Transformacja Ustrojowa Polski - Prace Zebrane

UNIWERSYTET SZCZECISKI
ZESZYTY NAUKOWE
NR 615
ACTA POLITICA
NR 23
SZCZECIN 2010
Rada Wydawnicza
Urszula Chciska, Inga Iwasiw, Danuta Kopyciska, Izabela Kowalska-Paszt
Piotr Niedzielski, Ewa Szuszkiewicz, Dariusz Wysocki
Edward Wodarczyk przewodniczcy Rady Wydawniczej
Aleksander Panasiuk przewodniczcy Senackiej Komisji ds. Wydawnictw
Edyta ongiewska-Wijas redaktor naczelna Wydawnictwa Naukowego
Recenzent
prof. zw. dr hab. Andrzej Chodubski
Redaktorzy naukowi
Maciej Drzonek, Janusz Mieczkowski
Redaktor Wydawnictwa
Jadwiga Hadry
Korektor
Magorzata Szczsna
Skad komputerowy
Halina Lipiec
Copyright by Uniwersytet Szczeciski, Szczecin 2010
ISSN 1640-6818
ISSN 0867-0617
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO

Wydanie I. Ark. wyd. 12,0. Ark. druk. 14,1. Format B5. Nakad 40 egz.
SPIS TRECI
ARTYKUY
Artur Staszczyk System bezpieczestwa europejskiego
w okresie zimnej wojny ..................................................................
Zdzisaw Matusewicz Transformacja ustrojowa Polski.

Pastwo dobre czy pastwo ze? ......................................................
29
Tom Bubk Relationship between Religion,

Politics and Society in Eastern Europe after 1989
as exemplified by the Czech Republic and Poland ..........................
43
Dietrich Scholze Die Gleichberechtigung der Sorben in Sachsen.

Ein Grundwert in der politischen Praxis ..........................................
59
Magorzata Mieczkowska Etniczno a regionalizm.

Szkic o zaoeniach programowych Ruchu Autonomii lska
i uyckiej Partii Ludowej ...............................................................
71
Joanna Jonczek Prawda czy tylko prawdopodobno

o roli debaty publicznej w ksztatowaniu opinii i pogldw ........
87
Jerzy Pawliszcze Czy wadza ekspercka jest wadz? ........................
105
Marlena Borowicz Przejawy negatywnych dziaa wyborczych

wobec kandydatw na urzd Prezydenta RP
przypadek ofensywy na ycie osobiste polityka ...........................
125
Iwona Karwowska Wielokulturowe dziedzictwo Pomorza

w polityce wystawienniczej Muzeum Narodowego w Szczecinie ...
139
Marek Czerwiski Przemiany wizji miasta Szczecin .........................
151
Piotr Chrobak, Olga liwowska Szczecin po przystpieniu Polski

do Unii Europejskiej w latach 20042008 .......................................
173
Maciej Drzonek Szczecin po Jurczyku

uwagi o lokalnej scenie politycznej ..............................................
189
Fuad Jomma Praca kobiet i mczyzn

w ujciu religii muzumaskiej ........................................................
209
WYWIADY
Grzegorz Fedorowski Kurdyjska diaspora
wywiad z Alji Maowem ................................................................
217
ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
ARTYKUY
ARTUR STASZCZYK
SYSTEM BEZPIECZESTWA EUROPEJSKIEGO

W OKRESIE ZIMNEJ WOJNY
1. Bezpieczestwo. Aspekty teoretyczne pojcia

Merytoryczne uchwycenie istoty terminu bezpieczestwo nie naley do
najatwiejszych ze wzgldu na wielo definicji i rnych sposobw jego interpretacji. Bezpieczestwo moemy traktowa jako okrelon warto, ktra jest
czci zbioru wartoci cenionych zarwno przez indywidualnego czowieka,
jak i przez nard oraz szeroko rozumian spoeczno midzynarodow. Dlatego pojcie to moemy definiowa w trzech wymiarach: 1) oglnym, mogcym
by odnoszonym do jednostki ludzkiej; 2) narodowym; 3) midzynarodowym1.
Na poziomie oglnym bezpieczestwo utosamiane jest z brakiem zagroe i poczuciem pewnoci. Na gruncie nauki o stosunkach midzynarodowych
pojcie bezpieczestwa dotyczy procesu zaspokajania potrzeb i interesw
uczestnikw stosunkw midzynarodowych. Proces ten realizuje si w rodowisku midzynarodowym, a jego konsekwencje dotycz nie tylko zainteresowanych pastw, ale i caego systemu midzynarodowego. Z tego powodu do celw
analitycznych wyodrbnia si bezpieczestwo narodowe i bezpieczestwo midzynarodowe2.
1
2
J. Staczyk: Bezpieczestwo zakres definicji, Acta Politica 1997, nr 10, s. 29.
R. Ziba: Pojcie i istota bezpieczestwa pastwa w stosunkach midzynarodowych, Sprawy Midzynarodowe 1989, nr 10, s. 52.
Artur Staszczyk
Bezpieczestwo narodowe jest terminem utosamianym z bezpieczestwem pastwa i oznacza poczucie pewnoci pastwa w rodowisku midzynarodowym, brak jego zagroenia oraz ochron przed nim3.
Podstawowymi wartociami chronionymi przed zagroeniami zewntrznymi s: integralno terytorialna i niezaleno polityczna, a w skrajnych wypadkach rwnie przetrwanie narodu i pastwa. Gwarancj tak rozumianego
bezpieczestwa stanowiy: posiadana przez pastwo sia zbrojna oraz zawarowana porozumieniami midzynarodowymi moliwo otrzymania pomocy ze
strony innych pastw. Jest to podejcie tradycyjne, zakadajce e sia militarna
i oddziaywania polityczno-dyplomatyczne s gwnymi rodkami zapewniania
bezpieczestwa pastwa w stosunkach midzynarodowych4. Taki sposb rozumienia bezpieczestwa charakterystyczny by dla okresu zimnej wojny. Natomiast wedug Adama Daniela Rotfelda wspczesne rozumienie bezpieczestwa, obok aspektw wojskowych i politycznych5, kadzie silny nacisk na czynniki gospodarcze, technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityk w zakresie
ekologii, demografii, spraw spoecznych i humanitarnych, a take na zachowanie narodowej tosamoci i zapewnienie waciwego udziau w rozwoju cywilizacyjnym wiata. Ponadto w terminie tym mieci si rwnie poszanowanie
podstawowych praw i swobd obywatelskich6.
Bezpieczestwo midzynarodowe Rotfeld definiuje jako stan i proces,
w ktrym zarwno poszczeglne pastwa jak i spoeczno midzynarodowa
jako cao mog swobodnie urzeczywistni wytyczone przez siebie cele rozwoju bez zewntrznego zagroenia natury wojskowej, politycznej lub gospodarczej7.
3
R. Ziba: Bezpieczestwo narodowe, w: Leksykon pokoju, Warszawa 1987, s. 29.
R. Ziba: Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego, Warszawa 1999, s. 34.
Bezpieczestwo militarne (wojskowe) jest terminem dotyczcym obrony terytorium pastwa przed zewntrzn agresj i wie si z takimi kategoriami, jak potencjay obronne i ofensywne poszczeglnych pastw oraz ze sposobami postrzegania innych pastw bdcych podmiotami stosunkw midzynarodowych. Zagroenia militarne spowodowane s nadmiernymi zbrojeniami, brakiem rwnowagi si zbrojnych i ich zbyt du koncentracj, nieprzewidywalnoci
i niejasnoci intencji innych pastw, nieprzestrzeganiem zobowiza z dziedziny kontroli zbroje i proliferacj broni masowego raenia. Bezpieczestwo polityczne dotyczy natomiast wewntrznej stabilnoci pastw i rzdw, a take ideologii, ktre daj im legitymizacj. Zob. J. Czaputowicz: Bezpieczestwo midzynarodowe, w: Bezpieczestwo europejskie, koncepcje, instytucje, implikacje dla Polski, red. J. Czaputowicz, Warszawa 1997, s. 30.
6
A.D. Rotfeld: Europejski system bezpieczestwa in status nascendi, Warszawa 1990, s. 9.
Ibidem, s. 30.
System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny
Bezpieczestwo midzynarodowe nie jest prost sum bezpieczestwa narodowego wszystkich lub znacznej czci czonkw spoecznoci midzynarodowej. Oznacza ono ukad stosunkw midzynarodowych zapewniajcych
wsplne bezpieczestwo pastw tworzcych system midzynarodowy8. Bezpieczestwo midzynarodowe jest pojciem zbiorczym, na ktre skadaj si rodki i instytucje bezpieczestwa wojskowego (rodki kontroli zbroje, rozbrojenia, budowy zaufania, samoobrony), politycznego (rodki pokojowego rozstrzygania sporw, pokojowego wspistnienia, ukady regionalne, sankcje),
ekonomicznego (rodki i instytucje nowego midzynarodowego adu ekonomicznego, eliminacja barier, wzmocnienie wymiany handlowej, budowa zaufania ekonomicznego, walka z protekcjonizmem), kulturalno-cywilizacyjnego
(rodki i instytucje rozwijania tosamoci narodowej, dziedzictwa kulturowego,
koncepcji wsplnego dziedzictwa ludzkoci, praw czowieka, budowy pokojowej wiadomoci itd.)9.
Bezpieczestwo narodowe i bezpieczestwo midzynarodowe mog by
osigane rnymi sposobami. Sposoby organizowania bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych nosz rne nazwy: model, metoda, system, koncepcja. Przyjmuje si, e s to zespoy metod, rodkw i zasad sucych zapewnieniu bezpieczestwa10.
Wedug Janusza Gilasa historycznie uksztatoway si dwa dominujce
modele bezpieczestwa midzynarodowego: subordynacyjny oraz koordynacyjny. Istot pierwszego jest zdecydowana dominacja jednego pastwa (mocarstwa) zdolnego do zapewnienia bezpieczestwa i wolnoci od zagroe zewntrznych pastwom znajdujcym si w zasigu jego oddziaywania. Natomiast model koordynacyjny (kooperatywny) zakada wzajemne rwnowaenie
si potencjaw militarnych oraz sprzecznych si i interesw11.
8
W. Malendowski: Bezpieczestwo, w: Leksykon wspczesnych midzynarodowych stosunkw politycznych, red. Cz. Mojsiewicz, Wrocaw 1997, s. 45.
9
Z. Berent: Pokj midzynarodowy i bezpieczestwo prba definicji, Sprawy Midzynarodowe 1988, nr 6, s. 116.
10
R. Vukadinovi: Midzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1980. Zob. te T. Jasudowicz: Regionalne systemy bezpieczestwa, w: Regionalizm w stosunkach midzynarodowych,
red. J. Gilas, Warszawa 1978, s. 153.
11
J. Staczyk: Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, Warszawa 1996, s. 7071. Zob. te

J. Gilas: Bezpieczestwo europejskie a zagadnienia modeli bezpieczestwa europejskiego, Toru
1978, s. 3.
Artur Staszczyk
W ramach bezpieczestwa koordynacyjnego Zbigniew Berent wyodrbnia

modele: rwnowagi si, odstraszania, bezpieczestwa zbiorowego, rzdu wiatowego, KBWE. Wyrnia on take model bezpieczestwa jednostronnego
(unilateralnego), w ramach ktrego wyodrbnia model izolacjonizmu, neutralnoci, niezaangaowania, a take model bezpieczestwa subordynacyjnego
(supremacja mocarstw)12. W raporcie przygotowanym dla sekretarza generalnego ONZ, a opracowanym w 1985 roku przez grup ekspertw, zaprezentowano
nastpujce koncepcje (modele) bezpieczestwa: rwnowagi si, odstraszania,
rwnego bezpieczestwa, bezpieczestwa zbiorowego, wsplnego bezpieczestwa, neutralnoci, niezaangaowania, pokojowego wspistnienia13.
Zdaniem autora w literaturze przedmiotu najczciej eksponowane s dwie
podstawowe koncepcje bezpieczestwa: 1) koncepcja rwnowagi si i 2) koncepcja bezpieczestwa zbiorowego.
1) Koncepcja rwnowagi si stanowi kategori o wieloci znacze, stosowan do okrelania koncepcji, doktryn, zasad, sytuacji lub systemw bezpieczestwa w dugim okresie historii. Wrd wielu jej wariantw wystpowa
koncert mocarstw system bipolarny i charakterystyczny dla ery atomowej
system rwnowagi strachu. Rwnowaga si charakteryzuje tak koncepcj
bezpieczestwa, ktra ma przeciwstawi si supremacji jednego orodka siy
midzynarodowej. Zakada ona, e poszczeglne pastwa tworzce ten ukad
winny znajdowa si w stanie rwnowagi14. Istot tej koncepcji jest zapewnienie bezpieczestwa nie tylko i nie tyle rozmiarami wasnej potgi, co w kontekcie szerszego ukadu si, ktry winien zapobiec hegemonii czy niebezpiecznej przewadze jakiegokolwiek uczestnika (jednostronnego lub grupowego) stosunkw midzynarodowych15. Jako system stosunkw midzynarodowych
metoda ta opiera si przede wszystkim na mocarstwach16.
12
Z. Berent: Modele bezpieczestwa midzynarodowego, Sprawy Midzynarodowe 1987,

nr 3, s. 53.
13
M. Grela: Koncepcje bezpieczestwa raport Sekretarza Generalnego ONZ, Sprawy Midzynarodowe 1986, nr 78, s. 1.
14
K. astawski: Pojcie i gwne wyznaczniki bezpieczestwa narodowego, w: Wspczesne

bezpieczestwo, red. W. Fehler, Toru 2002, s. 19.
15
16
J. Stefanowicz: Bezpieczestwo wspczesnych pastw, Warszawa 1984, s. 113114.
Zob. szerzej: S. Biele: Midzynarodowy ad polityczny jako funkcja rwnowagi si w stosunkach Wschd Zachd, Sprawy Midzynarodowe 1987, nr 4, s. 24; J. Stefanowicz: Rwnowaga si jako system stosunkw midzynarodowych, Sprawy Midzynarodowe 1982, nr 10,
s. 3132; idem: ad midzynarodowy. Dowiadczenie i przyszo, Warszawa 1996, s. 9296.
Wzrost potencjaw militarnych, a szczeglnie rozbudowa zbroje nuklearnych po drugiej wojnie wiatowej stworzyy specyficzn form rwnowagi si
rwnowag strachu i odpowiadajc jej doktryn odstraszania. Okrelana
jest ona jako stan, w ktrym pastwa obawiaj si siebie nawzajem do tego
stopnia, i kade z nich obawia si podj ryzyko akcji, ktra spotkaaby si
z analogiczn ripost z drugiej strony17. Odstraszanie za jest zdaniem Henryego Kissingera iloczynem trzech czynnikw: odpowiedniej siy militarnej,
gotowoci jej uycia i wiadomoci przeciwnika o posiadaniu przez jego adwersarza wymienionych czynnikw18. O ile klasyczna rwnowaga si wymaga
rwnoci si militarnych, o tyle stosunki wzajemnego odstraszania wymagaj od
kadego z mocarstw jedynie wystarczajcej, strategicznej siy uderzeniowej dla
odstraszania ataku atomowego19. Przy tym wszelkie dziaania zmierzajce do
zwikszenia poczucia bezpieczestwa jednej strony w ramach doktryny odstraszania nieuchronnie prowadz do zmniejszania bezpieczestwa drugiej
strony, co uruchamia jej kontrposunicia i przywraca zakcon rwnowag, ale
na wyszym poziomie zbroje20.
Cechujce rwnowag si (rwnowag strachu) subiektywizm postrzegania sytuacji i jej nietrwao zawieraj istotne zagroenia dla pokoju i bezpieczestwa: militaryzacja stosunkw midzynarodowych, utrzymywanie napi,
wzrost strachu i brak wzajemnego zaufania oraz ryzyko wojny. Pomimo tego
system ten pozostaje zasadniczy spord klasycznie wyodrbnionych modeli
bezpieczestwa, stanowic alternatyw zarwno dla modelu supremacji mocarstw, jak i koncepcji bezpieczestwa zbiorowego21.
2) Koncepcja bezpieczestwa zbiorowego zakada wspprac pastw na
zasadach solidarnoci i wzajemnoci, majc na celu utrzymanie pokoju, zapobieganie i usuwanie zagroenia, a w razie potrzeby likwidowania agresji. Podstaw tak rozumianego bezpieczestwa zbiorowego stanowi trzy zasady: 1. Zakaz agresji w stosunkach midzy pastwami. 2. Regulowanie sporw midzy17
K. astawski: Alternatywne koncepcje bezpieczestwa, w: Leksykon pokoju, s. 21; S. Biele: Rwnowaga si, w: ibidem, s. 184. Por. R. Bierzanek: Zasada rwnowagi si we wspczesnym wiecie, Sprawy Midzynarodowe 1985, nr 2, s. 63.
18
M. Dobrosielski: Rewolucja rozumu. Sprawy wiata i Polski, Warszawa 1988, s. 48.
19
S. Biele: Rwnowaga si..., s. 184. Zob. szerzej: J. Ciechaski: Rwnowaga si a odstraszanie, Stosunki Midzynarodowe 1991, t. 14, s. 2947.
20
A.D. Rotfeld: Bezpieczestwo Polski a bezpieczestwo Europy, w: Midzynarodowe czynniki bezpieczestwa Polski, Warszawa 1986, s. 23.
21
J. Staczyk: Wspczesne pojmowanie..., s. 7374.
10
Artur Staszczyk
narodowych rodkami pokojowymi. 3. Stosowanie rodkw zbiorowych wobec

agresora22. Ich uzupenieniem s podstawowe zasady prawa midzynarodowego, takie jak zasada suwerennej rwnoci wszystkich pastw, zasada integralnoci terytorialnej, niemieszanie si w sprawy wewntrzne pastw23.
System bezpieczestwa zbiorowego opiera si wic nie tyle na walce, sojuszach i zbrojeniach, co na umowach i rozwijaniu wsppracy. Wyraany on
jest przez system ONZ zobowizujcy pastwa do utrzymywania pokoju i przeciwstawiania si kademu aktowi agresji24. Jednake warunkiem jego skutecznoci jest moliwie powszechne uczestnictwo w nim pastw. Nie oznacza to
jednak, e moe istnie tylko uniwersalny system bezpieczestwa zbiorowego.
Moliwe i podane jest tworzenie systemw regionalnych25, zakadajcych
w miar pene uczestnictwo w nich pastw danego regionu26.
Wychodzc naprzeciw pogldom, e pastwa oprcz interesw powszechnych posiadaj take interesy regionalne, Karta Narodw Zjednoczonych w artykule 52 nie wyklucza istnienia ukadw i organizacji regionalnych w zakresie
spraw dotyczcych utrzymania midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa,
a nadajcych si do akcji regionalnej, pod warunkiem, e takie ukady, organizacje i ich dziaalno s zgodne z celami i zasadami Organizacji Narodw
Zjednoczonych27. W przypadku Europy charakter organizacji regionalnej ma
Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, powstaa w wyniku ewo-
22
Cyt. za: W. Malendowski: Europejskie bezpieczestwo zbiorowe w polskiej polityce zagranicznej, Pozna 1983, s. 12.
23
T. Jasudowicz: Bezpieczestwo zbiorowe, w: Encyklopedia prawa midzynarodowego i stosunkw midzynarodowych, Warszawa 1976, s. 36.
24
Z. Cesarz, E. Stadtmller: Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw 1998,
s. 51.
25
W okresie zimnej wojny wzroso znaczenie regionalnych mechanizmw bezpieczestwa,
ktre stay si wygodnym instrumentem zaatwiania sporw i opanowywania konfliktw, bez
potrzeby wnoszenia ich na forum podzielonej Rady Bezpieczestwa ONZ. Rwnie dla wielkich
mocarstw organizacje regionalne stay si rodkiem zamykania sporw w krgu pastw zaprzyjanionych i izolowania ich od wpyww przeciwnikw politycznych. Zob. I. Popiuk-Rysiska:
Regionalizm a system bezpieczestwa zbiorowego Narodw Zjednoczonych po zimnej wojnie,
Sprawy Midzynarodowe 2003, nr 1, s. 92.
26
27
R. Ziba: Bezpieczestwo zbiorowe, w: Leksykon pokoju..., s. 31.
Prawo midzynarodowe publiczne. Wybr dokumentw, oprac. A. Przyborowska-Klimczak,

Lublin 1995, s. 22.
11
lucji procesu Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie28. Odrbn

grup organizacji regionalnych stanowi sojusze polityczno-militarne29, opierajce si na tradycyjnych teoriach bezpieczestwa, upatrujce zagroenia ze
strony innych pastw i odwoujce si do postanowie artykuu 51 Karty Narodw Zjednoczonych, przewidujcego prawo do samoobrony30. Do tego typu
organizacji nale: NATO, Unia Zachodnioeuropejska, Ukad Warszawski.
Powstay one w okresie zimnej wojny i byy traktowane jako narzdzie midzysystemowej rywalizacji. Spord tych organizacji Ukad Warszawski uleg rozwizaniu wskutek upadku systemu realnego socjalizmu, natomiast NATO
i Unia Zachodnioeuropejska przetrway prb czasu i funkcjonuj do dzisiaj,
poszukujc nowej tosamoci31.
2. Zimnowojenny paradygmat bezpieczestwa europejskiego
Europa bya w okresie zimnej wojny regionem, gdzie sprawom bezpieczestwa, zwaszcza silnie oddziaujcym na caoksztat stosunkw midzy
pastwami, nadano rang kluczowego problemu wsppracy w skali kontynentalnej. Wynikao to z uksztatowania si w Europie po 1945 roku adu opartego
na porozumieniach jatasko-poczdamskich, w wyniku ktrych ustanowiony
porzdek odzwierciedla bipolarny w kompozycji i antagonistyczny w treci
ukad si wiatowych, ktry charakteryzowa si zagroeniem radzieckim, podziaem Europy na przeciwstawne bloki polityczno-militarne, amerykaskim
parasolem rozcignitym nad sojusznikami w Europie oraz obecnoci na skal
28
Zmiana nazwy nastpia 1 stycznia 1995 r. na podstawie decyzji podjtej podczas spotkania
szefw pastw i rzdw pastw KBWE w Budapeszcie w dniu 6 grudnia 1994 r. Zob. Dokumenty
Europejskie, t. 2, oprac. A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydo-Tefelska, Lublin 1999, s. 15.
29
Naley podkreli, e w okresie zimnej wojny sojuszw polityczno-wojskowych, takich jak
NATO czy Ukad Warszawski, nie okrelano mianem organizacji regionalnych. Wynikao to
z faktu, e kady z tych ukadw by zwrcony przeciw potencjalnej agresji jednego z piciu
staych czonkw Rady Bezpieczestwa. Natomiast artyku 53 Karty NZ podkrela, e uycie
siy przez regionalne porozumienie w adnym wypadku nie moe si dokona bez przyzwolenia
Rady Bezpieczestwa. Por. E. Haliak: Stosunki midzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku,
Warszawa 1999, s. 33.
30
31
Ibidem, s. 33.
E. Haliak: Regionalizm w stosunkach midzynarodowych, w: Stosunki midzynarodowe,

geneza, struktura, funkcjonowanie, red. E. Haliak, R. Kuniar, Warszawa 1994, s. 170.
12
Artur Staszczyk
masow broni jdrowej, stanowicej zasadniczy element rwnowagi i wzajemnego odstraszania32.

Bipolarny system przenika wszystkie sfery ycia midzynarodowego, takie jak stosunki polityczne, wojskowe, spoeczne, gospodarcze i ideologiczne.
Na spjno obu ugrupowa w rwnej mierze wpyway wartoci ideologiczne
i podobne formy sprawowania wadzy, co motywy geopolityczne i potrzeba
zapewnienia bezpieczestwa. Linia oddzielajca dwa pastwa niemieckie oznaczaa nie tylko podzia Europy na to, co umownie okrelono jako Wschd i Zachd33 na dwie strefy podporzdkowane interesom bezpieczestwa dwch
mocarstw wiatowych, lecz take na dwa wiaty, w ktrych obowizyway odmienne kryteria wartoci. Dotyczyy one zarwno polityki, spraw spoecznych
i systemw gospodarczych, jak i etyki, a nawet estetyki34.
Mimo wystpujcych w historii podziaw35 Europa a do drugiej wojny
wiatowej zachowywaa znaczc jednorodno wiatopogldow, polityczn
i ekonomiczn: Europa monarchii do przeomu XIX i XX wieku (wyjwszy
czas rewolucji francuskiej), a potem demokracji parlamentarnej (z wyjtkiem lat
faszyzmu), Europa gospodarki niewolniczej, a nastpnie feudalizmu i kolejnych
studiw rozwojowych kapitalizmu36. U rde tej jednorodnoci leaa take
wiadomo wsplnego pnia kulturowego opartego na greckiej kulturze, rzymskim prawie i chrzecijaskiej religii37. Elementy te, skadajce si na wsplne
32
W. Multan: Wizje bezpieczestwa..., s. 25.
33
Pojcie Zachd w okresie zimnej wojny nie ograniczao si tylko do Europy Zachodniej,
ale obejmowao rwnie Ameryk Pnocn i pastwa Pacyfiku (Japonia, Australia, Nowa Zelandia). Na najwyszym poziomie piramidy wyznaczajcej struktur nieformaln systemu zachodniego znajdoway si Stany Zjednoczone. Nastpny poziom zajmoway Francja, Wielka
Brytania, RFN i Japonia. Nieco niej byy Wochy, Kanada i Australia. Kolejny stopie stanowiy pastwa rednie, takie jak Holandia, Hiszpania czy Austria. Na najniszym szczeblu znajdoway si pastwa mae, np. Islandia, Luksemburg. Zob. R. Kuniar: System zachodni w stosunkach midzynarodowych, Sprawy Midzynarodowe 1986, nr 4, s. 6465.
34
A.D. Rotfeld: Zmiany w systemie bezpieczestwa europejskiego, Sprawy Midzynarodowe 1990, nr 78, s. 7.
35
Najtrwalsz z granic wyznaczajcych podziay w Europie jest linia demarkacyjna oddzielajca chrzecijastwo aciskie (Zachd) od prawosawnego (Wschd). Granica ta ma znaczenie
nie tylko religijne, rozgranicza take dwie przestrzenie, ktre miay odmienn histori. Zob.
szerzej: N. Davies: Europa, Krakw 2001, s. 3159; K. Pomian: Europa i jej narody, Warszawa
1992, s. 117123.
36
37
M. Dobroczyski, J. Stefanowicz: Tosamo Europy, Warszawa 1997, s. 9495.
M. Stolarczyk: Jedno Europy jako element nowego (postulowanego) adu europejskiego,

Przegld Zachodni 1994, nr 2, s. 28. Por. J. Stefanowicz: Europa powojenna, Warszawa 1980,
s. 425.
13
europejskie dziedzictwo, oywiay przez wieki wizy jednoczce Europ. Wizy te zostay przerwane w okresie zimnej wojny, kiedy Europa zostaa zredukowana do pojcia czysto geograficznego, gdy elazna kurtyna przecia na
wskro wszystkie dziedziny jej zbiorowego bytu, z duchowym wycznie.
Proces odprenia spowodowa czciowy powrt do idei Europy jako
pewnej struktury majcej wewntrzne powizania, przepywy i wsplne interesy, czego wyrazem staa si Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie38. Jednake nawet w Akcie Kocowym KBWE widoczne byo, e historyczn jednorodno zastpi dualizm we wszystkich wymienionych dziedzinach: wiatopogldowej (chrzecijastwo i marksizm), politycznej (ustroje demokracji zachodniej i socjalizmu realnego), spoeczno-gospodarczej (kapitalizm
i socjalizm), humanitarnej (odmienne pojmowanie praw czowieka, swobd
obywatelskich). Sens jednoci uleg redukcji do pojcia pokojowego wspistnienia i wsppracy (w ograniczonym stopniu) narodw Europy39.
Podzia Europy w okresie zimnej wojny na demokratyczny Zachd i komunistyczny Wschd rzutowa zasadniczo na sposb organizowania bezpieczestwa na kontynencie. Bezpieczestwo europejskie moemy definiowa jako
ukad stosunkw midzynarodowych, gwarantujcych pokojow egzystencj
i wspprac pastw europejskich. Termin ten oznacza rwnie postulowany,
ale niezrealizowany w okresie zimnej wojny regionalny system bezpieczestwa
zbiorowego w Europie. Uywa si go te dla okrelenia procesu zaspokajania
wsplnych potrzeb w zakresie bezpieczestwa narodw Europy40.
38
Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie odbywaa si w latach 19731975,
a jej Akt Kocowy podpisano w Helsinkach 1 sierpnia 1975 r. Wrd pastw-sygnatariuszy
KBWE byy 33 kraje europejskie (wszystkie z wyjtkiem Albanii) oraz Kanada i USA. Wynikiem toczonych negocjacji nie by traktat, lecz deklaracja intencji: uznanie suwerennoci wszystkich uczestniczcych pastw, powstrzymanie si od uycia lub groby uycia siy we wzajemnych stosunkach, uznanie nienaruszalnoci granic, regulowanie sporw na drodze pokojowej,
niemieszanie si do spraw wewntrznych, poszanowanie praw czowieka, rwnouprawnienie
i prawo samostanowienia narodw, wsppraca w dziedzinach gospodarki, techniki i ochrony
rodowiska. Postanowiono odbywa w przyszoci konferencje w sprawie budowy rodkw
zaufania, a take spotkania sprawdzajce realizacj postanowie helsiskich. Zob. J. Krasuski:
Historia polityczna Europy Zachodniej 19452002, Pozna 2003, s. 279280. Por. szerzej: Akt
Kocowy Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Sprawy Midzynarodowe
1975, nr 10, s. 107158.
39
J. Stefanowicz: Wyzwania integracyjne wspczesnej Europy, Sprawy Midzynarodowe

1990, nr 9, s. 19.
40
R. Ziba: Bezpieczestwo europejskie, w: Leksykon pokoju..., s. 27.
14
Artur Staszczyk
Z punktu widzenia bezpieczestwa Europa stanowia obszar przekraczajcy jej ramy geograficzne. Bezpieczestwo europejskie byo funkcj wczesnego
adu dwubiegunowego, co oznaczao, e dwa supermocarstwa ZSRR i USA
naleay do europejskiego obszaru bezpieczestwa, gdy system jataski bdcy archetypem stosunkw WschdZachd koncentrowa si na tym wanie
obszarze41. Europa stanowia wic podsystem stosunkw WschdZachd, ktre determinoway w duej mierze jej porzdek polityczno-terytorialny, powodujc jego wzgldn stabilizacj42.
Bezpieczestwo europejskie, bdc funkcj relacji midzy ZSRR i USA,
powizanymi ze swymi sojusznikami, opierao si na systemie rwnowagi si,
kwalifikowanym jako rwnowaga strachu, rwnowaga odstraszania nuklearnego43. Ksztatowao si ono w wszych ramach dwch ugrupowa polityczno-wojskowych, wspartych systemem ukadw dwustronnych midzy ich
czonkami, co uniemoliwio powstanie oglnoeuropejskiego systemu bezpieczestwa zbiorowego44. Skutkowao to uksztatowaniem si dwch odrbnych,
blokowych systemw bezpieczestwa zbiorowego, akceptujcych ochron
przeciwstawnych katalogw wartoci podstawowych45.
Powstae wwczas mechanizmy bezpieczestwa zapewniay negatywny
pokj oparty na wycigu zbroje i realizowanej strategii wzajemnego odstraszania. Take bezpieczestwo definiowano w kategoriach negatywnych, czyli
braku zagroe, a nie w kategoriach pozytywnych, promujcych podane sytuacje. Wizao si to z tym, e podstawowe znaczenie przypisywano zagroeniom
militarnym ze strony innych pastw i efektywnej obronie przed nimi. Std bezpieczestwo i obrona byy niemale synonimami46.
Model bezpieczestwa charakterystyczny dla zimnowojennej Europy, mimo wielu wad (dominacja supermocarstw, ograniczenie suwerennoci pastw
41
J. Stefanowicz: Bezpieczestwo wspczesnych..., s. 143.
42
J. Staczyk: Przeobraenia midzynarodowego ukadu si w Europie na przeomie lat

osiemdziesitych i dziewidziesitych, Warszawa 1999, s. 69.
43
J. Symonides: System rwnowagi si a bezpieczestwo Europy, Sprawy Midzynarodowe
1982, nr 7, s. 15. Zob. szerzej: J. Stefanowicz: Bezpieczestwo w Europie lat dziewidziesitych,
Sprawy Midzynarodowe 1991, nr 5, s. 78.
44
T. Jasudowicz: Bezpieczestwo europejskie, w: Encyklopedia prawa..., s. 35.
45
J. Kukuka: Bezpieczestwo a wsppraca europejska: wspzaleno i sprzecznoci interesw, Sprawy Midzynarodowe 1982, nr 7, s. 37.
46
M. Pietra: Pozimnowojenny paradygmat bezpieczestwa, Sprawy Midzynarodowe
1997, nr 2, s. 3031.
15
rednich i maych, wycig zbroje zwaszcza w dziedzinie broni nuklearnej),

gwarantowa przez ponad 40 lat pewn stabilizacj tego regionu. Europa, ktra
bya rdem dwch wielkich wojen wiatowych, przez cay okres powojenny
mimo kolosalnych sprzecznoci WschdZachd unikna konfliktu globalnego. Istnienie pata atomowego powodowao, i ryzyko dokonania jakichkolwiek
istotniejszych zmian w polityczno-terytorialnym status quo byo zbyt due, by
w ogle mogo by rozpatrywane w kategoriach real politik. Na okrelenie istniejcej wwczas sytuacji czsto uywano trafnej frazy Raymonda Arona: Pokj niemoliwy, wojna nieprawdopodobna47.
Z drugiej strony brak wojny w podzielonej Europie nie oznacza wyeliminowania zagroe dla bezpieczestwa midzynarodowego. Realizowana wwczas strategia odstraszania i polityka wycigu zbroje48 potgoway grob wojny jdrowej, a wic katastrofy caej ludzkoci. Powodowao to, e funkcjonujcy w okresie zimnej wojny system dwubiegunowej rwnowagi si nie by optymalny w zapewnianiu bezpieczestwa wiatu w tym i Europie49.
3. Powstanie dwublokowego systemu bezpieczestwa w Europie
Zaamanie si u schyku 1947 roku mechanizmu wsppracy wielkich mocarstw w ramach powoanej do ycia w Poczdamie Rady Ministrw Spraw Zagranicznych przesdzio nie tylko o podziale Niemiec, ale take zapocztkowao
proces budowy dwublokowych struktur bezpieczestwa w Europie, symbolizujcych jej polityczny, ideologiczny, ekonomiczny i militarny podzia. Obszar
Niemiec sta si najwaniejszym na starym kontynencie polem rywalizacji midzyblokowej, poniewa linia oddzielajca dwa antagonistyczne ugrupowania
militarno-ideologiczne przebiegaa wanie na ich terytorium. W 1948 roku
47
Cyt. za: W. Multan: Wizje bezpieczestwa..., s. 25.
48
Nie wolno przeoczy faktu, e system odstraszania zawiera szereg destabilizujcych czynnikw i mechanizmw, z ktrych irracjonalne groenie zniszczeniem przeciwnika, tworzce
klimat ostatecznej zagady oraz nagromadzenia potwornych iloci rodkw destrukcji naleay do
najwaniejszych. Zob. szerzej: D.S. Lutz: Koncepcja systemu zbiorowego bezpieczestwa Europy, Sprawy Midzynarodowe 1990, nr 78, s. 2223. Rokowania w sprawie redukcji zbroje
i budowy rodkw zaufania stay si gwn paszczyzn dialogu w podzielonym wiecie. Zob.
szerzej: A.D. Rotfeld: Zarys nowych struktur bezpieczestwa w Europie, Sprawy Midzynarodowe 1990, nr 11, s. 52.
49
Por. K. astawski: Rwnowaga militarna w ksztatowaniu midzynarodowego adu pokojowego, Stosunki Midzynarodowe, t. 8, s. 3941.
16
Artur Staszczyk
stao si oczywiste, e powstanie pastwo zachodnioniemieckie i e bdzie ono

zintegrowane z blokiem pastw zachodnich pod przywdztwem Stanw Zjednoczonych. Proces ten determinowa w znacznym stopniu tworzenie w tym
samym czasie dwublokowych struktur bezpieczestwa w Europie. Za pocztek
tworzenia si zachodniego systemu obronnego powszechnie uznaje si zawarcie
w Dunkierce 4 marca 1947 roku Przymierza Francusko-Brytyjskiego. Celem
tego ukadu byo udzielenie sobie wzajemnej pomocy w celu unieszkodliwienia wszelkich nowych prb agresywnej polityki niemieckiej i niedopuszczenie
do sytuacji, w ktrej Niemcy ponownie stayby si niebezpieczestwem dla
pokoju. Traktat postanawia, e w przypadku gdyby jedna z Wysokich Umawiajcych si Stron zostaa ponownie uwikana w dziaania wojenne przeciwko
Niemcom [...] druga Strona popieszy jej natychmiast z pomoc i poprze j
wszystkimi rodkami, wojskowymi i innymi, bdcymi w jej rozporzdzeniu.
Ukad zakada rwnie podjcie wszelkich moliwych rodkw dla podniesienia dobrobytu i zabezpieczenia bezpieczestwa gospodarczego obu krajw
oraz zaznacza, e Wysokie Umawiajce si Strony nie zawr adnego przymierza, ani nie wezm udziau w adnej koalicji wymierzonej przeciwko jednej
z nich; nie zacign one adnego zobowizania, sprzecznego z postanowieniami
niniejszego Traktatu50.
Sojusz brytyjsko-francuski, stanowic rdze przyszej integracji militarnej
Europy Zachodniej, wymierzony by jeszcze przeciwko ewentualnemu militaryzmowi niemieckiemu. Wraz ze zmian sytuacji midzynarodowej, charakteryzujcej si narastaniem zimnej wojny, potencjalne zagroenie niemieckie zaczo ustpowa obawie przed realn grob radzieckiej ekspansji wobec pastw
Europy Zachodniej. Wielka Brytania, bdc pastwem-sygnatariuszem traktatu
z Dunkierki, zacza opowiada si za ograniczon integracj militarn wikszej
liczby pastw. Brytyjczycy, opowiadajc si za trwaym zaangaowaniem Stanw Zjednoczonych w sprawy europejskie, doszli do wniosku, e skoro warunkiem ekonomicznej pomocy Ameryki dla Europy Zachodniej byo wspdziaanie tych pastw w sferze gospodarczej (OEEC), to podjcie analogicznych krokw w dziedzinie wojskowej przyczyni si do zwikszenia obecnoci militarnej
supermocarstwa zza Atlantyku na Starym Kontynencie51.
50
51
Zbir Dokumentw 1947, nr 3, s. 125132.
Z. Kowalczyk: Brytyjska polityka zagraniczna w okresie rzdw labourzystowskich 1945

1951, Stosunki Midzynarodowe 1991, t. 14, s. 154155.
17
Ostateczne zaamanie si pod koniec 1947 roku wsplnej polityki czterech

mocarstw wobec Niemiec dao bezporedni impuls stronie brytyjskiej do wysunicia propozycji zawarcia szerszego ukadu europejskiego. Przemawiajc
22 stycznia 1948 roku w Izbie Gmin, brytyjski minister spraw zagranicznych
wysun koncepcj utworzenia Unii Zachodniej jako systemu bezpieczestwa
krajw zachodnioeuropejskich, opartego na dwustronnych ukadach, wzorowanych na traktacie z Dunkierki. Koncepcja ta zakadaa jeszcze, e oficjalnym
wrogiem, przeciwko ktremu powsta mia system ukadw w Europie, miay
by Niemcy. Jednake de facto idea powoania Unii Zachodniej wymierzona
bya ju w Zwizek Radziecki52.
Wielka Brytania, dostrzegajc zagroenie pynce ze Wschodu, proponowaa konsolidacj si moralnych i duchowych, by przy pomocy Ameryki i dominiw broni zachodniego systemu demokratycznego. W czasie gdy Pary
i Londyn uzgadniay swoje stanowiska, inicjatywa utworzenia Unii Zachodniej
przesza w rce pastw Beneluksu. Dyplomaci tych krajw uzgodnili wsplne
stanowisko, ktre polegao na przyjciu szerszej formuy, ni ta na podstawie
ktrej funkcjonowa dotychczasowy sojusz francusko-brytyjski. Pastwa te zaproponoway zawarcie penego ukadu regionalnego, bdcego sojuszem zabezpieczajcym ze wszystkich stron i nieograniczajcym si tylko do kwestii militarnych. Koncepcja ta zostaa zaakceptowana przez Francuzw i Brytyjczykw,
co otworzyo drog do szybkiego zawarcia paktu53.
Traktat pomidzy Belgi, Francj, Luksemburgiem, Holandi i Wielk
Brytani zawarty zosta 17 marca 1948 roku w Brukseli. W artykuach od 1 do 3
przewidywa on w istocie wspprac regionaln w sprawach gospodarczych,
spoecznych i kulturalnych, natomiast artyku 4 gwarantowa kadej ze stron
pomoc i poparcie przy uyciu wszelkich rodkw, w tym wojskowych, gdyby
ktry z sygnatariuszy paktu uleg w Europie napaci zbrojnej; artyku 5
w przypadku zastosowania powyszych rodkw nakada na strony ukadu
obowizek poinformowania o tym Rady Bezpieczestwa ONZ i zaprzestania
ich stosowania, gdy tylko Rada Bezpieczestwa wyda niezbdne zarzdzenia
dla utrzymania lub przywrcenia pokoju albo bezpieczestwa midzypastwowego. W artykule 6 strony ukadu owiadczyy, e nie maj adnych zobowi52
W. Cornides: Atlantikpakt und Europische Verteidigungsgemeinschaft. Teil I. Kollektive
Sicherheit und europische Verteidigung, Europa Archiv 1952, nr 1, s. 4614.
53
J. aptos: Europa jedna czy dwie? Projekty i koncepcje integracji europejskiej w latach
19441950, Krakw 1994, s. 3334.
18
Artur Staszczyk
za, ktre byyby sprzeczne z postanowieniami traktatu i zobowizay si do

niezawierania adnego sojuszu ani brania udziau w koalicji wymierzonej przeciwko jednej z nich. Artyku 7 przewidywa utworzenie Rady Konsultacyjnej
z zadaniem uzgadniania wszystkich spraw, a artyku 8 dotyczy sposobw zaatwiania sporw midzy pastwami-sygnatariuszami. W artykule 9 zawarta zostaa klauzula otwartoci, jeli chodzi o moliwo przystpienia innych pastw
do traktatu, przy czym wymagana tutaj bya zgoda pierwotnych stron ukadu.
Ostatni artyku 10 przewidywa midzy innymi pidziesicioletni okres pozostawania w mocy traktatu54.
Zawarcie Paktu Brukselskiego byo zasadniczym krokiem ku zjednoczeniu
Europy na paszczynie militarnej, w cisym sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi, ktre zapewniay pastwa uczestniczce w Unii Zachodniej o swym poparciu dla tej organizacji. Przewidywano nawet rozszerzenie paktu na USA
i inne kraje zachodnioeuropejskie55. W dniu 30 kwietnia 1948 roku ministrowie
obrony i szefowie sztabw pastw-sygnatariuszy ukadw brukselskich spotkali
si w Londynie, aby ustali potrzeby obronne swoich krajw i oceni, na ile
niezbdna bdzie pomoc USA i Kanady, ktrych eksperci zaczli uczestniczy
w obradach od czerwca tego roku56. Zwaszcza Francja opowiadaa si za
przyczeniem Stanw Zjednoczonych do paktu, aby uzyska natychmiastow
i bezwarunkow interwencj amerykask w razie agresji przeciwko jednemu
z czonkw. Ta formua nie moga jednak liczy na akceptacj przez Kongres
amerykaski57.
Z propozycj powoania systemu obronnego, ktry by rozszerza ramy
ukadw brukselskich wyszed rzd kanadyjski. Uzyska on poparcie Wielkiej
Brytanii, a po wniesieniu odpowiedniej poprawki do amerykaskiej konstytucji,
11 czerwca 1948 roku, rozpoczy si w Waszyngtonie negocjacje z udziaem
pastw Unii Zachodniej, Kanady i USA58. Ostatecznie w dniu 26 padziernika
1948 roku ministrowie spraw zagranicznych pastw czonkowskich Unii Zachodniej wyrazili gotowo wejcia do obronnego paktu gwarantujcego bezpieczestwo pastwom Pnocnego Atlantyku. Trzy dni pniej zgod wyrazia
54
55
K. Wiaderny-Bidziska: Polityczna integracja Europy Zachodniej, Toru 2002, s. 62.
56
J. Kaczmarek, A. Skowroski: NATO Europa Polska, Wrocaw 1997, s. 16.
57
J. aptos: Europa..., s. 36.
58
J. Kaczmarek, A. Skowroski: NATO Europa ..., s. 17.
19
take Kanada, co ostatecznie utorowao drog do utworzenia najsynniejszego

w historii sojuszu militarnego59.
Tekst ukadu zosta ogoszony 18 marca 1949 roku, a par dni wczeniej,
tj. 15 marca, pastwa czonkowskie Unii Zachodniej oraz USA i Kanada skieroway do Danii, Islandii, Woch, Norwegii i Portugalii oficjalne zaproszenie do
przystpienia tych pastw do sojuszu60. Zostao ono przyjte i w dniu 4 kwietnia 1949 roku w Waszyngtonie podpisano Pakt Pnocnoatlantycki. Traktat
stwierdza, e pastwa-sygnatariusze ukadu, uznajc cele i zasady Karty Narodw Zjednoczonych i pragnc wspycia w pokoju ze wszystkimi ludmi i rzdami, s zdecydowane ochrania wolno, wsplne dziedzictwo i cywilizacj
opart na zasadach demokracji, wolnoci jednostki i praworzdnoci oraz poczy swe wysiki w celu zbiorowej obrony, zachowania pokoju i bezpieczestwa. Cele te powinny zosta urzeczywistnione poprzez pokojowe rozwizywanie sporw zarwno midzy stronami traktatu, jak i w stosunkach midzynarodowych, zgodnie z celami Karty Narodw Zjednoczonych, rozwijanie swojej
indywidualnej i zbiorowej zdolnoci do odparcia zbrojnej napaci. W artykule 5
traktatu waszyngtoskiego jego strony zobowizay si, e w przypadku zbrojnej napaci na jedno lub kilka z nich w Europie lub Ameryce Pnocnej potraktuj to jako atak przeciwko wszystkim i udziel pomocy stronie lub stronom
napadnitym, indywidualnie lub w porozumieniu, podejmujc tak akcj, jak
uznaj za konieczn, nie wyczajc uycia siy zbrojnej, w celu przywrcenia
i utrzymania bezpieczestwa strefy pnocnoatlantyckiej. Za obszar podlegy
gwarancjom traktatowym uznano Europ, Ameryk Pnocn, algierskie departamenty Francji, wyspy znajdujce si pod wadz ktrejkolwiek ze stron, pooone na obszarze pnocnoatlantyckim na pnoc od zwrotnika Raka, okrty
i samoloty pastw-sygnatariuszy, znajdujce si na tym obszarze. Strony ukadu
zobowizay si ponadto do niezacigania adnych zobowiza midzynarodowych sprzecznych z podpisanym traktatem i utworzenia Rady Pnocnoatlantyckiej z zadaniem rozpatrywania spraw dotyczcych wykonania postanowie
ukadu. W wanym artykule 10 stwierdzono, e kade inne pastwo europejskie
moe zosta zaproszone do przystpienia do sojuszu za jednomyln zgod
pastw czonkowskich. Zawarowano take moliwo wystpienia z sojuszu.
Po dwudziestoletnim okresie obowizywania Traktatu kada ze stron moe ze
59
J. aptos: Europa..., s. 3637.
60
J. Kaczmarek, A. Skowroski: NATO Europa..., s. 17.
20
Artur Staszczyk
wystpi po upywie roku od zawiadomienia o swym wypowiedzeniu zoonym

