Studia Judaica 10: 2007 nr 2(20), s.

235-250

A r t y k u

d y s k u s y j ny

Marek Piela

Uniwersytet Jagielloski, Krakw

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej

brakuje w Polsce?
What kind of the Hebrew Bible translation
is lacking in Poland?
Summary
Althoug there are several modern Polish translations of the Hebrew Bible, none of them is
faithful to the original in terms of meaning and style, mainly because of their literalness.
The faithful translation of the Hebrew Bible should conform to the grammatical and
stylistic rules of the target language, then it should be written in the literary idiom of the
target language, with some elements of archaizing style. The uniform language should be
used for secular and holy matters. These demands on a faithful translation of the Hebrew
Bible arise from the comparison of the Hebrew Bible with other Hebrew texts written in
biblical times and from the comparison of parts of the Bible written by various authors.

Wstp co tojestwiernyprzekad

Mimo e mamy kilka wspczesnych przekadw Biblii hebrajskiej

na jzyk polski, aden z nich nie spenia wymogw wiernoci znaczeniowej i stylistycznej wobec oryginau. Przez wierno rozumiem tu to, co
wprzekadoznawstwie jest zwane ekwiwalencj dynamiczn. Polega ona
na tym, e czytelnik przekadu reaguje na niego w sposb zbliony do

Artyku opiera si na referacie wygoszonym podczas konferencji Polszczyzna
biblijna midzy tradycj a wspczesnoci, ktra odbya si w dniach 25-27 wrzenia
2006 w Grdku n. Dunajcem.

W artykule zajmuj si tylko Bibli hebrajsk, bo zagadnienie stylu w adekwatnym przekadzie Nowego Testamentu i ksig deuterokanonicznych tumaczonych z greckiego wymaga osobnego potraktowania, m.in. porwnania ich ze wspczesnymi im innymi tekstami greckimi.

236

marek piela

tego, w jaki czytelnik oryginau reaguje na orygina. Pada pytanie: skd

moemy dzi wiedzie, jak na oryginalne teksty biblijne reagowali kiedy
jej pierwotni czytelnicy? Bo to, jak dzisiejsi czytelnicy reaguj na orygina
Biblii, nie jest miarodajne w ocenie stopnia, w jakim dany przekad jest
ekwiwalentny dynamicznie wobec oryginau. Wane jest, jak na orygina
reagowali ludzie, dla ktrych zosta on napisany. Cho wprzypadku Biblii
nie moemy tego sprawdzi eksperymentalnie, moemy jednak snu na
ten temat uzasadnione przypuszczenia, poparte argumentami filologicznymi. Jakie s wic te waciwoci Biblii hebrajskiej, ktre jej pierwotni odbiorcy najpewniej jej przypisywali, a ktrych nie moemy niestety
przypisa polskim przekadom Biblii?
I. PrzekadBibliiHebrajskiejwinien by zgodny
z normamijzyka docelowego

Jest wielce prawdopodobne, e jzykowo Biblia hebrajska nie wyrniaa si niczym szczeglnym na tle innych, wspczenie z ni powstaych hebrajskich tekstw literackich, a we fragmentach, w ktrych
nie ma ona charakteru literackiego na tle hebrajskich tekstw pisanych.
Niech nas nie zwiedzie termin hebrajszczyzna biblijna jest bardzo
prawdopodobne, e w czasach biblijnych nie byo hebrajszczyzny biblijnej, ktr mona by przeciwstawi uywanej jednoczenie z ni, tylko
winnego rodzaju tekstach, hebrajszczynie niebiblijnej. Bya tylko hebrajszczyzna pisana, jej odmiana hebrajszczyzna literacka, i odmiana tej
ostatniej hebrajszczyzna poetycka, oraz hebrajszczyzna mwiona, ktra
jest wg badaczy zawiadczona w spisanych pniej, pocztkowo mwionych, tekstach Miszny. Nie byo hebrajszczyzny biblijnej, wic jeli przekad Biblii hebrajskiej ma by wierny oryginaowi, nie powinno si w nim
uywa polszczyzny biblijnej ani w ogle tworzy na potrzeby przekadu
biblijnego jakiej specjalnej odmiany jzyka polskiego. Nie byo w Izraelu stylu biblijnego, by tylko styl literacki (jako odmiana stylu pisanego),
i odmiana stylu literackiego styl poetycki. W polskim przekadzie Biblii
hebrajskiej adekwatnym wobec oryginau naley wic unika elementw
E.A. N i d a, Toward a Science of Translating, Leiden 1964; E.A. N i d a, Ch.R.
Ta b e r, The Theory and Practice of Translation, Leiden 1969.

Por. M.C. S e g a l, Dikduk leszon ha-Miszna, Jerozolima 1935/6, s. 9-10;
A.B e n d a w i d, Leszon Mikra ulszon chachamim, Jerozolima 1967, t. 1, s. 106; R. A l t e r,
Beyond King James, Commentary 102/3 (Sept. 1996), s. 61-62.


Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

237

polskiego stylu biblijnego, ktrych obecno powoduje, e przekad Biblii

jaskrawo rni si pod wzgldem stylu od tekstw oryginalnie napisanych po polsku. Wikszo wyznacznikw polskiego stylu biblijnego s
to przeniesione do polszczyzny poprzez dosowny przekad cechy systemowe jzyka hebrajskiego, ktre z natury rzeczy nie wyrniay Biblii
hebrajskiej spord innych, wspczesnych jej tekstw hebrajskich. Oto
filologiczne dowody na to, e Biblia hebrajska nie stanowia adnej osobliwoci jzykowej na tle reszty pimiennictwa hebrajskiego.
Po pierwsze, tych dowodw dostarcza sama Biblia. Jak wiadomo, Biblia jest zbiorem tekstw napisanych przez rnych autorw. Jeli wic np.
dany zwizek wyrazowy czy dana konstrukcja skadniowa wystpuje w Biblii kilkakrotnie (czy nawet kilkadziesit czy kilkaset razy), wkontekstach
wskazujcych, e za kadym razem uyto ich w tym samym znaczeniu, jest
wielce prawdopodobne, e zbieno ta wynika z faktu, e wyraenie to czy
ta konstrukcja gramatyczna byy powszechnie znane wczasach biblijnych,
byy konwencjonalne w jzyku i ich wystpowanie nie ograniczao si tylko do tekstw, ktre pniej weszy w skad Biblii. Ten argument z samej
Biblii mona jednak podwaa, bo nie jest przecie cakowicie wykluczone,
e jednak powsta w jzyku hebrajskim zbir tekstw (poniej nazwany Bibli), ktry wyrnia si szeregiem jzykowych osobliwoci na tle caoci
pimiennictwa hebrajskiego. Dlatego argumentw nie do odparcia dostarcz mi hebrajskie teksty powstae w czasach biblijnych, ktre jednak nie
weszy w skad Biblii. Nie jest ich wiele, w dodatku znikoma ich cz to
s dusze teksty. Jednak nawet wtym skromnym korpusie tekstw starohebrajskich mona bez trudu zauway wiele cech jzyka starohebrajskiego,
znanych nam do niedawna tylko z Biblii.

Wymienia je S. K o z i a r a, Polszczyzna biblijna midzy tradycj a wyzwaniem
wspczesnoci, w: Inspiracje chrzecijaskie w kulturze Europy, red. E. Wo n i a k, d
2000, s. 191; D. B i e k o w s k a, Polski styl biblijny, d 2002, s. 22-23.

D. B i e k o w s k a (Styl jzykowy przekadu Nowego Testamentu Jakuba Wujka (na materiale czterech Ewangelii), d 1992, s. 224-225) stwierdza, e te elementy
polskiego stylu biblijnego, ktre powstay pod wpywem cech jzykowo-stylistycznych
tekstw oryginalnych, reprodukuj cechy powierzchniowe oryginau, nie odtwarzaj natomiast jego efektu. Wynika std, e przekad Biblii nie moe jednoczenie by wierny
stylistycznie i znaczeniowo wobec oryginau, oraz posugiwa si polszczyzn biblijn.
Por. te uwag tej samej autorki (Polski styl biblijny, s. 30), e przyjcie zasady ekwiwalencji dynamicznej (czyli wiernoci znaczeniowej i stylistycznej) oznacza zerwanie
z polskim stylem biblijnym.

Por. M. P i e l a, Grzech dosownoci we wspczesnych polskich przekadach Starego Testamentu, Krakw 2003, s. 10-11.

238

marek piela

A cztery razy wystpuje w Biblii wyraenie, ktre w dosownym

przekadzie brzmi chore serce (Tr 1,22; 5,17; Iz 1,5; Jr 8,18). We wszystkich tych miejscach (oprcz Iz 1,5, gdzie kontekst jest wieloznaczny, zapewne celowo) kontekst wskazuje na znaczenie smutku, cierpienia psychicznego. Wszytko to s teksty poetyckie. Twierdz wic, e wyraenie
to byo konwencjonalne, atwo zrozumiae dla wikszoci wadajcych
hebrajskim i najprawdopodobniej jego wystpowanie nie ograniczao si
do Biblii, a to, e w Biblii wystpuje tylko w tekstach poetyckich, znaczy,
e byo uwaane za szczeglnie wyszukane, ozdobne. Moje przypuszczenie potwierdza list napisany w VI wieku pne, znaleziony w Lachisz. Autor, raczej nie literat, jak wynika z treci listu, pisze: . Kontekst
wskazuje na znaczenie cierpienia psychicznego, obawy, smutku. Mamy
wic dowd, e wyraenie biblijne byo konwencjonalne, jego znaczenie
(smutek) byo dla wszystkich jasne, a to, e uy go w licie kto, kto
chyba chcia odzyska wzgldy adresata listu, moe wiadczy, e uwaa
je za szczeglnie pikne. A jak wyraenie to przeoono na polski? W Tr
5,17 BT5: nasze serca niemocne, BP: serce nam [z blu] omdlewa, BR:
chore jest nasze serce (to samo w NP), Miosz: zbolae serca nasze, przekad N: rozchorowao si nasze serce. Najlepszy przekad da tu Miosz,
bo wyraenie serce zbolae w znaczeniu cierpienie psychiczne, smutek,
wystpuje w oryginalnych tekstach polskich, jest poetyzmem, jest odczuwane jako pikne, wyszukane, dokadnie tak samo, jak hebrajskie .
Rwnie dobry jest przekad BP, bo take wyraenie serce komu omdlewa
pojawia si w tekstach oryginalnie napisanych po polsku, np. w wierszu
Asnyka Gazka jaminu czy w powieci Kornela Makuszyskiego Szatan z sidmej klasy. W obu tych tekstach kontekst wskazuje na znaczenie
rozpaczy, smutku, strachu, cho po polsku serce moe te omdlewa
zmioci czy zachwytu. Reszta zacytowanych polskich przekadw jest
nie do przyjcia, bo pojawiaj si w nich wyraenia, ktre znacz w jzyku polskim wycznie chorob cielesn (BR, NP, N), lub nie wystpuj
w jzyku polskim (BT5),10 a mog by zinterpretowane w wietle innych,
czstych wyrae (mocne serce w odniesieniu do organu ciaa ludzkiego)

Tekst hebrajski listw i przekad angielski: Lachish I (Tell Ed Duweir).
The Lachish Letters, ed. by H. To r c z y n e r [et al.], Oxford University Press 1938, s. 51.
G.I.
D a v i e s (Ancient Hebrew Inscriptions. Corpus and Concordance, Cambridge University
Press 1991, s. 2) zaznacza, e litery wyrazu s niepewne.

O czym mona si przekona, szukajc w Internecie wyraenia serce omdlewa.
10
Wyraenie serce niemocne wystpuje w wyjtkowo pretensjonalnym i niezrozumiaym wierszu Tadeusza Miciskiego Rany obok (rdo informacji jak w przyp. 9).

