You are on page 1of 20

Kultura Popularna 1 (19)/2008

Bogactwo sieci

Yochai Benkler

CZAS WYZWA I SZANS1

nformacja, wiedza i kultura maj istotne znaczenie dla wolnoci i rozwoju czowieka. Sposb ich
produkcji i wymiany w spoeczestwie ma ogromny wpyw na nasz sposb postrzegania stanu
wiata w jego obecnej i moliwej formie, na to, kto o tym sposobie decyduje, a take na to, jak my,
jako spoeczestwa i wsplnoty polityczne uwiadamiamy sobie, co moe i co powinno zosta
zrobione. Realizacja tych podstawowych funkcji przez wspczesne, zoone demokracje w cigu
ponad stu pidziesiciu lat zaleaa, przede wszystkim, od przemysowej gospodarki informacyjnej. Przez ostatnie ptorej dekady moglimy jednak zaobserwowa radykalne zmiany w organizowaniu produkcji informacji. Dziki zmianom technologicznym zaczynamy dostrzega cig przeksztace gospodarczych, spoecznych i kulturowych urzeczywistniajcych radykaln
transformacj sposobu ksztatowania przez nas rodowiska informacyjnego, w ktrym przebywamy jako autonomiczne jednostki, obywatele lub czonkowie grup kulturowych i spoecznych. Wydaje si, e mwienie o rewolucji internetowej wyszo ju dzi z mody. W niektrych krgach
akademickich wiadczy o poczciwej naiwnoci. A nie powinno. Zmiany wywoane przez usieciowione rodowisko informacyjne s gbokie. S strukturalne. Sigaj a do podstaw blisko dwch
wiekw wsplnej ewolucji liberalnego rynku i liberalnych demokracji.
Wiele zmian technologii produkcji, jej organizacji gospodarczej i jej dziaa spoecznych w tym
rodowisku daje nam nowe szanse tworzenia i wymiany informacji, wiedzy i kultury. Zmiany te
zwikszaj znaczenie produkcji pozarynkowej i niewasnociowej, podejmowanej zarwno przez
jednostki, jak i w ramach wspdziaania, w formie mniej lub bardziej cisych wsplnych przedsiwzi. Tego rodzaju nowo powstae praktyki odnosz wyjtkowe sukcesy w tak rnych dziedzinach jak rozwj oprogramowania i dziennikarstwo ledcze, awangardowa sztuka wideo i wieloosobowe gry internetowe. Razem wiadcz o powstaniu nowego rodowiska informacyjnego,
w ktrym jednostki maj swobod podejmowania rl bardziej aktywnych ni byo to moliwe
w przemysowej gospodarce informacyjnej XX wieku. Ta nowa wolno jest obiecujca w bardzo
praktyczny sposb w wymiarze wolnoci osobistej, platformy lepszego uczestnictwa w demokracji, czynnika budowy kultury bardziej krytycznej i autorefleksyjnej oraz mechanizmu pozwalajcego na przyspieszenie rozwoju spoecznego na caym wiecie, w gospodarce globalnej, ktra coraz bardziej zaley od informacji.
Pojawienie si szerszego pola dla pozarynkowej produkcji informacji i kultury przez wsplnoty
lub jednostki zagraa jednak dinozaurom przemysowej gospodarki informacyjnej. Na pocztku XXI
wieku trafilimy w rodek bitwy o instytucjonalny ekosystem rodowiska cyfrowego. Liczne przepisy i instytucje od szerokich dziedzin, takich jak telekomunikacja, prawo autorskie lub zasady
handlu midzynarodowego po drobiazgi, takie jak przepisy o rejestracji nazw domen internetowych
lub przepisy regulujce, czy cyfrowe odbiorniki telewizyjne bd musiay rozpoznawa okrelony
kod rozciga si i nagina, aby przechyli szal na korzy tego czy innego sposobu dziaania.
To, czym si te bitwy w cigu najbliszej dekady skocz, bdzie miao znaczce skutki dla sposobu rozumienia przez nas tego, co si dzieje w wiecie, w ktrym mieszkamy, a take zakresu

16

Kultura Popularna 1 (19)/2008

i formy, w jakich my, jako autonomiczne jednostki, jako obywatele i jako uczestnicy wsplnot i kultur bdziemy mogli wpywa na sposb widzenia wiata przez nas i przez innych, w jego obecnej
i moliwej formie.

Powstanie usieciowionej gospodarki informacyjnej


Najbardziej zaawansowane dzi gospodarki wiata dowiadczyy dwch rwnolegych przesile.
Paradoksalnie, doprowadziy one do znacznego osabienia ogranicze w realizacji wartoci politycznych najwaniejszych dla spoeczestw liberalnych, ktre to ograniczenia wynikay z produkcji rynkowej. Pierwsze przesilenie, trwajce od ponad wieku, prowadzi w stron gospodarki skupionej na produkcji informacji (usugach finansowych, usugach ksigowych, oprogramowaniu,
nauce) i produkcji kultury (filmw, muzyki) oraz na przetwarzaniu symboli (od wytwarzania butw
do ich oznakowania mark i wyrabiania kulturowego znaczenia trzech paskw). Drugie przesilenie prowadzi do powstania rodowiska komunikacyjnego zbudowanego dziki tanim procesorom,
o duych moliwociach obliczeniowych, poczonym we wszechogarniajc sie zjawiska, ktre czymy z internetem. To wanie ta druga zmiana umoliwia wzrost roli produkcji pozarynkowej w sektorze wytwarzania informacji i kultury, zorganizowanej w sposb radykalnie bardziej zdecentralizowany ni miao to miejsce w tym sektorze w XX wieku. Pierwsza zmiana oznacza, e
nowe wzorce produkcji pozarynkowej i radykalnie zdecentralizowanej znajd si, gdyby na to
pozwoli, w samym centrum najbardziej zaawansowanych gospodarek, a nie na ich peryferiach.
Zmiana ta daje take nadziej, e spoeczna produkcja i wymiana bd peni, obok produkcji rynkowej i wasnociowej, znacznie wiksz rol ni kiedykolwiek wczeniej w nowoytnych pastwach demokratycznych.
Na podstawie swoich informacji twierdz, e mamy do czynienia z nowym etapem gospodarki informacyjnej, ktry nazywam usieciowion gospodark informacyjn. Zastpuje ona przemysow gospodark informacyjn, ktra charakteryzowaa produkcj informacji mniej wicej od
poowy XIX wieku i przez cay wiek XX. Dla usieciowionej gospodarki informacyjnej charakterystyczne jest to, e zdecentralizowane dziaanie jednostek szczeglnie nowe i znaczce dziaania polegajce na wsppracy i koordynacji podejmowane za porednictwem radykalnie rozproszonych, pozarynkowych mechanizmw niezalenych od strategii wasnociowych odgrywa
zdecydowanie wiksz rol ni odgrywao lub mogoby odgrywa w przemysowej gospodarce
informacyjnej. Katalizatorem tej zmiany by szczliwy zbieg okolicznoci powstanie technologii obliczeniowych oraz jego skutki dla technologii komunikacyjnych i przechowywania danych.
Malejce ceny mocy obliczeniowej, komunikacji i przechowywania danych w praktyce odday
materialne rodki produkcji kultury i informacji w rce licznej czci ludzkoci rzdu miliarda
ludzi na caym wiecie. Od poowy XIX wieku produkcj w dziedzinie komunikacji, informacji i kultury wyrniaa zasadnicza waciwo skuteczna komunikacja obejmujca coraz wiksze spoeczestwa i terytoria, ktre wczenie skaday si na odpowiednie jednostki polityczne i gospodarcze, wymagaa coraz wikszych inwestycji w kapita fizyczny. Wysokonakadowe
mechaniczne prasy drukarskie, system telegrafu, nadajniki radiowe i telewizyjne o duej mocy,
kable i satelity oraz komputery mainframe byy niezbdne do tworzenia informacji i przekazywania jej w skali wykraczajcej poza bardzo lokaln. Sama ch komunikacji z innymi nie bya wystarczajcym warunkiem, eby mc komunikacj osign. W zwizku z tym produkcja informacji i kultury przyja w tym okresie posta bardziej przemysow ni wynikaoby to
z ekonomicznych cech informacji. Powstanie poczonego w sie i obsugiwanego przez kompu-

Benkler / Czas wyzwa i szans

17

tery rodowiska komunikacji zmienio ten podstawowy fakt. Materialne wymagania niezbdne, by
skutecznie wytwarza i przekazywa informacje, moe obecnie speni liczba osb o kilka rzdw wielkoci wiksza ni jeszcze zaledwie dwie dekady temu wynosia liczba wacicieli podstawowych rodkw produkcji i wymiany informacji.
Zanik fizycznych ogranicze skutecznej produkcji informacji doprowadzi do tego, e w nowej,
usieciowionej gospodarce informacyjnej podstawowymi czynnikami sprawczymi s ludzka kreatywno i ekonomiczne cechy informacji. Cechy te rni si te znacznie od wgla, stali czy pracy fizycznej, ktre byy charakterystyczne dla gospodarki przemysowej i ksztatoway nasze mylenie o produkcji gospodarczej w minionym stuleciu. Pozwalaj rwnie sformuowa trzy
spostrzeenia zwizane z powstajcym systemem produkcji informacji. Po pierwsze, strategie niewasnociowe miay zawsze wiksze znaczenie dla produkcji informacji ni dla produkcji stali czy
samochodw, nawet wwczas gdy ekonomika komunikacji przewaaa na korzy modeli przemysowych. Motywacje pozarynkowe i podmioty pozarynkowe miay zawsze wikszy wpyw na
edukacj, sztuk i nauk, debat polityczn czy dysputy teologiczne ni na przykad na przemys
samochodowy. Skoro nie istnieje ju bariera materialna, ktra jednak ostatecznie wtaczaa rodowisko informacyjne w ramy strategii rynkowych i wasnociowych, znaczenie takich podstawowych pozarynkowych i niewasnociowych motywacji i form organizacyjnych dla systemu produkcji informacji powinno zasadniczo wzrosn.
Po drugie, widzimy ju, jak ronie znaczenie produkcji pozarynkowej. Jednostki mog dotrze
do milionw odbiorcw na caym wiecie, informowa ich i uwzniola. Rnie umotywowane
jednostki dotychczas nie miay dostpu do dziaa o takim zasigu, chyba e realizoway swoje cele poprzez organizacje rynkowe lub korzystay z funduszy filantropw czy pastwa. Fakt, e dowolna osoba przyczona do sieci, przebywajca w dowolnym miejscu, moe wzi udzia w kadym
dziaaniu, doprowadzi do powstania zjawiska skoordynowanych skutkw, w ramach ktrego czny wynik czynnoci jednostki, nawet jeeli sama z siebie nie jest wiadomie nastawiona na wspprac, wywouje skoordynowany skutek w postaci nowego i bogatego rodowiska informacyjnego. Wystarczy uruchomi w Googleu wyszukiwanie dowolnego interesujcego nas tematu, aby
przekona si, e dobro informacyjne, bdce odpowiedzi na zapytanie, powstaje w wyniku
skoordynowanych skutkw nieskoordynowanych czynnoci licznej grupy rnych jednostek i organizacji dziaajcych na podstawie szerokiej gamy motywacji zarwno rynkowych, jak i pozarynkowych, pastwowych i niepastwowych.
Po trzecie, co prawdopodobnie jest najbardziej radykaln i najnowsz obserwacj, najtrudniejsz do przyjcia dla osb postronnych, powstaj skuteczne dziaania oparte na wsppracy na du skal produkcja koleeska2 informacji, wiedzy i kultury. Typowym przykadem tych dziaa
jest pojawienie si wolnego oprogramowania i oprogramowania open source. Zaczynamy dostrzega ekspansj tego modelu w kadej dziedzinie produkcji informacji i kultury od produkcji koleeskiej encyklopedii, poprzez wiadomoci i komentarze, po wszechstronn rozrywk.
atwo jest przegapi te zmiany. Id one pod prd wielu z naszych przeczu opartych na ekonomicznym abecadle, przeczu opanowanych do perfekcji w czasach gospodarki przemysowej,
dla ktrej jedyn dostrzegaln powan alternatyw by komunizm, alternatywa prawie powszechnie uznawana dzi za nieatrakcyjn. Niezaprzeczalny sukces gospodarczy wolnego oprogramowania zachci kilkoro czoowych ekonomistw do podjcia prby zrozumienia, dlaczego tysice luno poczonych sieci programistw tworzcych wolne oprogramowanie moe konkurowa
z Microsoftem na jego podwrku i moe wyprodukowa wszechstronny system operacyjny
GNU/Linux. Rosnca liczba publikacji, zgodnie ze swoimi celami, skupiaa si na oprogramowaniu oraz na szczeglnych cechach wsplnot programistw tworzcych wolne oprogramowanie

