Jzykoznawstwo

Jzykoznawstwo termin z XIX w., cho zajmowano si tym ju w staroytnoci

(np. w Indiach). W XIX w. oficjalne narodziny jzykoznawstwa odkryto sanskryt
(jzyk literacki staroytnych, redniowiecznych i wczesnonowoytnych Indii) i
zauwaono jego podobiestwa do innych jzykw.
Rne podziay jzykoznawstwa:
Jzykoznawstwo:
-oglne teoria jzyka, jak dziaa jzyk
-historyczne jak zmienia si jzyk
-typologiczne porwnywanie ze wzgldu na cechy (gramatyczne,
fonetyczne, leksykalne) a nie na ich pochodzenie
Jzykoznawstwo:
-zewntrzne (stosowane) jaki wpyw ma kultura, indywidualno
(psychologiczna);
glottodydaktyka
(nauka
o
nauczaniu
jzyka),
socjolingwistyka, psycholingwistyka, tumaczenie maszynowe;
-wewntrzne (teoretyczne) o strukturze i istocie jzyka
Jzykoznawstwo:
-synchroniczne bada jaki etap jzyka, bez wzgldu na cao, histori,
np. fleksja w XII w.
-diachroniczne historyczne, ewolucja jzyka
Jzykoznawstwo:
-opisowe opisuje jzyk, jak on dziaa, nie patrzy na poprawno
-normatywne bada czysto i poprawno jzyka
Jzyk (definicja proponowana przez strukturalistw; Ferdynand de Saussure;) to
system znakw (struktura), sucy do porozumiewania si w danej spoecznoci.
Mowa zdolno ludzi do posugiwania si jzykiem.
Saussure:
Langage (mowa) langue (jzyk system znakw, reguy)
parole (utworzenie konkretnego komunikatu, uycie systemu;
mona rnie wyrazi to samo;)
1916 wydanie Kursu jzykoznawstwa oglnego Saussure
Rada Jzyka Polskiego decyduje czy forma jest poprawna, czy nie (np. odmiana,
akcent)
Jzyki:
etniczne ojczyste dla spoeczestwa:
-martwe nie przekazywany z pokolenia na pokolenie, nie uywany w
spoeczestwie jako pierwszy
-ywe uywane, przekazywane
pomocnicze:
-midzyetniczne:
-sztuczne (esperanto - Zamenhoff, slavika na bazie sowiaskich)
-pidgin/sabir
-tajne uywane, eby nie by zrozumianym, np. gryps (w wizieniach),
jzyki dzieci

Jzyk umiera, gdy umiera przedostatni uytkownik (ostatni nie ma z kim

rozmawia). Co roku umiera kilkanacie jzykw. W Europie ostatni umar
dalmatyski (na kontynencie, ale jeszcze pniej wymar jzyk manx na wyspie
Man).
Pidgin jzyk mieszany, uywany w koloniach; europejska baza gramatyczna +
tubylcze sownictwo; jzyk prosty, powstajcy na potrzeby handlu. Nazwa
pochodzi od chiskiego znieksztacenia sowa buisness (ang.).
Jzyk kreolski pidgin, ktry sta si pierwszym jzykiem jakiej spoecznoci;
jzyk etniczny przekazywany z pokolenia na pokolenie. Np. lingua franca pidgin
basenu Morza rdziemnego (mieszanina m. in. woskiego, hiszpaskiego,
francuskiego i arabskiego).
Kreol (portug. crioulo) biay czowiek urodzony w kolonii.
Przykady jzykw:
-acina rozwija si opisy chorb, nazwy lekw, encykliki papieskie i in.; jzyk
wegetujcy s grupy posugujce si nim.
-Jzyk sumeryjski martwy; jzyk ludu Mezopotamii ok. 5000 lat p.n.e.;
najstarszy zapisany jzyk.
-Jzyki rekonstruowane np. prasowiaski (hipotetyczny)
-starocerkiewnosowiaski martwy, najstarszy, ktry znamy
-islandzki najstarszy germaski; od staronordyckiego
-praindoeuropejski gwny jzyk europejski, jzyk matka (nie dotyczy
wgierskiego, estoskiego, fiskiego, maltaskiego, laposkiego, tureckiego,
baskijskiego)
-hebrajski jzyk martwy uywany do celw religijnych, ktry zosta pniej
wskrzeszony
-jzyki mniejszoci Unii Europejskiej prby wskrzeszania np. kornwalijskiego
Istnieje 3000-6000 jzykw trudno rozgraniczy jzyk i dialekt.
Dialekt (narzecze, gwara) regionalna odmiana jzyka, rnica si
leksykalnie i fonetycznie.
Gwara (lub argon) bywa te okreleniem jzyka grupy zawodowej lub o
wsplnym hobby.
Dialekt eby sta si jzykiem musi speni okrelone normy poprawnoci,
umoliwi komunikacj na rnych paszczyznach (np. o filozofii, fizyce
kwantowej). Jednak ostatecznie to czynniki pozajzykoznawcze, polityka decyduj
co jest jzykiem, a co dialektem.
Jzyk a nard
Istniej jzyki o wicej ni normie poprawnoci: angielski (Wielka Brytania, USA,
Kanada, Australia itd.), portugalski (wersja europejska w Europie i Afryce, wersja
brazylijska).
Chiski i arabski znormalizowane jzyki pisane, kopot z mwionymi.
Szwajcaria ma 4 oficjalne jzyki (niemiecki, francuski, woski, romansz).
Jzyki regionalne we Francji: np. bretoski (z grupy celtyckich), jzyk oksytaski
(zwany te prowansalskim - dialekty poudnia Francji).
Luksemburg Francuski, Niemiecki, Luksemburski (dawniej uwaany za dialekt
2