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

239

take tylko w sensie dolegliwoci cielesnej. Powodem jest dosowno

przekadu, bo rdze mona w pewnych kontekstach tumaczy jako
chory czy choroba (Ps 41,4, gdzie uyto go paralelnie z choroba,
adalej jest mowa o leczeniu), ale nie wtedy, gdy rdze ten okrela serce. Tak wic dosowno przekadu spowodowaa, e polskie tumaczenia
(zwyjtkiem udanych przekadw Miosza i BP) czytelnik uzna za niezrozumiae z powodu niespjnoci znaczeniowej, bo ssiaduj w nich wyraenia wskazujce na dolegliwoci kardiologiczne oraz na smutek, albo
te czytelnik przyjmie, e wyrae zwykle odnoszonych do dolegliwoci
cielesnych uyto tu jako niekonwencjonalnej metafory oznaczajcej cierpienie psychiczne. Ale orygina jest w tym miejscu cakowicie zrozumiay
i konwencjonalny i nie wyrnia si niczym na tle innych tekstw w jzyku hebrajskim, jak wiadczy o tym znaleziony w Lachisz list.
Kolejny argument na poparcie mojej tezy zaczerpnity z tego samego listu: autor listu przytaczajc cudz wypowied w mowie niezalenej,
uywa zdania wprowadzajcego cytat: . Bardzo czsto dokadnie w taki sam sposb (tj. po waciwym czasowniku oznaczajcym
mwienie nastpuje jeszcze bezokolicznik mwi sygnalizujcy
e oto zaczyna si przytoczenie) wprowadza si w Biblii mow niezalen (por. np. 2 Krl 6,13). List z Lachisz jest wic dowodem, e biblijny
sposb wprowadzania mowy niezalenej nie by adnym zaskoczeniem
dla pierwotnych odbiorcw Pisma w., nie by adnym biblizmem (bo
takich w starohebrajskim prawdopodobnie w ogle nie byo). Po dosownym przeoeniu tego wyraenia na polski otrzymujemy dziwaczne wyraenia w rodzaju I rzek Pan do Mojesza [...] mwic (Wj 12,1 NP), ktre
z powodu duej czstoci, z jak wystpuj w Biblii, stay si skadnikiem
polskiego stylu biblijnego.11 Znw wic okazuje si, e Biblia hebrajska
nie wyrniaa si osobliwociami jzykowymi na tle wspczesnych jej
innych tekstw w jzyku hebrajskim, podczas gdy polskie przekady Biblii rni si znacznie pod wzgldem jzykowym od tekstw oryginalnie
napisanych po polsku.
Jeszcze jeden przykad: w innym licie znalezionym w Lachisz12
czytamy: . Czasownika , ktry w innych kontekstach
znaczy wsta, tu najwyraniej uyto dla wyraenia aspektu: rozpocz
(dzieo), wzi si (do pracy), przystpi (do pracy), czyli jako tzw.
Por. D. B i e k o w s k a, Polski styl biblijny, s. 120.
W wydaniu Torczynera s. 159, w wydaniu Daviesa s. 6 (Davies jako niepewne
oznacza litery wyrazu wstacie ktre Torczyner odczyta jako wsta).
11

12

240

marek piela

ingressivum. Takie uycie czasownika jest bardzo czste w Biblii, ale

jak wida z tego listu, nie wyrniao ono Biblii spord innych tekstw
napisanych po hebrajsku ani nie powodowao, e Biblia hebrajska bya niezrozumiaa dla kogo, kto po hebrajsku czyta dotd tylko teksty pozabiblijne. A w polskich przekadach czytamy: 1 Krn 22,16 BR: Powsta wic
i we si do dziea; BT5: Wsta wic i dziaaj; MP13: Bierz si do dziea.14
Mwi to Dawid do swego syna, Salomona, w sytuacji, w ktrej w ogle
nie jest istotne, czy Salomon siedzi, czy stoi, czy ley, a nawet jeli siedzi,
to Dawid nie kae mu zaraz, w tej chwili wstawa, bo mowa o rozpoczciu budowy wityni. Poniewa polskie wsta czy powsta, odmiennie ni
hebrajskie , nie jest uywane jako wykadnik ingresywnoci doczany
do czasownika oznaczajcego rozpoczynan czynno, czytelnik polskich
przekadw zdziwi si, e autor uzna za waciwe ipotrzebne zaznaczy,
e Salomon w czasie rozmowy z ojcem siedzia czy lea i e Dawid kaza
mu jeszcze tego samego dnia zabra si do pracy (wiadomo przecie skdind, e Salomon rozpocz budow wityni po mierci ojca).
W przytoczonym urywku listu z Lachisz uyto te staego poczenia wyrazowego wykonywa prac, czstego w Biblii (np.
Wj 35,35; 1 Krl 11,28; Ps 107,23). Znw wic tekst hebrajski, ktry nie
wszed w skad Biblii, jest dowodem, e Biblia hebrajska nie wyrniaa
si na tle wczesnego pimiennictwa hebrajskiego np. jak szczegln
frazeologi. Uyto w niej pocze wyrazowych uywanych nawet przez
nieliteratw w korespondencji.
Inny przykad: forma narrativum , bardzo czsta w Biblii, zostaa
take uyta w zapisku przetrwaym na glinianej skorupie (ostrakonie), znalezionym w Izraelu, pochodzcym z 7 wieku p.n.e.: itwj
suga zebra plony i zmierzy.15 Zapisek ten (list) nie jest na pewno tekstem
religijnym, dotyczy pracy w polu i stanowi dowd, e narracja wformie
szeregu czasownikw poczonych spjnikiem i nie bya cech wyrniajc Bibli (czy teksty sakralne) spord innych textw tworzonych wjzyku hebrajskim. Tymczasem dosowny przekad takich biblijnych form
narracyjnych sta si elementem polskiego stylu biblijnego, ktrym dawne
polskie przekady Biblii odrniay si od innych polskich tekstw.16 Na
Mj przekad, w zamierzeniu ekwiwalentny dynamicznie.
Por. M. P i e l a , dz. cyt., s. 62.
15
Tekst w: G.I. D a v i e s, dz. cyt., s. 76-77.
16
Ten element polskiego stylu biblijnego wymieniaj S. K o z i a r a, dz. cyt., s. 191;
D. Biekowska, Polski styl biblijny..., s. 115.
13
14

