WARSZAWA OKIEM WIENIAWY WIENIAWA OKIEM WARSZAWY

KRYSTYNA NIEDZIAEK
III ROK FP
Nr albumu: 41186

I.

WSTP
Bolesaw Wieniawa Dugoszowski y 61 lat. Prba spisania jego biografii musi dotkn

wielu wydarze politycznych i kulturalnych. By kawalerzyst, poet, doktorem nauk

medycznych, tumaczem, wsptwrc paryskiego koa Artystycznego, potem pomysodawc
Szopki Warszawskiej. Piastowa urzd adiutanta u boku ma opatrznociowego Jzefa
Pisudskiego, ktry nigdy nie ukrywa swej wielkiej przyjani dla oddanego pomocnika.
Mwi, e w wojsku mona robi czasem gupstwa, ale nigdy wistw, natomiast w polityce
odwrotnie wistwa czasem mona, ale gupstw - nie. Mimo, i unika funkcji
politycznych,zosta mianowany ambasadorem RP w Rzymie, jednodniowym prezydentem
po wybuchu wojny, ambasadorem RP na Kubie. Ostatniego urzdu ju nie obj.
W obliczu tak bogatego yciorysu trudno kusi si o napisanie dobrej biografii w ramach 20
stron maszynopisu. Nawet Kawalerii Polskiej, przy zachowaniu zwizego, wojskowego

stylu, zajo to stron 12. Przy czym proste kalendarium absolutnie nie oddaje prawdy o tym
nadzwyczaj inteligentnym, penym ycia, obdarzonym wyjtkowym poczuciem humoru
czowieku. Wiele prac zostao powiconych sylwetce Wieniawy na koniu i z szabl w doni.
Jego tragiczna mier odbia si gonym echem wrd historykw. Dla mnie najwaniejszy
okres jego ycia to okres warszawski. Umieszczam go w centrum ycia Wieniawy nie tylko
ze wzgldu na chronologi. Wydaje mi si, e zacigna dug u tego bojownika o wolno.
Zarazem staa si smutnym wstpem do jego zmierzchu.
W ten sposb de facto praca moja bdzie miaa dwch bohaterw, ktrzy przygldali si sobie
nawzajem z rwnym zainteresowaniem. Sprbuj zderzy ze sob dwa spojrzenia na
Warszaw obiektywne i z subiektywnego punktu widzenia Wieniawy. Warszaw rozumian
tu jako centrum wydarze politycznych i kulturalnych, nie jako historyczn jednostk
administracyjn. Warszaw jako miejsce spotka konkretnych ludzi, miejsce, gdzie wayy
si losy Polski. Sprbuj take podejrze Wieniaw okiem wspczesnych mu Warszawiakw,
ktrzy widzc go na Nowym Miecie czy na Krakowskim, wiecznie ogldali si za tym
przystojnym kawalerzyst w niemal teatralnym mundurze. Ujcie to poprzedz zarysem
biografii, ktry pozwoli lepiej zorientowa si w charakterze opisywanej postaci.

II.

ZARYS BIOGRAFII

POCZTKI
Korzenie Bolesawa Wieniawy Dugoszewskiego zapuszczone s nie tylko w pikn ziemi
sdeck u stp gr beskidzkich, ale tkwi przede wszystkim w tradycji narodowo
wyzwoleczej. Zaangaowanie pradziada w walki u boku Napoleona, dziadka w powstaniu
listopadowym oraz ojca w styczniowym niejako wyznaczyy kierunek rozwoju modego
Galicjanina - Polaka. Przyszed on na wiat 21 lipca 1881 roku w Maksymwce
(Majchrowski podaje wprawdzie dat 22 lipca, z zastrzeeniem, e jest ona zrnicowana w
zalenoci od dokumentu. Za Tadeuszem Wittlinem podaj dzie 21 VII, ufajc, i przez kilka
lat dzielcych napisanie obu prac, zdoa on dotrze do jednoznacznego i w peni
wiarygodnego przekazu). Ojciec Bolesawa pracowa wwczas nad budow kolei w tych
wanie okolicach, marzc o zakupie majtku w Bobowej. Osiedli si tam z on (Jzef, z
domu Struszkiewicz) i czwrk dzieci (Teofilem, Kazimierzem, Bolesawem i Zofi;
najstarszy syn, Adam, zmar w dziecistwie), gdy Bolek mia 6 lat. Przemony wpyw na
przyszego uana wywar byy powstaniec i uczestnik kampanii wgierskiej Pan
Daszkiewicz. To on zaszczepi w malcu mio do koni (cho jak wynika z relacji Ireny
2

Bokiewucz przytoczonej przez Majchrowskiego, nawet eska linia rodu Dugoszowskich

przejawiaa kawaleryjsk fantazj).
Czas nauki spdzi Bolesaw midzy Bobow, gdzie wraca na wakacje, a Lwowem, w
ktrym przez pewien czas pobiera nauki gimnazjalne. Po licznych perypetiach zoy w
kocu egzamin maturalny w CK Gimnazjum Wyszym w Nowym Sczu (im. Jana Dugosza,
ktrego legenda rodzinna zwyka wiza z Dugoszowskimi), jako jedyny w danym roku
(1900) eksternista. Sytuacja naukowa zmienia si podczas studiw medycznych we Lwowie
mody Wieniawa osiga znakomite wyniki na Uniwersytecie Jana Kazimierza (a ilo godzin
zaj tygodniowo wynosia okoo 35!). Czas wolny spdza student w wybitnym gronie
najwikszych literatw Modej Polski (Jan Kasprowicz, Leopold Staff, Tadeusz Miciski,
Stanisaw Przybyszewski, Stanisaw Wyspiaski, Kornel Makuszyski, Karol Irzykowski,
Jerzy uawski). Spotyka si z nimi w sawnym lokalu Schneidera, gdzie, jak podkrelaj
badacze, stroni od alkoholu, zatracajc si w dyskusjach na temat wspczesnej literatury i
sztuki (malarstwo, teatr to ulubione dziedziny). Na akademickiej zabawie Dugoszowski
pozna Mari Balastis crk profesora prawa cywilnego i rektora Uniwersytetu
Lwowskiego. Wkrtce zapada decyzja o lubie. Szybko jednak zostaa ona odwoana za
spraw znajomoci przystojnego, jeszcze kawalera ze Stefani Calvas. W 1906
Dugoszowski zmieni stan cywilny i rozpocz u boku maonki spokojne (jake sprzeczne z
jego natur) ycie midzy prac (jako specjalista okulista, chirurg asystowa dwm
profesorom) a domem.
PARY
Wkrtce ten dom zosta przeniesiony do Parya mekki artystycznego ycia, gdzie Stefania
nadal uczya si piewu pod kierunkiem Jana Reszke, za Bolesaw powici si studiom
malarskim i literackim. Midzy innymi przekada na jzyk polski literatur francusk
(Spleen Baudelairea w tumaczeniu Wieniawy jest dzi znany chyba caej polskiej
modziey) i angielsk. Nalea do grona zaoycieli Towarzystwa Artystw Polskich w
Paryu (1911) stanowicego wany orodek kulturalny emigracji, instytucji samopomocy oraz
szerzcej kultur i sztuk. Na onie tego towarzystwa narodzia si idea bodaj pierwszego
polskiego kabaretu emigracyjnego: stworzonej na wzr krakowskiego Zielonego balonika,
Szopki paryskiej. W tym samym czasie Jzef Pisudski znany ju dziaacz socjalistyczny,
zaczyna organizacj legalnych struktur wojskowych. Angaowa do Zwizku Strzeleckiego
studentw, modzie szkoln i robotnicz, seminaria nauczycielskie. Wielu modych
wyemigrowao z dawnych terenw polskich, gdzie nie mogli swobodnie studiowa. Dlatego
3

sowa polskiej komendy docieray take za granic. W styczniu 1914 roku Pisudski przyby
do Parya i zelektryzowa grup Polakw, przygotowujcych si od pewnego czasu do
podjcia dziaa zbrojnych. Przemowa wygoszona w mieszkaniu malarza Stanisawa
Smoguleckiego o koniecznoci przygotowania polskich kadr wojskowych w obliczu
zbliajcego si konfliktu oraz odczyt wygoszony w Salle de la Societe de Geographie
wywary ogromny wpyw na Wieniaw. Odtd w paryski lekkoduch przemieni si we
wzorcowego patriot wspzaoyciela Koa nauki Wojskowej (przyczonego do
Strzelca), amatora musztry i wicze prowadzonych przy pomocy kijw na sznurku, ktre
wkrtce zastpia prawdziwa bro.
BELINIACY
Trwajcy latem 1914 r. wzrost napicia midzynarodowego spowodowa, e polskie
organizacje militarne podjy wzmoone wysiki celem wystawienia w razie wojny moliwie
licznych oddziaw. Wielu czonkw Strzelca opucio Francj i udao si do Galicji. Wrd
nich znalaz si take Dugoszowski, ktry w lipcu powrci do rodzinnego domu w Bobowej.
Zabjstwo arcyksicia Ferdynanda (austro - wgierskiego nastpcy tronu) i zwizane z tym
wypowiedzenie przez Austro - Wgry wojny Serbii, wywoao lawin wypadkw, ktre w
krtkim czasie doprowadziy do wybuchu wojny wiatowej (28 VII 1914 r.). Jeszcze w lipcu
Pisudski wyda pierwsze rozkazy mobilizacyjne. Czonkowie Zwizku Strzeleckiego mieli
si stawi w krakowskich Oleandrach celem formowania oddziaw. Dugoszowski po
dotarciu do Oleandrw obra sobie pseudonim Wieniawa, ktry potem, tak jak u wielu
legionistw, sta si czonem jego nazwiska. Nawiza w ten sposb do tradycji
heraldycznych swego rodu. Skierowany zosta do 2. plutonu 2. kompanii szkoy Zwizku
Strzeleckiego, gdzie przebywa tylko przez pierwsze trzy dni sierpnia.
Wkrtce do Oleandrw przybya pkompania Polskich Druyn Strzeleckich. Z tak
powstaego zgrupowania utworzona zostaa 1. Kompania Kadrowa w sile 160 ludzi.Trzy dni
po sformowaniu, tj. 6 sierpnia, o godz. 3.30 wyruszya do Krlestwa Kongresowego z
zadaniem wywoania tam powstania. Mimo niepowodzenia tego przedsiwzicia,
spowodowanego nieufnym przyjciem kadrowiakw przez ludno kongreswki, nie
zaprzestano rozwijania oddziaw strzeleckich (nastpnie Legionw). Do koca sierpnia w
ich szeregach znalazo si 3000 ludzi.
W pocztkowym okresie walk organizowana bya midzy innymi polska kawaleria, na ktrej
czele sta Wadysaw Pramowski "Belina". 10 sierpnia Wieniawa porzuci sub w
piechocie i zosta kawalerzyst, tego te dnia mianowany zosta kapralem i na
4

zarekwirowanym we Wodzisawiu kasztanie wyruszy do Chcin na swj pierwszy patrol. Po