niemieckiego).
Dyglosja (dwujzyczno) uywanie 2 jzykw lub jzyka i dialektu w
rnych celach (np. w Paragwaju hiszpaski dla polityki i kultury i guarani do
celw domowych).
Bilingwizm uywanie 2 jzykw, np. Romowie w Polsce (po holokaucie
obywatele RP).
Moliwa jest dyglosja bez bilingwizmu, np. Inna greka pisana i mwiona.

Jzyk jako kod

Jzyk system znakw przekazywanych kulturowo, znakw konwencjonalnych,
ktre su do porozumiewania si w spoecznoci; spenia 5 cech*.
Semiotyka (semiologia) nauka o znakach; std teorie, e jzykoznawstwo
jest dziedzin semiotyki.
F. de Saussure znak jzykowy czy 2 strony :
oznaczajc limage acoustique umysowa reprezentacja dwiku
oznaczan le concept cechy pozwalajce odrni ten znak jzykowy
od innych
np. arbre = forma dwikowa (ab) + pojcie drzewa
znaki:
naturalne:
-symptomy (oznaki, objawy) relacje przyczynowo-skutkowe lub
przylegoci/ wspwystpowania lub nastpowania po sobie
-obrazy (ikony) oparte na podobiestwie, np. zdjcie, makieta
konwencjonalne powstae na bazie umowy, np. jzyk, znaczenie
kolorw, gesty; relacja pomidzy form a treci nie wynika z
podobiestwa (np. onomatopeje)
Kady znak ma swojego odbiorc, nie kady ma nadawc.
*Cechy znaku jzykowego (C. Hockett):
1. arbitralno (konwencjonalno) brak naturalnego zwizku midzy
form a treci, ustalona konwencja
2. semantyczno znaki odsyaj odbiorc do otaczajcego wiata
3. dwustopniowo struktury (podwjna artykulacja) (A. Martinet)
jzyk zorganizowany na 2 poziomach:
jednostki znaczce (monemy)
jednostki nieznaczce (fonemy) twr abstrakcyjny, cechy ktre
decyduj o znaczeniu (np. "pas" i "bas" dwiczno)
Ze skoczonego zbioru jednostek tworzymy jednostki znaczce.
U ptakw zjawisko zblione do podwjnej artykulacji dopiero cig
dwikw ma znaczenie.
4. Autonomiczno dotyczy moliwoci posugiwania si jzykiem w celu
mwienia o sprawach odlegych w czasie i przestrzeni.
Raczej nie wystpuje ona u zwierzt, cho pszcz obserwuje si pewien
3

niski poziom autonomicznoci (nektar blisko/nektar daleko).