Rzdowi Stanw Zjednoczonych61.
Powstanie Paktu Pnocnoatlantyckiego (NATO) okazao si wydarzeniem
przeomowym w dziejach powojennej Europy. Po raz pierwszy w dziejach USA
i Kanada zostay formalnie zaangaowane w obron Europy Zachodniej62. Powsta w peni uksztatowany system bezpieczestwa, spajajcy obszar euroatlantycki i stanowicy przeciwwag dla powstajcego pod auspicjami Zwizku
Radzieckiego bloku polityczno-militarnego, skupiajcego kraje tzw. realnego
socjalizmu.
Powstanie Unii Zachodniej i NATO oraz utworzenie przy decydujcym
wspudziale mocarstw zachodnich Republiki Federalnej Niemiec byo odpowiedzi demokratycznego wiata na procesy zachodzce po wschodniej stronie
elaznej kurtyny. Pozostanie Stanw Zjednoczonych w Europie zmusio Zwizek Radziecki do ograniczenia polityki ekspansji i zabezpieczenia wasnej strefy wpyww. Struktur organizacyjn dla tak pomylanej polityki radzieckiej
stanowi mia Kominform, czyli Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych
i Robotniczych63, ktre stao si instrumentem konsolidacji radzieckiej strefy
wpyww w Europie.
Specyfik ksztatowania si bloku radzieckiego w Europie byo z jednej
strony zawieranie dwustronnych ukadw o przyjani, wsppracy i pomocy
wzajemnej midzy ZSRR a tzw. krajami satelickimi, a z drugiej strony pastwa
zalene od Moskwy zawieray porozumienia o podobnej treci midzy sob.
Ukadw takich zawarto w sumie 24, a okres ich wanoci przewidywano na 20 lat.
Zawieray one gwarancje bezpieczestwa dla stron-sygnatariuszy przewanie na
wypadek ponownej agresji ze strony Niemiec lub pastwa z nimi sprzymierzonego64.
Prototypami ich byy zawarte jeszcze w okresie drugiej wojny wiatowej
ukady o przyjani, pomocy wzajemnej i wsppracy powojennej, ktre pod61
62
W. Rojek: Strategiczne zaoenia brytyjskiej polityki zagranicznej w przededniu wojny koreaskiej, w: Midzy dwoma totalitaryzmami. Europa rodkowa i Poudniowo-Wschodnia w latach 19331956, red. M. Puaski, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne 1997, z. 122, s. 47.
63
J. Janus: Polityczne aspekty Planu Marshalla, w: Z dziejw prb integracji europejskiej. Od

redniowiecza do wspczesnoci, red. M. Puaski, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne
1995, s. 182.
64
P. Barandon: Deutschland im System der Sicherheitspakte, Europa Archiv 1952, nr 12,
s. 4978.
21
pisa Zwizek Radziecki z Czechosowacj (12 XII 1943 r.), Jugosawi

(11 IV 1945 r.) i Polsk (21 IV 1945 r.). W okresie powojennym ukady tego
typu zawary w kolejnoci chronologicznej nastpujce pastwa: Polska i Jugosawia (18 III 1946 r.), Czechosowacja i Jugosawia (9 V 1946 r.), Albania
i Jugosawia (9 VII 1946 r.), Polska i Czechosowacja (10 III 1947 r.), Bugaria
i Jugosawia (27 XI 1947 r.), Wgry i Jugosawia (8 XII 1947 r.), Albania i Bugaria (16 XII 1947 r.), Rumunia i Jugosawia (19 XII 1947 r.), Bugaria i Rumunia (16 XII 1947 r.), Wgry i Rumunia (24 I 1948 r.), Polska i Rumunia
(26 I 1948 r.), ZSRR i Rumunia (4 II 1948 r.), ZSRR i Wgry (18 II 1948 r.),
ZSRR i Bugaria (18 III 1948 r.), Czechosowacja i Bugaria (23 IV 1948 r.),
Polska i Bugaria (29 V 1948 r.), Polska i Wgry (18 VI 1948 r.), Bugaria
i Wgry (16 VII 1948 r.), Czechosowacja i Rumunia (21 VII 1948 r.), Polska
i Rumunia (26 I 1949 r.), Czechosowacja i Wgry (16 IV 1949 r.). Ukady te,
tworzc midzy pastwami Europy Wschodniej sie powiza o charakterze
ideologicznym, politycznym, wojskowym i gospodarczym, naday ramy strukturalne blokowi wschodniemu, a zarazem stworzyy regionalny system bezpieczestwa zbiorowego65.
Dokonany ostatecznie w 1949 roku, wraz z powstaniem RFN i NRD, podzia Europy na paszczynie politycznej, ideologicznej i ekonomicznej na dwa
przeciwstawne sobie bloki pastw znalaz take odzwierciedlenie w sferze bezpieczestwa, czego wyrazem byo uksztatowanie si na Starym Kontynencie
nie jednego, ale dwch regionalnych systemw bezpieczestwa. Dla obozu
zachodniego, zintegrowanego w ramach NATO i Unii Zachodniej, kwesti kluczow stao si na pocztku lat 50. wczenie Republiki Federalnej Niemiec do
euroatlantyckich struktur militarnych. Zwaszcza Stany Zjednoczone wysuny
pogld, i zachodni system wojskowy bez udziau RFN nie stwarza wystarczajcego zaplecza militarnego dla ich polityki midzynarodowej. Opinia ta staa
si bardzo aktualna zwaszcza w zwizku z wydarzeniami, ktre w 1950 roku
miay miejsce na arenie midzynarodowej66.
Wybuch w tyme roku wojny koreaskiej, w ktrej pnocni Koreaczycy,
wspierani przez Rosjan, wydawali si dokonywa prby generalnej tego, co
mogo si sta w Europie, zwaszcza w Niemczech, uwiarygodni pogld go65
J. Kukuka: Historia wspczesna stosunkw midzynarodowych 19451994, Warszawa
1994, s. 52.
66
Por. szerzej: L. Pastusiak: Postawienie przez Stany Zjednoczone sprawy remilitaryzacji Niemiec Zachodnich na forum midzynarodowym, Przegld Zachodni 1963, nr 4.
22
Artur Staszczyk
szcy, e efektywno obronna Europy Zachodniej nie moe zosta podniesiona

bez wczenia RFN w jej struktury militarne. Siy zbrojne Zwizku Radzieckiego i pastw satelickich znacznie przewyszay liczebnie armie pastw zachodnich. Ponadto Amerykanie walczyli w Korei, Francuzi w Indochinach, a onierze brytyjscy porozrzucani byli po caym wiecie. Powodowao to, e jedynie
Niemcy byy zdolne wnie znaczcy wkad do wsplnej obrony Europy Zachodniej przed ewentualnym atakiem ze strony Zwizku Radzieckiego. Kwestia
ta budzia jednak due kontrowersje, zwaszcza wrd Francuzw67.
Midzy innymi z tego powodu wrd mocarstw zachodnich pojawiy si
dwie rne koncepcje bezpieczestwa europejskiego, ktrych wsplnym ukadem odniesienia pozostawaa sprawa powoania armii zachodnioniemieckiej.
Waszyngton i rzd brytyjski popieray ide penej integracji militarno-politycznej RFN w ramach NATO. Ta koncepcja bezpieczestwa atlantyckiego, nawizujca czciowo do tajnego planu Szefw Poczonych Sztabw (JCS)
z kwietnia 1950 roku, przewidywaa utworzenie zintegrowanego dowdztwa si
zbrojnych NATO, wysanie do Europy Zachodniej okoo szeciu dywizji amerykaskich, pomoc finansow USA, przeznaczon na dozbrojenie i modernizacj europejskich si zbrojnych zintegrowanych w NATO, w tym utworzenie
dziesiciu dywizji zachodnioniemieckich, ale pozbawionych sztabu generalnego68.
Alternatywn koncepcj bezpieczestwa europejskiego wysun przywdca opozycji parlamentarnej w Wielkiej Brytanii, Winston Churchill, ktry postulowa utworzenie armii zachodnioeuropejskiej. Przedoony przez niego na
sesji Zgromadzenia Doradczego Rady Europy w sierpniu 1950 roku projekt
rezolucji przewidywa utworzenie przez pastwa Europy Zachodniej wasnej
armii, w ktrej swj udzia miaaby RFN. Europejskie siy zbrojne wsppracowa miay na kontynencie cile z armiami USA, Kanady i Wielkiej Brytanii69.
Idea ta zyskaa poparcie Parya zaniepokojonego amerykaskimi planami powoania narodowej armii niemieckiej. Skonio to Francj do opracowania wasnego projektu wczenia RFN do systemu wojskowego pastw Europy Zachod-
67
E. Wistrich: Droga Europy do zjednoczenia, Sprawy Midzynarodowe 1990, nr 10, s. 14.
68
J.J. Wc: Polityczne, ekonomiczne i militarne aspekty integracji Europy Europy Zachodniej
(19491969), w: Z dziejw prb..., s. 155.
69
Zob. Europa Archiv 1950, nr 18, s. 33743376.
23
niej, gwarantujcego skuteczn kontrol nad oddziaami Republiki Federalnej

i uniemoliwiajcego odrodzenie si w przyszoci militaryzmu niemieckiego70.
W dniu 24 padziernika 1950 roku premier rzdu francuskiego Rene
Pleven ogosi na forum Zgromadzenia Narodowego plan utworzenia Europejskiej Wsplnoty Obronnej (EWO). Przewidywa on utworzenie wsplnej armii
pastw czonkowskich pod nazw europejskich si zbrojnych, w skad ktrej
wchodziyby oddziay zachodnioniemieckie. Wedug Plevena integracja narodowych si zbrojnych miaa nastpi na moliwie najniszym szczeblu organizacyjnym, tj. batalionu lub puku71. Zasada ta miaa uniemoliwi powstanie
samodzielnej armii niemieckiej i przyczyni si do wytworzenia takiej sytuacji,
w ktrej s niemieccy onierze, ale nie ma niemieckiej armii, s niemieccy
oficerowie na kadym szczeblu, ale nie ma niemieckiego sztabu generalnego72.
Plan Plevena spotka si z nieprzychylnym przyjciem zarwno ze strony
mocarstw anglosaskich, jak i opozycji politycznej we Francji. Rwnie kraje
Beneluksu odnosiy si do tego projektu z rezerw. W tej sytuacji rzd francuski, dc do podtrzymania inicjatywy, zwoa do Parya z pocztkiem 1951
roku konferencj w sprawie przygotowania projektu europejskiej organizacji
wojskowej. W drugiej fazie konferencji, w padzierniku tego roku, Francja
zgodzia si na rozwizania kompromisowe, akceptujc integracj na szczeblu
wojskowym wyszym ni puk. Armia europejska miaa skada si z dywizji
narodowych poczonych w midzynarodowe korpusy73.
Ostatecznie zmodyfikowany projekt Plevena przybra ksztat ukad
w sprawie utworzenia Europejskiej Wsplnoty Obronnej i zosta podpisany
w Paryu 27 maja 1952 roku przez Belgi, Francj, Holandi, Luksemburg,
Republik Federaln Niemiec i Wochy74. Sygnatariusze ukadu decydowali si
na utrat prawa do posiadania wasnych si zbrojnych, z wyjtkiem oddziaw
stacjonujcych w koloniach i przeznaczonych do utrzymania porzdku publicznego. Integracja europejskich si zbrojnych, zgodnie z zawartym wczeniej
70
K. Wiaderny-Bidziska: Polityczna integracja..., s. 71.
71
Zob. Europa Archiv 1950, nr 22, s. 35183520.
72
A. Caus: Nieudane prby ustanowienia Europejskiej Wsplnoty Obronnej oraz Europejskiej Wsplnoty Politycznej, Przegld Zachodni 1964, nr 3, s. 99.
73
T. Kegel: Polityka Francji na rzecz zjednoczenia Europy w latach 19451955, w: Europejskie doktryny porozumienia i wsppracy gospodarczej w XX w., t. 1, red. K. Fiedor, Nauki
Polityczne 1987, nr XXVI, s. 151.
74
Zob. Bulletin des Presse- und Informationsamtes der Bundesregierung 1952, nr 60,
s. 657667.
24
Artur Staszczyk
kompromisem, miaa nastpi na szczeblu korpusu. Wojska te miay by jednolicie umundurowane i uzbrojone, posiada taki sam program szkolenia, wspln
taktyk i strategi militarn. EWO zgodnie z ukadem miaa by cile podporzdkowana NATO, ktre na wypadek wojny dysponowaoby jej siami zbrojnymi. Jedynym czonkiem EWO niewchodzcym w skad Sojuszu Pnocnoatlantyckiego pozostawaaby RFN75.
Ponadto ukad przewidywa utworzenie wsplnego budetu oraz wsplnych organw, takich jak: Rada Ministrw, Zgromadzenie, Komisariat i Trybuna Sprawiedliwoci. Wielka Brytania, odmawiajc przystpienia do EWO,
podpisaa z pastwami-sygnatariuszami ukad, w ktrym obie strony gwarantoway sobie wzajemne bezpieczestwo na obszarze Europy w wypadku ataku
zbrojnego na ktrykolwiek z krajw objtych powyszym porozumieniem76.
Ukad o EWO nie wszed jednak w ycie, gdy francuskie Zgromadzenie
Narodowe odmwio 30 sierpnia 1954 roku jego ratyfikacji77. W tej sytuacji
Wielka Brytania, z inspiracji Stanw Zjednoczonych, zwoaa do Londynu na
przeomie wrzenia i padziernika 1954 roku konferencj z udziaem piciu
pastw-sygnatariuszy traktatu brukselskiego, a take RFN, Woch, Kanady
i Stanw Zjednoczonych. Negocjacje przeniesiono do Parya, gdzie od 19 do
23 padziernika z udziaem pitnastu pastw toczyy si rozmowy, ktrych
efektem byo podpisanie w ostatnim dniu obrad, tj. 23 padziernika 1954 roku,
porozumie znanych jako ukady paryskie. Ujto je w nastpujcych zespoach
umw: 1) umowy w sprawie zmiany prawnego pooenia Republiki Federalnej
Niemiec podpisane przez Francj, Stany Zjednoczone, Wielk Brytani i Niemcy Zachodnie; 2) umowy w sprawie paktu brukselskiego podpisane przez Belgi, Francj, Holandi, Luksemburg i Wielk Brytani; 3) akty organizacji Paktu Atlantyckiego uchwalone przez 14 pastw bdcych stronami w pakcie (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Islandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Stany Zjednoczone, Turcja, Wielka Brytania i Wochy);
4) umowy podpisane pomidzy Francj a Republik Federaln Niemiec78.
75
J.J. Wc: Polityczne, ekonomiczne..., s. 157.
76
Zob. Zbir Dokumentw 1952, nr 78, s. 20202024.
77
S. Parzymies: Polityka zagraniczna i bezpieczestwa w ramach EWG, Sprawy Midzynarodowe 1992, nr 12, s. 48.
78
K. Skubiszewski: Umowy paryskie z 23 padziernika 1954 roku, Przegld Zachodni
1955, nr 56, s. 9699.
25
Umowy te znosiy reim okupacyjny w RFN, przeksztacay pakt brukselski w Uni Zachodnioeuropejsk (UZE), wczajc Wochy i Republik Federaln do tej organizacji79, powoyway do ycia narodow armi zachodnioniemieck i zezwalay na przyjcie Niemiec Zachodnich do NATO, nadaway statut obszaru europejskiego Zagbiu Saary w ramach Unii Zachodnioeuropejskiej80.
Jedn z najwaniejszych dla bezpieczestwa Europy Zachodniej umw
zawartych w ramach ukadw paryskich by protok modyfikujcy i uzupeniajcy traktat brukselski, ktry sta si podstaw utworzenia UZE. Zasadnicz
jego tre stanowi artyku 5, ktry stwierdza: W przypadku gdyby jedna z Wysokich Umawiajcych si Stron bya obiektem napaci zbrojnej w Europie, inne
Strony, zgodnie z postanowieniami artykuu 51 Karty Narodw Zjednoczonych,
udziel jej pomocy i poparcia przy uyciu wszelkich bdcych w ich dyspozycji
rodkw, zarwno wojskowych, jak i innych81.
Uwaa si powszechnie, e zapis ten ma mocniejsz form retoryczn od
analogicznych postanowie traktatu waszyngtoskiego, powoujcego do ycia
NATO. Nie zmienia to faktu zalenoci UZE od Sojuszu Atlantyckiego, co
znalazo wyraz w artykule 4 zmodyfikowanego traktatu brukselskiego, w myl
ktrego pastwa-sygnatariusze i wszystkie organizmy przez nie stworzone bd
blisko wsppracoway z NATO, by unikn dublowania prac dowdztwa sojuszu. Nadawao to Unii Zachodnioeuropejskiej charakter przede wszystkim traktatowy, a nie organizacyjny, jak w przypadku NATO, co nie umniejszao decydujcej roli UZE w integracji na rwnych prawach RFN ze strukturami pastw
zachodnich, zwaszcza z Sojuszem Pnocnoatlantyckim82.
79
Akcesja tych krajw nastpia na mocy podpisanego protokou modyfikujcego i uzupeniajcego traktat brukselski. Uchyla on take zawart w preambule paktu klauzul zobowizujc sygnatariuszy do podejmowania wsplnych dziaa w wypadku wznowienia agresji przez
Niemcy oraz ustanawia nastpujce organy UZE: Rad Unii Zachodnioeuropejskiej na szczeblu
ministrw spraw zagranicznych oraz Zgromadzenie, skadajce si z parlamentarnych delegatw
pastw UZE w Zgromadzeniu Doradczym Rady Europy. Ponadto protok modyfikujcy docza do paktu brukselskiego trzy protokoy: w sprawie si zbrojnych UZE, kontroli zbroje (ustanawia on system ogranicze i kontroli zbroje obejmujcy wszystkie pastwa Unii oraz zakazywa RFN produkcji broni ABC na jej terytorium), o utworzeniu Agencji Kontroli Zbroje. Zob.
Dokumenty Europejskie..., s. 224233.
80
C. Gasteyger: Europa zwischen Spaltung und Einigung 19451990. Eine Darstellung und
Dokumentation ber das Europa der Nachkriegszeit, Bonn 1991, s. 115.
81
82
Dokumenty Europejskie..., s. 222.
J. Gryz: Formalny zakres dziaania Unii Zachodnioeuropejskiej, Sprawy Midzynarodowe 1995, nr 4, s. 104107.
26
Artur Staszczyk
Ukady paryskie weszy w ycie w dniu 5 maja 1955 roku, a kilka dni
pniej, tj. 9 maja, Republika Federalna Niemiec zostaa przyjta do NATO.
Oznaczao to ostateczne uformowanie si zachodniego systemu bezpieczestwa
regionalnego, ktrego ramy traktatowo-organizacyjne do dnia dzisiejszego wyznaczane s przez NATO i UZE.
W odpowiedzi na remilitaryzacj Niemiec Zachodnich i wczenie ich do
zachodniego systemu obronnego, w Warszawie zawarty zosta 14 maja 1955
roku ukad o przyjani, wsppracy i pomocy wzajemnej. Pastwami-sygnatariuszami ukadu byy kraje obozu socjalistycznego: Albania, Bugaria, Wgry,
NRD, Polska, Rumunia, Zwizek Radziecki i Czechosowacja. Przeszed on do
historii jako Ukad Warszawski. Zawarty zosta na okres 20 lat z moliwoci
przeduenia jego mocy obowizujcej na nastpnych 10 lat. Zawiera klauzul
wczeniejszego wyganicia, gdyby w ycie wszed oglnoeuropejski ukad
o bezpieczestwie zbiorowym, do ktrego stworzenia pastwa-sygnatariusze
zobowizay si dy. Mia obowizywa rwnolegle do dwustronnych umw
sojuszniczych zawartych wczeniej pomidzy stronami ukadu. Oba zespoy zobowiza (dwustronne i wielostronne) miay si wzajemnie uzupenia.
Ukad Warszawski zawiera klauzul gwarancyjn, oznaczajc, e
W przypadku napaci zbrojnej w Europie na jedno lub kilka Pastw Stron
Ukadu, dokonanej przez jakiekolwiek pastwo lub grup pastw wszystkie
pozostae strony porozumienia zobowizane byy udzieli natychmiastowej
pomocy pastwu zaatakowanemu. Strony ukadu zobowizay si nie bra
udziau w jakichkolwiek koalicjach lub sojuszach i nie zawiera adnych porozumie, ktrych cele pozostaj w sprzecznoci z celami niniejszego Ukadu.
Pastwa podpisujce ukad postanowiy utworzy Zjednoczone Dowdztwo Si
Zbrojnych oraz Sztab tych Si Zbrojnych. Zachowano klauzul otwartoci,
owiadczajc, e do ukadu mog przystpi inne kraje bez wzgldu na ustrj
spoeczny i pastwowy83.
Powoanie do ycia Ukadu Warszawskiego zakoczyo na paszczynie
polityczno-militarnej proces instytucjonalizacji pastw bloku komunistycznego
i przyczynio si do ostatecznego uksztatowania zimnowojennych struktur
bezpieczestwa w Europie.
83
27
Podsumowanie
Podzia Europy i narastanie rywalizacji midzyblokowej spowodoway, e
w okresie zimnej wojny bezpieczestwo europejskie byo gwnie funkcj relacji midzy ZSRR a USA, ktre gwarantoway bezpieczestwo swoim sojusznikom, a tym samym byo rwnie funkcj relacji midzy Ukadem Warszawskim
a NATO. Opierao si wic ono na systemie rwnowagi si pomidzy Wschodem a Zachodem84.
Europejski system bezpieczestwa uksztatowa si w wyniku ustale podjtych przez wielkie mocarstwa w okresie drugiej wojny wiatowej i wskutek
powojennego rozwoju sytuacji w wiecie zdominowanym przez dwa supermocarstwa. Oznaczao to, e decyzje zwyciskich mocarstw podjte na konferencjach w Jacie i Poczdamie okreliy zasady i normy, ktrych przestrzeganie
miao zapewni pokj i bezpieczestwo. Konsekwencj tego stanu rzeczy byo
uksztatowanie si w powojennej Europie przeciwstawnych ugrupowa polityczno-wojskowych i odrbnych stref (podsystemw) bezpieczestwa85. Powstanie w okresie zimnej wojny w Europie takiego modelu bezpieczestwa
uniemoliwio uksztatowanie si oglnoeuropejskiego systemu bezpieczestwa
zbiorowego i nie zapobiego narastaniu napi midzy przeciwstawnymi blokami militarnymi. Z drugiej strony powstae wwczas mechanizmy bezpieczestwa, mimo e zapewniay negatywny pokj oparty na wycigu zbroje i realizowanej strategii wzajemnego odstraszania oraz ograniczay na rzecz supermocarstw suwerenno krajw maych i rednich, zagwarantoway przez ponad
40 lat stabilizacj na kontynencie europejskim. Europa, ktra bya rdem
dwch wielkich wojen wiatowych, przez cay okres powojenny mimo utrzymujcego si napicia w stosunkach WschdZachd unikna globalnego konfliktu zbrojnego, a istnienie strategicznej rwnowagi w potencjaach jdrowych
supermocarstw powodowao, i ryzyko dokonania jakichkolwiek istotniejszych
zmian w polityczno-terytorialnym status quo byo zbyt due, by w ogle mogo
by rozpatrywane w kategoriach polityki realnej.
84
J. Symonides: System rwnowagi..., s. 15.
85
A.D. Rotfeld: Zmiany w systemie..., s. 9.
28
Artur Staszczyk
DAS EUROPISCHE SICHERHEITSSYSTEM
IN DER ZEIT DES KALTEN KRIEGES
Zusammenfassung
In der Zeit des kalten Krieges funktionierte die europische Sicherheit hauptschlich als Relation zwischen der UdSSR und USA und sttzte sich auf dem Gleichgewicht
der Krfte zwischen dem Osten und dem Westen. Die Teilung Europas in zwei gegenstzliche politisch-militrische Blocks unermglichte die Grndung des allgemeineuropischen Sicherheitssystem. Infolge dessen bildeten sich in Europa zwei voneinander unabhngige Gemeinschaftssicherheitssysteme, von denen der Schutz gegenseitigen
Grundwertekataloge akzeptiert wurde. Die Beziehungen zwischen den beiden Sicherheitssystemen wurden auf der gegenseitigen Abschrecken aufgebaut, die man als Folge
des Rstungsweltlauf und dem Streben nach Erhaltung des Krftegleichgewichts bezeichnen kann.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
ZDZISAW MATUSEWICZ
TRANSFORMACJA USTROJOWA POLSKI

PASTWO DOBRE CZY PASTWO ZE?
Czy moliwe jest zbudowanie w sercu Europy, na pocztku XXI wieku,

pastwa zego, tzn. niefunkcjonalnego z punktu widzenia standardw nowoczesnej demokracji? Jakie s te standardy? Dlaczego Polska, po dwch dekadach transformacji spoecznej, politycznej i ekonomicznej wci przechodzi
chorob niedostatku sprawnoci ustrojowej? Co powoduje negatywne, zewntrzne i wewntrzne odczucia wobec III Rzeczypospolitej? I wreszcie jakie
jest miejsce i rola politologa wobec zachodzcych zjawisk? Oto podstawowe
pytania, ktre postawi sobie autor opracowania.
Na Zachodzie Europy bezporednio po drugiej wojnie wiatowej rozpocz
si proces integracji europejskiej. Mia on za zadanie unicestwienie przesanek,
ktre doprowadziy do wybuchu obu wojen wiatowych. Francja i Niemcy,
wczeniej wieczni antagonici, teraz lokomotywa integracji, rozpoczy (wraz
z najbliszymi ssiadami) projekt gospodarczej integracji od przemysu cikiego i stali, tj. od tego, co napdzao zbrojenia. Niedugo potem zajli si atomem,
czyli tym, co take z militarnego punktu widzenia stanowio najwiksze zagroenie. Integracja europejska przyja ksztat integracji ekonomicznej. Ekonomiczny Projekt Europa trwa z sukcesem przez kolejne etapy zgrywania
przemysw, gospodarek, handlu, a po wspln walut. Doprowadzi do zbudowania pokoju na fundamencie dobrobytu w zachodniej czci kontynentu.
Przez dziesitki lat, krok po kroku, w warunkach liberalizmu, wolnego rynku
i demokracji, spoeczestwa zachodnioeuropejskie budoway wszystkie instytu-
30
Zdzisaw Matusewicz
cje nowoczesnych pastw demokratycznych. Procesy te odbyway si w narodowej przestrzeni politycznej, gdzie narody i pastwa narodowe, w dugim czasie, dochodziy do naturalnej konstatacji: z czego wasnego warto zrezygnowa
dla wsplnego dobra. Wsplnoty Europejskie zbudoway na tym fundamencie
swj sukces.
W tym samym czasie po drugiej stronie elaznej kurtyny niszczone byy
ostatnie lady demokracji, aktywnoci obywatelskiej, przedsibiorczoci, wolnoci sowa i czynu. W imi komunistycznego eksperymentu zniszczona zostaa
w duej mierze gospodarka, demokracja i tkanka spoeczna. Byo to zniszczenie
nieomal totalne, albowiem na Wschodzie nie mogy istnie takie instytucje, jak
praworzdno, pluralizm, wolno sowa, samorzdno, wasno prywatna
itd., zagraay one bowiem fundamentom sowieckiego systemu.
Na pierwszy rzut oka dwie dekady szerokiej transformacji ustrojowej, przy
wydatnym wsparciu rozwinitych krajw Zachodu (w tym gwnie Unii Europejskiej i USA), byy wystarczajcym okresem do zbudowania pastwa demokratycznego. Ale czy naprawd tak jest? Po 1989 roku zaczto w Polsce odbudowywa to, co zostao zniszczone w czasie wojny i w okresie powojennym.
Cao odbudowy rozpoczto od uksztatowania pastwa narodowego. Si
rzeczy signito po wzorce wasne sprzed radzieckiego eksperymentu, do
dwudziestolecia midzywojennego, a nawet wczeniej. W ten sposb w Polsce
(podobnie jak w innych krajach Europy rodkowej) odbudowano struktury
pastwa, system polityczny, administracyjny, pluralizm itd. Signito, co naturalne, po wasn tradycj i kultur polityczn.
Wspczesne przemiany demokratyczne w krajach Europy Zachodniej
rozpoczy si rwnoczenie z kocem drugiej wojny wiatowej, a poszczeglne elementy ustrojowe, zapewniajce kontynuacj, istniay w tych krajach duo
wczeniej. Uatwiao to im odtworzenie demokratycznej, kapitalistycznej substancji. Kraje, ktre dostay si w wyniku traktatu jataskiego pod panowanie
ZSRR nie miay takiej szansy, a odbudow swych suwerennych pastwowoci
mogy rozpocz dopiero po 1989 roku i na zasadniczo innym gruncie spoecznym, politycznym i ekonomicznym. Nakadajc to na opnienia, jakie mia ten
region wobec zachodniej Europy jeszcze przed wojn, uzyskujemy przynajmniej pwieczny dystans dzielcy obie czci kontynentu. Co znaczyo w poowie XX wieku opnienie kilkudziesiciu lat w rozwoju ekonomicznym,
w dostpie do nowoczesnych technologii, nie trzeba nikogo przekonywa.
Transformacja ustrojowa Polski
31
A pamitajmy, e jest to tylko gospodarczy wymiar rozwoju cywilizacyjnego.

Co ze spoeczestwem i polityk?
Rnice midzy Wschodem i Zachodem Europy czy te jak kto woli
midzy Europ star i now najwyraniej wida w jakoci funkcjonowania demokracji i takich jej skadnikw, jak aktywno obywatelska, spoeczestwo obywatelskie, kultura polityczna, w tym midzy innymi jako elit politycznych. Spoeczne i polityczne konsekwencje niedawnej jeszcze przeszoci
Polski powoduj, e pomimo rozpoczcia transformacji ustrojowej w roku
1989, kraj nasz w odniesieniu do zachodniej czci kontynentu relatywnie
si cofn, cho tempo regresu byo duo wolniejsze, miao inn dynamik
i wreszcie zaczlimy likwidowa dystans cywilizacyjny.
Dla Polski ostatnie dwie dekady to czas zoony. S tu i wielkie sukcesy,
i niespotykane wczeniej problemy zwizane ze zmian ustroju. Przystpilimy
w tym czasie do NATO i Unii Europejskiej. Jak pisa w Rzeczpospolitej Janusz Reiter1 (Awans do roli partnera): jestemy dziki temu krajem bardziej
bezpiecznym ni bylimy przez ostatnie 250 lat i dysponujemy wikszymi
wpywami ni kiedykolwiek w tym okresie. Relacje z najbliszymi ssiadami s
po raz pierwszy w historii nie konfliktowe. Nasze pooenie geopolityczne midzy Niemcami i Rosj, take po raz pierwszy, nie jest zagroeniem dla bytu
pastwa. Wszystko zdaje si spoczywa tylko w naszych rkach.
Wrd 10 przyjtych w 2004 roku do UE krajw a osiem to pastwa
dawnego bloku wschodniego, kraje stosunkowo sabo rozwinite gospodarczo,
z mod, niestabiln demokracj i ze zdezorientowanymi, zmczonymi szybkimi przemianami spoeczestwami. Rozszerzenie to byo najwikszym z dotychczasowych i zarazem najbiedniejszym. W pastwach tworzcych UE przed
1 maja 2004 roku bardzo czsto nie dostrzega si spoecznych i politycznych
konsekwencji tego, co wydarzyo si na kontynencie po 1989 roku. Nie widzi
si bardzo cisego zwizku, jaki wystpuje w wikszoci krajw nowo przyjtych pomidzy tym, co wyniosy z komunizmu, a tym, co wnosz do Unii Europejskiej. Nie dostrzega si te konsekwencji pierwszego etapu demokratyzacji
i urynkowienia z lat 19892004 w dzisiejszym stanie tych pastw i ich spoeczestw, mimo e nawet same dane statystyczne s a nader wymowne. Po
przyjciu 10 nowych pastw, w tym Polski, do Unii 1 maja 2004 roku unijna populacja powikszya si o 74 mln osb, czyli blisko 20%, ale jednoczenie
1
J. Reiter: Awans do roli partnera, Rzeczpospolita, 5.11.2004.
32
Zdzisaw Matusewicz
jest to zwikszenie wsplnotowego budetu tylko o 5%. Przy obecnym tempie

wzrostu gospodarczego nowych, postkomunistycznych czonkw UE, przewyszajcym dwu-, trzykrotnie redni wzrost w Unii Europejskiej, efekt konwergencji osignity zostanie za okoo 30 lat. Std przyczyny dystansu i potencja
niezrozumienia wobec nowych czonkw Unii Europejskiej. Nakadaj si tutaj
take rnice kulturowe i obyczajowe wynike z odrbnej historii, tradycji i dorobku. Niepene zrozumienie obecnej sytuacji krajw Europy rodkowej
i Wschodniej jest w wypadku spoeczestw i elit starej Europy do oczywiste, tym bardziej e z podobnymi problemami interpretacyjnymi borykaj si
same spoeczestwa krajw byego bloku wschodniego.
Przystpienie do Unii Europejskiej jest dla kadego z nowych czonkw
kolejnym etapem trudnych reform demokratyzacyjnych i rynkowych. Jest to
bardzo powany wysiek, gdy wie si nie tylko z odrzuceniem niesprawnego
systemu spoeczno-politycznego i pokonaniem jego pozostaoci, ale take
z wyranym awansem cywilizacyjnym. Po Okrgym Stole i upadku muru berliskiego mielimy za mao czasu na zbudowanie nowoczesnej, stabilnej pastwowoci o zdrowych podstawach ekonomicznych. To, co w krajach starej
Europy zajmowao dziesitki i setki lat ewolucji w naturalnych procesach, dodajmy procesach postpujcych krok po kroku, nie da si osign jednorazowo, rwnoczenie i w tak krtkim czasie, jaki jest nam dany. Transformacja
ustrojowa trwa w tych krajach dwie dekady i jest bardzo uciliwa spoecznie.
Daje to cznie ponad 60 lat duego wysiku, ktry niestety jest dalszym cigiem codziennych zmaga z systemem komunistycznym lat 19451989. Wane
jest te, e przy tej skali transformacji nie ma wczeniejszych dowiadcze
i ewentualnych pyncych z nich lekcji. Ju samo pojcie reforma jest dalece
niewystarczajce do opisania zjawisk zachodzcych w pastwach nowej demokracji.
***
Niedawno odzyskana kultura, tradycja, niepodlego, suwerenno, wiadomo narodowa zasadniczo inaczej smakuj po dwch dekadach wasnej
pastwowoci ni po kilkudziesiciu czy kilkuset. Maj te zasadniczo inne
konsekwencje w sferze spoecznej, politycznej i ekonomicznej. Szczeglnie
ciekawe jest w tym miejscu zestawienie narodowo zorientowanej, wrcz romantycznej kultury politycznej krajw, ktre wyrway si spod dominacji Zwizku
33
Socjalistycznych Republik Radzieckich, oraz pragmatycznie ukierunkowanej,

liberalnej kultury politycznej wyrosej jeszcze w latach 50. XX wieku, kultury
politycznej Almonda, Powella i Verbyego.
Wymienione wyej przyczyny s tylko czci zoonego podoa obecnej
sytuacji, w ktrej znajduje si Polska. Powszechne niezadowolenie ze sposobu
zorganizowania pastwa zrodzio radykaln, cho motywowan gwnie ideowo, koncepcj budowy IV Rzeczypospolitej. Jest to pomys chybiony, gdy
szereg procesw rozpocztych w 1989 roku wci znajduje si w fazie trwania,
nie zostay wyczerpane zasadnicze zasoby budowy nowoczesnego pastwa
demokratycznego, a po kolejn cz tych zasobw dotychczas nie signito.
Niemniej jednak gwny bd koncepcji IV RP zwizany jest z kolejnym,
radykalnym przerwaniem cigoci historycznej trwania pastwa. Znawca polskiej historii Norman Davies wyrazi swego czasu pogld, e po drugiej wojnie
wiatowej (jak wczeniej w okresie rozdrobnienia dzielnicowego, w okresie
rozbiorw, okupacji hitlerowskiej) dokona si kolejny akt przerwania cigoci
porzdku spoecznego i politycznego. W dziejach Polski, obok nurtu cigoci
narodowej w sferze kultury, tradycji i religii, do wyranie rysuje si drugi
nurt braku takowej cigoci w strukturach spoecznych i politycznych. Nowe
porzdki ustrojowe zastpuj stare, z reguy prawie zupenie do nich nie nawizujc2. Stawka wyznaczona przemianami rozpocztymi w 1989 roku jest stawk
o wypracowanie stabilnej cigoci porzdku spoeczno-politycznego nowej,
suwerennej i demokratycznej Polski. Podwaajc podstawy ustrojowe III Rzeczpospolitej, dokadnie wpisujemy si w historycznie uksztatowany prymat tradycyjnej, narodowej mentalnoci Polakw i saboci racji typu ustrojowego,
pastwotwrczego. W ten sposb utrwala si dychotomiczny ukad oddzielajcy spoeczestwo od wadzy: my kontra oni. Zarwno spoeczestwo, jak
i kolejna ekipa rzdowa maj bardzo powany problem z pozytywnymi orientacjami wobec instytucji pastwa. Kolejna radykalna zmiana ustrojowa wie si
z przyrostem racji o charakterze ideowym, wrcz rewolucyjnym, co wiadczy
o niskim poziomie kultury politycznej.
Ralf Dahrendorf w swych badaniach na temat klas i konfliktw klasowych
w spoeczestwie przemysowym wypracowa oglne rozrnienie dwu sposo-
Wywiad z Normanem Daviesem, Przekrj, 6.03.1988.
34
Zdzisaw Matusewicz
bw opisywania spoeczestwa3. Okreli je jako: teoria integracyjna spoeczestwa i teoria koercyjna spoeczestwa. Obie opisuj sposoby postrzegania,
a take ksztatowania struktury spoecznej. Korzystajc z tych ustale, przyjem pojcia systemu integracyjnego struktury spoeczno-politycznej i systemu
koercyjnego. I tak pod pojciem systemu integracyjnego struktur spoeczno-polityczn pojmuj jako funkcjonalnie zintegrowany system, utrzymywany
w rwnowadze przez pewne ustalone, powtarzajce si i legalne procesy. Porzdek spoeczny opiera si na oglnej zgodzie co do wartoci (consensus
omnium), ktra to zgoda dominuje nad wszystkimi rnicami opinii i interesw.
Gwn organizujc rol w tym systemie odgrywa normatywny aspekt caoksztatu struktury spoecznej i politycznej. W systemie koercyjnym struktura
spoeczno-polityczna utrzymywana jest przez si bd narzucon dominujc
ideologi. Podstawowym czynnikiem dynamiki takiego systemu jest brak stabilnoci. Wadza szuka legitymacji w ustawicznym kreowaniu konfliktw, nieustannie wyszukiwani s wrogowie wewntrzni lub zewntrzni. Dla tak zorganizowanej struktury spoeczno-politycznej najwaniejszy staje si aspekt instytucjonalny, a gwn rol organizujc peni zwizki i zalenoci oparte na
panowaniu.
Wedug tych ustale system spoeczno-polityczny PRL by systemem
koercyjnym, to jest takim, ktry Gabriel A. Almond i G. Bingham Powell
w swych analizach nowoczesnej kultury politycznej4 okrelili jako nastawiony
na funkcjonowanie wadzy w spoecznym rodowisku o orientacji poddanego.
Orientacja uczestniczca zarezerwowana jest w nim dla niewielkiej grupy powizanej z systemem wadzy wskimi gardami, np. przynalenoci do okrelonej partii politycznej. Jest to swego rodzaju bdne koo o granicach zakrelonych aktualnym stopniem otwartoci ideologicznej systemu. Jego dziaanie
samoodtwarzanie nastpuje poprzez powielanie struktur biurokratycznych
i reglamentowanie polityczne coraz szerszych krgw ycia spoecznego.
Awans polityczny, publiczny wypracowany w spoeczestwie demokratycznym
zastpowany jest hierarchiczn struktur rozwinitej biurokracji. Spoeczestwo
demokratyczne jako aktywna zbiorowo podmiotw ycia publicznego i poli3
R. Dahrendorf: Teoria konfliktu w spoeczestwie przemysowym, w: Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, wybr W. Derczyski,
A. Jasiska-Kania, J. Szacki, Warszawa 1975, s. 429463.
4
Podstawowe prace na temat kultury politycznej G.A. Almond, S. Verba i G.B. Powell wypracowali w poowie lat 60. XX w.
35
tycznego zastpowane jest przez zaleny, odtwrczy funkcjonalnie wobec systemu, podsystem rozwinitej biurokracji. Wadza staje si podstawowym motywem dziaania gremiw kierowniczych w pastwie. Nastawiaj si one na
takie ksztatowanie systemu, by utrzyma struktur spoeczn zapewniajc im
wadz s to pozycje dominacji, gdy tymczasem pozycje podlegoci w coraz
wikszym stopniu charakteryzuje interes polegajcy na deniu do zmiany warunkw politycznych. W ten sposb zosta uksztatowany gwny kryzysogenny
czynnik, ktry w ostatecznoci rozoy system PRL.
Oczywicie istnieje zasadnicza rnica pomidzy niedemokratycznym
modelem pastwowoci PRL a demokratyczn formu tzw. IV RP. Niemniej
jednak w sposb niepokojcy dostrzegalne s w obecnie proponowanym ksztacie ustrojowym elementy systemu koercyjnego. Tak jak w czasach PRL wadzy
na rk jest zaciankowa i poddacza5 mentalno spoeczestwa, natomiast
rodowiska reprezentujce inne pogldy i opcje s pitnowane, deprecjonowane, a tam, gdzie wczeniej otrzymyway wsparcie ze strony pastwa s tej
pomocy pozbawiane. Std wskazywanie uprzywilejowanych stacji TV czy rozgoni, std eliminacja innych ni oficjalna myli politycznych, posunita zawsze w swej interpretacji jako brak patriotyzmu czy obraanie si wadzy
na kolejne korporacje i rodowiska zawodowe bronice swych samorzdnych
interesw oraz praw. Nastpuje widoczne ograniczenie naturalnej we wspczesnych demokracjach rnorodnoci i wieloci aktywnych podmiotw gry publicznej i ich rzeczywistego wpywu na polityczne procesy decyzyjne. W taki
sposb ograniczane s uprawnienia samorzdu terytorialnego, korporacji zawodowych, osabiany sektor organizacji pozarzdowych, eliminowana jest suba
cywilna na rzecz tworzonej przez siebie biurokracji oraz w miar moliwoci
systemu pitnowane s partie i stowarzyszenia o innym wiatopogldzie oraz
ograniczana jest opozycja. S one dysfunkcjonalne dla systemu koercyjnego.
Taki sposb sprawowania wadzy zamiast autodemokratyzacji w najlepszym wypadku rozwin si moe w system klientelistyczny, parantelistyczny6
lub wrcz autokratyczny. Nie bdzie on wymaga aktywnego udziau spoeczestwa, wyalienowani z ycia publicznego obywatele poprzestan na egzekwowaniu nalenych wiadcze oraz sporadyczne bd udrania kanay umo-
G.A. Almond, G.B. Powell Jr: Kultura polityczna, w: Elementy teorii socjologicznych...,
s. 580.
6
G.B. Peters: Administracja publiczna w systemie politycznym, Warszawa 1999, s. 216248.
36
Zdzisaw Matusewicz
liwiajce zgaszanie najpilniejszych potrzeb-postulatw. G.A. Almond