18

Kultura Popularna 1 (19)/2008

i oprogramowanie open source, chocia wprowadzone przez Erika von Hippela pojcie innowacji napdzanej przez uytkownikw zaczo rozszerza perspektyw na rozwaania, w jaki sposb indywidualne potrzeby i kreatywno napdzaj innowacje na poziomie indywidualnym oraz
jak innowacje rozprzestrzeniaj si w sieciach jednostek o podobnych podgldach. Sformuowane prowokacyjnie i z wielk przenikliwoci przez Ebena Moglena implikacje polityczne wolnego
oprogramowania znacz dla ruchu wolnego oprogramowania i jego zaoyciela Richarda Stallmana najwicej. Wolne oprogramowanie to tylko jeden z istotnych przykadw szerszego zjawiska.
Dlaczego 50 tysicy ochotnikw moe z powodzeniem wsptworzy Wikipedi, najpowaniejsz
internetow alternatyw dla Encyclopedia Britannica, a potem usun si w cie i udostpnia j
za darmo? Dlaczego 4,5 miliona ochotnikw powica wolne cykle obliczeniowe swoich komputerw w celu stworzenia najpotniejszego superkomputera na Ziemi, SETI@Home? Bez powszechnie akceptowanego modelu pozwalajcego analizowa te zjawiska traktujemy je zwykle
jako ciekawostki, moe tymczasowe mody, ewentualnie majce znaczenie w tym czy innym segmencie rynku. Tymczasem, powinnimy sprbowa dostrzec, czym s: nowym sposobem produkcji powstajcym w samym centrum najbardziej zaawansowanych gospodarek wiata gospodarek, ktre najpeniej poczone s w sieci komputerowe i w ktrych towary i usugi informacyjne
peni najwyej cenione role.
Ludzie maj rne motywacje, mieli je od zawsze. Dziaamy w sposb instrumentalny, ale rwnie w sposb nieinstrumentalny. Dziaamy w celu osignicia korzyci materialnych, ale take dla
psychicznego dobrego samopoczucia i nagrody oraz w celu tworzenia wizi spoecznych. Nie ma
w tym nic nowego ani przeomowego, chyba e dla niektrych ekonomistw. Co do zasady, w gospodarce przemysowej, a take w przemysowej gospodarce informacyjnej, szanse na robienie
przez ludzi rzeczy dla nich wartociowych i wanych ograniczaa potrzeba wykorzystania kapitau
fizycznego. Od silnika parowego do tamy produkcyjnej, od drukarskiej maszyny rotacyjnej do satelity komunikacyjnego ograniczenia zwizane z kapitaem byy na tyle due, e ch dziaania nie
wystarczaa zwykle do tego, by rzeczywicie mc je podj. Z kolei finansowanie niezbdnego
kapitau fizycznego kierowao takie projekty, ktre z koniecznoci byy kapitaochonne, w stron
produkcji i strategii organizacyjnej mogcych uzasadni inwestycje. W gospodarce rynkowej
oznaczao to zwrot w stron produkcji rynkowej. W gospodarkach centralnie planowanych oznaczao to zwrot w stron celw pastwowej biurokracji. W praktyce, w obu przypadkach, osobista
wolno wsppracy z innymi w wytwarzaniu rzeczy wartociowych bya ograniczona przez kapitaowe wymagania produkcji.
W usieciowionej gospodarce informacyjnej kapita fizyczny niezbdny do produkcji w duym
stopniu rozkada si na cae spoeczestwo. Komputery osobiste i poczenia sieciowe s wszechobecne. Nie oznacza to, e nie mog by wykorzystane przez rynki, ani e jednostki nie szukaj
ju szans rynkowych. Oznacza to jednak, e gdy kto, gdzie, pord miliarda poczonych osb,
a ostatecznie wrd wszystkich, ktre zostan poczone, chce zrobi co wymagajcego ludzkiej
kreatywnoci, komputera i poczenia z sieci, ma tak moliwo samodzielnie lub wsppracujc z innymi. Dysponuje ju moliwociami kapitaowymi niezbdnymi do takich dziaa. Jeli
nie samodzielnie, to przynajmniej we wsppracy z innymi jednostkami o uzupeniajcych si motywacjach. Prowadzi to do tego, e jednostki spoecznie wspdziaajce ze sob, jako istoty ludzkie i spoeczne, a nie jako uczestnicy rynku dziaajcy poprzez mechanizm cenowy, mog zrealizowa znacznie wicej ludzkich oczekiwa. Czasami wsppraca pozarynkowa moe by lepszym
rodkiem motywujcym do dziaania, pozwalajc osobom kreatywnym pracowa nad projektami
informacyjnymi skuteczniej ni tradycyjne mechanizmy rynkowe i korporacyjne. Skutkiem tego jest
kwitncy pozarynkowy sektor produkcji informacji, wiedzy i kultury oparty na rodowisku usiecio-

Benkler / Czas wyzwa i szans

19

wionym i obejmujcy wszystko, co poczone z nim jednostki mog sobie wyobrazi. Z kolei produkty tego sektora nie s traktowane jak czyja wyczna wasno. Przeciwnie, podlegaj coraz
trwalszej etyce otwartoci i dzielenia si, otwartoci dajcej kademu moliwo budowania na
ich podstawie, rozszerzania ich i tworzenia wasnych produktw.

Usieciowiona gospodarka informacyjna


i liberalne spoeczestwa demokratyczne
Sposb, w jaki tworzymy informacje, w jaki je uzyskujemy, w jaki mwimy do innych i w jaki oni
mwi do nas stanowi podstaw ksztatowania wolnoci w kadym spoeczestwie. Moja podstawowa teza jest taka, e rnorodno sposobw organizowania produkcji informacji i jej uytku otwiera liczne moliwoci realizacji fundamentalnych wartoci politycznych spoeczestw liberalnych wolnoci osobistej, systemu politycznego opartego na bardziej rzeczywistym
uczestnictwie, kultury krytycznej i sprawiedliwoci spoecznej. Wartoci te wyznaczaj osie politycznej moralnoci, wzdu ktrych mona wytyczy ksztat i wymiary kadego spoeczestwa
liberalnego. Chocia ich praktyczne skutki dla polityki, zamiast si uzupenia, s czsto sprzeczne, realizacja kadej z wartoci wyznacza okrelone granice realizacji pozostaych. Prowadzi to
do tego, e rne spoeczestwa liberalne przestrzegaj tych wartoci wedug rnych wzorcw.
Stopie ograniczania przez spoeczestwo demokratyczne uprawnie decyzyjnych wikszoci na
rzecz ochrony wolnoci osobistej czy denia do sprawiedliwoci spoecznej by zawsze czynnikiem definiujcym zarys polityczny i istot danego spoeczestwa. Ale ekonomika produkcji przemysowej oraz nasza pogo za produktywnoci i zyskiem ograniczyy sposb, w jaki moemy
realizowa jakiekolwiek plany w celu osignicia naszych celw zwizanych z wolnoci i sprawiedliwoci. Za skrajny przykad powicenia wolnoci na rzecz dobrobytu powszechnie suy
Singapur, ale wszystkie demokracje z zaawansowan gospodark kapitalistyczn wybray podobne powicenia. Przewidywanie, jak dobrze bdziemy w stanie si wyywi, zawsze jest wanym
czynnikiem branym pod uwag, gdy mylimy czy, na przykad, produkcja pszenicy ma by bardziej demokratyczna czy egalitarna. Wysiki zmierzajce do wprowadzenia demokracji w miejscu
pracy te czsto prowadziy na mielizny prawdziwe lub wyimaginowane tych ogranicze, podobnie jak wiele planw redystrybucji podejmowanych w imi sprawiedliwoci spoecznej. Produkcja rynkowa i wasnociowa czsto wydawaa si po prostu zbyt produktywna, eby przy niej
majstrowa. Powstanie usieciowionej gospodarki informacyjnej daje nadziej na poszerzenie,
w wyobrani politycznej, horyzontw tego, co wykonalne. Rne polityki liberalne mog realizowa rne kombinacje poszanowania rnych zasad liberalnych. Wszechogarniajce ograniczenie wynikajce z pozornej koniecznoci stosowania przemysowego modelu produkcji informacji
i kultury zasadniczo stracio jednak na znaczeniu jako skuteczne ograniczenie realizacji zasad liberalnych.

