Dzieje spotkania. Chrzecijastwo i kultura grecka. Wi 2006 nr 3, s.

46-55
(poszerzone).

MICHA WOJCIECHOWSKI

Dzieje spotkania judaizmu i chrzecijastwa

z kultur greck
Temat relacji chrzecijastwa do dziedzictwa wiata greckiego jest tak bogaty, e
przedstawienie go w niewielkiej objtoci moe si wyda niemoliwe. Mona by go
studiowa cae ycie, tak jak np. histori Polski. Ramy czasowe i przestrzenne takiego
tematu s nawet szersze, ni dzieje pojedynczego kraju. Z drugiej strony takie zbyt
szerokie tematy s podejmowane. Bywa to z jednej strony prezentacja podrcznikowa, z
drugiej prba syntezy, caociowej charakterystyki problemu, wykrycia tego, co w nim
najistotniejsze. W tym przypadku potrzebne s elementy obu podej: a wic
uporzdkowanie problemu, zebranie podstawowych informacji i prba podsumowania.
Sam tytuowy temat moe by rozumiany rnie, a mianowicie porwnawczo lub
historycznie. Mona zestawi obok siebie myl greck i chrzecijastwo jako dwa
systemy, szukajc podobiestw i rnic. Czyniono to zwykle w zamiarze mniej lub
bardziej konfrontacyjnym, zwaszcza podkrelajc nowo i odrbno chrzecijastwa,
jak w synnym przeciwstawieniu Jerozolimy i Aten u Tertuliana. Czasami przywieca
temu porwnaniu zamiar przeciwny wykazania bliskoci chrzecijastwa z kultur
greck (przykadem z czasw nowszych mog by prace Tadeusza Zieliskiego).
Dlatego trafniejsze wydaje si tu podejcie nie porwnawcze, lecz historyczne:
pokazanie wpywu kultury greckiej na chrzecijastwo jako procesu. Procesu, ktry w
kocu doprowadzi do ich poczenia. Pozwoli to wyjani zoon i bogat natur
relacji midzy nimi.
Mwic o tym wpywie greckim jako zjawisku historycznym, ma si na myli
najczciej chrzecijastwo w epoce staroytnej. Zakada si narodziny chrzecijastwa
w kontekcie ydowskim w I w., jako kontynuacj Starego Testamentu i wynik
Objawienia Boego w Chrystusie. Potem rozpatruje jego wyjcie w wiat grecki:
wyraenie nauki chrzecijaskiej w kontekcie greckim i przejcie elementw kultury
greckiej. Dokonao si to w pierwszych wiekach ery chrzecijaskiej.
Takie ujcie jest jednak wyranie za wskie. Po pierwsze, naley zacz wczeniej.
Chrzecijastwo powstao w wiecie ydowskim, ale wiat ten by ju przedtem w
znacznym stopniu zhellenizowany. Proces oddziaywania kultury greckiej na przekaz