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

241

szczcie akurat z tego elementu polskiego stylu biblijnego prawie zupenie zrezygnowano w nowszych przekadach. Zwrmy te uwag na szyk
podmiotu wzgldem orzeczenia w przytoczonym urywku: dokadnie tak
samo jak w Biblii, orzeczenie wystpuje przed podmiotem. Jest to dowd,
e znany nam z Biblii szyk nie stanowi adnej jzykowej osobliwoci,
ktra by odrniaa Bibli hebrajsk od innych tekstw hebrajskich. Tymczasem wskutek dosownoci dawnych polskich przekadw Biblii szyk
ten sta si elementem polskiego stylu biblijnego, bo w tekstach oryginalnie napisanych po polsku przewaa szyk podmiot orzeczenie.
Jeszcze jeden przykad: w dawnych, dosownych przekadach Biblii
pojawiay si figury etymologiczne (np. u Wujka, Jon 1,16: lubowali luby; w BG Rdz 27,33: I zlk si Izaak zlknieniem bardzo wielkiem). Take
one z powodu duej czstoci, z jak wystpuj w Biblii, stay si wyznacznikiem polskiego stylu biblijnego.17 Tymczasem wystpujce woryginale
figury etymologiczne wystpoway take w tekstach niebiblijnych, i znw
dowodem jest list z Lachisz, w ktrym nadawca, yczc adresatowi, by
otrzymywa tylko dobre wiadomoci, posuguje si figur etymologiczn:
[ ...] Niech Bg sprawi, by otrzymywa tylko
pomylne wieci (por. podobna figura etymologiczna w Jr 49,23).
Podsumowujc: wierny przekad Biblii hebrajskiej pod wzgldem
jzykowym nie powinien odbiega od tekstw oryginalnie napisanych
po polsku, tak jak orygina jzykowo nie odbiega od wielu innych tekstw hebrajskich wspczenie z nim powstaych. Wierny przekad Biblii
hebrajskiej winien by zredagowany w poprawnej polszczynie, w peni
zgodnej z normami przestrzeganymi w tekstach oryginalnie napisanych
po polsku, a nie w polszczynie biblijnej, ktra jest mieszanin jzyka
hebrajskiego i polskiego.18
Musz tu jednak poczyni pewne zastrzeenie. S w Biblii fragmenty,
ktrych hebrajszczyzna amie normy jzykowe, fragmenty, na ktre pierwotni czytelnicy najprawdopodobniej reagowali zdziwieniem i niezrozumieniem. S to hebrajskie fragmenty Ksigi Daniela i moe hebrajskie
fragmenty Ksigi Nehemiasza. Przykad: w Dn 8,18 czytamy o Danielu,
ktremu w widzeniu ukaza si anio i do przemwi. Daniel relacjonuje: Gdy on do mnie mwi, zasnem twarz do ziemi (mj przekad;
wBT5: Gdy on ze mn rozmawia, padem oszoomiony twarz ku ziemi).
Por. D. Biekowska, Polski styl biblijny..., s. 98.
Por. M. P i e l a, Czesaw Miosz jako tumacz Biblii hebrajskiej. Studia Judaica
8: 2005, nr 15-16, s. 214.
17

18

242

marek piela

Czytelnik tekstu hebrajskiego nie moe wyj ze zdziwienia, jak Daniel

mg si zachowa tak niegrzecznie lub dlaczego mowa anioa go znudzia do tego stopnia, e zasn. Jak to si stao, e wyraono w Biblii tak
dziwny sens? Ot ksiga Daniela zostaa napisana oryginalnie w caoci
po aramejsku, a potem jej fragmenty przeoono dosownie (czyli le) na
hebrajski.19 Waramejskim oryginale znajdowa si tu prawdopodobnie
czasownik , ktry rzeczywicie czsto znaczy zasn, ale w pewnych
kontekstach znaczy lee. Tymczasem uyty w przekadzie hebrajskim
czasownik znaczy tylko zasn, nigdy lee. Tumaczc z aramejskiego na hebrajski popeniono wic tu bd dosownoci, uyto bowiem
w przekadzie wyrazu, ktry znaczeniowo moe odpowiada wyrazowi
oryginalnemu w innych kontekstach, ale nie w tumaczonym. Tak wic
tekst hebrajski tego fragmentu, jak kady dosowny przekad, jest mieszanin aramejskiego i hebrajskiego: hebrajska jest forma, ale tekst staje si
spjny znaczeniowo i zrozumiay dopiero, gdy przypiszemy hebrajskiemu
wyrazowi znaczenie, ktre ma nie on, lecz jego aramejski odpowiednik.
Inny przykad: W Dn 10,8 Daniel opisuje swoj reakcj na ogldane widzenie: zabrako mi si i odmieni si mj majestat (mj przekad; BT5:
nie miaem siy, zmieniem si na twarzy). Przyczyn niezrozumiaoci
tego fragmentu jest znw dosowny przekad z aramejskiego, gdzie
znaczy 1. blask, gloria, 2. cera, kolor skry, i to ostatnie znaczenie zamierzy autor hipotetycznego oryginau w Dn 7, 28.20 Z kolei w Dn 11,27
dosowno tumaczenia z aramejskiego doprowadzia do pojawienia si
bdu gramatycznego21: obaj krlowie, zamiast poprawnego .
Jeli wic przyjmiemy, e hebrajski tekst Ksigo Daniela to orygina,
wwczas jego adekwatny przekad powinien zawiera takie same nonsensy i takie same bdy gramatyczne, jak ten orygina. Tak jak jzyk hebrajskich partii ksigi Daniela jest mieszanin aramejskiego i hebrajskiego,
tak te i w ich przekadzie mona uy mieszaniny polskiego i hebrajskiego, czyli wanie polszczyzny biblijnej. Rozsdniejsze si jednak wydaje
rozwizanie przyjte przez autorw BT5, ktrzy tumacz nie z przekadu
hebrajskiego, lecz ze zrekonstruowanego oryginau aramejskiego.
L.F. H a r t m a n, A.A. D i L e l l a, The Book of Daniel. The Anchor Bible, Doubleday 1980, s. 14-15, 73 (Dn 8, 18 omwiono na s. 228); H.L. G i n s b e r g, Studies in Daniel.
New York 5708/1948.
20
Przykad ten omwiono w: L.F. H a r t m a n, A.A. D i L e l l a, dz. cyt., s. 264.
21
Przykad ten omwiono w: H.L.