Wiksza autonomia
Usieciowiona gospodarka informacyjna wpywa na popraw praktycznych moliwoci jednostki
ludzkiej w trzech wymiarach: (1) zwiksza moliwo dziaania samodzielnie i dla siebie; (2)
zwiksza moliwoci dziaania w lunej wsplnocie z innymi, bez koniecznoci organizowania sto-

20

Kultura Popularna 1 (19)/2008

sunkw za pomoc systemu cenowego lub w ramach tradycyjnych modeli hierarchicznej organizacji spoecznej i gospodarczej; (3) zwiksza moliwo dziaania jednostek w organizacjach formalnych funkcjonujcych poza sfer rynkow. Wiksza autonomia stanowi jdro wszystkich innych opisywanych przez mnie pozytywnych zmian. Jednostki korzystaj z nowo rozszerzonej
praktycznej swobody dziaania i wsppracy z innymi w sposb polepszajcy praktyczne dowiadczenie demokracji, sprawiedliwoci i rozwoju, kultury krytycznej i wsplnoty.
Po pierwsze, jednostki mog zrobi dla siebie wicej niezalenie od zezwolenia innych czy
wsppracy z nimi. Mog przedstawia wasn twrczo i mog wyszukiwa informacje, ktrych
potrzebuj, w znacznie mniejszym stopniu zalec od XX-wiecznych komercyjnych rodkw masowego przekazu. Po drugie i nie mniej istotne, jednostki mog zdziaa wicej w ramach lunych
powiza z innymi, ktre gwarantuj skuteczn wspprac, zamiast polega na stabilnych, dugoterminowych relacjach, takich jak stosunek pracy czy uczestnictwo w organizacjach formalnych. Bardzo niewiele jednostek yjcych w przemysowej gospodarce informacyjnej moe, w jakimkolwiek realnym stopniu, podj si budowy Biblioteki Aleksandryjskiej o zasigu globalnym
albo rozpocz pisanie encyklopedii. W miar jak wsppraca midzy oddalonymi od siebie jednostkami staje si bardziej powszechna, idea robienia rzeczy wymagajcych wsppracy z innymi
staje si coraz atwiejsza do osignicia, podczas gdy wybr projektw, ktre dostpne s dla jednostek, jakociowo ronie. To wanie pynno i niewielkie zaangaowanie wymagane w przypadku kadej nowej wsppracy zwiksza wielokrotno i rnorodno wsppracy, jak ludzie mog nawiza. W zwizku z tym wiksza jest take liczba i rnorodno wsplnych projektw
tworzonych w otwartej formie.
Takie sposoby zwikszania autonomii wymagaj opracowania do konkretnej i dokadnej koncepcji autonomii jako praktycznego dowiadczenia yciowego, zamiast koncepcji formalnej preferowanej przez licznych zwolennikw mylenia o autonomii jako koncepcji filozoficznej. Ale nawet
z wszej perspektywy obejmujcej wiksz liczb koncepcji autonomii moemy stwierdzi co najmniej, e jednostki s mniej podatne na manipulacj przez zdefiniowan w prawie klas innych osb
wacicieli infrastruktury komunikacyjnej i rodkw przekazu. Usieciowiona gospodarka informacyjna zapewnia zrnicowane, alternatywne platformy komunikacji i w ten sposb mityguje wadz
tradycyjnego modelu rodkw przekazu, w ktrym wasno rodkw komunikacji sprawia, e waciciel moe wybra, co ogldaj inni i w ten sposb moe wpywa na ich postrzeganie tego, co
mog i czego nie mog robi. Dodatkowo zwiksza si jako rnych perspektyw na to, jaki dla
kadego wiat jest, a jaki mgby by. Zapewnia to jednostkom o wiele wiksz rol w ksztatowaniu wasnego ycia dziki moliwoci dostrzegania wikszej liczby okazji i udostpnieniu im bogatszego punktu odniesienia, do ktrego przykadaj rzeczywicie podejmowane wybory.

Demokracja: usieciowiona sfera publiczna


Drug istotn konsekwencj usieciowionej gospodarki informacyjnej jest umoliwienie przeksztacenia sfery publicznej zalenej od rodkw masowego przekazu w usieciowion sfer publiczn.
Zmiana ta opiera si rwnie na rosncej swobodzie udziau jednostek w tworzeniu informacji i wiedzy oraz na moliwociach, jakie daje nowej sferze publicznej powstawanie obok komercyjnych
rynkw rodkw masowego przekazu. Idea demokratyzujcej roli internetu nie jest bynajmniej nowa. Od wczesnych lat 90. to podstawowy temat tekstw o internecie. Relatywnie proste twierdzenia pierwszej fali tekstw o przynoszcych wolno skutkach dziaania internetu, zebrane w wyraonym przez amerykaski Sd Najwyszy uznaniu dla potencjau internetu, ktry kadego zmienia

Benkler / Czas wyzwa i szans

21

w pamflecist, spotykay si cigu ostatnich kilku lat z krytyk i atakami z rnych stron. W jaki sposb powstanie usieciowionej gospodarki informacyjnej, w szczeglnoci jako alternatywy dla rodkw masowego przekazu, ulepsza polityczn sfer publiczn? Pierwsza fala krytyki demokratyzujcego wpywu internetu opieraa si na rnych implikacjach problemu nadmiaru informacji.
Opieraa si te na zarzucie wiey Babel, ktry polega na tym, e gdy wszyscy mog mwi, nikogo nie mona usysze i pogramy si w kakofonii albo dochodzi do ponownego przyjcia przez
pienidz roli czynnika decydujcego o tym, ktre wypowiedzi zostan usyszane, a ktre znikn
w niebycie. Druga fala krytyki opieraa si na twierdzeniu, e internet wcale nie jest tak zdecentralizowany, jak nam si to wydawao w latach 90. Powstajce wzorce korzystania z internetu pokazuj, e bardzo nieliczne strony przycigaj nieproporcjonalnie du uwag, a miliony stron pozostaj niezauwaone. W takim wiecie mona wprawdzie unikn zarzutu wiey Babel, ale tylko kosztem
nadziei wizanej z internetem jako demokratycznym rodkiem przekazu.
Warto przeanalizowa najbardziej znane i kontrowersyjne stwierdzenie na temat przynoszcych wolno skutkw dziaania internetu. Po pierwsze, wane jest zrozumienie, e wszelkie rozwaania o demokratyzacyjnych skutkach dziaania internetu musz mierzy te skutki w porwnaniu z komercyjn sfer publiczn, opart na rodkach masowego przekazu, a nie w porwnaniu
z jak stworzon dekad temu wyidealizowan utopi tego, czym mgby by internet. Komercyjne rodki masowego przekazu, ktre zdominoway sfer publiczn we wszystkich wspczesnych demokracjach, zostay ju wszechstronnie przebadane. Bogata literatura dowioda, e czsto zawodz jako platforma dyskursu publicznego. Po pierwsze, zapewniaj relatywnie
ograniczone rdo danych to znaczy zbyt wiele obserwacji dotyczcych zbyt wielu osb
w skomplikowanych spoeczestwach wspczesnych pozostaje poza obserwacj i zainteresowaniem niewielkiej kadry komercyjnych dziennikarzy obcionych konkretnym postrzeganiem
caej gamy spraw bdcych przedmiotem publicznego zainteresowania w danym spoeczestwie. Po drugie, szczeglnie tam, gdzie rynek jest skoncentrowany, daj oni swoim wacicielom nadmiern wadz nad ksztatowaniem opinii i informacji. Tak wadz mog wykorzysta samodzielnie lub sprzeda paccemu najwicej. I po trzecie, gdy waciciele komercyjnych
mediw decyduj si nie korzysta w ten sposb ze swojej wadzy, zwykle tworz programy puste i ogupiajce zamiast politycznie zaangaowanych, zwykle te nadmiernie upraszczaj skomplikowane dyskusje publiczne. Na tle tych ogranicze rodkw masowego przekazu sugeruj, e
usieciowiona sfera publiczna umoliwia znacznie wikszej liczbie osb przekazywanie swoich
obserwacji i punktw widzenia wielu innym osobom, i to w taki sposb, e nie mog by one
kontrolowane przez wacicieli rodkw przekazu, oraz e korupcja pienina nie jest tak atwa,
jak w przypadku rodkw masowego przekazu.
Literatura empiryczna i teoretyczna dotyczca topologii i wykorzystania sieci daje odpowied
na kad waniejsz krytyk twierdzenia, e internet ulepsza struktur sfery publicznej. Tu pokazuj przede wszystkim, w jaki sposb liczne mechanizmy poczynajc od prostych list dyskusyjnych, przez statyczne strony internetowe, powstajce moliwoci edytowania stron internetowych
i mobilno staj si czci spoecznego systemu zbierania politycznie przydatnych informacji,
spostrzee i komentarzy, oraz zapewniaj platform dyskursu. Platformy takie usuwaj niektre
ograniczenia podstawowe komercyjnych, skoncentrowanych rodkw masowego przekazu funkcjonujcych jako zasadnicze forum sfery publicznej w zoonych demokracjach wspczesnych.
Umoliwiaj, wszdzie i kademu, obserwacj rodowiska spoecznego wczon w tok codziennych dowiadcze i dokonywan nowymi oczami oczami kogo, kto moe rzeczywicie wczy
myli, krytyk czy wtpliwoci do debaty publicznej. Jednostki staj si mniej bierne i w zwizku
z tym s bardziej zaangaowanymi obserwatorami przestrzeni publicznych, ktre potencjalnie mo-