5. Kreacyjno (produkcyjno, otwarto systemu) mwimy co i
kiedy chcemy, rnie reagujemy na te same sytuacje (rne sposoby
wypowiedzi).
Nie obserwuje si tego u zwierzt.
Znak jzykowy ma dotrze do adresata i nasun tre komunikacja nastpuje
gdy odbiorca zinterpretuje tre.
Skadniki aktu komunikacji (Bhler, pniej rozbudowane przez Jakobsona):
Nadawca twrca komunikatu; moe, ale nie musi by autorem treci
przekazu
Odbiorca zamierzony (adresat) lub niezamierzony (np. podsuchiwacz)
Komunikat przekaz/informacja
Kontekst kontekst pozajzykowy, do ktrego odnosi si sytuacja
Kana (kontakt) powietrze, papier, przewd itd.; decyduje o rodzaju
kontaktu;
Kod zarwno nadawca, jak i odbiorca musz go zna
akt mowy - wypowiedzenie, w ktrym nadawca oznajmia co odbiorcy
modalno intencja z jak wypowiadamy
J. Austin akty mowy
Starszy podzia:
Wypowiedzi konstatywne mona podda je weryfikacji prawda/fasz
Wypowiedzi performatywne nie da si oceni prawdziwoci, a jedynie
skuteczno (obietnica, pytanie)
Nowszy podzia:
Akt lokucyjny wypowiedzenie komunikatu
Akt illokucyjny intencja (rozkaz, obietnica), fakt uycia ju sam w sobie
jest aktem
Akt perlokucyjny zdanie ma wywrze wpyw na odbiorc (strach,
miech, namowa)
Locutio (ac.) wypowiedzenie
Funkcje jzyka (dana wypowied moe spenia kilka funkcji, ale jedna jest
dominujca):
1. Przedstawieniowa (reprezentatywna, symboliczna, denotatywna,
referencyjna) tre komunikatu, odsya odbiorc do kontekstu
pozajzykowego, okrela go (np. "pada deszcz")
2. Konatywna (impresywna) odbiorca dominujcym elementem aktu
komunikacji (np. rozkaz, zakaz, zaproszenie, slogan reklamowy,
komplement)
3. Ekspresywna (emotywna) uwypuklenie nadawcy (np. reportae,
pamitniki, listy prywatne, uzewntrznianie siebie)
4. Fatyczna (Jakobson) nawizanie i podtrzymanie kontaktu (np. "halo,
"wiesz co ?", formy grzecznociowe, zwrcenie czyjej uwagi)
5. Estetyczna (poetycka) organizacja wypowiedzi; forma sama w sobie
jest komunikatem, zachwytem, rozmiesza itp. (np. arty, kalambury,
poezja)
6. Metajzykowa mwienie w jzyku o jzyku; informacje o budowie i
4

dziaaniu jzyka, o znaczeniu wyrazw (np. czym jest st, przydawka).

Struktura jzyka
System fonologiczny
System fonologiczny dotyczy fonemu
Fonem wizka cech dystynktywnych (relewantnych, diakrytycznych),
pozwalajca odrni jeden morfem od drugiego; najmniejsza, niepodzielna
cecha jzyka; nie posiada znaczenia.
Morfem najmniejsza czstka jzyka posiadajca znaczenie; daje si okreli
tylko relacyjnie (zestawienie fonemw).
Zmiana fonemw zmienia znaczenie morfemu.
Goska a fonem: np. pakt i takt. Goska: zwarta, twarda, niezmikczona i
wargowa/zbowa. Fonem cecha goski, ktra decyduje o zmianie znaczenia:
pierwsza wargowa, druga zbowa.
Jzyk migowy nie jest podwjnie rozczonkowany.
Reguy inwentarza fonemu - Praskie koo lingwistyczne (Jakobson, Trubecki):
1. Jeeli 2 dwiki tego samego jzyka wystpuj w tym samym otoczeniu i
mog by wzajemnie podstawione, nie powodujc zmiany znaczenia
wyrazu, to dwiki te s wariantami fakultatywnymi tego samego
fonemu.
Wariant=allofon=alofon
Np. zwyke i francuskie r wariant fakultatywny, nie zmienia znaczenia.
2. Jeeli 2 dwiki pojawiaj si w tej samej pozycji i nie mog by
podstawione bez zmiany znaczenia wyrazu lub istnieje ryzyko, e wyraz
zostanie niezrozumiany, to dwiki te s realizacj dwch rnych
fonemw.
Np. koza i kosa
3. Gdy dwa akustycznie pokrewne dwiki tego samego jzyka nigdy nie
wystpuj w tym samym otoczeniu to s to warianty kombinatoryczne
(pozycyjne) tego samego fonemu.
Np. "narta" (n zbowe) i "bank" (n tylnojzykowe prawie go nie sycha)
4. Neutralizacja opozycji fonologicznych
Np. ycie i szycie zalenie czy powiemy czy sz zmienia si
znaczenie, natomiast bierz! wymawiamy sz i znaczenie pozostaje to
samo opozycja neutralizuje si
Rodzaje opozycji fonologicznych:
Prywatywne jeden fonem ma cech, ktrej drugi nie ma, np. s i z
dwiczno
Ekwipolentne (rwnorzdne) formy posiadaj inne, ale rwnie istotne
cechy, np. a i p skrajne akustycznie, wsplna tylko dwiczno
Gradualna (stopniujca, stopniowa) te same cechy fonemw, ale w
rnym nateniu, np. e i i (przednie, zamknite, ustne) i jest
5

bardziej przednie i zamknite

Korelacja cecha decydujca o opozycji prywatywnej

System morfologiczny
System morfologiczny (Goethe) dotyczy morfemu; nauka o wewntrznej
strukturze wyrazu; w jzykoznawstwie od XIX w.
Morfem najmniejsza, niepodzielna, posiadajca znaczenie jednostka jzyka;
jeden z tzw. uniwersaliw jzykowych nie udao si spotka jzyka, w ktrym nie
byoby morfemw.
Znaczenie morfemu leksykalne i
okrelono itd.).
Np. robotnicy id do fabryki
Morfemy:
robot
nic
y
id
Leks.,
Leks.,
R.
Leks.,
pojcie
odsya
mski, l. i
pracy
do nik mnoga,
mianow
nik

gramatyczne (czas, tryb, liczba, rodzaj,

l. mn., 3
osoba l.
mn., czas
teran.,
tryb
oznajm.