i G.B. Powell okrelali takie zjawisko jako ograniczanie wej systemu spoeczno-politycznego7. Obywatele, majc osabion moliwo oddziaywania na
wejcia systemu, bd utosamia swoje aktywnoci publiczne-polityczne nie
jako wsptworzenie, ale jako osabianie systemu. Orientacje obecne w danej
spoecznoci maj istotny wpyw na funkcjonowanie systemu. Staje si to
szczeglnie jasne, gdy przeciwiestwem jest system, w ktrym porzdek i zasady go regulujce (prawo) opieraj si na pozytywnych orientacjach wobec instytucji wadzy. W przypadku braku spoecznego zaangaowania model koercyjny w najlepszym wypadku osign moe biern akceptacj z moliwoci
kumulowania niezadowolenia, a do momentu, gdy napr stanie si zbyt wielki
w wypadku najgorszym.
I jeszcze jedna uwaga wywiedziona z prac klasykw kultury politycznej:
gdy w systemie politycznym, w ramach jego przebudowy, pojawiaj si nowe
lub zmienione organizacje i instytucje, wwczas konieczne staje si wyonienie
odpowiedniego indywidualnego zespou orientacji wobec nich ze strony spoeczestwa. Dopiero po ich poznaniu, oswojeniu i przewiczeniu bd one w stanie prawidowo zadziaa w systemie, speniajc w peni swe zadania. System
niedemokratyczny nie dopuszcza do uefektywnienia si lub w ogle powstania
tych instytucji, system z demokracj sab tak czsto zmienia zasady i elementy
ustrojowe, e obywatele nie maj szans zapozna si z nimi dogbnie.
Mimo e yjemy w kraju speniajcym formalne wymogi demokratycznoci, obywatelska cz spoeczestwa zagospodarowuje tylko fragment ycia
publicznego politycznego. Pozostaa cz (wiksza) przypisana jest klasie
politycznej, ktra wykorzystuje swoj pozycj bd do rzeczywistego rozpoznawania, reprezentowania i zaspokajania interesw publicznych, bd do zaatwiania partykularnych interesw. Skala demokracji pomidzy tymi dwoma
skrajniami jest tutaj nad wyraz szeroka. Z jednej strony formalne zaspokojenie
instytucjonalnego minimum demokracji, z dominacj formy przedstawicielskiej,
nisk aktywnoci obywatelsk, siln pozycj pastwa i lunym zwizkiem
klasy politycznej ze spoeczestwem (gwnie poprzez odbywajce si raz na
4 lata wybory). Z drugiej strony ksztat systemu politycznego jako odzwierciedlenie rzeczywistej reprezentacji interesw jak najszerszych grup spoeczestwa, wysoka, partycypacyjna aktywno obywateli poprzez otwarte na spoe7
G.A. Almond, G.B. Powell Jr.: Kultura polityczna..., s. 577 i n.
37
czestwo procesy decyzyjne, silna pozycja samorzdnoci i III sektora, rzeczywisty zwizek reprezentacji i zalenoci politykw od spoeczestwa, spenianie
wysokiego standardu wspczesnej demokracji.
Oba te jake rne standardy demokracji zachodniej znajduj odzwierciedlenie m.in. w organizacjach europejskich. Z jednej strony mamy Rad Europy
i jej szerokie pojcie demokracji dopuszczajce czonkostwo Rosji i innych
krajw na wp autorytarnych, z drugiej najwyej rozwinite kraje Unii Europejskiej i ich zaawansowane rozumienie demokracji. Oczywiste, e owe rne
poziomy demokracji wystpuj te w systemach politycznych rnych pastw.
Najwyej rozwinite kraje Zachodu wprowadzaj i stosuj take pojcie
deficytu demokracji na oznaczenie tych elementw ustroju demokratycznego,
ktre speniajc formalne wymogi demokracji, nie su odpowiedniej, wystarczajcej reprezentacji interesw ogu spoeczestwa, a take przerosty klasy
politycznej nad spoeczestwem obywatelskim. Budowanie rzeczywistej,
wspczesnej demokracji jest dynamicznym procesem, w ktrym instytucjonalny ksztat zawsze pozostaje w tyle za aktywnoci i obywatelskim wzrostem
spoeczestw.
Transformacja ustrojowa krajw Europy rodkowej oddaje przyspieszony
proces przechodzenia od ustroju autorytarnego do w peni demokratycznego.
Wczenie si tych krajw do procesu integracji europejskiej jest z kolei dalszym etapem transformacji ustrojowej na drodze od niepenej demokracji formalnej do rzeczywistej demokracji obywatelskiej. W dzisiejszej Polsce nie
uywa si terminu deficyt demokracji. A przecie stan i jako naszej demokracji w sposb oczywisty odbiegaj od standardw wypracowanych i funkcjonujcych w krajach starej Europy.
***
U progu XXI wieku III RP ma do odrobienia wiele lekcji. Jednak nieodrobienie jednej z nich jest dzi szczeglnie widoczne i dotkliwe to lekcja wspczesnej kultury politycznej: Problem orientacji wobec narodowego systemu
politycznego jako caoci stanowi jedno z najpowaniejszych zagadnie rozwoju kultury politycznej nowych pastw8. Za braki zwizane z tym niedostatkiem
odpowiedzialno ponosi przede wszystkim politologia jako dyscyplina spo8
Ibidem, s. 579.
38
Zdzisaw Matusewicz
eczna. Owszem, mona by si tumaczy, e jest to nauka stosunkowo moda,

e tak naprawd rozwina w Polsce skrzyda po roku 1989 itp., itd. Bdzie to
jednak prawda tylko czciowa, albowiem w najlepszych orodkach akademickich nauka o polityce speniaa nie tylko suebn rol wobec niedemokratycznego systemu spoeczno-politycznego PRL. Wspczesnej, rzetelnej wiedzy
o pastwie, o wadzy i spoeczestwie ujtych dynamicznie uczono w Polsce ju od lat 70.
Wiedza na tematy spoeczne, a take polityczne wspczesnego Polaka ma
charakter historyczny. Ma to swoje wielorakie konsekwencje. Przede wszystkim
co naturalne historia zapatrzona jest w przeszo. Historia, jak sama dowodzi, bada przede wszystkim
czowieka jako jednostk spoeczn lub te zesp ludzi wspyjcych
i wsptworzcych dzieje spoeczestwa w otaczajcym ich rodowisku
geograficznym. Dziaalno czowieka rozpatrujemy na tle okrelonej
obiektywnej rzeczywistoci (tzn. warunkw, w ktrych yje) w rozwoju,
czasie i przestrzeni. [...] Czowiek historyczny nie jest jednak dostpny
bezporednio badaniu. Dziaalno jego poznajemy wtedy tylko, gdy
znalaza odbicie w postaci jakiej pozostaoci i przetrwaa do naszych
czasw. Nie do zbadania jest [dla historyka Z.M.] wszelka praca ludzi
nie uzewntrzniona w formie trwaej, dostpnej poznaniu. [...] Nauka
historyczna operuje zatem materiaem badawczym, na ktry skadaj si
pozostaoci inaczej mwic rda historyczne po dziaalnoci
czowieka i spoeczestwa9.
Hodujc Popperowskiej10 metodologii bada historycznych, moemy

stwierdzi, e taka wiedza to powielanie dawnych schematw i stereotypw.
Jest to zdecydowanie wiedza dysfunkcjonalna dla dzisiejszego Polaka we
wspczesnej Polsce i wspczesnym wiecie.
Jak doskonale wiemy, szczeglnie my, politolodzy, historia ma problemy
ze swoj subdyscyplin histori najnowsz, bo jak tu bada yjcych ludzi
zmieniajcych swoje pogldy polityczne, rozwijajcych si, jak bada procesy
i mechanizmy? Jak bada powstawanie nowych prdw, tendencji, wszelk
aktualn zmian spoeczn czy polityczn? Dlatego historia najnowsza jest take subdyscyplin nauki o polityce. Politologia w przeciwiestwie do historii
9
10
B. Mikiewicz: Wstp do bada historycznych, WarszawaPozna 1985, s. 90.
K.R. Popper: Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, t. 2, Warszawa 1993, s. 272 i n. Zob.
te: tene: Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977.
39
kieruje sw aktywno ku przyszoci, pozwala prognozowa na podstawie

bada historycznych i wszechstronnej, interdyscyplinarnej analizy wspczesnoci.
Historia, co oczywiste, ma swoje poczesne miejsce w ksztatowaniu narodu. Mylenie historyczne odegrao decydujc rol w obronie i trwaniu polskoci. Jednak wiat si zmienia coraz szybciej i konieczna jest reorientacja wiadomoci spoecznej ku przyszoci narodu i pastwa polskiego. Narodowo uwarunkowany prymat racji historycznych nie suy dzisiaj ksztatowaniu waciwej pozycji Polski i Polakw we wspczesnym wiecie. Konieczne jest signicie po nowe instrumenty ksztatowania wiadomoci spoecznej i politycznej
Polakw, inaczej ta przyszo moe zosta stracona. Szans takiej reorientacji
daj wanie kultura polityczna oraz politologia jako podstawowe narzdzia
analizy i opisu najnowszych dziejw.
Taki proces co prawda ju zachodzi samoistnie, w zetkniciu ze wiatem
wspczesnym, jednak nowe przychodzi nazbyt wolno, a to gwnie z tego powodu, i brakuje ofensywnych dziaa politologw. Osiem lat temu, analizujc
przyczyny i skutki upadku PRL-u, pisaem:
G.A. Almond i G.B. Powell w swoich rozwaaniach na temat kultury
politycznej wprowadzili kilka wanych, stale aktualnych spostrzee,
ktre nie od rzeczy bdzie w tym miejscu przywoa: Ostatecznym
sprawdzianem odpowiedzialnoci i demokratycznego charakteru systemu
jest jego zdolno do przekazywania wadzy zwierzchniej z rk jednej
grupy przywdcw w rce innej. [...] Ale jeli poziom osobistego
zaufania jest niski, jeli proces polityczny traktowany jest jako konflikt
na mier i ycie, jeli konflikt ten tylko w minimalnym stopniu agodzi
kurtuazja polityczna to bardzo trudno bdzie istniejcej elicie
zrezygnowa ze swej roli w yciu politycznym i ustpi na rzecz nowej
grupy dziaaczy. Stawka wyda si zbyt wysoka, opozycja zbyt
niebezpieczna11.
I rzeczywicie, wczesne wojny na grze, palenie po sobie mostw, lustracja,

przedstawianie innych opcji politycznych jako wrogw polskiej racji stanu,
idealnie oddaway, opisane przez twrcw dyscypliny kultura polityczna, warunki funkcjonowania polskiej sceny politycznej12.
11
12
G.A. Almond, G.B. Powell Jr: Kultura polityczna..., s. 582.
Z. Matusewicz: O koniecznoci upadku PRL i niektrych tego konsekwencjach, w: Polska

w procesie przeobrae ustrojowych, red. S. Wrbel, Katowice 1998.
40
Zdzisaw Matusewicz
Niestety, dzisiaj, po kilkakrotnym powtrzeniu cyklu wyborczego i po upyniciu kolejnych lat, miao mona powtrzy te same sowa, co wicej
wydaje si, e dzisiaj jeszcze mocniej do nas docieraj.
Wikszo spostrzee Amerykanw zachowuje aktualno. Najwaniejsza dla tego opracowania jest uyteczno pojcia polityki demokratycznej wypracowanej wanie przez Almonda, Powella i Verbyego. Wedug nich z polityk demokratyczn mamy do czynienia wtedy, gdy prawo i porzdek w spoeczestwie opieraj si na pozytywnych orientacjach wobec instytucji wadzy.
Samo pojcie polityki demokratycznej okrelaj jako zgodn z prawem reprezentacj interesu publicznego13.
Jest to pojcie wrcz przeciwstawne definicji polityki przyjtej i nauczanej
dotychczas w Polsce. Pojcie polityki jako walki o zdobycie i utrzymanie wadzy podobnie obowizywao jeszcze w czasach PRL-u, tj. w ustroju niedemokratycznym. Aktualne byo wwczas i obowizuje w dniu dzisiejszym, gwnie
z racji swojego zakresu dotyczy kadej polityki, zarwno demokratycznej, jak
i niedemokratycznej. Przyjmujc takie rozumienie polityki, zbytnio si nie zastanawiamy, gdzie jest w niej miejsce na jednostk obywatela i czy takie
w ogle jest? Ot problem w tym, jak si wydaje, e cigo jednego rozumienia polityki przy zasadniczej przebudowie systemu politycznego niczego nie
uczy ani obywateli, ani klasy politycznej. A jeeli ju czego uczy, to tego, e
w tej sferze nic si nie zmienio, e relacje wadzaspoeczestwo cigle wygldaj tak samo, tj. myoni. Uczy to spoeczestwo biernoci, a klas polityczn
(wiadomie nie uywam terminu: elita polityczna) zastpowania interesu publicznego interesami partyjnymi i wasnymi rozgrywkami.
Wysze poziomy organizacji, zoonych ze swej istoty struktur spoeczno-politycznych, wymagaj bardziej skomplikowanych narzdzi ich opisu i interpretacji. Elementarz i tabliczka mnoenia nie s raczej odpowiednimi tematami
na osobne wykady dla studentw szk wyszych, cho pozostaj fundamentem kadej nauki.
Postawmy pytanie: czy nie byoby warto, z myl o edukacyjnej uytecznoci, wprowadzi wyrane rozrnienie na polityk w ogle i polityk demokratyczn? W codziennym opisywaniu rozgrywajcej si polityki, choby na
uytek mediw, niewtpliwie bardziej funkcjonalne (zarwno dla spoeczestwa, jak i klasy politycznej) byoby okrelanie polityki jako zgodnej z prawem
13
G.A. Almond., G.B. Powell Jr: Kultura polityczna...
41
reprezentacji interesu publicznego. W takim wietle dostrzeenie i wskazanie

mankamentw polskiej sceny politycznej bdzie z pewnoci trafniejsze.
Kocowa refleksja podpowiada, e uwaniej obserwujc polsk scen polityczn, wikszo z warunkw niezbdnych do stworzenia podstaw polityki
demokratycznej dotychczas jeszcze w peni nie zaistniaa. Nie mamy dobrej
edukacji proobywatelskiej dostosowanej do nowej pozycji kraju, nie mamy
odpowiednio przygotowanej klasy politycznej, nie mamy mechanizmw ksztatujcych nowoczesn aktywno obywatelsk, nie mamy prasy zdolnej samoistnie (w oderwaniu od biecej polityki) ksztatowa wiedz i postawy obywateli,
nie mamy odpowiedniej kultury politycznej. Mamy dopiero rodzce si spoeczestwo obywatelskie, mamy fatalne obcienie caego ycia spoeczno-politycznego naszymi dawniejszymi i bardziej wspczesnymi dowiadczeniami historycznymi. Skutkiem jest m.in. za wiadomo spoeczno-polityczna
Polakw, ktrzy sami ucz si polityki, obserwujc dziaania politykw.
Dzisiejsza Polska musi spenia minimalne warunki nowoczesnego pastwa znajdujcego si w sferze wpyww zachodniej formacji liberalno-demokratycznej. Przy czym liberalizm nie moe by odnoszony wycznie do ekonomicznej czci swej doktryny. Jest to przede wszystkim koncepcja opierajca
cay porzdek spoeczny, polityczny i ekonomiczny na szerokiej wolnoci jednostek. W dzisiejszych warunkach liberalizm, nieograniczony wycznie do
doktryny ekonomicznej, jest standardem rodowiskiem, w ktrym dziaa cay
nowoczesny wiat demokratycznej, aciskiej kultury Zachodu. Warunki niezbdne wspczesnej demokracji zachodniej to nie tylko formalnie rozumiane:
podzia wadz, praworzdno, wolne wybory, pluralizm, parlamentaryzm, wolno sowa, szeroki zakres praw i wolnoci obywateli, rozdzia Kocioa od
pastwa, ale przede wszystkim wprowadzenie do ustroju pastwa wszystkich
moliwych czynnikw pobudzajcych i podtrzymujcych oddoln aktywno
obywatelsk. Dzisiejsze pastwa demokracji zachodniej s silne przede wszystkim si swej demokracji, aktywnoci obywateli i racjonalnoci ustroju politycznego wykorzystujc t aktywno.
Czy moliwe jest zbudowanie w sercu Europy, na pocztku XXI wieku,
pastwa zego, tzn. niefunkcjonalnego z punktu widzenia standardw nowoczesnej demokracji? Ot szczliwie wydaje si, e nie jest to moliwe, jeli
wzi pod uwag wczenie tego pastwa w cay system europejskich i wiatowych organizacji wymuszajcych pewne minima standardw. Inaczej rzecz by
si miaa, gdyby Polska nie bya czonkiem takich organizacji jak Unia Euro-
42
Zdzisaw Matusewicz
pejska czy Pakt Pnocnoatlantycki. Wwczas stalibymy si ponownie przedmiotem rozgrywki politycznej w rozumieniu najbardziej elementarnym, gdzie
silny poera sabszego.
POLISH POLITICAL TRANSFORMATION

A GOOD OR BAD STATE?
Summary
In the early twenty first century, is it possible in the very heart of Europe
to build a bad, state, i.e. a state not functional in the view of modern standards
of democracy? What are these standards? Why Poland, after 18 years of social, political
and economic transformation has been still presenting the lack of systemic efficiency?
What is the reason for negative, external and internal feelings in relation to Third Republic? And finally, what is the place and role of the political scientist in the face
of that phenomena? Here are some basic questions that the author pose to himself and
strives to answer in this article.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
TOM BUBK
RELATIONSHIP BETWEEN RELIGION, POLITICS AND SOCIETY

IN EASTERN EUROPE AFTER 1989
AS EXEMPLIFIED BY THE CZECH REPUBLIC AND POLAND
In the last century, religion was discarded from participation in public life.
It was believed that churches had already finished their historical role and thus
the dominant position in European society was to be undertaken by the state
institutions. Churches were actually kept within limits that made them
harmless in the sphere of public life. Religion was supposed to assume
a strictly private role, not to be any longer a public affair. In the last centurys
battle between state and church, the state was believed victorious. This paper
attempts to clarify the position and the role of religion in European society as it
has been changing since the breaking of the communist regime.
Historically, the most difficult situation for the churches comes with
communist ideology, which has similar ambitions as the churches traditionally
have (Maier 1999: 917). Communism in Eastern Europe, especially in the
1950s, followed the example of the Soviet Union and introduced actual
separation of the state and church. All concordats and treaties with churches
were repudiated, religious education at schools was forbidden, the clergy was
restricted in their activities, etc. However, the regime did not succeed in its
attempt to completely deprive churches of their influence upon public life. The
communist anti-religious offensive was, since the 1960s, gradually weakening
in its political agenda, particularly due to the events in East Germany, Hungary,
and Poland, and later on in Czechoslovakia. Doubts were cast upon the concept
44
Tom Bubk
of the eventual death of religion. In the 1970s, communism was no longer

a progressive movement but an ideology aiming at the usurpation of power,
and, if believed in at all, was considered with growing skepticism (Michel 2000:
2442).
During the communist era, religion became a taboo subject not only in
society, but in the humanities as well, and thus, at the Czech universities, the
Study of Religions was forbidden from the 1950s until political freedom opened
the possibilities for research and academic study of religion without official
ideological prejudices.
The year 1989, in Central and Eastern Europe denoting the end
of Communism, was, of course, important not only for the scientific study
of religion but for religious freedom as well. Religion has survived the
communist persecution and Christian churches at the end of the 1980s were
particularly strong indicators of the upcoming political change. As Mikls
Tomka says, the impact of the political changes in Central and Eastern Europe
also included a loss of general worldview for the majority of population,
a moral vacuum, and low trust in institutions. However, religion and Churches
were great exceptions. [...] We may suppose that Churches functioned as
substitutes for other social institutions for a short time (Tomka 2001: 13). This
social change is undoubtedly also connected with the quest for new identity
of the whole society (Maier 1999: 71), as well as within the churches
themselves.
The paper focuses on two democratic post-communist countries, the Czech
Republic and Poland, and reflects the situation of churches and religious
societies in times of political, ideological, and cultural change as the two
countries underwent the transformation from socialism to liberalism and to
democratic politics. The countries are closely related in terms of their history,
culture, and language; in the past one hundred years, they both have
experienced very similar political currents, such as encounter with fascism,
communism, and democracy. Besides, in both countries, the Catholic Church
has historically had a dominant position. However, the position of religion in
both societies is rudimentary different.
Relationship between Religion, Politics and Society in Eastern Europe
45
An outline of the situation of churches and religious societies

in the Czech Republic after 1989
New political orientation of the Czech Republic after 1989 is based on
democratic values and thus, after many decades, returns to the principle
of denominational neutrality and of no interference into personal and civil
rights, including religious rights. The most decisive change in the situation
of churches and religion in the Czech Republic could, of course, happen only
after the revolution of 1989. Churches and religious communities have gained
religious freedom.
In 1990, diplomatic contacts between the Czech Republic (Czech and
Slovak Federal Republic as it was then) and Vatican (Apostolic See) was
renewed. In the 1990s, there was also a tendency to right the previous wrong
through a series of legislative steps, such as the abolishment of the so-called
religious offense in 1989, gradual restitution of some of the church property,
passing of the new law on confession, religious freedom, and the position
of churches and religious societies. Religious rights are, in a fundamentally new
way, guaranteed by the Charter of Fundamental Rights and Basic Freedoms
which, in 1993, became part of the Czech legal system (Tretera 2002: 5356).
Among others, it states the individual and collective rights for the exercise of
religious freedom, particularly in articles 3, 15 and 16. It guarantees to every
citizen the right to freely express their religious faith, either alone or together
with a community, privately as well as publicly, by religious service, teaching,
religious rituals and observance. Besides, churches and religious societies
manage themselves their affairs, for example they organize their institutions,
install their priests or pastors, establish their monastic and other institutions
independent of state institutions.
Individual and collective rights based on the Charter were specified in
2002 in the Act on religious freedom and the position of churches and religious
societies which regulates the relationship of state and churches. The Act is
based on the respect for religious freedom, for the autonomy of churches and
religious societies, and on the consistent application of the denominational
neutrality of the state towards churches. It also provides regulations for the
registration of churches and religious societies at the Ministry of Culture.
The Czech Republic belongs to countries with the lowest religiousness. It
was clearly showed in the 1991 and the 2001 censuses. In the latest census,
46
Tom Bubk
about 59% of the population identified as without confession (non-believers)

and only 32.1% confessed to some religion. For example, the number of the
Catholic Church confessors declined between the years 1991 and 2001 to 33%,
which means 2.7 million inhabitants of the Czech Republic. The three largest
churches, i.e. the Roman Catholic Church, the Evangelical Church of Czech
Brethren, and the Hussite Church had lost all together 1, 644, 528 members
between the years 1991 and 2001. The two largest churches had both lost about
one third of their membership each, while the third one almost one half of it. On
the contrary, the largest percentual increase in membership was experienced by
the Jehovahs Witnesses, total of 8, 685 new members, which makes it the
fourth largest registered church with the membership of 23,162. However, the
attendance at religious service has not dropped as dramatically as the total
church membership because, as the sociologist Jan Spousta explains, the
churches lost only their least enthusiastic members (1999: 77).
A more or less opposite tendency can be seen in the past decade with the
majority of other churches and religious societies where the membership almost
tripled between the years 1991 and 2001. In the last two censuses, also the
amount of respondents identifying with alternative religious movements
increased rapidly.
Such a dramatic decline in membership of traditional churches indicates
not only a lack of interest in the traditional forms of spirituality but it also
proves that there was a unique, and hardly sustainable, euphoria at the
beginning of the 1990s. Another reason for the tremendous decrease is also the
fact that churches lost many members simply because of their death, as the
religiousness is much higher in the older generation.
The difference in the total amount of church members between the
Catholic Church and other churches is abysmal. And besides, it is estimated that
only some 5 to 10 per cent of those who declare themselves as believers,
regularly take part in religious observance. The evaluation of the 2001 census
data as issued by the Czech Statistics Bureau concludes that the religiousness
among the seven nationalities living in the Czech Republic is the highest
79.1% among the Polish minority. On the contrary, the lowest religiousness
30.9% is among the people of the Czech nationality.
In the Czech Republic, there operates a variety of churches, religious and
spiritual societies and groups, some of which are officially registered by the
state. At present, there are 26 registered churches and religious societies.
47
Interestingly enough, a Muslim and two Hindu societies have been lately
registered. However, it is important to stress the fact that this registration is not
a necessary pre-requisite for the legalization of a churchs activity. That is the
reason why many groups show no interest in the official registration.
Nevertheless, the state registration allows for certain privileges, or benefits, and
special rights of the registered subjects. That is why some religious groups,
referring to the new Act, point at the tendency of the Bureau of Churches at the
Ministry of Culture to gradually limit broad freedom of confession and to
introduce state control over this sphere. The law allows a privileged position to
21 out of the 26 so far registered religious subjects. The privileging has the form
of special rights, such as the right to teach religious education at state schools,
to establish church schools, to work with prisoners and in the army, to conduct
marriages recognized by the state as well. This special treatment also includes
financial contributions to the registered religious subjects. A church or a religious society can achieve such a privileged position when it, after 10 years
of existence, submits, among other things, signatures of its membership
amounting to at least one per mile of the total population of the Czech Republic
(tampach 1999: 5456).
In this way, the state presents to religious groups newly striving for state
registration obstacles connected with membership and long waiting periods. For
that reason the new legislation has become a topic of serious debates and
considerations because the state does not seem to treat all registered subjects
equally.
An outline of the situation of churches and religious societies
in Poland after 1989
In nowadays Poland, more than 90% of the population confesses to the
Roman Catholic Church. The second largest religion is the Polish Autocephalous Orthodox Church (550-800 thousand members). The Jehovahs
Witnesses, for example, have 120 thousand members but the dynamic increase
in membership seen in the early 1990s has recently stagnated.
Contemporary Polish Catholicism is very heterogeneous. On one hand, it
contains a very anti-liberal movement refusing western life-style and pluralism
of values, on the other side of the spectrum is a very open, tolerant and prowestern movement. The spirituality of the Polish Catholics is specific,
48
Tom Bubk
particularly because of its strong cult of Holy Mary and, in the past decades,
because of the great influence of the personality of the late Pope John Paul the
Second.
Considering the legal position of churches and religious societies, it is
necessary to highlight the fact that, ever since the times of political changes, it
has been assumed that, despite the equal status of churches guaranteed by the
Constitution, the churches be treated in differing ways. The relationship of the
state to the 15 largest churches is regulated by separate laws or decrees while
other churches and religious societies are simply registered by the Polish
Ministry of Inner Affairs and Administration. The 15 largest churches are
financially supported by the sate Church Fund which covers the social welfare
and health insurance of the clergy, contributes to churches social work,
educational activities and the upkeep and reconstruction of churches historical
monuments. Apart from special laws, there exists another form of legal
registration and a concordat that regulates the relationship of the Catholic
Church and the Polish state. Formal registration, however, is not a necessary
prerequisite for religious activities, as religious freedom and the right to confess
is guaranteed by the Polish Constitution. To sum it up, there are three ways in
which the relationship between the Polish state and churches and religious
societies is regulated.
The issue of registration has become a subject of debates both in Poland
and in the Czech Republic. In Poland, between the years 1989 and 1991 all
religious groups were registered without restriction or control which resulted in
a rampant increase in the number and variety of religious groups. At the end
of the 1980s, about 30 churches and religious societies officially existed in
Poland. But since the beginning of the 1990s, the number has increased and
nowadays there are 152 churches and religious societies registered by the
Ministry. This fact was, obviously, considered alarming by the Catholic Church
but also by the general public which successfully pressured the government into
making the rules for registration stricter. The main change is that now, in order
to qualify for the registration, a church or a group must submit one hundred
signatures of its members (while previously 15 signatures were enough). At the
same time, some of the benefits resulting from the state registration were
restricted. Statistics on the official web pages of the Polish Ministry of Inner
Affairs and Administration show a rapid decline in the number of granted
registrations, from the previous 20 a year to just two to three a year.
49
Due to the changes in the registration requirements, particularly the

increase in the number of signatures needed for the registration, some new
Christian movements have since then preferred to connect with the traditional
churches as their filial parishes (congregations) and thus to use their established
congregational autonomy. However it is important to stress the fact that there
are hardly any feelings of discrimination and intolerance of the state felt by the
religious minorities (Pasek 2002: 149152).
On the other hand, the situation is different when it comes to social
acceptance and evaluation of the new movements. Some new religious
movements prefer not to be considered as religions or they openly refuse
institutionalized forms of religious life and thus, obviously, do not want to
apply for registration. Among their reasons for not registering, however, can
also be the generally held judgmental attitude of the Polish people who consider
all churches and movements apart from the Roman Catholic Church as sects.
Thus the new movements would have to face a much stronger public criticism.
Among the Polish people, the term sect is the most popular word denoting
new religious movements. Stereotypical and derogatory attitude is common not
only among the Polish Catholic clergy, but in media and books as well. The
majority of Polish people also believe that these movements are dangerous not
only for the society as a whole but also for the individuals physical as well as
psychical well-being. Mass media are the main source of information regarding
sects, even more frequently consulted on the issue than the clergy (Benic
2002: 99120). The discriminatory attitudes are stronger with those Polish
people who feel closely connected with their own church, regularly participate
in religious observance and the life of the religious community, and their
religiousness is church oriented. (Doktor 2001: 160). Nevertheless, similarly
negative labeling of the new religious movements as sects exists in the Czech
Republic among the general public as well.
Search for new identity religion and the national awareness
Academic debates in the early 1990s were also concerned with the issue
of what should become the basis of a new identity in the post-communist
countries, whether it should be grounded only politically on democracy, or on
the idea of European-ness, or even on the Christian traditions (the last one in
50
Tom Bubk
particular discussed in Russia). Nevertheless, the basic values were immediately

obvious summed up by the slogan We know what we do not want which can
be explicated as follows: No to the political orientation on the East, No to the
stately planned economy, No to state ideology. The political and ideological
departure from the Soviet Union leads to an almost nave and unconditional
acceptance of the West. In Poland as well as in the former Czechoslovakia, the
looking up to the West was, particularly since the 1970s, a central part of an
anti-establishment value system. The newly gained freedom has become
a touchstone also for the churches, now free but strongly decimated from the
previous communist regime. The time of repression was too long and the
churches in the communist block lost touch with what was happening in
churches worldwide, the churches authorities were frequently not trustworthy
due to their real or alleged collaboration with communism, educated church
elites were missing. However, there was a great enthusiasm of the clergy as well
as the lay people to put the church life back on its feet.
On top of that, in the Czech Republic most of the churches property was
devastated and still not restored back to the church ownership so the churches
had to financially rely a lot on the solidarity of churches from abroad. The
religious life focused perhaps too much on the inner church problems that had
accumulated over the decades as well as the ones that newly arose. After the
decades of isolation, churches in the former Czechoslovakia did not manage to
change their style in a fundamental way. That had quite importantly diminished
their reputation newly gained in the early 1990s. Thus the first decade after the
breaking of the communist regime can be considered, from the point of view
of the churches, as the period of consolidation and stabilization. The isolation of
churches from public life and their inadequate and often unintelligible
communication with the non-believing public remained as an unfortunate
heritage from the communist regime.
For a very long time, the Roman Catholic Church in the Czech Republic
had not formed the frame of national identity and was historically considered as
a foreign, imposed religion. The situation of the Polish Catholic church was
radically different, even in the 1990s. The Catholic Church as one of the most
important opponent of the communist regime, the cornerstone of Polish national
identity and the most influential institution in the country tried, in the 1990s and
later, to fundamentally influence politics of the state, as said above. The
churchs self-esteem is grounded in a different historical experience. In Poland,
51
the connection of the catholic faith with nationality is a logical issue of the
Polish national identity. Polish Catholicism was formed especially during the
last several centuries and is the result of the confinement by the Protestant
Prussia in the West and the Orthodox Russia in the East. It is among the reasons
why the idea prevails in recent Poland that Catholicism could or even should
fulfill the role of a value system in the otherwise value-less democratic state
(similarly as it did in the communist era). The Catholic Church is without doubt
the most influential institution in the country although it is successful only in
indirect influencing of the Parliaments politics. However, its greatest political
importance is historically evident in the times of social crisis.
Traditional values versus freedom and democracy
During the communist regime, it was precisely Christianity that was seen
as a guarantee of freedom and democratic values. Compare to communist
institutions, it was perceived as a trustworthy partner which, in hard times,
stood by the repressed and showed a great deal of courage during the Velvet
Revolution, particularly as personalized by several personages who openly
claimed their religious faith. In the times of the sovietization of the society, the
churches claimed their strict opposition to the ideologically monolithic
communist society and well as such also generally received. In those times, the
simple statement that in politics, the traditional values and morals need to be
stressed was viewed as a pro-western attitude and an agreement with pluralistic
thinking. After the breaking of the communist regime, the churches, the
Catholic one in particular, were regarded as advocates of justice, freedom,
truthfulness and human rights, as those subjects who dare to oppose the
immoral politics with ethical categories and truly aimed at the democratization
of society.
Generally, after the breaking of the communist regime, the churches and
the entire Christian tradition in Central and Eastern Europe were more
respected, even by those who were far removed from it. It was connected with
great expectations of the recent and future important role of religion in
democratic society, particularly in regard to the above mentioned values.
Especially the Catholic Church in Poland and in the Czech Republic opposed
the relativization of values. But the immature and still fragile democracies in
52
Tom Bubk
these countries took such attitudes as an attack on the newly gained liberal
values. Public engagement of the Catholic Church, especially in Poland,
undergoes changes and tries, as it did in the totalitarian system, to demonstrate
ethic criteria to the immoral politics (Michel 2000: 45). The Catholic Church in
the Czech Republic wants to be socially active as well and focuses on several
public issues. Duan Lun, at the end of the 1990s, speaks of some topics
through which religion becomes a public affair, a subject of public discussion.
These are: the church property, abortion, euthanasia, and the issue of sects
(1998: 223225). The Catholic Church in Poland is far more active than the
Catholic Church in the Czech Republic.
The appeal of the churches on the traditional morals is generally
considered as a tendency against the democratization and the fundamentals of
a free democratic society, though. Along the same lines, religion is considered
as an agent not much in agreement with open society. Apparently, Czech as
well as Polish people naturally separate religion not only from direct political
activities but a vast majority of the population dislikes even the impact
of church in the personal life in the form of personal ethics.
The state in relationship to churches and religious societies
Thanks to the important role of the churches, the Catholic Church
in particular, during the time of political change, churches gained a high
reputation in society. However, in the Czech Republic, this prestige did not last
for long. Thus at the end of the 1990s, there is a general strong support for the
separation church and politics and the Czech population can be regarded as
strongly anti-clerical (Spousta 1999: 88). The restitution of the church property
became the stumbling block for the Catholic Church in the Czech Republic.
The original desire of the church for the separation of state and church had
gradually died because of the lack of political readiness to solve the problem
of the church property restitution which has became political as well as
economic issue. The concept of the poor church devoid of property appeals
particularly to the non-believing public, which, in the Czech Republic, forms
a large majority. That is another reason why the restitutions became part of the
political agenda and why the Church gradually lost, in the eyes of the nonbelieving public, some of its moral credit.
53
The long-lasting economic dependence of the registered churches on the

Czech state caused that even the churches members are not motivated enough
to support their churches financially. This fact worries the churches authorities
should the general separation of state and church really happen.
Considering the issue of registration, it seems that the state acts rationally
when it sets rules and limits to the registration (and benefits resulting from it) of
newly established churches and religious societies. However, some specialists
(Ivan tampach) claim that this tendency is anti-liberal, conserving the statusquo, strengthening the role and position of the state. The reasons why the state
restricts registration are mostly economic. There is also the apprehension
regarding the lack of experience with the new religious societies and
movements. The changes in the registration policy in the Czech Republic are
not caused by the interference of the existing registered churches.
On the other hand, it was preciously the Catholic Church in Poland that
exerted successful political pressure that lead to the restrictions of the
registration policy. The decline in the number of granted registrations in Poland
since the new policy has been truly drastic.
Apart from influencing the registration policy, the Catholic Church in
Poland strongly attempted to exercise political influence even after the breaking
of the communist regime, especially during parliamentary elections
(Marczewska-Rytko 1998: 154). However, this activity of the Catholic
hierarchy has lately become more cautious and less aggressive than in the 1993
and 1997 elections (Eberts, Torok 2001: 147) and the hierarchy even
moderates political activities of some clergy (Doktor 1999: 184). It is also
because the political parties openly perpetuating the Churchs teachings were
not successful.
It was similar in the former Czechoslovakia where in the 1990 election the
church hierarchy openly called for the support of the National Party hoping to
form Christian democratic politics. However, the call proved unsuccessful. This
fact can be seen as an indicator that Polish people or Czechs do not wish the
church to be politically engaged.
The position of churches and religious societies in the post-communist
countries is, in recent times, comparable to that of the countries in Western
Europe. The transition from socialism to liberalism did not bring a lasting and
important increase in the political influence of religion in society.
54
Tom Bubk
The possibility of re-politization of religion in post-communist society

Many western intellectuals since the 1950s began to believe that reality is
real precisely because it is radically pluralistic, that the social sub-systems have
no right to interfere with one another and that democracy is the ideal system
capable of sustaining and perpetuating political pluralism. The idea of unity is,
based on historical experience, perceived negatively as a totalizing of reality.
Frequently this idea of unity is identified with religion which results in refusal
or criticism of those religious and political systems that have a universalistic
character, proclaim continuous return to the fundaments of their faith or openly
state their moral values.
It was believed that secularization is a linear and inevitable process, not
only in the western world. This presupposition contributed to the obscuring
of the tendencies in religions which are now subject of intellectual and
academic study. The fact that the modern state has moderated its relationship to
the church, and not the church towards the state, does not imply that it is not the
ambition of churches and religious societies to continue to participate in the
public or, even more narrowly, political life. It seems that the idea of secularization does not adequately reflect the real situation of the globalized world.
We can truly talk about secularization only in connection with the secularization of the state institutions in the western world. The assumption that the
importance of religion particularly in a democratic society will diminish is no
longer sustainable and the relationship of the state towards churches can be
considered as stabilized and in fact without problems. Even the public
engagement of churches and religious societies is no longer fundamentally
refused.
Nevertheless, this situation by no means implies that in the future, the
historical connection between state and church should be renewed but simply
illustrates that the relationship between state and church has calmed down
emotionally and got standardized legally. It also proves that democratic politics
is not value-free, stabile and neutral. For example the political use of the values
of traditional churches is evident, besides in Poland, also in other countries
of Eastern Europe such as the Ukraine (Yelensky 1999: 145146) and in Russia.
They are being used especially in an attempt to legitimize the new political
system as well as to re-create a sense of national identity religious selfidentification. The recent events in the former Yugoslavia also showed that
55
religion was an important element of the political as well as military actions and
decisions.
Not only Catholicism but also the Orthodox Church and Islam play an
increasingly important social role in Europe and are becoming a political issue.
Some scholars even claim that today the post-Communist states with the
greatest regulation of the church turn out to be the most religious, not the least
(Norris, Inglehart 2004: 131). The growing social as well as political
importance of religion can be clearly seen in various non-European countries.
To play down the importance of religion by pointing to the secularized society
can become at least credulous, in regard for example of the political engagement
of Islam or the Orthodox Church. That is why some political scientists speak
about the fact that Europe is not prepared for the politization of the religious
issues, as can be seen for example in the latest events in France which attempted
to chase religion away from the European space (Fiala 2006: 17). The
development in some of the post-communist democracies in Eastern Europe
proves that public role of religion is not a lost paradigm.
References
Benic S. (2002): Sekty w opinii Polakw badania Demoskopu, Nomos. Kwartalnik
Religioznawczy 39/40, 99121.
Doktor T. (1999): State, Church and New Religious Movements in Poland, in:
I. Borowik (ed.): Church State. Relations in Central and Eastern Europe,
Krakw, 178188.
Doktor T. (2001): Discriminatory Attitudes towards Controversial Religious Groups,
in: I. Borowik, M. Tomka (eds.): Religion and Social Change in Post-Communist
Europe, Krakw, 149162.
Eberts M., Torok P. (2001): The Catholic Church and Post-Communist Elections:
Hungary and Poland Compared, in: I. Borowik, M. Tomka (eds.): Religion and
Social Change in Post-Communist Europe, Krakw, 125147.
Fiala P. (2006): Nboenstv a evropsk politika, Universum. Revue esk kesansk
akademie 3, 1418.
Lun D. (1998): Nboensk situace v esk republice po roce 1989, Religio. Revue
pro religionistika 2, 213225.
Maier H. (1999): Politick nboenstv. Totalitrn reimy a kesanstv, Brno.
56
Tom Bubk
Marczewska-Rytko M. (1998): Ruch chrzecijasko-demokratyczny w procesie

przemian w Polsce, in: B. Grott (ed.): Religia chrzecijaska a idee polityczne,
Krakw, 145159.
Libiszowska-tkowska M. (2001): Kocioy i zwizki wyznaniowe w Polsce. May
sownik, Warszawa.
Michel P. (2000): Polityka i religia. Wielka przemiana, Krakw.
P. Norris, R. Inglehart (2004): Sacred and Secular. Religion and Politics Worldwide,
Cambridge University Press.
Pasek Z. (2002): Badania nad NRR z perspektywy Pracowni Dokumentacji Wyzna
Religijnych w Polsce Wspczesnej Instytutu Religioznawstwa UJ (komunikat),
Nomos. Kwartalnik Religioznawczy 39/40, 145152.
Spousta J. (1999): esk crkve oima socilogickch vzkum, in: J. Hanu (ed.):
Nboenstv v dob spoleenskch zmn, Brno, Mezinrodn politologick stav
MU Brno, 7390.
tampach I. (1999): Nboensk spektrum esk republiky, in: J. Hanu (ed.):
Nboenstv v dob spoleenskch zmn, Brno, Mezinrodn politologick stav
MU Brno, 5456.
Tomka M. (2001): Religious Change in East-Central Europe, in: I. Borowik, M. Tomka
(eds.): Religion and Social Change in Post-Communist Europe, Krakw, 1127.
Tretera R.J. (2002): Stt a crkve v esk republice, Kosteln Vyd.
Yelensky V. (1999): The Ukraine Church and State in the Post-Communist Era, in:
I. Borowik (ed.): Church State. Relations in Central and Eastern Europ,
Krakw, 136152.
RELACJE MIDZY RELIGI, POLITYK I SPOECZESTWEM

W EUROPIE WSCHODNIEJ PO 1989 ROKU
NA PRZYKADZIE CZECH I POLSKI
Streszczenie
W XX wieku udzia religii w yciu publicznym uleg znacznemu ograniczeniu.
Uznano, e nastpi nowy etap w rozwoju, charakteryzujcy si wyeliminowaniem
religii z ycia publicznego i przyjcia przez ni cile prywatnego charakteru. Istniejce
Kocioy i zwizki wyznaniowe poddano wielu ograniczeniom, limitujc moliwoci
ich wpywu na wiernych. Nowe impulsy w relacjach midzy pastwem a Kocioem
57
pojawiy si wraz ze zmianami spoeczno-politycznymi po 1989 roku. W artykule podjto prb wyjanienia pozycji i roli religii w spoeczestwie pastw Europy Wschodniej po zmianie zwizanej z upadkiem reimu komunistycznego.
58
Tom Bubk