22

Kultura Popularna 1 (19)/2008

g sta si przedmiotem debaty politycznej. Staj si bardziej zaangaowanymi uczestnikami rozmw na temat wasnych spostrzee. Rne formaty usieciowionej sfery publicznej zapewniaj
kademu miejsce do wypowiadania si, pytania i prowadzenia ledztwa bez koniecznoci dostpu do zasobw najwikszych organizacji medialnych. Obserwujemy powstanie nowego, zdecentralizowanego podejcia do realizacji funkcji kontrolnej i do angaowania si w debaty i organizacje polityczne. Dziaania takie podejmowane s w sposb wyranie pozarynkowy, ktry byoby
znacznie trudniej skutecznie realizowa z pozycji standardowego elementu budowy sfery publicznej w czasach przed powstaniem usieciowionego rodowiska informacyjnego.
Usieciowiona sfera publiczna powoli znajduje te odpowied na problem nadmiaru informacji,
ale bez odtwarzania wadzy rodkw masowego przekazu w punktach jej filtrowania i uwierzytelniania. Mona tu wyrni dwa kluczowe elementy rozwoju. Po pierwsze, zaczynamy mie do
czynienia z powstaniem alternatywnych, pozarynkowych rde filtrowania i uwierzytelniania
informacji tworzonych na podstawie metod produkcji koleeskiej, ktre zastpuj rynkowe
odpowiedniki. Relewantno i wiarygodno same stanowi dobra informacyjne, takie jak oprogramowanie czy encyklopedie. W sieci widzimy, e filtrowanie informacji pod wzgldem relewantnoci i wiarygodnoci stao si przedmiotem powszechnych praktyk obejmujcych wzajemne
wskazywanie i recenzowanie informacji, oraz wskazywanie jej oryginalnych rde. Widzimy te
jego dopenienie, praktyk spoeczn polegajc na tym, e osoby majce moliwo oceny informacji rzeczywicie je komentuj. Drugi element to przypadkowe, ale empirycznie potwierdzone, obserwacje sposobu rzeczywistego korzystania z sieci przez uytkownikw. Ujmujc rzecz
opisowo, przepyw informacji w sieci jest znacznie bardziej uporzdkowany ni mona wnosi na
podstawie prostego, przypadkowego spaceru przez informacyjn kakofoni i znacznie mniej
scentralizowany ni rodowisko rodkw masowego przekazu. Niektre strony s bardziej widoczne i czciej od innych czytane. Sprawdza si to zarwno przy wziciu pod uwag internetu, jako caoci, jak i w przypadku mniejszych klastrw podobnych stron czy uytkownikw, ktrzy d do tworzenia klastrw. Wikszo komentatorw obserwujcych t prawidowo
interpretowao j jako powrt rodkw masowego przekazu w postaci dominacji kilku widocznych stron internetowych. Jednak pene uwzgldnienie rnych elementw literatury na temat topologii sieci daje podstaw do innej interpretacji, w ktrej porzdek powstaje w usieciowionym
rodowisku bez powtarzania bdw sfery publicznej zdominowanej przez rodki masowego
przekazu. Strony internetowe zbieraj si w klastry wok wsplnot o podobnych zainteresowaniach: australijscy straacy tworz linki do innych australijskich straakw, konserwatywne blogi
polityczne (dzienniki i gazety internetowe) w Stanach Zjednoczonych tworz linki do innych konserwatywnych blogw politycznych w Stanach Zjednoczonych i w mniejszym stopniu do liberalnych blogw politycznych. W kadym takim klastrze powtarza si prawidowo wystpowania
wyranie widocznych wzw, ale gdy klastry s odpowiednio mae, znacznie wicej stron jest
umiarkowanie poczona linkami z innymi stronami klastra. Wedug tej prawidowoci sie zdaje
si przeksztaca w o uwagi. Lokalne klastry wsplnoty zainteresowa mog zapewni
wstpn weryfikacj i cechy zblione do recenzji naukowej dla indywidualnych dziaa podejmowanych w ramach klastra interesw. Spostrzeenia uwaane we wsplnocie zainteresowa za
wane docieraj do wzgldnie widocznych stron w danym klastrze, skd staj si widoczne dla
ludzi w wikszych (regionalnych) klastrach. Proces trwa dalej, a spostrzeenie dotrze do strony o statusie supergwiazdy, gdzie bdzie mogo je przeczyta i wykorzysta setki tysicy ludzi.
ciek t uzupenia praktyka wzgldnie atwego komentowania i bezporedniego dodawania treci
do wielu stron-supergwiazd, co pozwala na uzyskanie szerszej widowni na skrty. Do atwo intuicyjnie poj, dlaczego powstaj te prawidowoci. Uytkownicy zwykle uwaaj dokonane

Benkler / Czas wyzwa i szans

23

przez innych wybory, do czego tworzy linki albo co czyta, za dobre wyznaczniki rzeczy wartych uwagi. Nie ufaj im jednak lepo, kieruj si rwnie wasn ocen czy uytkownicy pewnego typu powiedzmy fanatycy polityczni konkretnej opcji czy fani okrelonego programu telewizyjnego stanowi najlepszy wyznacznik tego, co dla nich interesujce. Skutkiem tego jest to, e
uwaga w rodowisku usieciowionym zaley od wytworzenia zainteresowania w zaangaowanej
grupie ludzi bardziej ni w rodowisku rodkw masowego przekazu, w ktrym preferowane jest
umiarkowane zainteresowanie duej liczby sabo zaangaowanych widzw. Z powodu redundancji klastrw i linkw i poniewa wiele klastrw opiera si na wzajemnym zainteresowaniu, a nie
na inwestycjach kapitaowych, trudniej jest kupi uwag w internecie ni w rodkach masowego
przekazu i jeszcze trudniej za pomoc pienidzy stumi przeciwne zdanie. Te cechy ratuj rodowisko usieciowione przed zarzutem wiey Babel bez koniecznoci ponownego wprowadzenia
nadmiernej wadzy jakiejkolwiek pojedynczej strony lub maego klastra oraz bez odtwarzania roli
pienidza jako warunku publicznej wypowiedzi.

Sprawiedliwo i rozwj spoeczny


Informacje, wiedza oraz towary i narzdzia w przewaajcej czci skadajce si z informacji odgrywaj znaczc rol w budowaniu szans ekonomicznych i rozwoju spoecznego. Chocia usieciowiona gospodarka informacyjna nie moe rozwiza wiatowych problemw godu i chorb, jej
powstanie wytycza jednak cakiem dobrze okrelone nowe drogi radzenia sobie z niektrymi podstawowymi oczekiwaniami wobec sprawiedliwoci i rozwoju spoecznego, a take w kierunku
tworzenia takich oczekiwa. Poniewa produkty usieciowionej gospodarki informacyjnej s zwykle niewasnociowe, zapewnia ona wolny dostp do zestawu podstawowych instrumentw okrelajcych szanse gospodarcze oraz do podstawowych produktw gospodarki informacyjnej. Patrzc na sprawiedliwo z perspektywy liberalnej, produkty te staj si co najmniej atwiej
dostpne jako towary gotowe dla najgorzej sytuowanych osb. Co waniejsze, dostpno wolnych zasobw informacyjnych powoduje, e udzia w gospodarce mniej zaley od pokonywania
przeszkd w dostpie do finansowania i sieci spoeczno-transakcyjnych, ktre utrudniay wyjcie
z biedy w gospodarce przemysowej. Takie zasoby i narzdzia wpywaj na podniesienie rwnoci szans.
Z bardziej konkretnej i globalnej perspektywy, skupionej na rozwoju spoecznym, wolno korzystania z podstawowych zasobw i moliwoci pozwala na popraw udziau w produkcji informacji i zalenych od informacji skadnikw rozwoju spoecznego. Po pierwsze, na najbardziej
obecnie zaawansowanym etapie jest powstanie licznych narzdzi bdcych wolnym oprogramowaniem, ktre uatwiaj biednym i redniozamonym krajom uzyskanie podstawowych moliwoci gwarantowanych przez oprogramowanie. Co waniejsze, wolne oprogramowanie przyczynia
si do powstania lokalnych moliwoci wiadczenia usug zwizanych z oprogramowaniem, zarwno do uytku krajowego, jak rwnie jako podstawy do udziau w globalnym sektorze usug
zwizanych z oprogramowaniem, bez koniecznoci uzyskania pozwolenia od wielonarodowych
korporacji zajmujcych si oprogramowaniem. Publikacje naukowe zaczynaj korzysta ze strategii opartych na systemie wasnoci wsplnej w celu wydawania wanych rde informacji w taki sposb, by byy wolnodostpne w biedniejszych krajach. S ambitniejsze przykady w badaniach rolniczych pojawia si wsppraca sfery publicznej, sfery non-profit i dziaa podobnych do
tworzenia oprogramowania open source, ktre tworzy si i stosuje wobec problematyki innowacji
w rolnictwie. Ostatecznym celem jest stworzenie podstaw wsppracy midzy rolnikami i naukow-

24

Kultura Popularna 1 (19)/2008

cami w biednych krajach na caym wiecie, tak aby opracowa lepsze, bardziej poywne zboa,
ktre poprawiyby bezpieczestwo ywnociowe w biedniejszych regionach wiata. Jeszcze ambitniejszy przykad, cho mniej praktycznie zaawansowany, to pocztki przenoszenia tego systemu innowacji na produkty zwizane ze zdrowiem.
Celem tych wszystkich wysikw jest rozwizanie jednego z najbardziej rzucajcych si
w oczy problemw biedy i niskiego rozwoju spoecznego w globalnej gospodarce informacyjnej:
podczas gdy w zamoniejszych gospodarkach bogactwa przybywa w miar jak informacje i innowacje zapewniaj dusze i zdrowsze ycie bogatsze o lepszy dostp do informacji, wiedzy
i kultury w wielu miejscach oczekiwana dugo ycia maleje, wzrasta podatno na choroby,
szerzy si analfabetyzm. Cz, chocia w adnym przypadku nie cao, tej globalnej niesprawiedliwoci wynika z faktu, e coraz bardziej polegamy wycznie na wasnociowych modelach
biznesowych gospodarki przemysowej w celu dostarczania wielu najbardziej podstawowych dla
rozwoju spoecznego skadnikw informacyjnych. Poniewa usieciowiona gospodarka informacyjna prowadzi do powstania nowych sposobw produkcji informacji, w ktrych rezultaty, zamiast by traktowane jako wyczna wasno, udostpniane s swobodnie kademu, zapewnia
skromne, ale istotne szanse na popraw rozwoju spoecznego na caym wiecie. Widzimy pierwsze oznaki powstania ekosystemu innowacji skadajcego si z publicznego finansowania, tradycyjnych organizacji non-profit i nowo powstajcego sektora produkcji koleeskiej, ktry umoliwia postp w rozwoju spoecznym poprzez dziaania w krajach biednych i bogatych polegajce
na wsppracy.

Kultura krytyczna i usieciowione stosunki spoeczne


Usieciowiona gospodarka informacyjna umoliwia take powstanie bardziej krytycznej i autorefleksyjnej kultury. W minionej dekadzie kilkoro badaczy prawa Niva Elkin Koren, Terry Fischer, Larry
Lessig i Jack Balkin wzio si za analiz sposobu, w jaki internet demokratyzuje kultur. Opierajc si na tej pracy i majc za punkt wyjcia celowo wybrany wtek teorii demokracji sugeruj,
e usieciowione rodowisko informacyjne oferuje nam bardziej atrakcyjny system produkcji kultury na dwa wyrane sposoby: (1) zwiksza przejrzysto kultury oraz (2) uatwia ksztatowanie kultury. Razem oznacza to, e mamy do czynienia z powstaniem nowej kultury ludowej zjawiskiem
znacznie zmarginalizowanym w przemysowej epoce produkcji kultury w ktrej coraz wicej
z nas bierze aktywny udzia wykonujc dziaania kulturowe i znajdujc sens w otaczajcym nas
wiecie. Takie dziaania czyni ze swoich wykonawcw lepszych czytelnikw wasnej kultury,
bardziej wobec niej autorefleksyjnych i krytycznych, dziki czemu staj si oni bardziej autorefleksyjnymi uczestnikami dyskusji w ramach tej kultury. Daje to rwnie jednostkom wiksz wolno
udziau w bawieniu si kulturow twrczoci innych, erowania na nich wedug sformuowania
Balkina, oraz sprawia, e kultura, w ktrej si znajduj, naley bardziej do nich, w porwnaniu
z tym, co byo moliwe w kulturze rodkw masowego przekazu. W tym znaczeniu moemy powiedzie, e kultura staje si bardziej demokratyczna: autorefleksyjna i uczestniczca.
Wiksze moliwoci jednostek to podstawowa sprawcza sia spoeczna napdzajca usieciowion gospodark informacyjn. Podwyszona w ten sposb indywidualna zdolno dziaania wywoaa liczne obawy, e internet bardziej dzieli wsplnoty kontynuujc dugotrwae tendencje zapocztkowane przez uprzemysowienie. Znaczna ilo literatury empirycznej sugeruje jednak, e
korzystamy z internetu przede wszystkim kosztem telewizji i ta wymiana jest korzystna z punktu
widzenia tworzenia wizi spoecznych. Uywamy internetu, aby utrzymywa kontakty z rodzin,

Benkler / Czas wyzwa i szans

25

bliskimi przyjacimi tak bliskimi, jak i dalekimi geograficznie. To e widzimy zmian wizi spoecznych wynika z tego, e obok wzmacniania naszych silnych wizi zwikszamy take zasig
i rnorodno sabszych relacji. Idc w lady Manuela Castellsa i Barryego Wellmana wnioskuj, e jestemy bardziej biegli w spenianiu niektrych z tych samych funkcji emocjonalnych i budujcych kontekst, ktre tradycyjnie wizay si ze znaczeniem wsplnoty, z sieci nakadajcych
si ograniczonych pod wzgldem czasu i intensywnoci wizi spoecznych.