dotarciu do celu uani rozbili rosyjskie wizienie i uwolnili dwch winiw politycznych. 12
sierpnia Dugoszowski przeszed chrzest ognia. Miao to miejsce, gdy patrol, w ktrym
uczestniczy, zaj Kielce, by po zluzowaniu przez piechot podj dziaania majce na celu
rozpoznanie obszarw na pnoc i wschd od miasta. W ich trakcie polscy kawalerzyci
zostali ostrzelani przez nieprzyjaciela z miejscowoci Szydwek, na co odpowiedzieli
ogniem i natarli w spieszeniu na wie, zmuszajc nieprzyjaciela do jej opuszczenia. Nastpnie
w Domaszewiczach zaatakowali w szyku konnym rosyjski pluton kawalerii, ktry wycofa si
bez walki pod oson silniejszego oddziau. Po tym wydarzeniu kawalerzyci powrcili do
Kielc, gdzie okoo godz. 14.00 przyby Pisudski wraz z baonem piechoty, ktry rozlokowa
si w pobliu dworca, majcego stanowi punkt oporu przeciw spodziewanemu atakowi.
Uani nie zatrzymali si tam jednak. Strudzeni postanowili zje obiad w kieleckim Bristolu.
Podczas posiku rozpoczo si rosyjskie natarcie na dworzec kolejowy. Do miasta wkroczyy
dwa rosyjskie szwadrony wzmocnione samochodem z karabinem maszynowym. Prba
zaskoczenia nie powioda si jednak, a to gwnie w wyniku nieudolnoci obsugi rosyjskiego
karabinu maszynowego i zdyscyplinowaniu jakim wykazali si niedowiadczeni jeszcze
przecie polscy onierze. Nieprzyjaciel zosta odparty, a oddzia kawalerii wzi udzia w
walce, pocigu do granic miasta i ubezpieczeniu wylotw z Kielc. Udaremnienie prby
opanowania Kielc przez zaskoczenie nie zadecydowao jednak o utrzymaniu pozycji.
Informacje pozyskane dziki dziaaniom rozpoznawczym i od oddziaw austriackich
wymusiy opuszczenie ich jeszcze tego samego dnia wieczorem.
W toku trwania tzw. kampanii kieleckiej patrol Beliny prowadzi dziaania rozpoznawcze i
osonowe biorc udzia w walkach o Chciny i Jdrzejw. Podczas jednego z wielu patroli, w
dniu 18 sierpnia, Wieniawa znalaz si w Olborku, miejscu zamieszkania Henryka
Sienkiewicza. Przebieg spotkania z noblist oraz fakt kto waciwie rozmawia z
Sienkiewiczem, Wieniawa czy Belina, wobec sprzecznych informacji trudne s dzi do
ustalenia. Dnia nastpnego kawalerzyci skierowani zostali do Kielc, gdzie nie stwierdzili
obecnoci nieprzyjaciela. 22 sierpnia wraz z pozostaymi oddziaami grupy Pisudskiego
ponownie wkroczyli do tego miasta. Tymczasem, dnia 20 sierpnia, Wieniawa awansowany
zosta do stopnia wachmistrza. Po osigniciu wystarczajcego ku temu stanu liczbowego
sformowano 1. Szwadron Uanw Legionw Polskich .
W dniach 29 sierpnia - 1 wrzenia pluton w ktrym suy Wieniawa wykona rozpoznanie
ktrego trasa biega przez Mniw - Smykw - arw - Parady. Uani pokonali tras dugoci
140 km. W dniu 5 wrzenia oddziay legionowe skaday przysig, rota mwia midzy
5

innymi o wiernej subie u boku pastw centralnych. By unikn takiej jej formy Belina
podzieli swj oddzia na patrole, ktre rozesa w teren. Dnia 10 wrzenia legionici pod
naporem nieprzyjaciela musieli ponownie opuci Kielce i wycofa si w kierunku Wisy.
Kawaleria prowadzia dziaania osonowe i rozpoznawcze. Po dotarciu na prawy brzeg Wisy
oddzia kawalerii zosta oddany do dyspozycji austro - wgierskiego 1. Korpusu, a nastpnie
wyczony z Legionw. Kawalerzyci powrcili pod rozkazy Pisudskiego dopiero 30
padziernika w reniawie, po tym jak Belina zama rozkaz austriacki i samowolnie opuci
pozycje.
Kolejne walki kawalerzyci podjli 9 listopada, w walkach o Ulin. Tam Wieniawa stan na
czele 10 - cio osobowego patrolu z rozkazem zbadania przebiegu frontu austiackiego. Uani
natknli si na przewazajce siy kawalerii sowieckiej, pod ktrej naporem wycofywali si,
tak jednak, by da pozostaym oddziaom czas na przygotowanie obrony. W walkach o Ulin
Rosjanie zostali odparci.
6 grudnia 1914 r. miao miejsce starcie kawalerii legionowej z Rosjanami pod
Marcinkowicami. Doszo do niego po tym, jak cztery plutony kawalerii przekroczyy most na
Dunajcu. Spieszony pluton Wieniawy zaj pozycje do natarcia na prawo od mostu, ze
wzgldu jednak na przewag nieprzyjaciela wspartego przez artyleri, nie by w stanie
przeama nieprzyjacielskiej obrony. Belina, widzc e wkrtce moe zosta odcity,
zarzdzi odwrt za rzek. Kawalerzyci zostali zmuszeni do odwrotu wpaw pod ogniem.
Dugoszowski zachowujc zimn krew nie dopuci do rozproszenie oddziau. Najpierw
zebra swj plutonu i skierowa go w bezpieczne miejsce, sam za pozosta na brzegu rzeki
zbierajc pozostae pododdziay i organizujc ich uporzdkowany odwrt. Z ostrzeliwanej
pozycji wycofa si jako ostatni. Czyn ten sta si jedn z podstaw do nadania mu w 1921 r.
Krzya Orderu Virtuti Militari.
W kwietniu Wieniawa zosta oddelegowany do Radomska w celu udzielenia pomocy w
organizowaniu 4. pp. i szwadronu uanw. Szwadron ten zosta wkrtce powierzony jego
dowdztwu. Prowadzi take wykady na kursie ideowo - politycznym dla ochotnikw do 1.
Brygady. W maju na wezwanie Pisudskiego powrci do macierzystego oddziau na dawne
stanowisko dowdcy plutonu. Miao to zwizek z przerwaniem frontu pod Gorlicami i
ofensyw pastw centralnych. Rosjanie wycofali si znad Nidy. W konsekwencji 11 maja
Legiony rozpoczy dziaania majce na celu opanowanie opuszczonego terenu. Kawaleria
rozpocza patrolowanie przeciwlegego brzegu rzeki. Nastpi okres walk, podczas ktrych
teren przechodzi z rk do rk, jazda odgrywaa wic w nich istotn rol. 26 maja linia frontu
ponownie si ustabilizowaa i uani na prawie miesic powrcili do suby cznikowej
6

wykorzystujc wolny czas na szkolenie. W okresie tym stacjonowali w Domaradzicach. Walki

pozycyjne trway do 22 czerwca, w dniu tym kawaleria znowu zostaa skierowana do dziaa
rozpoznawczych, w ktrych uczestniczya do 30 czerwca. W midzyczasie, pod koniec maja,
Dugoszowski wezwany zosta do sztabu 1. Brygady, gdzie podczas zebrania oficerw zabra
gos w sprawie stosunku 1. Brygady do Naczelnego Dowdztwa austriackiego
(Armeeoberkommando - AOK). Rwnie wwczas otrzyma zadanie obserwacji ssiadujcej
brygady austriackiej, Pisudski nie ufa bowiem Austriakom. 6 czerwca Wieniawa powrci do
Domaradzic, gdzie z rozkazu Beliny wszed w skad komisji przygotowujcej regulamin
kawalerii, na jej czele sta Stanisaw Skotnicki "Grzmot".
Po opuszczeniu 22 czerwca Domaradzic, szw. w ktrym znajdowa si pluton Wieniawy
podzielono na trzy podjazdy. Skierowane one zostay przez Lisw na miejscowoci Kunice i
Bidziny celem ich rozpoznania. W dniach 23 - 24 czerwca o te ostatnie miejscowoci
kawaleria stoczya cikie walki. Pluton Wieniawy odznaczy si podczas ich trwania
pieszym natarciem uwieczonym wziciem 60 jecw, do ktrego rozkaz zosta wydany
samorzutnie przez Dugoszowskiego.
Dnia 13 sierpnia na rozkaz Pisudskiego mia tymczasowo porzuci sub w kawalerii i
towarzyszy mu w oficjalnie zdrowotnej, a nieoficjalnie w politycznej, miesicznej wizycie w
Warszawie. Dugoszowski pojecha tam w charakterze oficera ordynansowego Komendanta,
co mona przyj za dat rozpoczcia funkcji adiutanta (dokadna data objcia adiutantury
jest trudna do ustalenia). W Warszawie odbyo si spotkanie przedstawicieli obozu
niepodlegociowego, zapada na nim decyzja, e wobec de Austriakw do cisego
podporzdkowania Legionw lub zredukowania ich liczebnoci, zostanie wstrzymany do nich
werbunek przy rwnoczesnej rozbudowie tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej.
Po powrocie wbrew wczeniejszym planom Wieniawa nie wrci ju do macierzystego
oddziau. Odtd rozpocz u boku Pisudskiego prac w sztabie 1. Brygady, miaa ona nie
tylko charakter wojskowy, ale i polityczny oraz konspiracyjny, angaowa si bowiem
znacznie w dziaalno POW. Dugoszowski uczestniczy czsto w podrach Komendanta
oraz w wielu misjach kurierskich, w ktre by wysyany jako czonek najbardziej zaufanego
grona oficerw. Midzy Pisudskim i Wieniaw mimo rnicy wieku zrodzi si z czasem
rodzaj przyjani. Wyrazem tego byo wsplne spdzenie wit Boego Narodzenia 1915 r.
oraz to, e gdy po przebyciu cikiej choroby Pisudski (dotychczas protestant) postanowi
powrci na ono kocioa katolickiego, jednym ze wiadkw (obok Kazimierza
Sosnkowskiego) by wanie Dugoszowski. Wielkanoc 1916 r. Wieniawa spdzi z przyszym
Marszakiem w Bobowej.
7