do
Przyime
k*

fabryk
Leks.,
fabryk
a

i
l. poj., r.
e.,
dopenia
cz

*Znaczenie przyimka rozpoznaje si relacyjnie

Morf konkretna manifestacja tego samego morfemu (allomorfy).
Np. las leny; rka rce, rk; kosa koszenie
Morfemy:
Leksykalne (leksem) noniki podstawowego znaczenia, odsyaj do idei
przedmiotu.
(uwaga pojcie leksem odnosi si te do zbioru wszystkich form
fleksyjnych danego sowa)
Gramatyczne su do tworzenia form, jakie wyrazy przybieraj
wchodzc w zwizki syntaktyczne (skadniowe) z innymi elementami
zdania lub do czenia pewnych form:
- 1 podzia:
-monogramatyczne
-poligramatyczne
1 lub wicej funkcji, np. "pisa" czas przeszy (1 funkcja)
- 2 podzia :
-sowotwrcze tworzenie jednych sw od drugich (derywacja),
np. domdomek
-syntaktyczne np. odmiana przez przypadki
Budowa sowotwrcza wyrazu = rdze + afiks
Pierwiastek (rdze) element budowy sowotwrczej
leksykalny, morfem gwny)

wyrazu

(morfem

Typy

Oraz

afiksw (ze wzgldu na ich pozycj w stosunku do morfemu gwnego) :

Prefiks (prefix) przed rdzeniem, np. poprosi
Sufiks (sufix) za rdzeniem, np. domek
Interfiks (interfix) midzy 2 rdzeniami, np. samochd
Cyrkumfiks (circumfix) przed i za rdzeniem, np. nasoneczni,
urzeczywistni
Postfiks
(postfix)

wystpuje
po
kocwce
fleksyjnej,
np.
czyjkolwiekczyjegokolwiek, czyjemukolwiek
nie wystpujce w jzyku polskim :
Infix w samym rodku rdzenia, np. w acinie
Transfix wplecione w rdze, np. w arabskim, hebrajskim (jzyki
semickie) rdze spgoskowy rozbijamy samogoskami, np. ktb (rdze
zwizany z "pisa") kataba ("napisa"), kutiba ("by napisany"), katib
("pisarz"), kitab ("ksika")

Budowa fleksyjna wyrazu = temat (osnowa, pie) + kocwka (sufiks) o

funkcji syntaktycznej
Temat moe by tosamy z rdzeniem, ale czasem np. rdze i afiks tworz temat.
Kocwka moe by zerowa, np. rana ran.
Temat:
podstawowy
oboczny przy odmianie przez przypadki zachodzi niekiedy wymiana
gosek
supletywny temat l. mnogiej rny od pojedynczej, np. rok lata,
czowiek ludzie
derywowany
derywacja (motywacja, fundacja) tworzenie wyrazw przez dodawanie
sufiksw i prefiksw
derywacja wsteczna odrzucenie od wyrazu afiksu (skrcenie podstawy
sowotwrczej), np. opadaopad, biegabieg
wyraz podstawowy motywujcy, fundujcy
wyraz pochodny motywowany, fundowany
wyrazy niemotywowane niepodzielne sowotwrczo, np. "woda"
synkretyzm w odmianie pojawiaj si te same formy, np. rzeczowniki
nieywotne (korekkorka, korkowi)
formant element lub zesp elementw, rnicujcy wyraz pochodny od
podstawowego, np. naramiennik
funkcjonalna klasyfikacja morfemw (Strutyski):
leksykalne
gramatyczne:
-sowotwrcze, np. domdomek
-formotwrcze (fleksyjne), np. domdomu:
-flektywy*
-kocwki fleksyjne - odmiany przez przypadki i osoby

*flektywy morfemy, ktre tworz:

tematy czasu teraniejszego i przeszego, np. rysuj, rysowali
formy trybu przypuszczajcego rysowabym
formy rodzajowe
tematy i formy imiesoww
stopie wyszy przymiotnikw i przyswkw
wyraz brak dobrej definicji
Bloomfield (strukturalizm amerykaski) wyraz
swobodna. Rodzajniki wymykaj si tej definicji.

to

minimalna

forma

Wyraz to elementarna jednostka jzyka stanowica zesp dwikw mowy

ludzkiej, odpowiadajca jednemu pojciu. T definicj rwnie mona podway,
np. "nowa ksika" to te jedno pojcie.
Rzeczy trudne do zdefiniowania czsto opisuje si.
Sowo to nie wyraz ("sowo si rzeko", a nie "wyraz si rzek").