Cztery komentarze metodologiczne


Za tez, ktr naszkicowaem do tej pory, stoj cztery decyzje metodologiczne, ktre wymagaj wyjanienia i obrony. Po pierwsze, przypisuj bardzo wan rol technologii. Po drugie, oferuj wyjanienie oparte na stosunkach spoecznych, ale dziaajce w dziedzinie ekonomii, a nie socjologii.
Trzecia i czwarta nale bardziej do liberalnej teorii politycznej. Trzecia polega na tym, e prezentuj
liberaln teori polityczn, ale wkraczam na ciek zwykle w tej literaturze odrzucan rozwaam
struktur ekonomiczn i ograniczenia rynku oraz wspierajcych go instytucji z perspektywy wolnoci, zamiast zaakceptowa rynek takim, jaki jest i broni lub krytykowa dostosowania rynku przez
pryzmat sprawiedliwoci dystrybutywnej. Po czwarte, moje podejcie silnie podkrela dziaania indywidualne w stosunkach pozarynkowych. Znaczna cz dyskusji kry wok wyboru midzy spoecznym zachowaniem rynkowym i pozarynkowym. W wikszoci pastwo nie odgrywa adnej roli
lub jego rola postrzegana jest przede wszystkim negatywnie, w sposb obcy postpowym odamom
liberalnej myli politycznej. W tym przypadku wydaje si to tez bardziej libertariask lub anarchistyczn ni liberaln. Nie odrzucam jednak pastwa cakowicie. Sugeruj jednak, e szczeglnym
wyznacznikiem naszych czasw jest rosnca skuteczno jednostek i lunych, pozarynkowych
powiza wystpujcych w roli czynnikw ekonomii politycznej. Podobnie jak w przypadku rynku,
pastwo bdzie musiao dostosowa si do tego nowo powstajcego sposobu dziaalnoci ludzkiej.
Liberalna teoria polityczna musi to w pierwszej kolejnoci rozpozna i zrozumie, zanim bdzie moga zacz renegocjowa plany pastwa liberalnego, zgodnie z postpem lub w inny sposb.
Rola technologii w yciu czowieka. Pierwsza decyzja metodologiczna dotyczy sposobu traktowania roli technologii w rozwoju ycia czowieka. Rodzaj technologicznego determinizmu, ktry
charakteryzowa Lewisa Mumforda, czy, szczeglnie w dziedzinie komunikacji, Marshalla
McLuhana, powszechnie uwaany jest dzi w wiecie akademickim za zbyt deterministyczny,
chocia w wiecie kultury popularnej ju nie a tak. Wspczesne wysiki zmierzajce do przedstawienia rozwiza bardziej zniuansowanych, opartych na instytucjach i wyborze politycznym
zapewne najlepiej charakteryzuje niedawna i doskonaa praca Paula Starra na temat powstania
mediw. Chocia wspczesne wysiki maj rzeczywicie znaczenie, nie naley myli prac takich
jak wywaona w argumentach i szczegowa The Printing Press as an Agent of Change Elizabeth
Eisenstein z determinizmem McLuhana. Zbyt ograniczone jest zaoenie, e nowe technologie s
po prostu narzdziami, i tak si skada, e akurat istniej i s stosowane w kadym spoeczestwie wedug wzorca, ktry zaley wycznie od tego, co dane spoeczestwo i kultura chc z nimi robi. Zakres dziaa spoeczestwa, ktre nie zna koa ani pisma, jest ograniczony. Barry Wellman importowa do socjologii termin zapoyczony z inynierii udogodnienia (Wellman i inni,
2003). Langdon Winner nazwa je politycznymi wasnociami technologii (1986). Wczeniejsz wersj tego pomysu jest koncepcja tendencyjnoci komunikacji Harolda Innisa (1951)3.
W prawnych i politycznych debatach w internecie podejcie to zostao powszechnie przyjte za

26

Kultura Popularna 1 (19)/2008

porednictwem wpywowej pracy Lawrencea Lessiga, ktry okreli je zdaniem kod jest prawem (1999).
Idea jest prosta do wytumaczenia i daleko jej do naiwnego determinizmu. Rne technologie
sprawiaj, e rne ludzkie czynnoci i wzajemne oddziaywania s atwiejsze lub trudniejsze do
osignicia. Przy zachowaniu tych samych okolicznoci, rzeczy, ktre jest atwiej robi, zostan
zrobione z wikszym prawdopodobiestwem, a rzeczy, ktre jest robi trudniej, zostan zrobione
z mniejszym prawdopodobiestwem. Okolicznoci nigdy nie s takie same. W zwizku z tym determinizm technologiczny w cisym znaczeniu jeeli istnieje technologia t, to naley spodziewa si powstania struktury spoecznej s jest bdny. Nawigacja morska zostaa przyjta i bya
wykorzystywana inaczej w krajach, ktrych ldowe ambicje byy ograniczane przez silnych ssiadw jak w Hiszpanii i Portugalii ni w krajach, ktre skupiy si na budowie rozlegych imperiw ldowych jak w Chinach. Druk mia inne znaczenie dla umiejtnoci czytania w krajach,
w ktrych religia zachcaa do indywidualnego czytelnictwa jak w Prusach, Szkocji, Anglii i Nowej Anglii ni w krajach, gdzie religia zniechcaa do indywidualnego, bezporedniego kontaktu
z tekstami jak we Francji i Hiszpanii. Tutaj przyjem wanie takie rozumienie roli technologii. Ani
deterministycznie, ani w peni plastycznie, technologia ustala pewne parametry dziaa indywidualnych i spoecznych. Moe uatwi realizacj pewnych dziaa, relacji, organizacji i instytucji,
a utrudni wykonanie innych. W wymagajcym rodowisku niezalenie od tego, czy wymagania
wynikaj z natury czy dziaa czowieka moe sprawi, e pewne zachowania stan si przestarzae, zwikszajc skuteczno strategii bezporednio konkurencyjnych. Jednak w dziedzinie tego
co wykonalne sposobw korzystania nieuniemoliwionych przez przyjcie lub odrzucenie technologii rne wzorce przyjmowania technologii i korzystania z niej mog skutkowa bardzo rnymi stosunkami spoecznymi powstajcymi wok technologii. Jeeli te wzorce ze sob nie konkuruj, ani gdy nawet konkurujc nie s dramatycznie mniej skuteczne w realizacji wymaga,
rne spoeczestwa mog dugo dziaa wedug rnych wzorcw korzystania z technologii. To
moliwo dugoterminowej trwaoci rnych wzorcw korzystania z technologii sprawia, e stawiane tu tezy s wane politycznie, a nie tylko teoretycznie. Te same technologie poczonych
w sieci komputerw mog zosta przyjte wedug bardzo rnych wzorcw. Nie ma gwarancji, e
usieciowiona technologia informacyjna doprowadzi do poprawy innowacyjnoci, wolnoci i sprawiedliwoci, ktr to moliwo sugeruj. Jest to wybr, przed ktrym stoimy jako spoeczestwo.
Sposb, w jaki bdziemy si rozwija bdzie w znacznym stopniu zalee od wyborw, jakich dokonamy w cigu mniej wicej najbliszej dekady.
Rola analizy ekonomicznej i indywidualizmu metodologicznego. W drugim punkcie naley podkreli, e moja analiza opiera si na metodzie opisowej, zorientowanej wyranie indywidualistycznie i ekonomicznie, co stanowi zaledwie jeden ze sposobw podejcia do tego problemu. Przeprowadzona przez Manuela Castellsa (2007) profesorska analiza spoeczestwa sieciowego
przypisuje jego centraln waciwo przemianie z grup i hierarchii w sieci jako modele spoeczne i organizacyjne bardziej lune, elastyczne ukady spraw ludzkich. Castells rozwija t teori
w miar opisu licznych zmian, od sieci transportowych do globalizacji i industrializacji. W jego pracy internet wpasowuje si w t tendencj umoliwiajc lepsz koordynacj i wspprac w takich
lunie powizanych sieciach. Ja kad nacisk na szczeglne relatywne role sektora rynkowego
i pozarynkowego oraz na sposb, w jaki ta zmiana stanowi punkt wyjcia dla radykalnej decentralizacji, ktr on rwnie zauwaa, w ramach obserwacji socjologicznej. U mnie fundamentem
zmiany s cechy techniczne i ekonomiczne sieci komputerowych i informacji. Stanowi sedno
przeksztace w kierunku radykalnej decentralizacji produkcji. Podkrelaj przemian rodowiska

