatura............................................................................................................................................. 10
Spis treci dodatku G .......................................................................................................................... 10