G i n s b e r g, dz. cyt., s. 61.

19

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

243

II. PrzekadBiblii Hebrajskiejwinien by zredagowany

wpolszczynie literackiej, lekko archaizujcej

Jak ju wspomniaem, panuje przekonanie, e hebrajski biblijny to literacka odmiana starohebrajskiego, a odmian mwion kontynuuje jzyk
Miszny. Porwnujc Miszn z Bibli istotnie zauwaamy znaczne rnice
w sownictwie, fleksji, skadni.22 Jeli wic przyj, e Miszna odzwierciedla to, co w czasach biblijnych by jzykiem ulicy, naley stwierdzi,
e prby uywania w przekadzie Biblii hebrajskiej mowy potocznej oznaczaj niewierno wobec oryginau.23 Z kolei w obrbie samej Biblii da
si zauway wyrane stylistyczne zrnicowanie jzyka prozy i jzyka
poezji. Poezja biblijna posuguje si nieco innym sownictwem ni proza,
np. zamiast robi mamy w poezji , zamiast widzie, mamy
, zamiast pilnowa mamy . Byy to wic z pewnoci hebrajskie poetyzmy. W poezji uywa si nieco innych form gramatycznych ni
wprozie, np. zamiast jemu czy im mamy czsto , wystpuje
w poezji wicej ni w prozie form rzadkich czy archaicznych, np. przyimek do w tekstach proz ma form , a w poezji czsta jest jego starsza
forma, tj. .24 W poezji czciej ni w prozie wystpuj archaiczne formy
czasownikw, np. bd pi zamiast nowszej iczstszej w prozie
formy ( Ps 78,44), burz si zamiast ( Ps 83,3). Zatem take w przekadzie Biblii naley stylistycznie zrnicowa poezj i proz.
W tumaczeniu poezji biblijnej naley uywa form nieco archaicznych,
atake polskich poetyzmw.
Jeeli wszystkie utwory poetyckie zawarte w Biblii wyrniaj si
form zwan paralelizmem czonw, to raczej naley przyj, e tak wanie wygldaa wwczas hebrajska poezja w ogle. Jest mao prawdopodobne, e wszystkie inne poza biblijnymi hebrajskie utwory poetyckie
byy np. rymowane, za to wolne od paralelizmu czonw i w zwizku
ztym Biblia bya pod tym wzgldem wyjtkiem w caym pimiennictwie
hebrajskim. Z poezji hebrajskiej z czasw, kiedy powstawaa Biblia hebrajska, nie zachowao si prawie nic poza tym, co weszo w skad BiSzczegowe porwnanie jzyka Biblii i Miszny por. A. B e n d a w i d, dz. cyt.
Bardzo susznie zauwaa E. S i a t k o w s k a (Tradycja i dynamizm wspczesnych
przekadw Biblii na polski, czeski i grnouycki, Roczniki Humanistyczne XLIII/7:
1995, s. 11-12), e utosamianie przekadu dynamicznego z przekadem na jzyk codzienny, wspczesny czy potoczny jest bdem wanie z tego powodu, e orygina
Biblii nie jest napisany takim jzykiem.
24
P. J o
o
n, T. M u r a o k a, A Grammar of Biblical Hebrew, Roma 1996, s. 11-12.
22
23

244

marek piela

blii, jednak dotrwa do naszych czasw urywek inskrypcji nagrobnej z ok.

700r. p.n.e.: Ja jestem Pan, Bg
twj. Oka ask miastom Judy i odkupi Jerozolim.25 Jest to najwyraniej fragment wiersza, w znanej nam z Biblii formie zda paralelnych.
Mamy zatem dowd, e paralelizm czonw rzeczywicie by wyrnikiem poezji starohebrajskiej w ogle, a nie tylko poezji biblijnej. Poezja
biblijna okazuje si zgodna z konwencjami literackimi obowizujcymi
wwczas w Izraelu. Adekwatny przekad poezji biblijnej powinien wic
by zgodny z konwencjami obowizujcymi w literaturze docelowej,
czyli w przypadku przekadu na polski powinien by rymowany, ujdy
wwersy, strofy, za to wolny od paralelizmu czonw.
Podsumowujc: jzyk Biblii hebrajskiej to poprawna, idiomatyczna,
nieco archaizujca hebrajszczyzna literacka. Biblia hebrajska nie zaskakiwaa swoich pierwotnych czytelnikw wyraeniami dziwacznymi, niespotykanymi w innych tekstach literackich wczenie bdcych w obiegu.
Czytao si ksigi Biblii hebrajskiej tak, jak my dzi czytamy Sienkiewicza czy Mickiewicza. Pene zrozumienie i odczucie literackiego pikna
Biblii hebrajskiej (zwaszcza jej partii poetyckich) mogo by trudne dla
ludzi nieoczytanych w literaturze piknej, ale koneserzy literatury widzieli, e maj przed sob tekst literacki dobrze napisany po hebrajsku.
To znaczy po pierwsze, napisany w zgodzie z konwencjami jzykowymi, czyli uywajcy np. jednostek leksykalnych (wyrazw czy idiomw),
form gramatycznych (np. forma narrativum ), struktur skadniowych
(np. przewaga zda wsprzdnie zoonych) w taki sam sposb, w jaki te
elementy jzyka byy uywane w tekstach pozabiblijnych pisanych po hebrajsku. Dziki tej zgodnoci z wczenie obowizujcymi konwencjami
jzykowymi Biblia hebrajska brzmiaa w uszach pierwotnych odbiorcw
naturalnie i bya dla nich zrozumiaa. Po drugie, Biblia hebrajska (w tych
partiach, w ktrych ma charakter literacki) zostaa napisana zgodnie zwczenie obowizujcymi konwencjami literackimi, dziki czemu pierwotni odbiorcy np. Psalmw od razu widzieli, e maj przed sob poezj.
Iwanie te cechy oryginau Biblii: naturalno, zgodno z konwencjami
jzykowymi i literackimi, i pynca z tej zgodnoci zrozumiao to cechy, ktrych przewanie nie maj polskie przekady Biblii, a gwn tego
przyczyn jest ich dosowno, a nie, jak to si czsto bdnie sdzi, archaiczno ich jzyka. Jak pokazaem, Biblia hebrajska nie jest utrzymana
w jakim znamiennym tylko dla niej stylu biblijnym, ktrym rnia
Tekst wg G.I. D a v i e s, dz. cyt., s. 89.