Benkler / Czas wyzwa i szans

27

informacyjnego zdominowanego przez nastawione na rynek dziaania wasnociowe w wiat,


w ktrym niewasnociowe, pozarynkowe struktury wymiany odgrywaj znaczc rol obok produkcji rynkowej. Ten nowo powstay sektor niewasnociowy wpywa w duym stopniu na cae
rodowisko informacyjne, w ktrym wasnym yciem yj jednostki i spoeczestwa. Jeli moemy si czego nauczy na przykadzie globalizacji i coraz wikszego zasigu rynku, to tego, e logika rynku wywiera niezmierny nacisk na istniejce struktury spoeczne. Jeeli rzeczywicie mamy
do czynienia z powstaniem znaczcego skadnika produkcji pozarynkowej w samym sercu naszego
mechanizmu gospodarczego produkcji i wymiany informacji, a co za tym idzie rwnie towarw,
narzdzi, usug i moliwoci opartych na informacji wwczas taka zmiana sugeruje istnienie rzeczywistej granicy zasigu rynku. Granica ta, rosnca od wewntrz kadego rynku, ktry ogranicza,
w jego najbardziej zaawansowanym aspekcie, stanowiaby prawdziw zmian kierunku tego, co
zdawao si wci rosncym globalnym zasigiem gospodarki rynkowej i spoeczestwa rynkowego w minionym pwieczu.
Struktura ekonomiczna w liberalnej teorii politycznej. Trzeci punkt dotyczy roli struktury ekonomicznej w liberalnej teorii politycznej. Moja analiza w tym zakresie ma charakter praktyczny
i skupia si na czowieku. Chc przez to powiedzie dwie rzeczy: po pierwsze, interesuj mnie
istoty ludzkie, jednostki jako uosobienie moralnych zaoe odnoszcych si do struktury systemw politycznych i ekonomicznych, w ktrych funkcjonuj. W ramach tradycji liberalnej zajmowane przeze mnie stanowisko jest humanistyczne i oglne, w przeciwiestwie do politycznego
i partykularnego. Po pierwsze i przede wszystkim, dotyczy twierdze istot ludzkich jako istot ludzkich, a nie wymaga demokracji lub prawa do obywatelstwa lub czonkostwa w legalnej lub faktycznie samorzdnej wsplnocie politycznej. Istnieje wiele odmiennych sposobw przestrzegania podstawowych zaoe ludzkiej wolnoci, godnoci i dobrobytu. Rne liberalne wsplnoty
polityczne realizuj je w ramach rnych zestaww praktyk konstytucyjnych i regulacyjnych. Pojawienie si globalnych relacji i struktur informacji gospodarczych wszdzie wywaro wpyw na
czowieka. W niektrych miejscach uzupenio tradycje demokratyczne. W innych zdestabilizowao ograniczenia wolnoci. Zrozumienie w jaki sposb moemy myle o tej chwili pod wzgldem
ludzkiej wolnoci i rozwoju musi wykracza poza partykularne tradycje kadego narodu, tak liberalne, jak i nieliberalne. Rzeczywista praktyka wolnoci, ktra na naszych oczach wyania si
z usieciowionego rodowiska, umoliwia ludziom siganie ponad narodowymi czy spoecznymi
granicami, ponad podziaami przestrzennymi i politycznymi. Umoliwia ludziom wsplne rozwizywanie problemw w nowych stowarzyszeniach, ktre pozostaj poza granicami formalnych organizacji prawnopolitycznych. W takim pynnym rodowisku spoeczno-ekonomicznym zasady
wyznawane przez jednostki stanowi moralny punkt wyjcia dla rozwaa o strukturach wadzy
i szans, o wolnoci i dobrobycie. Ponadto, mimo e czasem wygodnie jest traktowa organizacje lub wsplnoty jako podmioty prawne, jako osoby i spotyka si to z powszechn akceptacj, nie s one obdarzone moralnoci. Ich rola w analizie wolnoci i sprawiedliwoci jest pochodn roli zarwno wyzwalajcej, jak i ograniczajcej w porzdkowaniu kontekstu, w ktrym
znajduj si jednostki ludzkie, waciwe obdarzone moralnoci podmioty ekonomii politycznej.
W tym zakresie zajmuj stanowisko zdecydowanie liberalne, przeciwne stanowiskom komunitarnym czy krytycznym.
Po drugie, zajmuj si rzeczywistymi jednostkami ludzkimi w rzeczywistych realiach historycznych, a nie projekcjami jednostek ludzkich wyizolowanymi z ich otoczenia. Zaoenia te oznaczaj, e wolno i sprawiedliwo umiejscowionych historycznie jednostek mierzy si z perspektywy osobistej i praktycznej. adne ograniczenia wolnoci osobistej ani rda nierwnoci nie s

28

Kultura Popularna 1 (19)/2008

z tych rozwaa kategorycznie wyczone ani adnych nie traktuje si w sposb uprzywilejowany.
Ani gospodarka, ani dziedzictwo kulturowe nie posiadaj niezalenego znaczenia moralnego. Osoba, ktrej ycie i relacje s w caoci reglamentowane przez siy zewntrzne nie jest wolna, niezalenie czy rdo reglamentacji mona rozumie jako rynkowe, autorytarne, czy wynikajce z tradycyjnych wartoci wsplnoty. Nie oznacza to radykalnego anarchizmu ani libertarianizmu.
Organizacje, wsplnoty i inne struktury zewntrzne s jak najbardziej potrzebne, aby ludzie mogli
si rozwija i dziaa swobodnie i skutecznie. Oznacza to jednak, e rozwaam te struktury wycznie z perspektywy ich wpywu na czowieka. Ich warto jest jedynie pochodn ich znaczenia dla
ludzi, ktrzy rzeczywicie s ich czonkami i na dobre i na ze s przez nie ksztatowani.
W praktyce przesuwa to zainteresowanie struktur rynkow i organizacj gospodarcz znacznie
bliej kluczowych kwestii wolnoci ni normalnie yczyaby sobie tego teoria liberalna. Liberaowie
na og zostawiali podstawow struktur wasnoci i rynkw albo libertarianom ktrzy, jak
Friedrich Hayek, uznawali ich aktualny ksztat za naturalny i za fundamentalny element wolnoci
albo marksistom i neomarksistom. Ja traktuj wasno i rynki jako po prostu jeden obszar
dziaalnoci ludzkiej, z udogodnieniami i ograniczeniami. Istnienie wasnoci i rynku wzbogaca
wolno pod pewnymi wzgldami, ale ich wymagania instytucjonalne mog sta si rdem ograniczenia, gdy tamsz wolno dziaania w sytuacjach pozarynkowych. Wywaenie zasigu rynku
staje si wic kluczowe nie tylko dla ksztatu sprawiedliwoci czy dobrobytu w spoeczestwie, ale
rwnie dla wolnoci.
Dokd zmierza pastwo? Czwarty i ostatni punkt dotyczy pojawienia si w przypadku usieciowionej gospodarki informacyjnej nowych i interesujcych dla mnie praktycznych moliwoci indywidualnych oraz roli, ktr te nowe moliwoci odgrywaj w zwikszaniu relatywnego znaczenia
indywidulanych i spoecznych zachowa niewasnociowych i czsto pozarynkowych. W rozwaaniach o autonomii i demokracji, o sprawiedliwoci i kulturze krytycznej, podkrelam pojawienie
si indywidualnych i zespoowych dziaa prywatnych oraz wzgldne zmniejszenie si dominacji
dziaa rynkowych i wasnociowych. Gdzie w tym wszystkim znajduje si pastwo? Pastwo
w Stanach Zjednoczonych i Europie odgrywao rol przede wszystkim we wspieraniu rynkowych
dinozaurw przemysowych XX-wiecznego systemu produkcji informacji kosztem jednostek, ktre skadaj si na powstajc usieciowion gospodark informacyjn. Wikszo interwencji pastwa miao form albo legislacji zalenej, sucej zaspokojeniu dinozaurw albo, w najlepszym
przypadku, penych dobrych intencji, ale bdnych dziaa optymalizujcych rodowisko instytucjonalne dla przestarzaych modeli produkcji informacji i kultury. W tradycyjnym schemacie teorii
politycznej stanowisko, ktre tu prezentuj e wolno i sprawiedliwoci mog i powinny zosta
najskuteczniej osignite dziki kombinacji dziaa rynkowych i prywatnych, ochotniczych (eby
nie rzec charytatywnych) dziaa pozarynkowych, oraz e pastwo peni do wtpliw rol jest
libertariaskie. By moe, skoro w swej ksice podobnej krytyce poddaj zasady, ktre przez wasnych zwolennikw stylizowane s na wasno takie jak wasno intelektualna i prawa
wasnoci do czstotliwoci radiowych jest ono anarchistyczne, skupione na roli pomocy wzajemnej i sceptyczne wobec pastwa. (Obecnie bycie libertarianinem jest do modne, podobnie
jak przez minione dziesiciolecia, a bycie anarchist nie byo tak modne od stu lat).
Skromna prawda jest taka, e moje stanowisko nie wyrasta z teoretycznego sceptycyzmu wobec pastwa, ale jest praktyczn diagnoz szans, przeszkd i strategii zwizanych z deniem do
poprawy ludzkiej wolnoci i rozwoju w rzeczywistych warunkach technologicznych, gospodarczych i politycznych. W zasadzie nie mam nic przeciwko skutecznemu, liberalnemu pastwu realizujcemu jeden z wielu liberalnych projektw i zaoe. Pastwo mogoby odgrywa rol kon-

Benkler / Czas wyzwa i szans

29

struktywn, gdyby nie suchao dinozaurw zbyt dugo, by zda sobie z tego spraw. Taka rola
mogaby polega na przykad na finansowaniu samorzdowym miejskich neutralnych sieci szerokopasmowych, finansowaniu przez pastwo bada podstawowych oraz na moliwych regulacyjnych interwencjach strategicznych zwalczajcych monopolistyczn kontrol nad istotnymi zasobami rodowiska cyfrowego. Konieczno wspierajcej roli pastwa tumi jednak moja
diagnoza szczeglnej trajektorii rynkw z jednej strony, z drugiej za dziaa indywidualnych
i spoecznych w cyfrowym usieciowionym rodowisku informacyjnym. Szczeglne cechy ekonomiczne technik komputerowych i komunikacji, szczeglne cechy ekonomiczne produkcji informacji, wiedzy i kultury oraz wzgldna rola informacji w zaawansowanych gospodarkach wspczesnych sprzymierzyy si, aby indywidualne i spoeczne dziaania pozarynkowe stay si
najwaniejszym obszarem dziaa w deniu do realizacji fundamentalnych zaoe liberalizmu.
Biorc pod uwag te konkretne cechy, otwarcie przestrzeni instytucjonalnej dla indywidualnych
i wsplnych dziaa ochotniczych mogoby da wicej wolnoci, ni gdyby pastwo miao podejmowa celowe dziaania publiczne. Mimo to nie widz szczeglnych powodw, eby wystpowa przeciwko okrelonym rolom tradycyjnie penionym przez pastwo liberalne. Nie widz powodu, eby sdzi, e na przykad edukacja powinna przesta by dziaalnoci publiczn
finansowan przez pastwo, nalec do podstawowych obowizkw pastwa liberalnego, podobnie opieka zdrowotna. Mam wszelkie powody, eby sdzi, e rozwj produkcji pozarynkowej
zwiksza, zamiast zmniejsza, zasadno finansowania przez pastwo podstawowych bada naukowych, poniewa efekty spill-over produkcji informacji finansowanej z publicznych rodkw
mog by obecnie znacznie wiksze i znacznie efektywniej rozpowszechniane oraz wykorzystywane w celu podniesienia oglnego dobrobytu.
Wan now cech usieciowionego rodowiska jest jednak skuteczno i centralne znaczenie
indywidualnych i wsplnych dziaa spoecznych. W wikszoci dziedzin wolno dziaania jednostek, samodzielnego czy te w ramach lunej wsppracy z innymi moe doprowadzi do realizacji wikszoci liberalnych postulatw, ktre rozwaam w niniejszej ksice. Z perspektywy globalnej, umoliwienie jednostkom takiego dziaania rozciga korzyci z liberalizacji ponad granicami,
zwikszajc moliwo uzyskania wikszej wolnoci jednostek w pastwach nieliberalnych,
wbrew tym, ktrzy kontroluj systemy polityczne w tych pastwach. Natomiast dopki pastwa
w najbardziej zaawansowanych gospodarkach rynkowych bd wci prbowa zoptymalizowa
ramy instytucjonalne pod ktem dziaalnoci dinozaurw przemysowej gospodarki informacyjnej,
dopty bd raczej zagraa zasadom liberalnym ni je wspiera. Gdy tylko usieciowiona gospodarka informacyjna si ustabilizuje, a my zrozumiemy wzgldne znaczenie ochotniczych dziaa
prywatnych realizowanych poza rynkiem, pastwo bdzie mogo rozpocz dostosowywanie
swojej polityki w celu uatwienia dziaa pozarynkowych i skorzystania z ich produktw do poprawy wasnego podejcia do fundamentalnych zaoe liberalizmu.