Czci mowy
1. Rzeczowniki:
pospolite (gatunkowe) mog
studentk
nazwy wasne np. Krystyna

charakteryzowa,

np.

Maria

jest

Rzeczowniki pospolite mog wykazywa pewne defekty jeeli chodzi o liczb :

pluralia tantum tylko w l. mnogiej; formalnie maj liczb mnog, ale
odnosz si do 1 obiektu (okulary, spodnie)
singularia tantum nie wystpuj w l. mnogiej lub jeli wystpuj, to o
nieco zmienionym znaczeniu; czsto s to pojcia abstrakcyjne, np.
collectiva (ry, szlachta, modzie, owosienie), powietrze, woda, zo
rzeczownik czsto jest podmiotem Ja poszed do szkoy
okolicznik miejsca Ja poszed do szkoy
moe by te dopenieniem Ja kupi zeszyt
moe by orzecznikiem Krystyna jest studentk
2. Przymiotniki nie s znaczeniowo samodzielne; otwieraj si na rzeczownik
tworzc grup nominaln; uzgadniaj si (w zalenoci od jzyka), s
stopniowalne.
Wystpuj w funkcji orzecznika jeli okrelaj czasownik by niemiym, jest
wesoa.
Przymiotniki relatywne (wzgldne) np. lepszy od dobry lub od zy ("we ten,
jest lepszy" nie oznacza koniecznie, e ten lepszy jest dobry, oba mog by ze)
Przymiotniki absolutne logicznie niezastpowalne (biay, nagi).
3. Przyswki okrelaj czasownik (jak? W jaki sposb? "ledwo zdya");
mog czy si z przymiotnikiem ("bardzo adnie").
8

Uwaga: "ledwo do ramion" partykua, bo nie odpowiada na pytanie "jak?" i nie

wystpuje z czasownikiem i przymiotnikiem. W razie wtpliwoci najatwiej
sprawdzi przeksztacajc na przymiotnik (np. "umiechn si mile" "miy
umiech", "ledwo do ramion" nie da si tak przeksztaci).
4. Liczebniki wchodz w relacje z rzeczownikami.
Tylko 1 i 2 oraz liczebniki nieokrelone (duo, niektre, wiele itd.) wydaj si by
uniwersalne. Tam gdzie nie ma systemu dziesitnego: 1, par (2-4), duo (5).
Uwidacznia si to na poziomie skadni: 1 drzewo, 4 drzewa, 5 drzew.
Liczebniki:
gwne (1, 2, 3, 4, 5, podtyp zbiorowy: dwoje, troje) odmieniaj si jak
rzeczowniki
porzdkowe (drugi, dziesity, podtyp mnony: podwjny, potrjny i podtyp
wieloraki: dwojaki, trojaki) odmieniaj si jak przymiotniki
uamkowe (p, wier, )
nieokrelone (kilka, parset)
i inne
kwantyfikacja funkcja stosowana dla tego, czego nie da si policzy, np.
kostka masa, butelka wody; wymaga uycia rzeczownika; dotyczy rwnie poj,
jak np. "odmowa", cho powiemy "przypadek odmowy", a nie "1 odmowa";
5. Zaimki (za imiennikiem) grupa bardzo niejednorodna, nie mona mwi o
kategorii odmiany (zbyt zrnicowana)
Bhler: funkcja wskazujca (deiktyczna, deixis, deiksa wskazywanie)
wskazywanie przez dane wyraenie jzykowe przedmiotu/zjawiska za pomoc
punktu odniesienia (np. nadawca, "tu", "teraz", "ja"). Wskazywanie suy
identyfikowaniu ("myj si", "nasz").
Zaimki dzierawcze zastpuj zaimek okrelony.
Rodzajnik nieokrelony/okrelony "Jai un livre" (ja wiem o co chodzi, rozmwca
nie), "Jai le livre" (oboje wiemy o co chodzi).
Brak rodzajnika charakter bardzo oglny, nie zaley nam na szczegach, np.
"mam ma", "lubi czyta ksiki" zaimek nie wnosi dodatkowej informacji.
Zaimki wskazuj na co istniejcego ("ten") choby hipotetycznie ("jaki").
"aden" tu co takiego nie istnieje, nie znaczy to jednak, e nie istnieje w ogle.
Staa kolejno zaimkw, zajmuj one okrelone miejsce wobec grupy nominalnej.
Pronominalizacja zastpienie jakiego skadnika nominalnego (np.
rzeczownika) poprzez zaimek, np. "to jest ksika Krystyny" "to jest jej
ksika", "ta jest jej"
6. Czasowniki uniwersalna kategoria jzykowa; w czasownikach i
rzeczownikach odbija si nasza wizja wiata; wyrniamy argumenty i predykaty,
np. "mwi" czasownik jednoargumentowy, ale "przekazuj" jest niepene,
wymaga uycia dodatkowych elementw, najlepiej "przekazuj ksik
9