25

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

245

si od innych tekstw, napisanych wspczenie z ni po hebrajsku. Jeli

wic przyjmujemy, e przekad Biblii winien by adekwatny stylistycznie
wobec oryginau, to musimy te przyj, e nie ma potrzeby tworzenia
czy kontynuowania polskiego stylu biblijnego. Przekad Biblii ma si
charakteryzowa pikn, literack polszczyzn, w miejsce mieszaniny
jzyka polskiego i hebrajskiego, ktra daa pocztek polskiemu stylowi
biblijnemu. Poniewa w oryginale Biblii najprawdopodobniej jest nieco
archaizmw, rwnie przekad Biblii powinien je zawiera. Ale tumacz
powinien wzorowa si na dawnych tekstach oryginalnie napisanych po
polsku, a nie na dawnych przekadach Biblii na jzyk polski.26
Porusz jeszcze jedno zagadnienie, zwizane z wiernoci stylistyczn przekadu, cilej z wiernoci wobec znaczenia emotywnego oryginau.27 Dotyczy to nielicznych leksemw hebrajskich uytych w Biblii,
ktre by mona okreli jako brzydkie wyrazy.28 Sposb ich traktowania przez tumaczy Biblii jest moim zdaniem wynikiem tego, e my mamy
inne ni staroytni Izraelici wyobraenia o tym, jak powinien by zredagowany tekst sakralny. Uwaamy, e nie ma w nim miejsca dla wyrae
dosadnych czy wulgarnych. Tumaczc Bibli mona si dostosowa do
obecnie panujcych stereotypw na temat tekstw sakralnych, ale wtedy
da si przekad niewierny stylistycznie wobec oryginau. I rzeczywicie
wikszo tumaczy w miejsce uytych w oryginale wyrae bardzo dosadnych czy wrcz wulgarnych wprowadza neutralne stylistycznie synonimy, np. Iz 36,12 BT5: ktrzy siedz na murach, [skazani] na jedzenie
swego kau i na picie swego moczu. Orygina brzmi w tym miejscu bardzo
dosadnie, co zreszt jest zrozumiae w tej sytuacji komunikacyjnej: celem
mwicego byo zaszokowa i poniy adresata,29 wic uy on wyrae o
26
Dziwne jest wic utosamianie przez tumaczy Biblii polskiego stylu literackiego
z polskim stylem biblijnym (por. D. B i e k o w s k a, Polski styl biblijny..., s. 39). Przeciwko temu utosamieniu wypowiada si B. K u a k (O kilku zagadnieniach zwizanych
zjzykiem Biblii, Roczniki Humanistyczne XLIX-L/6: 2001-2002, s. 236).
27
Wspominam o tym w: M. P i e l a, Uwagi o przekadzie Psalmw przez Bohdana
Drozdowskiego, w: Oriental Languages in Translation. No
2,
red.
B. Podolak [et al.], Krakw 2005, s. 179-180.
28
Por. E. U l l e n d o r f, The Bawdy Bible, Bulletin of the School of Oriental and
African Studies 42: 1979, s. 425-456; M.H. P o p e, Euphemism and Dysphemism in the
Bible, w: The Anchor Bible Dictionary, t. 1, s. 720-725.
29
Por. komentarze w: J. B l e n k i n s o p p, Isaiah 1-39.
The Anchor Bible, Doubleday
2000; J. O s w a l t, The Book of Isaiah. Chapters 1-39. The New International Commentary
on the Old Testament, Eerdmans 1986; H.C. L e u p o l d, Exposition of Isaiah, Evangelical
Press 1977.