Objawienia zacz si wic gdzie po najedzie Aleksandra Macedoskiego na Bliski

Wschd, w IV w. przed Chr.
Po drugie, proces ten waciwie trwa nadal, poniewa chrzecijanie nadal poznaj
dorobek grecki. W czasach nowszych nie nastpi moe pod tym wzgldem wikszy
przeom, cho nasza wiedza o antyku ilociowo wzrasta. Jednake przynajmniej do
epoki renesansu w dziedzinie recepcji antyku przez chrzecijastwo dziay si rzeczy
wane.
Jeszcze jedno wstpne rozrnienie moe by przydatne. ydzi i chrzecijanie
obficie czerpali z dorobku kultury greckiej, ale czsto nie miao to charakteru
programowego ani wiadomego. O takim oddziaywaniu kultury greckiej mwilimy
dotd. Istnieje jednak take zagadnienie wsze: kwestia programowych wypowiedzi na
temat spucizny greckiej, wiadomego ustosunkowania si do niej, pozytywnego lub
negatywnego. Te koncepcje s oczywicie istotne, ale nie zawsze procesy asymilacji
kultury greckiej przebiegay zgodnie z nimi.
Podejmujc powyszy temat od strony historycznej naley wic wyrni gwne
etapy wpywu greckiego na religi objawion. Pierwszy to oddziaywanie na wiat
ydowski a do czasw Jezusa. Drugi to ycie Jezusa i Nowy Testament. Trzeci
Koci grecki i aciski pierwszych wiekw. Czwarty nowe odkrycie spucizny
greckiej pod koniec redniowiecza i w czasach renesansu.
WPYW GRECKI NA JUDAIZM STAROYTNY
Wkrtce po bitwie pod Issos (333 r.) w rce wadajcego Grecj Aleksandra
Macedoskiego wpada Syria, Egipt i lecy midzy nimi kraj Izraela, zwany te
Palestyn. Odtd przez blisko trzy wieki kraje te poddane byy wadzy greckojzycznej:
krlw pochodzenia macedoskiego i otaczajcych ich elit. Administracja i armia
uyway greki, zaoono liczne nowe miasta na wzr grecki i przeksztacono
dawniejsze. Osadnicy greccy je zdominowali, a dotychczasowi mieszkacy przyjli
grek (jzykami miejscowymi mwili gwnie mieszkacy wsi). Miao to przyczyny
polityczne, ale take cywilizacyjne: materialna i umysowa kultura Grekw bya
bogatsza od miejscowej.
Jak ta zmiana cywilizacyjna, to przejcie od kultury staroytnego Wschodu do
rdziemnomorskiej cywilizacji greckiej, wpyna na sytuacj mieszkacw Judei?
Najszybciej i najmocniej hellenizm oddziaa na ydw, ktrzy z niej wyemigrowali,
czyli na diaspor. Ju przedtem, zwaszcza po najedzie babiloskim w VI w. przed
Chr., wielu z nich zamieszkao w krajach ssiednich, osiedlajc si w miastach czy
suc w najemnym wojsku. Teraz bardzo szybko przyjli oni jzyk grecki za wasny,

gdy by to warunek konieczny zachowania pozycji spoecznej i funkcjonowania w

nowej cywilizacji.
Nieco inaczej wygldao to w ojczynie Izraela, na wzgrzach Judei, Samarii i
Galilei, w kraju lecym w bok od gwnych szlakw. Pozosta tam w uyciu hebrajski
jako jzyk uroczysty i oficjalny oraz pokrewny mu aramejski jako jzyk potoczny.
Greka bya znana szeroko, cho jako jzyk obcy, rwnolegy. Kultura grecka bya
jednak wpywowa, wbrew pniejszym ydowskim legendom o czystym, tradycyjnym
judaizmie przechowanym od czasw Mojesza w kraju Izraela przez uczonych w
Pimie.
Przyjcie kultury greckiej przez ydw nie ograniczao si wic do sfery
materialnej, jak budownictwo czy udzia w yciu gospodarczym, ktrego symbolem jest
masowe osadnictwo ydowskie w najwikszym wwczas miecie, Aleksandrii. Bardzo
silny by wpyw kulturalny. Literatura, take religijna, powstawaa czsto po grecku.
Hebrajskie ksigi Starego Testamentu od III w. przed Chr. przekadano na grecki
(przekad ten to tak zwana Septuaginta). Pod wzgldem politycznym Judea bya czci
wiata hellenistycznego, a przywdcy ydowscy z rodw Tobiadw, Machabeuszw i
dynastii Heroda, nie zachowywali si odmiennie ni moni z krajw ssiednich.
Inaczej byo ze sfer religii. Grecy mniemali, e rne ludy czcz te same siy
boskie, cho je inaczej nazywaj. Uwaali wic, e Zeus to rzymski Jupiter oraz syryjski
Baal. Na tej eklektycznej zasadzie prbowano z pocztku uzna jedynego Boga Jahwe
za lokaln odmian Zeusa albo Dionizosa i czci go na wzr grecki. Cz ydw
gotowa bya przyj ten sposb patrzenia na bstwo. Rwnolegle zaczli oni porzuca
przepisy Prawa kcce si z gustami greckimi i przyjmowa greckie pogldy na
moralno. Podobne tendencje wystpiy wrd ydw w hellenistycznym Egipcie.
W II w. przed Chr. wybucho jednak w Judei ydowskie powstanie Machabeuszw,
ktre zwrcio si przeciw stronnictwu asymilacyjnemu, przeciwko kolaborantom, a nie
tylko przeciw greckiej okupacji. Po tym powstaniu i poganie zaczli dostrzega
swoisto religii ydowskiej. Jego zwycistwo byo zarazem zwycistwem pewnego
modelu stosunku religii objawionej do kultury obcej. Moliwa jest odtd asymilacja
jzykowa, gospodarcza, kulturalna, ale nie religijna i moralno-obyczajowa. Ten model
utrwali si w judaizmie staroytnym a potem zosta przejty przez chrzecijastwo, z
t jedynie rnic, e chrzecijanie nie zaliczyli do sfery moralnej przepisw typu
rytualnego. Obok nie dla politeizmu stoi tak dla kultury i innych wartoci.
Takie byo to pimiennictwa ydowskiego w jzyku greckim. Pisarze ydowscy tej
epoki od Grekw przejmowali nie tylko jzyk. Najzupeniej grecki jest zwykle styl,
forma literacka i wiele tematw. Jest godne uwagi, e dwie biblijne Ksigi
Machabejskie, ktre opisuj wspomniane powstanie przeciwko greckiej wadzy, to
teksty greckie, a co wicej napisane zgodnie z reguami greckiej historiografii.