Krystynie".
Predykat cecha wyrnionego przedmiotu lub relacja wica wyrnione
przedmioty.
Klasyfikacja predykatorw werbalnych - Zeno Vendler (na przykadzie jzyka
angielskiego):
procesy ukazuj rozwj, dzianie si w czasie (taczy, je):
-czynnoci przebieg raczej jednorodny (taczy, biec)
-dokonania (ang. accomplishments) zataczy walca, biec maraton
nieprocesy nie pokazuj rozwoju (skoczy*, wiedzie):
-krtkotrwae zdarzenia (ang. achievements) pozbawione rozcigoci w
czasie (skoczy, wej, wyj), np. "Im coming" jako "zaraz przyjd"
pokazuje nieuchronno a nie bycie w trakcie
-stany (by, kocha, lubi) nie maj granic, np. myl, e dobrze byoby
zrobi pastwu test
*s wtpliwoci, ta czynno trwa w czasie, jednak niektre czasowniki
dopuszczaj czasy cige, inne nie
7. Przyimki wyrazy funkcyjne (funkcje wewntrz tekstu i gramatyczne);
kognitywici widz w przyimkach podobiestwo do czasownikw ze wzgldu na
spajanie rzeczownikw;
Znaczenie przyimkw:
-zwizane s z lokalizacj czego w czasie i przestrzeni; znaczenie bardzo oglne
(za stoem, za tydzie, przez ulic, przez miesic);
-nieodczna cz czasownika rnicujca jego znaczenie
-funkcja deiktyczna (wskazujca) zawsze jest jaki punkt odniesienia (za
drzwiami, pod stoem)
-rekcja (rzd) narzucenie okrelonej formy przypadku (przed drzwiami, za
stoem) niezmienna forma; to odrnia przyimki od spjnikw spjniki nie
narzucaj przypadkw;
8. Spjniki funkcja spajania; cz 2 segmenty, s midzy nimi (to rni je od
partyku; "I co powiedziaa Krystyna?" - partykua).
Kohezja spjno tekstu na poziomie gramatyki i struktury tekstu, np. "pies
ugryz kota", a nie "psie ugryzomy kotach". Dotyczy m. In. Waciwego uycia
spjnikw.
Spjniki:
wsprzdne (koniunktory) midzy rwnorzdnymi czonami, np. i
podrzdne (subjunktory) struktura hierarchiczna (czony nad i
podrzdne), np. eby, e, czy, kiedy, gdy
Spjniki:
proste (i, e, czy)
zoone (im tym, jeli to)
9. Partykuy trudne w opisie, brak wyranych waciwoci skadniowych; mog
by nimi rne czci mowy; mog okrela rne czci mowy; brak
wyczerpujcego opisu;
10

"ledwo do ramion" partykua, bo nie odpowiada na pytanie "jak?" i nie

wystpuje z czasownikiem i przymiotnikiem. W razie wtpliwoci najatwiej
sprawdzi przeksztacajc na przymiotnik (np. "umiechn si mile" "miy
umiech", "ledwo do ramion" nie da si tak przeksztaci).
"I co powiedziaa Krystyna?" partykua, bo nie jest midzy czonami, zatem nie
jest spjnikiem
10. Wykrzykniki w zasadzie nie wchodz w zwizki z innymi czciami mowy;
kiedy kady wykrzyknik mia odzwierciedla dwiki przyrody; intonacja odgrywa
istotn rol; czsto wyraaj stany mentalne; czsto pisane z !.
Wykrzykniki:
emotywne (oj, aj, ach) wyraamy stan
wolitywne wyraamy wol, rozkaz (, sza, pst)
kognitywne imitacje dwikw wiata (bzz, hau hau)
tzw. gesty jzykowe cip cip, wio (zamiast gestu), hop (zachta), won, precz,
sio, wara, fuj, tfu, ble, fe
Niektre wykrzykniki zastpuj orzeczenie i mog tworzy zdania ja go ubudu,
a on bc.
Klasyfikacja wyrazw
wony jest rzeczownikiem, ktry zachowuje si jak przymiotnik klasyfikacja na
bazie czci mowy nie wystarcza
Wyrazy (klasyfikacja ze wzgldu na postrzegane zjawiska):
nazywajce rzeczowniki
okrelajce przymiotniki, przyswki, liczebniki
informujce czasowniki
relacyjne przyimki, spjniki
Zaimki musiayby by w wielu kategoriach, maj zbyt wiele funkcji.
Wyrazy (klasyfikacja ze wzgldu na funkcj w jzyku):
samodzielne w pewnym kontekcie mog zawiera informacj (adny
czy brzydki? adny)
niesamodzielne zawsze w relacji z innymi wyrazami, ukazuj stosunek,
np. przed
Wyrazy (klasyfikacja ze wzgldu na budow):
rdzenne rdze + kocwka (ryba)
rozwinite rdze + kocwka + afiksy (rybka, napisa)
zoone 2 rdzenie (wielobok, beczkowz, samochd)
Wyrazy (klasyfikacja ze wzgldu na form):
odmienne
nieodmienne
analiza semiczna (sem najmniejsza jednostka w planie treci, cecha
11