246

marek piela

duym adunku znaczenia emotywnego, czego nie oddano ani w BT5, ani
w innych polskich przekadach (por. przekad Blenkinsoppa, bardziej adekwatny stylistycznie: who together with you are doomed to eat their own
shit and drink their own piss?). Inny przykad: w Ez 8,17 prorok woy
w usta Boga wyraenie, ktre znaczyo obraa kogo i byo zapewne
bardzo wulgarne, skoro pniej zmieniono nieco biblijny zapis, by nie
obraa uszu czytelnika.30 W polskich przekadach mamy tumaczenie
niezrozumiae z powodu dosownego przeoenia jako ga, cho
tu jest to konwencjonalna metafora znaczca penis (np. BR: podnoszc
gazk do nosa). Przekad ten jest te stylistycznie nieadekwatny. Proponuj tak tumaczy ten fragment: Mwi do Mnie: Pocauj nas w d....
Przekad wzorowany na GW (np. obraaj Mnie w najgorszy sposb) oddawaby znaczenie referencyjne oryginau, ale nie jego znaczenie emotywne.
III. Naley zrezygnowa
zjzykowego odrniania sacrum odprofanum

W adekwatnym wobec oryginau przekadzie Biblii hebrajskiej nie

ma potrzeby tworzenia specjalnego sakralnego jzyka, bo autorzy Biblii
hebrajskiej nie widzieli potrzeby jzykowego odrniania sfery sacrum
od profanum. Dowodem jest to, e nie da si w tym tekcie zauway, by
jego autorzy starali si uywa innych rodkw jzykowych, gdy mwi o
Bogu, a innych gdy mwi o sprawach ludzkich. A poniewa wczeniej
udowodniem, e jzykowo Biblia najprawdopodobniej nie odbiegaa od
innych, wspczesnych z ni tekstw pisanych (dotyczcych spraw wieckich), wynika z tego, e autorzy Biblii o Bogu i sprawach Boskich mwili jzykiem, ktrym zwykle mwio si wwczas o sprawach ludzkich.
Zaznaczam to, by wykluczy przypuszczenie, e w Biblii mwi si specjalnym, sakralnym jzykiem take o sprawach ludzkich, bo przecie
jest to w caoci tekst wity. Tak np. bardzo znamienne jest, e wBiblii
wiele wyrae w kontekcie wieckim odnoszcych si do ziemskiego
krla, w kontekcie religijnym odnosi si do Boga, ale nie dlatego, e
wyrae pierwotnie odnoszcych si do Boga wtrnie uyto wobec kr30
Wyraenie to omawia E. U l l e n d o r f, The Bawdy Bible, s. 440-441, podajc te
propozycj przekadu: they fart in my face (zgodnie z interpretacj redniowieczn, por.
komentarz w: M. G r e e n b e r g, Ezekiel 1-20. The

Anchor Bible, Doubleday 1983).

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

247

la w zwizku z ubstwieniem wadcy, raczej byo na odwrt: wyrae

pierwotnie uywanych tylko w odniesieniu do ziemskiego wadcy uyto
wtrnie w odniesieniu do Boga, bo Boga wyobraano sobie na podobiestwo ziemskiego wadcy.31 Jednak, o ile w tekcie hebrajskim Biblii nie
da si zauway jzykowego odrniania sacrum od profanum, to da si
je zauway w polskich jej przekadach. Przyjrzyjmy si pewnemu hebrajskiemu wyraeniu i jego polskim przekadom: Sdz 9, 19 BR: cieszcie
si Abimelekiem; Prz 23, 24b BP: kto mdrego zrodzi, moe weseli si
zniego; Pnp 1, 4 BT5: cieszmy si i weselmy tob.
Przekady te s cakiem zadowalajce, rozumiemy je bez trudu. We
wszystkich tych fragmentach wyraenie, o ktrym mwi, pojawia si
w kontekcie wieckim. Tego samego, atwego do zrozumienia, jasnego
wyraenia autor oryginau Biblii uywa te w kontekcie religijnym, tj.
mwic o Bogu, ale w przekadach polskich pojawiaj si wtedy wyraenia zupenie niezrozumiae: Iz 61,10 BR: Raduj si tedy w Panu, cieszy
si w moim Bogu ma dusza; Ps 35,9 BT5: A moja dusza rozraduje si
wPanu. Jak wida, tumacze uznali, e o Bogu naley mwi w sposb
wzniole ciemny.32 Jednak autor oryginau na pewno by nie podzieli tego
pogldu, bo sam uwaa, e o Bogu naley mwi w sposb rwnie jasny
i zrozumiay, co o sprawach ludzkich. Podobny przykad: Izajasz opisuje
rozpaczliwe wysiki kobiet, by wyj za m, po tym, jak na wojnie wyginie wikszo izraelskich mczyzn. Kobiety te gotowe s y z wasnych
rodkw, i nie by ciarem dla mw, byle tylko zawrze zwizek maeski: Iz 4,1 BP: tylko niech zwiemy si twoim nazwiskiem; BT5: Dozwl
nam tylko nosi twoje imi; NP: Niech tylko twoim imieniem si nazywamy. Tu wyraenie hebrajskie wystpuje w kontekcie wieckim, dlatego
tumacze daj przekad zrozumiay, najatwiej w BP, gdzie realia biblijne
zastpiono polskimi: w staroytnym Izraelu nie byo nazwisk, afunkcjonalnym odpowiednikiem naszego przyjmowania przez matki nazwiska
ma by dodatek do imienia ony: x ona y-ka, jak w Rdz 16,1, gdzie
mowa o Saraj, onie Abrama (Abram nie jest okrelany jako m Saraj).
Biblijne wyraenie wystpuje nie tylko w kontekcie maestwa, ale te
w innych sytuacjach, w ktrych mowa o podleganiu czyjej wadzy, np.
wdz zdobywszy miasto nazywa je swoim imieniem, jak wynika ztego
fragmentu: 2 Sm 12,28 BT5: by nie nadano mu mego imienia; BP: by nie
Przykad w: M. P i e l a, Grzech dosownoci..., s. 165.
Por. M. P i e l a, O najnowszym przekadzie Psalmw, Studia Judaica 9: 2006,
nr 17, s. 206-207.
31
32

