WYDZIA ELEKTROTECHNIKI, AUTOMATYKI,

INFORMATYKI I INYNIERII BIOMEDYCZNEJ

Praca dyplomowa inynierska

Projektowanie bioaktywnych materiaw kompozytowych polimerowoceramicznych w formie przestrzennych rusztowa przy zastosowaniu
metody odlewania z wymywaniem porogenu (SCPL)
Designing of bioactive polymer-ceramic composites by the solvent
casting particulate leaching (SCPL method)

Autor:

Magorzata Ul

Kierunek studiw:

Inynieria Biomedyczna

Opiekun pracy:

dr in. Katarzyna Cholewa-Kowalska

Krakw, 2015

Owiadczam, wiadomy(-a) odpowiedzialnoci karnej za powiadczenie nieprawdy, e

niniejsz prac dyplomow wykonaem(-am) osobicie i samodzielnie i e nie korzystaem
(-am) ze rde innych ni wymienione w pracy.

Dzikuj serdecznie mojej promotorce dr in. Katarzynie Cholewie-Kowalskiej oraz

mgr. in. Michaowi Dziadkowi za nieocenion pomoc, powicony czas i okazane wsparcie
podczas przygotowywania niniejszej pracy.

Spis treci
Wstp..........................................................................................................................................7
I.

Podoa dla inynierii tkankowej.......................................................................................11

1.

Inynieria tkankowa.......................................................................................................11

2.

Przestrzenne rusztowania dla inynierii tkankowej skafoldy.....................................11

3.

Wymagania stawiane podoom tkankowym.................................................................12

3.1. Biokompatybilno.....................................................................................................13
3.2. Biodegradowalno...................................................................................................13
3.3. Waciwoci mechaniczne.........................................................................................13
3.4. Architektura rusztowa.............................................................................................14
3.5. Technologia wytwarzania.........................................................................................15

II.

Materiay wykorzystywane w inynierii tkankowej......................................................17

1.

Ceramika........................................................................................................................18
1.1. Szka wytwarzane metod topienia............................................................................19
1.2. Szka elowe...............................................................................................................19

2.

Polimery.........................................................................................................................21
2.1. Polimery syntetyczne.................................................................................................21
2.2. Polimery naturalne......................................................................................................22

3.
III.
1.

Kompozyty.....................................................................................................................24
Metody wytwarzania porowatych rusztowa dla inynierii tkankowej........................27
Konwencjonalne techniki produkcji rusztowa dla inynierii tkankowej.....................27
1.1. Odlewanie z roztworu z wymywaniem porogenu......................................................27
1.2 Spienianie gazem........................................................................................................28
1.3. Separacja faz..............................................................................................................29
1.4. Formowanie ze stopu.................................................................................................29

2.

Zaawansowane techniki produkcji rusztowa dla inynierii tkankowej.......................30

2.1. Metody szybkiego wytwarzania (Rapid Prototyping)..............................................30
5

2.2. Elektroprzdzenie.......................................................................................................30
IV.

Charakterystyka materiaw wyjciowych....................................................................35

1.

Poli(-kaprolakton)........................................................................................................35

2.

Bioszka otrzymywane w syntezie zol-el.....................................................................35

3.

Rodzaje porogenw.......................................................................................................36

V.

Otrzymywanie porowatego kompozytu PCL/bioszko elowe......................................37

VI.

Metody bada.................................................................................................................41

1.

Skaningowa mikroskopia elektronowa (SEM)..............................................................41

2.

Skaningowa kalorymetria rnicowa (DSC).................................................................42

VII.

Charakterystyka otrzymanych rusztowa......................................................................45

1.

Charakterystyka makroskopowa rusztowa..................................................................45

2.

Charakterystyka mikroskopowa rusztowa SEM/EDX..............................................46

3.

Charakterystyka waciwoci mechanicznych DSC...................................................52

Podsumowanie i wnioski..........................................................................................................55
Bibliografia........................................................................................................................57

Wstp
Choroby, urazy i wypadki mog prowadzi do zniszcze oraz degeneracji tkanek w
ludzkim ciele, co wymaga leczenia zwizanego z ich napraw, zastpieniem czy regeneracj.
Jeszcze do nie tak dawna leczenie to ograniczao si jedynie do przeszczepw tkankowych,
czy to autograftw (kiedy zarwno biorc jak i dawc jest ten sam pacjent) lub te
allograftw. Mimo tego, i metody te stay si rewolucyjnymi sposobami ratowania ycia
jednak nadal istniej wane problemy w obu tych technikach popychajce naukowcw do
dalszych bada. Dziki temu w cigu zaledwie 10 lat poczyniono ogromne postpy nad
opracowaniem ywych substytutw tkanek i narzdw. Wikszo z nich nadal jest na etapie
bada, jednak inynieria tkankowa staje si coraz prniej rozwijajc dziedzin dc do
uzyskania funkcjonalnego materiau biologicznego, ktry bdzie w stanie zastpi lub
zregenerowa uszkodzon tkank w organizmie i przywrci jej funkcje.
Liczne badania pomogy okreli cechy jakimi powinny charakteryzowa si idealne
materiay dla inynierii tkankowej. Musz one cechowa si jednoczenie wysok
6

biozgodnoci jak i odpowiednimi parametrami mechanicznymi . Wszystkie te cechy mog

by uzyskiwane dziki odpowiednim materiaom oraz metodom ich otrzymywania. Kada
kolejna prba dostarcza nam now wiedz na ten temat dziki czemu pomau zmierzamy do
uzyskania podoa tkankowego bdcego idealnym rusztowaniem dla rozwoju komrek a co
za tym idzie dalszej regeneracji tkanki.
W niniejszej pracy przedstawiony zostanie procesu otrzymywania przestrzennego
rusztowania przy zastosowaniu metody odlewania z roztworu z wymywaniem porogenu.
Skafold w projekcie otrzymywano z bioaktywnych materiaw kompozytowych polimerowoceramicznych, osnow kompozytu stanowi polikaprolakton (PCL), natomiast faz
modyfikujc byy czstki bioaktywnych szkie elowych z ukadu SiO 2-CaO-P2O5 o rnym
udziale poszczeglnych tlenkw. Badano wpyw uytego w procesie porogenu (wykorzystano
NaCl oraz sacharoz) na architektur otrzymanego podoa tkankowego oraz wpyw uytych
modyfikatorw na krystaliczno osnowy skafoldu.

Cz literaturowa

10

11

I.

Podoa dla inynierii tkankowej

1. Inynieria tkankowa
Termin inynieria tkankowa po raz pierwszy zosta oficjalnie uyty na warsztatach
National Science Foundation w roku 1988 i mia oznacza stosowanie zasad i metod
inynierii i nauk przyrodniczych w kierunku fundamentalnego zrozumienia relacji struktury i
funkcji w normalnych i patologicznych tkankach ssakw oraz rozwj biologicznych
substytutw dla odbudowy, utrzymania lub poprawienia funkcji tkanek[1].
Inynieria tkankowa, zaraz po transplantologii i chirurgii rekonstrukcyjnej, uwaana jest
za trzeci z form terapii w medycynie. Dziki swoim innowacyjnym metodom pozwala na
uniknicie problemw zwizanych z tradycyjn transplantologi, takich jak niewystarczajca
liczba organw, czy te leki immunosupresyjne. Nie jest te konieczn implantacja
sztucznych protez, materiaw o dosy niskiej biozgodnoci. Wszystkie wymienione dobre
strony inynierii tkankowej sprawiaj, i coraz realniejszym staje si powodzenie realizacji
procesu regeneracji tkankowej, z jednoczesnym ograniczeniem liczby powika [2].
Wyrniamy trzy podejcia jeli chodzi o inynieri regeneracyjn. Dwa pierwsze maj
do ograniczone zastosowanie i wykorzystuje si je jedynie w przypadku mniejszych
uszkodze tkanek. Pierwszym z nich jest zastosowanie wyizolowanych komrek w celu
miejscowej regeneracji odpowiednich tkanek za pomoc wstrzyknicia zawiesiny
komrkowej w podane miejsce i zastpienie komrek odpowiedzialnych za odpowiednie
funkcje. Natomiast drugim jest dostarczanie czynnikw wzrostu indukujcych rnicowanie
si komrek i wzrost tkanki do konkretnych lokalizacji. Trzecim podejciem, dajcym
najwiksze moliwoci dotyczy hodowli komrek na trjwymiarowych rusztowaniach, o
ktrych to mwi bdzie dalsza cz pracy[3,4].

2. Przestrzenne rusztowania dla inynierii tkankowej

skafoldy
Wyrniamy skafoldy naturalne oraz syntetyczne uywane w zalenoci od wskaza
medycznych. Inteligentne biomateriay zdolne do zmiany waciwoci w odpowiedzi na
zmian warunkw rodowiska (np. pH, temperatury) stanowi przyszo inynierii
tkankowej. Rusztowania, ktre stosuje si w inynierii regeneracyjnej czy si z rnymi
rodzajami komrek. Coraz czciej jednak stosuje si rusztowania pozbawione komrek.
12

Gwn ide uywania podoy z osadzonymi na nich komrkami jest pobudzanie procesu
syntezy tkanek. Aby moliwy by dostp komrek do skadnikw odywczych i aby zapewni
odpowiedni powierzchni wzrostu projektuje si porowate, trjwymiarowe konstrukcje[5].
Jedna z gwnych metod inynierii tkankowej obejmuje hodowanie odpowiednich
komrek in vitro w celu otrzymania odpowiednich trjwymiarowych (3D) narzdw lub
tkanek. Komrki jednak samoistnie nie posiadaj zdolnoci wzrastania w podanych przez
nas trjwymiarowych kierunkach odpowiadajcych za anatomiczny ksztat tkanki. Zamiast
tego migruj one losowo tworzc dwuwymiarowe warstwy komrek. W celu osignicia
wymaganych przez nas ksztatw wzrostu tkanek wykorzystuje si porowate matryce, tak
zwane rusztowania, do ktrych komrki adheruj oraz proliferuj. Rusztowania w zwizku z
tym s bardzo wanym elementem dla inynierii tkankowej[6].
Z tego wzgldu stawiane im s cise wymagania. Poniewa maj one stanowi specyficzne
podoe dla ywych komrek, musz by zaprojektowane w ten sposb, aby w jak
najwikszym stopniu przypominay swoj budow oraz waciwociami naturaln macierz
zewntrzkomrkow, wystpujc we wszystkich ywych komrkach. Macierz ta, w
naturalnych warunkach organizmu ludzkiego odpowiada za utrzymanie struktur tkankowych,
ich waciwoci mechaniczne, a co najwaniejsze dziki swojej porowatej strukturze
odpowiada za odywianie komrek oraz stanowi dla nich przyczep. Zbudowana jest gwnie
z biaek kolagenowych i niekolagenowych, hydroksyapatytu, pynu tkankowego, kwasu
hialuronowego, zalenie od tkanki, w ktrej wystpuje[7].
Wymagania okrelone jako kluczowe dla wytwarzania rusztowa mwi, i trjwymiarowe
podoa powinny posiada system poczonych ze sob porw o odpowiedniej wielkoci
umoliwiajc tkance przerastanie i unaczynienie oraz i powinny by wykonane z materiau o
kontrolowanej biodegradacji lub bioresorpcji. Ponadto rusztowania maj dziaa w taki
sposb, aby ostatecznie zosta zastpione przez przerastajc tkank, ich parametry
powierzchni (zwilalno, topografia, dunek, obecno grup funkcyjnych) musi sprzyja
przyczaniu, proliferacji oraz rnicowaniu si komrek. Waciwoci mechaniczne musz
by odpowiednie w zalenoci od miejsca wszczepienia, skafoldy nie powinny powodowa
adnych niekorzystnych reakcji organizmy oraz powinna je charakteryzowa atwo
wytwarzania w rnorodnych ksztatach oraz rozmiarach[6].