Apokryficzna 3 Ksiga Machabejska ma form greckiej noweli, a dotyczy represji

hellenistycznego krla wobec ydw w Egipcie. Analogicznie Jzef Flawiusz, historyk
ydowski z I wieku, pisa o historii swego narodu wzorujc si na historykach greckich.
Ju napisana po hebrajsku w III wieku przed Chr. biblijna Ksiga Koheleta
przedstawia los czowieka w nawizaniu do do pesymistycznego spojrzenia Grekw.
Ksiga Mdroci polemizuje z wielobstwem, ale przedstawia religi ydowsk przy
uyciu poj wzitych ze wiata greckiego, jak niemiertelno duszy czy cnoty
moralne. Wanie Ksiga Mdroci cytuje platoskie wyliczenie czterech cnt
kardynalnych (roztropno, sprawiedliwo, umiarkowanie i mstwo) std trafiy one
do chrzecijan.
Apokryficzna 4 Ksiga Machabejska opisuje mczestwo ydw, ale ich
obojtno wobec tortur tumaczy zgodnie z reguami filozofii greckiej, a zwaszcza
stoickiej jako dowd wyszoci umysu nad doznaniami zmysowymi. Fikcyjne
wyrocznie Sybilli mwi greckim heksametrem o walorach judaizmu. List Arysteasza
zachwala mdrcw ydowskich, ktrzy ucztujc z krlem Egiptu wypowiadaj opinie
oparte na greckiej filozofii ycia spoecznego, cho konsekwentnie odnosz oni etyk do
Boga. Wobec pogan utwr jest tak przychylny, e mwic o Bogu jedynym stwierdza,
e Grecy znaj go pod imieniem Zeusa (p. 16).
Najbardziej znanym pisarzem ydowsko-greckim by Filon z Aleksandrii, yjcy w
czasach Jezusa. Pisa znakomit i wyszukan grek. W swoich licznych dzieach chcia
pogodzi judaizm z umysowoci greck. Etyk i obyczaje ydw uzasadnia na
sposb grecki, wykazujc, e s one wymagajce i zgodne z filozofi, postulujc
formowanie w czowieku cnt, czyli staych postaw moralnych. Do wyjaniania Starego
Testamentu stosowa greck metod rozumienia dawnych opowieci jako
symbolicznych obrazw, alegorii z ukrytym przesaniem religijnym, filozoficznym i
moralnym.
Filon przyj filozofi platosk z jej przekonaniem, e wiat zmysowy, zmienny,
jest cieniem rzeczywistoci umysowej, wiata idei. eby j pogodzi z Bibli, gosi
cakiem fantastyczny pogld, e Platon korzysta z ksig Mojeszowych! Ta legenda
miaa potem wielkie znaczenie dla chrzecijan, ktrym uatwia przyjcie filozofii
greckiej. Podj wreszcie Filon greckie przekonanie, e w wiecie przejawia si
dziaanie boskiej myli, czyli Sowa przez due S po grecku Logosu. Wyjania to
Sowo jako pewien byt poredni midzy niedostpnym jedynym Bogiem a wiatem.
Przygotowao to utosamienie Chrystusa z boskim Sowem, ktre spotkamy w
Ewangelii w. Jana.
POCZTKI CHRZECIJASTWA