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
DIETRICH SCHOLZE
DIE GLEICHBERECHTIGUNG DER SORBEN IN SACHSEN

EIN GRUNDWERT IN DER POLITISCHEN PRAXIS
Grundwerte gelten als elementare Prinzipien menschlichen Zusammenlebens. Sie umfassen grundlegende Normen wie Freiheit, Solidaritt, Demokratie, Rechtsstaatlichkeit, aber auch Achtung der Menschenrechte und der
Menschenwrde. Auf den Grundwerten bauen die Grundrechte auf, die
urschlich von der Idee des Naturrechts geprgt sind. Denn die europischen
Grundrechte gehen zurck auf jene Erklrung der Menschen- und Brgerrechte, die whrend der Franzsischen Revolution von 1789 die Nationalversammlung des Dritten Standes unter der Losung Freiheit, Gleichheit,
Brderlichkeit! verkndete.
Grund- und Menschenrechte als Basis der Beziehungen innerhalb
neuzeitlicher Gesellschaften sind freilich im Allgemeinen nicht einklagbar. Sie
sind historisch vernderlich, deshalb ist hufig vom Wertewandel die Rede.
Normen und Werte geraten auer Gebrauch, neue treten hinzu. Zu den quasi
ewigen Wertvorstellungen zhlen die Zehn Gebote der Bibel. Die Vernderungen aber geschehen ber lange Zeitrume, ber die Sozialisation werden
jeweils anerkannte Werte an die nachfolgenden Generationen weitergegeben.
Wenn dies nicht oder nicht vollstndig gelingt, dann eben kommt es zum
Wertewandel, der vielfltige Ursachen haben kann. Der bedeutende polnische
Dramatiker Tadeusz Rewicz (Jahrgang 1921) lsst in seinem Heimkehrerstck Die Kartei den Helden, einen Kombattanten des Zweiten Weltkriegs, am
Problem des Wertetransfers verzweifeln: Kann man denn einem anderen
60
Dietrich Scholze
Menschen nichts mitteilen, nichts erklren. Kann man denn das Wichtigste nicht
bermitteln....1 Offenbar muss jede Generation ihre eigenen Erfahrungen
sammeln, sich ihrer eigenen Werte versichern.
Es scheint inzwischen erwiesen, dass die Globalisierung die zentrale
Herausforderung der Gegenwart darstellt und beinahe alle Lebensbereiche
berhrt. Die nationalstaatlich kaum zu steuernden Globalisierungstendenzen,
wenngleich in ihrer Gesamtheit ambivalent, stellen berkommene Werte und
Mastbe in Frage. Vor allem soziale Gerechtigkeit ist im konomischen
Verteilungskampf nur noch bedingt zu sichern. Nicht zufllig wchst die
Bedeutung einer pragmatischen Verantwortungsethik gegenber einer blo
moralischen Gesinnungsethik. Die Politik hat immer hufiger folgenschwere
Entscheidungen zu treffen, zu denen kleinere Parteien, kleinere Gruppen von
Entscheidungstrgern immer seltener in der Lage sein drften. Und berdies
birgt die Globalisierung die Gefahr einer Relativierung oder eines Verschwindens grundlegender Rechte in sich. Wohin es fhren kann, wenn
der Politik ein ethisches Fundament fehlt, das hat das vergangene Jahrhundert
der Diktaturen eindringlich gezeigt. Die Grundwerte, wie sie in Europa seit der
Aufklrung definiert werden, beruhen auf einem humanen Menschenbild, das
die Lehren aus der Geschichte bercksichtigt, auf einem Menschenbild, das alle
Kulturen und Religionen grundstzlich bejahen knnen.
Im Gegenzug werden unterschiedliche Kulturen und Traditionen,
Religionen und Sprachen im heutigen Europa prinzipiell akzeptiert. Dieser
Tatsache liegt eine lange historische Entwicklung zugrunde. Der bedeutende
deutsche Aufklrer Gotthold Ephraim Lessing wurde 1729 in Kamenz geboren,
in der zweisprachigen Oberlausitz. Sein emanzipatorischer Anspruch uerte
sich im Gedanken der Toleranz, einer Toleranz, die fremde Kulturen und
Religionen einschloss. (Und zwar nicht erst im Drama Nathan der Weise von
1779, das er schrieb, als er durch frstlichen Erlass keine polemischen Schriften
mehr verffentlichen durfte.) Heute gilt kulturelle Vielfalt der Gesellschaft als
ebenso natrlich wie biologische Vielfalt in der Natur: ein Erbe der Aufklrung
und der Moderne. Our cultural diversity hat Eingang gefunden in offizielle
Dokumente der internationalen Institutionen. In einer Entschlieung des
Europischen Parlaments zum Schutz von Minderheiten aus dem Jahr 2005
1
T. Rewicz: Stcke, Berlin [Ost] 1974, S. 31. (Im Original: Czy nie mona nic powiedzie, wyjani drugiemu czowiekowi. Nie mona przekaza tego, co jest najwaniejsze...).
Die Gleichberechtigung der Sorben in Sachsen
61
werden Minderheitenrechte als Schlsselelement der allgemeinen Menschenrechte bezeichnet. Es wird nachdrcklich darauf hingewiesen, dass die
jngsten und die knftigen Erweiterungen der Europischen Union zu einer
greren Zahl an Mitgliedstaaten gefhrt haben und fhren werden, die eine
kulturelle und sprachliche Vielfalt aufweisen; dabei wird der Unterschied
zwischen nationalen oder autochthonen Minderheiten, Migranten oder
allochthonen Minderheiten sowie Asylbewerbern eigens betont. Den spezifischen Bedrfnissen autochthoner, alteingesessener Minderheiten sei durch die
Politik Rechnung zu tragen, was ffentliche Manahmen einschliee.2
Whrend bei solchen traditionellen Minderheiten eine Parallelgesellschaft mit
eigener Sprache und Kultur durchaus geduldet, ja sogar staatlich gefrdert wird,
sollen Minderheiten mit Migrationshintergrund so rasch wie mglich integriert
werden. Denn den alten Minderheiten droht eine zu starke Anpassung an die
Leitkultur, das heit ihnen droht die Assimilation.
Die Europische Union betrachtet also kulturelle und ethnische Vielfalt als
eine ihrer inneren Strken, weshalb sie Rassismus und Fremdenfeindlichkeit
ablehnt. Zugleich werden aus konservativer Sicht zu Recht die Traditionen
hervorgehoben, die sich in der europischen Geschichte seit der Antike als
tragfhig erwiesen haben:
Der Dialog mit fremden Kulturen kann nur sinnvoll und befruchtend
gefhrt werden, wenn gleichzeitig eine Besinnung auf die eigenen
geistigen, kulturellen und religisen Grundlagen der abendlndischen
Gesellschaft erfolgt.3
Diese Mahnung richtet sich an die zugewanderten, weniger an die eingesessenen Minderheiten, die teilweise lnger in ihrem angestammten Gebiet
siedeln als grere Vlker Europas. Genannt seien als Beispiele Katalanen oder
Korsen, Bretonen oder Rtoromanen, Kaschuben oder Russinen. Fr das 1990
wiedervereinigte Deutschland sind vier nationale Minderheiten rechtskrftig
anerkannt: die Dnen, die Nordfriesen, die deutschen Sinti und Roma sowie
als Einzige in den neuen Bundeslndern die Lausitzer Sorben. Erst durch die
2
3
Vgl. http://www.europarl.europa.eu/sides [...] P6_TA(2005)0228.
W. Kerber (Hrsg.): Skularisierung und Wertewandel. Analysen und berlegungen zur gesellschaftlichen Situation in Europa, Mnchen 1986, S. 7 (Vorwort des Herausgebers).
62
Dietrich Scholze
Vereinigung erlangte die Minderheitenpolitik fr die Bundesrepublik nationales

Gewicht.
Der Charakter einer modernen Gesellschaft lsst sich angeblich auch
danach beurteilen, wie diese ihre Minderheiten behandelt. Unter dem Aspekt
lohnt es, die Lage insbesondere die rechtliche Situation der Sorben zu
skizzieren, die als Volk, Volksgruppe respektive nationale Minderheit seit ber
1000 Jahren gemeinsam mit der deutschen Bevlkerung in beiden Lausitzen
leben. Den Schwerpunkt der Argumentation bildet die sorbische Vergangenheit
im heutigen Freistaat Sachsen; im Osten Sachsens erstreckt sich die Oberlausitz
mit Bautzen als Zentrum, nrdlich davon im Land Brandenburg die Niederlausitz mit ihrer Hauptstadt Cottbus.
Vermutlich ab 600 rckten aus ihrer Urheimat Slawen in das sptere
Mitteldeutschland vor, dessen ursprnglich germanische Bewohner whrend der
Vlkerwanderung in westlicher Richtung abgezogen waren. Die slawischen
Stmme an der Elbe wurden im Jahr 631 erstmals in einer frnkischen Chronik
erwhnt auf Latein als Surbi , sie traten damit ins Licht der Geschichte. Seit
dem 10. Jahrhundert wurden die Sorben in das jeweilige deutsche Staatswesen
einbezogen. Am Ende des Mittelalters hatten von den rund 20 sorbischen
Stmmen nur die Lusizer, die Vorfahren der heutigen Niedersorben, und die
Milzener, Vorfahren der Obersorben, mit ihren westslawischen Idiomen
berlebt, die brigen hatten sich bereits ans Deutsche assimiliert. Im Gefolge
der Reformation (16. Jahrhundert; erste Bibelbersetzung 1548) und des
nationalen Erwachens (erste Hlfte 19. Jahrhundert) erlangten die Sorben oder
Wenden (so die deutsche Bezeichnung bis 1945) ein ethnisches Bewusstsein,
anders gesagt: ihre Identitt. Zwischen Romantik und Moderne schufen sie in
Literatur, Musik und Kunst eine brgerliche Hochkultur neben der
traditionellen Folklore. Heute werden der Minderheit, die auerhalb ihres
Siedlungsgebiets entlang der Spree nur wenig bekannt ist, etwa 5060 000
Menschen zugerechnet, davon ein Drittel in Brandenburg und zwei Drittel in
Sachsen. 3040 000 Personen drften aktuell eine der beiden sorbischen
Sprachen sprechen (knnen), also Ober- oder Niedersorbisch. In manchen
Drfern des Stdtedreiecks Bautzen, Kamenz und Hoyerswerda, im sogenannten katholischen Kerngebiet, stellen die Sorben weiterhin die Bevlkerungsmehrheit mit insgesamt 12 000 Seelen.
Ab Mitte des 12. Jahrhunderts gehrten die Lausitzen als Nebenlnder zur
bhmischen Krone. Dies nderte sich whrend des Dreiigjhrigen Kriegs: Im
63
Prager Frieden von 1635 wurden die beiden Markgraftmer mit ihrer typischen
Stndeherrschaft erbliches Lehen des schsischen Kurfrsten. Die Zugehrigkeit zum schsischen Staat (die Niederlausitz lediglich bis 1815) vermittelte
dem slawischen Ethnikum, das nie mehr als eine Viertelmillion Menschen
zhlte, durchaus positive Erfahrungen. Es gab in der Oberlausitz neben der
patriotischen jungsorbischen Bewegung ab 1875 stets auch eine Tradition der
Sachsentreue, die bis zum Ende des Ersten Weltkriegs die Knigstreue einschloss. Tatschlich: Angehrige des wettinischen Knigshauses hatten die
nationale Wiedergeburt (narodne wozrodenje) im 19. Jahrhundert mit
Wohlwollen begleitet, sich sogar fr die ererbte Sprache der sorbischen/wendischen Untertanen interessiert. Das Volksschulgesetz von 1835 hatte
mehrere Fortschritte gebracht: Erstmals waren in einem schsischen Schulgesetz Festlegungen ber den Gebrauch der sorbischen Sprache beim Unterricht
enthalten. Es mussten daher sorbische Lehrer ausgebildet und angestellt
werden. Freilich sollte mit Zustimmung der Eltern die sorbische Einsprachigkeit allmhlich berwunden werden, da sich die Verwaltung
ausschlielich der deutschen Sprache bediente und Handel und Verkehr
deutsche Sprachkenntnisse erforderten.4 Auch in einem neuen Schulgesetz
bercksichtigte die schsische Regierung 1873 das Sorbische. Doch es gab auch
Gegentendenzen. Der Leipziger Volkskundler Richard Andree betrachtete 1874
in seinen Wendischen Wanderstudien die Sorben als ein Restvolk, das sich
selbst und den Deutschen keinen greren Gefallen tun konnte als rasch
auszusterben, das heit sich zu germanisieren. Bei ihm und anderen spielte die
Furcht vor dem politischen Panslawismus eine Rolle, wobei das kleine
sorbische Volk als Nhrboden fr eine russische Expansion in Deutschland
verdchtigt wurde.
Nachdem die Minderheit ihre Identitt, namentlich mit Hilfe von Sprache,
Bildung und Kultur, in der Epoche der Industrialisierung gefestigt hatte,
unternahm sie mehr und mehr politische Bemhungen. 1912 wurde als
Dachorganisation nationaler Vereine nach langen Bemhungen die Domowina
gegrndet. Nach der Niederlage des Deutschen Kaiserreichs tauchte erstmals
die Forderung nach politischer Autonomie auf. Angesichts der realen
Verhltnisse war jeder Separatismus jedoch chancenlos. Mit der Zeit erfolgreich
4
P. Kunze: Sorbisches Schulwesen. Dokumentation zum sorbischen Elementarschulwesen in

der schsischen Oberlausitz des 18./19. Jahrhunderts, Bautzen 2002 (= Schriften des Sorbischen
Instituts/Spisy Serbskeho instituta; 31), S. 96 f.
64
Dietrich Scholze
hingegen war das Streben nach bestimmten Grundrechten, die die Erhaltung des
slawischen Volkstums sichern sollten. Die Weimarer Verfassung verkndete in
Artikel 113 in Anknpfung an die Frankfurter Nationalversammlung von
1848 Schutz fr die fremdsprachigen Volksteile des Reichs, die ntigen
Ausfhrungsbestimmungen unterblieben allerdings fr die Sorben. 1926
und 1927 unterbreitete die KPD im Schsischen Landtag Gesetzesvorschlge
zur Minderheitenpolitik, die von der Mehrheit abgelehnt wurden. Nach
Meinung der sozialdemokratisch gefhrten Koalitionsregierung war Sachsen
stets bemht, die diesen Staatsangehrigen eigentmlichen und ntzlichen
sprachlichen und kulturellen Werte zu erhalten und zu entwickeln.5 So blieb es
bei einem bergangsgesetz fr das sorbische Volksschulwesen samt zwei
Lesebchern. In der Nazizeit sollte die Erinnerung an die nichtdeutsche
Herkunft der Lausitzer Urbevlkerung ausgelscht werden; erklrtes Ziel war
die ethnische Suberung der deutschen Volksgemeinschaft. Da die Domowina
sich weigerte, ihre Mitglieder in einer neuen Satzung als wendisch-sprechende
Deutsche zu deklarieren, wurde 1937 jede prosorbische ffentliche Aktivitt
verboten, darunter der Sorbischunterricht an den Schulen.
Der Zusammenbruch des Dritten Reiches wurde von den meisten Sorben
als nationale Befreiung empfunden. Die neuen politischen Mglichkeiten, die
sich nach 1945 im Osten Deutschlands ergaben, beinhalteten eine Wiedergutmachung fr erlittenes Unrecht:
Die den Sorben zugute kommende slawophile Grundhaltung des
Regimes, die sich auch im Hinblick auf die Besatzungsmacht Sowjetunion erklrt, fhrte in der DDR zum Aufbau eines ohne Weiteres
vorbildlich zu nennenden Minderheitenschutzes.
Nach Ansicht kompetenter Juristen bildete das Minderheitenrecht nach der

Wende von 1989/90 den einzigen Bereich der Rechtsordnung in der DDR, der
als erhaltenswrdig eingestuft werden konnte.6
Am 23. Mrz 1948 erlie Sachsen (bis 1952 existierten in Ostdeutschland
noch die Lnder) erstmals in der deutschen Geschichte ein Gesetz zu Schutz
5
Lausitzer Serben und schsische Regierung. Das Problem der Lausitzer Serben vor dem
Schsischen Landtag, in: Kulturwehr, Berlin 3 (1927) 8, S. 366.
6
Th. Pastor: Die rechtliche Stellung der Sorben in Deutschland, Bautzen 1997 (= Schriften
des Sorbischen Instituts/Spisy Serbskeho instituta; 15), S. 16.
65
und Frderung, wrtlich: ein Gesetz zur Wahrung der Rechte der sorbischen
Bevlkerung, das die drei Parteien des sogenannten Demokratischen Blocks
auf Antrag der SED beschlossen hatten. Die lediglich acht Paragrafen signalisierten das Ende der erzwungenen Germanisierung, das Ende des duldenden
Nationalittenrechts. Die Minderheit erhielt weitgehende Rechte in Bildung und
Kultur, in Wissenschaft und Verwaltung. Der Domowina-Vorsitzende Pawo
Nedo verband das Gesetz, an dem er mitgewirkt hatte, vor allem mit Gleichberechtigung im ffentlichen Leben; das Wichtigste schien ihm ein staatliches
Amt das Kultur- und Volksbildungsamt (19481961) , eine sorbische
Verwaltung, eine Vollstreckerin des Lebenswillens unseres Volkes.7 Die
zentralen Punkte des Sorbengesetzes, das zunchst nur in Sachsen galt, waren
aber der Anspruch auf Grund- und weiterbildende Schulen mit sorbischer
Unterrichtssprache sowie die Zulassung des Sorbischen bei den Behrden. 1950
wurde das Gesetz als Verordnung fr die brandenburgische Niederlausitz
bernommen. Geregelt war damit die Anwendung der sorbischen Sprache als
zweiter Amtssprache im Siedlungsgebiet, darunter auch vor Gericht. Eingefhrt
und durchgesetzt wurde die zweisprachige Beschriftung von Ortstafeln, Straen,
ffentlichen Gebuden und Dokumenten (z. B. Schulzeugnissen). Vom Kindergarten bis zum Universitts-Institut fr Sorabistik in Leipzig wurde ein
differenziertes Schulwesen aufgebaut, das die territoriale Verteilung der
Minderheitssprache bercksichtigte.
Die sukzessive Grndung pdagogischer, wissenschaftlicher und kultureller Einrichtungen erlaubte es den Sorben prinzipiell, eine sorbische bzw.
sorbisch-deutsche oder auch deutsch-sorbische (jedenfalls multiple) Identitt zu
bewahren oder zu erwerben. Diese Institutionen vermittelten zunehmend ein
positives Bild von der Lage der Sorben und der Sorbenpolitik ins Ausland.
Beachtung fanden dort die wissenschaftlichen Leistungen der Sorabistik [...].8
Gleichwohl gab es im sorbischen Volk politische und weltanschauliche
Differenzen, die sich u. a. in der Haltung zur Domowina uerten. Trotz der
stets betonten marxistisch-leninistischen Nationalittenpolitik schritt die
natrliche Assimilation insbesondere der evangelischen Sorben weiter
7
P. Nedo: Grundlagen eines neuen Lebens, Nowa doba. Deutschsprachige Beilage, April
1948, Nr. 1, S. 2 f.
8
Minderheitenpolitik in der SBZ/DDR nach dem Zweiten Weltkrieg. Die Sorben, sowjetische
Besatzungsherrschaft und die staatliche Sorbenpolitik. Eingeleitet und bearbeitet von D. Kotsch,
Potsdam 2000, Einleitung S. 29.
66
Dietrich Scholze
voran. Das oberste Ziel des Staates war es ab den Siebzigerjahren ohnehin, die
Minderheit fest in die realsozialistische Ordnung einzubinden. Dabei verlor man
zeitweilig die ethnische Spezifik aus den Augen, es drohte eine sprachliche und
kulturelle Nivellierung.9 Einerseits erhielten die Sorben noch 1988 laut Statistik
25 Millionen Mark zur Erhaltung ihrer spezifischen, unikalen Einrichtungen,
andererseits blieb ihnen wie allen Ostdeutschen im totalitren System die
Teilhabe an wichtigen Entscheidungen, selbst die Wahrnehmung spezifischer
Gruppeninteressen, verwehrt.
Trotz gesetzlicher Gleichberechtigung und staatlicher Frderung kam es
auch unter den gesellschaftlichen Bedingungen in der DDR zur weiteren
Assimilierung und zur ernsthaften Gefhrdung der weiteren nationalen
Existenz des sorbischen Volkes,
erklrte 1990 der neue stellvertretende Domowina-Vorsitzende in einem

Resmee.10
In der ersten Landesverfassung von 1831, mit der in Sachsen das Zeitalter
der konstitutionellen Monarchie begann, war von den Sorben oder Wenden
noch keine Rede gewesen. Auch 1947 enthielt die neue schsische Verfassung
(ebenso wenig wie die brandenburgische) keinerlei Aussagen ber nationale
Minderheiten. Dies holte die DDR 1949 nach, indem sie Artikel 113 der
Weimarer Verfassung vom Kopf auf die Fe stellte: Die fremdsprachigen
Volksteile der Republik sind durch Gesetzgebung und Verwaltung in ihrer
freien volkstmlichen Entwicklung zu frdern.11 Ab 1968 beschrieb
Ostdeutschland seinen Anspruch auf Legitimation als sozialistischer Staat der
Arbeiter und Bauern. Er [war] die politische Organisation der Werkttigen in
Stadt und Land unter der Fhrung der Arbeiterklasse und ihrer marxistischleninistischen Partei.12 Nach der Wiedervereinigung sahen sich Politik und
9
Vgl. L. Elle: Die Genossen sollen auch Auffassungen berprfen, die die Sprache als
Hauptproblem betrachten, Sorbische Sprache als Politikfeld der Domowina in der DDR, Ltopis. Zeitschrift fr sorbische Sprache, Geschichte und Kultur 2008, 55, 2, S. 7593.
10
H. Konzack: Bericht zur Lage der Sorben. Vorgestellt auf dem Arbeitstreffen Minderheiten in Europa im Landeshaus Kiel am 14. Dezember 1990, S. 105.
11
12
Vgl. Th. Pastor (wie Anm. 6), S. 32.
Vgl. H.-J. Veen, C. Zelle: Zusammenwachsen oder Auseinanderdriften? Eine empirische

Analyse der Werthaltungen, der politischen Prioritten und der nationalen Identifikationen der
Ost- und Westdeutschen, Sankt Augustin, Januar 1995 (= Interne Studien der Konrad-AdenauerStiftung, Nr. 78/1994), S. 9.
67
Justiz aufgefordert, das gescheiterte Regime zu delegitimieren, das SEDUnrecht auf vielen Gebieten aufzuarbeiten.13 Das galt nicht fr das
Minderheitenrecht. Die rechtliche Stellung der Sorben in Sachsen grndete in
der Praxis noch fr ein Jahrzehnt auf dem Sorbengesetz des Jahres 1948.
Die Regelung von Minderheitenfragen in besonderen Minderheitengesetzen stellt eine Mglichkeit des Herangehens dar. Weder kann sie als
das Modell angesehen werden, noch kann aus dem Vorhandensein anderer
Regelungsmechanismen abgeleitet werden, dass solche Minderheitengesetze
nicht erforderlich seien.14 Im deutschen Grundgesetz der Nachkriegszeit ist
von autochthonen Minderheiten nicht die Rede. Die Verfassung des Freistaates
Sachsen vom Mai 1992 aber gewhrt den Brgern sorbischer Volkszugehrigkeit in den Artikeln 2, 5 und 6 entscheidende Grundrechte, darunter
das Recht auf Bewahrung ihrer Identitt sowie auf Pflege und Entwicklung
ihrer angestammten Sprache, Kultur und berlieferung, insbesondere durch
Schulen, vorschulische und kulturelle Einrichtungen. Ungeachtet dieser
Staatszielbestimmungen, die mit der sorbischen Protokollnotiz Nr. 14 zu
Artikel 35 des Vertrags ber die Herstellung der Einheit Deutschlands
(August 1990) korrespondieren, forderte die sorbische Seite frhzeitig ein
eigenes, neues Sorbengesetz fr den Geltungsbereich der neuen, erweiterten
Bundesrepublik. Das Land Brandenburg erlie ein solches spezielles Gesetz fr
die Niedersorben schon 1994. Sachsen folgte fnf Jahre spter, 1999. Durch
beide Lndergesetze wurde jeweils ein Rat fr sorbische Angelegenheiten
installiert, der den Landtag in Potsdam bzw. Dresden in jenen Belangen
bert, bei denen die Rechte der Sorben berhrt werden. Beide Gesetze besagen
einheitlich, das Bekenntnis zum sorbischen Volk ist frei und darf von Amts
wegen nicht nachgeprft werden. Als Vorzug des neuen schsischen Sorbengesetzes wird gewertet, dass es das sorbische Siedlungsgebiet detailliert nach
Ortschaften festlegt; den Kommunen bleibt somit jede Diskussion darber
erspart.
1998 bzw. 1999 sind in der Bundesrepublik Deutschland zunchst das
Rahmenbereinkommen des Europarats zum Schutz nationaler Minderheiten
13
Vgl. L. Fritze: Delegitimierung und Totalkritik, in: G. Besier, K. Stokosa (Hrsg.): 15 Jahre
Deutsche Einheit. Was ist geworden?, Berlin 2007 (= Mittel- und Osteuropastudien, Bd. 4),
S. 159.
14
L. Elle: Minderheitengesetze im europischen Minderheitenrecht Einfhrung zum Workshop, Domowina-Information, Mrz 1998, S. 3.
68
Dietrich Scholze
und danach die Europische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen in

Kraft getreten. Beide Grundsatzdokumente schreiben einen hohen Standard fest.
Die Rahmenkonvention ist der weltweit erste, rechtlich verbindliche und
multilaterale Vertrag auf dem Gebiet des Minderheitenschutzes. Mit der Charta
der Regional- oder Minderheitensprachen werden Letztere als Ausdruck
kulturellen Reichtums in den jeweiligen Lndern anerkannt. Ein berwachungsmechanismus hnlich wie beim Rahmenbereinkommen verfolgt
den Zweck, die Anwendung gesetzlicher Regelungen zur Frderung kleiner
Sprachen zu berprfen.15 Die Vertragsstaaten verffentlichen regelmig
Rechenschaftsberichte ber die Umsetzung der Charta. Im neuesten Bericht des
Expertenausschusses zur Lage in Deutschland wird auf die existenziellen
Probleme fr die Sorben verwiesen, die sich aus der degressiven Finanzierung
der Stiftung fr das sorbische Volk durch den Bund bzw. den Bundestag
ergeben. Benannt werden auerdem Defizite beim Spracherwerb an schsischen
Schulen. Dies ist prekr fr eine Minderheit, deren nationale Identitt bislang
berwiegend auf der Sprache beruht.16
In diesen und anderen Regelungen fr Achtung, Schutz und Frderung
autochthoner Minderheiten werden die Lausitzer Sorben anders als Dnen,
Friesen oder Sinti und Roma gleichzeitig als Volk definiert (serbski lud),
weil sie auerhalb der deutschen Grenzen ber keinen Heimatstaat, kein
Mutterland verfgen. Sie bilden im Selbst- und Fremdverstndnis eine
slawische Gemeinschaft mit deutscher Staatsangehrigkeit. Die Bundesregierung, die seit 2005 in Berlin ein Sekretariat der nationalen Minderheiten
unterhlt (zur Zeit geleitet von einem Nordfriesen), ist sich der diffizilen
Situation ihrer vier Minderheiten bewusst, die quantitativ alle unter der
imaginren kritischen Grenze liegen, also unter einer Zahl von 300 000
Angehrigen. In der heutigen Zeit der zunehmenden Internationalisierung und
der stetig steigenden Mobilitt, schrieb der damalige deutsche Innenminister
Otto Schily 2004, wird es immer schwieriger, gerade rtlich nur begrenzt
15
Vgl. zur Problematik die erste juristische Bilanz von S. Oeter: Kleine Sprachen mit groen Reichten? Erfahrungen mit der Europischen Sprachen-Charta, Nordfriesland, September
2002, Nr. 139, bes. S. 1114.
16
Vgl. Europische Charta der Regional- oder Minderheitensprachen. Bericht des Sachverstndigenausschusses. Dritter Bericht: Deutschland. Straburg, 9. April 2008, S. 5 u. 23.
69
gepflegte Traditionen aufrechtzuerhalten.17 (Der Kommentar seines Nachfolgers Wolfgang Schuble in der zweiten Auflage, November 2006, besagt
nichts anderes.) Der demokratische Rechtsstaat schafft den Rahmen, auch den
finanziellen Rahmen, den die Brger in gegenseitiger Toleranz, in Respekt
freinander durch die Pflege ihrer sprachlichen und kulturellen Vielfalt
ausfllen. So gesehen: Die Verwirklichung eines Grundwerts in der politischen
Praxis.
Die rechtlichen Regelungen fr Schutz und Frderung des sorbischen
Ethnikums sind gerade in Sachsen in vieler Hinsicht vorbildlich. Doch die
Erhaltung von Sprache und Identitt erfordert das persnliche Engagement
vieler Einzelner. Die Schsische Staatsregierung geht davon aus, dass die
Zukunft des sorbischen Volkes durch den Willen der Sorben als Minderheit und
den Willen der Mehrheitsbevlkerung gemeinsam entschieden wird, heit es
daher im dritten Bericht des Bundeslandes zur Lage der Minderheit.18 In der Tat
ist eine staatliche Untersttzung langfristig zu sichern, wenn die strukturellen
Nachteile der realen Situation ausgeglichen werden sollen. Dann wird ein
groer Teil der bewussten Sorben bereit und in der Lage sein, seine ethnische
Eigenart an die nchste Generation weiterzugeben, um so zum kulturellen
Reichtum in Deutschland und Europa beizutragen.
RWNO PRAW SERBOUYCZAN W SAKSONII

PODSTAWOWA WARTO W PRAKTYCE POLITYCZNEJ
Streszczenie
Podstawowe wartoci obejmujce elementarne zasady ludzkiego wspycia dotycz takich poj, jak wolno, solidarno, demokracja czy rzdy prawa. Odnosz si
do poszanowania praw czowieka i godnoci ludzkiej. W prezentowanym artykule autor
poddaje analizie kwesti moliwoci i zakresu realizacji praw dotyczcych mniejszoci
17
O. Schily: Vorwort, Nationale Minderheiten in Deutschland (Informationsbroschre des
BMI), Berlin, Mrz 2004, S. 2.
18
Bericht der Schsischen Staatsregierung zur Lage des sorbischen Volkes, Dresden, 1. Oktober 2008, S. 85.
70
Dietrich Scholze
narodowej na przykadzie spoecznoci serbouyckiej. Odwoujc si do historycznych

i wspczesnych uwarunkowa, wskazuje na czynniki wpywajce na ksztatowanie si
modelu zabezpieczenia praw, podkrelajc nieodzowno dziaa zarwno ze strony
pastwowej, jak i zainteresowanej grupy.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
MAGORZATA MIECZKOWSKA
ETNICZNO A REGIONALIZM
SZKIC O ZAOENIACH PROGRAMOWYCH
RUCHU AUTONOMII LSKA I UYCKIEJ PARTII LUDOWEJ
1. Wspzalenoci etnicznoci i regionalizmu

Szacuje si, e w 45 pastwach nalecych geograficznie i kulturowo do
Europy zamieszkuje 337 rnego rodzaju grup mniejszoci narodowych i etnicznych, liczcych ogem 105 mln ludzi1. Ostatnie dziesiciolecia przyniosy
fale silnego oywienia etnicznego w Europie. Etniczno bywa rnie rozumiana i definiowana, zazwyczaj jednak okrela si j jako rodzaj wizi czcej
ludzi, budowanej na bazie wsplnie pojmowanych wartoci kulturalnych2. Warto te zaznaczy, e etniczno bywa definiowana na dwa sposoby: jako primordial (staa i trwaa, symboliczne pokrewiestwo) lub jako sytuacyjno
(podkrelajc sytuacyjny charakter i zwizan z tym zmienno identyfikacji)3.
Socjolog Anthony Giddens podkrela: etniczno odnosi si do kulturowych
praktyk i zapatrywa danej spoecznoci ludzkiej, odrniajcych j od innych
spoecznoci4. Jak zaznacza, etniczno jest zjawiskiem spoecznym, wytwa1
Europe and its minorities, http://www.living-diversity.eu/Introduction.html.
Zob. np.: G. Babiski: Metodologiczne problemy bada etnicznych, Krakw 1998, s. 78;
M. Stanek: Etniczno jako forma wizi spoecznej, Sprawy Narodowociowe 2004, nr 2425,
s. 5168.
3
G. Babiski: Metodologiczne problemy..., s. 7576.
A. Giddens: Socjologia, prze. A. Szulycka, Warszawa 2006, s. 270.
72
Magorzata Mieczkowska
rzanym i odtwarzanym w czasie5. Z kolei politolog Andrew Heywood uwaa,

e etniczno jest poczuciem lojalnoci wobec okrelonej populacji, grupy
kulturowej czy te terytorium6. Zwraca on uwag na fakt, i etniczno jest
rozumiana jako forma tosamoci kulturowej, ktra dziaa na gbokim poziomie emocji7.
Rosnca rola wiadomoci etnicznej stanowi fenomen obejmujcy rne
obszary starego kontynentu. Na przeomie lat 60. i 70. problemy mniejszociowych grup etnicznych zaczy z coraz wiksz si ujawnia si w Szkocji
i Walii w Wielkiej Brytanii, Katalonii i Kraju Baskw w Hiszpanii, na Korsyce
we Francji czy w belgijskiej Flandrii. Najczciej wspgray one z intensyfikacj dziaa o charakterze regionalnym. Midzy tymi dwoma procesami wystpowaa zaleno wynikajca z faktu, i czynnikiem konstytutywnym regionu
s odrbnoci etniczne, lingwistyczne bd kulturowe, jak i dla kadej z grup
przypada w funkcjonowaniu jakie terytorium, najczciej traktowane jako macierzyste. Wspzaleno relacji midzy regionalizacj a etnicznoci dostrzegana jest przez badaczy zjawisk aktywnoci politycznej mniejszoci. Przykadowo, w definicji ruchu regionalistycznego Wawrzyniec Konarski wyranie
zaznacza, e jest to oddolny ruch spoeczno-polityczny, ktrego celem jest
zmobilizowanie danej spoecznoci (wyodrbnionej na kanwie etnicznej, regionalnej lub na oba te sposoby rwnoczenie), zamieszkujcej region nalecy do
konkretnego pastwa, na rzecz uzyskania wasnych praw politycznych w tyme
pastwie8. W badaniach nad regionalizmem podkrela si znaczenie czynnikw o charakterze etnicznym. Jak pisano: Si, jaka kryje si za zrnicowanym regionalizmem, jest nacjonalizm mniejszoci9.
Zaangaowanie w walk o swe prawa wypywa z poczucia niedowartociowania, deprywacji czy wreszcie dyskryminacji, zagraajcej tosamoci
mieszkacw danego regionu. Jak si wskazuje:
Ibidem.
A. Heywood: Politologia, prze. B. Maliszewska, M. Masoj, N. Orowska, D. Stasiak,

7
Ibidem.
W. Konarski: Ruchy regionalistyczne jako forma nacjonalizmu we wspczesnej Europie

i ich moliwy wpyw na ide zjednoczonej Europy, w: Spoeczestwo i polityka. Podstawy nauk
politycznych, red. K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2007, s. 1086.
9
I. Budge, K. Newton: Polityka nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu, prze. C. Ziniewicz,
Etniczno a regionalizm
73
W celu usunicia tej niekorzystnej sytuacji, podejmuj [mieszkacy

danego regionu M.M.] dziaania na rzecz waloryzacji wasnej kultury
i obrony swojej tosamoci przed zagroeniem unifikacyjnym i asymilujcym ze strony wikszoci obywateli pastwa narodowego. Pojawia si
zatem kwestia regionalna, ktra jest wynikiem upolitycznienia regionalizmu, czyli ruchu spoeczno-kulturowego majcego na celu waloryzacj
danego obszaru. Ma ona podwjn dynamik, ktra z jednej strony wiedzie od tendencji autonomicznych do federalizmu, a z drugiej od nacjonalizmu do separatyzmu10.
Typologia ruchw regionalistycznych obejmowa zatem moe zarwno

lokalne inicjatywy obywatelskie rozwijajce regionaln samorzdno, gospodark i kultur, jak i separatystyczne (a nieraz i terrorystyczne) ruchy nacjonalistyczne zwarcie zamieszkujcych mniejszoci narodowych, a zwaszcza maych
narodw11.
Rne moliwoci poszczeglnych grup w walce o swoje prawa zale od
szeregu czynnikw, zarwno zewntrznych, jak i wewntrznych. Miroslav
Hroch pord czynnikw zapewniajcych sukces agitacji narodowej wrd
przedstawicieli maych narodw wymienia: intensyfikacj spoecznej komunikacji i mobilnoci, poziom szkolnictwa, znaczenie narodowo istotnych sprzecznoci interesw (wiadomo sawnej przeszoci oraz moliwo przejmowania
wartociowych sdw i inspirowania si wzorami zagranicznymi)12. Z kolei
pord czynnikw uatwiajcych przetrwanie grup etnicznych o mniejszociowym charakterze wskazuje si na: wasny jzyk, wasn inteligencj, posiadanie
wasnego pastwa patronackiego, posiadanie szcztkowych struktur politycznych, dostp do mediw, wasne szkolnictwo, peryferyjno, odmienn gospodark ni w centrum oraz wasn religi rn od wikszoci13. Moliwoci te
znajduj przeoenie w podejmowanych kierunkach dziaa. Wedug Jarosawa
Tomasiewicza taktyka dziaa ruchw regionalistycznych zawiera si przede
wszystkim w piciu sferach aktywnoci: kulturalnej, ekonomicznej, politycznej,
militarnej i ekologicznej (rys. 1).
10
B. Jaowiecki, M.S. Szczepaski, G. Gorzelak: Rozwj lokalny i regionalny w perspektywie

socjologicznej, Tychy 2007, s. 208.
11
J. Tomasiewicz: Wspczesne ruchy regionalistyczne w Europie Zachodniej, Sprawy Narodowociowe 1997, nr 2 (11), s. 295.
12
M. Hroch: Mae narody Europy. Perspektywa historyczna, prze. G. Pako, WrocawWarszawaKrakw 2003, s. 160161.
13
I. Budge, K. Newton: Polityka nowej Europy..., s. 392393.
74
Taktyka ruchw regionalistycznych
Sfera aktywnoci kulturalnej
Sfera aktywnoci ekonomicznej
Sfera aktywnoci politycznej
Sfera aktywnoci militarnej
Sfera aktywnoci ekologicznej
Rys. 1. Taktyka dziaa ruchw regionalistycznych

rdo: opracowano na podstawie J. Tomasiewicz, Wspczesne ruchy regionalistyczne..., s. 295.
Aktywno polityczna ugrupowa odwoujcych si do etnicznoci i regionalizmu nie jest tylko charakterystyczna dla Europy Zachodniej. Jej przejawy moemy obserwowa take w Europie rodkowej. Sytuacja na tym terenie
staa si bardziej sprzyjajca dla manifestacji tego typu zachowa po upadku
komunizmu, z jednej strony zwikszeniu swobd politycznych, a z drugiej swoistym rozhibernowaniu etnicznoci. Przejawy takich dziaa wystpoway
w pierwszym okresie transformacji ustrojowo-politycznej i s obecne take
wspczenie.
Na potrzeby badania odwoano si do dwch przypadkw Ruchu Autonomii lska (RA) i uyckiej Partii Ludowej (Serbska Ludowa Strona
SLS). Mimo wielu rnic wystpujcych midzy nimi warto zwrci uwag,
e oba ugrupowania buduj swj kapita polityczny poprzez odwoanie si do
argumentacji o charakterze etnicznym. Warto w tym miejscu wspomnie o kontaktach midzy nimi, w tym o wizytach dziaaczy SLS na lsku.
75
Do analizy porwnawczej wykorzystano zaoenia programowe Ruchu

Autonomii lska z 2006 roku14 i program Serbskiej Ludowej Strony z 2005
roku15. O ile nie zaznaczono inaczej, wszelkie cytaty programowe w prezentowanym tekcie pochodz z tych dwch rde.
Ju po przygotowaniu tekstu w 2010 roku doszo do zmiany nazwy partii
SLS na Lausitzer Allianz/Luzicka Alianca. W opracowaniu zachowano jej
pierwotn nazw.
2. Etniczno i regionalizm w ujciu Ruchu Autonomii lska i uyckiej
Partii Ludowej
Midzy obu ugrupowaniami istnieje wiele rnic, ale i podobiestw. Oba
bazuj na nierzdzcych grupach etnicznych (non-dominant ethnic group16),
niemajcych wsparcia pastwa patronackiego. lzacy nie s w Polsce prawnie
uznawani za grup mniejszoci narodowej (etnicznej), natomiast Serbouyczanie s jedn z czterech grup prawnie uznanych mniejszoci narodowych w RFN.
Obie grupy maj sowiaskie rodowody, podobnie jak obie miay do czynienia
z kultur niemieck. Rozwj narodowy grup hamowany by w XX wieku przez
dowiadczenia z okresu nazizmu i komunizmu (cho z nieco innymi skutkami).
Wspczenie lzacy i Serbouyczanie funkcjonuj w pastwach demokratycznych. Ich sytuacja ekonomiczna jest w duej mierze zwizana z gospodark
kapitalistyczn.
Mimo e lzacy nie s oficjalnie uznawani przez wadze za mniejszo
narodow (czy etniczn), to jednak w czasie spisu powszechnego z 2002 roku
opcj na rzecz narodowoci lskiej zadeklarowao ponad 173 tys. osb17. Po-
14
http://www.raslaska.aremedia.net/index.php?option=com_content&task=view&id=8&Itemid=15 [dostp 30.09.2009].

15
http://www.wendische-volkspartei.de/ [dostp 30.09.2009].
16
W swej historycznej analizie M. Hroch charakteryzowa t kategori jako wsplnoty, ktre

miay sab, czsto naruszon (albo zupenie adn) tradycj wysokiej kultury wyraonej we
wasnym jzyku i w wikszoci te niepen struktur spoeczn M. Hroch: Mae narody Europy..., s. 89.
17
Wedug P. Wrblewskiego wyniki spisowe, obok wynikw bada socjologicznych, odwoa do wybitnych postaci wywodzcych si z tego regionu, kampanii wyborczych, pielgrzymek,
historii etnicznej oraz koncepcji gospodarczych, s rodzajem legitymizacji narodowoci lskiej,
do ktrych odwouj si przedstawiciele elity dziaaczy propagujcych idee narodowoci lskiej
P. Wrblewski: Typy legitymizacji narodowoci lskiej a Narodowy Spis Powszechny z 2002
76
stawio to lzakw na pierwszym miejscu pord pozostaych grup mniejszoci narodowych i etnicznych w Polsce. Ruch Autonomii lska (RA) sta si
jednym z ugrupowa ludnoci lskiej na pocztku lat 90.18. Liczebno Ruchu
Autonomii lska szacuje si na 7 tys. osb. W wyborach z 1991 roku RA
udao si wprowadzi dwch posw do Sejmu, pniej ju nie powtrzono
tego sukcesu. Ruch Autonomii lska zwizany jest od listopada 2001 roku
z European Free Alliance (EFA Wolny Sojusz Europejski), bdcym europejsk parti polityczn i wystpujcym w Parlamencie Europejskim w koalicji
wraz z Zielonymi19.
Liczebno Serbouyczan okrela si na ok. 4060 tys. osb. uycka
Partia Ludowa powstaa w 2005 roku20 i chce by parti mniejszoci serbouyckiej w Niemczech21. Skupia w swych szeregach okoo 60 osb. Dziaacze
SLS sugeruj, i mog by politycznym dopenieniem dziaa oglnouyckiej
organizacji Domowina. Jak na razie partia ta nie ma jednak zbyt wielkiego
wpywu. Wynika to z szeregu przyczyn. Jedn z nich jest istnienie Domowiny
z Grnych uyc jakby w opozycji do gwnych dziaa. Przy kadej nadarzajcej si okazji dziaacze SLS podkrelaj swj brak rwnouprawnienia i dyskryminacj jakoby za spraw Domowiny. Jednymi z pierwszych zagranicznych
roku, w: Mniejszoci narodowe w Polsce w wietle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002
roku, red. L. Adamczuk i S. odziski, Warszawa 2006, s. 239240.
18
Charakterystyk Grnego lska zob. szerzej: J. Bartkowski: Tradycja i polityka. Wpyw
tradycji kulturowych polskich regionw na wspczesne zachowania spoeczne i polityczne, Warszawa 2003, s. 146156; D. Jerczyski: Historia Narodu lskiego, prawdziwe dzieje ziem lskich od redniowiecza do progu trzeciego tysiclecia, Zabrze 2006; B. Jaowiecki, M.S. Szczepaski, G. Gorzelak: Rozwj lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej, Tychy 2007,
s. 256278.
19
European Free Alliance (Wolny Sojusz Europejski) jest europejsk parti polityczn jednoczc ugrupowania o charakterze nacjonalistycznym, regionalistycznym i autonomicznym, dziaajce na terenie Unii Europejskiej. Podstaw programow jest opowiedzenie si za prawem
narodw do samostanowienia oraz demokracj parlamentarn i prawami czowieka. EFA zostaa
zaoona w 1981 r. pocztkowo jako stowarzyszenie wsppracy rnych ugrupowa. W 1994 r.
oficjalnie proklamowano j jako federacj ugrupowa regionalnych, regionalistycznych i autonomistycznych, a w 2004 jako europejsk parti polityczn. Na forum Parlamentu Europejskiego partia wystpuje razem z Zielonymi zob. A. Lisowska: Gwne zaoenia programowe partii
Zieloni/Wolny Sojusz Europejski, Wrocawskie Studia Politologiczne 2005, nr 6.
20
Szerzej o SLS zob. M. Mieczkowska: Geneza i wizje programowe uyckiej Partii Ludowej, w: Partie polityczne przywdztwo partyjne, red. J. Sielski i M. Czerwiski, Toru 2008,
s. 360373.
21
Charakterystyk uyc zob. szerzej: L. Elle: Sorbische Kultur und ihre Rezipienten. Ergebnisse einer ethnosoziologischen Befragung, Bautzen 1992; Die Sorben in Deutschland. Sieben
Kapitel Kulturgeschichte, Bautzen 1993; P. Barker: Slavs in Germany. The Sorabian Minority
and the German State since 1945, Queenston 2000.
77
kontaktw, jakie nawizaa SLS, byy kontakty z Lig Polskich Rodzin. W marcu 2009 roku SLS zostaa czonkiem EFA.
Analiza formalnych struktur programw Ruchu Autonomii lska i uyckiej Partii Ludowej odsania gwne pola zainteresowa ich twrcw. Ju
pobiena lektura nazw poszczeglnych rozdziaw wskazuje na nieco inny sposb rozoenia akcentw programowych. Credo programowe RA zawarte jest
w 10 rozdziaach. Dotycz one miejsca tego ugrupowania pord partii i stowarzysze na lsku, podstawowych zaoe autonomii lska, pozycji Grnego
lska w Polsce, miejsca lska w Europie, zaoe polityki gospodarczej, sdownictwa oraz zapobiegania przestpczoci, stosunkw z Kocioami, edukacji, ekologii oraz symboliki lskiej (rys. 2).
Gwne zaoenia programowe RA

Miejsce RA pord partii i stowarzysze na lsku
Podstawowe zaoenia autonomii lska
Pozycja Grnego lska w Polsce
lsk w Europie
Zaoenia polityki gospodarczej
Sdownictwo oraz zapobieganie przestpstwom
Stosunki z Kocioami
Edukacja
Ekologia
Symbolika lska
Rys. 2. Gwne zaoenia programowe Ruchu Autonomii lska

rdo: opracowanie wasne.
Program uyckiej Partii Ludowej wyraony jest w szeciu rozdziaach.