3. Wymagania stawiane podoom tkankowym

Wikszo rusztowa wytwarzanych z rnych biomateriaw i za pomoc wielu
rozmaitych metod otrzymywania zostay uyte w celach regeneracji odmiennych tkanek oraz
narzdw w organizmie czowieka. Jednak niezalenie od rodzaju odbudowywanej tkanki
najistotniejsze parametry charakteryzujce skafold pozostaj niezmienne projektowaniu oraz
okrelaniu przydatnoci rusztowania do stosowania w inynierii tkankowej[1].
13

3.1. Biokompatybilno
Pierwszym i najwaniejszym kryterium jakie musi spenia rusztowanie dla inynierii
tkankowej jest to, e musz by one biokompatybilne. Komrki musz adherowa,
prawidowo funkcjonowa i migrowa na powierzchni i w kocu wewntrz rusztowania oraz
zaczyna si rozmnaa zanim ustali si nowa matryca. Po implantacji trjwymiarowe
podoe komrkowe musi wywoa nieznaczn odpowied immunologiczn aby zapobiec
powanej odpowiedzi zapalnej tkanki mogcej spowodowa pogorszenia gojenia si ran lub
odrzucenie wszczepu[1].

3.2. Biodegradowalno
Celem inynierii tkankowej jest pozwolenie wasnym komrkom organizmu, aby po
upywie okrelonego czasu finalnie zastpiy skafold. Rusztowania nie maj bowiem w
zamierzeniu by implantami staymi. Podoe zatem musi by biodegradowalne w taki
sposb, aby komrki mogy wytworzy wasn matryce zewntrzkomrkow. Ponadto
produkty uboczne tej degradacji powinny by nietoksyczne oraz zdolne do opuszczenia
organizmu bez wywoania skutkw ubocznych. W celu umoliwienia stopniowej degradacji
zsynchronizowanej ze wzrostem tkanki konieczna jest niewielka odpowiedz zapalna
organizmu poczone z kontrolowan infuzj komrek takich jak makrofagi. Obecnie
strategie inynierii tkankowej s wprowadzane do praktyki lekarskiej o wiele czciej, a
immunologia odgrywa coraz wiksz rol w badaniach[1].

3.3. Waciwoci mechaniczne

Idealnym byoby, aby skafold posiada waciwoci mechaniczne zgodne z
anatomicznym miejscem wszczepu oraz jednoczenie by na tyle wytrzymay, aby umoliwi
chirurgiczne postpowania podczas implantacji. O ile jest to wane w przypadku wszystkich
tkanek ciaa, jednak moe stanowi wyzwanie w przypadku implantacji do ukadu sercowonaczyniowego oraz kostnego.
Produkcja rusztowa z adekwatnymi waciwociami
mechanicznymi jest jedn z najtrudniejszych zada w przypadku koci i chrzstki. Dla tych
tkanek, implantowane podoe musi
charakteryzowa si odpowiedni odpornoci
mechaniczn dla zachowania funkcjonalnoci przez cay okres od wszczepienia, a do
cakowitego zastpienia biomateriau przez tkank. Kolejny problem stanowi fakt, i
moliwoci regeneracyjne organizmu zmieniaj si wraz z wiekiem, na przykad u osb
modych zamania goj si w okoo sze tygodni, natomiast pene zdolnoci mechaniczne
14

koci wracaj po okoo roku, kiedy w przypadku osb starszych tempo samonaprawy koci
jest znacznie spowolnione. To te musi by brane pod uwag w przypadku projektowania
skofoldw aplikowanych w ortopedii.

Jednak, wraz z rozwojem dziedziny mona doj do wniosku, i zbyt wiele uwagi
powicono na prby skonstruowania rusztowa z podobnymi waciwociami
mechanicznymi do koci i chrzstki. Wiele materiaw zostao wyprodukowanych z dobrymi
parametrami mechanicznymi jednak kosztem zmniejszonej porowatoci, co skutkowao
fiaskiem w momencie wszczepienia z powodu niewystarczajcej zdolnoci do unaczynienia,
mimo i materia wykazywa potencja w przypadku bada in vitro[1].
Oczywistym zdaje si by fakt, i rwnowaga pomidzy wasnociami
mechanicznymi i porowatoci umoliwiajc infiltracje komrkow i unaczynienie jest
kluczem do sukcesu kadego rusztowania [1].

3.4.

Architektura rusztowa

Oglnie znanym w materiaoznawstwie i inynierii jest fakt, i organizacja

mikrostruktury materiau w sposb kluczowy okrela jego waciwoci. Podobnie, tkanki
biologiczne charakteryzuj si unikaln architektur odpowiadajcymi za okrelone ich
funkcje [8].
Architektura rusztowa w inynierii tkankowej ma decydujce znaczenie. Mikrostruktura
podoy tkankowych powinna charakteryzowa si du porowatoci otwart, aby zapewni
komrkom moliwo swobodnego przemieszczania si oraz dyfuzj skadnikw
odywczych, musi rwnie zapewnia warunki do wytworzenia macierzy
zewntrzkomrkowej. Co wicej, struktura poczonych ze sob porw jest konieczna w celu
umoliwienia wydostania si na zewntrz struktury produktw przemiany materii komrki
oraz produktw degradacji samego rusztowania, aby mogy opuci organizm czowieka nie
kontaktujc si z otaczajcymi narzdami.
Kwestia degradujcego rdzenia wynikajcego z niewystarczajcego unaczynienia oraz z
usuwania odpadw od rodka konstrukcji tkankowej jest jednym z gwnych problemw w
dziedzinie inynierii tkankowej. Innym kluczowym zagadnieniem architektury konstrukcji
jest rednia wielko porw rusztowania. Komrki oddziaywuj z rusztowaniami przede
wszystkim poprzez grupy chemiczne (ligandy) ma powierzchni materiau. Rusztowania
wytwarzana z materiaw budujcych naturaln matryc zewntrzkomrkow (np. kolagenu)
naturalnie wytwarzaj na powierzchni ligandy w postaci sekwencji wicych Arg-Gly-Asp
(Rys.1), za rusztowania wykonane z syntetyczne biomateriaw mog wymaga celowego
przyczenia tych ligandw, na przykad poprzez adsorpcj biaek. Wpyw na gsto
15

upakowania ligandw ma specyficzna powierzchnia waciwa , czyli na porowate

powierzchnia do ktrej mog przylega komrki. Zaley to od wartoci redniej wielkoci
porw rusztowania.

Zatem pory musz by wystarczajco due, aby komrki mogy migrowa do

struktury, gdzie ostatecznie zostaj zwizane do ligandw w obrbie rusztowania, ale
jednoczenie na tyle mae aby zdoay utworzy dostatecznie du powierzchni waciw, co
prowadzi do minimalnej gstoci upakowania ligandw co pozwala na sprawne wizanie
krytycznej iloci komrek do skafoldu. Dlatego te dla kadego rusztowania istnieje
krytyczny zakres rozmiaru porw, ktry moe si rni w zalenoci od typu komrek
wizanych do podoa oraz rodzaju tkanki jaka nas interesuje[1].

Rys.1 Mikrofotografia konfokalna pokazujce osteoblasty (zielony) przyczone do

wysoce porowatego rusztowania kolagen-GAG (czerwony). Mechanizm dziki ktremu
komrki przyczaj si do biomateriaw i rusztowa jest bardzo wane dla udanej
regeneracji komrki [1].
3.5.

Technologia wytwarzania

W celu zapewnienia okrelonemu podou przeznaczonego dla zastosowa inynierii

tkankowej, klinicznej i ekonomicznej realnoci wykonania, powinna by ona tania oraz
stosunkowo szybka i atwa w produkcji. Innym wanym czynnikiem jest okrelenie sposobu
w jakim produkt bdzie dostarczany i udostpniany lekarzowi. Pozwala to ustali w jaki
sposb skafold powinien by przechowywany. Lekarze zazwyczaj preferuj produkty gotowe
do uycia od razu po wyjciu z opakowania bez potrzeby stosowania dodatkowych zabiegw
chirurgicznych w celu wyhodowania komrek in vitro kilka tygodni przed implantacj.
Jednak, w niektrych typach tkanek nie jest to moliwe i hodowle in vitro przed implantacj
s konieczne[1].
Ostatecznym kryterium w projektowaniu rusztowa dla inynierii tkankowej i taki, od
ktrego zale wszystkie wymienione powyej, jest wybr odpowiedniego biomateriau z
jakiego skafold powinien by wykonany.
16

17

18

II.