Za czasw Jezusa wadza nad greckim Wschodem naleaa ju od stulecia do

Rzymu, ale nie zmienio to wiele. Charakterystyka sytuacji po podbojach Aleksandra
Macedoskiego stosuje si rwnie do tej epoki. Chrzecijastwo powstao w onie
judaizmu ju nalecego do wiata greckiego i samo rozwino si w wiecie greckim.
Jezus jednak mwi po aramejsku, a nie po grecku. Czerpa z wiary Starego
Testamentu, a nie z greckiej filozofii moralnej. Niewiele z jego nauk ma blisze
analogie w myli greckiej. Mimo wyjtkowoci Jezusa, wskazywano jednak na pewne
zbienoci midzy jego nauk i postaw a wiatem greckim. Ju w staroytnoci znane
byo zestawianie go z Sokratesem, nauczycielem moralnoci, niesprawiedliwie
skazanym na mier, ktry jednak zyska wielki wpyw poprzez swoich uczniw. Krg
uczniw Jezusa przypomina mg grupy suchaczy wczesnych filozofw, szukajcych
u mistrzw i wiedzy, i sztuki ycia.
Trzeba te zauway, e Jezus odnosi si yczliwie do spotykanych pogan, a swoje
nauki nakaza gosi po caym wiecie. Teza, e miano bliniego (gr. plesion) odnosi
si nie tylko do rodakw, ale i do wszystkich ludzi, odbiega od typowych pogldw
ydowskich, a przypomina tez filozofw o powszechnym braterstwie midzy ludmi.
Wicej rysw greckich znajdziemy w pierwotnym Kociele i w pismach Nowego
Testamentu. Jego ksigi powstay po grecku i napisane zostay w ramach greckich
konwencji pisarskich. Ewangelie to biografie Jezusa, bliskie form innym biografiom
staroytnym. Dzieje Apostolskie naladuj antyczne dziea historyczne. Listy stosuj
schemat listw greckich z tej epoki. Stylistycznie wiele korzystaj ze wzorw mw o
tematyce moralnej, napomnie i dyskusji (diatryb).
Tre religijna Nowego Testamentu bierze jednak za punkt wyjcia Objawienie
Boe dla ydw. Stanowczo kwestionuje moralno pogan. Chrzecijanie odrzucali
religi pogask i wszelki w niej udzia, pojmujc j wrcz jako szatask (por. np. 1
Kor 10,21; 2 Kor 6,14-16, gdzie pada retoryczne pytanie, c ma wsplnego Chrystus z
Beliarem). Uznano jednak za moliwe poznanie istnienia Boga i zasad moralnych za
pomoc naturalnego rozumu. Dostpno wiary i wybawienia dla wszystkich ludzi
oznacza otwarcie na nadzieje i oczekiwania wiata grecko-rzymskiego.
Judaizm staroytny, zaznaczmy, by bardziej skonny do dziaalnoci misyjnej ni
obecny. Jednake uciliwe przepisy ydowskie zniechcay pogan do przyjmowania tej
religii. Powstaa wic kategoria tak zwanych bogobojnych, wierzcych w jedynego Boga
i w jego przykazania, ale nie przyjmujcych judaizmu formalnie. Wielu spord nich
przyjo Dobr Nowin o Jezusie; stali si w ten sposb jakby pomostem, po ktrym
chrzecijastwo przeszo do wiata greckiego.
W pewnych punktach, cho niezbyt wielu, Nowy Testament korzysta z poj
greckiej filozofii. Wemy przykady. List do Hebrajczykw korzysta z uj redniego
platonizmu, bliskich ydowskiej teologii aleksandryjskiej. Pojcie sumienia (gr.