W kolejnoci s to: zasady oglne, kultura, wsplnota, wiat i nauka, gospodarka i prace badawcze, wspieranie gospodarki i turystyki perspektywy dla Dol-
78
nych i Grnych uyc, nowy porzdek administracyjny Dolnych i Grnych

uyc, aktywizacja polityki mniejszociowej i regionalnej, utrzymanie i wzmocnienie cech regionalnych (rys. 3).
Gwne dziay w programie SLS
Zasady oglne
Kultura, wsplnota, owiata i nauk
Wspieranie gospodarki i turystyki
Nowy porzdek administracyjny Grnych i Dolnych uyc
Aktywizacja polityki mniejszociowej i regionalnej
Utrzymanie i wzmocnienie cech regionalnych
Rys. 3. Gwne dziay programu uyckiej Partii Ludowej (SLS)

rdo: opracowanie wasne.
W swych zaoeniach programowych RA deklaruje si jako organizacja

spoeczno-polityczna, opowiadajca si za wspprac wszystkich regionalnych stowarzysze na rzecz rozwoju samorzdnoci, a take organizacji samorzdu gospodarczego, terytorialnego, zawodowego i innych dziaajcych na
lsku i na rzecz lska.
SLS uznaje si za organizacj polityczn reprezentujc interesy ludnoci
uyckiej i biorc aktywny udzia w spoecznym ksztatowaniu woli.
W programie wyranie si stwierdza: SLS uzupenia istniejce uyckie stowarzyszenia w formie partii mniejszociowej.
Wedug RA gwnym celem jest utworzenie dwu autonomicznych regionw w historycznych granicach: dolno- i grnolskiego, ktre czy wielowiekowa wi dziejowa i wsplne tradycje. Ponadto wskazuje si na rozbudzenie
79
i ugruntowanie lskiej tosamoci narodowej bd regionalnej wrd mieszkacw lska; odrodzenie i promocja kultury lskiej oraz lskiego rodowiska twrczego; propagowanie wiedzy o lsku; inicjowanie i utrzymywanie
kontaktw ze lzakami niezalenie od ich aktualnego miejsca zamieszkania;
ochrona praw mieszkacw lska; uzyskanie przez lsk penej autonomii
politycznej, gospodarczej i kulturowej.
Dla SLS podstawowym celem jest wspieranie dziaa zmierzajcych do
zachowania kulturowej tosamoci spoeczestwa uyckiego. Za najwaniejsze
uznaje si zachowanie tosamoci, utrzymanie jzyka oraz ochron obszaru
zaludnienia i gospodarczych podstaw egzystencji uyczan.
Twrcy programw politycznych dbaj o wykazanie rodowodw historycznych swoich ugrupowa i idei. Odwoanie si do rodowodu historycznego
legitymizuje dziaania ugrupowania wobec grupy, ktrej reprezentantem si
ogasza22. Wykazanie si podanym przez grup stosunkiem do historii i tradycji wzmacnia szans na poparcie potencjalnego elektoratu. Autorzy programu
RA nawizuj do tradycji lskiej autonomii, sigajc do czasw ksistw piastowskich, pruskich prowincji lska, lska austriackiego oraz do przedwojennego wojewdztwa lskiego w ramach II Rzeczypospolitej23. Jak si
zauwaa w programie ugrupowania: lsk to dla nas cao i cigo historyczna, stanowica wsplnot kulturow, bdc wsplnym dziedzictwem tak
Dolno- jak i Grnolzakw.
SLS uwaa si za nastpczyni utworzonej w 1919 roku uyckiej Partii
Ludowej, ktra istniaa do czasw przejcia wadzy przez nazistw24.
Kolejnym wanym elementem kreowania podstaw polityki etnicznej grupy
s odniesienia do miejsca pastwa w polityce regionu i relacji centrumperyferie. Budowanie poczucia lojalnoci regionalnej czsto wyrasta z przekona
o niedocenianiu bd wykorzystywaniu przez centrum pastwowe obszaru peryferyjnego, ktry zamieszkuje dana grupa. Jak si podkrela, model centrum
22
Zob. K. Jaskuowski: Mityczne przestrzenie nacjonalizmu. Historia i mit w walijskiej ideologii narodowej, Toru 2003.
23
W badaniach nad narodowoci lsk podkrela si rol odwoa do historii w procesie

kreowania i utrzymania poczucia wsplnoty narodowej: Historia etniczna, ktra znajduje obiektywizacj w opowieciach o przeszoci grupy i w publikacjach, to bardzo wana forma uprawomocnienia narodowoci lskiej stosowana przez lsk elit narodow P. Wrblewski: Typy
legitymizacji..., s. 248.
24
Zob. S. Musiat: Sorbische/Wendische Vereine 17161937. Ein Handbuch, Bautzen 2001,
s. 352354.
80
-peryferie ma zastosowanie w postaci teorii wewntrznego kolonializmu do

charakterystyki nierwnoci w obrbie jednego pastwa. Kadzie on nacisk na
istnienie systemu nierwnej wymiany, w ktrym region nalecy do centrum
prosperuje i rozwija si przede wszystkim poprzez wykorzystywanie peryferii,
przyczyniajc si do ich niedorozwoju25. Std postulaty zwizane z dziaaniami na rzecz rnych form rwnouprawnienia, uzyskania wikszej moliwoci
wspdecydowania, przykadowo w formie autonomii.
Dziaacze lscy wielokrotnie odwoywali si do przekonania o wyzysku
ludnoci rodzimej i jej ziem przez obcych26. W ujciu RA podkrela si zatem wag autonomii, zaznaczajc wszake, e nie powinna ona narusza ani
porzdku prawnego Rzeczypospolitej, ani adu europejskiego. Wedug autorw
programu: Autonomia Grnego lska wyhamuje kolonialn polityk uprawian w stosunku do regionu jak i jego mieszkacw przez kolejnych wodarzy
z odlegej Warszawy. Zaznacza si, e uzyskanie przez lsk autonomii powinno wynika z reformy ustrojowej pastwa, uwzgldniajcej regionalne odrbnoci. Zatem jako efekt finalny prezentowana jest wizja pastwa zdecentralizowanego.
W programie SLS wskazuje si, e partia walczy o wzmocnienie federalizmu. Do tego niezbdne jest rozszerzenie praw krajw zwizkowych, tak aby
osign fachow, regionaln zdolno decyzyjn w polityce. Autorzy programu chc to uzyska m.in. poprzez stworzenie moliwoci bezporedniego,
politycznego prawa gosu mniejszoci w parlamentach krajw zwizkowych.
Ma temu suy ustawowo zabezpieczony mandat mniejszociowy. Kolejn
podnoszon kwesti jest reforma administracyjna, ktrej celem byoby wyonienie, jeli nie caych odrbnych uyc (jak to proponowano np. na przeomie
roku 1989/90), to przynajmniej Grnych i Dolnych uyc, najlepiej w Saksonii,
zamiast dotychczasowego rozbicia pomidzy powiatami dwch rnych pastw
zwizkowych (Saksonii i Brandenburgii).
Wsppraca i integracja europejska daj nowe moliwoci dziaania przedstawicielom mniejszoci. Dla wielu liderw grup mniejszociowych ide, wok
ktrej zaczto si jednoczy, bya idea Europy Stu Flag. Jest ona zwizana
z postaci bretoskiego autonomisty Yanna Four i zostaa wyoona w jego
pracy LEurope aux Cent Drapeaux. Essay pour servir la construction
25
A. Heywood: Politologia, s. 215.
26
P. Wrblewski: Typy legitymizacji..., s. 250.
81
de lEurope: Realna, naturalna Europa, to Europa licznych maych pastw,

wielu narodowych wsplnot, ksistw i wolnych miast, ktre s zjednoczone
i skupione powyej paszczyzny rnic i odrbnoci poprzez wspln cywilizacj wykut w czasie dwch tysicleci27.
Wizja Europy uwzgldniajcej postulaty mniejszoci regionalnych i etnicznych wywouje rne reakcje. Przez niektrych traktowana jest jako zapowied atomizacji, wzrostu liczby konfliktw, a co za tym idzie destabilizacji
starego kontynentu28. Inni podkrelaj jej zdolno do wspierania procesw
integracji europejskiej. Wskazuje si na moliwoci wpywu Unii Europejskiej
na przyszo nacjonalizmu mniejszoci w Europie. Jak si zauwaa: Paradoksalnie, dziaania na rzecz coraz szerszej federacji europejskiej z jednej strony
oraz autonomiczne regiony i jednostki z drugiej mog si wzajemnie wspiera29.
Pogldy te znajduj odzwierciedlenie w zaoeniach programowych Ruchu
Autonomii lska. Ugrupowanie to opowiada si za Europ zjednoczon, Europ Stu Flag, w ktrej znikn pastwa narodowe. Podstaw tej Europy maj
by historyczne regiony: Bdzie to Europa ludw: lzakw, Morawian, uyczan, Szkotw, Bretoczykw, Baskw, etc., a wic Europa wracajca do
swych korzeni.
Program SLS jest w tej materii mniej radykalny. Akcent pooono na kwestie transgranicznoci. Dziaacze partii podkrelaj, e uyce stanowi region,
ktrego wyrniajce go cechy winny przynosi korzyci zamieszkujcym tam
ludziom bez wzgldu na dotychczasowe granice. Z uwagi na sw dwukulturowo powinien by on wanym elementem Europy regionw, stanowic naturalny cznik midzy Europ Zachodni a Wschodni.
27
Cyt. za T. Fabi: Regiony w Imperium Europejskim, w: Lokalna wsplnota polityczna a zagadnienie tosamoci zbiorowej, red. R. Piekarski, Krakw 2002, s. 112.
28
Klasyczny tego rodzaju pogld zawarty jest w stwierdzeniu: Miejmy nadziej, e nie zici
si idea Europy 100 Flag, co oznaczaoby polityczn atomizacj i bakanizacj kontynentu,
a w przypadku Niemiec i Woch byoby czciowym przypomnieniem sytuacji tych krajw przed
zjednoczeniem z lat 18701871, a w przypadku Francji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii oznaczaoby wrcz powrt do podziaw z czasw redniowiecza D. Wybranowski: Separatyzm polityczny w Europie na przeomie XX i XXI w., w: Pocztek wieku. Polska i wiat wobec nowych
wyzwa, red. M. Drzonek, Szczecin 2005, s. 83.
29
I. Budge, K. Newton: Polityka nowej Europy, s. 393.
82
Jak zauwaano:
cz historycznych uyc naley do polskich wojewdztw, [co] wymaga
wanie wsplnego wspierania gospodarki po obu stronach Nysy.
Niemiecko-polskie miasta Grlitz/Zgorzelec oraz Guben/Gubin otrzymaj wspln i wielojzyczn administracj, wiatowe dziedzictwo kulturalne UNESCO, czyli park Muskau i uk Muskau, musz by wsplnie
administrowane i wspierane. Nysa, jako gwna rzeka uyc moe
przynie korzyci jeli chodzi o gospodark wodn, energetyk oraz
turystyk tylko wtedy, gdy po obu stronach Nysy bdzie istnie ch
wsplnych dziaa.
Podobnie podchodzono take do kwestii pogranicza niemiecko-uycko-czeskiego.

Jednym z podstawowych czynnikw umoliwiajcych utrzymanie i rozwj
wasnej tosamoci i jzyka jest dostp do edukacji. Wedug RA w edukacji
powinno si uwzgldnia kwestie regionalne, takie jak regionalna historia, jzyk, obyczaje i tradycje. Akcentuje si konieczno samodzielnoci regionalnych orodkw w ksztatowaniu programw nauczania. Powinno si to wyraa
w zasadzie: minimum programowe centrala, reszt region. Organem sprawujcym kontrol nad owiat powinno by Grnolskie Kuratorium Owiaty
czce cechy organu centralnego, w zakresie realizowania ministerialnego
programu nauczania i regionalnego, w zakresie programu uwzgldniajcego
edukacj regionaln, ustalanego przez wadze wojewdzkie.
Dziaacze SLS uznajc, e decydujcym warunkiem dalszego istnienia narodowoci uyckiej jest zachowanie jzyka ojczystego, kad nacisk na uznanie
dwujzycznoci zarwno w wymiarze niemiecko-uyckim, jak i relacjach grno- i dolnouyckich30. SLS postulujc dwujzyczno w regionie, wskazuje na
konieczno zapewnienia moliwoci nauki jzyka we wszystkich obszarach
jego zastosowania. Odnosi si to zarwno do programu Witaj adresowanego
do dzieci i modziey, jak i do dorosych, dla ktrych winna powsta analogiczna oferta. Podobnie jak RA, SLS akcentuje potrzeb uwzgldnienia specyfiki
uyckiego regionalizmu we wszystkich etapach edukacji mieszkacw tych
ziem (od przedszkola po studia).
Dla RA obok autonomii i edukacji regionalnej najwaniejsz kwestia jest
sprawa uywania symboliki lskiej. Jak si zaznacza w programie: Symbolika
30
S to dwa odrbne jzyki.
83
lska, tak dolno- jak i grnolska, jest dla nas nieodzown czci zmaga
o polityczn autonomi, jak rwnie wyznacznikiem tego, co rozumiemy jako
lsko. W celu popularyzacji symboliki lskiej Ruch Autonomii lska
m.in. postuluje uywanie przez wszystkie instytucje administracji publicznej,
samorzdowej, a take dziaajce stowarzyszenia to-niebieskiej flagi z grnolskim orem dla obszarw Grnego lska oraz biao-tej flagi z czarnym
orem na tym tle dla Dolnego lska. Ponadto podkrela si wag sanktuarium na Grze w. Anny jako miejsca czcego wszystkich lzakw,
a kojarzonego ze wspprac i wzajemnym poszanowaniem rnorodnoci
mieszkacw [...] regionu. Wystpuje si przeciwko narzucaniu nowych granic
historycznych regionom i tworzeniu tzw. nowych tosamoci (brak wyjanienia,
co pod tym terminem si rozumie). RA domaga si ochrony dbr kultury lskiej, sprzeciwia si traktowaniu ich w sposb czysto komercyjny, wszystkie
zrabowane zabytki kultury lskiej powinny z powrotem trafi tam, skd je
zrabowano.
W programie SLS akcentowano utrzymanie i wzmocnienie cech podkrelajcych specyfik regionu. Wyraao si to w propozycji przyczenia uyc
Dolnych do Saksonii (obie czci uyc byyby wtedy w jednym kraju zwizkowym), postulatach zwizanych z rozszerzeniem dostpu uyczan do mediw (wasny trzeci program TV dla uyc, caodzienny program radiowy itp.),
oraz zwikszeniem dbaoci o tradycyjny krajobraz kulturowy (preferowanie
tradycyjnej zabudowy, likwidacja duych powierzchni rolnych, rekultywacja
terenw zniszczonych).
Programy RA i SLS zawieraj mocne odniesienia do ekologii. Z kolei
tylko RA podejmuje kwesti relacji z Kocioami.
Konkluzje
Zarwno dziaania RA, jak i SLS mog by traktowane jako kolejne potwierdzenie oywienia etnicznego w Europie rodkowej, dajce podstawy do
poszukiwania nowych form rozwiza relacji midzy centrami poszczeglnych
pastw i ich peryferiami oraz do dyskusji o zakresie realizacji praw mniejszoci
przez pastwa i spoeczestwa wikszociowe. Tak jak etniczno odwoujc
si do unikatowego systemu znacze, wartoci i symboli, jakim jest kultura,
wyraa si na rne sposoby w zalenoci od istniejcego w danym miejscu
84
i czasie kontekstu31, tak programy Ruchu Autonomii lska i uyckiej Partii

Ludowej rni si pod wieloma wzgldami. Oba jednak su budowaniu podstaw realizacji polityki etnicznej rozumianej w kategoriach polityki lojalnoci
etnicznej i tosamoci regionalnej32. W obu pojawiaj si dwa rodzaje podstawowych postulatw charakterystycznych dla grup o charakterze etnoregionalnym postulatw dotyczcych etnicznoci i terytorium. Formuowane s
jako przejaw pragnienia walki z marginalizacj ekonomiczn i spoeczn. Wedug liderw realizacja programw ich ugrupowa prowadziaby do politycznego wyzwolenia od strukturalnej nierwnoci i dominacji centrum, dajc szans
na rzeczywiste rwnouprawnienie zamieszkujcej tam ludnoci z pozostaymi
mieszkacami pastwa.
ETHNICITY AND REGIONALISM

SKETCH OF THE PROGRAM
ASSUMPTIONS SILESIAN AUTONOMY MOVEMENT (RA)
AND WENDISH PEOPLES PARTY (SLS)
Summary
Both RA and SLS activities may be considered as another confirmation of ethnic
revival in Central Europe. Their activities may also give reason for searching new forms
of relations between centers of particular states and their peripheries as well as for
discussion about the scope and respect shown by the states and majority societies
to rights of minorities. The political platforms of RA and SLS are different at many
points and it can reflect well the fact that ethnicity in itself relating to some unique set
of symbols and values is being expressed in different manners depending on social and
temporal contexts.
Both programs however can serve as a basis for ethnic policy understood in terms
of ethnic loyalty and regional identity. In both, one can easily perceive two basic
postulates characteristic to ethno-regional groups those underlying the idea of ethnicity and territory. They are usually formulated and expressed as an attempt to fight
31
E. Michna: Kwestie etniczno-narodowociowe na pograniczu Sowiaszczyzny Wschodniej

i Zachodniej. Ruch Rusiski na Sowacji, Ukrainie i w Polsce, Krakw 2004, s. 15.
32
A. Heywood, Politologia, s. 215.
85
against economic and social marginalization. According to leaders of those political

groups, putting into effect the postulates included in their political programs could lead
to political liberation from structural inequality and centers domination and as
a consequence leading to real equality of members of the minority groups with other
citizens.
86

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
JOANNA JONCZEK
PRAWDA CZY TYLKO PRAWDOPODOBNO

O ROLI DEBATY PUBLICZNEJ
W KSZTATOWANIU OPINII I POGLDW
Jednym z istotnych symptomw wspczesnoci jest skurczenie si czasoprzestrzeni spowodowane postpem technologicznym. W dzisiejszej globalnej
wiosce wszystko si dzieje w czasie rzeczywistym, rwnolegym, za informacje o tym docieraj natychmiast wszdzie tam, gdzie tylko znajduj si odpowiednie noniki: Internet, telefonia komrkowa i stacjonarna, prasa, telewizja,
radio te nieprzebrane rda przekazu informacji, ktre w realnym czasie komunikuj o wydarzeniach dziejcych w rnych czciach globu. Bezporednim
rezultatem rozwinicia tak bogatego i coraz doskonalszego wachlarza nonikw
komunikacji jest poszerzenie perspektywy z jednej strony mamy wiksz
wiedz i lepiej rozumiemy otaczajcy nas wiat, moemy podejmowa trafniejsze decyzje i bardziej elastycznie reagowa na dokonujce si zmiany, z drugiej
strony pojawia si jednak zagadnienie efektywnego wykorzystania napywajcych do odbiorcy informacji. Kadego dnia jestemy bombardowani niezliczon iloci komunikatw wizualnych i adytywnych: las billboardw w naszych miastach, rozgonie radiowe syszalne w rodkach komunikacji miejskiej, miejscach pracy i marketach, dziesitki stacji telewizyjnych transmitujcych wszystkie rodzaje programw.
Mnogo rozmaitych rde informacji powoduje sytuacj, w ktrej tworzenie autonomicznych sdw o rzeczywistoci wymaga od jednostki ogromnego wysiku. Pojawia si istotny problem: jak wobec niemonoci przyswoje-
88
Joanna Jonczek
nia wszystkiego dokonywa racjonalnej i rzeczowej oceny tego, co si dzieje

wok nas? Jak wyksztaci wasny pogld na wydarzenia i postawy, ktre nam
towarzysz? Naley nadmieni, e w wysiek ma ekskluzywny charakter nie
kadego bowiem sta (zarwno w sensie czasowym, jak i materialnym) na analizowanie procesw, weryfikowanie informacji i konfrontowanie przedstawianych racji. Wikszo ludzi, cho rzadko si otwarcie do tego przyznaje, odczuwa potrzeb ukierunkowania osobistych pogldw: wskazania, co maj myle o zaistniaej sytuacji. Wobec niemonoci orientowania si we wszystkich
zagadnieniach ycia gospodarczego, spoecznego i politycznego coraz wiksz
rol w ksztatowaniu opinii publicznej odgrywa ukierunkowany przekaz ju nie
tylko informacji, ale take, co charakterystyczne, gotowej interpretacji. Jedna
z form takiego przekazu ma szczeglne znaczenie w wiecie, w ktrym panuje
demokracja. Od momentu uksztatowania tego ustroju w dobie staroytnej jednym z podstawowych jej atrybutw jest debata publiczna. Atrybutw tak nieodcznych, i uznaje si, e jeli gdzie dyskusja nie moe by toczona, tam demokracja nie istnieje.
Take we wspczesnych demokracjach debata publiczna postrzegana jest
jako jeden z podstawowych sposobw dochodzenia do prawdy za pomoc konfrontowania, cierania pogldw, ktre mog by komplementarne, przeciwstawne czy wzajemnie si wykluczajce.
Demokracja jako forma organizacji ycia spoecznego i politycznego zawiera w sobie istotny paradoks. Wbrew oczywistoci faktu, e jako jednostki
o ograniczonych moliwociach i zdolnociach nie jestemy w stanie zna si
na wszystkim, rwnoczenie zobowizani jestemy do posiadania opinii
i (wsp)decydowania o wszystkim. To zobowizanie wyraa si w sposb
praktyczny w momencie dokonywania politycznych wyborw podczas elekcji,
referendw, udziau w dyskusjach czy wyraania sdw rejestrowanych przez
centra badania opinii publicznej, ktre nastpnie stanowi podstaw legitymizacji dziaa politykw. W codziennych rozmowach wielokrotnie moemy si
spotka z sytuacj, gdy nasi rozmwcy zgadzaj si lub nie na okrelon rzeczywisto, cho zupenie nie potrafi uzasadni swoich przekona. Nie zmienia to jednak faktu, e na bazie tych przekona podejmuj okrelone decyzje.
A przecie waga gosu oddanego przez obywatela wiadomego i niewiadomego jest identyczna.
Prawda czy tylko prawdopodobno
89
Przyjrzyjmy si zatem bliej temu instrumentowi sprawowania wadzy,

ktrym w demokracji jest dyskusja i debata publiczna1.
Dyskusja jest tak form komunikacji, w ktrej nastpuje konfrontacja racji rozumianych nie jako suszno i prawdziwo, lecz po prostu jako okrelone stanowisko w sporze. Z natury to zestawienie stanowisk ma charakter opozycji nie odczuwamy potrzeby dyskutowania i argumentowania w sytuacjach,
w ktrych mamy podobne lub identyczne opinie. A zatem konstytutywn cech
kadej dyskusji jest spr racji stojcych wzgldem siebie w opozycji. Istnienie
sporu natomiast implikuje konieczno wyonienia zwycizcy. Kto za miaby
o nim orzeka? Zazwyczaj winien by nim znawca dziedziny. I tak, w walkach
sportowych jest nim sdzia arbiter. W sprawach cywilnoprawnych i karnych
sdzia prawnik, w dziedzinach empirycznych naukowiec przeprowadzajcy
dowiadczenie (jeli co nie przechodzi pozytywnej weryfikacji w praktyce,
zostaje odrzucone). W kadym razie do rozstrzygania sporw w wyej wymienionych dziedzinach wybiera si osoby o duej wiedzy, dowiadczeniu i autorytecie (cho i to nie gwarantuje nieomylnoci), a take definiuje si pakiet kryteriw pomocnych w orzekaniu. Kto natomiast orzeka o zwycistwie w dyskusji
i debacie publicznej? Jakimi kryteriami si posuguje? Bywa, e autorytetem
rozstrzygajcym jest sd (np. Trybuna Konstytucyjny), czasami tak rol
przyjmuje na siebie (w sposb uzasadniony lub nie) dziennikarz. Ale w kadym
wypadku arbitrem jestemy my sami, wskazujc jako zwycizc w sporze tego,
kto by dla nas bardziej przekonywajcy. Warto przy tym zauway, e formua
przekonywajcy dla nas nie oznacza automatycznie przekonywajcy obiektywnie ani prawdziwy. Dlatego, jak podkrela Marek Tokarz:
w dyskusji punkt cikoci nie spoczywa na obiektywnej prawdziwoci,
lecz na tym, czyja argumentacja jest bardziej przekonywajca. Zatem
1
H. Lemmermann w swojej pracy Szkoa dyskutowania. Techniki argumentacji, dyskusje,
dialogi wprowadza rozrnienie midzy dyskusj i debat, i uzasadnia je etymologicznie. Zgodnie z jego przekonaniem, dyskusja rni si od debaty akcentem pooonym na cel. W pierwszym
przypadku celem jest dotarcie do prawdy, zrozumienie istoty rzeczy, uzupenienie informacji.
Debata za ma suy przede wszystkim przekonaniu przeciwnika, przeforsowaniu wasnych
racji, pogldw. Zob. H. Lemmermann: Szkoa dyskutowania. Techniki argumentacji, dyskusje,
dialogi, Wrocaw 1996, s. 1116. Natomiast M. Tokarz za cech rnicujc dyskusj od debaty
uznaje obecno audytorium. Zob. M. Tokarz: Argumentacja, Perswazja, Manipulacja. Wykady
z teorii komunikacji, Gdask 2006, s. 158. Poniewa w praktyce ycia publicznego kada sytuacja komunikacyjna ma charakter perswazyjny, mniej lub bardziej jawny, i kada dzieje si przed
jakim audytorium, rozrnienia te nie maj wpywu na stosowanie terminw i dlatego w niniejszym opracowaniu s one uywane zamiennie.
90
Joanna Jonczek
w praktyce musimy dokona pewnego istotnego rozrnienia, dla niektrych nieco dwuznacznego moralnie. Musimy mianowicie odrni
argument poprawny, czyli logicznie nienaganny, od argumentu skutecznego, czyli takiego, ktry przekona audytorium. Argumenty poprawne
niekoniecznie bywaj skuteczne, a skuteczne bywaj niepoprawne2.
Innymi sowy, dyskutujemy po to, by zwyciy. I podobnie jak w innych

dziedzinach walki, rodki osignicia celu mog by uczciwe lub nie. Zwycistwo jest tu ostatecznym kryterium susznoci3. W tej perspektywie dyskusja
i debata jawi si nie jako instrumenty obiektywizacji i dochodzenia do prawdy,
lecz jako rodek uwiarygodniania okrelonych tez. Najprociej rzecz ujmujc,
to, co zwyciskie w sporze zdaje si bardziej obiektywne od tego, co w sporze
przegrao4. I trudno nie zgodzi si z Leszkiem Lachowieckim, ktry zauwaa:
dyskusja, jako bodaj najbardziej konfrontacyjna odmiana skonwencjonalizowanej realizacji przekazu werbalnego pozwala na zalegalizowanie bzdurnych sdw, wycznie poprzez fakt zwycistwa w sporze, czyli
przekonania do tyche sdw moliwie najwikszego audytorium. [...]
Rzecz w tym, i dyskusja, traktowana we wspczesnym, heterogenicznym spoeczestwie jako panaceum na wszelk autorytatywno, posiada
niezaprzeczalny mitotwrczy aspekt. To, co wydyskutowane, zwaszcza
moliwie najpowszechniej, znacznie trudniej zakwestionowa5.
W tej perspektywie mona chyba zaryzykowa twierdzenie, e jako toczonej debaty przekada si bezporednio na jako naszych sdw, a take
jako samej demokracji. Dyskusja jest istotnym instrumentem sprawowania
wadzy. Zgodnie z dyrektywami prakseologii6, jako narzdzi jest znaczcym
czynnikiem efektywnego, sprawnego osigania zaoonych celw. Prakseologia
nie rozstrzyga jednak, czy narzdzia s wykorzystywane dla realizacji godziwych, czy te niegodziwych celw.
2
M. Tokarz: Argumentacja..., s. 157.
Jak podkrela L. Lachowiecki, cieranie si racji pozwala w pewnym sensie na obiektywizacj poruszanej kwestii przez fakt jej zrnicowania. Zakres tej obiektywizacji bywa rny,
jednak nawet dyskusje naukowe nie osigaj upragnionego celu, ktrym jest ostateczne dotarcie
do prawdy. Por. L. Lachowiecki: Sztuka zwyciskiej dyskusji, Warszawa 1997, s. 5.
4
Ibidem, s. 9.
Ibidem, s. 6, 9.
Prakseologia (z gr. praxis dziaanie; logos nauka) nauka o skutecznym, sprawnym

dziaaniu.
91
W powszechnym odbiorze polityka ju dawno przestaa by postrzegana

jako suba na rzecz dobra wsplnego. Losowo zapytane osoby, poproszone
o zdefiniowanie celw partii politycznej, odpowiadaj jednoznacznie: s nimi
zdobycie i utrzymanie wadzy. Wynika z tego, e to, co miao by jedynie rodkiem do realizacji celw pastwa (ktrymi s dbanie o bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne obywateli oraz zapewnienie stabilnego adu prawnego),
stao si celem samym w sobie. Std polityka postrzegana jest przede wszystkim jako arena walki (co znajduje swoje odbicie take w jzyku, ktrym mwimy o polityce). Dyskusja i debata publiczna s natomiast instrumentami tej
walki i mog by wykorzystane w sposb uczciwy lub nie. wiadczy o tym
2500 lat tradycji erystycznej. Spr o to, czy normy etyczne powinny by w dyskusji przestrzegane, ma rwnie dug histori. Dowiadczenie za uczy, e
w kadej epoce znajdziemy liczne przykady uczestnikw rnych sporw,
ktrzy odrzucaj reguy gry po to, by osign zwycistwo. Czasy wspczesne
nie s w tym zakresie wyjtkiem, cho wydaje si, e wraz z rozwojem komunikowania masowego obserwujemy nasilenie zjawisk zdecydowanie negatywnych. Szczegln trudno w ustanowieniu standardw, do ktrych przestrzegania zadeklarowaaby si wikszo dyskutantw, stanowi fakt, e systematycznie zmniejsza si aksjologiczny wsplny mianownik oraz zgodno, co do
miejsca, ktre poszczeglne wartoci powinny zajmowa w hierarchii. Niemono i niech do przyjcia wsplnego i niekwestionowalnego kanonu wartoci
powoduje, e dyskusja nie moe sta si uprawnionym sposobem dochodzenia
do sposobw rozwizania okrelonych kwestii spornych. Naley w tym miejscu
przypomnie, e o ksztatowaniu autonomicznych sdw o rzeczywistoci decyduj dwie kwestie: dostp do penej i rzetelnej informacji o okrelonym
fragmencie rzeczywistoci oraz hierarchia wartoci, ktra pozwala na ocen tej
rzeczywistoci. Przyjmujc odmienne wartoci za wyjciowy paradygmat rozumowania i dziaania, nie mona doj do jednolitego stanowiska.
Za przykad moe tu posuy szeroko komentowana sprawa wyroku Trybunau Praw Czowieka w sprawie Alicji Tysic. Dla przypomnienia, Alicja
Tysic zaskarya pastwo o to, e uniemoliwio jej przeprowadzenie aborcji
w sytuacji, gdy istniay istotne przesanki pogorszenia jej stanu zdrowia (cho
nie zagroenia ycia). Trybuna orzek, e zostao naruszone prawo do ycia
prywatnego (w ktrym zawiera si take prawo do wyboru leczenia) i zasdzi
na rzecz Alicji Tysic 25 tysicy euro odszkodowania oraz 14 tysicy euro na
pokrycie kosztw sdowych. Gwna linia podziau opinii publicznej w Polsce
92
Joanna Jonczek
przebiegaa midzy tymi, ktrzy za naczeln warto uznaj wolno i prawo

wyboru oraz tymi, ktrzy przed wolnoci stawiaj nienaruszalne prawo do
ycia. W opozycji wzgldem siebie stany dwie wartoci, ktrymi s lepsza lub
gorsza jako ycia i ycie w ogle. Paradoks caej sytuacji zosta dobitnie
sformuowany w votum separatum zoonym przez jedynego sdziego Trybunau Praw Czowieka, ktry gosowa przeciwko przyjtemu orzeczeniu:
Wszystkie ludzkie istoty rodz si wolne i rwne w godnoci i prawach.
Dzisiaj Trybuna zdecydowa, e istota ludzka urodzia si ze wzgldu na
naruszenie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka. Zgodnie z tym
rozumowaniem, jest w Polsce dziecko, ktre obecnie ma sze lat,
ktrego prawo do urodzenia jest w sprzecznoci z Konwencj zaznaczy sdzia. Nigdy nie sdziem, e Konwencja mogaby zaj tak
daleko i uwaam, e to przeraajce
napisa w zdaniu odrbnym sdzia Francisco Xavier Borrego7. Wydaje si, e

istotnym elementem tego paradoksu jest fundamentalna nierwno wobec
prawa, wynikajca z faktu, e w caej ocenie przypadku rozpatrywano jedynie
prawa matki osoba dziecka nie zostaa tu w ogle wzita pod uwag.
Wobec takiego konfliktu naleaoby sobie zada pytanie, kto miaby zadecydowa o pierwszestwie jednej z nich w systemie wartoci? Czy biorc pod
uwag fakt, e wartoci s nienegocjowalne (to znaczy, albo co jest przez jednostk uznawane za warto nadrzdn, albo nie) prowadzenie debaty na tym
poziomie ma jakikolwiek sens? A przede wszystkim istotne jest pytanie: czy za
pomoc dyskusji mona dy do modyfikowania systemu wartoci i do ustalania ich hierarchii? Czy s to kwestie podlegajce gosowaniu, a zatem dziaaniu
zasady, e im wiksza liczba, tym suszniejsza racja? Udzielajc odpowiedzi na
te pytania, w pierwszej kolejnoci odwoamy si do reprezentowanego przez
nas samych systemu wartoci. Osobicie uwaam, e kwestie wartoci nie mog
i nie powinny sta si przedmiotem gosowania, ani nie powinny by ustanawiane na mocy dyskusji. Dostpne dowiadczenie oraz odrobina wyobrani
pozwalaj na wydedukowanie, dokd moe doprowadzi poddawanie systemu
aksjologicznego debacie rezultatem bdzie stopniowy rozpad wszelkich norm
regulujcych ycie spoeczne. Z mediw jednak pynie zgoa odmienne przesanie, bazujce na spoecznym dowodzie susznoci, a zatem na kryterium ilo7
Trybuna w Strasburgu uzna skarg Polki ws. odmowy aborcji, Gazeta Wyborcza,
20.03.2007.
93
ciowego udzielenia poparcia. I tak Dziennik w artykule Wikszo po stronie

Alicji Tysic przytoczy dane sondaowe mwice o tym, i 3/4 Polakw uznaje, e Alicja Tysic powinna mie moliwo przerwania ciy. Przeciwnego
zdania byo 16% ankietowanych, 2/3 Polakw racj przyznaje take strasburskiemu trybunaowi8. Spoeczny dowd susznoci wykorzystywany jest w kadej debacie majcej charakter sporu aksjologicznego a wpisuj si w niego
debaty na temat ochrony ycia (prawa do aborcji i eutanazji), oparcia regu ycia spoecznego na wartociach chrzecijaskich (wzgldnie na prawie naturalnym), regu doboru naturalnego (legalizacji zwizkw homoseksualnych i praw
do adopcji).
Interesujcym zjawiskiem jest trudno, z ktr przychodzi nam wyapywa brak konsekwencji i spjnoci zdarzajcy si do czsto w publicznym
komunikowaniu. Drugiego kwietnia mina kolejna rocznica mierci Jana Pawa II. Staa si ona okazj do zatrzymania si nad postaci tego wielkiego Polaka, do refleksji nad jego postaw, nauczaniem, yciem. Przez wszystkie niemal
media przetoczya si fala deklaracji o tym, jak bardzo my, Polacy, przywizani
jestemy do jego nauczania, dziedzictwa, do wskazwek, wizji czowieka
i wiata, ktr nam przekaza. Tymczasem racjonalna ocena treci programowych goszonych choby przez wikszo tytuw prasowych pozwala na jednoznaczne stwierdzenie, e midzy dziedzictwem Jana Pawa II a rozwizaniami i propozycjami dyskutowanymi na amach prasowych i w programach innych mediw (telewizji i radia) istnieje przepa. Istotne pytanie zatem brzmi:
jestemy przywizani do jego nauczania czy nie? Jeli tak, to jak to moliwe, e
ledwie dwa tygodnie wczeniej bohaterk numer jeden bya Alicja Tysic
i zwolennicy aborcji? A jeli nie, to skd te podniose tony, pene wzruszenia
gosy i deklaracje bez pokrycia? Problemem nie jest to, jakiej odpowiedzi
udzielimy problemem jest to, e niemal nikogo fakt takiej niespjnoci nie
dziwi i niemal nikt si nad nim nie zastanawia. Tymczasem przykadw takiej
niekonsekwencji jest wiele wystarczy dokona przegldu prasy w okresie
nieco duszym ni tydzie9.
8
9
Wikszo po stronie Alicji Tysic, Dziennik, 24.03.2007.
Ciekawe zjawisko mona byo zaobserwowa w polskich mediach w zwizku z dymisj

ministra obrony narodowej Radosawa Sikorskiego oraz z dymisj Ludwika Dorna w lutym
2007 r. Zanim do tych dymisji doszo, dziennikarze, a take przedstawiciele opozycji nie znajdowali w rzdzie ani jednej osoby kompetentnej do sprawowania swej funkcji. W momencie
ogoszenia dymisji natomiast pojawiy si liczne gosy, e jedyni kompetentni i dobrze zarzdzajcy ministrowie odchodz z rzdu.
94
Joanna Jonczek
Z obrazu przekazywanego przez media wynika, e relatywizowane i dyskutowane s wszystkie wartoci poza jedn: jest ni demokracja. Ta zdaje si
mie niezmienne pierwsze miejsce w rankingu wartoci promowanych w debacie publicznej. Warto tu zwrci uwag, e nie tyle chodzi o wolno, swobod
wyboru, gwarancj rozmaitych praw, ile wanie o demokracj jako tak. Wiele
wypowiedzi polega na uzasadnianiu, e co suy lub nie suy demokracji,
a ju samo oskarenie, e jakie dziaanie/postawa uderza w demokracj, jest
zarzutem, przed ktrym naley si broni. Nawet jeeli rne rodowiska uzasadniaj sprzeczne racje, odwouj si do wartoci, ktr jest demokracja. Zamach na demokracj jest zarazem zamachem na wszystkie witoci. Argument
ten jest wykorzystywany midzy innymi w toczonym obecnie sporze na temat
lustracji. Jest on wielokrotnie powtarzany, chocia nikt nie uzasadnia, w jaki
sposb lustracja sprzeciwia si demokracji. Innymi sowy, argument ten ma
charakter silnego twierdzenia bezdowodowego. Przeprowadmy teraz niewielki
eksperyment: sporzdmy wasny, indywidualny katalog wartoci i odpowiedzmy na pytanie: czy w tym katalogu znalaza si demokracja, a jeli tak, to
na ktrym miejscu? Ktre wartoci gotowi jestemy powici dla demokracji?
Warto zauway, e na rynku medialnym chyba jedynie Najwyszy Czas
Janusza Korwina-Mikke nie przycza si do piewcw tej wartoci. Wyraa si
to nie tylko w przytaczanych argumentach uzasadniajcych, e demokracja jest
najgorszym z moliwych ustrojem, lecz take w wykropkowywaniu sowa
d***kracja, a zatem zastosowaniu zabiegu typowego dla uywania sw uwaanych za obraliwe.
Tak wic na obecnym etapie debaty publicznej toczy si nieustanny spr
o to, co wartoci jest, a co nie jest. e debata wpywa na modyfikacj systemu
aksjologicznego, nie ulega wtpliwoci wystarczy dokona porwnania tego,
co byo uznawane za norm jeszcze, zamy, p wieku temu i obecnie oraz
tego, jak zmienia si miejsce poszczeglnych wartoci w hierarchii. Zasadniczy
problem polega jednak na tym, e dyskutujc w oparciu o odmienne systemy
wartoci, nie ma moliwoci zbudowania porozumienia. W tej sytuacji o ksztatowaniu katalogu wartoci decyduje sprawno i skuteczno oraz widowiskowo racji prezentowanych podczas debaty. Umiejtno wpywania na odbiorc, poruszania jego uczu, lkw, obaw, oczekiwa, byskotliwo ripost i cay
arsena rozmaitych strategii erystycznych staj si narzdziami modyfikowania
optyki patrzenia na rzeczywisto. Jednym z przykadw jest chociaby zmiana
perspektywy patrzenia na homoseksualizm. To, co jeszcze kilkadziesit czy
95
nawet kilkanacie lat temu byo skazane na krytyk i ostracyzm, dzisiaj stao si
rwnouprawnione, a nawet wicej uprzywilejowane. Stan uprzywilejowania
zwizany jest z obowizujcym w debacie jzykiem politycznej poprawnoci,
ktry eliminuje wszelk racjonaln ocen zjawiska, a kad krytyk odpiera
argumentem braku tolerancji wzgldnie homofobii (termin, ktry na stae wpisa si w struktury jzyka, oznaczajcy, zgodnie z definicj przyjt przez Parlament Europejski w rezolucji z 18 stycznia 2006 r., nieuzasadniony lk i niech wobec homoseksualizmu oraz osb homoseksualnych, biseksualnych
i transseksualnych, oparte na uprzedzeniach podobnie jak rasizm, ksenofobia,
antysemityzm i seksizm10. Co jednak, jeli lk i niech s uzasadnione? Casus
Simona Molea). Moe warto przypomnie w tym kontekcie sytuacj z roku
2004, kiedy tradycyjne pogldy na kwestie maestwa i rodziny wyraone
przez Rocco Buttiglionego, kandydata na czonka Komisji Europejskiej, wywoay burz w mediach i spowodoway impas w formuowaniu jej skadu. On sam
i jego pogldy zostay okraszone przymiotnikiem kontrowersyjny. Ostatecznie prof. Buttiglione zosta zmuszony do wycofania si z kandydowania do tej
funkcji.
Obok ustalenia aksjologicznego punktu odniesienia, drugim elementem
koniecznym do sprawnego komunikowania i stworzenia moliwoci ksztatowania autonomicznych sdw jest dostp do tych samych informacji. I co wane do moliwie penej informacji. O realizowaniu wycznie informatywnej
funkcji jzyka w przestrzeni komunikowania publicznego mona jedynie marzy si rzeczy wysiek interpretacyjny jest rwnie konieczny. Zasadniczy
problem polega na wywaeniu proporcji midzy jedn a drug funkcj. Wielka
kampania spoeczna prowadzona w przeddzie referendum majcego rozstrzygn kwesti przystpienia Polski do Unii Europejskiej nosia w swej nazwie przymiotnik informacyjna, jednak wnikliwa analiza problemu pokazuje,
e ta funkcja debaty bya raczej skromnym dodatkiem penicym rol figowego
listka ni gwnym jej celem11.
10
European Parliament, resolution on homophobia in Europe, rezolucja dostpna na witrynie internetowej Unii Europejskiej: http://www.europarl.europa.eu, numer dokumentu:
P6_TA(2006)0018.
11
Szersza analiza kampanii referendalnej zob. J. Jonczek, M. Kempisty: Socjotechniki wyborcze przypadek polskiej kampanii referendalnej w kwestii przystpienia Polski do Unii Europejskiej, Problemy Humanistyki 2003/2004, nr 8/9, s. 197220.
96
Joanna Jonczek
Rnorakie sposoby obrbki czy te selekcji informacji przedstawi