Materiay wykorzystywane w inynierii tkankowej

Wiele rodzajw biomateriaw moe by uywanych do produkcji porowatych rusztowa

dla inynierii tkankowej, pod warunkiem , e technologia ich przetwarzania jest zgodna z
waciwociami biomateriau. Oglnie, biomateriay uywane do wytwarzania porowatych
rusztowa moemy podzieli zalenie od ich rda na biomateriay naturalne i syntetyczne.
Naturalnie wystpujce biomateriay mona uzyska z ich naturalnych rde, przetwarzajc
nastpnie w celu uzyskania porowatych rusztowa. Materiay te mog wystpowa w swojej
naturalnej postaci, jak na przykad ECM (matryca zewntrzkomrkowa) w postaci
przeszczepw kseno- lub allogenicznych lub mog te by w formie naturalnych
nieorganicznych ceramik (np. fosforany wapnia) i polimerw organicznych takich jak biaka,
polisacharydy. Naturalne
materiay
zazwyczaj
charakteryzuj
si
doskona
biokompatybilnoci, dziki czemu komrki mog przyczepia si i wzrasta na nich z bardzo
du efektywnoci. Istnieje jednak problem w przypadku naturalnych biomateriaw, a
mianowicie ich ograniczona stabilno fizyczna i chemiczna przez co mog one nie by
odpowiednie dla niektrych zastosowa inynierii tkankowej. Jest to powd ktry skoni
naukowcw
uywajcych
naturalnych biomateriaw do opracowania technologii
poprawiajcych ich waciwoci mechaniczne oraz stabilno ksztatu. Przykadami s
chociaby kompozyty z syntetycznymi materiaami. Kolejnym problemem jest odpowied
immunologiczna organizmu, poniewa naturalne biomateriay pochodzce z przeszczepw
mog by odrzucone przez gospodarza.
Biomateriay syntetyczne generalnie mog by podzielone na materiay nieorganiczne,
takie jak bioszka, oraz organiczne, takie jak syntetyczne polimery. Powszechnie uwaa si, e
syntetyczne biomateriay maj stabilniejsze fizyczne i mechaniczne waciwoci oraz mog
by uywane w przypadku zarwno tkanek twardych jak i mikkich. Niemniej jednak, dla
materiaw syntetycznych biokompatybilno staje si powanym problemem, poniewa
komrki mog mie trudnoci zarwno w zaadherowaniu si jak i wzrocie na tych
materiaach. Dlatego te zostao opracowanych wiele sposobw modyfikacji powierzchni
oraz waciwoci w celu zwikszenia biokompatybilnoci. Przykady obejmuj inynieri
laserow i pokrywanie naturalnymi materiaami biologicznymi, takimi jak kolagen. Wraz z
rozwojem materiaw kompozytowych ilo kombinacji materiaw mogcych tworzy
porowate skafoldy okazaa si by ogromna [9].

19

Rys. 2 a-c. Fotografie z mikroskopu skaningowego przedstawiajce trzy klasy biomateriaw.

a - Naturalny biomateria (gbka kolagenowa), b - macierz zewntrzkomrkowa, c polimer
syntetyczny [10].

1. Ceramika
Ceramika stosowana w celach biomedycznych jest klasyfikowana jako ceramika
bioinertna, bioaktywna lub bioresorbowalna. Do ceramiki bioinertnej moemy zaliczy takie
materiay jak tlenek glinu i cyrkonu, natomiast ceramik bioaktywn stanowi fosforany
wapnia (HA, TCP i BCP), bioszka oraz szko-ceramika. Ceramika bioresorbowalna to przede
wszystkim -TCP, BCP oraz niektre szka fosforanowe. Dodatkowo ceramik bioaktywn
mona podzieli na osteokonduktywn (wspiera wzrost koci) oraz osteoinduktywn
(stymuluje wzrost koci).
Bioceramika na bazie fosforanu wapnia, bioszka oraz materiay szko-ceramiczne s
powszechnie stosowane jako podoa dla wzrostu tkanki kostnej i maj zbliony skad
chemiczny i/lub fazowy do mineralnej fazy koci [11].
Hydroksyapatyt (HA) oraz fosforan trjwapniowy (TCP) to dwa powszechnie
wykorzystywane materiay ceramiczne w inynierii tkankowej. TCP jest stosowany jako
skadnik ulegajcym resorpcji rusztowaniom, podczas gdy HA, ktry nie jest bioresorbowalny
oraz ma charakter osteokondukcyjny, jest zwykle uywany do pokrywania implantw
biomedycznych co wzmaga regeneracje koci integrujc tym samym implant z otaczajc go
tkank, a take w postaci granul i proszkw do wypeniania ubytkw kostnych. Z tego
20

powodu HA zyska du popularno jako materia, z ktrego wytwarza si rusztowania dla

inynierii tkankowej [12].
1.1. Szka wytwarzane metod topienia
Bioaktywne szka oraz materiay szko-ceramiczne powstaj w procesie topnienia w
temperaturach przekraczajcych 1500C [13]. Badania nad materiaami bioaktywnymi
rozpoczo odkrycie, i szka krzemiankowe o okrelonym skadzie maj zdolno wizania
si z koci.
Pierwszym bioaktywnym szkem wytworzonym technik topienia byo Bioglass
45S5, wprowadzone w 1971 roku przez Hencha i wci pozostaje jednym z najpowszechniej
wykorzystywanym oraz najbardziej obiecujcym bioszkem w zastosowaniach klinicznych.
Wytwarzane jest ono na drodze fuzji i ma bardzo specyficzny skad : 45% SiO 2, 24.5% CaO,
24.5% Na2O, 6% P2O5 (w % wagowych)[14].
W pniejszych latach prowadzono badania nad popraw waciwoci szka poprzez
zmian jego skadu procentowego co wykazao, i dodatki tlenkw metali mog zmienia
waciwoci szka. Zawarto krzemionki dla bioszkie topionych nie moe jednak
przekracza 60 %, gdy powoduje to spadek bioaktywnoci materiau.

1.2. Szka elowe

Prace nad materiaami bioaktywnymi pozwoliy na wysunicie wniosku mwicego o
tym, i nie tylko skad fazowy czy chemiczny odpowiada za waciwoci materiau, ale
rwnie metoda jego wytwarzania. W przypadku szkie bioaktywnych zaowocowao to
rozwojem nowej metody produkcji jak jest metoda zol-el. (Rys.3)

21

Rys. 3 Schemat przygotowania roztworw wyjciowych do syntezy biomateriaw

A2, T2, S2[13].

Wyszo syntezy zol-el nad tradycyjn metod topienia polega na moliwoci

uzyskania szkie o wikszym stopniu rozwinicia powierzchni (s wysoce porowate) i
zachowaniu powierzchniowych grup silanolowych, co skutkuje wiksz bioaktywnoci
biomateriau, otrzymane t metod szka mog charakteryzowa si rwnie wiksz
resorbowalnoci w organizmie[13].
Metoda ta charakteryzuje si cakowitym pominiciem etapu ogniowego i opiera si
gwnie na reakcjach zachodzcych rwnolegle w fazie ciekej hydrolizie i polikondensacji.
Warunkuj one przejcie roztworu wyjciowego w el, ktry w wyniku obrbki termicznej w
temperaturach duo niszych, ni ma to miejsce w przypadku szkie topionych, moe przej
w szko. Gwnymi surowcami s zwykle alkoholany oraz estry, a take kombinacje
zwizkw organicznych i nieorganicznych (azotany, chlorki). S one prekursorami
pierwiastkw szkotwrczych oraz modyfikujcych.

22

Rys. 4 Schemat otrzymywania proszkw i materiaw spiekanych pochodzenia

elowego [13].

2. Polimery
2.1. Polimery syntetyczne
Kontrolowane waciwoci mechaniczne, fizyczne i biologiczne polimerw
syntetycznych czyni je materiaami bardziej przewidywalnymi ni polimery ze rde
naturalnych. Wana zalet wynikajc ze stosowania syntetycznych polimerw jest
moliwo zmieniania waciwoci materiau poprzez dostosowywanie proporcji jednostek
monomerowych oraz przez przyczanie do acuchw odpowiednich grup chemicznych
( np. peptydw RGD, rozpoznawalnych przez komrki). Ponadto, szybko i produkty
degradacji mog by kontrolowane przez odpowiedni wybr segmentw, dziki czemu
moemy uzyska w wyniku rozkadu skadniki metabolizowane do produktw
nieszkodliwych. Wrd wielu polimerw syntetycznych stosowanych w inynierii tkankowej
23

najpowszechniejszymi jest kwas polimlekowy (PLA - polilaktyd), kwas poliglikolowy (PGA

poliglikolid)i ich kopolimery Poli(laktyd-ko-glikolid) PLGA. Te polimery degraduj w
wyniku mechanizmw hydrolitycznych i s czsto uywane, poniewa produkty ich
degradacji mog by usunite z organizmu jako dwutlenek wgla i woda. Jednak ich wad
jest to, i zakwaszaj rodowisko w obszarze implantacji w wyniku rozkadu do kwanych
produktw.
Polikaprolakton (PCL) jest degradowany na drodze hydrolizy w warunkach
fizjologicznych (rys.3). Ponadto, jest on rozkadany enzymatycznie, a otrzymane fragmenty o
niskiej masie czsteczkowej s najprawdopodobniej pochaniane przez makrofagi i trawione
wewntrz komrki. PCL jest najczciej stosowany jako nonik leku, poniewa ma mniejsz
szybko degradacji ni PGA i PLA. Jednak ostatnio, coraz czciej znajduje zastosowanie w
inynierii tkankowej [15] .

Rys. 5 Skafold wykonany z kompozytu polikaprolakton/fosforan wapnia[16].

Tradycyjnie poliuretany byy stosowane w dziedzinach biomedycyny jako materiay

przeznaczone do kontaktu z krwi oraz byy uywane w formie niedegradujcych powok.
Ostatnio zyskay one biodegradowalno dziki kombinacji z degradowalnymi
polimerami takimi jak PLA i s stosowane w inynierii tkankowej i przeznaczone dla tkanek
mikkich [17].

24

Rys. 6 Struktury chemiczne biodegradowalnych polimerw syntetycznych stosowane

zrby w inynierii tkankowej[12].
Glikol polietylenowy (PEG) jest biozgodnym, nietoksycznym, rozpuszczalnym w
wodzie polimerem, ktry wystpuje w postaci cieczy w niskich temperaturach, natomiast w
temperaturze 37 C przyjmuje form elastycznego elu[18]. Kopolimery bazujce na PEG s
uywane jako wstrzykiwane rusztowania koci oraz jako noniki lekw.