syneidesis), pochodzce by moe od Pitagorasa, a spopularyzowane przez pny

stoicyzm, jest czsto wymieniane. Pojcie wsplnoty (gr. koinonia), moralno-duchowej
jednoci w grupie ludzi, te wydaje si by zaczerpnite tej filozofii. Listy zalet i wad,
czste w Nowym Testamencie, maj odpowiednik w popularnym pimiennictwie
filozoficznym. Jak w filozofii, za rdo niepokoju i grzechu uwaa si czsto apczywe
pragnienia (gr. epithymia). Zaplecze greckie ma uzasadnianie moralnoci przez
odwoywanie si do natury (gr. fysis). Terminy te byy jednak wwczas do utarte i
obiegowe, ich wykorzystanie nie oznacza wic wiadomego nawizywania do filozofii.
Wspomniane dotd przykady pokazuj, w jaki sposb rodzce si chrzecijastwo
czerpao z kultury greckiej. Na pewno przejmowao jej formy. Na poziomie treci
chrzecijanie mwili jednak to, co chcieli powiedzie. Jeli koncepcje czy terminy ze
wiata greckiego wspgray z ich zamierzeniem, nie wahali si ich wykorzysta, ale nie
czerpali z tego rda rzeczy nowych. Z pocztku mniej byli skonni do przyswajania
wtkw greckich ni niektrzy autorzy ydowscy (to si potem zmienio).
CHRZECIJASTWO STAROYTNE
Od II wieku po Chr. wikszo chrzecijan to ludzie pochodzenia pogaskiego,
zakorzenieni w kulturze grecko-rzymskiej jako w swoim naturalnym rodowisku. Ta
okoliczno zmusia chrzecijastwo do zadania sobie pytania o znaczenie i warto
dziedzictwa greckiego. Odpowiedzi na to pytanie byy do rozmaite. Chrzecijanie
zgodnie odrzucali politeizm, mitologi i kult cesarzy, jak te niemoralne elementy
obyczajw pogaskich porzucanie dzieci i aborcj oraz swobod pciow. Natomiast
co do wartoci greckiej kultury i filozofii powstaa wtedy rnica zda.
Przykadem postawy przychylnej jest w. Justyn, uchodzcy za pierwszego filozofa
chrzecijaskiego (okoo 150 r.). Uwaa on, e Sowo Boe (tosame z greckim
Logosem) rozsiane byo po wiecie i jego elementy obecne s w greckiej filozofii. Na jej
tle Ewangelia okazuje si najlepsz filozofi, punktem dojcia poszukiwa Grekw.
Podobnie myla w. Klemens z Aleksandrii (okoo 200 r.). Gruntownie wyksztacony,
korzysta w swoich dzieach z myli i cytatw wzitych z tradycji greckiej. Uwaa
wrcz, e dla pogan przyjmujcych chrzecijastwo filozofia grecka jest tym, czym
Stary Testament dla uznajcych Chrystusa ydw (Kobierce 6,41,4).
Postaw przeciwn zaj na przykad Syryjczyk Tacjan, ktry w polemice z
pogastwem kwestionowa wszystkie wartoci kultury greckiej. Bardzo krytycznie
odnis si te do dziedzictwa grecko-rzymskiego aciski pisarz Tertulian rodem z
Afryki Pnocnej, potpiajcy religi i moralno pogan. By to autor synnego,
wspomnianego ju tutaj zawoania: C maj wsplnego Ateny z Jerozolim,

Akademia z Kocioem? (ac. Quid ergo Athenis et Hierosolymis? quid academiae et

ecclesiae?, Preskrypcja przeciw heretykom 7,9).
Koci nie zaj w tej sprawie oficjalnego stanowiska ale caa pniejsza historia
sprzyja pierwszemu spojrzeniu, cho rzadko kiedy byo ono formuowane tak jawnie jak
u Klemensa. Kultura i filozofia grecka zostaa na wiele sposobw podjta w
chrzecijastwie. Dwaj wymienieni zwolennicy kultury greckiej uchodz za witych
dwaj jej wrogowie pod koniec ycia skcili si z Kocioem.
Elity chrzecijaskie i wadze kocielne z reguy doceniay kultur greck. Wybryki
takie, jak zamordowanie (w niejasnych okolicznociach) filozofki Hypatii, podpalanie
bibliotek czy wity byy dzieem motochu, podburzanego czasem przez mnichw.
Ten sam motoch stulecie wczeniej zwraca si przeciwko chrzecijanom... Cesarze
chrzecijascy z przyczyn politycznych zaczli dyskryminowa religi pogask, cho
miao to mae znaczenie, jako e osaba ona ju przedtem. Ponadto przedstawiciele
pogaskiej kultury greckiej te wzorowali si czasem na chrzecijastwie, a w IV-V w.
wrcz je imitowali.
Natomiast pisarstwo Ojcw Kocioa naladuje wzorce estetyczne literatury
greckiej. Z greckiej kultury literackiej bierze si szukanie w tekstach biblijnych ukrytego
sensu gbszego, wydobywanego metod alegoryczn (wzorem i poprzednikiem by tu
Filon z Aleksandrii). Korzystano z greckiej humanistyki i wiedzy spoecznej (np.
pedagogiki) oraz z rzymskiego prawa. Sztuka chrzecijaska innych wzorw ni
grecko-rzymskie nie miaa w ogle, cho z pocztku panowaa w chrzecijastwie
powcigliwo w kwestii wizerunkw w kulcie chodzio o to, by nie naladowa
wity pogaskich. Po upadku starej religii obawa ta znika. Notabene nazwy
witynia na oznaczenie kocioa dugo jeszcze unikano; po polsku upowszechnia si
ona dopiero dwadziecia lat temu.
Nawet polemizujc z poganami chrzecijanie chtnie korzystali z argumentw
wymylonych przez filozofw krytykujcych politeizm, religijno zbyt obrzdow,
wady moralne. Cytowano naturalne wyjanienia sposobu powstania wiary w mnogich
bogw, jak euhemeryzm. Chtnie nawizywano do tendencji monoteistycznych w
filozofii greckiej. Ju u Platona mamy jeden najwyszy byt, Ide Dobra, oraz jednego
stwrc, ojca wiata. Greccy teologowie, Ojcowie Kocioa, na og przyjmowali
filozoficzne koncepcje pochodzce od Platona i podobnie na Zachodzie w. Augustyn.
Chtnie te posugiwano si filozoficznymi analizami zalet moralnych, czyli cnt.
Odwoywano si do stoickiego ideau doskonaoci moralnej i cierpliwego znoszenia
przeciwnoci. Podejmowano apele o powcigliwo z ascetycznie nastawionych szk
filozoficznych. Czczono bohaterw wiary witych. Jest takie kocielne wyraenie
heroiczno cnt ot i pojcie herosa, i pojcie cnoty s greckie. Takie