Stawka w caej grze:


bitwa o instytucjonalny ksztat rodowiska cyfrowego
adna dobroczynna sia historyczna nie sprawi samoczynnie, eby obecny okres technologiczno-gospodarczy zapocztkowa rozwj w stron otwartego, rnorodnego i liberalnego stanu rwnowagi. Jeeli przeksztacenia, ktre opisuj jako moliwe, nastpi, doprowadz do znaczcej redystrybucji wadzy i pienidzy, zabierajc XX-wiecznym producentom przemysowym informacji, kultury i komunikacji takim jak Hollywood, przemys pytowy oraz moe nadawcy i niektrzy giganci

30

Kultura Popularna 1 (19)/2008

z brany telekomunikacyjnej i dajc mieszance szeroko rozproszonych spoecznoci na caym


wiecie i podmiotw rynkowych, ktre stworz narzdzia umoliwiajce tym spoecznociom
ulepszenie budowy wasnego rodowiska informacyjnego zamiast kupowania ju gotowego. Technologia nie przezwyciy bynajmniej ich oporu dziki niemoliwemu do odparcia impulsowi postpu. Reorganizacja produkcji i przynoszone przez ni korzyci dla wolnoci i sprawiedliwoci pojawi si wic wycznie w wyniku dziaa spoecznych i politycznych skupiajcych si na ochronie
nowych wzorcw spoecznych przed atakami dinozaurw. Moja ksika powstaa wanie po to,
eby uatwi zrozumienie, co jest stawk tych zmian i dlaczego warto o nie walczy. Nie daj jednak adnej pewnoci, e cokolwiek z tego rzeczywicie si zdarzy.
Bitwa o wzgldne znaczenie wasnociowych modeli przemysowych produkcji i wymiany informacji oraz o powstajc usieciowion gospodark informacyjn trwa w domenie instytucjonalnego ekosystemu rodowiska cyfrowego. W licznych kontekstach podwaa si podobny zestaw
kwestii instytucjonalnych: Do jakiego stopnia zasoby niezbdne do produkcji i wymiany informacji
bd regulowane w ramach systemu wsplnej wasnoci, umoliwiajcego kademu wolny dostp i niedajcego nikomu specjalnych przywilejw? Do jakiego stopnia zasoby te bd cakowicie wasnociowe i dostpne wycznie tym, ktrzy funkcjonuj w ramach rynku lub w ramach tradycyjnych form obficie finansowanych dziaa pozarynkowych, takich jak filantropia pastwowa
lub zorganizowana? Widzimy walk rozgrywajc si na wszystkich poziomach rodowiska informacyjnego: urzdze fizycznych i kanaw sieciowych niezbdnych do komunikacji, istniejcych
zasobw informacyjnych i kulturowych, z ktrych musz by tworzone nowe treci oraz zasobw
logicznych oprogramowania i standardw niezbdnych do tumaczenia tego, co chc sobie
powiedzie ludzie, na sygnay, ktre mog przetwarza i przesya maszyny. Najwaniejsz kwesti jest to, czy powstanie podstawowa wsplna infrastruktura regulowana w ramach systemu
wsplnej wasnoci i w zwizku z tym dostpna dla kadego, kto chce uczestniczy w usieciowionej gospodarce informacyjnej poza strukturami rynkowymi i wasnociowymi.
Nie chc przez to powiedzie, e wasno jest w jakim sensie z natury za. Wasno, podobnie jak umowy, stanowi fundamentalny skadnik instytucjonalny rynkw i fundamentalny skadnik instytucjonalny liberalnych spoeczestw. Umoliwia sprzedawcom uzyskanie cen od kupujcych, a kupujcym daje wiadomo, e gdy zapac, uzyskaj pewno korzystania ze swojego
zakupu. Stanowi podstaw naszej moliwoci planowania dziaa wymagajcych korzystania z zasobw, ktre pozbawione gwarancji wycznoci byyby dla nas niedostpne. Ale wasno rwnie ogranicza dziaania. Zasady wasnoci s ustalone i ich celem jest uzyskanie okrelonego stanu faktycznego chci i moliwoci zapacenia za wyczn kontrol nad zasobem. Ograniczaj
moliwo dziaania tej czy innej osoby w odniesieniu do zasobu, to znaczy, korzystania z niego
w okrelony sposb, ujawniania lub ukrywania informacji na jego temat itp. Ograniczenia takie s
potrzebne, eby ludzie musieli przeprowadza transakcje za porednictwem rynkw, zamiast uywa siy lub sieci spoecznych. Kosztem ich funkcjonowania jest ograniczenie dziaa poza rynkiem, w zakresie w jakim s one uzalenione od dostpu do zasobw.
Systemy wasnoci wsplnej stanowi kolejny fundamentalny skadnik instytucjonalny swobody
dziaania w wolnych spoeczestwach, ale ich struktura ma umoliwia dziaania, ktre nie opieraj
si na wycznej kontroli nad zasobami niezbdnymi do dziaania. Mog na przykad zaplanowa
przyjcie w plenerze z pewn doz pewnoci wynajmujc dziki systemowi wasnoci prywatny
ogrd lub pla. Albo mog te zaplanowa spotkanie z przyjacimi na play publicznej lub na Sheeps Meadow w Central Parku. Mog kupi od ssiadki prawo do przejcia, eby uzyska dostp do
pobliskiej rzeki, a mog chodzi dookoa jej nieruchomoci drog publiczn, ktra jest elementem naszego wsplnego systemu transportowego. Kade ramy instytucjonalne oparte na wasnoci pry-

Benkler / Czas wyzwa i szans

31

watnej lub wsplnej pozwalaj na okrelon swobod dziaania i okrelony stopie przewidywalnoci dostpu do zasobw. Ich uzupeniajce si wspistnienie i wzgldne znaczenie w roli instytucjonalnych ram dziaania wyznacza wzgldny zasig rynku i obszaru dziaa pozarynkowych, zarwno indywidualnych, jak i spoecznych, w odniesieniu do regulowanych przez nie zasobw i dziaa,
ktre zale od dostpu do tych zasobw. Gdy teraz warunki materialne umoliwiy szerszy zakres
dziaa pozarynkowych, zakres i istnienie podstawowej wsplnej infrastruktury zawierajcej podstawowe zasoby niezbdne do produkcji i wymiany informacji bdzie ksztatowa stopie, w jakim jednostki bd w stanie dziaa na wszystkie sposoby, ktre opisuj jako najwaniejsze dla powstania
usieciowionej gospodarki informacyjnej i urzeczywistnianych przez ni wolnoci.
W warstwie fizycznej przejciu na sieci szerokopasmowe towarzyszya wiksza koncentracja
rynku fizycznych kabli i pocze oraz mniejszy zakres regulacji stopnia, w jakim waciciele mog kontrolowa przepyw informacji w swoich sieciach. Powstanie otwartych sieci bezprzewodowych opartych na wsplnocie czstotliwoci radiowych w pewnym stopniu przeciwdziaa temu
trendowi, podobnie jak widoczne aktualnie praktyki biznesowe wacicieli sieci szerokopasmowych polegajce na rezygnacji z wykorzystywania prawa wasnoci do kontroli przepywu informacji w swoich sieciach. Wysiki zmierzajce do przezwycienia koncentracji rynku sieci szerokopasmowych przez rozwj samorzdowych sieci szerokopasmowych s obecnie nadzwyczaj
aktywnie zwalczane przez prawo i sdy. Najwiksze zagroenie dla warstwy fizycznej stanowi
trwajce od kilku lat dziaania, wspierane przede wszystkim przez Hollywood, ktrych celem jest
wymaganie od producentw urzdze komputerowych konstruowania systemw w sposb
umoliwiajcy egzekwowanie roszcze wynikajcych z prawa autorskiego i zezwole nakadanych
przez wacicieli praw chronionych prawem autorskim. Jeli te wysiki si powiod, fundamentalna waciwo komputerw polegajca na tym, e s one urzdzeniami uniwersalnymi, ktrych
moliwoci mog by wraz z upywem czasu konfigurowane i zmieniane przez ich wacicieli
w miar zmian sposobw korzystania i gustw ulegnie likwidacji na rzecz maszyn dziaajcych
wiernie wedug specyfikacji fabrycznych, niezalenie od oczekiwa ich wacicieli. Podstawowym
powodem, dla ktrego odpowiednie ustawy jeszcze nie powstay jest to, e brana sprztu i oprogramowania komputerowego oraz przemys elektroniczny i telekomunikacyjny zdaj sobie spraw
z tego, e takie prawo podkopaoby ich innowacyjno i kreatywno. W warstwie logicznej mamy do czynienia z uzgodnionymi wysikami, ktrym znw przewodzi Hollywood i przemys pytowy, a ktre zwrcone s na uksztatowanie oprogramowania i standardw dajce pewno, e cyfrowo zakodowane produkty kulturalne mog wci by sprzedawane jako towary paczkowane.
Ustawa Digital Millenium Copyright Act4 i atak na technologie peer-to-peer to najbardziej oczywiste przykady w tej dziedzinie.
Na bardziej oglnym poziomie informacja, wiedza i kultura s przedmiotem drugiego ruchu
grodzenia5, ktry niedawno by przedmiotem dogbnej analizy Jamesa Boylea. Wolno dziaania jednostek, ktre pragn produkowa informacje, wiedz i kultur jest systematycznie ograniczana w celu zabezpieczenia ekonomicznych zyskw wymaganych przez producentw przemysowej gospodarki informacyjnej. Rozszerzajce si od dwudziestu lat grodzenie znalazo oddwik
w bogatej literaturze prawniczej. Zaczo si od wiele mwicego badania domeny publicznej przez
Davida Langea i proroczej krytyki stosowania prawa autorskiego do programw komputerowych
i materiaw cyfrowych w wykonaniu Pameli Samuelson. Krytyk kontynuowali Jessica Litman
prac powicon domenie publicznej i cyfrowym prawom autorskim oraz Boyle eksplorujcy
podstawowe romantyczne zaoenia lece u podstaw naszego tworzcego si konstruktu wasnoci intelektualnej i potrzeby ekologicznych ram ochrony domeny publicznej. Krytyka ta znalaza swj najbardziej elokwentny wyraz w argumentacji Lawrencea Lessiga na rzecz kluczowego