semantyczna pojcia, odnoszca si do charakteru gramatycznego wyrazu)

semem zesp semw
np. kobieta kategoria ywotnoci, osobowo, esko, doroso
leksem zbir pewnych cech semantycznych, nonik podstawowego znaczenia,
odsya do idei przedmiotu (haso ze sownika)
(dla rozjanienia: cechy semantyczne dzielimy na semiczne i leksykalne)

System syntaktyczny (skadniowy)

Skadnia (syntaksa) zajmuje si badaniem i opisem sposobw czenia
pojedynczych wyrazw w sensowne i poprawne zwizki oraz budow wypowiedzi
pojedynczych i zoonych.
Rne definicje zdania jak zwykle s trudnoci ze zdefiniowaniem :p
Zdanie cz tekstu zrozumiaa bez kontekstu (tj. rozumiemy zdanie
gramatyczne, cho rzeczywisto dalej moe pozosta niejasna)
Zdanie jednostka autonomiczna skadniowo (niczego syntaktycznie nie brakuje)
Zdanie realizacja wymaga naoonych przez czynnik zdaniotwrczy (intonacja,
osobowa forma czasownika itp.)
Zdanie taki fragment tekstu, w ktrym orzeczenie wyraone jest osobow
form czasownika
Zdanie fragment tekstu od pauzy do pauzy
Wypowiedzenie (Klemensiewicz) najmniejszy odcinek tekstu/mowy, ktry jest
samodzielnym komunikatem
Podziay wg. rnych jzykoznawcw
1. Wypowiedzenia (Strutyski):
zdania wypowiedzenie z orzeczeniem w postaci osobowej formy
czasownika
oznajmienia brak orzeczenia w postaci osobowej formy czasownika:
-rwnowaniki zdania:
-werbalne
-niewerbalne
-oznajmienia informatywne (informatywa):
-zawiadomienia
-wykrzyknienia
Rwnowaniki zdania brak osobowej formy czasownika, ale mogaby by,
np. milcze! milcz, mona wej? mog wej?, ty gupi! jeste gupi
Werbalne rwnowaniki zdania wystpuje orzeczenie w postaci
czasownika, np. bezokolicznik, nieosobowa forma czasu przeszego, imiesw
12

przyswkowy wspczesny/uprzedni, niefleksyjna forma czasownika (trzeba,

mona, naley)
np. trzeba i, pracowa szybciej, robiono porzdki, przeczytawszy ksik
Niewerbalne rwnowaniki zdania nie ma predykatu czasownikowego
(grupy orzeczenia czasownikowego); predykat wyraony czym innym.
np. zebranie o 18:00, kiedy egzamin?, remont zakoczony, ile masz lat? -5
(liczebnik spenia t funkcj), kto tam? ja
Oznajmienia informatywne (informatywa) nie ma moliwoci
wprowadzenia osobowej formy czasownika; czsto bd to komunikaty o
emocjach (beznadzieja nie da si powiedzie jest beznadzieja, czy mam
beznadziej).
Zawiadomienia tytu artykuu, nazwa programu, szyldy, slogany itd., np.
gazeta wprost
Wykrzyknienia oj, aj, halo, prosz pani
2. Powiadomienia (Pisarek):
zawiadomienia np. szyldy, etykiety konkretne miejsce, cel, funkcja
wypowiedzenia:
-zdania
-oznajmienia (rwnowaniki zda)
3. Grzegorczykowa (Wykady z polskiej skadni):
konstrukcje z verbum finitum (osobowe formy)
konstrukcje bez verbum finitum:
-jest verbum infinitum
-brak verbum infinitum:
-wypowiedzenia samoistne zrozumiae bez kontekstu (poar!,
wody!)
-wypowiedzenia kontekstowe powstaj w wyniku elipsy
(pominicia elementu) (kto przyszed? on, herbata z cytryn? bez)
-zawiadomienia dem liwkowy
Zdanie ma osobow form czasownika
Zwizek gwny = podmiot + orzeczenie; zwizek gwny nie konstytuuje
zdania mona przecie pomin podmiot (nie jest konstytutywny).
Zdanie bezpodmiotowe np. wszystkie zjawiska przyrody (grzmi, dnieje, wita)
Z punktu widzenia skadni czasownik jest nadrzdny, ale z punktu widzenia
morfologii to podmiot jest waniejszy, bo narzuca form czasownikowi.
Czci zdania
1. Podmiot przedmiot wypowiedzi, o ktrym co si orzeka (stan, czynno,
cecha):
podmiot gramatyczny wystpuje w mianowniku (rzeczownik, zaimek,
liczebnik, przymiotnik, czasownik (biega mona codziennie) itd.
13