postrzeganie ludzi szczeglnie bliskich Bogu ma sporo wsplnego z greckim

wartociowaniem, greckim indywidualizmem i greckim kultem postaci z przeszoci.
Nic wic dziwnego, e wielu filozofw pogaskich bardzo szanowano. Sokrates
opisany przez Platona uchodzi prawie za chrzecijanina. Cyceron pozosta klasykiem i
literatury, i myli moralnej. O stoiku Senece polemiczny Tertulian stwierdzi, e jest
czsto nasz (ac. Seneca saepe noster, O duszy 20). Pojawia si legenda, e przyj
on chrzecijastwo! Wielkim autorytetem cieszy si moralista i wychowawca Plutarch,
autor wzorcowych ywotw bohaterw greckich i rzymskich. Dostrzegano moralny i
egzystencjalny wymiar klasycznego dramatu. Podstawow lektur pozosta Homer. Jeli
Europa do niedawna wychowywaa si na tych dzieach, to dlatego, e chrzecijastwo
je docenio i przechowao.
Nurt krytyczny jednak nie zanik. Wemy za przykad wymowny tytu dziea
Teodoreta z Cyru, autora z IV w.: Leczenie chorb hellenizmu. w. Hieronim
zapytuje ironicznie, co ma wsplnego Cycero z apostoem, Arystoteles z Pawem,
Platon z Piotrem; kontekstem jest jego synny sen, w ktrym na sdzie Boym usysza
Cyceronianinem jeste, a nie chrzecijaninem (List 22, 29-30). Jednake tene w.
Hieronim, jak przedtem Tertulian, by czowiekiem znakomicie wyksztaconym i
mionikiem piknej aciny. Krytyka pewnych aspektw kultury nie oznaczaa izolacji.
Polemizujcy z herezjami chrzecijanie prawowierni dopatrywali si rda bdw
w zbyt atwym przyjmowaniu niektrych koncepcji greckich. Mieli tu zreszt sporo
racji, gdy gnostycyzm z II w. istotnie wynik ze zmieszania chrzecijastwa z
elementami religijnego wiatopogldu greckiego (bezwartociowo wiata
materialnego, zbawienie przez poznanie tajemnic, magia). Kwestionowanie kluczowych
dogmatw o Trjcy witej i o Chrystusie jako Bogu i czowieku ma za to grecki
racjonalizm, ktry za prawd uwaa to, co pasuje do schematu mylowego (mniej si
liczyo to, co wida w wiecie, albo to, co Bg objawi; greccy myliciele nie mieli na
og mentalnoci empirycznej). Hellenizacja chrzecijastwa nie przebiegaa bez
wtpliwoci i wstrzsw.
W tym wietle widzie trzeba problem wyraenia chrzecijaskich pogldw na
Boga przy pomocy greckich poj filozoficznych. Pewne ujcia filozoficzne przyj
byo atwo sposb mwienia o Bogu z uyciem naj najdoskonalszy, najlepszy itd.,
albo wyraenia akcentujce jego odmienno od wiata niezmienny, niepojty.
Trudniej byo uj wiar w Trjc wit. Nie od razu, dopiero w IV w. po Chr.,
wyraono j tak jak dzi: Bg jest jeden co do istoty, ale w trzech Osobach. Podobnie
trudno byo wyrazi wiar w Chrystusa (jedna osoba, ale dwie natury i dwie wole).
Osoba, istota, natura, wola to zasadniczo pojcia pochodzce spoza Biblii, a mianowicie
z filozofii. Trzeba jednak zaznaczy, e rozumienie tych poj, osoby i woli, zostao w