Dnia 4 lipca 1916 r. rozpocza si rosyjska ofensywa. Trzydniowy bj pod Kostiuchnwk

by kolejnym w ktrym Wieniawa odznaczy si na polu walki. Wskutek ognia artyleryjskiego
na pozycjach Legionw cakowicie zostaa zniszczona czno telefoniczna, ktrej brak
wymusza komunikowanie si z pierwszoliniowymi oddziaami za pomoc gocw.
Szczeglnie trudne okazao si dotarcie do 5. pp., czego nie dokona aden z wysyanych
przez Pisudskiego cznikw. W takiej sytuacji zdecydowa on o skierowaniu tam swojego
adiutanta. Wieniawa nie tylko zdoa dostarczy rozkazy na pierwsz lini i przynie
meldunek sytuacyjny, ale take wkrtce potem dokona tego ponownie dostarczajc, w
momencie, gdy Rosjanie ju niemal otoczyli bronicy si na tzw. Polskiej Grze 5. pp.,
rozkaz opuszczenia pozycji. Czyn ten sta si kolejn podstaw do nadania mu Virtuti
Militari.
Tymczasem zaostrza si konflikt Pisudskiego z Austriakami, ktrzy zwlekali z powoaniem
polskich wadz. W skutek tego pod koniec lipca 1916 r. Pisudski poda si do dymisji. Jej
udzielenie i utworzenie z Legionw Polskiego Korpusu Posikowego, pocigno za sob
podania o dymisje wikszoci onierzy 1. i 3. Brygady oraz 1. Dywizjonu Artylerii.
Dokument o przemianowaniu Legionw na PKP nie wszed jednak w ycie, a akt 5 listopada
umierzy na jaki czas konflikt. Pisudski wyda rozkaz wycofania zoonych dymisji.
Legiony przeszy do dyspozycji Niemcw, ktrzy, chcc dysponowa polsk armi, musieli
wyda zgod na dziaalno polityczn. Wkrtce jednak doszo i do konfliktu z Niemcami,
prbujcymi w oparciu o powoan Tymczasow Rad Stanu zorganizowa Polnische
Wehrmacht. W zaistniaej sytuacji Pisudski zakaza POW udziau w tym przedsiwziciu i
przeszed do opozycji wobec Niemcw.
W midzyczasie, dnia 22 I 1917 r., Wieniawa jako jedyny oficer 1. pu. Leg. zosta powoany
na prowadzony przez Niemcw kurs sztabu generalnego i adiutantury, ukoczy go, jednak
nie wzi udziau w jego planowanej czci praktycznej, poniewa Niemcy zrezygnowali ze
szkolenia polskich oficerw. 1 kwietnia zosta skierowany do Ostroki, gdzie zasta go
kryzys przysigowy, zwizane z nim wystpienie Pisudskiego z Tymczasowej Rady Stanu (2
VII 1917 r.) i rozam w Legionach (1. i 3. Brygada odmwia zoenia przysigi, uczynia to
natomiast 2. Brygada). Zgodnie z instrukcj, jak otrzymali polscy onierze, zadali oni
dymisji lub przeniesienia do wojska austriackiego. Niemcy odpowiedzieli na to
internowaniem onierzy i oficerw. Wieniawa, ktry take odmwi zoenia przysigi
pozosta na razie przy puku jako dowdca 2. dyonu, a potem zastpca dowdcy puku. 18
sierpnia samowolnie obj dowdztwo puku, ktry przyj nazw 1. Puku Uanw Wojsk
Polskich im. Jzefa Pisudskiego. Ju jednak 19 sierpnia na skutek dziaa wrogiej
8

Pisudskiemu Komendy Legionw, Dugoszowski zosta zwolniony z Legionw, wcielony do

armii austriackiej, zdegradowany do stopnia szeregowego i osadzony na dwa tygodnie w
wizieniu. Opuci je 2 IX 1917 r. i t dat podawa potem jako dzie wystpienia z
Legionw.
Po wcieleniu do wojska austriackiego Wieniawa zosta wysany do Nowego Scza gdzie
przez pewien czas, by unikn suby, symulowa chorob. Pozwolio mu to pozosta w
Krakowie i pracowa przez jaki czas w POW. Dopiero jesieni zosta skierowany do suby
wojskowej uywajc jednak znajomoci zdoa unikn wysania na front i dosta si do pracy
w szpitalu w Nowym Sczu. Sam wspomina, i nie majc dostatecznych umiejtnoci
kierowa si zasad "przede wszystkim nie szkodzi", a praktyk stara si ograniczy do
pomocy polskim onierzom w przeduaniu kuracji. Wkrtce przeniesiono go do Cieszyna na
stanowisko ordynatora oddziau chorb wewntrznych w tamtejszym szpitalu Wojskowym.
Praca ta umoliwia mu dziaanie w POW, w ktrej prawdopodobnie na pocztku grudnia
1917 r. zosta czonkiem Komendy Gwnej.
Wczesn wiosn 1918 r. Dugoszowski na rozkaz kierujcego POW Rydza - migego
zdezerterowa z wojska austro - wgierskiego. W tym okresie znacznie wzmoga si
aktywno pisudczykw w rewolucyjnej Rosji, co zwizane byo z moliwoci utworzenia
tam oddziaw polskich. Wobec sporw z Austriakami i Niemcami pojawia si te
konieczno kontaktu z Jzefem Hallerem - dowdc 2. Brygady Legionw Polskich oraz z
przedstawicielami pastw Ententy znajdujcymi si terenie Rosji. 23 kwietnia Wieniawa
dysponujc faszywymi dokumentami podry uda si na Ukrain, gdzie przybra faszyw
tosamo ukraiskiego chopa, Edwarda Mianowskiego. Po dotarciu do Kijowa spotka si z
Bogusawem Miedziskim, komendantem tamtejszej Komendy Naczelnej III, dla ktrego
dostarczy rozkazy. Nastpnie obj funkcj szefa oddziau politycznego KN III i jako taki
otrzyma zadanie nawizania kontaktw z miejscowymi antyaustriackimi i antyniemieckimi
ugrupowaniami. Zdoa te nawiza kontakt z misj francusk, a za jej porednictwem z
szefem sztabu Hallera pk. Bobickim i w kocu bezporednio z Hallerem. Wieniawa spotka
si z nim w Masowie, gdzie przekaza list od kierownictwa swojej frakcji politycznej oraz
zreferowa sytuacj polityczn w kraju. Jzef Haller podczas rozmowy przedstawi swoje
plany militarne. Po powrocie do Kijowa Wieniawa zasta trudn sytuacj wywoan porak
w bitwie pod Kaniowem (11 maja), w wyniku ktrej pojawi si problem uatwienia ucieczki
jecom polskim, w ktrym wzi czynny udzia. Kolejne spotkanie z Hallerem nastpio 12
czerwca. Zmiana sytuacji militarnej spowodowaa, i uzna on wtedy koncepcj tworzenia
POW. Podczas rozmw uzgodniono take, e Haller postara si przedosta do Francji.
9

Nastpna rozmowa miaa odby si w Moskwie, gdzie Dugoszowski midzy innymi mia
przekaza dane odnonie ofensywy przygotowywanej na froncie woskim oraz ponownie
przecign na stron POW Hallera, ktry jako dowdca wszystkich polskich si zbrojnych
poza terenami opanowanymi przez Austri i Niemcy, skania si ku Narodowej Demokracji.
W Moskwie Dugoszowski nie zasta ju jednak Hallera. Spotyka si natomiast ze
Stanisawem Grabskim oraz z przedstawicielem Francuzw gen. Lavergene'm, od ktrego
uzyska obietnic pomocy materialnej dla POW w postaci dostaw broni i poyczki od pastw
Ententy. Nastpnie, korzystajc z francuskiego pocigu, uda si w lad za Hallerem do
Murmaska. Niefortunnie pocig zatrzymano, a jego pasaerw aresztowano. Dziki
wstawiennictwu Bronisawy Berensonowej, dawnej znajomej z Parya i przyszej pani
Dugoszowskiej, sprawa Wieniawy zostaa przekazana Komisariatowi do Spraw Polskich.
Pomidzy 20 a 25 wrzenia Dugoszowski wyszed z wizienia, z zastrzeeniem jednak, e
nie wolno mu opuszcza Moskwy. Wielokrotnie uczestniczy wwczas w rozmowach,
podczas ktrych by pytany przez przedstawicieli wadz bolszewickich o stosunek POW do
Moskwy. Zasaniajc si brakiem penomocnictw do prowadzenia rozmw uzyska
zezwolenie na powrt do Polski, gdzie mia porozumie si z dowdztwem POW i zaj si
nawizaniem kontaktw z bolszewikami.
ADIUTANT PISUDSKIEGO
Nie bez dalszych komplikacji Bolesaw Dugoszowski powrci do niepodlegej ju Polski,
gdzie 17 listopada 1918 r. w randze rotmistrza zosta mianowany adiutantem osobistym
Jzefa Pisudskiego. Kilka tygodni potem, 23 grudnia wyjecha w skadzie delegacji
Naczelnika pastwa do Francji z zadaniem przekazania korespondencji marsz. F. Foch'owi i
przeprowadzenia rozmowy z gen. Hallerem celem jak najszybszego sprowadzenia Bkitnej
Armii do kraju. Nawiza te kontakty z attachatami wojskowymi aliantw zachodnich, by
uzyska rozeznanie w sprawie ich ewentualnej pomocy materialnej dla armii polskiej. Pobyt
we Francji zakoczy 30 III 1919 r. W okresie wojny polsko sowieckiej Wieniawa przez
wikszo czasu peni sub u boku Pisudskiego. Wiosn 1920 uczestniczy w
przygotowaniu ofensywy kijowskiej. 30 IX 1920 r. zosta mianowany adiutantem generalnym.
1 I 1920 r. otrzyma awans na majora, a 30 wrzenia tego roku na podpukownika. W
poowie stycznia 1921 r. pojecha ponownie do Parya, by przygotowa tam wizyt
Pisudskiego, podczas ktrej podpisano ukad polityczny, ekonomiczny i wojskowy. 1 X 1921
r. Wieniawa po raz pierwszy odznaczony zosta Krzyem Walecznych, a 4 X 1921 r. Krzyem
Orderu Virtuti Militari V klasy. Z dotychczasowym stanowiskiem adiutanta rozsta si 26 XI
10

1921 r., kiedy to przeniesiono go do Sztabu Generalnego, z ktrego ramienia wyjecha do

Rumunii jako attache wojskowy (14 I 1922 r.). Z adiutantur Pisudskiego nadal jednak
wizay go silne wizy. A do mierci Marszaka w 1935 r. to wanie Wieniawa przewanie
typowa kandydatw na jego adiutantw. Nadal te pozosta osob blisk Pisudskiemu, czego
wyrazem jest to, i ten ostatni zosta ojcem chrzestnym narodzonej w sierpniu 1920 r. crki
Wieniawy.
RUMUNIA I WARSZAWA
Na palcwce dyplomatycznej Dugoszowski zajmowa si nie tylko sprawami okrelonymi
przez kompetencje attachatu, bowiem bra aktywny udzia w przygotowywaniu polsko rumuskiej konwencji wojskowej. Stanowisko to jednak mu nie odpowiadao. Po powrocie
do kraju, ktry nastpi w listopadzie 1923 r., Wieniawa kolejno obj mia dwa stanowiska w
Sztabie Generalnym, co nie doszo do skutku. Po wycofaniu si Pisudskiego z ycia
politycznego i spowodowan tym izolacj jego zwolennikw, przeszed na wasn prob w
stan nieczynny (1 VIII 1923).
Do suby powrci dokadnie po roku. Skierowany 12 sierpnia na roczny kurs oficerw
sztabowych w Wyszej Szkole Wojennej otrzyma kolejno przydziay do 19. pu. i 1. pszwol
(5 wrzenia). 15 sierpnia otrzyma awans do stopnia pukownika. Kurs rozpocz si 15 X
1924 r. Dugoszowski ukoczy go z wysok 7 lokat. Wystawiona mu opinia nie moga wic
by i nie bya negatywna ani nawet, mimo podkrelanej ju izolacji pisudczykw, neutralna.
Po kursie na kawaleryjskich manewrach na Woyniu peni funkcj rozjemcy przy 19. pu. Po
zakoczeniu wicze do naczelnych wadz wojskowych przesa raport ozdobiony licznymi
fraszkami i rysunkami, ktry cho w swej oficjalnej czci by poprawny, z pewnoci nie
zosta przygotowany zgodnie z przepisami.
Nastpnie przydzielony zosta do Inspektoratu Armii II (zajmowa si sprawami organizacji
jednostek oraz ich dyslokacji) na stanowisko pierwszego referenta. Od swojego przeoonego,
gen. T. Rozwadowskiego otrzyma surow ocen i cho uznano go za bardzo inteligentnego,
to jednoczenie zarzucono faktyczny brak dowiadczenia liniowego. Na stanowisku tym
doczeka zamachu majowego (12 V 1926 r.). Wieniawa bdc osob blisk Pisudskiemu
nalea do grona oficerw, ktrzy uczestniczyli w przygotowaniach do zamachu.
Dugoszowski zajmowa si rozeznaniem, ktrzy dowdcy popr Pisudskiego, dziki czemu
moliwe byo takie zgrupowanie w rejonie Warszawy oddziaw przeciwnych prezydentowi i
rzdowi. By te cznikiem pomidzy Pisudskim, ministrem spraw wojskowych gen.
eligowskim oraz prezydentem Wojciechowskim. W dniach bezporednio poprzedzajcych
11