podmiot logiczny w pozostaych przypadkach (zalenych), np.:

-najczciej w dopeniaczu, np. nie ma wody, brakuje czasu, wystarczy
ywnoci (zwykle nadmiar/niedobr)
-w celowniku Krystynie jest zimno
-w woaczu dokd idziesz Krystyno? Id, Krystyno, otwrz drzwi.

Zdanie z podmiotem domylnym podmiot nie jest wyraony (Pojawi si

wczeniej. Posza na imieniny.).
Zdania bezpodmiotowe orzeczenie blokuje/wyklucza pozycj podmiotu;
gwnie zjawiska przyrody, odczucia (zmysy), czynnoci nieokrelonych osb,
trzeba, mona itp.
Np. Smutno mi. al mi go. Zrobio si ciemno. Jest za pno na ale. Ukradli mi
portfel. Mwi, e zimy nie bdzie.
Czasem trudno okreli, czy zdanie jest bezpodmiotowe, czy wystpuje podmiot
logiczny.
2. Orzeczenie:
sowne (czasownikowe)
imienne (sowno-imienne) czon sowny (czasownikowy, cznik) +
rzeczownik (orzecznik); czasowniki: by, sta si, zosta;
Krystyna jest sympatyczna. Krystyna jest dyrektork. Krowa jest to
zwierz (jest to te moe peni rol cznika).
Orzecznikiem moe by:
-rzeczownik (w narzdniku)
-zaimek nie jestem Tob, zaimek dzierawczy Ania jest moja
-przymiotnik (w mianowniku)
-liczebnik
-przyswek Krystynie jest gupio, czyta jest przyjemnie
-bezokolicznik chcie to mc
Czsto orzeczenie wystpuje w formie samego orzecznika: wstp wolny, Zosia
zawsze pierwsza.
3. Przydawka (jaki? Ktry? Ile? Czyj? Czego? Z czego? Do czego? Z kim?)
okrela rzeczownik
Typy przydawki (zale od czci mowy, ktra wyraa dan przydawk):
przymiotna (przymiotnik, imiesw przymiotnikowy, liczebnik, zaimek
przymiotny)
Krystyna napisaa pikny wiersz. Krystyna napisaa pierwszy wiersz.
Pdzcy pocig.
rzeczowna:
-dopeniaczowa brat ojca przyjecha w rod
-celownikowa suba ojczynie
-narzdnikowa pchnicie kul
-mianownikowa Powie Trzej muszkieterowie, gra Giewont
przyimkowa dom z cegy
dopeniajca dopenia tre czasownika w taki sposb jak dopenienie
pisanie listu, danie wadzy
okolicznikowa peni funkcj jak okolicznik peni przy czasowniku
14

podr do lasu
4. Dopenienie okrelenie czasownika/przymiotnika wyraone rzeczownikiem
lub innym wyrazem o tej funkcji:
blisze (biernik kogo? Co?) zmieniajc zdanie ze strony czynnej na
biern dopenienie stanie si podmiotem
Czytam ksik. Ksika jest czytana przeze mnie.
dalsze (celownik, miejscownik, narzdnik) powysza zasada nie dziaa
Krystyna daa ksik Barbarze. Ksika zostaa dana Barbarze przez
Krystyn.
Dopenienie dalsze wprowadzane jest przez przyimek w jzykach romaskich (np.
).
5. Okolicznik okrelenie czasownika, przymiotnika, przyswka:
miejsca by w lesie
czasu
celu piewa dla przyjemnoci
sposobu zrobi umiejtnie
przyczyny ukrad z godu
stopnia/miary wybitnie zdolna
przyzwolenia mimo wszystko/wbrew zakazowi ukrad
warunku w razie potrzeby
skutku bezskutecznie
Stosunki midzy elementami zdania:
wsprzdne rwna warto
nadrzdno-podrzdne
Zwizek zgody (kongruencja) jeden czon kadorazowo narzuca
pewne kategorie gramatyczne drugiemu.
Biae kwiaty/biaym kwiatom/ biaymi kwiatami, Jan Kowalski/Janowi
Kowalskiemu.

15