32

Kultura Popularna 1 (19)/2008

znaczenia wolnej wymiany myli i informacji dla naszych najbardziej twrczych przedsiwzi
i w jego diagnozach niszczcych skutkw wspczesnego ruchu grodzenia. Rosncemu sceptycyzmowi naukowcw prawnikw dorwnuje dugotrway sceptycyzm ekonomistw. Brak analitycznych czy empirycznych podstaw do rozwoju regulacji w stron coraz silniejszych praw wasnoci nie spowodowa jednak zmiany w polityce regulacji produkcji intelektualnej. Zaledwie od
niedawna mona zaobserwowa powstanie polityki w odniesieniu do informacji i wasnoci intelektualnej z poczenia polityki popularnej wrd informatykw, studentw i aktywistw zainteresowanych globaln bied, reorientacji zwolennikw tradycyjnych mediw oraz bardzo stopniowemu odkryciu przez firmy sektora wysokich technologii, e zasady forowane przez Hollywood mog
ograniczy wzrost przemysu zwizanego z komputerami. Ten polityczny ruch kontrkulturowy jest
przywizany do do podstawowych waciwoci komunikacji komputerowej i do wszechobecnych i rozwijajcych si spoecznych praktyk dzielenia si niektre z nich, takie jak wymiana plikw p2p (peer-to-peer), pozostaj w bezporedniej sprzecznoci z zasadami wasnociowymi, inne w coraz wikszym stopniu s przykadami powstajcej praktyki tworzenia informacji wedug
modeli niewasnociowych i jednostek dzielcych si tym, co same tworz wedug wzorcw spoecznych, a nie rynkowych. Takie gospodarcze i spoeczne siy napieraj na siebie w przeciwnych
kierunkach i kada prbuje nagi rodowisko prawne, aby lepiej speniao jej wymagania. Wci
znajdujemy si w punkcie, w ktrym produkcja informacji mogaby by regulowana tak, aby dla
wikszoci uytkownikw oznaczao to wymuszony powrt do modelu przemysowego i zgniecenie powstajcego modelu indywidualnej, radykalnie zdecentralizowanej produkcji pozarynkowej
i zwizanych z ni pozytywnych skutkw dla wolnoci i sprawiedliwoci.
Ani organizacje spoeczne, ani gospodarcze nie s nieskoczenie plastyczne. Nie s rwnie
zawsze otwarte na projekty afirmatywne. Rzeczywista praktyka ludzkich interakcji z informacj,
wiedz i kultur oraz produkcj i konsumpcj jest wynikiem sprzenia zwrotnego midzy praktyk spoeczn, organizacj ekonomiczn, udogodnieniami technologicznymi oraz formalnymi ograniczeniami zachowa narzuconymi przez prawo i inne formy instytucjonalne. Skadniki ogranicze
i udogodnie zachowa ludzkich zwykle dynamicznie si do siebie dopasowuj, w zwizku z czym
napicie midzy udogodnieniami technologicznymi, praktyk spoeczn i ekonomiczn oraz prawem nie jest zwykle zbyt due. W okresach stabilizacji takie skadniki struktury, w ramach ktrej
funkcjonuj ludzie, s do dopasowane i wzmacniaj si wzajemnie, ale stabilizacja podatna jest
na wstrzs w kadym z tych wymiarw. Czasem wstrzs moe nastpi w formie kryzysu gospodarczego, tak jak miao to miejsce w Stanach Zjednoczonych w czasie Wielkiego Kryzysu. Czsto
moe przybra form zewntrznego zagroenia fizycznego dla instytucji spoecznych, jak w przypadku wojny. Czasami, chocia zapewne rzadko, moe wynika z prawa, jak wedug niektrych
stao si w wyniku decyzji o desegregacji na podstawie orzeczenia w sprawie Brown przeciwko
Komisji Edukacji. Czasem moe wynika z technologii takim wstrzsem byo wprowadzenie druku i na pewno wynalazek silnika parowego. Wprowadzenie wysoko wydajnych maszyn drukarskich i telegrafu zapocztkowao er rodkw masowego przekazu. Wprowadzenie radia wywoao podobny wstrzs, ktry na krtk chwil zdestabilizowa model rodkw masowego przekazu,
ale szybko si do niego dostosowa. W kadym przypadku okres zakce oferowa wicej szans
i wiksze ryzyko ni okresy wzgldnej stabilizacji. W okresach zakce do wzicia jest wicej sposobw organizacji spoeczestwa, wicej mona renegocjowa, gdy rne inne elementy ludzkiej
stabilizacji dostosowuj si do zmian. Gdyby poyczy od Stephena Jaya Goulda pojcie z teorii
ewolucji, mona powiedzie, e spoeczestwa ludzkie istniej w niecigym stanie rwnowagi.
Okresy braku rwnowagi niekoniecznie s dugie. Mino zaledwie dwadziecia pi lat midzy wynalezieniem radia i jego dostosowaniem do modelu rodkw masowego przekazu. Podobny okres

Benkler / Czas wyzwa i szans

33

min od wprowadzania telefonii i jej przyjcia w formie monopolistycznego narzdzia, ktre umoliwiao wycznie komunikacj indywidualn. W kadym z tych okresw moliwe byy rne drogi.
Na przykadzie radia wida byo, nawet w minionym wieku, w jaki sposb w niektrych spoeczestwach wybrano inne drogi, ktrymi trwale podano przez cae dekady. Jednak po okresie braku
stabilizacji rne skadniki ogranicze i udogodnie zachowa ludzkich ukaday si w now, stabiln struktur. Podczas okresw stabilizacji, moemy prawdopodobnie mie nadziej na niewiele
wicej ni prowizork na peryferiach ludzkiej kondycji.
Znajdujemy si w rodku transformacji technologicznej, gospodarczej i organizacyjnej, ktra
umoliwi nam renegocjacj warunkw wolnoci, sprawiedliwoci i produktywnoci w spoeczestwie informacyjnym. To, jak bdziemy y w tym nowym rodowisku, bdzie w pewien znaczcy
sposb zalee od wyborw politycznych, ktre podejmiemy mniej wicej w cigu najbliszej dekady. eby mc zrozumie te wybory, eby mc dokona ich waciwie, musimy zauway, e stanowi one cz fundamentalnego wyboru spoecznego i politycznego wyboru decydujcego o tym,
jak by wolnymi, rwnymi i produktywnymi jednostkami ludzkimi w nowym ukadzie warunkw technologicznych i gospodarczych. Polityka gospodarcza pozwalajca wczorajszym zwycizcom dyktowa warunki konkurencji gospodarczej jutra byaby katastrof. Podobnie w przypadku polityki spoecznej przegapienie szansy wzbogacenia demokracji, wolnoci i sprawiedliwoci w naszym
spoeczestwie przy zachowaniu lub nawet zwikszeniu produktywnoci byoby niewybaczalne.
Tumaczenie Rafa Prchniak

Przypisy
1

Tekst pochodzi z ksiki Bogactwo sieci. Jak kapita spoeczny zmienia rynki i wolno, ktra wkrtce zostanie opublikowana przez Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Dzikujemy WAiP za zgod na przedruk.
2 Peer w peer production ma szerokie znaczenie, ktre trudno jest odda w jzyku polskim. Odnosi si do rwnoci kompetencji (jak w przypadku recenzji naukowej peer review), urodzenia (izba parw House of
Peers) czy wieku (presja rwienicza peer pressure). Najwicej wsplnego ma z peer review, poniewa
w procesie recenzji naukowej fachowi i anonimowi recenzenci bior udzia w tworzeniu kocowego produktu,
jakim jest tekst naukowy. Kolega najbliej oddaje sens angielskiego peer, chocia moe te kierowa skojarzenia na inne tory. W polskiej literaturze przedmiotu obok produkcji koleeskiej mona te spotka termin
produkcja partnerska (przyp. tum.).
3 Innisa czsto stawia si w jednym rzdzie z McLuhanem i Walterem Ongiem jako technologicznego determinist. Jego dzieo byo jednak prac politycznego ekonomisty. Podkrela on zwizki midzy technologi
i organizacj spoeczn i ekonomiczn znacznie bardziej ni deterministyczny wpyw technologii na ludzkie
poznanie i moliwoci.
4 Obowizujca w Stanach Zjednoczonych ustawa o prawie autorskim, ktra zabrania tworzenia i rozpowszechniania technologii, urzdze lub usug wykorzystywanych do obchodzenia rodkw kontroli dostpu do utworw chronionych prawem autorskim (rodki te potocznie okrela si jako DRM) (przyp.
tum.).
5 Pierwszy ruch grodzenia by to proces przeksztacania gminnych pl i pastwisk we wasno prywatn, ktry trwa w Anglii od mniej wicej XII do XIX wieku. Pola i pastwiska byy fizycznie grodzone i nastpnie na
mocy prawa przetwarzane we wasno prywatn. Proces odbywa si z uyciem siy i napotyka opr ze
strony korzystajcych z ziemi wsplnot. Z drugiej jednak strony rozwj wasnoci prywatnej by jednym
z warunkw powstania gospodarki kapitalistycznej, a pozbawieni ziemi rolnicy jako sia robocza zasilili rewolucj przemysow (przyp. tum.).

34

Kultura Popularna 1 (19)/2008

Bibliografia
Castells, M. (2007). Spoeczestwo sieci, tum. K. Pawlu, M. Marody, J. Stawiski, S. Szymaski. Warszawa: PWN.
Innis, H. (1951). The Bias of Communication. Toronto: University of Toronto Press.
Lessig, L. (1999). Code and Other Laws of Cyberspace. New York: Basic Books.
Wellman, B., Quan-Haase, A., Boase, J., Chen, W. (2003). The Social Affordances of the Internet for Networked Individualism, JCMC 8, no. 3 (April).
Winner, L. (1986). Do Artifacts Have Politics?, [w:] L. Winner, The Whale and The Reactor: A Search for Limits
in an Age of High Technology, Chicago: University of Chicago Press, s. 1939.

Yochai Benkler profesor prawa w Harvard Law School, laureat nagrd przyznanych przez organizacje Electronic Frontier Foundation oraz Public Knowledge. Zajmuje si internetem i przemianami spoeczno-ekonomicznymi zachodzcymi w rodowisku sieciowym. Swoje publikacje udostpnia bezpatnie na licencji Creative Commons teksty mona znale na stronie www.benkler.org.

You might also like