2.2. Polimery naturalne

Polimery naturalne stanowi alternatyw dla ukadw polimerowych syntetycznych,
poniewa maj one zdolno imitowania matrycy zewntrzkomrkowej tkanek. Alginian i
chitozan s to dwa naturalne polisacharydy, ktre nie wystpuj w organizmie czowieka, ale
znalaze swoje zastosowanie w inynierii tkankowej, poniewa s strukturalnie podobne do
glikozaminoglikanw
(GAG)
wystpujcych
w
naturalnych
matrycach
zewntrzkomrkowych tkanek, na przykad skry, koci i naczy krwiononych.
Alginian pochodzi z wodorostw i jest atrakcyjnym materiaem ze wzgldu na nisk
toksyczno, du rozpuszczalno w wodzie oraz prostym mechanizmem elowania w
obecnoci jonw wapniowych. Hydroele alginianowe stosuje w projektowaniu podoy dla
regeneracji chrzstki [17], wtroby [18], oraz w produkcji opatrunkw[21] .
Chitozan jest pochodn naturalnie wystpujcej chityny, ktra znajduje si w
szkieletach skorupiakw. Ma nisk toksyczno i jest biokompatybilny. Skafoldy zbudowane
z chitozanu s wykorzystywane w regeneracji skry i koci [22].
Na podstawie wczeniej podanego znaczenia GAG w stymulowaniu normalnego
wzrostu tkanek, mona doj do prostego wniosku, i zastosowanie glikozaminoglikanw
jako skadnikw rusztowa dla inynierii tkankowej wydaje si by dobrym pomysem.

25

Kwas hialuronowy jest jednym z najwikszych elementw GAG wystpujcym w

naturalnej matrycy zewntrzkomrkowej wszystkich tkanek mikkich oraz w mazi
stawowej[23]. Stosowanie czystego kwasu hialuronowego w inynierii tkankowej jest
ograniczone z powodu jego duej rozpuszczalnoci w wodzie i szybkiej degradacji w
rodowisku biologicznym. Jednake, moe by on chemicznie modyfikowany w celu
uzyskania bardziej hydrofobowych czsteczek zmniejszajc w ten sposb jego
rozpuszczalno w wodzie. Rusztowania z kwasu hialuronowego s znane jako biozgodne
oraz komrki chtnie adhezuj i prolifeuj na tym materiale. Kwas hialuronowy odgrywa
rwnie wan rol w preparatach usprawniajcych gojenie si ran oraz jako nonik
lekw[12].
Biaka strukturalne, takie jak fibryna mog by rwnie wykorzystywane w
zastosowaniach inynierii tkankowej. Fibryna moe by stosowana jako naturalny materia
wspomagajcy gojenie si ran oraz znalaz swoj rol w chirurgii jako spoiwa i rodek
wicy. Moe by produkowana z wasnej krwi pacjenta i uyta jako autologiczny skafold.
Jednake trwao tego materiau jest ograniczona, poniewa atwo ulega on rozkadowi
(uywa si apronityny inhibitora biakowego, w celu kontroli stopnia degradacji fibryny).
Hydroele fibrynowe stosowano do inynierii tkankowej jako podoa dla komrek mini
gadkich i chondrocytw[24,25] .
Alternatywnie elatyn (pochodn kolagenu, ktra jest wytwarzana przez zmian
struktury spiralnej czsteczki kolagenu, amic j do czsteczek pojedynczych nici) uywano
w celu regeneracji tkanki chrzstnej[26]. Jednake jedn z gwnych wad elatyny jest jej
saba wytrzymao mechaniczna.
Kolagen, gwny skadnik macierzy midzykomrkowej tkanki cznej ssakw,
znalaz zastosowanie w dziedzinach inynierii tkankowej jako skadnik substytutw skry,
rusztowa dla koci, chrzstek, zastosowaniach w regeneracji ukadu naczyniowego oraz w
systemach dostarczania lekw[27]. Jak wszystkie wczeniej wymienione polimery naturalne,
ele kolagenowe rwnie charakteryzuj si sabymi waciwociami mechanicznymi.
Jednake, mog by one ulepszane przez zastosowanie fizycznego i chemicznego
sieciowania. Fizyczne metody sieciowania obejmuj promieniowanie UV oraz zabiegi
dehydrotermalne, podczas gdy rodki sieciujce, takie jak glutaraldehyd i karbodiimidy
(EDAC) mog by stosowane do wytwarzania chemicznie usieciowanych hydroeli
kolagenowych o polepszonych waciwociach mechanicznych[12].

26

Rys. 7 Struktury chemiczne niektrych polimerw naturalnych stosowane jako rusztowania w

zastosowaniach inynierii tkankowej [12].

3. Kompozyty
Ze wzgldu na pewne problemy zwizane ze stosowaniem rusztowa
syntetyzowanych z materiaw jednofazowych (np. sabych waciwoci mechanicznych i
biokompatybilnoci, odpowiednio polimerw naturalnych i syntetycznych oraz sab zdolno
biodegradacji bioceramiki), naukowcy opracowali rusztowania kompozytowe skadajce si z
dwch lub wikszej iloci faz w celu wykorzystania korzystnych waciwoci kadego ze
skadnikw. Na przykad zaczto uywa kompozytu polimer/kompozyty ceramiczne z
PLGA i hydroksyapatytu w inynierii tkankowej [28].
Jednake, chocia zoone rusztowania wykazuj pewne obiecujce cechy szczeglnie jako
wszczepy do koci lub chrzstki, w przypadku ,gdy kady z nich skada si z co najmniej
jednej fazy, ktra nie wystpuje naturalnie w organizmie skutkuje to problemami zarwno z
biokompatybilnoci jak i biodegradacj.
27

Tabela 1 podsumowuje rne rodzaje biomateriaw opisanych powyej i przeznaczonych do

uytku jako rusztowa w inynierii tkankowej oraz wymienia zalety i wady kadego z nich.
Tab. 1 Waciwoci, zalety i wady biomateriaw stosowanych jako rusztowania w inynierii
tkankowej [12].

28

Bioceramik
a
Hydroksyapa
tyt (HAp)

Waciwoci

Fosforan
Wapnia (TCP)
Polimery
syntetyczne
Polilaktyd,
Poliglikoid
i
ich
kopolimery

W skadzie podobny do Biokompatybilny,

mineralnej czci koci
Biodegradowalny

Glikol
polietylenow
y

Polimery
naturalne
Kolagen

Kwas
Hialuronowy

Alginian

Naturalny
skadnik Biokompatybilny,
mineralnej czci koci
Osteoinduktywny

Waciwoci
Biokompatybilne
mechaniczne
oraz
zwizane z degradacj
mog
by
modyfikowane poprzez
zmian
segmentw
polimerw
Uywany
jako Biokompatybilny,
wstrzykiwalny
el, Hydrofilowy
waciwoci
mechaniczne
oraz
zwizane z degradacj
mog
by
modyfikowane poprzez
zmian
segmentw
polimerw

Skadnik
naturalnej
matrycy
zewntrzkomrkowej
(ECM)
Odgrywa wan rol w
procesie gojenia ran,
Skadnik
naturalnej
matrycy
zewntrzkomrkowej
(ECM)
Otrzymywany
z
alg,
Strukturalnie
podobny
do
glikozoaminoglikanw
(GAG)

Kompozyty
Polimer
- Naturalne
bd
Ceramika
syntetyczne polimery w
poczeniu z ceramik,
Czsto
uywane
do
regeneracji
tkanki
kostnej
Polimer
Polimer

Zalety

- Moliwe
kombinacje
syntetyczny
syntetyczny, naturalny naturalny, syntetyczny naturalny
29

Wady
Nieresorbowalny,
Sabe waciwoci
mechaniczne
Sabe waciwoci
mechaniczne

Produkty
degradacji (CO2 i
H2O) zakwaszaj
rodowisko

Saba
komrek

adhezja

Biokompatybilny, Sabe waciwoci

Dobra zgdono mechaniczne
tkankowa
Biokompatybilny, Sabe waciwoci
Dobra zgdono mechaniczne
tkankowa

Biokompatybilny, Sabe waciwoci

atwe
metody mechaniczne
elowania

Zdolno
do
mechanicznego
wizania,
degradacji,
posiadaj
waciwoci
biologiczne
Zdolno
do
mechanicznego
wizania,
degradacji,
posiadaj
waciwoci
biologiczne

Zrezygnowanie z
"najlepszych"
cech
poszczeglnych
materiaw
na
rzecz
oglnych
cech skafoldu
Zrezygnowanie z
"najlepszych"
cech
poszczeglnych
materiaw
na
rzecz
oglnych
cech skafoldu

30

III.

Metody wytwarzania porowatych rusztowa dla

inynierii tkankowej

Oglnie rzecz biorc technologie produkcji skafoldw moemy podzieli na procesy,

ktrych uywane s porogeny, metody rapid prototyping oraz techniki z uyciem tkanych lub
nietkanych wkien. W pierwszej kategorii ciaa stae lub rozpuszczone w rozpuszczalnikach
s sprzone z porogenem, ktrym mog by gazy, takie jak dwutlenek wgla, ciecze takie jak
woda lub substancje stae jak parafina. Mieszanki s przetwarzane, nastpnie formowane lub
wyciskane. Porogeny s usuwane po procesach produkcyjnych z uyciem metod takich jak,
sublimacja, wymywanie, parowanie lub topnienie w celu otrzymania porowatej struktury
skafoldu. Przykadowymi metodami dziaajcymi na tej zasadzie s: formowanie przez
zanurzenie, odlewanie z wymywaniem porogenu, spienianie gazem, liofilizacja oraz rozdzia
faz[29]. W drugiej kategorii, hierarchiczne struktury porowate s wytwarzane poprzez kolejne
dostawy materiaw i/lub energii potrzebnej do czenia tych materiaw w
zaprogramowanych punktach w przestrzeni. Niektre z tych technologie, takie jak spiekanie
laserowe, stereolitografia oraz drukowanie 3D zale od precyzyjnego dostarczenia wiata
lub energii cieplnej w systemie skanera do punktw w przestrzeni materialnej podoa, tak
aby poczy materiay w celu wytworzenia struktury staej. Inne, takie jak drukowanie
polegaj na jednoczesnym dostarczaniu materiaw staych i wymiennych materiaw
pomocniczych technologi layer-by-layer (warstwa po warstwie) [30]. W trzeciej kategorii,
tkane lub nietkane struktury wkniste, mog by ustawiane w sztos i czone ze sob za
pomoc energii cieplnej lub klejw, w ten sposb tworzc porowat struktur technikami
takimi jak formowanie wkien, lub te wkna mog by wytwarzane technik
elektroprzdzenia,w ktrej roztwr polimeru przepuszczany jest zwykle przez dysz
przdzalnicz, na ktrej utrzymuje si wysokie napicie. Siy odpychania elektrostatycznego
powoduj wypuszczenie cienkiej, wknistej wizki. Nastpnie wkna te gromadzone s na
odbieralniku, ktry uziemiony lub naadowany przeciwnie gromadzi je zamieniajc si w
wypenion porami sie[29].