wystpienie wraz z Miedziskim by odpowiedzialny za dostarczenie rozkazw Pisudskiego

do dowdcw zaangaowanych oddziaw. Zajmowa si take sondowaniem opinii
publicznej jak i reakcji rzdu na coraz bardziej napita sytuacj w stolicy. Organizowa
manifestacj oficersk w Sulejwku oraz manifestacje w przeddzie zamachu. W dniu
zamachu rano zosta aresztowany, jednak na interwencj Jzefa Becka w MSWojsk. szybko
go zwolniono. W trakcie zamachu Dugoszowski by jedn z osb towarzyszcych
Pisudskiemu w synnym spotkaniu na mocie Poniatowskiego. Po rozmowie Wieniawa na
polecenie Pisudskiego pozosta na miejscu, co wobec nieokrelenia roli, jak mia
sprawowa, doprowadzio do jego ponownego aresztowania. Nie na dugo jednak. Jeszcze
tego samego dnia 21. Puk Piechoty opanowa centrum miasta i uwolni aresztowanych
pisudczykw. W cigu nastpnych dni Dugoszowski nieustannie towarzyszy Pisudskiemu.
Po powoaniu rzdu Bartla wzi udzia w konferencji prasowej dla zagranicznych
dziennikarzy.
Dojcie pisudczykw do wadzy pocigno za sob awanse wielu z nich i obsadzenie
kluczowych stanowisk. Mimo nalega Wieniawa, nie akceptujc zasad moralnych polityki,
nie wczy si do tworzenia nowych wadz. Pisudski ponawia wysiki. Wedug wspomnie
Jzefa Becka odmowy Dugoszowskiego doprowadzay do wybuchw u Marszaka: "ciskajc
czapk krzycza: Nieszczcie z tym Wieniaw, mgby by ambasadorem, mem stanu, a
on nic tylko mnie nudzi, e chce szwoleerami dowodzi". Rwnie na paszczynie
wojskowej Pisudski nie skierowa Wieniawy tam, gdzie sobie pocztkowo tego yczy.
Proponowa mu bowiem objcie dowdztwa brygady kawalerii, lecz Dugoszowski
konsekwentnie dopomina si 1. Puku Szwoleerw, ktrego dowdztwo powierzono mu 29
IX 1926 r. Wtedy dopiero poczu, e yje. Dowdc by dobrym i aktywnym. Dba, by puk
uczestniczy w yciu miasta. Wprowadzi zwyczaj comiesicznych wsplnych kolacji
oficerw puku wraz z onami. Sab stron jego dowodzenia byo natomiast np. wydanie
znacznych sum na pomienie do trbek przy innych zasadniczych brakach oraz zy stan
utrzymania stajni. Gen. Juliusz Rmmel, inspekcjonujc puk, bardzo negatywnie oceni
rwnie prac wyszkoleniow, co w pewnym stopniu usprawiedliwia jednak czste
uczestnictwo oddziau w rnego rodzaju uroczystociach zwizane z tym, i stacjonowa w
stolicy. Inspekcja przeprowadzona take przez gen. J. Rmmla w roku 1928 daa o wiele
bardziej pozytywne wyniki. Wieniawa od swych przeoonych otrzyma bardzo dobre oceny,
cho nie mona wykluczy, e obawiali si oni skrytykowa bliskiego wsppracownika
Pisudskiego. Dnia 31 X 1927 r. Dugoszowski zosta mianowany I oficerem sztabu w
Gwnym Inspektoracie Si Zbrojnych (GISZ), przy czym zachowa stanowisko dowdcy 1.
12

pszwol. Powrci tym samym do bliskiego otoczenia Marszaka, znowu wypenia poufne
misje, jak na przykad wizyta w Watykanie w lutym 1927 r., organizacja wejcia do Sejmu
oficerw w roku 1929, czste wizyty we Francji. Od czasu objcia stanowiska w GISZ coraz
mniej czasu mg powici dowodzeniu pukiem. Jednoczenie suc w wojsku Wieniawa
nie zrezygnowa ze sztuki, cho ze wzgldu na inne wane zajcia, spycha j zdecydowanie
na tor boczny. Uczestniczy aktywnie w yciu kulturalnym Warszawy stanowic
nieformalnego cznika pisudczykw ze rodowiskiem artystycznym. Nie stroni w yciu
towarzyskim od alkoholu, co byo powodem czstej krytyki przede wszystkim ze strony
opozycji. Do legendy przechodziy jego wybryki podczas przyj i jak to zwykle legendy
miay w sobie czsto jedynie ziarno prawdy. Nie mniej trzeba uzna, i przejazd przez
centrum Warszawy dorok w czapce wonicy, z wonic siedzcym z tyu w czapce
generalskiej, by przejawem icie uaskiej, a raczej szwoleerskiej fantazji.
Pod koniec lutego 1929 r. na rozkaz Pisudskiego Wieniawa zosta komendantem Garnizonu i
Placu Miasta Stoecznego Warszawy, co miao niewtpliwie wymiar polityczny. Wwczas,
jako odpowiedzialny za utrzymanie porzdku w miecie ograniczy hulaszczy tryb ycia.
Nastpnie, po ptora roku, obj dowdztwo 1. Brygady Kawalerii (5 XI 1930 r.) i
jednoczenie sta si zastpc dowdcy 2. Dywizji Kawalerii (5 XI 1930 r.), ktr to de facto
dowodzi, a formalne jej dowdztwo przej w roku 1932, co wizao si z awansem do
stopnia gen. bryg (1 I 1932 r.).
Wtedy te rozsta si z 1. pszwol. Plotka gosia, i wwczas Wieniawa zamwi bilety
wizytowe o treci: "Genera Wieniawa - Dugoszowski, byy pukownik". W dowodzeniu
wielkimi jednostkami ponownie dawa si Dugoszowskiemu we znaki brak dowiadczenia w
subie liniowej, opinie ktre wystawiali mu zwierzchnicy na manewrach w wikszoci nie
naleay do pochlebnych. Jako dowdca 2. DK organizowa coroczne letnie koncentracje jej
oddziaw, w ostatnich latach suby wielokrotnie organizowa wiczenia midzy brygadowe czy midzy - dywizyjne. Podobnie jak inni dowdcy wysokiego szczebla bra
udzia w kursach Wyszej Szkoy Wojennej. W roku 1937 otrzyma now funkcj - generaa
inspekcjonujcego, jednoczenie pozosta dowdc dywizji. Przydzielono mu do nadzoru
Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudzidzu, a potem jeszcze Podlask BK. Prcz tego,
podobnie jak dawniej, nadal peni poufne misje na zlecenie Pisudskiego. Jedna z nich, na
temat ktrej do tej pory nie odnaleziono precyzyjniejszych danych, prawdopodobnie
dotyczya sonday odnocie udziau Francji w ewentualnej wojnie prewencyjnej przeciw
Niemcom (1933 r.).

13

mier Marszaka (maj 1935 r.) bya dla Wieniawy niewtpliwie ciosem. Czuwa przy ou
mierci i towarzyszy dawnemu Komendantowi w chwili zgonu. Z ramienia prezydenta
Mocickiego to wanie on zosta osob odpowiedzialn za przygotowanie pochwku
Pisudskiego na Wawelu. Nie bya to jednak jedyna mier, ktra wstrzsna Wieniaw.
Wkrtce zgin w wypadku lotniczym gen. Konstanty Orlicz - Dreszer i niespodziewanie
zmara siostra Wieniawy. Wszystko to spowodowao ponowne naduywanie alkoholu przez
Dugoszowskiego. Po mierci Pisudskiego Wieniawa stopniowo odsuwany by na dalszy
plan. 14 maja roku 1938 r. nadesza pora rozstania z wojskiem.
RZYM
Nastpny okres w jego yciu to powrt do dyplomacji. Po zakoczeniu kariery wojskowej
zosta ambasadorem we Woszech. Powierzonego zadania nie traktowa z entuzjazmem, co
nie znaczy, e lekceway nowe obowizki. Na kilka dni przed objciem urzdu otrzyma
jeszcze awans na stopie generaa dywizji, po czym wyjecha z Polski ,do ktrej ju mia nie
powrci. We Woszech da si pozna jako dowiadczony dyplomata. Prcz szerokich
stosunkw na paszczynie oficjalnej nawiza tam take trwa przyja z hrabi Ciano woskim ministrem spraw zagranicznych i ziciem Mussoliniego. Po rozpoczciu agresji
hitlerowskiej na Polsk, poniewa Wochy nie przystpiy jeszcze do wojny, Wieniawa
pozosta na placwce dyplomatycznej przesyajc raporty o sytuacji w Rzymie. W
pocztkowym okresie wojny mia jeszcze nadziej na wystpienie okolicznoci, ktre
odwrc niepomylny bieg zdarze. Do zaamania psychicznego doprowadza go dopiero
potwierdzenie wiadomoci o wkroczeniu na ziemie wschodnie Rzeczypospolitej wojsk
sowieckich oraz o opuszczeniu kraju przez Wodza Naczelnego marsz. Rydza - migego.
Wobec internowania wadz polskich w Rumunii i zaistnienia ryzyka powoania
marionetkowego rzdu polskiego przez III Rzesz lub Zwizek Radziecki, Wieniawa wraz z
Kazimierzem Papee wystpili z inicjatyw stworzenia rezydujcego w Paryu tymczasowego
rzdu polskiego, zoonego z piciu ambasadorw. Projekt ten nie zosta jednak
zaakceptowany. Wobec tego, e konstytucja II RP przewidywaa obowizek wyznaczenia
przez aktualnego prezydenta swojego nastpcy, a by nim internowany Rydz - migy.
Prezydent Mocicki uzna wwczas, e jedynie ktry z ambasadorw moe peni t funkcj,
z tym e ci akredytowani przy Anglii i Francji musz , ze wzgldu na wag swoich stanowisk,
pozosta na placwkach. Wyznaczy wic Wieniaw, ktry wkrtce mia obj urzd
prezydenta. Na taki stan rzeczy nie przystali jednak, posiadajc znaczne wpywy w Paryu,
przedstawiciele antysanacyjnego frontu Morges z Sikorskim na czele. Pod wpywem ich
14