Piotr Wierzbicki w Strukturze kamstwa12. Metoda najdoskonalsza polega na
cakowitym nieinformowaniu, trudno jednak w jej stosowaniu obecnie polega
na tym, e cho polski rynek medialny jest daleki od doskonaoci, to przecie
ma o wiele bardziej otwarty i konkurencyjny charakter ni w czasach PRL-u.
Nie oznacza to jednak, e metody tej nie mona stosowa wcale, o czym mona
si byo przekona, kiedy polskie media przez kilka dni zwlekay z pokazaniem
informacji o zachowaniu prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego podczas wizyty na grobach polskich oficerw w Charkowie w 1999 roku. Jeli jednak stosowanie metody najdoskonalszej (nieinformowania) nie jest moliwe, istnieje
cay arsena rodkw zastpczych, do ktrych nale:
pomieszanie informacji z komentarzem;
polemika z pogldami bez podania ich treci;
znieksztacanie proporcji;
selekcja informacji (np. korzystna poowa, podanie tylko niepowodze,
wyjtkowa ciso, mwienie tylko o przyczynach lub wycznie
o skutkach itp.);
sterowanie kojarzeniem faktw;
nieprawda wprost;
wicie si;
szum informacyjny;
zdaniem obserwatorw lub niezalenych orodkw badawczych.
Przyjrzyjmy si przykadowi. Jednym z czciej podejmowanych w bardzo
alarmujcym tonie tematw jest problem tzw. globalnego ocieplenia. Z przekazywanych komunikatw wyania si wizja potencjalnej katastrofy spowodowanej wzrostem temperatury. Obecnie niemal kada osoba zapytana na ulicy o powody ocieplania si klimatu, odpowie bez zajknicia, e jest nim zwikszona
emisja CO2 do atmosfery, spowodowana dziaalnoci czowieka. Skala ocieplenia na najblisze 100 lat, zgodnie z przewidywaniami naukowcw, ma wynosi midzy 1,5 a 4oC. Nawet podpisana w 50 rocznic Traktatw Rzymskich
Deklaracja Berliska zawiera ustp stanowicy, e Unia Europejska bdzie
wsplnie wytycza drog w dziedzinie polityki energetycznej i ochrony klima12
P. Wierzbicki: Struktura kamstwa, Londyn 1987. Cho metodologia opisana przez Wierzbickiego bazowaa na materiale rdowym (prasowym i ksikowym) z czasw PRL-u, to wnikliwe przyjrzenie si wspczesnoci nie pozostawia wtpliwoci, e cho zmieni si ustrj
i zmieniaj si argumenty, techniki pozostaj te same.
97
tu oraz przyczynia si do zaegnania zagroe zwizanych ze zmianami klimatycznymi. W ramach tej walki Komisja Europejska zredukowaa o 26,7% naleny Polsce limit emisji CO2, co, jak si szacuje, moe obniy konkurencyjno polskiej gospodarki i negatywnie wpynie na wzrost gospodarczy. Krytycznemu odbiorcy trudno jest zrozumie, w jaki sposb poprawa warunkw
wegetacji rolin mogaby zosta uznana za katastrof, trudno te uwierzy, e
podniesienie si temperatury lodowcw arktycznych o 4oC w cigu 100 lat
spowoduje gwatowne ich topnienie i zalanie kontynentw (w szczeglnoci
biorc pod uwag fakt, e rednia temperatura Arktyki wynosi ok. 30oC,
a wysza temperatura powietrza oznacza take szybsze parowanie). Trudno
jednoznacznie orzec, czy sposb przedstawiania problemu globalnego ocieplenia jest zamierzon strategi erystyczn, ale dla penego i rzetelnego ogldu
sytuacji wypadaoby powiedzie, e jest to jedna z teorii, ale nie jedyna. S. Fred
Singer i Dennis T. Avery w swojej pracy Unstoppable Global Warming Every
1,500 Years wskazuj, e istniej dowody na to, i globalne ocieplenie jest raczej zwizane z cykliczn aktywnoci soca13. Badania geologiczne, odwierty
lodowcw, badania dna morza wskazuj na to, e w cigu 250 000 lat historii
istniay naturalne cykle klimatyczne ziemi nastpujce naprzemiennie po sobie okresy ozibienia i ocieplenia. Cykl ten trwa okoo 1500 lat z moliwoci
odchylenia o 500 lat. Badania wskazuj na to, e ostatnie mae zlodowacenie
miao miejsce w latach 13001850, a od tego momentu trwa systematyczne,
stopniowe ocieplanie si klimatu. Wiarygodno tej teorii potwierdzaj take
liczne wiadectwa historyczne, choby te wspominajce Grenlandi jako Zielon Wysp i uprawy winnej latoroli na Wyspach Brytyjskich.
O efekcie cieplarnianym kady sysza, a otwarte pozostaje pytanie o to, ile
osb zdaje sobie spraw z istnienia solarnej teorii ocieplenia klimatu? Inne,
bardziej zasadnicze pytanie, ktre mogoby si pojawi w debacie publicznej,
gdyby tylko informacja o alternatywnych przyczynach ocieplenia bya szerzej
dostpna, brzmi: czy Polska powinna zgodzi si na obnienie swych limitw
dwutlenku do atmosfery w sytuacji, kiedy istniej wtpliwoci co do tego, czy
emisja gazw cieplarnianych jest rzeczywicie gwnym powodem rodzcego
si zagroenia? Czy Polska powinna rezygnowa z wykorzystania swoich z
wgla, ktre mog zapewni krajowi niemal pene bezpieczestwo energetycz-
13
Streszczenie wyniku tych bada mona znale na http://www.hudson.org/files/publications/UnstoppableGlobalWarming.pdf.
98
Joanna Jonczek
ne? Czy przypadkiem wysiki rnych pastw i rodowisk nakazujce ograniczenie emisji gazw cieplarnianych nie s ju nie w przenoni, ale dosownie
porywaniem si z motyk na soce?
Cho zagadnienie moe wydawa si bahe, naleaoby powiedzie, e to,
ktra teoria zostanie ostatecznie zweryfikowana jako prawdziwa, moe mie
istotne znaczenie polityczne i gospodarcze.
Trzecim elementem debaty koniecznym dla stworzenia paszczyzny do
prawdziwego porozumienia i poszukiwania prawdy, a nie tylko forowania wasnych racji, jest uywanie tego samego jzyka. Wydaje si, e archetyp sowa,
obecny w kulturze judeochrzecijaskiej za spraw opisu stworzenia zawartego
w Ksidze Rodzaju, niesie w sobie wane przesanie. Przede wszystkim grecki
termin logos oznacza nie tylko sowo, ale take rozum, ktry je wypowiada.
Sowo zatem jest w sposb nierozerwalny zwizane z rozumem oznacza to, e
zmiana sowa prowadzi take do zmiany sposobu mylenia. I druga rzeczywisto ta wynikajca ze sprawczej mocy sowa. W opisie Genesis jak refren
powtarza si formua: Bg rzek i stao si. Oznacza to, e sowo ma moc ksztatowania i tworzenia rzeczywistoci i e istnieje midzy nimi bezporedni zwizek. Prawidowoci te zdaj si znajdowa swoje potwierdzenie w praktyce, tak
widocznej choby w jzykowych nawykach zwizanych z nurtem politycznej
poprawnoci, w ktrym istnieje przesadna wrcz dbao o uywanie poprawnego jzyka (np. Murzyn czarnoskry, Afroamerykanian; Indianin rdzenny
Amerykanin; peda, pederasta gej, homoseksualista, osoba o odmiennej preferencji seksualnej czy te rozmaite walki z przejawami tzw. seksizmu jzyka,
objawiajce si m.in. w manii tworzenia eskich form od wszystkich form
mskich).
Na paszczynie kodu werbalnego wyrniam cztery kategorie zjawisk,
ktre mog prowadzi do niemonoci osignicia porozumienia w debacie
publicznej lub te mog by stosowane jako wiadoma strategia erystyczna,
majca na celu osignicie zwycistwa. Pierwsz z nich s sowa wytrychy s
to sowa none, powszechnie znane, pozytywnie kojarzone, ale trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Uywajc tych sw, istnieje niebezpieczestwo, e
kada ze stron nadaje im nieco inny, a bywa, e i zupenie odmienny zakres
znaczeniowy. Do tej kategorii sw nale midzy innymi takie sowa, jak wolno, demokracja, tolerancja itp.
Sowa etykiety s to sowa, ktre rzucone w kierunku przeciwnika sporu,
w subiektywnym odczuciu, zdejmuj z ich autora obowizek uzasadniania was-
99
nych tez, jak rwnie rzeczowego obalania argumentw oponenta. Wystarczy,

e oskary on adwersarza o posiadanie jednej z cech przynalenej do okrelonej
etykiety. Do tej kategorii sw mona zaliczy: antysemityzm, faszyzm, homofobi, przymiotnik kontrowersyjny, moherowe berety, ciemnogrd, e-elity
czy wyksztaciuchw. Przypicie takiej etykiety pozbawia jej nosiciela prawa
do posiadania racji w jakiejkolwiek sprawie, zupenie go dyskredytujc jako
stron w sporze.
Trzeci kategori stanowi rne sowa dla opisu tej samej rzeczywistoci,
niejednokrotnie niosce w sobie odmienny adunek emocjonalny i wartociujcy. Kiedy w czasach PRL-u, a zatem w czasach powszechnych niedoborw,
krado si rozmaite rzeczy z zakadu pracy, nazywano to zaradnoci lub organizowaniem (notabene, do dzi mao kto za nieetyczne uwaa korzystanie
z zasobw pracodawcy w indywidualnych, prywatnych celach). Kiedy pasaer
jedzie bez biletu autobusem komunikacji miejskiej, to jest gapowiczem, a nie
zodziejem (chocia faktycznie jego czyn polega na pobraniu usugi bez uiszczenia za ni nalenej opaty). Zamiana sw powoduje, e zupenie zmienia si
optyka problemu. Nie naley si zatem dziwi, e zwolennicy prawa do aborcji
nie mog si w aden sposb porozumie z przedstawicielami ruchw pro life,
skoro jedni mwi o zdepersonalizowanym podzie i zabiegu, podczas gdy drudzy mwi o osobie i zabjstwie/ morderstwie. Wydaje si, e dobry przykad
tej kategorii stanowi take zabieg, ktrego dokonali przeciwnicy lustracji, zamieniajc owiadczenie lustracyjne na lojalk. Mwienie rnym jzykiem
nie tylko utrudnia, ale wrcz uniemoliwia porozumienie. Moe przy tym sta
si istotnym narzdziem perswazji i manipulacji.
Czwart kategori swoistej gry jzykowej s tzw. finezyjne rozrnienia,
najczciej budowane za pomoc rozmaitych przymiotnikw, takich jak np.
prawdziwy, spoeczny. Niejednokrotnie mona usysze: prawdziwy patriota, prawdziwy socjaldemokrata, prawdziwy konserwatysta, prawdziwa mio itp. Na paszczynie logicznej takie sformuowania s bezwartociowe, bo albo kto jest patriot, albo nie nie mona by nieprawdziwym
patriot. Czy sprawiedliwo spoeczna rni si od sprawiedliwoci w ogle? Jeli nie, to czemu ma suy takie rozrnienie, a jeli sprawiedliwo spoeczna jest czym innym ni sprawiedliwo pojmowana oglnie, to pytanie
zasadnicze brzmi: czy uprawnione jest uywanie terminu sprawiedliwo?
Takie finezyjne rozrnienia mog by tylko manier jzykow, swoistym nawykiem, ktrego nie poddajemy refleksji, ale niejednokrotnie si zdarza, e jest
100
Joanna Jonczek
to przygotowanie gruntu dla definicji perswazyjnych, po ktrych nastpuje arbitralne ustalenie treci znaczeniowych. W takich przypadkach konieczna jest
uwaga i krytyczne spojrzenie, by mc ustali, czy sowa, ktre s uywane
w sporze, wyczerpuj znamiona rzeczywistoci, ktr pierwotnie miay symbolizowa. W tych kategoriach ciekawie prezentuje si historia leksemu liberalizm i leksemw pokrewnych, ktre uywane s do okrelenia tak rnych, e
a czasem przeciwstawnych rzeczywistoci. Oto krtki przegld znacze zebrany w ramach serwisu internetowego Wikipedii:
Liberalizm
Liberalizm (z ac. liberalis wolnociowy, od ac. liber wolny) ideologia, kierunek
polityczny goszcy, i szeroko rozumiana wolno jest nadrzdn wartoci.
Najoglniej mwic liberalizm odwouje si do indywidualizmu, stawia wyej prawa
jednostki ni znaczenie wsplnoty, gosi nieskrpowan (aczkolwiek w ramach prawa)
dziaalno poszczeglnych obywateli we wszystkich sferach ycia zbiorowego.
Nurty liberalizmu
Klasyczny liberalizm to koncepcja polityczna podkrelajca wolno jednostek i biorca za podstaw zasad, i funkcjonowanie aparatu pastwa powinno by ograniczone
jedynie do kilku funkcji (m.in. egzekucji prawa, prowadzenia polityki zagranicznej czy
poboru niskich podatkw). Przedstawiciel: Partia Wigw.
Europejski liberalizm opowiada si za rozszerzeniem zakresu swobd obywatelskich (liberalizm polityczny) oraz ograniczeniem ingerencji pastwa w rynek (liberalizm gospodarczy). Typowy przedstawiciel to ELDR.
Amerykaski liberalizm postuluje zwikszenie roli pastwa, zarwno w sferze spoecznej, jak i w gospodarce, celem wyrwnania szans. W pogldach ekonomicznych
bliszy europejskiej socjaldemokracji ni europejskiemu liberalizmowi. Typowi przedstawiciele: cz amerykaskiej Partii Demokratycznej.
Katolicki liberalizm zesp pogldw wyznawanych przez katolikw aprobujcych
ideologi liberaln i dcych do tego, by Koci uzna ustrj spoeczny oraz polityczny opierajcy si na liberalizmie. Ruch ten ma swoj genez w rewolucji francuskiej.
Konserwatywny liberalizm charakteryzuje si konserwatyzmem wiatopogldowym, natomiast w sferze ekonomii opiera si na klasycznym liberalizmie ekonomicznym takich ekonomistw, jak Milton Friedman czy Ludwig von Mises. Partie konserwatywno-liberalne w Europie Zachodniej praktycznie nie wystpuj. W USA znaczca
cz Republikanw ma pogldy konserwatywno-liberalne. W Polsce mianem partii
konserwatywno-liberalnej okrela si Uni Polityki Realnej.
Libertarianizm opowiada si za ograniczeniem pastwa do roli nocnego stra,
i wycofaniem go z zajmowania si zarwno gospodark jak i sprawami spoecznymi.
Typowi przedstawiciele: amerykaska Partia Libertariaska.
101
Neoliberalizm kierunek we wspczesnej ekonomii przyjmujcy za podstaw funkcjonowania gospodarki woln gr si rynkowych, lecz dopuszczajcy ingerencj pastwa w okrelonym zakresie.
Zielony liberalizm termin odnoszcy si do liberaw, ktrzy inkorporowali cz
zaoe zielonej polityki do swojej ideologii.
Liberalizm ekonomiczny
Liberalizm ekonomiczny (leseferyzm) postuluje wycofanie si pastwa z ingerencji
w gospodark. Postuluje prywatyzacj, deregulacj, obnienie podatkw i barier celnych.
Ekonomiczny liberalizm jest przeciwny socjaldemokratycznemu modelowi pastwa
opiekuczego. Europejscy liberaowie nie s generalnie przeciwni umiarkowanej ingerencji pastwa w sub zdrowia, edukacj, emerytury, walk z bied i bezrobociem.
Konserwatywni liberaowie i libertarianie postuluj ograniczenie roli pastwa rwnie
w tych dziedzinach, proponujc cakowit prywatyzacj lub mieszane modele prywatno-pastwowe (jak np. w polskim zreformowanym systemie emerytalnym).
Liberaowie nie postuluj bezporedniej walki z bied i bezrobociem. Sposobem rozwizania tych problemw jest obnienie podatkw, a tym samym pozostawienie w kieszeni podatnika pienidzy na inwestycje, ktre to tworz miejsca pracy i powoduj
obnienie poziomu bezrobocia.
Liberalizm spoeczny
Liberalizm spoeczny jest za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolnoci obywatelskich, takich jak wolno sowa, wolno prasy, wolno wyznania itd. Partie liberalne
s wieckie, cho niekoniecznie antyklerykalne. Pod tym wzgldem do partii liberalnych zalicza si te partie lewicowe i centrolewicowe.
Europejscy i amerykascy liberaowie s za rwnouprawnieniem niezalenie od pci
i rasy, w tym prawom zakazujcym dyskryminacji w miejscu pracy. Dua cz liberaw jest za prawem do aborcji, do eutanazji, dekryminalizacj niektrych rodkw
psychoaktywnych i rwnymi prawami dla homoseksualistw, w tym za prawnym uznaniem zwizkw partnerskich, cho niekoniecznie nadaniem im tych samych praw, jakie
posiadaj maestwa. Pogldy te odrzuca konserwatywny liberalizm.
Kontrowersje w rodowiskach liberalnych budzi podejcie do sprawy narkotykw,
ktre w modelowym kapitalizmie byyby towarem jak kady inny, sterowanym tylko
kwesti popytu i poday, dlatego idea legalizacji posiadania i obrotu wszelkimi rodkami odurzajcymi budzi sprzeciw czci rodowisk liberalnych.
Liberalizm klasyczny
Klasyczne pogldy liberalne cechuje nastawienie, e ani rzd, ani adna grupa czy jednostka spoeczna, nie powinny w aden sposb zakca wolnoci jednostki, a jedynym
dopuszczalnym zniewoleniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagro-
102
Joanna Jonczek
enie dla czyjej wolnoci lub mienia. Pastwo liberalne nie powinno wtrca si
w sprawy swoich obywateli, a podstaw budowania praw powinny by prawa naturalne.
Klasyczny liberalizm by za demokracj, jednak z zapewnieniem ochrony mniejszoci
przed tyrani wikszoci.
Ekonomicznie klasyczny liberalizm by za polityk laissez faire i przeciw merkantylizmowi. Zgodnie z jego zaoeniami, ingerencja pastwa w gospodark jest niepotrzebna, a nawet bardzo szkodliwa, gdy biedzie najlepiej potrafi zaradzi szybko rozwijajca si gospodarka14.
Jak wida z zacytowanych przykadw, przymiotniki zestawione z leksemem liberalizm (amerykaski, europejski, klasyczny, spoeczny, katolicki,
konserwatywny) pozwalaj na okrelenie tym mianem rzeczywistoci zupenie
rnych (amerykaski liberalizm to de facto socjalizm, acz jake inaczej nazwany), za partie liberalne mona uzna zarwno partie prawicowe, jak i lewicowe, a liberaem z rwnym powodzeniem moe by nazwany i Leszek Miller,
i Donald Tusk albo Janusz Korwin-Mikke. Wicepremier Andrzej Lepper sam
siebie nazywa socjoliberaem. Cokolwiek to znaczy.
Czy jednak moliwa jest sprawna komunikacja, jeli nadawca i odbiorca
posuguj si rnym kodem? Tym bardziej czy istnieje moliwo porozumienia w sprawach spornych, jeli uywajc tych samych terminw, opisuje si
rn rzeczywisto?
***
W swoich Dziennikach Stefan Kisielewski wielokrotnie podejmowa refleksje dotyczce szeroko rozumianej debaty publicznej, informacyjnej i opiniodawczej roli prasy i mediw. W dniu 16 czerwca 1968 roku zapisa:
Absurdalnie uporzdkowany zestaw tez interpretacji wszystkiego, co si
na wiecie dzieje, arogancja i besserwiserstwo wobec przeciwnikw,
samochwalstwo i rzewne zachwyty nad samym sob i swoimi, sowo
ojczysty nie opuszczajce gby, a do tego fura kamstw i przemilcze
zaiste wstyd dzi by dziennikarzem, dobrze, e mnie wycofali nawet
z Tygodnika. A cierpliwa publika yka i yka...15
14
http://pl.wikipedia.org/wiki/Liberalizm.
15
S. Kisielewski: Dzienniki, Warszawa 2001, s. 27.
103
Znamienne jest, e sowa te napisane zostay niemal czterdzieci lat temu,

w odmiennych warunkach ustrojowych i politycznych, a nadal nie straciy nic
ze swej aktualnoci.
THE POSSIBILITY OF REAL OR IS IT JUST

THE ROLE OF PUBLIC DEBATE IN SHAPING OPINIONS AND VIEWS
Summary
Democracy as a form of organization of social and political life contains in
itself a significant paradox. Despite the obvious fact that as individuals with limited opportunities and abilities, we cannot know all, we are obliged to have opinions and to decide (and co-decide) on everything. This commitment is usually expressed in a practical
manner when making political decisions during elections, referenda, when participating in discussions or expressing opinions recorded by public opinion research centers,
which consequently form the basis of legitimacy for politicians actions.
In everyday conversation, we can very often come across the situation when
our interlocutors agree or disagree on a particular matter, but are completely unable
to justify their beliefs. However, it does not change the fact that on the basis on those beliefs, they take certain decisions. And the importance of votes cast by conscious
and unconscious electorate is identical and has the same effect.
104
Joanna Jonczek

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
JERZY PAWLISZCZE
CZY WADZA EKSPERCKA JEST WADZ?
Pytanie to ewokuje szereg innych pyta i odpowiedzi. Pierwsze pytanie

odwouje nas do znanego platoskiego twierdzenia o krlach i filozofach
w Pastwie, gdzie wykonawcom wadzy stranikom przydziela si wskie
funkcje policyjno-militarne; natomiast mdrcw wywiczonych w geometrii
obsadza si w gwnych rolach eksperckich. W Prawach, ktre usiuj czy
elementy ustroju arystokratycznego z demokratycznym, istnieje Nocna Rada,
prototyp wszystkich rozwaa nad filozofi tajnej policji politycznej, ktra ma
prawo skazywa niewygodnych obywateli na mier lub wygnanie. Rwnie
Georges Dumzil zajmuje si tym problemem, rozwizujc go w swym trjpodziale wadzy na kast kapanw, wojownikw i wytwrcw. Wydaje si, i
funkcja eksperta wykracza poza ramy spoeczestw indoeuropejskich i w wielu
cywilizacjach prymitywnych sprawuj j kapani lub szamani.
Jednake Platona oddzielenie wadzy kapaskiej i wodzowskiej stawia
pod znakiem zapytania klarowno podziau, musimy bowiem i tak wczeniej
odpowiedzie sobie na pytanie, czym jest wadza. Pojcie wadzy dyscyplinarnej charakterystyczne, dziki Foucaultowi, w naszym wieku nie daje odpowiedzi na pytanie o to, czy wadza ekspercka jest wadz, poniewa, za Weberem, Foucault wprowadza milczco pojcie pautomatyzmu. Czy poddawanie si wadzy musi by wiadome, to kwestia sporna. Czy wadajcy musi by
wiadom to wydaje si bezsporne. Czy musi posiada jak szczegln wiedz i umiejtnoci to natomiast wydaje si sporne w wietle bada socjologicznych i antropologicznych. W kadym razie Hobbes definiuje wadz jako
106
Jerzy Pawliszcze
mans present means to any future apparent good (Hobbes 1958: 78), a Russell jako the production of intended effects (Russell 1938: 25). Obie te dziaalnoci zawieraj postulat jakiej wiedzy, ale w jakim zakresie?
Autorytet kompetencji Wronga (competent authority) jest kolejnym
podtypem wadzy, bazujcym na wyspecjalizowanej wiedzy i umiejtnociach,
ale ktry, pomimo byskotliwych analiz Platona w Pastwie i Prawach, nie
zajmowa szczeglnej uwagi specjalistw od wadzy. Czsto byo to wynikiem
kwalifikowania tego autorytetu do perswazji lub autorytetu namowy. Jednake trudno zaliczy do perswazji politycznej niebazujce na loci communes
specjalistyczne dyskursy z zakresu onkologii lub fizyki czstek elementarnych. Ta
nieobecno dyskusji o wadzy ekspertw jest tym bardziej dziwna, gdy yjemy
w wieku informacyjnym, postindustrialnym, gospodarki opartej na wiedzy
(Giddens) itd. Przytoczmy klarown definicj Wronga (Wrong 1995: 53):
Competent authority is a power relation in which the subject obeys the
directives of the authority out of belief in the authoritys superior
competence or expertise to decide which actions will best serve the subjects interests and goals.
Dyskurs midzy lekarzem a pacjentem, kapitanem statku a pasaerem, by

od czasw Sokratesa i Ksenofonta ulubionym przykadem autorytetu kompetencji. Nie chodzi tu o to tylko, czy kto posiada wiedz, ale take o to, czy
wiedza ta jest racjonalno-legalnie, w terminologii Maksa Webera, legitymizowalna. Powinien istnie jaki przepis prawa karnego, cywilnego czy
kanonicznego, ktry legalizuje taki rodzaj autorytetu, nadajc mu spoeczn
wano i mierteln powag. Mwimy w takim wypadku o poleceniach albo
radach np. lekarza, ale jego rady s raczej rozkazami ni sugestiami.
Autorytet kompetencji przypomina autorytet namowy, z t rnic, e
dobro pacjenta nie jest dobrem materialnym, tak samo jak bezpieczestwo
pasaera. Autorytet kompetencji jest podobny do autorytetu czarownika, maga
lub szamana wypdzajcych ze duchy z umysu chorego na schizofreni.
Jednake bdem byoby ogranicza ten rodzaj autorytetu do relacji diadycznych: wadza ekspertw moe dotyczy dostarczania wody do miasta
i budowy elektrowni atomowej. Jako usugi jest tutaj najwaniejszym elementem. Na ten element skada si nie tylko wiedza eksperta, ale take wysiek
finansowy eksperta i grupy spoecznej, minimalne zaufanie, jakie musi posiada
ekspert, kara za niekompetentne wykonanie zadania, dyplom powiadczajcy
Czy wadza ekspercka jest wadz?
107
kompetencje, didaskalia i rekwizyty uywane na scenie przez eksperta, kulisy,

za ktrymi moe si odreagowa, mwic jzykiem Goffmana itd. Gdy autorytet kompetencji jest powizany z wysok pozycj spoeczn lub polityczn,
wtedy rnica pomidzy nim a autorytetem legitymatywnym zmniejsza si,
a nawet zanika: s specjalici od zarzdzania i wkrtce mog pojawi si
specjalici od rzdzenia sztuczn inteligencj; dobra rada moe zamieni si
w przymus. Biurokrata znajcy si na swojej pracy czsto posiada rodki
wymuszania posuszestwa, posiada take wadz namowy, gdy dysponuje
systemem kar i nagrd, ktre moe zastosowa wobec petenta. Nadzwyczajny
presti wadzy eksperta jest take podstaw umieszczenia go wyej w stratyfikacji spoecznej: sprawowanie wadzy kompetencji staje si czasami
przywilejem i rodzajem sprawowania bezporedniej wadzy (bez udzielania
rady jako swego nieodzownego elementu) ni wykonywaniem teje wadzy dla
dobra publicznego.
Spoeczestwo poddawane jest caemu treningowi autorytetu kompetencji.
Specjalnego znaczenia nabiera autorytet kompetencji w stosunkach typu
rodzic-dziecko, gdy dziecko dopiero zaczyna rozumie tre rady, a zarazem
jest poddane innym rodzajom wadzy; wadza psychiatry nad szalecem jest
rwnie egzemplifikacj tego typu autorytetu. Jednake wadza kompetencji
ma swoje ukryte braki i zalety. Wrd gwnych brakw naley wymieni
okazjonaln latencj tej formy autorytetu: krg ekspertw jest znany mniej lub
bardziej szerokim gremiom; dostp do nich jest trudny, poniewa eksperci nie
zawsze chc bra na siebie odpowiedzialno, zwaszcza gdy maj zastrzeenia
moralne wobec siy, przymusu, perswazji, manipulacji i takich form autorytetu,
jak wyrniona przez Wronga forma authority by coercion. Wanym brakiem
takiego autorytetu jest konieczno ufania ekspertowi, co czsto jest irracjonalne dla laika, ktry moe zmienia ekspertw jak rkawiczki. Cae szczcie,
e istnieje przechodnio zaufania, ktra moe tworzy cae rozgazione sieci
zaufania pomidzy ekspertami, ktrzy potrafi si doceni bardziej ni laik
eksperta (por. Zaufanie Piotra Sztompki, gdzie opisano szczegowo takie
sieci). Wad tego stanu rzeczy jest sytuacja nadmiernego zaufania do eksperta,
wynikajca najczciej z jego sawy. Zaleta autorytetu eksperckiego to czsto
wysoka jako chocia nie zawsze porad. Sa to porady kolegialne (firmy
konsultingowe, gremia dyskusyjne, think tanks) lub pojedyncze, stae albo
okazjonalne, traktowane serio i z przymrueniem oka, rzetelne lub nierzetelne,
scentralizowane albo zdecentralizowane, bdce dzieem czowieka lub
108
Jerzy Pawliszcze
komputera (ta ostatnia forma zyskiwa bdzie niewtpliwie na prestiu w miar

rozwoju bada nad SI).
Pozostaj jeszcze trzy problemy powizane z wadz eksperck:
1) paternalizm; 2) interrelacje z innymi formami wadzy; 3) zwizek wadzy
eksperckiej z biurokracj oraz poszczeglnymi formami ustrojowymi (oba te
problemy traktuj cznie, poniewa kada forma ustrojowa wybiera sobie jaki
rodzaj biurokracji zagadnienie owieconej tyranii Bossueta oraz merytokracji
Giddensa jako przypadki graniczne).
Paternalizm jest form wadzy, gdy aktor A zmusza aktora B do wykonania czynnoci w interesie aktora B, nawet w przypadku bezskutecznego oporu
B wobec A. Wadza musi by skuteczna, brak tej skutecznoci oznacza brak
wadzy. Przykad paternalizmu jest zrozumiay wycznie na gruncie pewnego
rozrnienia pomidzy innymi typami wadzy a dziaalnoci eksperta. Ekspert
do niczego nie zmusza gdyby zmusza, mielibymy do czynienia ze
stosowaniem wadzy. Jego pozycja jest cakowicie potencjalna, to kto za niego
podejmuje decyzje. Moliwa jest wprawdzie sytuacja, gdy ekspert postawiony
jest wobec koniecznoci podjcia decyzji w zastpstwie kogo innego lub gdy
przypadkowo ekspert samodzielnie sprawuje wadz (jest to jednak wyjtek
potwierdzajcy regu, i ekspert nie jest zasadniczo wadc).
Interrelacje z innymi formami wadzy s dosy jasne, poniewa wadza
ekspercka moe si wiza z kadym rodzajem wadzy, nawet gdy jest to
wadza Jagona nad Otellem lub wadza zausznikw cara Iwana Gronego czy
te wadza nieomylnych w sprawach wiary papiey. Jej istota polega na czystej
potencji: inne rodzaje wadzy mog j nawet dyskredytowa. W sensie
ontologicznym wadza ekspercka jest czyst monocia do nadania swej usugi
aktowi, ktrym jest polecenie (nawet jeli mwimy o permanentnie ukrytym
poleceniu w koncepcji wadzy dyscyplinarnej Foucaulta lub instytucji totalnej Goffmana).
Szczeglnym rodzajem wadzy eksperckiej ktr w dalszym cigu, aby
zaznaczy, e nie jest to wadza nawet w sensie analogii atrybucji, nie mwic
ju o analogii proporcjonalnoci, bd nazywa po prostu ekspertyz jest
zwizek z biurokracj w sensie Webera. Jest jasne, i instytucjonalna pami,
dowiadczenie i ekspertyza s waciwymi skadnikami biurokratycznej organizacji, podobnie jak pienidz i wypracowane formy komunikacji pisemnej.
Organizacja biurokratyczna potrzebuje i sama ksztaci ekspertw. Eksperci potrzebuj w ponowoczesnym wiecie zorganizowanej sieci organizacji biuro-
109
kratycznych. Eksperckie wyksztacenie jest tym lepsze, przez im wicej

treningw biurokratycznych w rnych instytucjach przeszed ekspert na tym
wanie polega sens merytokracji. Nawet owiecona tyrania, a moe zwaszcza
ona, potrzebuje rwnie ekspertw nalecych do dworzan, wyszych wojskowych czy te wyszego duchowiestwa.
Nastpnym podtypem autorytetu wedug Wronga i Wartenberga jest
osobisty autorytet (personal authority) polegajcy na ulegoci wobec osoby,
ktra posiada specjalne jakoci, co czy autorytet z kompetencji (autorytet
ekspercki) z autorytetem personalnym. Prototypem jest wadza ukochanego nad
kochajcym, aczkolwiek przykad ten moe spenia warunki nierwnej
wymiany (Blau 1964: 7685), nigdzie nie jest jednak powiedziane, e mio
jest sprawiedliwa. Autorytet osobisty jest czsto niezinstytucjonalizowany,
aczkolwiek osoba ze wzgldu na swe zalety umysu i ciaa moe sta si, jak
zauway to i dokadnie zanalizowa Max Weber, przywdc charyzmatycznym. Moemy jednak darzy kogo mioci, nie darzc go wcale szacunkiem:
jest to do czsto spotykana nerwicowa forma mioci wwczas niezbyt
czsto ulegamy wadzy takiej osoby. Moemy take przypisa charyzm do
okrelonej pozycji spoecznej, gdy utosamia si ona z Durkheimowskim
sacrum (Wrong 1995: 62; zob. Parsons 1937: 658672; Shils 1965: 199213;
Nisbet 1965: 251257) tym bardziej e czsto mamy do czynienia
z rutynizacj charyzmy i jej instytucjonalizacj. Rola charyzmatycznego
przywdcy jest czstsza ni si nam wydaje kady zdolny polityk moe, przy
odrobinie szczcia i pomocy ekspertw, sta si charyzmatycznym wodzem:
nawet prowincjonalni politycy posiadaj cechy charyzmatyczne, pomimo tego,
i Weber uwaa t rol za stosunkowo rzadk, ale nasze demokratyczne czasy
sprzyjaj ujawnianiu si rozlicznych talentw nawet u maomiasteczkowych
przywdcw. Trzeba wej tylko w rol, zagra i dobrze oszuka frajerw,
uywajc jzyka Goffmana. Mwic powanie, autorytet personalny jest by
moe najbardziej kosztown inwestycj w yciu czowieka.
Czy wszystkie formy wadzy, ktre opisalimy powyej, funkcjonuj jako
wadza? Jedne tak, a inne nie zawsze manipulacja i perswazja mog by, ale
nie musz, form wadzy, podobnie jest, ale waciwie nie jest, z kompetencj.
Dlaczego jednak wyrnilimy je jako formy wadzy? Zapewne dlatego, i s
one w potencji do bycia wadz, s terminami dyspozycyjnymi. Co jest istot
kadej wadzy? By moe nie ma tutaj jednoznacznej odpowiedzi. Twierdzenie
Wronga (Wrong 1995: 65): All power is reducible to the unequal exchange of
110
Jerzy Pawliszcze
goods and services, or the offering of benefits in return for compliance is simply
one form of power jest prawdziwe tylko dla niektrych systemw wadzy
trudno sobie wyobrazi, jak obowizywaoby ono w obozie koncentracyjnym.
Pora teraz na podsumowanie w ramach oglnej teorii ontologicznej
fenomenu ekspertyzy. Ekspertyza ma si tak do sprawowania wadzy, jak
mono scholastyczna do aktu ekspertyza jest niczym wicej, jak tylko
potencjalnym zasobem, nawet gdy jest tak, i wadca i ekspert podejmujcy akt
sprawowania wadzy w ramach cile zakrelonych przez ekspertyz s jedn
i t sam osob s to bowiem dwie zupenie i wirtualnie niezalenie wykonywane czynnoci: realizujca si potencja i akt. Inny problem dotyczy statusu
ontologicznego zasobw kolektywnych. W przypadku rozwaa Dahla zasoby
s spraw indywidualnego aktora. Jednake musimy odnie si do grup
i kategorii spoecznych jako potencjalnych aktorw, jeli nie jako aktorw
dziaajcych aktualnie. Aktorzy tacy s aktorami potencjalnymi, o ile nie
rozpoznaj swych celw i nie stanowi zwartej, przygotowanej do dziaania
grupy. Problemem ontologicznym jest istnienie grupy ekspertw jako bytu
wirtualnego, niemajcego niczego wicej poza wasnociami swych czonkw.
Musimy tutaj nawiza do pewnej wersji metodologicznego indywidualizmu,
ktrego przykadem s teorie ontologiczne Tadeusza Kotarbiskiego i Nelsona
Goodmana. Wielko grupy, jej trendy i poczone dziaania zdaj si stanowi
odrbny ontologicznie wymiar w porwnaniu z cechami jej czonkw
(nawiasem mwic, Kotarbiski odrzuca realne istnienie cech, tak samo jak
relacji i zdarze).
Istotne jest tutaj pytanie o stosunek tej teorii do teorii aktu i monoci
w ujciu Arystotelesa. Czy brak (jako np. nie-decyzja) istnieje potencjalnie, czy
moe aktualnie w tej teorii? Wydaje si, i brak istnieje i na sposb aktu (o ile
jest brakiem w akcie), i na sposb monoci (o ile jest brakiem w monoci).
W kadym razie nie znajdujemy u Arystotelesa jasno sformuowanego punktu
widzenia na t kwesti i w zwizku z tym moemy uzna, e sprawa braku
i problem stosunku aktu i monoci nie zachodz explicite na siebie. Czy
zachodz implicite, jest to kwestia historyczna i systematyczna zarazem. Tutaj
zaley nam na rozwizaniu systematycznym. Czy akty s zdarzeniami, a jeli
tak, to jakie? Oto nastpna kwestia. W jej ujciu, jak zobaczymy poniej, mona
zauway opini Arystotelesa o pewnej zbienoci aktu i zdarzenia. Chocia
Arystoteles nie stosowa tej kategorii, to jednak jego ujcie jzykowe aktu
(actus od agere) jako energii energeiaod energazomai i od ergon wiadczy
111
o zdarzeniowym bardziej ni lokatywno-substancjalnym ujciu bytu: jest

bowiem znaczy dla Arystotelesa, e byt dziaa, a nie zajmuje przestrze.
Wydaje si, i energeia bardziej ni mono dynamis zwizana jest ze
zdarzeniowoci i dokadne przyjrzenie si grece filozoficznej i potocznej
mogoby nas w tym upewni. Wydaje si rwnie, i nowoczesne pojcie
wadzy rwnie bardziej odnosi si do energeia ni do dynamis. Wyraz energeiaoznacza tylko na pozr (LSJ: 564), w przeciwiestwie do dyspozycji
heksis, aktywno, dziaanie (activity, operation) (Arist. EN 1098 b 33),
a w filozoficznej grece Arystotelesa rzeczywisto (actuality) (Met. 1048 a 26)
lub rzeczywicie (actually) (Met. 1045 b 19). Jednake w caoci myli
Stagiryty sowo to oznacza dziaajc celowo form. W rozdziale 3 ksigi IX
Arystoteles pisze, i akt we waciwym znaczeniu jest ruchem he energeia
malista he kinesis einai. Ruchem ku sobie samemu. Tutaj uwidacznia si
zwizek tego sowa ze zdarzeniowoci. Wyraz GQDPLM oznacza natomiast
(LSJ: 452) wadz, moc (Il. 13. 787), take polityczn wadz (Hdt. 1.90;
Th. 7.21), a take zdolno (ability, capability). Warto wszake zauway, i
wadza w nowoczesnym znaczeniu bardziej odnosi si jako wykonanie do
pierwszego wyrazu jest pewnym paradoksem, i w grece (w ktrej istnieje
kilka innych rwnowanych terminw na okrelenie wadzy: dynasteia, hegemonia, kratos etc.) i w jzykach nowoytnych sowo na oznaczenie politycznej wadzy powizane jest z wyrazem oznaczajcym zdolno. Ta
dwoisto atwo uzyskuje metonimiczne wyjanienie, kiedy zauwaymy, i
wadza jako wykonanie to energeia, za wadza jako zasoby to dynamis. To
zastosowanie teorii aktu i monoci stanie si bardziej zrozumiae w wietle
rozwaa poniej.
Pojcie wadzy nad jest, jak si wydaje, centralne dla teorii spoecznej
i mieci si w ramach ontologii ludzkiego spoecznego dziaania, jak nazywa
to Wartenberg (1990: 51) i rozumie przez to wane dla potocznego dyskursu
zaangaowanie poj takich, jak rozwaanie, intencja i odpowiedzialno, poniewa rwnie ten wanie potoczny uzus jzykowy zakada jakie odniesienie
do tyche poj (Wartenberg napomyka o afilicjach tak rozumianej ontologii
z rozwaaniami Heideggera z Sein und Zeit). Dyskusj nad ontologi wadzy
rozpoczyna si tutaj od analizy polemiki pomidzy Dahlem a Millsem, dotyczcej rozkadu wadzy w spoeczestwie. Dahl odwouje si w niej do behawioralizmu, programu w naukach politycznych, ktry stara si znajdowa zawsze
operacyjn definicj pojcia i zakada tym samym, i czowiek, jako spoeczny
112
Jerzy Pawliszcze
agent, jest zrozumiay jako zoony behawioralny system. Dahl wprowadza

intuicyjn ide wadzy: A has power over B to the extent that he can get B to
do something that B would not otherwise do. Ta intuicyjna idea ma stawi
czoa operacjonalistycznym wezwaniom do definiowania wadzy w terminach
ludzkiego zachowania. Pierwszy problem, zdaniem Wartenberga (1990: 5657),
polega na tym, i sowo do odnosi si do robienia czego, do wykonywania
jakich dziaa, tymczasem nie wszystkie zachowania ludzkie s dziaaniami.
Chocia Dahl uywa terminu aktor, to jednak jego koncepcja polega na do
restrykcyjnym ujciu ontologii ograniczonej do ludzkiego zachowania, tymczasem gdy rozmawiamy w potocznym jzyku o ludzkim zachowaniu, to uywamy
poj odpowiedzialno, intencja i namys. Clegg (2002: 7284) przeprowadza
analiz pojcia intencjonalnoci, wykazujc, e bez pojcia zamierzonego efektu nie funkcjonuj dwie koncepcje wadzy: dyspozycyjna i epizodyczna (wykonaniowa) (Clegg wprowadza np. historyjk o mieszkacach planety Xaxos,
ktrzy studiujc Ziemian, dochodz do wniosku o totemicznym charakterze
wietlnej sygnalizacji drogowej wniosek ten miaby wypywa z ignorowania
interpretacyjnego aspektu naszych dziaa). Wszystkie te pojcia s dla Dahla
raczej bezsensowwne, gdy definiuje on pojcia tylko w odniesieniu do formu
zachowaniowych. Istniej tylko te rzeczy, ktre daj si opisa w kategoriach
zmiany zachowania, co czyni ontologi Dahla dalece restrykcyjn. Nic dziwnego zatem, i Bachrach i Baratz przeprowadzili krytyk koncepcji Dahla. Wychodz oni z tego, i Dahl ignoruje to, co nazywa si w ich teorii second face of
power: wadza pojawia si rwnie wtedy, gdy z operacjonalistycznego punktu
widzenie nic si nie zdarza. Tam, gdzie pojawia si u Dahla pojcie decyzji,
u Bachracha i Baratza pojawia sie non-decision. Nie-decyzje s sytuacjami,
kiedy niepodjcie decyzji skutkuje zmianami w zachowaniu podmiotw. Sytuacje takie spowodowane mog by np. oddziaywaniem na zasoby agenta
w celu powstrzymania si od politycznej decyzji. Pewn pomoc moe by dla
nas historia uy okrele na czynno i wytwr u Arystotelesa (Peters 1967:
5556, 6162). Techniczne uycie bowiem energeia jest Arystotelesowsk
innowacj suc korelatywnemu odrnieniu od dynamis jako zdolnoci
(capacity) (Phys. I. 191 b). Arystoteles stwierdza w Metafizyce (1048 a), i
dokadna definicja tych poj jest moliwa tylko za pomoc ilustracji
i przykadu (w ten sposob odrnia energeia od kinesis ruchu (ibid. 1047 a),
stwierdzajc, i czynno nie jest procesem, ale czym zakoczonym). Stosuje
on figur etymologiczn, wyprowadzajc energeia od wytworu ergon > en-
113
ergeia, ibid. 1050 a) i zaznaczajc zwizek z dokonaniem si entelechii.