1. Konwencjonalne techniki
inynierii tkankowej

produkcji

rusztowa

dla

1.1. Odlewanie z roztworu z wymywaniem porogenu

Techniki odlewania z roztworu w wymywaniem czstek porotwrczych polegaj na
stosowaniu roztworu polimeru zmieszanego z czstkami porogenu o odpowiadajcej nam

31

rednicy. Nastpnie rozpuszczalnik zostaje odparowany pozostawiajc matryc polimerow z

zatopionymi w niej czstkami porogenu.
W celu pozbycia si porogenu podoe zanurzamy w roztworze stanowicym
rozpuszczalnik jedynie dla czstek porotwrczych (np. w wodzie jeeli nasz porogen stanowi
NaCl), w celu wymycia porogenu i wytworzenia porowatej struktury[31].
Metoda ta stwarza moliwo wytworzenia silnie porowatych rusztowa, z
porowatoci na poziomie 93% i redniej rednicy porw a do 500 m.

Rys.8 Schemat techniki odlewania z roztworu z wymywaniem porogenu [32].

1.2 Spienianie gazem

Podczas procesu spieniania gazem, uformowane wczeniej polimery biodegradowalne
sprane s, w warunkach wysokiego cinienia, gazem spieniajcym, takim jak dwutlenek
wgla, azotu. Powoduje to zarodkowanie oraz wzrost pcherzykw gazowych w polimerze o
wielkoci w zakresie od 100 do 500 mikrometrw.
Zalet tej techniki jest brak koniecznoci stosowania substancji porogennych. Gwn
wad natomiast stanowi brak pocze midzy wytworzonymi pcherzykami oraz
nieporowata powierzchnia zewntrzna [33].

Rys. 9 Schemat metody spieniania gazem [32].

32

1.3. Separacja faz

Podczas procesu separacji faz, roztwr polimerowy jest ochodzony i przechodzi
rozdzia tworzc dwie fazy. Separacj fazow mona wywoa w dwojaki sposb: ochadzajc
roztwr polimeru lub stosujc nierozpuszczalnik dla polimeru. Pierwsz z nich stanowi fazy
bogata w polimer, natomiast drug jest faza uboga w polimer. Faza bogata w polimer
krzepnie, za faza uboga w polimer jest usuwana (na przykad w drodze sublimacji)
pozostawiajc silnie porowate podoe polimerowe[34]. Mikro- i makrostruktura powstaych
skafoldw mog by modyfikowane poprzez zmiany parametrw procesu, takich jak stenie
polimeru, czy temperatur mroenia.
Proces prowadzi si w niskich temperaturach, dziki czemu na etapie wytwarzania
mona wcza do struktury materiau aktywne biologicznie czstki. Technika ta umoliwia
formowanie wknistych nanostruktur , ktre naladuj naturaln architektur macierzy
zewntrzkomrkowej oraz zapewnia lepsza warunki dla przyczenia si i funkcjonowania
komrek [35].

Rys. 10 Schemat separacji faz [32].

1.4. Formowanie ze stopu
Formowanie ze stopu polega na wypenianiu formy sproszkowanym polimerem i
skadnikiem porogennym, a nastpnie ogrzewaniu do temperatury powyej temperatury
zeszklenia polimeru, przy jednoczesnym zastosowaniu nacisku na mieszanin [36]. W trakcie
procesu wytwarzanie, surowe materiay zwi si ze sob tworzc rusztowanie z
zaprojektowanym specyficznym ksztatem wewntrznym. Po ostygniciu materiau i
usuniciu go z formy, nastpnie substancja porotwrcza jest wypukiwana, a powstae
porowate rusztowanie suszone.
Proces formowania ze stopu z wypukiwaniem porogenu jest to proces pozwalajcy na
niezalen regulacje morfologii i ksztatu rusztowania. Dodatkowo nie zachodzi potrzeba
stosowania rozpuszczalnikw. Jednak wadami tej metody jest moliwo pozostania
szcztkowych iloci porogenu w skafoldzie oraz wysokie temperatury stosowane w trakcie
33

wytwarzania struktury, ktre uniemoliwiaj przyczenie bioaktywnych moleku na etapie

wytwarzania [37].

Rys. 11 Schematycznie przedstawiony proces formowania ze stopu[32].

2. Zaawansowane techniki
inynierii tkankowej
2.1.

produkcji

rusztowa

dla

Metody szybkiego wytwarzania (Rapid Prototyping)

Jako alternatywa dla konwencjonalnych metod wytwarzania skafoldw ,

wprowadzono grup metod opartych na technikach Rapid Prototyping (RP). Techniki oparte
na RP, bazujce na komputerowych technologiach CAM/CAD , uatwiaj kontrol nad
kluczowymi waciwociami rusztowa, takich jak architektura [38, 39].
Trzy podstawowe systemy typu RP: bazujce na cieczy, ciele staym, oraz proszku s
oparte na waciwociach rnych materiaw stosowanych do produkcji rusztowa dla
inynierii tkankowej. Wyrniamy podstawowe techniki RP stosowane midzy innymi do
produkcji skafoldw : selektywnego spiekania laserowego (SLS), osadzania topionego
materiau (fused deposition modeling, FDM), drukowania trjwymiarowego (3D). Wybr
materiaw do technik RP obejmuje rne polimery, ceramiki i metale. Ostatnio techniki RP
wykazay rwnie moliwo osadzania na rusztowaniach ywych komrek [40, 41] oraz
czynnikw wzrostu [42] podczas procesu wytwarzania, co w efekcie udowodnio ich
przydatno w tworzeniu biomimetycznych podoy tkankowych.

2.2. Elektroprzdzenie
Elektroprzdzenie jest to bardzo wszechstronna metoda, umoliwiajca wytwarzanie
wkien o rednicach rzdu mikro- i nanometrw. Bazuje ona na wykorzystaniu adunkw
elektrycznych w celu wytworzenia wkien. W cigu ostatnich lat , istotne modyfikacje tej
techniki pozwoliy na stworzenie rusztowa z rnych materiaw, a co za tym idzie
technologia ta zyskaa du popularno w badaniach inynierii tkankowej. Architektury
34

nanowkniste znane s ze swoich moliwoci modulowania waciwoci w celu wpywania

na zachowanie komrek. Struktura nanowknista moe pobudza przyczepianie i proliferacje
komrek w wikszym stopniu ni w przypadku struktur mikroporowatych (Rys. 12).
Rusztowania z nanowkien maj wiksze powierzchnie do adsorpcji biaek, stwarzajc
wicej punktw wizania dla receptorw bony komrkowej [43].
Techniki elektroprzdzenia byy szeroko wykorzystywane do produkcji porowatych
struktur wknistych, ktre mog naladowa budow oraz funkcje biologiczne naturalnej
macierzy zewntrzkomrkowej [44]. Dziki tej technologii moliwe jest generowanie
wkien o rednicy w zakresie od 2 nm do kilku mikrometrw, z zastosowaniem roztworw
zarwno polimerw syntetycznych jak i naturalnych. Wytwarzane t metod rusztowania
charakteryzuj si bardzo ma wielkoci porw oraz duym stosunku powierzchni do
objtoci[45].

Rys. 12 Wpyw architektury rusztowa na ich waciwoci wice komrki. (zmienione z

[43]).

35

36

Cz dowiadczalna

37

38

IV.

Charakterystyka materiaw wyjciowych

1. Poli(-kaprolakton)
Jako osnowy dla wytwarzanych kompozytw uyto Poli(-kaprolaktonu) (PCL) o
masie czsteczkowej Mn = 80 kDa i polidyspersyjnoci Mw/Mn < 2. Mia on posta biaych,
twardych i nieregularnych granulek o zrnicowanej wielkoci (rys.13).

Rys. 13 Obraz makroskopowy PCL 80 kDa.

2. Bioszka otrzymywane w syntezie zol-el

Do wytworzenia kompozytw zastosowano dwa rodzaje bioaktywnych szkie
elowych A2 - wysokowapniowe (rys. 14b) i S2 - wysokokrzemionkowe (rys.14a). Uyte w
badaniach oba rodzaje szkie zostay otrzymane metod zol el, zgodnie z przedstawionym
w czci literaturowej schematem otrzymywanie. Ich skad tlenkowy przedstawiono w
Tabeli 2.
Tab. 2 Skad chemiczny bioszkie A2 i S2.
Tlenek

SiO2

Stenie [% mol.]
A2
40
39

S2
80

CaO
P 2 O5

54
6

16
4

Rys. 14 Obraz makroskopowy bioszka elowego S2 (a) oraz A2 (b).

3. Rodzaje porogenw
Celem badania byo uzyskanie porowatej struktury wytwarzanych materiaw, aby to
osign uyto dwch rodzajw porogenw: sacharozy oraz chlorku sodu (NaCl). Odczynniki
zostay uprzednio odpowiednio przygotowane, aby mona byo uzyska odpowiedni
wielko porw. Potrzebna do naszych celw frakcja ziarnowa miecia si w zakresie 315
400 m. Zarwno chlorek sodu jak i sacharoz wstpnie rozdrobniono w modzierzu, a
nastpnie przesiano uywajc zestawu sit.

40

V.