interwencji i oczerniajcych Dugoszowskiego pomwie wadze francuskie nie uznay go

jako prezydenta RP. Zosta nim prezes Zwizku Polakw za Granic Wadysaw Raczkiewicz.
Wieniawa nadal piastowa stanowisko ambasadora i pomimo zmiany rzdu, ktry skada si
z jego dotychczasowych przeciwnikw politycznych, pozosta lojalny nowym wadzom. Jako
ambasador roztoczy opiek nad uchodcami, podj te, cho bez powodzenia, interwencj u
Ciano w sprawie uwizionych profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego. Tego ostatniego
zdoa pozyska, a przez niego przekona woski Sztab Generalny, do zgody na tranzyt
internowanych polskich onierzy przez Wochy do tworzonej we Francji armii polskiej.
Wobec tego, i Wochy byy najbliszym sojusznikiem Niemiec w Europie, naley to
osignicie uzna za wybitny sukces. Tranzyt udao si utrzyma a przez p roku, a ponadto
onierze polscy byli przewoeni na koszt rzdu woskiego. Przez ambasad polsk we
Woszech organizowano take pomoc materialn dla przebywajcych w obozach jecw.
TUACZKA
Dnia 10 VI 1940 r. Wochy wypowiedziay wojn Francji i Anglii. W zwizku z tym faktem
13 czerwca polski personel dyplomatyczny opuci Wochy, co byo rwnoznaczne z
zakoczeniem piastowania przez Wieniaw funkcji ambasadora, co potwierdzi Sikorski w
nadanej do niego depeszy. We Francji zasta Wieniawa upadek tego kraju, co zadecydowao o
jego kolejnym wyjedzie - do Portugalii a stamtd do USA.
W Stanach Zjednoczonych nie posiadajc ju pensji rzdowej Dugoszowski musia podj
prac zarobkow. Pocztkowo para si korekt i redaksj w "Dzienniku Polskim", a po
rozstaniu si z tym periodykiem, ktrego redaktor naczelny niechtnie traktowa
pisudczykw, zajmowa si introligatorstwem artystycznym oraz prowadzeniem odczytw w
koach polonijnych. Nie mogc si pogodzi z bezczynnoci na jak zosta skazany w tak
trudnych dla Ojczyzny chwilach, prbowa wstpi do tworzonego na obczynie Wojska
Polskiego, lecz wielokrotne listy w tej sprawie do Sikorskiego nie przyniosy wymiernych
rezultatw. W kocu zosta skierowany na stanowisko ambasadora na Kubie, ktr to funkcj,
mimo wiadomoci jej bahej roli, przyj. To i pniejszy zawarty przez Sikorskiego ukad
polsko radziecki doprowadzio do potpienia Wieniawy przez wikszo pisudczykw.
Wyjazd na Kub mimo podjtych przygotowa nigdy nie nastpi. W dniu 1 lipca 1942 r. o
godzinie 9 rano Bolesaw Wieniawa - Dugoszowski skaczy z grnego tarasu domu, w
ktrym mieszka. Zmar w drodze do szpitala.

15

III.

WIENIAWA ULUBIENIEC WARSZAWY?

1. ZA MUNDUREM...
Wittlin wspomina swj spacer z dziadkiem (Janem Krajewskim, weteranem Powstania
Styczniowego) alejami parku azienkowskiego, gdy po raz pierwszy ujrza Wieniaw: Na
drce min nas idcy sprystym krokiem pewien oficer, ktry na widok granatowego
munduru z amarantowymi wyogami weterana zasalutowa subicie. Mj dziadek unis
drc rk i przykadajc da palce do daszka rogatywki ze srebrnymi cyframi 1863
odpowiedzia na ukon.
Wieniawa prawie nie rozstawa si ze swoim mundurem. Szanowa go do tego stopnia, e,
gdy kiedy wielce narozrabia, za co musia si zameldowa u przeoonego, do raportu
przyby po cywilnemu. Zdenerwowanemu Pisudskiemu wyjani: Melduj posusznie,
panie marszaku, e polski genera w mundurze nie moe dosta po pysku. Rozbawiony
zwierzchnik machn rk i zrezygnowa z ukarania niesfornego bon vivanta. Ten niesforny
czonek armii by urodzonym szwoleerem i tak naprawd najlepiej czu si w czasie wojny.
Nie znaczy to, e nie radzi sobie z zadaniami podczas pokoju. Na og otrzymywa
pozytywn opini zdolnego, odpowiedzialnego i z inicjatyw. Te sowa paday nawet z ust
wrogw. Szkopu w tym, e czas wojny to czas wojaczki czas pokoju to czas, ktry trzeba
zapeni. Mundur i generalska postawa wyrniay go, gdziekolwiek si pojawi. Kryy
legendy, jak mode matki ustawiay si w kolejce do niego. Kryy legendy, jak on sam w
wolny czas zapenia romansami z modymi matkami. Jaka jest prawda? Nie dowiemy si.
Wnikliwi badacze twierdz zgodnym chrem, e ten inteligent wola raczej towarzystwo
mczyzn, z ktrymi mg rozmawia o literaturze i sztuce. Inni okrzykuj go: wczesnym
playboyem (Stpie). Lecho w swym Dzienniku (tom III) notuje: Sonimski o pewnym
biednym rogaczu, ktremu Wieniawa sprztn sprzed nosa kochank powiedzia: "O co mu
chodzi? Przecie Wieniawa to jest sia wysza! Sam Sonimski jednak komentuje to
zdarzenie: Istotnie. Znany by z wielu przygd romansowych, ale byy to zawsze, jak mwi,
au fond afery powane. Pewne jest, e dwie kobiety darzyy go niezwyk mioci
synna aktorka Helena Sulima, z ktr spdza prawie wszystkie wieczory w czasie
pierwszego pobytu w Warszawie. Miaa ona nadziej zosta pani Dugoszowsk. Stao si
inaczej. Szwoleerskie serce zdobya Bronisawa Berenson, ktra dla wydobycia Wieniawy z
sowieckiego wizienia ryzykowaa yciem.
Jak traktowa mio? Trudno powiedzie. W przyjani by wierny do koca przy boku
Komendanta do ostatnich jego chwil; z Makuszyskim i Broniewskim mimo odmiennych
pogldw. Jak byo z kobietami? Chyba nie mamy prawa zaglda w tak intymn sfer.
16

Warszawa miaa swoj opini na ten temat, przytoczon przez Stpnia. Sam genera skory
do artw podtrzymywa ten swj mski wizerunek, jednak, jako gentleman z krwi i
koci, nie zdradza tajemnic alkowy. A szkoda parafrazujc Majchrowskiego bo gdyby by
mniej dyskretny, bardzo moliwe, e mielibymy dokument na to, i swawola w piosenkach i
artach nie przekadaa si w prosty sposb na ycie.
2. LEKARSTWO NA ZY HUMOR LITERAT, INICJATOR KABARETU.
Jeli wierzy wiadkom Wieniaw trudno byo przyapa na ziewaniu. Kipica w nim
energia nie pozwalaa na nud nawet w sprzyjajcych po temu warunkach. Zapewne dlatego
jego wojskowe raporty zasyny z kwiecistego stylu i anegdotycznej zawartoci. Ten
niezwykle ywy umys pracowa bez przerwy, co sprawiao, e wok niego rodziy si nowe
inicjatywy. Wasn twrczo z lat modzieczych, pisan na potrzeby serca, zniszczy lub
zaniedba. Piosenki legionowe, ze wzgldu na pikantn zawarto, byy pomijane w
antologiach i zachowao si ich niewiele. W okresie warszawskim Wieniawa zacz drukowa
poezje w satyrycznym tygodniku Cyrulik Warszawski, gdzie zazwyczaj podpisywa si
pseudonimem A.B.C. Byy to utwory pene humoru, czasem absurdalnego. Jak przedmowy
pisa Wieniawa w stylu modopolskim, tak wiersze trudno wtoczy w ramy konkretnej epoki.
W Cyruliku ukazay si: Polska sportowa, Dziwna przygoda, Moja fajka oraz
Wiersze bez jednej klepki zbir fraszek podpisany literami B.W.D, rozwiewajcymi
wtpliwoci co do autorstwa. Fraszki te znalazy si potem w antologii sporzdzonej przez
Tuwima. W yciu Wieniawy mia miejsce rwnie epizod filmowy: wraz z Ferdynardem
Goetlem napisa scenariusz do filmu Uani, uani a przy produkcji lubw uaskich z
1934 r. suy znajomoci tematu jako ekspert kierujcy m.in. scenami batalistycznymi.
Kiedy po powrocie z Bukaresztu Wieniawa spdza dugie godziny w Ziemiaskiej,
witujcemu swj prawdziwy rozkwit towarzystwu opowiada wspomnienia z Parya.
Najwikszym powodzeniem cieszy si motyw Paryskiej Szopki satyrycznej Towarzystwa
Artystw Polskich. Zainspirowa on Lechonia do myli o wsplnym napisaniu podobnej
Szopki warszawskiej i tak narodzia si jedna z najpopularniejszych imprez kulturalnych.
Przedstawienia odbyway si na Kredytowej 9, w lokalu nazwanym Du Ziemiask. Tak
samo jak w Paryu postaci byy prezentowane przy pomocy kukieek, noszcych zabawne acz
atwe do odszyfrowania przezwiska. I tak Makuszyki zosta Marnelem Kakuszykim,
Wacaw Grubiski Waciem Grubiaskim. Jednym z czstych bohaterw kabaretu by
Pukownik Vient En- Avant, ktry , w pierwszym przedstawieniu, poda Krok w krok za
Dziadkiem Pisudskim:
17

Jedzie on
z wszystkich stron.
Ludzi tum,
Gwar i szum,
(...)
Wojsko gra,
Tum si pcha,
Wysiad ON,
Za nim ja.
Wszyscy na sali spodziewali si, e Wieniawa uzna t satyr za obelg, ale on ju wczeniej
uprzedzi swych kolegw, e nie zamierza bawi si w cenzora i mog pisa na jego temat to,
co uwaaj za stosowne. Gdy Pukownik Vien En Avant znik za kulisami, Dugoszowski
bi brawo i mia si do rozpuku. Da tu wiadectwo swego ogromnego poczucia humoru,
gdy umiejtno miania si z samego siebie naley do rzadkiej i nie posiedli jej ani Tuwim,
ani Sonimski, ani Hemar. Gdy wierny adiutant opowiedzia o szopce Komendantowi, ten
zaprosi artystw, by dali przedstawienie w Belwederze. Okazao si, e na ten sam dzie
wyznaczy posiedzenie Rady Ministrw i ku wielkiemu zaskoczeniu obu stron zarzdzi
wsplne ogldanie Szopki Warszawskiej.
Dla samego Wieniawy twrczo penia chyba funkcj jakiego bufora. Trzeba przyzna, e
y mu wypado w wyjtkowo trudnych czasach. Gdy euforia spowodowana wyzwoleniem
troch przygasa, rzd stan przed koniecznoci odbudowania struktur modego pastwa.
Wtedy kabaret, Ziemiaska, Cyrulik stanowiy alternatyw, w ktrej ten szwoleer
najlepiej wypoczywa. Jednak najwiksze znaczenie miay piosenki z okresu legionw. Za
przykad niech wystarczy Taka bya ich rozmowa. Wieniawa napisa j, gdy legionici byli
bardzo przygnbieni po przejciu prawa decyzji w sprawie polskiej przez brutalnych
Niemcw. W tych okolicznociach nasuwaa si wtpliwo co do sensu istnienia legion
zalenych od Austrii. Piosenka, o ktrej wspomniaam, wedug sw autora monotonna, ale
moe do istotnie malujca wzajemny stosunek legionistw do naszych wadz macoszych i
Austriakw do nas wywoaa ten skutek, e, jak pisze Sawoj Skadkowski: przez sw
prostot i trawestacj piosenki ludowej spoia nas (legionistw) wszystkich, inteligentw i
prostaczkw, jednym wzem wesoej kpiny z poczyna naszych opiekunw. (...) Naprawd
humory si poprawiy i gowy podniosy od chwili jej piewania. I dodaje: Co znaczy
umiejtna satyra! Wszyscy stronnicy komendy legionw zamilkli wobec druzgoczcych
argumentw omieszajcych ich ideay, zawartych w smutnej piosence. Gdyby piosenka ta
18