Najpikniejszy chyba cytat to stwierdzenie o Pierwszym Poruszycielu, ktorego
energeia jest umysem noesis: ycie jest to energeia owego nous; jest on zatem
energeia (M. 1072 b). Sowo to jest derywatem od czasownika energazomai
(LSJ: 563 make or produce in), a samo znaczy oppositum do heksis(disposition EN 1098 b 33), w retoryce: vigour of style Arist. Rh. 1411 b 28.
W filozoficznym uyciu jest, jak ju zaznaczono, opp. do dynamisM. 1048 a 26),
do hyle (materii) 1043 a 20 (por. ergon LSJ: 682683; Chantraine 364366,
por. niem. Werk). Ergon jest pospolitym greckim sowem na oznaczenie
wytworu i, wbrew Arystotelesowi, nie ma zwizku etymologicznego z energeia.
Znaczy co, co jest odrbne od tego, co si przydarza podmiotowi (pathemata)
(De an. I, 403 a). Jest to sowo tak bogate w odcienie znaczeniowe, i
Arystoteles z atwoci mg si nim posuy. Wniosek generalny, jaki nasuwa
si z badania antycznych odniesie, jest mniej wiecej taki: ergon to co
ukoczonego, chocia nieokrelonego w czasie trwania i miejscu, energeia to
dziaanie, ale wicej trudno o nim co szczegowego powiedzie. Wydaje si,
i s to sowa specjalnie uyte przez Arystotelesa z tego wanie powodu: s
powszechnie zrozumiae, ale dosta-tecznie oglne, aby nie zakada zbyt
wskich presupozycji s wic one porczne take dla nas.
Co jednak moe czy t ontologiczn dysjunkcj z pojciem wadzy
eksperckiej? Musimy wyszuka jaki punkt odniesienia, dogodny do ontologicznej analizy. Sprbujmy jeszcze raz odnie si do tradycyjnej definicji
wadzy, panowania i dyscypliny pochodzcych z Wirtschaft und Gesellschaft
Maksa Webera. Jej zalet jest zarwno pewna subtelno, jak i to, e daa
pocztek innym definicjom wadzy (Dahl), a zarazem sytuuje nas w ontologii
czynnoci i wytworu:
Wadza (Macht) oznacza szans przeprowadzenia swej woli, take wbrew
oporowi, w ramach pewnego stosunku spoecznego, bez wzgldu na to,
na czym ta szansa polega. Panowaniem (Herrschaft) nazywamy szans
posuszestwa pewnych osb wobec rozkazu o okrelonej treci; dyscyplin nazywamy szans natychmiastowego, automatycznego i schematycznego posuszestwa wobec rozkazu ze strony wielu ludzi, wynikajc
z wywiczonego nastawienia (Weber 2002: 3940).
Wadza zdefiniowana jest tutaj ilociowo jako prawdopodobiestwo, jak

i jakociowo jako czynno przeprowadzenia swej woli, nawet wbrew czyn-
114
Jerzy Pawliszcze
nociowego w kocu oporu innych. Okrelenia panowania i dyscypliny

zawaj jedynie to bardzo szerokie pojcie wadzy. Wida z tej definicji jasno,
i Weber ma na myli czynno wadzy, a mianowicie czynnno przeprowadzenia swej woli. I na tym czasowniku przechodnim, o nieustalonej
walencji, musimy si skupi. Czym jest przeprowadzenie swej woli, jakkolwiek staromodnie by to nie zabrzmiao? Po pierwsze, jest to przeprowadzenie swej woli w ramach stosunku spoecznego.
Z uwagi na rozwaania w Metafizyce Arystoteles uwaany jest za substancjalist. Nie jest to jednak takie pewne, gdy przechodzimy do Poetyki,
w ktrej znajduj si, podobnie jak w Etyce nikomachejskiej (lecz w wikszym
stopniu) bardzo oglne pogldy na temat ludzkiego dziaania. Zanim przedstawimy ontologi dziaania (take dziaania eksperckiego, poniewa bohaterowie tragedii wydaj ekspertyzy) u Arystotelesa, naley przytoczy znamienny cznik pomidzy jego teori sztuki poetyckiej a koncepcj polityczn (ex definitione dotyczc wadzy): Po. 1450 b 48: Trzecim z kolei
elementem tragedii jest mylenie. A jest to zdolno wyraania w mowie
tego, co w danej sytuacji jest istotne i w peni z ni zharmonizowane.
W mowach jest ono wyrazem sztuki politycznej lub retorycznej, i dlatego
wasnie dawni poeci kazali swym postaciom przemawia zgodnie z zasadami
sztuki politycznej, wspczeni natomiast ka im przemawia zgodnie z zasadami retoryki. Miejsce to naley widzie w szerszym kontekcie: mylenie
odnosi si i do polityki i do retoryki, ale polityka jest tutaj uyta
wieloznacznie: Pol.1274 b 36: caa dziaalno polityka i prawodawcy dotyczy
pastwa (polis), a cilej dobra jego caoci (EN 1094 b 11; por. Pol. 1288 b 1:
to samo wic wychowanie i te same mniej wicej obyczaje bd ksztatowa
dzielnego czowieka i polityka; R. 1356 a 26: tego rodzaju studiw etycznych,
ktore susznie mona nazwa polityk, por. EN 1094 a 281094 b 10, gdzie
polityka uznawana jest za nauk nadrzdn wzgldem wszystkich innych
umiejtnoci: Zdawaoby si, e jest przedmiotem nauki naczelnej i najbardziej
kierowniczej. Za tak za uchodzi polityka, nauka o pastwie. Ona bowiem
orzeka, ktore nauki naley w pastwie uprawia i ktrych si kto ma uczy,
i w jakiej mierze; widzimy te, e pod ni podpadaj te wanie umiejtnoci,
ktore najwyej cenimy, jak sztuka dowodzenia, sztuka gospodarowania i retoryka. Skoro za ta nauka uywa do swego celu wszystkich innych umiejtnoci
praktycznych, a ponadto rozstrzyga o tym, co naley czyni, a czego zaniecha,
to jej cel musi obejmowa cele wszystkich innych [umiejtnoci], tak e cel ten
115
musi by najwyszym dobrem czowieka. Jeli bowiem nawet to samo jest

najwyszym dobrem i dla jednostki i dla pastwa, to jednak dobro pastwa
zdaje si by czym wikszym i doskonalszym, zarwno gdy idzie o osignicie, jak te zachowanie go; i dla jednostki bowiem mi rzecz jest dopicie
celu, ale pikniejsz i bardziej bosk dla narodu i dla pastwa, por. Pl. Euth.
289 B 292 E, Pltc. 304 B 305 E, Grg. 517 E, Rep. 429 A, 601 D).
Ksie Machiavellego, ktry chce utrzyma wadz, musi nauczy si
postpowa wbrew zasadzie dobra i stosowa si do zasady necessit (NUE,
7475, za Riklinem), tzn. musi by czasami lwem, ale czasami chytrym lisem.
To z kolei oznacza przyswojenie histrionicznego pogldu na histori i polityk,
podobnie jak w Poetyce Arystotelesa. Zblione i czysto sytuacjonistyczno-zdarzeniowe s rady (eksperckie) udzielane przez Arystotelesa tyranowi
(Pol.V.9), ktre jako ywo przypominaj rady Machiavellego. Przez Adama
Podgreckiego Machiavelli (i chyba te Arystoteles) traktowany jest zapewne
susznie jako ekspercki socjotechnik: Przez socjotechnik mozna rozumie
zesp zalece dotyczcych sposobu dokonywania wiadomych przeksztace
spoecznych po to, aby osign zamierzone cele (Machiavelli 1973: 131).
Podgrecki wymienia kilka zasad Florentyczyka: 1) zasada konserwatyzmu;
2) zasada konsekwencji; 3) zasada kalkulacji skutkw; 4) zasada koza ofiarnego; 5) zasada respektowania wartoci uznawanych przez spoeczestwo;
6) zasada nierespektowania integracji (vide dysonans poznawczy Festingera);
7) zasada unikania drogi poredniej; 8) zasada ostronych aliansw; 9) zasada
rozwanej diagnozy; 10) zasada samowystarczalnoci (ibidem: 13541).
Przechodzimy teraz do najtrudniejszego zagadnienia, traktowanego tutaj
w ramach klasycznej, arystotelesowsko-tomistycznej filozofii, a mianowicie
metafizycznego, zaangaowanego ontologicznie podejcia do wadzy. Zagadnienie to stawia przed nami pytanie o stosunek ontologii i metafizyki. O ile
ontologia bada moliwe zwizki pomidzy ideami, to metafizyka ustala to, co
faktycznie istnieje z tego, co moliwe (por. rozrnienie Ingardena). Moim
zadaniem jest zbada zjawisko eksperckiej wadzy nad w kategoriach
tomistycznej czy troch szerzej klasycznej metafizyki. Jednake analiza ta
nie moe traci z oczu bardziej podstawowego fenomenu wadzy do, ktra
jest zawsze niezbdnym skadnikiem wadzy nad stosowanie nagrd i kar,
przymus bezporedni i uywanie autorytetu zakadaj zawsze jak dyspozycj.
116
Jerzy Pawliszcze
Na pierwszy rzut oka wadza wydaje si rodzajem relacji czy te moe

interakcji spoecznej. Stosunek pros tiArystoteles okrela znamiennie
(1020b):
Wzgldnym nazywa si, z jednej strony, taki stosunek jak podwjny do
poowy, potrjny do trzeciej czci i, w ogle, wielokrotny do tego, co si
mieci wiele razy w czym innym, a take to, co przewysza, do tego, co
jest przewyszane; z drugiej strony, stosunek tego, co moe ogrzewa, do
tego, co moe by ogrzane, oraz tego, co moe ci, do tego, co moe by
cite, i w ogle dziaajcego do doznajcego. Wzgldny jest rwnie stosunek mierzonego do miary, poznawalnego do wiedzy oraz przedmiotu
postrzeganego do postrzeenia.
Podobnie rzecz ujmuje Krpiec w swojej wersji tomizmu egzystencjalnego

(Krpiec 1975: 174):
Spoeczestwo ludzkie w sensie najoglniejszym to zesp wzajemnych zwizkw, zalenoci i wzajemnego dziaania poszczegnych ludzi
i grup ludzkich oraz tworw zwizanych z nimi krcej: spoeczestwo
to zesp zorganizowanych midzyludzkich relacji.
(Por. Arystoteles w Polityce, ktry analogicznie ujmuje spoeczestwo jako

grup grup ludzkich (rodzin)). Moment relacji jest najoglniejsz cech
spoeczestwa. Czy sama jednak wadza jest relacj w rzeczywistoci? Kiedy
wydaj komu polecenie, albo podlegam czyjej wadzy, to jest to stosunek
dziaajcego do doznajcego, wymieniony przez Arystotelesa. Niestety, Krpiec
nie analizuje wadzy pod tym, cile Arystotelesowskim, ktem widzenia
ujmuje on jednostki ludzkie jako byty osobowe, a grupy jako byty zoone
z osb. Czy grupa wykazuje cechy osoby? takie pytanie pojawia si na
gruncie tomistyczno-arystotelesowskiej teorii analogii bytu. Wydaje si to
trudnym pytaniem, na ktre odpowiedzi mogyby udzieli socjologia i psychologia spoeczna. Wstpnie jednak moemy uj grup, ktra wykonuje
zadanie, podlega procesowi facylitacji spoecznej, polaryzacji ocen i innym
procesom grupowym, jako analogat osoby ludzkiej z jej poznaniem, odpowiedzialnoci, mioci itd. Problemowi temu przyjrze si naley jednak o wiele
dokadniej, choby dlatego, i niektrzy teoretycy uwaaj, e podmiotem
wadzy moe by byt kolektywny (por. wyej pogld Wartenberga) wbrew
ujciu peronalistycznemu. Wedle Krpca na spoeczestwo mona patrze take
z czysto psychologicznego punktu widzenia: og zjawisk psychicznych
117
nadajcy zbiorowisku ludzi okrelony charakter organizacji, wypywajcy

z psychicznego poczucia adu (Krpiec 1975: 174). Na poziomie epistemologicznym takie zjawisko zakada jaki byt spoeczny i dlatego aspektu psychologicznego nie mona przyjmowa jako pierwotnego. Jednake paralele pomidzy osob a grup spoeczn (organizacj) s uderzajce. Grupa wypracowujc
zadania, dokonujc ocen w polaryzacji, podporzdkowujc si przywdztwu,
podlegajc stereotypom, przypomina osob ludzk z jej wolnoci i poznaniem.
Nie s to zbyt silne podobiestwa, aby mona byo mwi, jak Durkheim,
o wiadomoci zbiorowej, jednake s one na tyle wystarczajce, aby wzi je
pod uwag.
Z ontologicznego punktu widzenia spoeczestwo jest pewnym bytem niesamoistnym:
Same relacje wice ludzi (z filozoficznego punktu widzenia) nie s
relacjami konstytuujcymi bytowo w porzdku substancjalnym, lecz s
relacjami konstytuujcymi bytowo spoeczn, relacyjn, w ktrej
skad wchodz poszczeglne podmioty jako byty samoistne, rozumne
(Krpiec 1975: 174175).
Krpiec zauwaa, i teoria przyjmujca substancjalno bytu spoecznego byaby niedorzecznoci, poniewa z koniecznoci negowaaby substancjaln
jedno poszczeglnych bytw ludzkich. Byt spoeczny jest jednoci relacji
pomidzy osobami. Jednake z tego powodu, i byt i jedno jako transcendentalia s zamienne, moemy mwi o jakim bycie relacyjnym. Jest to
istotna nowo na gruncie teorii Krpca, ktra jednak doskonale wkomponowuje si w jego teori analogii bytu. Byt relacyjny jest z jednej strony sabszy
od bytu substancjalnego, z drugiej jednak nie sposb zaprzeczy faktowi
spoeczno-relacyjnego charakteru substancji ludzkiej. Poniewa do utworzenia
spoeczestwa potrzebne s warunki dodatkowe, dlatego teoria spoeczestwa
i wadzy spoecznej musi przyjmowa wicej zaoe, tj. by teori silniejsz
w sensie analitycznym od filozoficznej psychologii. Zalki takiej teorii stworzy Krpiec (tame). Wyrnia on trzy momenty: a) podstaw zaistnienia
jednoci relacyjnej; b) fakt zaistnienia; c) charakter zaistniaej jednoci relacyjnej.
Ad a): podstaw jednoci relacyjnej, czyli bytowoci spoecznej, s
transcendentalne [w sensie tomistycznym, a nie kantowskim J.P.] relacje
osoby ludzkiej do dobra wsplnego jako ostatecznego celu. Osoba ludzka
118
Jerzy Pawliszcze
bowiem, bdc spotencjalizowan [to bardzo trafna uwaga, ktr poniej

jeszcze si zajmiemy J.P.] nie moe si rozwin, osign dobra bez osb
drugich.
Ad b): aktualizowanie si realne transcendentalnych i koniecznobytowych relacji dokonuje si przez fakt zaistnienia relacji kategorialnych. [...] samo
zaistnienie relacji kategorialnej jednej osoby do drugiej jest rwnowane
z faktem powstawania spoeczestwa. Jeli byt ludzki zawiera element
egzystencjalny, to rwnie relacje kategorialne, a nie tylko transcendentalne, s
istniejce.
Ad c): sposb istnienia relacji kategorialnych [...] jest rny [i tylko
wzgldnie konieczny, gdy moliwa jest wielo rnych form ycia spoecznego, tak jak moliwe s np. rne formy wadzy, tymczasem samo
pojawienie si kategorialnoci jest bezwzgldnie konieczne jako aktualizacja
transcendentalnoci bytu J.P.], jak rne s twory spoeczne, np. rodzina,
szczep, klasa, pastwo, koci itp..
Krpiec explicite stwierdza, i jedno transcendentalno-kategorialna jest
jedynie jednoci analogiczn. Ciekawe s uwagi tego autora dotyczce rozwinitej ju definicji spoeczestwa:
Spoeczno zatem jest zbiorem [w sensie dystrybutywnym? J.P.]
wizi kategorialnych relacji, wicych ludzkie osoby tak, by mogy
one rozwin swoj spotencjalizowan osobowo moliwie najbardziej
wszechstronnie (nie kada jednostka we wszystkich aspektach, ale rne
jednostki w rnych aspektach) celem spenienia si dobra wsplnego dla
kadej osoby ludzkiej.
Czym w tym kontekcie byaby zatem wadza? By moe na gruncie

tomistyczno-egzystencjalnym wadza jest pojedyncz relacj lub wizk relacji
kategorialnych (czy take nietranscendentalnych, to zaleaoby zapewne od
analizy teorii transcendentaliw Jana Dunsa Szkota) szczeglnego rodzaju,
w ktrych nastpuje zaktualizowanie si osoby ludzkiej oraz, by moe, innych
bytw naznaczonych spoecznie. Moim zdaniem, wadz naley pojmowa jako
aktualizacj nie tylko osb ludzkich, ale take bytw, ktre nie bdc bytami
ludzkimi, pozostawayby porednio lub bezporednio w interakcji spoecznej
jako jej rekwizyty (mwic jzykiem Goffmana) w potencji do swego aktu, co
stanowi cznik teorii Goffmana i przedstawionej wyej koncepcji dziaania
teatralnego w Poetyce Arystotelesa. Pozostae elementy teorii Krpca s
119
rwnie warte uwagi: przede wszystkim spoeczestwo [i wadza J.P.] nie s

intencjonalne jako twory kultury: Spoeczno [...] jest tworem naturalnym,
koniecznym dla zrealizowania tzw. dobra wsplnego i nie jest bytem
zawieszonym na aktach lub produktach ludzkiego poznania (Krpiec 1975:
176). By moe t, pocztkowo trudn do zrozumienia, uwag naley rozumie
w duchu socjobiologicznym, co otwieraoby nowe horyzonty filozoficzne dla
socjobiologii i nowe elementy naukowe dla neoscholastyki. Historycznie
dyskusja ta odnosi si do starogreckiej opozycji nomosphysis, rozwinitej
przez sofistw. Pojcie intencjonalnoci u Tomasza jest zbyt szerokie dla celw
naszej analizy, gdy odnosi si do bytu pochodnego od absolutu, a jako takie
przywodzi na myl kady byt przygodny, a zatem wadz do.
Problem wadzy, podobnie jak w ogle kwestia spoeczestwa, zaley od
dokadnego okrelenia koncepcji dobra wsplnego. Krpiec rozrnia dwa
zasadnicze podejcia do spoeczestwa: koncepcj genetyczno-ewolucyjn
i przyczynowo-finalistyczn. Tej drugiej powinnimy powici wicej czasu,
poniewa jest mniej znana:
Czowieka i spoeczestwo mona traktowa [...] w kategoriach naturalnych. [...] Czowiek zarazem, jako byt osobowy spotencjalizowany, nie
moe sam i bez pomocy drugich osign zamierzonego i rwnie przez
natur wyznaczonego celu. Dlatego dla uzyskania kadego celu, tak
poredniego, jakim jest wydoskonalenie dziaania poszczeglnych wadz,
jak i ostatecznego celu osobistego, tj. nabycia stanu osobowej doskonaoci, kady czowiek potrzebuje osb drugich i podziau pracy w grupie innych ludzi potrzebuje spoeczestwa. Podstawa faktu spoecznoci tkwi tu wewntrz spotencjalizowanej osoby... (ibidem: 179).
Koncepcja dobra wsplnego, ktre posuguje si take wadz, pochodzi tak

naprawd od Arystotelesa i stawiajc je jako cel osoby rozumnej, stanowi teori
finalistyczn, w przeciwiestwie od pochodzcej od Platona, i zwaszcza
Plotyna, koncepcji ekstatycznej. Tomasz nastpujco definiuje istot dobra
wsplnego:
Dziaania s zawsze jednostkowo-szczegowe, ale takie wanie dziaanie mona odnie do dobra wsplnego, ktre jest wsplne, ale nie w ten
sposb, jak wsplny jest gatunek czy rodzaj, lecz jak jest wsplna
przyczyna celowa, i dlatego dobrem wsplnym mona nazwa wsplny
cel. (tum. Krpca)
120
Jerzy Pawliszcze
(Operationes quidem sunt in particularibus: sed illa particularia referri
possunt ad bonum commune, non quidem communitate generis vel
speciei, sed communitate causae finalis, secundum quod bonum commune dicitur finis communis Sth. III q. 90 a.2 ad 2).
Dobro wsplne jest zatem przyczyn celow take wadzy eksperckiej. Wadza
ma zawsze jaki cel i o ile wydajcy polecenie i podlegy realizuj w czasie
interakcji wsplny cel, to mona waciwie powiedzie, i aktualizuj dobro
wsplne, tzn. osoby i rekwizyty s w monoci do aktu.
Jednake nawet tomistyczna teoria prawa nie rozpatrywaa zjawiska wadzy w kontekcie teorii aktu i monoci. Przypomnijmy tutaj koncepcj Arystotelesa (Met. IX, 6):
Skoro ju omwilimy stosunek potencji do ruchu, przejdmy teraz do
wyjanienia aktu czym mianowicie jest i jakiego jest rodzaju. Analiza ta
pozwoli nam zarazem wykaza jasno, e przez potencjalny rozumiemy
nie tylko to, co z natury porusza co innego albo jest poruszane przez co
innego, po prostu albo w jaki okrelony sposb, ale take ma on i inne
znaczenie [...]. A zatem akt to istnienie przedmiotu, ale nie w ten sposb,
ktry wyraamy za pomoc potencji. Mwimy na przykad, e Hermes
jest potencjalnie w drzewie, a poowa w caoci, poniewa moe by
z niej wydzielona; moemy te nazwa czowieka, ktry nigdy nie studiowa, uczonym, jeeli jest zdolny do studiowania; stan przeciwny
w kadym z tych przypadkw istnieje aktualnie. Pojcie aktu, ktre zamierzamy poda, moe by poznane przez indukcj, za pomoc poszczeglnych przypadkw; i nie trzeba poszukiwa definicji wszystkiego,
ale wystarczy dostrzec analogi, tak jak midzy budujcym a mogcym
budowa, midzy czuwajcym a picym, midzy patrzcym a niewidzcym, ale posiadajcym wzrok, midzy tym, co zostao oddzielone od
materii, a materi, midzy tym, co zostao zrobione, a tym, co nie zostao
zrobione. Nazwijmy aktem pierwszy czon tych rnych stosunkw,
a drugi czon potencj. Nie o wszystkich jednak rzeczach mona powiedzie w tym samym znaczeniu, e istniej aktualnie, lecz tylko przez
analogi...
Podobnie jest z wadz nad: rnica pomidzy mogcym wyda polecenie

a wydajcym je skutecznie jest to rnica pomidzy potencj a aktem. Podobnie
wadza ekonomiczna nad proletariuszem jest albo potencjalna, albo aktualna.
Czy jednak mamy do czynienia tak naprawd z dwoma formami wadzy
potencjaln lub aktualn, czy te wadza wystpuje tylko w jednej postaci:
121
tymczasem akt jest wczeniejszy od potencji w definicji, w czasie i w substancji

(Met. IX, 8):
Jest oczywiste, e akt jest wczeniejszy w definicji; to bowiem, co jest
w pierwszym znaczeniu potencjalne, jest potencjalne, poniewa moe
sta si czynnym; na przykad, nazywam zdolnym do budowania tego,
kto moe budowa, a zdolnym do widzenia tego, kto moe widzie,
a widzialnym to, co moe by widziane. To samo rozumowanie odnosi
sie do wszystkich innych przypadkw, tak i pojcie i poznanie aktu musi
by wczeniejsze od poznania potencji.
Podobnie jest z wadz: poznajemy j nie poprzez jej potencj, mono, ale
przez aktualizacj wiemy, czym jest wadza dziki jej dziaaniu i skutecznoci, podobnie jak w przypadku aktw mowy, ktre po to, aby byy
skuteczne, musz spenia kilka warunkw fortunnoci. Dalej:
Akt jest wczeniejszy w czasie w takim znaczeniu: rzecz w akcie
identyczna gatunkowo, ale nie liczbowo, z rzecz istniejc potencjalnie
jest wczeniejsza od niej. Chc powiedzie, e od tego okrelonego
czowieka, ktry teraz istnieje aktualnie, od zboa, od przedmiotu
widzcego materia, nasienie i to, co jest zdolne do widzenia, co jest
potencjalnie czowiekiem, zboem i widzeniem, ale nie jest jeszcze takim
aktualnie jest wczeniejsze w czasie, ale wczeniejsze czasowo od tych
rzeczy s inne aktualnie istniejce rzeczy, z ktrych one powstay.
Z potencjalnie istniejcego bowiem powstaje zawsze aktualnie istniejce
za pomoc aktualnie istniejcej rzeczy, na przykad czowiek z czowieka,
wyksztacony przez wyksztaconego; istnieje zawsze Pierwszy Poruszyciel, a poruszyciel istnieje ju aktualnie.
Podobnie ma si rzecz z wadz; ona rwnie istnieje dzieki wczeniejszej

wadzy: stosunek wadzy wyprzedza czasowo spoeczestwo, czego zdaj si
dowodzi socjobiologia i psychologia ewolucyjna. Wreszcie o akcie mwi si:
Jest on jednak rwnie wczeniejszy w stosunku do substancji; przede
wszystkim dlatego, poniewa to, co pniejsze w porzdku powstawania,
jest wczeniejsze ze wzgldu na form i substancj [...], i poniewa
wszystko, co powstaje, zda ku swej zasadzie i do celu [...]. Celem jest
akt i ze wzgldu na niego pojmuje si potencj.
122
Jerzy Pawliszcze
Osoby i rekwizyty s pojmowane jako takie, od ktrych wadza jako

dziaanie jest wczeniejsza jako cel:
Dziaanie bowiem jest celem, a aktualizacja jest dziaaniem; dlatego
wyraz akt wywodzi si z dziaania (energeia legetai kata to ergon)
i zmierza ku entelechii (czyli do penego urzeczywistnienia).
Caa ta zoona teoria monoci i aktu stosuje si do wadzy w istotnym

znaczeniu: wadza jest, tak jak akt, jest wczeniejsza w definicji, w czasie
i w stosunku do substancji.
Powyej przedstawiono pewne to ontologiczne dla analizy ekspertyzy,
take Boga, o ile jej uobecnieniem s sowa prorokw. Jest ona monoci,
ktra moe zosta w skomplikowanym wiecie arystotelesowsko-goffmanowskim zrealizowana w akcie osoby bdcej pod wpywem eksperta. By moe,
ale jest to zupenie oddzielny wtek, prawdziw podstaw dla Arystotelesowskiej teorii aktu i monoci byaby jaka wersja socjologii i psychologii
spoecznej.
Czas jednak udzieli odpowiedzi na postawione w tytule pytanie: czy
wadza eksperta jest wadz? Wydaje si, w wietle przedstawionych rozwaa,
i tak nie jest: wadza ekspercka jest tylko zasobem wadzy, ktry moe by
uyty lub nie i pozostaje do wadzy jak mono do aktu wadczego.
Bibliografia
Bachrach P., Baratz M.S. (1962): The Two Faces of Power, American Political
Science Review 56, s. 947952.
Bachrach P., Baratz M.S. (1963): Decisions and Nondecisions: An Analytical Framework, American Political Science Review 57, s. 641651.
Bachrach P., Baratz M.S. (1970): Power and Poverty: Theory and Practice, New York.
BUR Machiavelli N. (1996): Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio, Biblioteca
Universale Rizzoli, Milano.
Chantraine P. (1983): Dictionnaire tymologique de la langue grecque. Histoire des
mots, Paris.
Clegg S.R. (2002): Frameworks of Power, LondonThousand OaksNew Delhi.
Dahl R.A. (1957): The Concept of Power, Behavioral Science 2, s. 201215.
Dahl R.A. (1963): Modern Political Analysis, Prentice Hall.
Foucault M. (1977): Discipline and Punish: The Birth of the Prison, Harmondsworth.
123
Foucault M. (1978): The History of Sexuality, vol. 1: An Introduction, trans. R. Hurley,

New York.
Foucault M. (1980): Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings,
19721977, ed. C. Gordon, New York.
Foucault M. (1998): Trzeba broni spoeczestwa. Wykady w Collge de France, 1976,
prze. M. Kowalska, Warszawa.
Giddens A. (1979): Central Problems in Social Theory: Action, Structure, and
Contradiction in Social Analysis, London.
Giddens A. (1984): The Constitution of Society, Cambridge.
Goffman E. (1961): Encounters, Indianapolis.
Hobbes Th. (1954): Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego
i wieckiego, prze. C. Znamierowski, Warszawa.
Hobbes Th. (1958): Leviathan, Indianapolis.
Krpiec M.A. (1975): Czowiek i prawo naturalne, Lublin.
LSJ Liddell H.G., Scott R. (1958): A Greek-English Lexicon, 9th ed. by H.S. Jones,
R. McKenzie, Oxford.
Lukes S. (2005): Power: A Radical View. The Original Text with Two Major New
Chapters, wyd. II, Palgrave Macmillan.
Machiavelli (1973) Niccol Machiavelli. Paradoksy losw doktryny, pr. zbior., Warszawa.
Nisbet R.A. (1966): The Sociological Tradition, New York.
NUE Machiavelli N. (1972): Il Principe a cura di Luigi Firpo, Torino.
Parsons T. (1937): The Structure of Social Action, New York.
Peters F.E. (1967): Greek Philosophical Terms. A Historical Lexicon, New York
London.
Riklin A. (1996): Die Fhrungslehre von Niccol Machiavelli, Wien.
Riklin A. (2000): Niccol Machiavellego nauka o rzdzeniu, prze. H. Olszewski, Pozna.
Russell B. (1938): Power: A New Social Analysis, London.
Shils E.A. (1965): Charisma, Order and Status, American Sociological Review 30,
s. 199213.
Weber M. (2002): Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, prze.
i wstpem opatrzya D. Lachowska, Warszawa.
Wartenberg T.E. (1990): The Forms of Power. From Domination to Transformation,
Philadelphia.
Wrong D.H. (1995): Power: Its Forms, Bases, and Uses. With a New Introduction,
Chicago.
124
Jerzy Pawliszcze
Przekady polskie tekstw rdowych

Arystoteles: Etyka nikomachejska. Przeoya, opracowaa i wstpem poprzedzia
D. Gromska, Warszawa 1982.
Arystoteles: Fizyka. Przeoy, wstpem, komentarzem i skorowidzem opatrzy K. Leniak, Warszawa 1968.
Arystoteles: Metafizyka. Przeoy, wstpem, komentarzem i skorowidzem opatrzy
K. Leniak, Warszawa 1983.
IS EXPERT POWER A POWER?
Summary
The aim of the article presented below is to discuss one of main topics of contemporary political philosophy, i.e. the status of expert power. Origins of this problem
are connected with Platos Republic and Laws: especially I think about the role of
king-philosopher and Nocturnal Court from Laws. But, in modern times the intellectual and political role of experts is not to overestimate and consequently we have many
theories of power from authority (Wrong, Wartenberg). In this short study the thesis
is has been given about: power of experts is strictly not a power but only resource
of power and is in relationship to it as neoscholastic potency to actus. It has been
proved with testimonia from Aristotelian Metaphysics and dramaturgical sections
of Poetics.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
MARLENA BOROWICZ
PRZEJAWY NEGATYWNYCH DZIAA WYBORCZYCH

WOBEC KANDYDATW NA URZD PREZYDENTA RP
PRZYPADEK OFENSYWY NA YCIE OSOBISTE POLITYKA
1. Wprowadzenie
Negatywne dziaania wobec politykw nie stanowi novum we wspczesnej polityce, wrcz przeciwnie s integralnym elementem rnego rodzaju
wyborw (kampanii wyborczych). Pojawiaj si zarwno w krajach o ugruntowanej demokracji, jak i tych, ktre weszy na demokratyczn drog stosunkowo
niedawno. Polska, jako pastwo nalece do drugiej z wymienionych kategorii,
bez wyjtku wpisuje si w t tendencj. Kampanie prowadzone od 1989 roku
obfitoway w dziaania negatywne, przez ktre naley rozumie czyny, ktre
podmiot polityczny (i/lub strona mu sprzyjajca) podejmowa, by nie dopuci
do wygrania wyborw przez przeciwnika (w myl zasady znanego francuskiego
specjalisty z zakresu marketingu politycznego Jacquesa Seguela: Kampanii
si nie wygrywa. To przeciwnik przegrywa1). Czyny te polegay na wielowymiarowym atakowaniu przeciwnika (rwnie poprzez porwnania), a nie na
podkrelaniu przez podmiot jego wasnych pozytywnych atrybutw albo sposobw postpowania.
K. Staszak: Proszek do polityki. W cztery oczy z Jacquesem Seguela, Fakty. Tygodnik Informacyjny 1997, nr 28, za: vortal Marketing w Polityce, czyli Jak wygra wybory, Maciej
Ratajczak, http://www.marketingwpolityce.zgora.pl/artykuly/fakty1.htm (dostp: 11.11.2006).
126
Marlena Borowicz
Niniejszy artyku omawia i analizuje przejawy negatywnych dziaa wyborczych wobec kandydatw na urzd Prezydenta RP w latach 19902005.
Gwnym argumentem przemawiajcym za wyborem elekcji prezydenckich by
ich personalny charakter, ktry najlepiej suy uwidacznianiu rozbienoci pomidzy podmiotami. Poza tym zdecydowano si zaj wyborami na poziomie
oglnokrajowym, gdy uwaa si, i nastpuje wtedy najwiksza mobilizacja
elektoratu, angaowane s wszelkie rodki w celu promowania wasnego kandydata i zdyskredytowania przeciwnika oraz, co niezwykle istotne, gra toczy si
o najwysze polityczne stawki2. Z kolei bezporedni inspiracj do podjcia
tematu stanowiy zbliajce si wybory prezydenckie w Polsce (2010 r.) i zwizana z nimi kampania wyborcza. W tym wzgldzie przegld dotychczasowych
przejaww negatywnych dziaa wobec kandydatw na urzd Prezydenta RP
moe da spjny obraz tego, czego prawdopodobnie moemy si spodziewa
w najbliej kampanii i stanowi podstaw do przypuszcze co do rozwoju bd
zaniku okrelonych technik.
Przy prezentacji niniejszego tematu uwzgldniono pi kryteriw doboru
negatywnych posuni. Po pierwsze, inicjator dziaa: zarejestrowany pretendent do fotela prezydenckiego (kandydat) i/lub strona mu sprzyjajca. Po drugie, obiekt dziaa: kandydat, ktry mia bardzo siln pozycj wyborcz.
Uwzgldniono tu politykw, ktrzy weszli do II tury wyborw prezydenckich
lub byli postrzegani jako pewni zwycizcy. W 1990 roku do tej grupy naleeli Lech Wasa, Stanisaw Tymiski, Tadeusz Mazowiecki. Pi lat pniej byli
to Aleksander Kwaniewski i Lech Wasa. W 2000 roku taki podmiot by tylko
jeden Aleksander Kwaniewski; kandydat ten ustawi si wtedy w roli dobrotliwego gospodarza pastwa, z dystansem patrzcego na nie stanowicych dla
adnego zagroenia konkurentw3. Z kolei Lech Kaczyski, Donald Tusk
i Wodzimierz Cimoszewicz stali si obiektami bada w wyniku wyborw
w 2005 roku. Naley zaznaczy, e brano pod uwag take kandydatw, ktrzy
wycofali si z rywalizacji wyborczej przed pierwszym gosowaniem (casus
ostatniego z wymienionych politykw). Po trzecie, oglny cel dziaa: niedopuszczenie do wyboru przeciwnika (w domyle zwycistwo wyborcze kandydata inicjujcego). Po czwarte, czas dziaa: zgranie w czasie z kampani
M. Jeziski: Marketing polityczny a procesy akulturacyjne. Przypadek III Rzeczpospolitej,

Toru 2004, s. 111.
3
A. Dudek: Historia polityczna Polski 19892005, Krakw 2007, s. 394.
Przejawy negatywnych dziaa wyborczych
127
wyborcz (komunikaty negatywne oddziaujce na wynik wyborw). Po pite,

cechy dziaa: przekaz wymierzony w przeciwnika i oparty na atakowaniu jego
ycia osobistego. Wybrano ten kierunek ofensywy, gdy wraz z czasem wzrasta
jego obecno w kampaniach wyborczych. Poza tym wrd wielu obserwatorw
ofensywa na ycie osobiste konkurenta jest esencj negatywnej kampanii wyborczej4. Do tej kategorii zalicza si przede wszystkim atak na pochodzenie,
stan zdrowia (fizycznego i psychicznego), wygld, naogi, zwizki rodzinne,
religijno czy orientacj seksualn.
2. Przejawy negatywnych dziaa w wyborach prezydenckich
w latach 19902005
Jak do tej pory, najbardziej jaskrawym przykadem penetracji ycia prywatnego bya sytuacja z kampanii prezydenckiej 1990 roku. Rozpowszechniano
wtedy niekorzystne informacje dotyczce zarwno samego kandydata Stanisawa Tymiskiego, jak i jego rodziny. Negatywna kampania nie oszczdzia
szczeglnie ciemnoskrej ony kandydata Gracieli Tymiski. Kobieta, ktra
w kampanii stale towarzyszya swojemu mowi, bya posdzana o bycie czarownic, a nieoficjalne haso na jej temat brzmiao: Lepsza Danka ni Indianka. Do Gracieli odnosia si rwnie zarejestrowana przez telewizj kliwa
uwaga Lecha Wasy: Matka-Polka5. Tymiski by z kolei przedstawiany
jako osoba o zaburzonym zdrowiu psychicznym. Na ten temat ukaza si
w yciu Warszawy artyku, w ktrym pisano: Stanisaw Tymiski nie suy
w wojsku z powodu choroby psychicznej6. Ponadto szeroko komentowano
teori czwartego wymiaru, jak Tymiski zawar w swojej szeroko kolportowanej ksice wite psy (stanowicej rozwinicie programu wyborczego). Na
temat zdrowia psychicznego kandydata niezalenego wypowiadali si na
amach prasy specjalici, tacy jak psycholog Andrzej Samson:
4
Zob. L. Sigelman, M. Kugler: Why Is Research on the Effects of Negative Campaigning so
Inconclusive? Understanding Citizens Perceptions of Negativity, Journal of Politics 2003, 65
(1), s. 142160.
5
Za: A. Uhlig: Wizerunki kandydatw na prezydenta RP propagowane w kampanii,

w: Dlaczego tak gosowano: wybory prezydenckie 90 (analiza polityczna i socjologiczna), red.
S. Gebethner, K. Jasiewicz, Warszawa 1993, s. 140.
6
Za J. Raciborski: Polskie wybory. Zachowania wyborcze spoeczestwa polskiego w latach
19891995, Warszawa 1997, s. 73.
128
Marlena Borowicz
coraz bardziej przekonuj si, e jest on rzeczywicie gboko zaburzony.

Naley do ludzi, ktrych osobowo okrela si jako osobowo
paranoidaln. To jest typ ludzi zamknitych w sobie, nieufnych, ze
spiskow teori rzeczywistoci. [...] Charakterystyczna te jest jego
maskowata twarz, skandowany sposb mwienia znak duego napicia,
odlotowo. On poda za swoimi wewntrznymi stanami, a nie zrozumia logik wywodu, przecie 90 procent jego wypowiedzi to bekot
z obsesyjnie powtarzanymi treciami. Ten mechanizm nazywa si w psychologii perseweracj i wiadczy o gbokich zaburzeniach osobowoci7.
Inni obserwatorzy
po jego gosie poznali, e ma sucho w ustach, co jest waciwe dla
pacjentw przyjmujcych leki. Jeszcze inni zauwayli, e gdy tylko Stan
dostaje trudniejsze pytanie, zamiast odpowiedzie od razu, robi dziwne
pauzy, mruy oczy i przekrca gow, co sprawia wraenie, jakby nie
zrozumia pytania lub wedug radykalnych diagnoz jakby sucha
gosw, z czego by wynikao, e ma omamy charakterystyczne dla
rozwinitej paranoi8 [wstawki z nietypowymi reakcjami kandydata
zamieszczano w audycjach wyborczych Lecha Wasy].
Clou ataku na Stanisawa Tymiskiego stanowiy wyemitowane przed II tur

kilkudziesiciominutowe programy reportaowe sygnowane przez telewizj
publiczn, z ktrych zwaszcza drugi, zapowiedziany przez prowadzcego jako
raport o karierze i yciu prywatnym kandydata, by szczeglnie napastliwy.
Insynuowano w nim, e Tymiski bije i godzi on oraz dzieci (a te nie mwi
po polsku i nie s ochrzczone), jest nieobliczalnym sekutnikiem i skner, zabrania onie kontaktw z rodzin i chce jej odebra dzieci oraz e jest bezbonikiem, zodziejem i alkoholikiem.
W kampanii prezydenckiej 1990 roku sfera prywatna kandydata zostaa
naruszona rwnie w inny sposb tym razem chodzio o oskarenie dotyczce
nieczystego pochodzenia. Szczeglnie mocno zaciyo ono na wczesnym
premierze. Plotki o ydowskim pochodzeniu Tadeusza Mazowieckiego miay
wtoczy go w stereotyp yda, czyli kogo, kto jest tajemniczy, ma wrogie
zamiary i nie budzi zaufania. Plakaty Mazowieckiego upikszano, dorysowu7
B. Orowski, M. Fik, P. piewak, I. Krzemiski, L. Kolarska, A. Samson: Wydarzyo si