Otrzymywanie
PCL/bioszko elowe

porowatego

kompozytu

W pocztkowej fazie procesu otrzymywania kompozytw sporzdzono roztwory PCL

o steniu 5% wt/vol z rozpuszczalnikiem, ktrym w naszym przypadku by 1,4-Dioksan
(DIOX). Prbka kontrolna wykonana zostaa jedynie z roztworu polimeru z
rozpuszczalnikiem oraz odpowiednich porogenw, natomiast przygotowanie prbek
kompozytowych polegao dodatkowo na zmodyfikowaniu waciwoci polikaprolaktonu
dodatkiem szkie bioaktywnych A2 i S2. Stenie polimeru w kadym roztworze wyjciowym
wynosio 5% wt/vol. Czstki szkie A2 i S2 pochodzenia elowego dodawano do roztworw
w iloci 21% vol. Kady z wytworzonych roztworw (PCL+DIOX, PCL/21S2+DIOX,
PCL/21A2+DIOX) podzielono w nastpnej kolejnoci na p ze wzgldu na dwojako
uywanych w pniejszych etapach porogenw.
Odczynniki (PCL, A2, S2) odwaano na szalkach Petriego, a nastpnie umieszczane
w szklanych butelkach z nakrtk, do ktrych za pomoc cylindra miarowego pod
dygestorium dodawano lotny rozpuszczalnik. Po umieszczeniu w butelkach teflonowych
elementw mieszajcych, zostay one szczelnie zamknite praz umieszczone na mieszadach
magnetycznych. Proces mieszania roztworw trwa 24 h.
Nastpnym etapem byo dodawanie do kadego z roztworw przypisanego mu
porogenu w ilociach , ktra miaa zapewni porowato materiaw na poziomie 85 %.
Proces ten dokonywa si na szalkach Petriego za pomoc bagietki. Mieszanie byo
dugotrwae, miao bowiem na celu odparowanie lotnego rozpuszczalnika (DIOX) w celu
uzyskania gstej pasty. Opisane wyej procesy zostay schematycznie przedstawione na rys.
15 i 16. Po uzyskaniu odpowiedniej konsystencji, kad z prbek umieszczano w
przygotowanych wczeniej polietylenowych cylindrycznych formach.
W tabeli 3
przedstawiono oznaczenia prbek wraz z parametrami ich wytwarzania.

Tab. 3 Oznaczenie prbek wraz z parametrami otrzymywania.

Prbka
PCL/DIOX/NaCl
PCL/DIOX/Sach.
PCL/DIOX/21A2/N
aCl

Poroge
n
NaCl
sacharoza
NaCl
41

Modyfikacj
a
szko A2

PCL/DIOX/21A2/S sacharoza
ach.
PCL/DIOX/21S2/N NaCl
aCl
PCl/DIOX/21S2/Sa sacharoza
ch.

szko A2
szko S2
szko S2

W ten sposb po cakowitym odparowaniu rozpuszczalnika metod suszenia

prniowego otrzymano walcowe ksztatki. Po wycigniciu materiaw z form pocito go
nastpnie na prbki o gruboci okoo 3 mm, ktre nastpnie wielokrotnie pukano w wodzie
destylowanej z pomoc mieszada magnetycznego w celu wypukania porogenu do uzyskania
przewodnoci waciwej wody <10 S/cm, a nastpnie ponownie suszono w temp. 37 C
przygotowujc ostatecznie do bada.

Rys. 15 Schemat przygotowywania prbek polimerowych.

42

Rys. 16 Schemat przygotowywanie prbek kompozytowych.

Ostatecznie otrzymano 6 rodzajw porowatych materiaw polimerowych :

PCL/DIOX/NaCl
PCL/DIOX/Sach.
PCL/A2/DIOX/NaCl
PCL/A2/DIOX/Sach.
PCL/S2/DIOX/NaCl
PCL/S2/DIOX/Sach.

43

44

VI.

Metody bada

1. Skaningowa mikroskopia elektronowa (SEM)

Skaningowy mikroskop elektronowy jest jednym z najbardziej uytecznych urzdze
umoliwiajcych badanie mikrostruktury oraz morfologii powierzchni materiaw. Jego idea
polega na skanowaniu powierzchni materiau zogniskowan wizk elektronw. Podczas tego
procesu odpowiedni detektor zbiera sygnay emitowane z zeskanowanego punktu prbki. W
tym samym czasie steruje si wizk monitora. Intensywno obrazu jest modulowana przez
wzmacnianie sygnau wybranego detektora. Powikszenie mikroskopu jest stosunkiem
wielkoci pola jednotonalnego obrazu skadajcego si z drobnych kropek (rastra) monitora
do wielkoci pola rastra prbki uzyskane powikszenie nie wymaga stosowania soczewek.

Mikroskop skaningowy skada si z (rys. 17) :

dziaa elektronowego, gdzie wytwarzana jest wizka elektronw,

kolumny, w ktrej nastpuje przyspieszanie i ogniskowanie wizki elektronw,
komory prbki, gdzie ma miejsce interakcja elektronw wizki z prbk,
zestawu detektorw odbierajcych rne sygnay emitowane przez prbk,
systemu przetwarzania sygnaw na obraz.

Rys. 17 Schemat skaningowego mikroskopu elektronowego.

Do tworzenia obrazu wykorzystuje si sygnay wtrne, generowane w wyniku
oddziaywania wizki pierwotnej elektronw z prbk:

elektrony wtrne SE powstaj w wyniku niesprystych zderze elektronw

bombardujcych prbk z elektronami powok zewntrznych, a ich wan cech
jest zaleno ich emisji od kta padania elektronw pierwotnych, co wykorzystuje
si w badaniach topologii powierzchni;
45

elektrony wstecznie rozproszone BSE - powstaj w wyniku zderze sprystych,

do obrazowania powierzchni uywa si stosunek ich emisji od liczby atomowej,

dziki czemu moliwe jest rozrnianie obszarw o rnym skadzie chemicznym;
promienie rentgenowskie w wyniku wybicia elektronu z wewntrznej powoki i
przeskoku elektronu z poziomu o wyszej energii na miejsce tego z powoki
zewntrznej wydzielana jest energia, czemu towarzyszy emisja promieniowania
rentgenowskiego; energia i dugo fali tego promieniowania s charakterystyczne
dla poszczeglnych pierwiastkw, co umoliwia analiz skadu chemicznego w
mikroobszarach.

Badanie mikrostruktury otrzymanych prbek z wykorzystaniem SEM przeprowadzono

w Laboratorium Mikroskopii Skaningowej i Mikroanalizy Wydziau Inynierii Materiaowej i
Ceramiki AGH. Prbki przeznaczone do badania napylono cienk warstw wgla. Analiza
powierzchni prbek zostaa wykonana za pomoc skaningowego mikroskopu elektronowego
NanoSEM FEI, USA z analizatorem EDS (EDAX).

2. Skaningowa kalorymetria rnicowa (DSC)

Rnicowa kalorymetria skaningowa (DSC differentia scanning calorimetry) to
obecnie najpowszechniej wykorzystywana technika termoanalityczna. Istot pomiaru jest
uzyskanie rnicy pomidzy ciepem przepywajcym przez komor z prbk oraz przez
drug komor z materiaem wzorcowym, poddanym tym samym temperaturom.
Oznaczenia technik DSC dostarczaj danych odnonie efektw termicznych
opisywanych zmian entalpii oraz zmianami temperatury, jak topnienie, krystalizacja,
przejcie fazowe solid-solid oraz reakcje chemiczne.
W rnicowych kalorymetrach skaningowych obie prbki umieszczane s w
jednakowych naczynkach pomiarowych symetrycznie we wsplnym piecu, ktrego
temperatura jest regulowana w sposb niezaleny od zmian waciwoci prbek w czasie
pomiaru, zgodnie z zaoonym programem temperaturowym. Gdy piec kalorymetru jest
ogrzewany, a ukad jest symetryczny cieplnie, do obu prbek pynie taki sam strumie ciepa,
rnica ich temperatur wynosi wwczas zero.
Gdy stan rwnowagi termodynamicznej zostaje zakcony przemian w prbce lub
gdy istnieje asymetria cieplna ukadu powodowana rnic pojemnoci cieplnej prbek,
obserwujemy rnic temperatur proporcjonaln do rnicy strumieni cieplnych do prbki i
do prbki odniesienia.

46

Rys. 18 Schemat skaningowego kalorymetru rnicowego.

Z kadego z otrzymanych materiaw przygotowano prbki o wadze 10 mg, ktre
nastpnie umieszczono w aluminiowych, jednorazowych tyglach do bada DSC zamykajc za
pomoc specjalnej prasy. Pomiary przeprowadzono przy temperaturze pocztkowej rwnej
20C, z szybkoci grzania 10C/min osigajc temperatur kocow rwn 80C. Analiza
zostaa wykonana przy uyciu kalorymetru rnicowego Perkin Elmer DSC 7.

47

48

VII. Charakterystyka otrzymanych rusztowa.

1. Charakterystyka makroskopowa rusztowa.
Otrzymano dwa rodzaje rusztowa dla inynierii tkankowej skafoldy z czystego
polimeru (PCL) oraz skafoldy kompozytowe, o osnowie polimerowej z dwoma rodzajami
szka elowego (wysokowapniowego - A2, wysokokrzemionkowego - S2). Pomidzy
obiema grupami rusztowa nie wystpoway istotne rnice dajce si zaobserwowa na
poziomie makroskopowym (Rys. 19). Dalsza analiza pozwolia jednak stwierdzi, i
materiay wytworzone z czystego polimeru s bardziej spryste oraz mniej spjne od
tych z dodatkiem bioszkie (niezalenie od rodzaju bioszka), a co za tym idzie
charakteryzoway si mniejsz od nich wytrzymaoci mechaniczn (bardzo atwo
ulegay zniszczeniu).
Otrzymane skafoldy rniy si rwnie uytymi do ich produkcji porogenami. Jednak
obserwujc jedynie budow makroskopow nie byo moliwym stwierdzenie
jakichkolwiek rnic wynikajcych z tego faktu.

49

Rys. 19 Obraz makroskopowy otrzymanych rusztowa z PCL bez dodatku bioszka oraz
kompozytowych, w ktrych matryce stanowi PCL.