zjawia si z takim jak u nas powodzeniem w stolicy, Wieniawa staby si sawny, a moe
nawet i bogaty.
W stolicy Wieniawa jednak by znany z innych talentw, przerysowywanych przez
antypisudczykw.
3. W OCZACH MU WSPCZESNYCH.
Wielokrotnie ju przytaczaam (i jeszcze przytocz) wypowiedzi bliskich Wieniawie wsp
Warszawiakw. Pisali o nim w swych pamitnikach Antoni Sonimski, Stanisaw Lam, Jan
Lecho, Romeyko, Beck. Aby jednak dokona prby rekonstrukcji jego obrazu w oczach
wczesnego, przecitnego mieszkaca stolicy, naleaoby spojrze do tekstw, ktre
ukazyway si w latach 1918 1938 (dwudziestolecie midzywojenne!).
O popularnoci szwoleera dobitnie mwi wiersz Tuwima Wieniawa:
Co kilka dni si do mnie
Kto nowy z prob zgasza,
(...)
Pan mnie wysucha raczy,
O drobn chodzi spraw,
Co to dla pana znaczy?
Pan przecie zna Wieniaw!
I tak przez 7 zwrotek Tuwim daje dowody, e Wieniawa by najlepszym porednikiem i
ordownikiem. W powanej prasie stoecznej ukazyway si notki, dotyczce rnych,
delikatnych misji politycznych, powierzanych Dugoszewskiemu przez Marszaka. O jego
skutecznoci dyplomatycznej Warszawiacy dowiadywali si m.in. ze Wspomnie z Parya.
Od 4 I do 10 VII 1919 r. opublikowanych przez K. Duskiego w 1920 roku. Opisuje on np.
wyjazd do Parya w celu uregulowanie stosunkw z kierowanym przez Romana Dmowskiego
Komitetem Narodowym Polskim, uwaajcym si za namiastk rzdu, przez mocarstwa
Koalicji uznanym za oficjaln organizacj polsk za przez Francuzw za sui generis rzd
emigracyjny. Mimo e nie mona mwi o cakowitym zaegnaniu problemu, jednak stosunki
te ulegy pewnej poprawie, choby przez sam fakt uwiadomienia Dmowskiemu, e, aby nie
znale si poza nawiasem wadzy w Polsce, musi zacz liczy si z Pisudskim. W 1920
roku Wieniawa pojecha ponownie do Parya, aby przygotowa wizyt Marszaka. Byo to
bardzo odpowiedzialne zadanie. Gdy w 1938 ukazuje si ksika Baranowskiego: Rozmowy
z Pisudskim 1916 1931 Warszawiacy poznaj proste uzasadnienie Pisudskiego dla jego

19

ogromnego zaufania wobec Wieniawy w sprawach dyplomatycznych: ma on dobry wch i

obraca si zgrabnie, gdy tego potrzeba.
Sta si Wieniawa bohaterem licznych utworw autorstwa swych przyjaci z Ziemiaskiej.
W wiadomoci odradzajcej si Polski figurowa jako: Ulubieniec Cezara i boyszcze
Polek za spraw wiersza Sonimskiego: Popi i wiatr. Cyrulik rozsawi go jako
Apollo armii z Pomaraczarni. Wspaniay wiersz Wierzyskiego: Jedziec nocny
zadedykowany Bolesawowi Wieniawie Dugoszowskiemu na stae utosami go z postaci
ksicia Jzefa Poniatowskiego (Wieniawa sam czu, e ma z nim wiele wsplnego i czsto
stawia go za wzr uana).
Znany by Wieniawa take z wasnych opisw zdarze politycznych w wiecie, czy
wspomnie z okresu wojny w Gosie prawdy.
Ponadto niemal w kadym numerze Cyrulika Warszawskiego mona byo znale po kilka
karykatur tego dowcipnego, uroczego i skorego do zabawy obywatela. Beck w swych
wspomnieniach subtelnie zarzuca twrcom tego pisma, e wykreowali posta Wieniawy na
birmanta i lekkoducha. Prawd jest, e zwaszcza w drugim dziesicioleciu tego czasu satyry
staway si coraz zoliwsze. Pojawiay si rysunki nawizujce do saboci do alkoholu. W
jednej z szopek (autorstwa gwnych pisarzy publikujcych w Cyruliku) wystpowa jako
pukownik Wlejniawa. Z drugiej jednak strony zdarzao si, e ich arty byy
wykorzystywane przez przeciwnikw. I tak, gdy Zdzisaw Czermaski narysowa karykatur
Komendanta czytajcego gazet, a obok siedzcego przy nim Wieniaw, popijajcego piwo z
kajzerem Wilhelmem i podpisa go: Jak sobie endecja wyobraa obz Pisudskiego oraz
zamieci w tygodniku Wiadomoci Literackie, wydawnictwa opozycyjne reprodukoway
w satyryczny rysunek , zmieniwszy podpis. Jak powiedzia jednemu z dziennikarzy
Pisudski podczas wywiadu: W europejskich warunkach wszyscy chc wiedzie prawd. U
nas odwrotnie: szuka si przede wszystkim kamstwa i na tym stawia swoj budow
polityczn. Pisudski od samego pocztku mia zagorzaych przeciwnikw. Stawali si oni
coraz aktywniejsi. Po powrocie z Bukaresztu w 1922 roku, Wieniawa spotka si z eskalacj
nienawici, ktra uderzya take w niego, jako najbliszego pracownika Marszaka. Endecka
prasa szkalowaa przeciwnikw, nie wzdragajc si przed wierutnymi kamstwami. Woaa:
Precz z Belwederem!, Precz ze sprzedawczykami! Posowie w Sejmie obrzucali
Pisudskiego inwektywami: Sprzedawczyk! Targowiczanin! Rozpuszczano plotki, e
Pisudski zdefraudowa miliardy, ktre dosta od bolszewikw, e ojcem jednej z jego crek
by Feliks Perl, wic dziecko jest ydowskie, e by zdrajc i w czasie wojny zmawia si z
nieprzyjacielem, posugujc si telefonem zainstalowanym w cerkwi na placu Saskim, skd
20

dzwoni do Trockiego w Moskwie. W jednym z podrzdnych warszawskich kabaretw

piewano o nim:
Wzrok ma grony i dziki,
Polsk sprzeda za srebrniki,
A Pisuder nazwisko
Ma to ydzisko.
(...)
Ma on swoj ydwk
Tak Wieniaw,
Razem z ni sprzedawali
Niemcom Warszaw.
Te wszystkie rewelacje inteligencja warszawska przyjmowaa z przymrueniem oka. Zamiast
walki z tym zjawiskiem, kpiono z niego. Wydawao si zbyt niedorzeczne. Jednak
niewybredny warszawski lud przyjmowa plotki powanie, wierzc w wito sowa
drukowanego i wygaszanego z desek teatru.
Po przewrocie majowym wiadectwo wci negatywnego zainteresowania pukownikiem
znajdziemy w Gazecie Warszawskiej Porannej, ktra przypisywaa mu uczestnictwo w
skandalu w teatrzyku Perskie oko, od ktrego musia si odegnywa na amach tego
samego pisma.
W roku 1935 Marszaek umiera. Jest to zdarzenie, ktre odbija si w prasie gonym echem.
Lud Warszawy oglda zdjcia Wieniawy pogronego w bezbrzenym smutku po stracie
jedynego autorytetu, Wodza i przyjaciela. Od tego momentu incydenty alkoholowe tego
wraliwego gentlemana bd coraz wyraniejsze i komentowane z coraz wikszym
okruciestwem. Niestety sam fakt stanu, w jakim si znalaz, nie jest wyssany z palca.
Czermaski z perspektywy czasu (Kolorowi Ludzie 1966) napisze: smutne te widowisko
dawa nam w Warszawie na kilka lat przed wojn Wieniawa. Skoczya si ju wtedy jego
wesoo. Wypiwszy gniewa si ju tylko i miota. Z czasem sta si postrachem nocnych
lokali. Dodaje pniej gbokim zrozumieniem: Ale byli i tacy, ktrzy w wybrykach
generaa cigle chcieli widzie uask fantazj. Bo nikt nie by skonny uwierzy, e te burdy
to nie chwilowe ekscesy, ale oznaki choroby. Warszawa jednak nie zastanawiaa si, co
drczy autora Szwoleerskiego spleenu.
IV.

WARSZAWA DOM CZY WIZIENIE?

1. WARSZAWA MIDZYWOJENNA.
21

By mwi o historii Warszawy midzywojennej, trzeba cofn si do roku 1905. Krwawa

niedziela w Petersburgu miaa kluczowe znaczenia dla ycia politycznego polskiej stolicy,
gdy stosunek do niej (a przede wszystkim do wynikej w konsekwencji rewolucji 19051907) podzieli Warszaw. Z jednej strony czonkowie KPP, lewicy PPS i lewicy Bundu
popierali ruch rewolucyjny, z drugiej pisudczycy (BBWR, OZN) oraz Zwizek Ludowo
Narodowy, Stronnictwo Narodowe i ONR wystpowali z programem zdecydowanie
antykomunistycznym. Pomidzy tymi ugrupowaniami znajdowali si czonkowie PPS,
Bundu, Poalej Syjonu i ruchu ludowego, tworzcy nurt demokratyczno reformistyczny,
propagujcy republikanizm i obron swobd demokratycznych, zwalczajcy jednake sam
ide dyktatury proletariatu. Pisudczycy, w rku ktrych pozostaway wszystkie podstawowe
orodki dyspozycyjne w Warszawie, podkrelali gwnie jej funkcje jako metropolii i stolicy
pastwa. Rzeczywisto pierwszych lat niepodlegoci nie bya jednak na miar oczekiwa.
Zniszczenia wojenne, hiperinflacja, zuboenie szerokich warstw ludnoci oto obraz
Warszawy, jak zasta Naczelnik. Wrd nadziei, rozczarowa, walk politycznych i protestw
spoecznych na ulicach miasta rozgryway si wydarzenia o znaczeniu oglnokrajowym, a
nawet europejskim. W sierpniu 1920 r. miasto przeyo groz zmaga z najazdem sowieckim.
Punktem zwrotnym w wojnie bya bitwa o Radzymin, w ktrej kontrofensywa Pisudskiego
zadecydowaa o zwycistwie. Jednak ferment spowodowany ostrym zwalczaniem si
przeciwnych obozw wci trwa. Jednym z dramatyczniejszych wydarze, byo zabjstwo
Gabriela Narutowicza w kilka dni po objciu przez niego urzdu prezydenta. Po jego wyborze
prawica rozptaa przeciwko niemu wielk kampani. Tumy Warszawiakw obrzucao go
wyzwiskami i przeklestwami. W takiej atmosferze Eligiusz Niewiadomski 16 grudnia 1922
r. zastrzeli prezydenta, po czym, w trakcie procesu, zoy demonstracyjn prob o kar
mierci, by moe w nadziei, e nowy prezydent Wojciechowski skorzysta z prawa aski.
Stao si inaczej - Niewiadomskiego rozstrzelano a jego mier staa si swego rodzaju
symbolem wiernoci ideaom. Wittlin twierdzi, e zabjcza kula bya przeznaczona dla
Pisudskiego, ktry, wstrznity tym wydarzeniem, wycofa si do swojej wilii w Sulejwku
i tam czeka na odpowiedni moment.
W maju 1926 r. stolica spyna krwi ofiar bratobjczych walk midzy oddziaami lojalnymi
wobec wczesnego prezydenta Stanisawa Wojciechowskiego a zwolennikami przejmujcego
wadz marszaka Jzefa Pisudskiego. Bilans dwudniowych walk to 379 zabitych i 920
rannych. W 1934 r. obz rzdowy zawiesi dziaalno samorzdu miejskiego i powoa na
stanowisko prezydenta komisarycznego Stefana Starzyskiego, ktry peni t funkcj do 27
padziernika 1939 r., to jest do momentu aresztowania go przez gestapo.Udao mu si
22