chrzecijastwie dopracowane. Chodzio raczej o ich kontynuacj i rozwj, ni o proste

zapoyczenie.
Trudno sprawio te opisanie czowieka. Biblia widzi w nim zasadniczo jedno:
czowiek zosta stworzony przez Boga, czowiek grzeszy, czowiek umiera, czowiek
ma zmartwychwsta. Podzia w czowieku ma charakter moralny: jest to wewntrzna
sprzeczno midzy dobrem a zem, midzy yciem a miertelnoci. Duchowo i
cielesno to dwa wymiary jednej egzystencji. Greckie odseparowanie duszy od ciaa,
zwaszcza w platonizmie, niezbyt harmonizuje z t koncepcj. Przyjwszy platonizm
przyjli jednak chrzecijanie dualistyczn wizj czowieka. Potem jednak nastpi
odwrt od tego zapoyczenia z myli greckiej; dzi chtniej mwimy o osobie ludzkiej
ni o duszy, cho potocznie para sw dusza-ciao nadal rozumiana jest na sposb
platoski.
Jak z tego wynika, chrzecijastwo staroytne penymi garciami czerpao z kultury
klasycznej. Nie czynio tego jednak bezkrytycznie. Brano z niej to, co wydawao si
suszne w kategoriach chrzecijaskich, a pomijano to, co ze i obce. Wiedza wiecka,
literatura i sztuka bya zwykle postrzegana jako uyteczna lub neutralna, czasami tylko
jako podejrzana.

REDNIOWIECZE I RENESANS
Podrcznikowy schemat przeciwstawia sobie te epoki, ale faktycznie cz si one
pynnie. Na Wschodzie, w cesarstwie bizantyjskim, kultura grecka kwita i bya
kontynuowana. Osabili j jednak arabscy muzumanie. Upadek Konstantynopola pod
ciosami Turkw spowodowa bezpowrotn utrat wielu zasobw dziedzictwa greckiego.
Obecne chrzecijastwo prawosawne jest tylko cieniem tamtego wiata, tym bardziej,
e na jego ksztat wpywali mnisi, czsto nieprzychylni wieckiej stronie kultury
klasycznej.
Zachd zosta przez barbarzycw zdemolowany znacznie wczeniej, pod koniec
staroytnoci. W nastpnych, ciemnych wiekach kady okruch antycznej kultury by
ceniony, cho mao j znano. W drugiej poowie redniowiecza zaczo si jednak
systematyczne odzyskiwanie dorobku staroytnoci. Szczeglne znaczenie miao
odkrycie pism Arystotelesa. Filozof ten mniej by ceniony przez staroytnych
chrzecijan, gdy zajmowa si gwnie przyrod, czowiekiem w wymiarze spoecznym
oraz zagadnieniami pojciowymi i logicznymi, a mao kwesti Boga. redniowieczni
uczeni docenili go jednak jako mistrza adu mylowego i realizmu. W oparciu o jego
filozofi w. Tomasz z Akwinu zbudowa najbardziej wpywowy system filozofii