2. Charakterystyka mikroskopowa rusztowa SEM/EDX.

Przeprowadzone badanie z wykorzystaniem skaningowego mikroskopu elektronowego
miao na celu analiz zmian mikrostruktury otrzymanych skafoldw w zalenoci od
zastosowanych materiaw (dodatki szkie elowych) oraz rodzaju porogenu. Dokonano
rwnie analizy skadu pierwiastkowego prbek kompozytowych, co pomogo nam okreli
miejsce wystpowania czstek bioszka, dokonano ich zarwno dla okrelonych punktw jak i
caych obrazw (rys.20-26).
Z analizy porwnawczej przedstawionych w tabeli nr 4 mikrofotografii moemy
stwierdzi, i zarwno dodatek szka jak i rodzaj zastosowanego porogenu miay duy wpyw
na wielko oraz ksztat porw jak i na oglne rozwinicie powierzchni skafoldw.
50

I tak w przypadku prbek z czystego PCL na obrazach widzimy wyranie due pory,
jednak oglne rozwinicie powierzchni materiau jest o wiele mniejsze ni w przypadku
prbek kompozytowych. W ich przypadku oprcz porw wystpujcych rwnie w czystym
PCL obserwujemy take du ilo mniejszych porw wystpujcych na ciankach wikszych
porw. wiadczy to o pozytywnym wpywie dodatkw szklanych na ogln mikrostruktur
rusztowa, gwnie ze wzgldu na ich funkcjonalno im wiksza porowato, poczenie
porw i rozwinicie powierzchni materiaw, tym atwiejsza adhezja, proliferacja oraz
odywianie komrek. Na podstawie mikrofotografii SEM mona rwnie zauway, i
materiay kompozytowe odznaczaj si nisz porowatoci, a take zmniejszon wielkoci
porw w stosunku do materiaw polimerowych.
Rwnie w przypadku zastosowanych porogenw wida wyran rnic w charakterze
porowatoci otrzymanych materiaw. Mianowicie pory uzyskane przez uycie NaCl s o
wiele wiksze i wyraniejsze od tych wytworzonych przez sacharoz mimo jednakowej
rednicy pocztkowej ziaren obu rodzajw porogenw (315-400 m) Moe to wiadczy o
lepszych waciwociach porotwrczych chlorku sodu. Jednak w przypadku materiaw
uzyskanych z uyciem sacharozy mona zauway znacznie wiksz porowato cian
duych porw. Ponadto wydaje si, i materiay uzyskane przez zastosowanie sacharozy jako
porogenu, posiadaj wysze rozwinicie powierzchni w stosunku do materiaw, w ktrych
porowato uzyskano stosujc chlorek sodu.
Na mikrofotografiach prbek pobranych ze skafoldw kompozytowych widzimy
wyranie widoczne ziarna bioszkie zatopione w matrycy polimerowej. Ma to wpyw na
umocnienie struktury rusztowania. Punkty z widocznymi ziarnami zostay poddane
porwnawczej analizie EDX (rys.20-26).

Tab. 4 Mikrofotografie SEM prbek wszystkich otrzymanych materiaw.

51

52

PCL/S2/DIOX/Sach.

PCL/S2/DIOX/NaCl

PCL/A2/DIOX/Sach PCL/A2/DIOX/NaCl

PCL/DIOX/Sach

PCL/DIOX/NaCl

Rys.20 Uredniona mikroanaliza PCL/A2/DIOX/NaCl

53

Rys. 21 Mikroanaliza Punktu 1.

Rys. 22 Mikroanaliza Punktu 2

Rys.23 Uredniona mikroanaliza PCL/A2/DIOX/Sach.

54

Rys. 24 Mikroanaliza Punktu 1.

55

Rys. 25 Mikroanaliza Punktu 2.

Rys. 26 Mikroanaliza Punktu 1.

Rys. 27 Mikroanaliza Punktu 2.

Rys.28 Uredniona mikroanaliza PCL/S2/DIOX/Sach.

56

Rys. 29 Mikroanaliza Punktu 1.

Rys. 30 Mikroanaliza Punktu 2.

Na podstawie analizy skadu pierwiastkowego prbek pobranych ze skafoldw

kompozytowych moemy wywnioskowa, i w miejscach w ktrych widzimy podwyszon
ilo krzemu, wapnia i fosforu (pierwiastki pochodzce od szka) znajduj si ziarna bioszkie
elowych. W przypadku szka A2 zawarto krzemu jest znacznie mniejsza ni wtedy, gdy
mamy do czynienia ze szkem S2, co potwierdza rnice skadu zastosowanych szkie. Punkty
o podwyszonej zawartoci wgla wiadcz o przewaajcej obecnoci polimeru. Na
zaczonych mikrofotografiach kompozytw wida, i czstki szkie s rwnomiernie
rozmieszczone w matrycy polimerowej, a take w niej zatopione (Rys. 28).

57

3. Charakterystyka waciwoci mechanicznych DSC.

Na rysunku 31 przedstawiono termogram DSC wykonany dla kadego otrzymanego w
trakcie bada rodzaju skafoldu. W tabeli 5 zestawiono wielkoci wyznaczone na podstawie
zarejestrowanych krzywych termograficznych DSC temperatur oraz entalpi topienia, a
take stopie krystalicznoci PCL.
Z wynikw bada termicznych otrzymanych materiaw wynika, i dodatek czstek
szka do matrycy polimerowej powoduje obnienie stopnia krystalicznoci PCL.
Prawdopodobnie zjawisko to zwizane byo z obecnoci czstek w matrycy polimerowej,
ktre ograniczaj mobilno acuchw polimeru, a tym samym zdolno do przegrupowania
i rekrystalizacji. Krystaliczno wszystkich materiaw kompozytowych bya na zblionym
poziomie, co wiadczy o tym, i skad chemiczny szka nie wpywa na opisywany parametr.
Porwnujc stopie krystalicznoci zarwno materiaw polimerowych, jak rwnie
kompozytowych wytworzonych z uyciem rnych porogenw, rwnie mona stwierdzi, i
rodzaj porogenu nie wpywa w istotny sposb na krystaliczno PCL. Temperatura topienia,
niezalenie od dodatku i skadu czstek szka, a take zastosowanego porogenu nie ulega
istotnym zmianom. To z kolei mogo wiadczy o tym, i czstki bioaktywnego szka oraz
porogenw nie wpywaj na zmian dugoci acuchw polimeru (mas czsteczkow PCL),
a take na wielko i stopie uporzdkowania obszarw krystalicznych PCL.

Rys. 31 Termogramy DSC dla wszystkich prbek.

58

Tab. 5 Temperatura topienia, entalpia topienia oraz stopie krystalicznoci osnowy

polimerowej otrzymanych materiaw.
Prbka

PCL/DIOX/NaCl
PCL/DIOX/Sach.
PCL/A2/DIOX/NaCl
PCL/A2/DIOX/Sach
.
PCL/S2/DIOX/NaCl
PCL/S2/DIOX/Sach
.

Temperatura
topnienia
Tm [C]
64
64,5
64,2
63,2

Entalpia
(topienia)
Hm (J/g)
51,46
59,45
25,7
21,48

Stopie
krystalicznoci
[%]
39,6
42,6
18,4
15,4

63,8
64,2

27,59
26,45

19,8
19

59

60

Podsumowanie i wnioski
Celem przeprowadzonych bada byo wytworzenie byo otrzymanie kompozytowych
rusztowa dla inynierii tkankowej, ktrych osnow stanowi polimer PCL o masie
czsteczkowej Mn = 80 kDa. Faz modyfikujc kompozytu s ziarna wysokowapniowego
bioaktywnego szka pochodzenia elowego o skadzie SiO 2 40% mol, CaO 54% mol, P 2O5
6% mol oraz wysokokrzemionkowego szka pochodzenia elowego o skadzie SiO 2 80%
mol, CaO 16% mol, P2O5 4% mol, stanowice 21% objtoci kompozytu. Materia
otrzymano w postaci porowatych rusztowa 3D metod odlewania z roztworu z
wymywaniem porogenu. Pory otrzymano z uyciem dwch rodzajw porogenw NaCl i
sacharozy.
Ocena makroskopowa otrzymanych materiaw nie wykazaa znaczcych rnic
pomidzy otrzymanymi skafoldami w zalenoci od uytego szka, czy te porogenu. Jednak
rusztowania otrzymane za czystego polimeru wyranie rniy si od kompozytowych
wytrzymaoci oraz elastycznoci. Okazay si by znacznie mniej trwae. Natomiast
badania mikrostruktury, a take stopnia krystalicznoci osnowy wykazaa istotne rnice
pomidzy otrzymanymi materiaami, gwnie pomidzy wytworzonymi z czystego PCL, a
kompozytowymi, rodzaj uytego porogenu rwnie okaza si mie due znaczenie.
Architektur (ksztat, wielko, rozmieszczenie i poczenie porw) oraz morfologi
powierzchni otrzymanych materiaw badano metod skaningowej mikroskopii elektronowej
SEM. Do oceny rozmieszczenia czstek szka w matrycy polimerowej dodatkowo uyto
analizatora widma promieniowania rentgenowskiego EDS. Badania mikroskopowe wykazay,
i zarwno rodzaj uytego szka do modyfikacji matrycy polimerowej, jak i rodzaj uytego
porogenu maj duy wpyw na architektur i morfologi powierzchni materiau. Pory
otrzymane za pomoc chlorku sodu okazuj si by widocznie wiksze od tych
pozostawionych po wypukaniu czstek sacharozy, co mogoby sugerowa, i jest on lepszym
porogenem. Jednak przy gbszej analizie widzimy i rozwinicie powierzchni materiau,
ilo maych porw w cianach tych wikszych oraz poczenie midzy porami jest znacznie
lepsze w przypadku, gdy substancj porotwrcz bya sacharoza. Natomiast w przypadku
uycia szka o rnym skadzie chemicznym (A2 lub S2) mikrostruktura materiaw
kompozytowych nie jest znaczco rna, zarwno w przypadku szka
wysokokrzemiankowego (S2) jak i wysokowapniowego (A2) widzimy wyrane czstki
bioszka rwnomiernie rozmieszczone i zatopione w matrycy polimerowej. Potwierdza to, i
metoda odlewania z roztworu z wymywaniem porogenu pozwala na uzyskanie jednorodnych
materiaw kompozytowych modyfikowanych czstkami bioszka o wielkoci <50 m.
Analiza EDS powierzchni skafoldw jednoznacznie pokazuje miejsca wystpowania ziaren
61

bioszka, dziki znacznie podwyszonej iloci krzemu

wysokokrzemionkowego) oraz wapnia (szko wysokowapniowe).

(w

przypadku

szka

Badanie termiczne DSC, ktrym poddano wszystkie otrzymane prbki, nie wykazao
znacznego wpywu dodanych szkie oraz rodzaju uytego porogenu na temperatur topnienia
kompozytw. Moe to wiadczy o tym, i zarwno dodatek szka oraz porogenu nie ma
wpywu na dugo acuchw polimeru polimeru, a take na zmian wielkoci oraz
uporzdkowania obszarw krystalicznych PCL.
Zauwaono jednak spadek stopnia krystalicznoci PCL pod wpywem modyfikacji
czstkami bioszkie. Skad pierwiastkowy uytego szka oraz rodzaj uytego porogenu nie
mia jednak na to wikszego wpywu o czym wiadczya zbliona warto stopnia
krystalicznoci wszystkich badanych kompozytw. Zmniejszenie stopnia krystaliczno PCL
moe by skutkiem ograniczenie moliwoci do przemieszczania si acuchw
polimerowych przez obecno ziaren szka, co z kolei utrudniao porzdkowanie acuchw
PCL.
Na podstawie otrzymanych wynikw bada mona stwierdzi, i porowate
rusztowanie kompozytowe PCL/bioaktywne szko elowe, jest obiecujcym materiaem,
ktry potencjalnie moe zosta uyty w zastosowaniach inynierii regeneracyjnej. Wymagaj
one jednak dalszych bada midzy innymi wytrzymaociowych, a take stopnia
bioaktywnoci i odpowiedzi komrkowej w celu okrelenia konkretnej uytecznoci
materiau.