opanowa chaos w finansach miejskich, a zaoszczdzone rodki przeznaczy na inwestycje

miejskie.
W tej atmosferze politycznego zamtu cakiem odmiennymi drogami biego ycie kulturalne
stolicy. Twrcy tego okresu czsto wiadomie odcinali si od jakichkolwiek ugrupowa.
Tuwim, Wierzyski, Sonimski czy Lecho to znani pacyfici, ktrzy zachystywali si
odzyskan wolnoci i kreowali drugi wizerunek Warszawy obok napicia politycznego
toczyo si beztroskie, radosne obcowanie ze sztuk. Jednak z perspektywy czasu wiemy, e
to nie w yciu politycznym, penym gbokich konfliktw klasowych, narodowociowych i
grupowych, ani nie w gospodarce narodowej a wanie w kulturze rola Warszawy
uzewntrzniaa si szczeglnie wyranie. Ku Warszawie spogldaa caa prowincja,
poszukujca zarwno powaniejszej strawy intelektualnej, jak i rozrywki, pisze w 1936 roku
Rychliski. Zadanie nie byo atwe po latach carskiej polityki owiatowej Warszawa nie
posiadaa wasnych tradycji kulturowych, ktre mogyby by powielane przez rozwijajce si
rodki masowego przekazu. Koncentracja dyspozycji politycznych i ekonomicznych oraz
szybkie tempo odbudowy ycia gospodarczego zapewniy jednak Warszawie rychy sukces w
rywalizacji z Krakowem, Lwowem i Poznaniem orodkami kulturowymi okresu Modej
Polski. To std wyszy futurystyczne manifesty , pisane przez literatw skupionych wok
Pikadora a potem Skamandra.
Warszawa midzywojenna bya najwikszym centrum prasowym II Rzeczypospolitej,
prezentujcej niemal wszystkie panujce wwczas tendencje ideowo polityczne. Czoowym
organem socjalistw by dziennik Robotnik redagowany przez Feliksa Perla i Mieczysawa
Niedziakowskiego. Do najpopularniejszych dziennikw Warszawy midzywojennej zaliczy
naley Kurier Warszawski prowadzony przez Konrada Olchowicza, gdzie publikowali
midzy innymi B. Koskowski i W. Rabski. Dynamicznie rozwijaa si prasa wydawana przez
pisudczykw: Gazeta Polska, Polska Zbrojna, Kurier Poranny, Kurier Codzienny.
W tych latach ogromnym powodzeniem cieszyy si kawiarnie literackie. Do
najpopularniejszych w Warszawie naleay Maa Ziemiaska, Udziaowa oraz Zota
Kaczka
Teatry stoeczne mimo wielkich trudnoci finansowych przeywanych w latach inflacji i
kryzysu, stay si wanym centrum ycia artystycznego. Jest to czas dziaalnoci wybitnych
organizatorw i reyserw scen warszawskich: Arnolda Szyfmana, Juliusza Osterwy, Jana
Lorentowicza, Leona Schillera, Aleksandra Zelwerowicza i Stefana Jaracza. Obok Teatru
Narodowego (otwartego 3 padziernika 1924 roku), Teatru Polskiego, Ateneum
funkcjonoway drobne teatrzyki rewiowe, m. in. :Sfinks, Czarny Kot oraz zaoony w
23

1919 roku Qui Pro Quo, skupiajcy gwiazdy tego formatu co: Zula Pogorzelska, Hanna
Ordonwna, Mira Zimiska, Fryderyk Jarossy, Adolf Dymsza. Sukces Qui Pro Quo
zachci do otwarcia nowych teatrzykw : Perskiego Oka, Morskiego Oka, Bandy,
Cyrulika Warszawskiego.
Rozwijay si w tym czasie take sztuki filmowe, radiowe, plastyczne a take opera.
Ze wzgldu na temat mej pracy nie mog powici charakterystyce pierwszych lat wolnoci,
przeywanych w Warszawie tyle miejsca, ile wymagaaby rzetelno historyczna. Zaleao mi
szczeglnie na zasygnalizowaniu niezwykej dynamiki zarwno w yciu kulturalnym jak i
politycznym. Nie ukrywam, e z tak wielkim bogactwem wiza si pewien chaos, ktry na
onie polityki by bardzo niebezpieczny dla sabego jeszcze, modego pastwa, za w
przypadku kultury owocowa niekamanym rozwojem. Kontrast ten jest istotny dla
zrozumienia generaa Wieniawy. Wane te, by uwiadomi sobie, e wrd tych wszystkich
nowoci, znamion postpu i dynamiki, zarwno polityka jak i kultura nie byy wolne od
anachronizmw.
2. ULUBIONE MIEJSCA WIENIAWY.
Spoeczno midzywojennej Warszawy bya bardzo zrnicowana- warstwa ziemiasko
buruazyjna, inteligencka, robotnicy i drobnomieszczastwo prowadziy odmienne style
ycia. Robotnicy ponad poowa ludnoci nie miaa ani czasu, ani pienidzy na zabawy, za
dla elity stanowiy one sui generis sposb identyfikacji. Panujca wwczas moda na
coctaile zbieraa buruazj i inteligentw przy kawiarnianych stolikach na tzw.
popoudniowe popijawy. rodki masowego przekazu promoway wwczas osobowo
gentlemana, ktry wedug charakterystyki Boziewicza: nie skamie, aby przez kamstwo
osign jak korzy materialn. Jest dyskretny, lojalny, dotrzymuje swoich przyrzecze,
nie korzysta ze swojej przewagi umysowej czy materialnej. Z drugiej jednak strony realnie
funkcjonujc w yciu spoecznym Warszawy by typ osobowoci czowieka zabawy,
dalekiego od perfekcjonizmu czy powanego podejcia do zada merytorycznych. W kadej
funkcji wykonywanej w spoeczestwie dopatrywali si oni aspektw zabawy. Wedug
Drozdowskiego Dominacja wpyww osobowoci czowieka zabawy i czowieka dobrze
wychowanego na postawy spoeczne warszawiakw w latach 1918 1939 rodzia typowo
warszawsk skonno do ryzyka i romantycznych uniesie, wbrew trzewej analizie
rzeczywistoci. Przytaczam ten opis, poniewa sylwetka Wieniawy bardzo dobrze do niego
pasuje. Mona pomyle, e adiutant Pilsudskiego, deklarujcy brak sympatii dla stolicy, sta
si doskonaym przykadem Warszawiak, cho jego przyjaciel Sonimski sprzeciwia si
24

tej opinii: Archetyp Wieniawy sta si po wojnie jego karykatur, utrwalony jako wzr dla
czasw przedwojennych typowy. Sta si jednym z rekwizytw nieznonej Warszawki, jak
Adria, Ordonka, dwukonka na gumach czy gobie na Mariensztacie. Mwic o Wieniawie
warto przypomnie pen specyficznego wdziku polsk inteligencj przedwojenn,
uformowan na wielu pokoleniach zwizanych z kultur europejsk i narodow. A jednak
Wieniawa czynnie wsptworzy klimat Warszawki. Bywa wic we wszystkich
popularnych miejscach tego ttnicego yciem miasta. Jego ulubion kawiarni bya
niewtpliwie Maa Ziemiaska, mieszczca si przy ulicy Mazowieckiej. Gromadzia ona
wybitnych pisarzy, artystw, ludzi wolnych zawodw i studentw polonistyki. Jak pisa Jotes:
Centrum uwagi w Maej Ziemiaskiej skupiao si na tak zwanej grce, tak nazywano
jedyny stolik na ppitrze, ktry by wasnoci Towarzystwa stanowicego sztab
wczesnego ycia literacko artystycznego. Tam wanie przesiadywa Boy eleski, tam
zawsze widywao si Tuwima, Lechonia, Sonimskiego i innych, tam tworzya si czsto
na wesoo niepisana historia kulturalnego dwudziestolecia. Na w Parnas nieatwo byo si
dosta. Mody Gombrowicz wspomina: A na samym szczycie, nawet w fizycznym
znaczeniu, bo na ppitrze, wyniesiony ponad tum, wietnia stolik skamandrytw
Sonimski, Tuwim, Iwaszkiewicz, Wieniawa Dugoszowski i inne wielkoci, przerzucajce
si dowcipami. [...] Do skamandrytw prawie nigdy nie zagldaem, gdy jeszcze nei byem z
nimi na rwnej stopie i nie mogem sobie z nimi pozwoli na to, czego bym pragn. Tu
przede wszystkim Dugoszowski spotyka si ze swoimi przyjacimi: Wierzyskim i
Sonimskim.
Drugim miejscem, goszczcym nieustannie Wieniaw bya restauracja Astoria. Tutaj nasz
bohater lubi spoywa posiek wieczorny, po ktrym udawa si do jednego z teatrw lub na
dancing do Oazy. Astoria znajdowaa si na Nowym wiecie. W jedenj z sal gromadzili
si intelektualici z dwu przeciwnych obozw. I tak po prawej stronie, pod oknem zasiadali
pisarze zachowawczej partii Narodowej Demokracji oraz inni przeciwnicy Pisudskiego:
Wodzimierz Perzyski, Stanisaw Wasylewski, Kornel Makuszyski. Czsto towarzyszyli im
nienawidzcy Naczelnika Adolf Neuwert (Nowaczyski) i dziennikarz Stanisaw Stroski. Po
przeciwnej stronie mona byo spotka pisarzy postpowych i pisudczykw: eromskiego,
Edwarda Soskiego. W ich towarzystwie Wieniawa rozpoczyna wieczr.
W czasie swej pierwszej wizyty w Warszawie Wieniawa upodoba sobie Udziaow,
cukierni na rogu Alej Jerozolimskich i Nowego wiatu, gdzie brylowa w towarzystwie
mistrz dowcipu stoecznego Franc Fiszer. Tam zreszt zbiera si parnas przedwojennej
cyganerii warszawskiej.
25