248

marek piela

nosio ono mojego imienia; NP: aby nie nazywano go moim imieniem;
BR: nadano by mu nazw od mojego imienia. Tu take omawiane wyraenie wystpuje w kontekcie wieckim, dlatego jest tumaczone w sposb
jasny i zrozumiay. W kontekcie religijnym (tj. w odniesieniu do Boga)
autor oryginau uywa tego samego jasnego i zrozumiaego wyraenia,
gdy chce powiedzie, e lud Izraela, Jerozolima czy witynia Salomona
podlegaj wadzy Boga. Ale tumacze uznali, e o Bogu nie przystoi mwi jasno i prosto, i tak te tumacz: 1 Krl 8,43 BT5: Twoje imi zostao
wezwane nad t wityni; Dn 9,18 BP: miasto, nad ktrym zostao wezwane Twoje Imi; Jr 14,9 BR: Twego Imienia wzywano nad nami.
Kolejny przykad: pewne hebrajskie wyraenie w niektrych kontekstach znaczy przebaczy komu win a w innych ponie kar. Oto,
jak jest ono tumaczone w kontekstach wieckich: 1 Sm 15,25 BP: Ale
przebacz mi [...] mj grzech; 1 Sm 25,28 BT5: Daruj askawie win twej
suebnicy; Lb 30,16 BT5: wwczas na niego spadnie cay ciar winy.
Przekady te s cakowicie zrozumiae, tak jak zrozumiay jest tu orygina.
Autor oryginau tego samego zrozumiaego wyraenia uy te w kontekcie religijnym: Iz 53,12 BT5: A on ponis grzech wielu; BP: dwiga
sam nieprawoci wielu; Stachowiak: A on przecie nis grzechy wielu.
Tumacze znw jednak uznali, e o Bogu naley mwi szczeglnym,
niezrozumiaym jzykiem. Nie twierdz, e przekad Iz 53,12 jest rwnie
atwy, co przekad 1 Sm 25,28. Przeciwnie, fragment Iz jest szczeglnie
trudny do przeoenia, bo autor oryginau uy tu figury stylistycznej polegajcej na zaktualizowaniu obu znacze omawianego idiomu (przebaczy i ponie kar) udrczony suga Boy poniesie kar za nieswoje
winy (sam bdc niewinnym) i zarazem przebaczy, prawdopowobnie zarwno win polagajc na tym, e wymierzono mu kar za cudze grzechy,
jak i inne winy ludu Boego. Przekad na polski jest trudny, bo nie ma
w jzyku polskim wyraenia, ktre by w pewnych kontekstach znaczyo przebaczy a w innych ponie kar. Rezygnujc z adekwatnoci
stylistycznej, mona jednak w przekadzie wyrazi oba sensy oryginau:
Cierpia za cudze grzechy, wielu grzesznikom przebaczy.
Ostatni przykad: ten sam tumacz to samo konwencjonalne, zrozumiae wyraenie hebrajskie raz, w kontekcie wieckim, tumaczy jasno
i prosto (Jr 26,24 BR: czuwa nad Jeremiaszem), a raz, w kontekcie religijnym, podniole i niejasno (1 Krn 4,10 BR: Niech Twoja prawica bdzie
ze mn). Ten ostatni fragment w przekadzie adekwatnym wobec oryginau powinien brzmie: Czuwaj nade mn.

Jakiego przekadu Biblii Hebrajskiej brakuje w Polsce?

249

Podsumowujc, w przekadzie Biblii hebrajskiej wiernym wobec

oryginau naley:
1. Posugiwa si poprawn, idiomatyczn, literack polszczyzn,
dokadnie tak sam, jakiej uywa si w utworach literackich oryginalnie
napisanych po polsku. Wskazana jest lekka archaizacja, zwaszcza wpoezji. Proponuj, by proz biblijn tumaczy na jzyk polskiej literatury
piknej z drugiej po. XIX i z pierwszej po. XX w., a poezj biblijn na
jzyk Mickiewicza (ktry, jak wiadomo, mia skonno do archaizowania).
2. Nada literackim partiom Biblii form zgodn z konwencjami obowizujcymi w literaturze polskiej, np. Psalmy powinny by rymowane,
za to wolne od paralelizmu czonw.
3. Nie odrnia jzykowo sacrum od profanum, mwi o sprawach
boskich takim samym, jasnym i zrozumiaym jzykiem, jakim mwi si
osprawach ludzkich.
Przekadu Biblii majcego te trzy cechy brakuje w Polsce. Nie twierdz, e tylko w sposb opisany wyej naley Bibli tumaczy. Mona
uywa w przekadzie Biblii polszczyzny potocznej, nieliterackiej, czy
polskiego stylu biblijnego, ale nie mona twierdzi, e taki przekad
jest wierny wobec oryginau. Jak wiadomo, wierno wobec oryginau nie
jest jedynym kryterium oceny jakoci przekadu i zdarza si, e bardziej
potrzebny czy uyteczny w pewnych sytuacjach jest przekad Biblii nie
wierny, lecz np. speniajcy oczekiwania czytelnikw przyzwyczajonych
do dawnych przekadw Biblii. Jednak powinien istnie przynajmniej jeden polski przekad Biblii wierny znaczeniowo i stylistycznie oryginaowi, choby po to, eby mona go uywa na lekcjach literatury w szkole.
Skrty bibliograficzne
BG: Biblia wita to jest cae Pismo wite Starego i Nowego Testamentu z hebrajskiego
i greckiego jzyka na polski pilnie i wiernie przetmaczona, Warszawa 1964.
BP: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, t. I-III, red. M. Peter, M. Wolniewicz,
Pozna 1991-92.
BR: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Biblia Warszawsko-Praska, tum.
K.Romaniuk, wyd. II, Warszawa 1998.
BT5: Biblia Tysiclecia, wyd. V, red. K. Dynarski, M. Przyby, Pozna 2002.
Miosz: Cz. Miosz, Ksigi biblijne. Przekady z jzyka greckiego i hebrajskiego, Krakw
2003.
GW: Gods Word. Todays Bible Translation that Says what It Means, World Publishing,
Grand Rapids 1995.

250

marek piela

NP: Biblia to jest Pismo wite Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekad, Warszawa
1998.
N: Pismo wite w Przekadzie Nowego wiata, 1997.
Stachowiak: Ksiga Izajasza II-III. 40-66, oprac. L. Stachowiak. Pozna 1996.
Wujek: Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r., wyd. J. Frankowski, Warszawa 1999.