62

Bibliografia
[1] Fergal J. OBrien Biomaterials and scaffolds for tissues engineering, Materials Today,
March 2011, vol.14, no. 3.
[2] Y.Tabata Recent progress in tissue engineering DrugDiscovery Today, Vol.6, Issue 9,
(2001),
p. 483-487.
[3] R. Langer, J.P. Vacanti Tissue engineering Science Vol. 260, no. 5110, (1993), p.920-926
[4] Rui L. Reis Tissue engineering: The essential elements 3Bs Research
GroupBiomaterials, Biodegradables and Biomimetics. University of Minho, Campus de
Gualtar. Posrtugal.
[5] Anna Kaznica, Romana Joachimiak, Tomasz Drewa, Tomasz Rawo, Jaroslaw
Deszczynski, New trends in tissue engineering , Arthroscopy and Joint Surgery, 2007; 3(3):
11-16.
[6] E. Sachlos and J.T. Czernuszka Making tissue engineering scaffolds work. Review on the
application of solid freeform fabrication technology to the production of tissue engineerings
scaffolds. European Cells and Materials Vol. 5. 2003 (pages 29-40).
[7] Yang S., Leong K.F., Du Z., Chua C., The Design of Scaffolds for Use in Tissue
Engineering. Part I.
Traditional Factors, Tissue Eng, 2001, vol.7, pp.679- 689.
[8] Brett C. Isenberg and Joyce Y. Wong Building structure into engineered tissues ,
Materials Today, December 2006, vol.9 , no. 12.
[9] B. P. Chan, K. W. Leong Scaffolding in tissue engineering: general approaches
and tissue-specific considerations Eur Spine J (2008) 17 (Suppl 4):S467S479.
[10] Byung-Soo Kim, Carlos E. Baez, Anthony Atala, Biomaterials for tissue engineering
, World J Urol (2000) 18: 29.
[11] K. A. Hing, Bioceramic bone graft substitutes:Influence of porosity and chemistry,
Int. J. Appl. Ceram. Technol., 2 (2005), 184-199.
[12] S. Partap, F. Lyons, F.J. OBrien, Scaffolds & Surfaces , Chapter 5. Biomaterials and
Tissue Engineering

63

[13] Blaewicz J. i inni: Biocybernetyka i inynieria biomedyczna, 2000, tom 4.

Akademicka Oficyna Wydawnicza Elit, Warszawa 2003
[14] Koch W, Holthausen MC. A Chemists guide to Density Functional Theory, Wiley-VCH,
2000.
[15] L. Savarino, N. Baldini, M. Greco, O. Capitani, S. Pinna, S. Valentini, B. Lombardo, M.
T. Esposito, L. Pastore, L. Ambrosio, S. Battista, F. Causa, S. Zeppetelli, V. Guarino and P. A.
Netti, The performance of poly-epsilon-caprolactone scaffolds in a rabbit femur model with
and without autologous stromal cells and bmp4 Biomaterials 28 (2007), 3101-9.
[16] M. J. Mondrinos, R. Dembzynski, L. Lu, V. K. Byrapogu, D. M. Wootton, P. I. Lelkes
and J. Zhou, Porogen-based solid freeform fabrication of polycaprolactone-calcium
phosphate scaffolds for tissue engineering Biomaterials 27 (2006), 4399-408.
[17] A. S. Rowlands, S. A. Lim, D. Martin and J. J. Cooper-White, Polyurethane/poly(lacticco-glycolic) acid composite scaffolds fabricated by thermally induced phase separation,
Biomaterials 28 (2007), 2109-21.
[18] P. J. Martens, S. J. Bryant and K. S. Anseth, Tailoring the degradation of hydrogels
formed from multivinyl poly(ethylene glycol) and poly(vinyl alcohol) macromers for cartilage
tissue engineering , Biomacromolecules 4 (2003), 283-92.
[19] W. J. Marijnissen, G. J. van Osch, J. Aigner, S. W. van der Veen, A. P. Hollander, H. L.
Verwoerd-Verhoef and J. A. Verhaar, Alginate as a chondrocyte-delivery substance in
combination with a non-woven scaffold for cartilage tissue engineering, Biomaterials 23
(2002), 1511-7.
[20] J. Yang, M. Goto, H. Ise, C. S. Cho and T. Akaike, Galactosylated alginate as a scaffold
for hepatocytes entrapment Biomaterials 23 (2002), 471-9.
[21] D. Bettinger, D. Gore and Y. Humphries, Evaluation of calcium alginate for skin graft
donor sites, J Burn Care Rehabil 16 (1995), 59-61.
[22] C. Mao, J. J. Zhu, Y. F. Hu, Q. Q. Ma, Y. Z. Qiu, A. P. Zhu, W. B. Zhao and J. Shen,
Surface modification using photocrosslinkable chitosan for improving hemocompatibility,
Colloids Surf B Biointerfaces 38 (2004), 47-53.
[23] J. L. Drury and D. J. Mooney, Hydrogels for tissue engineering: Scaffold design
variables and applications, Biomaterials 24 (2003), 4337-4351.
[24] C. L. Cummings, D. Gawlitta, R. M. Nerem and J. P. Stegemann, Properties of
engineered vascular constructs made from collagen, fibrin, and collagen-fibrin mixtures,
Biomaterials 25 (2004), 3699-706.
64

[25] C. J. Hunter, J. K. Mouw and M. E. Levenston, Dynamic compression of chondrocyteseeded fibrin gels: Effects on matrix accumulation and mechanical stiffness, Osteoarthritis
Cartilage 12 (2004), 117-30.
[26] M. S. Ponticiello, R. M. Schinagl, S. Kadiyala and F. P. Barry, Gelatin-based resorbable
sponge as a carrier matrix for human mesenchymal stem cells in cartilage regeneration
therapy, J Biomed Mater Res 52 (2000), 246-55.
[27] V. Yannas and J. F. Burke, Design of an artificial skin. I. Basic design principles, J
Biomed Mater Res 14 (1980), 65-81.
[28] S. S. Kim, M. Sun Park, O. Jeon, C. Yong Choi and B. S. Kim, Poly(lactide-coglycolide)/hydroxyapatite composite scaffolds for bone tissue engineering, Biomaterials 27
(2006), 1399-409.
[29] Yang S, Leong KF, Du Z, Chua CK. The design of scaffolds for use in tissue
engineering: Part II. Rapid prototyping techniques. ,Tissue Eng. 2002;8(1):111.
[30] Hollister SJ. Porous scaffold design for tissue engineering. Nat Mater. 2005;4(7):518
524. doi: 10.1038/nmat1421.
[31] Mikos AG, Thorsen AJ, Czerwonka LA, Bao Y, Langer R, Winslow DN, Preparation
and characterization of poly(L-lactic acid) foams. , Polymer 1994 1994;35(5):1068-1077.
[32] Puppi D, Chiellini F, Piras AM, Chiellini E., Polymeric materials for bone and cartilage
repair. Progress in Polymer Science 2010 Apr;35(4):403-440.
[33] Quirk RA, France RM, Shakesheff KM, Howdle SM. Supercritical fluid technologies
and tissue engineering scaffolds. Current Opinion in Solid State & Materials Science 2004
Jun-Aug;8(3-4):313-321.
[34] Lee KWD, Chan PK, Feng XS. Morphology development and characterization of the
phase-separated structure resulting from the thermal-induced phase separation phenomenon in
polymer solutions under a temperature gradient., Chemical Engineering Science 2004
Apr;59(7):1491-1504.
[35] Ma PX, Zhang RY. Synthetic nano-scale fibrous extracellular matrix. Journal of
Biomedical Materials Research 1999 Jul;46(1):60-72.
[36] Thomson RC, Wake MC, Yaszemski MJ, Mikos AG. Biodegradable polymer scaffolds
to regenerate organs. Advances in Polymer Science 1995: 245-274.
[37] Prof. Xiongbiao Chen "Advances in Biomaterials Science and Biomedical Applications",
book edited by Rosario Pignatello, ISBN 978-953-51-1051-4, Published: March 27, 2013
under CC BY 3.0 license. The Author(s).
65

[38] Peltola SM, Melchels FPW, Grijpma DW, Kellomaki M. A review of rapid prototyping
techniques for tissue engineering purposes. Annals of Medicine 2008;40(4):268-280.
[39] Yeong WY, Chua CK, Leong KF, Chandrasekaran M. Rapid prototyping in tissue
engineering: challenges and potential. , Trends in Biotechnology 2004 Dec;22(12):643-652.
[40] Khalil S, Sun W. Bioprinting endothelial cells with alginate for 3D tissue constructs.,
Journal of Biomechanical Engineering-Transactions of the ASME 2009 Nov;131(11).
[41] Mironov V, Kasyanov V, Drake C, Markwald RR. Organ printing: promises and
challenges., Regenerative Medicine 2008 Jan;3(1):93-103.
[42] Yu D, Li Q, Mu X, Chang T, Xiong Z., Bone regeneration of critical calvarial defect in
goat model by PLGA/TCP/rhBMP-2 scaffolds prepared by low-temperature rapid-prototyping
technology. , International Journal of Oral and Maxillofacial Surgery 2008 Oct;37(10):929934
[43] Stevens MM, George JH., Exploring and engineering the cell surface interface.,
Science 2005 Nov 18;310(5751):1135-1138.
[44] Huang ZM, Zhang YZ, Kotaki M, Ramakrishna S., A review on polymer nanofibers by
electrospinning and their applications in nanocomposites., Composites Science and
Technology 2003 Nov;63(15):2223-2253.
[45] Pham QP, Sharma U, Mikos AG., Electrospinning of polymeric nanofibers for tissue
engineering applications: A review. , Tissue Engineering 2006 May;12(5):1197-1211.

66