3. WARSZAWSCY PRZYJACIELE.
Do Warszawy Wieniawa przyby zawstydzony troch, zdziwieniem jego przyjaciki z
Parya, Zosi Katarzyskiej, zwanej przez niego Paniteczkiem, e Berlin zwiedzi, Pary a
Polskiej stolicy nie. Los chcia, e ta liczna, filigranowa dziewczyna o duych, czarnych
oczach bya jedn z pierwszych osb, ktre odnalaz przypadkiem w stolicy. Wysza ona za
m za Tadeusza Pruszkowskiego rwnie dobrego znajomego z Montparnasseu,
wywiezionego stamtd z diagnoz grulicy, chudego jak szczapa, ktry w Polsce spotka
Zuzi, ozdrowia, przyty i wysforowa si na jednego z czoowych malarzy w Polsce. Z
nimi Wieniawa spdza wikszo przedwojennego, wolnego czasu, najczciej w
Udziaowej.
Po wojnie zwiza si cile z towarzystwem z Ziemiaskiej, o ktrym pisaam ju bardzo
wiele. Najblisze relacje mia z Wierzyskim i Sonimskim. Jednak w teczce z zapiskami
generaa Wieniawy znajdzie si informacja: Po maju 1926 r. rozstalimy si powoli z
modymi poetami, gdy ich bawio motylkowate bujanie w sferach niedostpnych, a czsto
fikcyjnych ideaw, ja za wolaem rozumnie organizowan polsk rzeczywisto. Nastpio
pknicie, spajane jeszcze strof z wiersza Do moich przyjaci : Wy z wasz pieni, ja z
lanc polec. I razem zdobdziemy Polsk jak fortec,(...) Kierunek ten sam, ale drogi inne.
Rozeszy si ostatecznie chyba 1931 roku, kiedy po sprawie brzeskiej poparcie skamandrytw
dla pisudczykw przestao by aktualne.
4. WARSZAWA W OCZACH WIENIAWY.
Do stolicy przyby Wieniawa u boku Pisudskiego. Przyby tu, by wyzwoli Polsk. Przyby,
bo tak brzmiaa komenda. Poza tym zaoy si z Zuzi, e przybdzie. Przyby i zwyciy.
Osign cel. Lecz nie wyjecha. Pozosta, bo tu pozosta jego Wdz. Wiernie u jego boku.
Pocztkowo Warszawa to byo miasto spenionych marze, miasto, w ktrym wybucha
euforia wolnoci, miasto, ktre dynamicznie zdobywao pozycj pioniera kulturowego. W
utworach legionowych czytamy: Chocia do Warszawy mamy dug drog, dojdziemy tam
prdko, maszerujc w nog.... Wieniawa pisze: poznaem okolice Piotrkowa i d zasnut
dymami kominw fabrycznych i wreszcie zamilknij serce Warszaw. Warszawa
stanowia dla niego jakby ziemi obiecan, na ktrej troch si zawid z powodu jej
specyficznego zimna emocjonalnego i braku spontanicznego wdziku. Po powrocie do koszar
wyzna: Otoczyli mnie tam koledzy koem natarczywym, haaliwym, niesforn, rozbrykan,
serdeczn i dokuczliw, a najblisz sercu i najmilsz bratersk cib.
26

Swj stosunek do gwnego miasta Polski Dugoszowski najdobitniej wyrazi we

Wzruszeniach krakowskich: (...)Warszawy nie lubi (...) dlatego, bo cigle jeszcze nie
przywyka do swej roli w rzdzie stolic, przy wszystkich swoich zaletach stoi tak, jak w
salonie porusza si czek niedostatecznie obyty, ktremu rwnie niebezpiecznie lisk jest i
posadzka, i rozmowa z towarzystwem, tak samo prawie dostojnym jak stojce po ktach
meble, ktry zatem niepewny jest kadego swego sowa, kadego ruchu. Zachowanie si jego
jest zatem pozbawione wdziku. O! To silny zarzut z ust tego, ktry wanie osobistym
urokiem i taktown bezporednioci oczarowa to kalekie w jego oczach miasto. Kalekie
lub moe raczej niedojrzae. Ju Prus, ktry by za granic jeden, jedyny raz dostrzega to
zacofanie Warszawy. Mona by pomyle, e po czasie wielkich wynalazkw zmieni ona
swoje oblicze, dogoni Pary. Drozdowski w ksice Warszawiacy i ich miasto... kadzie
nacisk na rozwj klasy robotniczej, na dysproporcje midzy ich szar codziennoci, a
szumnym trybem ycia inteligencji. Stanowili oni zdecydowanie przewaajc warstw, a
wrd obowizkw nie znajdowali czasu i siy na entuzjazm dla spraw politycznych czy
kulturalnych. To rwnie zarzuca Wieniawa Warszawiakom: Wtpiem zawsze i teraz
powtpiewam, czy sala koncertowa, czy zebrana w niej publiczno moe by tym medium,
za pomoc ktrego mona serce Warszawy wprowadzi w dreszcz. Jak pisze dalej
marzeniem onierzy jest, by te gorce uczucia, jakie oni ywi dla Ojczyzny, gdy naraaj
dla niej ycie, cho raz rozpaliy serca spoeczestwa. Z tak ciepym przyjciem
szwoleerowie spotkali si w Krakowie, ale gdy oddziay legionowe wkraczay w 1916 r. do
Warszawy z jak tsknot, z jak radoci, bo przecie do stolicy (..) I c?...
Na ulice miasta wyszed tum ciekawy
I podepta serca rzucone na bruk. (parafraza zakoczenia wiersza E. Soskiego A gdy na
wojenk szli Ojczynie suy...)
Odnielimy w 1920 r., po tragicznych zmaganiach si z przewag wroga, zwycistwo pod
wodz Jzefa Pisudskiego, jedno z najwikszych i najbrzemienniejszych w skutkach w caej
naszej historii. Rozwydrzya si fala kamstw, intryg, oszczerstw, zalewajca botem wszystko
i uton entuzjazm, zaduszon zostaa rado, potrzebna do ycia jak swobodny oddech.
Ze zwyciskiej wojny wracay puki, zdziesitkowane, ze sztandarami uwieczonymi
saw, ozdobionymi krzyami Virtuti Militari. Sztywn uroczystoci przyja je Warszawa.
Zacytowaam tu tak obszerny fragment, by odda gorycz, ktra zalaa tego czowieka, o
ktrym mwi si, e Warszawa go kochaa. On sam po przyjedzie do Rzymu, by obj
stanowisko ambasadora, zaartowa: Moi pastwo, ludzie szanowani s dla swoich zalet i
cnt, a lubiani tylko dziki wadom. Ja podobno w Warszawie byem bardzo lubiany.
27

Obawiam si jednak, e wy bdziecie mnie tutaj szanowali. Warszawa kochaa Wieniaw?

Moe w sowach, deklaracjach, obiegowej opinii, jak wida jednak z wyej przytoczonego
cytatu, mio ta bya pusta i egoistyczna, ktra bardziej zniewalaa ni dawaa poczucie
bezpieczestwa.
PRAWDA?
Po latach Sonimski napisze: Warto by odega legend o Wieniawie bawidamku i
fanfaronie w stylu gaskoskim, legend, ktra utrwalia si, faszywie przekazujc nam t
malownicz i tragiczn posta dwudziestolecia midzywojennego. Nie by legend jego
dowcip, wdzik i uroda.(...) Znany by z wielu przygd romansowych, ale byy to zawsze, jak
mwi, au fond afery powane. To, e wypi lubi, nie czynio go pijakiem. I wrd
rnych prawd goszonych o Wieniawie Sonimski podkrela: Prawd jest, e by tumaczem
Baudelairea, lekarzem z wyksztacenia, dzielnym onierzem i szlachetnym czowiekiem.
Warszawa go nie docenia poznaa i podsycaa tylko jeden aspekt jego osoby. Z czasem
zacza go krytykowa, nie zastanawiajc si nad przyczynami zdiagnozowanego stanu.
On nie doceni Warszawy jego wizja miasta jest bardzo subiektywna i brak w niej prby
zrozumienia przyczyn zdiagnozowanego stanu. Kto mia racj? Zapewne oboje. Dwoje
kochankw, ktrzy znaj si na przestrza i miast zachwyci si sob, dochodz do
przekonania, e nie speniaj swoich oczekiwa. Jednak pami miasta rni si od pamici
jednostki. Przemija, jak przemijaj ludzie i kto pamita? Tylko ksiki. A czowiek
Osamotniony i peen goryczy popeni samobjstwo. jak pisze Sonimski. Wiemy, e w
Nowym Jorku; wiemy, e odizolowany od ukochanej armii; wiemy, e upokorzony przez
nowy polski rzd. Wiemy. Ale gdzie i kiedy zostao zasiane ziarno owej goryczy? Czy
przypadkiem nie w tej nieczuej, guchej na woanie ludzkiej rozpaczy Warszawie? Nie
wiemy.

28

I.

WSTP

II.

ZARYS BIOGRAFII

1. Pocztki
2. Pary
3. Beliniacy
4. Adiutant Pisudskiego
5. Rumunia i Warszawa
6. Rzym
7. Tuaczka
3. WIENIAWA ULUBIENIEC WARSZAWY?
1. Za mundurem...
2. Lekarstwo na zy humor literat, inicjator kabaretu
3. W oczach wczesnych
4. WARSZAWA DOM CZY WIZIENIE?
1. Warszawa midzywojenne
2. Ulubione miejsca Wieniawy
3. Warszawscy przyjaciele
4. Warszawa w oczach Wieniawy
5. PRAWDA?
BIBLIOGRAFIA:
1. Dugoszowski Wieniawa Bolesaw, Wymarsz i inne wspomnienia, Warszawa 1992.
2. Szuflada generaa Wieniawy: wiersze i dokumenty; materiay do twrczoci o biografii
Boleswa Wieniawy Dugoszowskiego, wyb. E. Grabska i M. Pytasz, komentarz i oprac.
Tekstw M. Pytasz, Warszawa 1998.
3. Drozdowski Marek M., Warszawiacy i ich miasto w latach drugiej Rzeczypospolitej,
Warszawa 1973.
4. Hemar Marian, Awantury w rodzinie, Londyn 1987.
5. Kazimierz Krukowski, Maa antologia kabaretu, Warszawa 1982.
29

6. Lecho Jan, Dziennik, Londyn 1967.

7. Lecho Jan, Portrety ludzi i zdarze, Warszawa 1997.
8. Majchrowski Jacek M., Ulubiebiec Cezara. Bolesaw Wieniawa Dugoszowski, Wrocaw
1990.
9. Rawicz Jerzy, Doktor okietek i Tata Tasiemka, Warszaw 1968.
10. Rusinek Micha, Opowieci niezmylone. Wspomnienia literackie, Krakw 1960.
11. Wittlin Tadeusz, Szabla i ko, Warszawa 2003.
Czas 1928.
Gazeta Warszawska 1926.
Gazeta Polska 1930, 1935, 1938.
Kurier Polski 1918.
Kurier Poranny 1930.
Wiadomoci Literackie 1924, 1925, 1930.

30

31