katolickiej,

posuwajc

dalej

przyswajanie

mylowego

dorobku

Grekw

chrzecijastwie.
Renesans woski kontynuowa te zainteresowania, uwzgldniajc Platona i inn
filozofi oraz pasjonujc si literatur staroytn, ktrej znajomo bardzo si
poszerzya dziki kontaktom z upadajcym Konstantynopolem i systematycznym
poszukiwaniom tekstw. Za wzr dla sztuki uznano dziea staroytne.
W czym posuno to naprzd asymilacj kultury antycznej? Staroytno
chrzecijaska i redniowiecze bray w tradycji grecko-rzymskiej przede wszystkim to,
co bliskie chrzecijastwu lub mu przydatne. Z innych rzeczy korzystano, ale zwykle
bezrefleksyjnie. Natomiast renesans doceni w antyku nie tylko dorobek etyczny i
intelektualny, lecz take estetyczny wczajc go zreszt w kultur chrzecijask,
wyraajc wiar w nowym jzyku artystycznym. Z trzech naczelnych wartoci greckich,
dobra, prawdy i pikna dwie pierwsze byy tosame z chrzecijaskimi, ale i trzecia
zostaa w chrzecijastwie przyjta. Pikno pojto przy tym na wzr grecki, jako form
dobra w rzeczach materialnych.
Z pniejszej perspektywy uznano renesans za pocztek nowej, wieckiej kultury
humanistycznej. Jest to jednak bezpodstawne. Faktycznie renesans to okres symbiozy
chrzecijastwa z kultur, a mianowicie klasyczn, przy sprzeciwie prowincjonalnego
niemieckiego fundamentalizmu protestanckiego. Czoowi humanici byli katolikami,
nieraz duchownymi. Wczytywali si nie tylko w literatur pogask, lecz i w Bibli i
Ojcw Kocioa (dobrym przykadem jest tu Erazm z Rotterdamu). Dziea sztuki
naladujce antyk wypeniy kocioy. Kontynuacj renesansu by pobony barok.
Zacytowany bd interpretacji ma dwa rda. Po pierwsze, protestanci czsto
odnosili si do katolickiego renesansu podejrzliwie, przypisujc mu zewiecczenie i
zepsucie. Potem natomiast Owiecenie, stanowice faktyczny zaczyn laicyzacji w
Europie, podjo te opinie, z inn wszake ocen kocow: owo (rzekome)
zewiecczenie uznao za sukces, a renesans za swojego poprzednika. Dopiero wtedy
zaczto uwaa kultur staroytn za odrbne rdo cywilizacji europejskiej, ktre
mona przeciwstawi chrzecijastwu.
***
Wydaje si wic, e bilans spotkania chrzecijastwa z kultur greck wyglda
nastpujco. Na pocztku te dwa wiaty stykay si gwnie na poziomie jzyka,
przyjtej przez chrzecijan greki z jej formami literackimi. Jednake chrzecijanie
pozyskujc wiat grecki poznawali go zarazem. Wychodzcy z pozycji chrzecijaskich
odkrywali w wiecie greckim bliskie im wartoci, a wychodzcy ze wiata greckiego

10

wnosili do chrzecijastwa jego dziedzictwo. Z obu stron patrzc, byo to spotkanie, a

nie zderzenie.
Ostatecznie powiedzie mona, e chrzecijastwo z jednej strony w kulturze
greckiej znalazo pod pewnym wzgldem siebie, wydobyo z niej to, co do
chrzecijastwu bliskie. Z drugiej natomiast przetumaczyo siebie na jzyk kultury
greckiej i pod tym wzgldem si zhellenizowao. Z kolei dla wiata grecko-rzymskiego
chrzecijastwo byo historycznie biorc punktem dojcia, przepoio go. Grecja szukaa
religijnej realizacji godnej swych ambicji mylowych i artystycznych i znalaza j w
chrzecijastwie. Z jednej strony zwyciya doskonalsza religia i moralno, z drugiej
bardziej rozwinita kultura.
Chrzecijastwo dzisiejsze jest wic przesycone tradycj greck tak dalece, e
tworz dzi one waciwie jedno zjawisko. Wchono z niej bowiem wszystko, co
mogo uzna za wartociowe. Pogaskie niby teksty greckie i aciskie dlatego byy
przepisywane przez chrzecijan, e uznawali je za swoje i godne zachowania. Z drugiej
strony, gdy mylimy o wiecie grecko-rzymskim, widzimy go oczyma chrzecijaskimi.
Rzymianin podziwia podboje Cezara w Galii, a w lad za nim woski faszysta i jemu
podobni. My dostrzegamy w nich raczej zabr i ludobjstwo, osonite przez
propagand (przykadem synna piosenka Kaczmarskiego).
Jak z tego wynika, zarwno fundamentalizm chrzecijan odrzucajcych dorobek
kulturalny antyku, jak postulat wieckiej Europy odwoujcej si do samej cywilizacji
staroytnej to ideologiczne brednie, oparte na nieznajomoci bd odrzucaniu historii.
S to prby rozszarpania jednej tkaniny na wtek i osnow. W Europie moliwa jest
albo cywilizacja czca antyk i chrzecijastwo, albo negacja obydwu, odcicie od
korzeni.

11