25 listopada, Gazeta Wyborcza, 4.12.1990.
8
S. Mizerski: Stan ciki, urojony, Polityka 2005, nr 23, s. 85.
129
jc kandydatowi podkrone oczy, krogulczy nos, gwiazd Dawida oraz podpisywano m.in.: yd, Chcesz mie yda, bdzie bida, Mazowiecki do gazu.
W nurt ochrony przez obcymi w pewnym sensie wpisywa si gwny kontrkandydat premiera. Polsk musimy zmienia po polsku owiadczy
17 padziernika na wiecu w Krakowie bo inni zrobi to po swojemu, a Wasa
ma polsk krew i ma na to dokumenty9. Jak zauway Antoni Dudek, tego
rodzaju wypowiedzi, w tym zwaszcza apel, aby czoowi politycy ujawnili swoje pochodzenie etniczne, z pewnoci pozwoliy Wasie pozyska cz antysemicko zorientowanego elektoratu10. Wedug Jerzego Jzefa Wiatra
nie ma dowodw na to, by ataki tego typu wychodziy ze sztabu
wyborczego Lecha Wasy (bardziej prawdopodobne wydaje si, e
dziaa tu aparat propagandowy Stanisawa Tymiskiego), ale faktem jest,
e Lech Wasa i jego wsppracownicy tego rodzaju kampanii nie
potpili i nie odcili si od niej tak jak na to zasugiwaa11.
W kolejnych wyborach prezydenckich z oskareniami o niepolsko musia si zmierzy Aleksander Kwaniewski. Jeden z kampanijnych przeciwnikw kandydata SdRP Leszek Bubel w swoich audycjach wyborczych i wydawnictwach (Humor ydowski) wprost sugerowa, e Kwaniewski ma w sobie
ydowsk krew (kampani Bubla oglnie charakteryzowaa postawa antysemicka). Pokazywano plakat, na ktrym Kwaniewski mia domalowane pejsy
(Bubel tumaczy pniej, e byy to elementy humorystyczno-satyryczne).
Poza tym dowodem na ydowskie korzenie lewicowego polityka miaa by
szeroko rozpowszechniana pogoska, e uroczysto pogrzebow rzekomo
zmarej matki kandydata Aleksandry celebrowa naczelny rabin, a jej panieskie nazwisko brzmiao Stoltzman (Stolzman)12. Nazwisko to przewijao si
9
A. Dudek: Historia polityczna, s. 126.
10
Ibidem. Podobnie uwaa Konstanty Gebert polski dziennikarz, publicysta i tumacz ydowskiego pochodzenia, ktry wyraziwszy przekonanie, e Lech Wasa nie jest antysemit,
stwierdzi, e uywa on antysemickiego jzyka jako dogodnego narzdzia w walce politycznej
ze swymi przeciwnikami, mobilizujc po swojej stronie elektorat, ktry antysemityzm przynajmniej toleruje. D. Warszawski: Gdybym by ydem, bybym dumny, Gazeta Wyborcza,
2627.08.1995.
11
J.J. Wiatr: Wybory parlamentarne 19 wrzenia 1993: przyczyny i nastpstwa, Warszawa
1993, s. 90.
12
Ciekaw histori zwizan z tym wtkiem przedstawiaj w swojej ksice Grzegorz Indulski i Dariusz Wilczak. Autorzy pisz: Olek wpada czasem w refleksyjny ton, innym razem
artuje. Kiedy opowiada histori, jak to, ju w czasie kampanii, do jego matki do Biaogardu
130
Marlena Borowicz
przez cay okres kampanii i takowe mia rwnie nosi ojciec kandydata SLD
Zdzisaw. W materiaach propagandowych Porozumienia Ludowo-Narodowego
(agitowao za Waldemarem Pawlakiem) pisano o Kwaniewskim: ydowski
syn byego PRL-owskiego dyrektora szpitala w Biaogardzie, ktrego interesy
s inne ni Polakw. Dziennikarze z lokalnych mediw w rodzinnych stronach
Aleksandra Kwaniewskiego sugerowali, e rodzic kandydata na prezydenta tak
naprawd nazywa si Izaak Stolzman, by pukownikiem, ktry w latach stalinowskich z ramienia NKWD kontrolowa bezpiek na Pomorzu Zachodnim
oraz e adoptowa chopca o imieniu Aleksander13.
W kampanii Leszka Bubla przeciwko liderowi lewicy pojawi si rwnie
inny element dotyczcy sfery osobistej zarzut romansu, w czasie penienia
funkcji posa, z domnieman korespondentk zachodniej agencji prasowej.
W jednej z audycji wyborczych na tle nieobyczajnych rycin kobiecy gos, utosamiany z autork wypowiadanych sw Anastazj Potock (vel Marzen
Domaros), czyta fragmenty Pamitnika Anastazji P. dotyczce rzekomego
wspycia z kandydatem:
Poszlimy do pokoju w hotelu sejmowym. [...] Zaraz po stosunku
powiedzia, e musi si czego napi i zacz szybko szuka w pokoju
butelki. Spaam z nim jakie cztery razy i za kadym razem byo do dupy.
Nie stosowalimy adnych rodkw ostronoci, jeli chodzi na przykad
o AIDS. Stwierdzi: Zabezpieczenie to jest ewidentna sprawa kobiety
i w tym momencie ona odpowiada za takie rzeczy.
W kampanii 1995 roku sfera prywatna jako kierunek dziaa ofensywnych

dotkna rwnie prezydenta ubiegajcego si o reelekcj, gdy prbowano pogorszy jego wizerunek poprzez naganianie nagannych zachowa czonkw
jego rodziny. Jednym z nich by sierpniowy wypadek samochodowy spowodowany przez starszego z synw Wasy Sawomira. Bya to jego kolejna kolizja pod wpywem alkoholu, tym razem na skrzyowaniu ulic Belwederskiej
przyjechaa moda dziennikarka Radia Maryja. [...] Dziewczyna mwi, e redakcja kazaa jej
zbada ydowskie pochodzenie Aleksandra Kwaniewskiego, ale powiedzieli, e ani ojciec, ani
matka ju nie yj. Na to matka Olka: wiesz dziecko, bo tak naprawd to ja ju umaram, ale po
trzech dniach zmartwychwstaam, wiesz, jak to jest z ydami, ydom takie rzeczy si zdarzaj,
rzadko, bo rzadko, mniej wicej raz na dwa tysice lat, ale si zdarzaj. Zob. G. Indulski,
D. Wilczak: On Kwaniewski: kulisy wadzy, Grodzisk Mazowiecki 2005, s. 30.
13
Zob. szerzej: J. Andrzejczak: Aleksander Kwaniewski. Prezydent odarty z tajemnic, Warszawa 2005, s. 5960.
131
i Gagarina w Warszawie. Podobne kopoty z prawem mia ju poprzednio modszy syn Wasy Przemysaw, u ktrego psychiatrzy zdiagnozowali mao znan
chorob pomroczno jasn14, majc stanowi okoliczno agodzc podczas rozprawy sdowej. W oczach niektrych konkurentw wypadki te miay
sugerowa, e skoro Lech Wasa nie potrafi dobrze wychowa synw, to nie
bdzie mg by (i nie jest) dobrym prezydentem. W podobnym klimacie wypowiada si gwny konkurent. Wasy Kwaniewski:
Mog wzi ca odpowiedzialno za PRL, jeeli to ma komu poprawi
samopoczucie. A swoj drog, skoro ja bior odpowiedzialno za PRL,
to byoby dobrze, by prezydent Wasa wzi odpowiedzialno choby
za wasnych synw15;
Lech Wasa obiecuje w kampanii wyborczej porzdkowanie pastwa,
jest bardzo surowy w ocenach innych ludzi, a nie potrafi uporzdkowa
spraw we wasnej rodzinie. Dlatego jego obietnice brzmi nieprzekonujco16.
Rzekomy alkoholizm jednego z kandydatw sta si kanw nastpnej

kampanii prezydenckiej. Obiektem ataku by Aleksander Kwaniewski, a jego
dyspozytorem Marian Krzaklewski oraz wspierajca go Liga Republikaska.
Sprawa dotyczya sposobu zachowania prezydenta (gesty i sowa) podczas obchodw 59. rocznicy zbrodni katyskiej w Charkowie. W audycji wyborczej
lidera AWS prowadzcy studio muzyk Jan Pospieszalski rozmawia na ten
temat ze swoim synem:
Tato, a czym si rni muzyk od prezydenta? pyta chopiec, na to ten
odpowiada: Widzisz Franek, jak ja si upij na koncercie, to sam si
tego potem wstydz, ale jak prezydent w pracy si upije, to wstydzi si za
niego 40 milionw Polakw.
14
Najkrcej rzecz ujmujc, pomroczno jasna bd zamroczenie jasne to pozorna zborno ruchowa wystpujca przy jakociowym zaburzeniu wiadomoci. Moe wystpowa jako
cz zespou zamroczeniowego.
15
Za A. Laskowska: Swka historyczne, czyli III Rzeczpospolita w cytatach, Warszawa 2004,

s. 108.
16
Prezydent i jego rodzina, Gazeta Wyborcza, 23.09.1995.
132
Marlena Borowicz
Wielokrotnie pokazywany film z feralnej wizyty zamyka napis umieszczony

pod zdjciem Kwaniewskiego: Pijastwo w Charkowie, natomiast pod zdjciem Krzaklewskiego: Wierno tradycji. Liga Republikaska w nawizaniu
do wydarze z 1999 roku na Ukrainie przygotowaa plakaty przedstawiajce po
lewej stronie ciaa oficerw pomordowanych w Katyniu, a po prawej zdjcie
prezydenta trzymajcego w doni kieliszek z wdk. Skompromitowanie prezydenta miaa rwnie na celu akcja happeningowa zorganizowana podczas prawyborw w Nysie, gdzie wyborcy mogli zobaczy sobowtra prezydenta pijcego wdk goleniwk, a dziaacze Ligi piewali: Prezydencie, nie pij
wdki, bo twj gole jest za krtki17. Naley rwnie doda, e w 2000 roku
atak na sfer osobist prezydenta mia niespotykany dotd charakter. Niezwyko ataku polegaa na tym, e w materiaach propagandowych skupiono si na
fizjonomii kandydata SLD. Plakaty Ligi Republikaskiej przedstawiay trzy
zdjcia (podpisane kolejno: wczoraj, dzi, jutro), ktre ilustroway zmian wygldu prezydenta. Nabieranie przez niego wagi oraz przewidywany wygld
opatrzone byo oryginalnym hasem wyborczym kandydata: Wybierzmy przyszo.
Bardzo none akcenty kampanii negatywnej odnoszce si do sfery osobistej kandydata mona byo zaobserwowa podczas kampanii prezydenckiej
w roku 2005. Dotkna ona Wodzimierza Cimoszewicza oraz Donalda Tuska.
Pierwszy z kandydatw musia poradzi sobie z nagonk dotyczc tzw. sprawy
Jaruckiej. Kwestionowanie owiadcze majtkowych Cimoszewicza zbiego si
z sugestiami, e marszaka Sejmu i jego wsppracownic Ann Jaruck czy
blisza zayo. Jako pierwszy tak insynuacj wysun pose PO Konstanty
Miodowicz. O zayoci miaa wiadczy korespondencja Jaruckiej do kandydata. Miodowicz mwi: to nie jest list tylko podwadnej. Ja bym do swoich
przeoonych takich pism nie pisa. Chodzi mi o styl i sposb artykuowania18.
Rzekomy romans mia w sobie, jak zauwaono w prasie, wtek nony i smaczny dla publicznoci19.
Zdaniem dziennikarza Tomasza Lisa ta cz kampanii, zawierajca rwnie inne wtki, to buka z masem w zestawieniu ze spraw dziadka Donalda
17
J. Pszon, B. abutin: Jarmark z kandydatami, Gazeta Wyborcza, 25.09.2000.
18
W. Duda-Dudkiewicz: Demony mioci, Ozon 2005, nr 21, s. 27.
19
A. Niezgoda: Wszystkie rce czyste, Polityka 2006, nr 7, s. 30.
133
Tuska20. Zanim jednak doszo do jej wybuchu, sfera osobista kandydata PO

zostaa naruszona rwnie w inny sposb. Powodem by lub kocielny pastwa
Tuskw zawarty tu przed wyborami prezydenckimi w 2005 roku. Spraw wycign Super Express pod koniec wrzenia. Tuskowie decyzj o lubie kocielnym podjli 27 lat po lubie cywilnym i zdecydowali si na skromn uroczysto z udziaem arcybiskupa Tadeusza Gocowskiego21. To wydarzenie (jak
i np. oficjalne spotkania Tuska z hierarchami kocielnymi) byo odczytywane
przez niektrych obserwatorw i kontrkandydatw jako ch podlizania si
katolickim wyborcom, jako dziaanie obliczone na potrzeby kampanii. W tym
nurcie Jacek Kurski szef kampanii telewizyjnej Lecha Kaczyskiego powiedzia o Donaldzie Tusku w programie Co z t Polsk 6 padziernika:
Dzisiaj moemy zobaczy w spotach, jak Donald Tusk fotografuje si
z arcybiskupem Dziwiszem [...] jeeli si byo kiedy za aborcj, jeeli
si byo przeciwko religii w szkole, jeeli si byo wojujcym ateist,
a teraz na wybory si wzio lub, to nie jest si czowiekiem z zasadami.
To wanie wspomniany Jacek Kurski sta si rdem medialnego wybuchu sprawy zwizanej z wojenn przeszoci dziadka Donalda Tuska, kiedy to
wyjawi w poowie padziernika 2005 roku w tygodniku Angora: Niczego
nie wiem na pewno. Powane rda na Pomorzu mwi, e dziadek Tuska
zgosi si na ochotnika do Wehrmachtu. Sztabowiec Lecha Kaczyskiego,
prbujc wtoczy kandydata PO w stereotyp obcego, podkrela, i w rodzinnym domu Tuska mwiono po niemiecku, a on sam wykonuje wiele proniemieckich gestw22.
Posuenie si czonkiem rodziny w tym wypadku yjcym mona byo zaobserwowa rwnie po drugiej stronie. Brat bliniak kandydata PiS
Jarosaw Kaczyski peni rol straszaka, ktry minimalizowa szanse Lecha
Kaczyskiego na prezydentur, w momencie gdy objby tek premiera. Wedug publicystki Janiny Paradowskiej, marzeniem PO byo posadzenie braci
obok siebie i publiczne pokazanie tak oto ma wyglda IV RP, republika
20
T. Lis: Barwy kampanii, Polityka 2005, nr 42, s. 11.
21
lub z on, w: serwis Interia.pl [online], 15.01.2006, http://fakty.interia.pl/szukaj/

news/slub-z-zona,706085 [dostp: 15.01.2006].
22
K. Pastuszko: Komuna popara Tuska. Rozmowa z J. Kurskim, Angora 2005, nr 42, Specjalny dodatek wyborczy, s. III.
134
Marlena Borowicz
nepotyzmu23. Dziaania takie wynikay zapewne z jednoznacznych rezultatw

bada socjologicznych, wedug ktrych Polacy s ostroni w oddawaniu peni
wadzy w rce jednej opcji, a tym bardziej nie s przygotowani, na to, by najwaniejsze stanowiska w pastwie zajmowali bracia bliniacy. Taktyk lidera
PO byo wic podkrelanie, w momencie gdy trway jeszcze rzdowe negocjacje, po zwyciskich dla PiS wyborach parlamentarnych, e Jarosaw Kaczyski
jest oczywistym kandydatem na premiera. Donald Tusk publicznie przestrzega prezesa PiS, by nie popeni drugi raz tego samego bdu, jakiego dopuci
si podczas formowania rzdu Jana Olszewskiego, gdy mimo e by liderem
najsilniejszego ugrupowania tworzcej si koalicji, na premiera namaci innego
polityka24.
Pozostajc przy kwestii czonkw rodziny, mniej znanym wtkiem jest
wypomnienie, 18 maja 2005 roku w telewizyjnym programie Prosto w oczy,
Wodzimierzowi Cimoszewiczowi przez startujcego z warszawskiej listy PO
Pawa piewaka tego, e ojciec kandydata pracowa w subach specjalnych.
Popularny socjolog i historyk idei stwierdzi:
Chodzi o to, e on [Cimoszewicz M.B.] symbolizuje w pewnym sensie
trwanie PRL-owskiego ukadu, prawda? I jest tutaj ojciec, ktry pracowa
w subach specjalnych, i on, ktry by, w okresie studiw w kadym
razie, bardzo aktywny politycznie. By osob popierajc ruch
komunistyczny. Ta cigo rodzinna bdzie tu na pewno podkrelana25.
W 2005 roku do kategorii atak na ycie osobiste kandydata wypada zaliczy rwnie kopoty lidera PO zwizane z jego imieniem. Oto bowiem, imi
Donald, oryginalne w Polsce i kojarzce si z bohaterem kreskwki Walta Disneya, wykorzystywa Lech Kaczyski, aby omieszy przeciwnika i odebra mu
powag. Podczas debat kandydat PiS nagminnie uywa pozornie grzecznociowego zwrotu: Wielce szanowny Panie Donaldzie!. Podkrelanie niezbyt
przystajcego do funkcji gowy pastwa imienia obecne byo take w wypowiedziach czonkw sztabu Lecha Kaczyskiego. Jacek Kurski w komentarzu
do obecnoci w materiaach wyborczych lidera PO jedynie jego nazwiska,
stwierdzi: Na pewno nie ma na imi Prezydent. Takie billboardy wisz wsz23
J. Paradowska: Jak poskada koalicj?, Polityka 2005, nr 40, s. 8.
24
M. Suboti: Jak przeku porak w sukces, Rzeczpospolita, 27.09.2005.
25
P. Pacewicz: Dziadek Tuska, ojciec Cimoszewicza, Gazeta Wyborcza, 26.10.2005.
135
dzie: Prezydent Tusk. On si nazywa Donald Tusk26. Przedmiotem subtelnych dygresji, w formie artw autorstwa Lecha Kaczyskiego, sta si rwnie
modzieczy wygld Donalda Tuska. W domyle taka powierzchowno miaa
kojarzy si z niedojrzaym sposobem bycia i zachowa lidera PO27.
3. Konkluzje
Ofensywa na ycie osobiste polityka stanowi do specyficzny obszar
kampanii negatywnej. Wymaga bowiem dobrego wyczucia nastrojw i potrzeb
wyborcw oraz mediw, a przede wszystkim uwzgldnienia kontekstu kulturowego wyborw. Jak zauway Ziemowit Jacek Pietra: to co w jednym pastwie w jakim czasie bdzie atakiem, w innym pastwie i w innym czasie moe
by komplementem28. Autor ten podaje przykad homoseksualizmu kandydata,
ktry w Polsce staby si zapewne (w obecnej chwili) elementem kampanii negatywnej, ale ju np. w USA elementem kampanii pozytywnej. Zdaniem Pawa piewaka w naszym kraju istnieje dua tolerancja dla zjawisk typu nielubne
dzieci, romanse, zaywanie narkotykw, naduywanie alkoholu29. Z bada
przeprowadzonych w 2001 roku wynika z kolei, e Polacy deklaruj, i ycie
prywatne polityka (rozwd, konkubinat, niewierno) nie powinno wpywa
jego poparcie, jeeli jest on kompetentny (wskazania s silnie powizane z cechami spoeczno-demograficznymi i religijnoci respondentw). Jednak w rezultacie grzechw przeszoci zwizanych ze sfer osobist (uzalenienie od
alkoholu, spowodowanie wypadku po pijanemu) politycy nie mog liczy na
wyborcze wzgldy mimo swoich kompetencji30.
Z zaprezentowanego przegldu negatywnych dziaa wyborczych wobec
kandydatw na urzd Prezydenta RP wynika, e zrnicowanie poruszanych
tematw byo znaczne. Najbardziej zmasowany i ostry atak na ycie osobiste
zosta przeprowadzony wobec Stanisawa Tymiskiego. Pojawiy si tam zarzuty gwnie co do zdrowia psychicznego polityka, gwatownoci usposobienia,
26
K. Pastuszko: Komuna popara, s. III.
27
M. Janicki: Kto lepszy, Polityka 2005, nr 40, s. 4.
28
Z.J. Pietra: Decydowanie polityczne, WarszawaKrakw 2000, s. 439.
29
M. Suboti: Cel: zabi wiarygodno, Rzeczpospolita, 19.08.2005.
30
Zob. szerzej: Komunikat z bada CBOS, Oceny polskiej klasy politycznej, 69 kwietnia
2001, BS/52/2001.
136
Marlena Borowicz
religijnoci jego oraz jego rodziny. Do poowy lat 90. dwukrotnie mona byo
si spotka z motywem nieczystego pochodzenia kandydata (wobec Mazowieckiego i Kwaniewskiego). W analizowanym okresie wyborczym dwukrotnie wystpi motyw romansu jako haka wyborczego (na Kwaniewskiego
i Cimoszewicza). Do powszechna staa si technika atakowania danego polityka poprzez wyciganie draliwych problemw zwizanych z czonkami jego
rodziny. Zostaa ona zastosowana trzykrotnie (wobec Wasy, Kaczyskiego
i Tuska), przy czym w ostatnim przypadku sprawa odbia si najszerszym
echem. Jak si wydaje, w niewielkim stopniu skupiano si na sferze seksualnej
kandydatw (poza sugerowan zdrad maesk, zreszt niezbyt mocno naganian). W adnej z dotychczasowych rywalizacji jako argument wyborczy
nie pad zarzut homoseksualizmu, perwersji seksualnej czy nielubnego potomstwa, w odrnieniu np. od kampanii amerykaskich. Wypada jednak zauway, e w wielu pastwach zachodnich pikantne informacje z ycia prywatnego
politykw coraz rzadziej s w stanie zniszczy im karier, a czasem paradoksalnie mog wrcz pomc tym, ktrych miay pogry31. Zdaniem prof. Juliet Williams z University of California w Santa Barbara, wspautorki ksiki
Sex Scandals in Politics, nie do koca oznacza to jednak, e spoeczestwo staje
si coraz bardziej tolerancyjne: Nasze czasy od wczeniejszych rni nie tyle
poziom publicznej tolerancji wobec zych zachowa, co wci rosncy stopie,
w jakim sprawy prywatne s upubliczniane32.
W kolejnych wyborach prezydenckich w Polsce z pewnoci nie uniknie
si przejaww negatywnej kampanii wyborczej. Dotkn one zapewne najmocniejszych aktorw politycznych odznaczajcych si najwiksz si na rynku
wyborczym, gdy ich pokonanie zapewni stronie atakujcej due korzyci. Bardzo moliwe, e bd to te same silne podmioty co podczas wyborw w 2005
roku. Nie naley si jednak spodziewa repetycji stawianych zarzutw, gdy
kada kampania jest prowadzona w charakterystycznym dla siebie rodowisku
(otoczenie polityczne, ekonomiczne, spoeczne, kulturowe, medialne). Poza tym
personalne ataki s na tyle ulotne (w odrnieniu np. od finansowych), e rwnie emocjonalna reakcja wyborcw i mediw na nie jest nie do powtrzenia.
Z elementw zaprezentowanych w kategorii ycie osobiste dwa zapewne
ulegn zmianie.. Mona domniemywa, e motyw ofensywy w kierunku po31
Zob. szerzej: F. Gaczak: Seks, kamstwa i polityka, Newsweek 2007, nr 19, s. 44.
32
Za: ibidem.
137
chodzenia kandydata by raczej specyfik kampanii lat 90. i wicej si nie pojawi. Z kolei obszar seksualnoci zapewne zyska na sile ze wzgldu na powszechn tabloizacj ycia publicznego oraz nagminne wkraczanie w ycie
prywatne politykw. Oczywicie osobn kwesti pozostaje skuteczno takich
dziaa. Jeeli jednak wierzy zapewnieniom wizerunkowego doradcy politykw Eryka Mistewicza, ktry uwaa, e w Polsce agentura, kasa i seks
(w takiej wanie kolejnoci) stanowi trzy najskuteczniejsze oskarenia, jeli
kto chce politykowi zaszkodzi33, to ataki personalne mog odnie skutek.
SOME SYMPTOMS OF NEGATIVE ELECTIONACTIONS

TO PRESIDENTIAL CANDIDATES IN THEIR PERSONAL LIFE SPHERE
Summary
The article deals with a negative election campaign during previous presidential
elections in Poland. As the object of analysis an attack on the private life of the politician was accepted. That included mainly: attack on the origin, state of health (physical
and psychological), the appearance, addictions, family relationships, the religiousness
and the sexuality. The authoress of the article assumed that negative campaigning
refers to the actions a candidate takes to win an election by attacking an opponent rather
than emphasizing his or her own positive attributes or policies.
33
A. Rybak: Wybielamy, przyczerniamy, Polityka 2004, nr 34, s. 3.
138
Marlena Borowicz

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
IWONA KARWOWSKA
WIELOKULTUROWE DZIEDZICTWO POMORZA

W POLITYCE WYSTAWIENNICZEJ MUZEUM NARODOWEGO
W SZCZECINIE
Jednym z charakterystycznych i wanych miejsc w kadym regionie s

muzea znajdujce si na jego terenie. Ich oferta wystawiennicza w caoci lub
czci powicona jest lokalnej historii i kulturze oraz specyfice przyrodniczo-geograficznej. Gromadzenie wiadectw kultury materialnej swojego regionu,
ich naukowe opracowanie i udostpnienie w formie ekspozycji jest podstawow
misj kadego muzeum.
Muzeum Narodowe w Szczecinie majce w swych zbiorach rodzime zabytki archeologiczne, etnograficzne, historyczne, numizmatyczne, przyrodnicze
i morskie jest jak najbardziej muzeum regionalnym. Dziaa na terenie, ktry po
drugiej wojnie wiatowej na mocy ustale konferencji poczdamskiej sta si
czci Polski. Najistotniejsz i bezprecedensow konsekwencj nowej linii
granic bya cakowita wymiana ludnoci. Miaa ona zasadnicze znaczenie take
dla struktury zbiorw i moliwoci wystawienniczych muzealnictwa Pomorza
Zachodniego. Si rzeczy stao si ono depozytariuszem zastanego regionalnego
dziedzictwa kulturowego, z ktrym w jakikolwiek sposb nie identyfikowali si
powojenni, polscy mieszkacy. Byo ono dla nich obce nie tylko w wymiarze
innoci, ale take w o wiele mocniejszym psychologicznie wymiarze kultury
wroga. Pozytywna rola, jak na wasnym terenie spenia muzeum regionalne,
bya wic na Pomorzu Zachodnim w duej mierze zahamowana i trudna. Niemniej jednak okaleczone wojn muzealia naleao zabezpieczy i chroni:
140
Iwona Karwowska
Muzeum zaczo swoj pocztkow dziaalno w niespena trzy miesice po zakoczeniu dziaa wojennych od dnia 1 sierpnia 1945 r. Okres
ten naley zaliczy do najbardziej trudnych i pracochonnych. Musimy
bowiem zda sobie spraw, e wojna nie tylko wyrzdzia powane
szkody w zbiorach, sprzcie i budynkach, ale brak cigoci w pracy
administracyjno-organizacyjnej personelu, a szczeglnie oglny brak si
kwalifikowanych dawa si powanie odczu. Pierwsze prace nad zbiorami ograniczay si do segregacji i zabezpieczenia, a szczeglnie przygotowania materiaw do ekspozycji. W trakcie porzdkowania i inwentaryzacji okazao si, e najcenniejsze zabytki ruchome z dziedziny archeologii i sztuki zostay przez wadze niemieckie wywiezione, wzgldnie
ukryte w rnych miejscowociach na terenie Pomorza. Wstpne prace
zostay wic si rzeczy ograniczone do skompletowania i zabezpieczenia
mienia kulturalnego1.
W cytowanym powyej artykule Wadysawa Filipowiaka czytamy, e w roku

1958 w Muzeum Pomorza Zachodniego2 czynnych byo dziesi wystaw: Sztuka redniowieczna, Malarstwo polskie, Pocztki eglugi sowiaskiej, Dzieje
budownictwa okrtowego, Rybowstwo pomorskie, Biologia morza, Przyroda,
Mineralogia, Numizmatyka, Historia rozwoju spoeczestw pierwotnych. W zasadzie w caym okresie do 1989 roku w tematyce ekspozycji i w dziaalnoci
badawczej wyranie widoczna jest realizacja prowadzonej w stosunku do tzw.
Ziem Odzyskanych polityki wadz centralnych. Gwnymi zaoeniami polonizacji byo tworzenie wizi z nowym miejscem zamieszkania poprzez nawizywanie do sowiaskiej i piastowskiej przeszoci, a w wypadku Pomorza take
popularyzacja morskiego charakteru regionu. Dziaaniom tym towarzyszyo
propagandowe uwypuklanie zagroe ze strony Niemiec oraz negowanie widocznych pozostaoci kultury niemieckiej. W rezultacie stosowania si do wytycznych wadz przez ponad 20 lat jedyn wystaw odnoszc si bezporednio
do kultury regionalnej bya otwarta w 1948 roku ekspozycja dotyczca ludowego rybowstwa pomorskiego. Ukierunkowanie w tamtym czasie problematyki etnograficznej przede wszystkim w stron zagadnie zwizanych z tematami okoomorskimi widoczne byo nie tylko w ekspozycji, ale i w usytuowaniu w strukturze muzeum zbiorw etnograficznych, ktre funkcjonoway
1
W. Filipowiak: Dziesi lat dziaalnoci Muzeum Pomorza Zachodniego, Materiay Zachodniopomorskie 1958, t. IV, s. 505.
2
Pod nazw Muzeum Miejskie dziaao od 1.08.1945 r., od 1.01.1949 r. jako Muzeum Pomorza Zachodniego, 1.01.1950 r. poczone w jeden organizm z Muzeum Morskim dziaajcym
od 1946 r., od 21.11.1970 r. w randze Muzeum Narodowego.
Wielokulturowe dziedzictwo Pomorza
141
w obrbie Dziau Morskiego do 1.10.1972 roku jako Gabinet Etnograficzny3.

Dominacja tematyki rybackiej, zgodna jak wspomniano z propagandowym
zamwieniem wadz, nie miaa, na szczcie, wpywu na codzienn prac muzealnikw, jak jest pozyskiwanie i dokumentowanie artefaktw etnicznych:
zastanych pomorskich/niemieckich i przywiezionych przez osadnikw i przesiedlecw regionalnych/polskich. Obecne zbiory Dziau Etnografii Pomorza
tworz trzy zasadnicze grupy eksponatw. Wiodcym zbiorem s zabytki dawnej, niemieckiej kultury pomorskiej stanowice ok. 60% caoci zasobw.
Wikszo zostaa zgromadzona po 1945 roku, tylko ok. 10% z nich to spucizna odziedziczona po przedwojennych muzeach Pomorza. Obiekty przywiezione
przez osadnikw i przesiedlecw po 1945 roku, pochodzce z rnych polskich regionw etnograficznych, s kolekcj najmniej liczn, stanowic okoo
10% caoci. Wspczesne, a wic powojenne wytwory szeroko ujtej kultury
ludowej to okoo 30% wszystkich obiektw zwizanych z regionem4. Dugoletnie starania w deniu do jak najlepszego udokumentowania kultury materialnej
istniejcej na Pomorzu Zachodnim przed 1945 rokiem zostay docenione take
przez niemieckich kolegw:
Nie tylko bowiem zostay zachowane i udokumentowane istniejce zasoby muzealne, ale rwnie uzbierany zosta w przemylany sposb
materia dotyczcy kultury ludowej ostatnich 50 lat, tak e dzi istnieje
duy i wany zbir, zbudowany nie tylko wedug kryteriw etnograficznych, ale rwnie stawiajcy w centrum zainteresowania okrelon
czasowo kultur przestrzeni. Pozostaje mie nadziej, e w przyszoci
moliwe bdzie przydanie znaczenia temu zbiorowi z punktu widzenia
polsko-niemieckiego, a poprzez to z perspektywy europejskiej znaczenia, na ktre ten zbir zasuguje
pisze etnograf Kurt Drge, odnoszc si do zbiorw i archiwaliw Dziau

Etnografii Pomorza5.
3
Tego dnia w Muzeum Narodowym w Szczecinie powsta samodzielny Dzia Etnografii;
1.07.1983 r. wyodrbniono z niego dwa dziay: Etnografii Pomorza i Kultur Pozaeuropejskich.
4
Zob. I. Karwowska: Mniejszoci narodowe na Pomorzu. Refleksje muzealnego etnografa,
w: Polityka i mniejszoci narodowe na pograniczach, red. M. Giedroj, M. Mieczkowska,
J. Mieczkowski, Szczecin 1998, s. 149158.
5
K. Drge: Odej pozosta przyby. Historie ycia mieszkacw i przedmiotw

z Dziadowa/Dadow, w: Ojczyzna wielu. Pamitnik wystawy, red. I. Karwowska, E. Kaptur,
Szczecin 2004, s. 56.
142
Iwona Karwowska
Jedyn du ekspozycj w okresie do 1989 roku powsta z kolekcji etnograficznej, mwic o kulturze regionalnej przedwojennego Pomorza, bya wystawa skadajc si z 230 zabytkw pt. Dawna kultura ludowa Pomorza Zachodniego6. Ekspozycja przedstawiaa ludowe rzemiosa, zajcia ludnoci oraz
meblarstwo. Prezentowane obiekty, jak zaznaczono w jej podtytule, ilustroway
XVIII- i XIX-wieczn kultur wsi zachodniopomorskiej, natomiast narracja
wystawy wiadomie pomijaa niewygodn histori wieku XX. W tamtym
czasie posikowano si wystawami politycznie nieszkodliwymi, przedstawiajc przede wszystkim sztuk ludow i aktualn regionaln plastyk amatorsk.
Jednak starano si pokazywa znaczcy i ciekawy zbir etnograficzny, przemycajc rodzime zabytki pomorskie w ekspozycjach, ktre, chociaby tytularnie, nie odnosiy si do regionu, jak ciekawa i piknie zaaranowana Kuchnia
staropolska z 1976 roku.
Obowizujce w PRL-u doktryny polityczne rzutoway na nik ilo oraz
niecisoci w narracji wystaw odnoszcych si do kultury regionu. Byy niestety take naduywane w interpretacji zebranych materiaw terenowych z bada,
ktre muzeum szczeciskie prowadzi od lat 60. XX wieku. We wstpie do
sprawozdania z bada etnograficznych na wyspie Wolin z 1971 roku czytamy:
Wikszo pozyskanych materiaw pochodzi od informatorw tych grup
ludnoci polskiej, ktrej przedstawiciele dochowali wiadomoci odrbnego poczucia narodowego i kulturowego w stosunku do przewaajcej
tu przed 1945 r. ludnoci kolonizacyjnej narodowoci niemieckiej []
Mimo dokonanych bowiem na przestrzeni kilku ostatnich pokole procesw germanizacji jzykowej i narodowej [...], pracujcy w terenie etnograf napotyka wci jeszcze na informatorw wiadomych w peni swej
narodowej i kulturowej odrbnoci w stosunku do przewaajcej przed
1945 r. obcej etnicznie grupy kolonistw narodowoci niemieckiej7.
Dalsza tre artykuu omawia, ju bez propagandowego sztafau, tradycyjn

kultur mieszkacw wyspy Wolin, pozostawiajc ocenie czytelnika jej genealogi. Przedstawiony cytat jest doskona ilustracj trudnoci, jakie w poprzednim systemie napotykali wszyscy zajmujcy si spoecznym i kulturowym ob6
Kurator Maria Piniska, aranacja plastyczna Halina Bielczyk, wystawa czynna od

22.05.1970 do 1983 r.
7
R. Kukier: Materiay do tradycyjnej kultury spoecznej mieszkacw wyspy Wolin. Sprawozdanie z bada terenowych w 1971 roku, Materiay Zachodniopomorskie 1971, t. XVII,
s. 431432.
143
razem Pomorza Zachodniego sprzed 1945 roku, a take okresem do lat 90. XX
wieku.
Rok 1989 nie tylko politycznie i spoecznie, ale take w muzealnictwie
przynis upragnion normalno. Oznacza ona jednak i to, e moemy
otwarcie zaj si sprawami bolesnymi; tymi, ktre trudno nam jeszcze rozwaa z waciwym historii dystansem. Koniecznoci stao si, take w dziaaniach muzealnych, rzetelne przedstawienie skomplikowanej historii wieku XX.
Szczeglnie na wasne ekspozycje czekay tematy, ktre w poprzednim systemie politycznym nie mogy by realizowane. Najwaniejsze z nich to: zagadnienia zwizane z niemieckim dziedzictwem kulturowym, problematyka osadnictwa polskiego na Pomorzu Zachodnim procesy adaptacji i oswajania zastanego krajobrazu kulturowego, tematyka mniejszoci narodowych osiadych
i osiedlonych w latach 40. XX wieku8, a take wydarzenia najnowszej historii,
w ktrych spoeczestwo naszego regionu wydatnie przyczynio si do upadku
komunistycznego porzdku w Polsce.
Ludno wojewdztwa zachodniopomorskiego mieszka na terenie o specyficznym, wielowarstwowym dziedzictwie kulturowym. Jego treci wpisane s
w ycie kadego Pomorzanina. cz one w sobie pami rodzimych tradycji
przeniesionych w nowe miejsce ze wszystkich regionw etnograficznych
przedwojennej Rzeczypospolitej, wizi i identyfikacj z miejscem zamieszkania, widoczne zwaszcza u urodzonych ju na Pomorzu, dziedzictwo polskie
oglnonarodowe, ale take czciowo niemieckie wynikajce z faktu ycia
w zastanym i uksztatowanym przez Niemcw krajobrazie kulturowym oraz
z codziennego obcowania z niemieckimi wytworami kultury materialnej.
W ostatnich latach poznanie historyczno-kulturowego dziedzictwa Pomorza
Zachodniego znajduje si w krgu zainteresowa mieszkacw regionu, szczeglnie ludzi modych. Ch posiadania tego zakresu wiedzy wynika z emocjonalnej wizi z miejscem pochodzenia, ktrego cay dorobek dziejowy pokolenia
urodzone wiele lat po wojnie uznaj za wasny. Dziedzictwo to, jako przerwana ni tosamoci ze stronami rodzinnymi, wane jest nadal dla Niemcw urodzonych na Pomorzu.
Ukazanie skomplikowanej historii Pomorza obudowanej rzetelnoci
i rwnoczenie czsto odmiennymi oczekiwaniami wspczesnych i byych jego
8
Na Pomorzu Zachodnim w latach 19451958 swj nowy dom oprcz Polakw znaleli take Ukraicy, emkowie, ydzi, Tatarzy, Romowie, Litwini, Rosjanie, Grecy i Macedoczycy.
144
Iwona Karwowska
mieszkacw jest zadaniem trudnym, jednake muzeum szczeciskie przyjo

je jako wany aspekt swojej dziaalnoci, tworzc od roku 1989 kilkanacie
ekspozycji czasowych czcych si tematycznie z niemieckim dziedzictwem
kulturowym regionu, wybitnymi postaciami pochodzcymi i dziaajcymi na
jego terenie oraz mwicych o dramatycznym okresie transformacji lat tupowojennych.
Z problemem przemian kulturowo-etnicznych na Pomorzu Zachodnim
w XX wieku Muzeum Narodowe w Szczecinie zmierzyo si trzykrotnie, tworzc na ich temat due, przekrojowe wystawy. Pierwsz z nich bya ekspozycja
o znamiennym tytule Ojczyzna wielu9, ktrej narracja zabytkami etnograficznymi prowadzia widza poprzez nieistniejcy ju wiat niemieckiego Pomorza
i polskich Kresw, nastpnie aranacjami opuszczonego niemieckiego domu
i peronu szczeciskiego dworca przedstawia okres przesiedle i osadnictwa lat
19451958; niezwykle dramatyczny, ale i dynamiczny zmieniajcy prawie
wszystko moment historii regionu. Cz wystawy powicona wspczesnemu Pomorzu skupiona bya na tych elementach krajobrazu kulturowego, w ktrych konsekwencje wydarze historycznych z poowy XX wieku s wyranie
widoczne. Przedstawiono miejsca, ktre po opuszczeniu ich przez niemieckich
mieszkacw nie zostay powtrnie zasiedlone, miejsca, ktre w burzliwym
ubiegym wieku ulegay zasadniczym zmianom, jak teren obecnego miasta Bornego Sulinowa10 i miejsca wsie zachodniopomorskie, w ktrych nieprzerwanie, niezalenie od wyrokw historii, trwa ycie, stanowic od stuleci dla wielu
pokole Pomorzan ich dom ma ojczyzn. Jedn z zalet tej ekspozycji bya
szczeglna dbao o dostosowanie jej do potrzeb zaj edukacyjnych z dziemi
i modzie11.
9
Ojczyzna wielu. Przemiany kulturowo-etniczne na Pomorzu Zachodnim w XX wieku. Kurator Iwona Karwowska, wsppraca Waldemar Kopczyski i Stanisaw Horoszko, aranacja plastyczna Danuta Dbrowska-Wojciechowska, czynna 28.06.200231.03.2005. Publikacja: Ojczyzna wielu...
10
W 1936 r. wadze III Rzeszy zakoczyy budow miasteczka militarnego powstaego na
terenie dwch zaoonych w XVI w. wsi: Gross-Born i Linde. W czasie wojny istnia tam stalag,
a od 1940 r. oflag. W 1945 r. puste i niezniszczone miasto przeja Armia Czerwona, umieszczajc w nim baz Pnocnej Grupy Wojsk ZSRR. W 1992 r. Rosjanie oddali teren, wyczony do
tego czasu spod jurysdykcji Polski, Wojsku Polskiemu, a ono przekazao go w czerwcu 1993 r.
wadzom cywilnym. Obecnie mieszka tam ok. 3500 osb.
11
Zob. E. Kimak: Wystawa Ojczyzna wielu w ciece edukacyjnej Muzeum Narodowego
w Szczecinie, w: Ojczyzna wielu..., s. 1416; D. Baumgarten-Szczyrska: Drzewo genealogiczne
mojej rodziny, s. 17 20; K. Milewska, Z Ziemi krymy Poszukiwania wedug poezji
ks. Jana Twardowskiego, s. 2123.
145
Od 29 maja 2009 roku w Muzeum Historii Miasta Oddzia Muzeum Narodowego w Szczecinie prezentowana jest wystawa Hans Stettiner i Jan Szczeciski. ycie codzienne w Szczecinie w XX wieku12. Ekspozycja ukazuje najwiksze
miasto Pomorza Zachodniego, ktrego:
histori pierwszych 45 lat tworzyli zakorzenieni tu od wielu pokole
niemieccy mieszkacy Stettina, reprezentowani przez symbolicznego
Hansa Stettinera, za okres powojenny i drug poow wieku ksztatoway losy przybyych do tego miasta Polakw, takich jak rodzina Jana
Szczeciskiego, ktra rozpocza tu nowe ycie, osiedlajc si w przygranicznym, portowym, poniemieckim Szczecinie. Nie znamy dalszych
losw rodziny Stettinera, u Szczeciskich za brakuje pocztku13.
Wystawa pokazuje mieszkacw Stettina Szczecina m.in. w domu, szkole, pracy i w czasie wypoczynku. W soczewce opowieci o dwch rodzinach
przedstawia miasto: jego rozwj, ale i wojenne zniszczenia, spokojn codzienno, jak i strajkow gorczk wiodc w konsekwencji do demokratycznych
zmian rzutujcych na wspczesny obraz Europy.
Z omwionymi powyej wystawami koresponduje ekspozycja Codzienno historii14 przedstawiajca powojenny okres historii Pomorza Zachodniego.
Take tutaj punktem rozpoczynajcym narracj wystawy byy trudne lata tupowojenne, ktrych najwaniejszym akcentem byy dobrowolne i przymusowe
migracje oraz procesy osadnicze nie tylko Polakw i Niemcw, ale take Ukraicw, ydw, Grekw i wielu innych nacji czynicych z ziemi szczeciskiej
wielokulturow mozaik.
Najliczniej zamieszkujc obecnie wojewdztwo zachodniopomorskie
mniejszoci narodow s Ukraicy. W roku 60. rocznicy ich przymusowego
osiedlenia na Pomorzu Zachodnim Muzeum Narodowe w Szczecinie przygoto-
12
Hans Stettiner i Jan Szczeciski. ycie codzienne w Szczecinie w XX wieku. Kurator Bogdana Koziska, wsppraca Aleksandra Wilgucka i Jerzy Grzelak, aranacja plastyczna Agata
Kosmacz, czynna od 29.05.2009. Publikacja: B. Koziska: Hans Stettiner i Jan Szczeciski. ycie
codzienne w Szczecinie w XX wieku. Informator do wystawy, Szczecin 2009.
13
14
Ibidem, s. 55.
Codzienno historii. Kurator Anna Bartczak, wsppraca: Niemieckie Forum Europy

rodkowej i Wschodniej, Instytut Pamici Narodowej Oddzia Szczecin, aranacja plastyczna
Olga Sietnicka, czynna 5.07.20055.10.2008. Publikacja: Codzienno historii, pr. zbior., red.
L. Karwowski, A. Bartczak, R. Makaa, Szczecin 2007.
146
Iwona Karwowska
wao ekspozycj Ukraicy na Pomorzu Zachodnim 1947200715. Wystawa

skupiona bya na przedstawieniu losw okoo 50 tys. Ukraicw obywateli
polskich poddanych zbiorowej odpowiedzialnoci za dziaalno UPA, ktrzy
w ramach akcji Wisa stali si mieszkacami ziemi szczeciskiej. Ukazywaa
pierwsze lata, naznaczone szeregiem administracyjnych restrykcji i niechci
ssiadw, dugoletnie starania o zachowanie wasnej tosamoci narodowej,
kulturowej i religijnej oraz wspczesne ycie Ukraicw toczce si w obrbie
samej mniejszoci, wyznaczone dziaalnoci Zwizku Ukraicw w Polsce,
Cerkwi greckokatolickiej, a take szkolnictwem ukraiskim. Przedstawiono
rwnie obecno ukraiskiej mniejszoci narodowej w yciu regionu, ktra
zaznacza j m.in. od lat organizowanymi Dniami Kultury Ukraiskiej.
Charakterystyczny cykl wystaw muzeum szczeciskiego obejmuj ekspozycje zwizane w rnorodny sposb z samym miastem stolic wojewdztwa.
Posta wybitnego, urodzonego w Szczecinie, niemieckiego rzebiarza
Bernharda Heiligera (19151995) po raz pierwszy prezentowana bya na wystawie Bernhard Heiliger rzeba, malarstwo, assamblage w 1998 roku16,
powtrnie w 2007 roku17, w fotograficznej wystawie przygotowanej przez Parlament Niemiecki z okazji 90 rocznicy urodzin artysty. Rwnoczenie Bernhard-Heiliger-Stiftung z Berlina przekazaa muzeum w depozycie prac Wielki
uk wykonan przez Heiligera w 1991 roku. Do 2014 roku oglda j mona
przed Ratuszem Staromiejskim Oddziaem Historii Miasta Muzeum Narodowego w Szczecinie.
Take innym szczecinianom niemieckim artystom powicono ekspozycje przedstawiajce ich dorobek twrczy. S to: Walter Arno (19302005),
pieczoowicie przygotowujcy swoje obrazy przed ekspozycj w rodzinnym
miecie (wernisa odby si niestety ju po jego mierci)18, Alfred Meister
15
Ukraicy na Pomorzu Zachodnim 19472007. Kurator Iwona Karwowska, wsppraca:

Zwizek Ukraicw w Polsce Oddzia Szczecin, aranacja plastyczna Elbieta Kamiska, Grayna Tokarczyk, czynna 1.06.200729.07.2007. Publikacja: I. Karwowska (broszura informacyjna).
16
Bernhard Heiliger rzeba, malarstwo, assamblage. Kurator Lothar Romain, wsppraca
ze strony MNS Bogdana Koziska, czynna 25.04.30.08.1998 r. Publikacja: Bernhard Heiliger,
pr. zbior., red. M. Wellmann, B. Koziska, BerlinSzczecin 1998.
17
wiato obraz rzeba. Rzeby Bernharda Heiligera w obiektywie fotografw. Kurator

Bogdana Koziska, czynna 3.03.13.05.2007.
18
Walter Arno rzebiarz, malarz, grafik. Kurator Bogdana Koziska, wsppraca Anna
Marfa Magdalinski, aranacja plastyczna Elbieta Kamiska, czynna 20.10.20055.01.2006.
Publikacja: B. Koziska: Arno miaby 75 lat (broszura informacyjna).
147
(18881914), ktrego szczeciska prezentacja powstaa z udostpnionych przez

rodzin zbiorw; bya pierwsz przekrojow wystaw tego wietnie zapowiadajcego si malarza, ktry w wieku zaledwie 26 lat zgin na froncie pierwszej
wojny wiatowej19, a take August Ludwig Most (18071883), zwizany cae
ycie ze Szczecinem doskonay portrecista i malarz pomorskich pejzay dokumentujcych rodzimy folklor20.
Prezentowane s take wystawy o tkance urbanistycznej miasta i rozwoju
jego architektury21. Wrd nich na szczegln uwag zasuguje Szczecin dawniej i dzi. Przedwojenne fotografie ze zbiorw Muzeum Narodowego w Szczecinie i wspczesne zdjcia Grzegorza Soleckiego. Ekspozycja od 2002 roku
odwiedzia 15 niemieckich miast, cieszc si duym zainteresowaniem zwiedzajcych, nie tylko tych majcych pomorskie korzenie22. Fotografie ukazuj te
same zaktki miasta niegdy i wspczenie. Na wszystkich widoczne s
oczywiste zmiany wynikajce z upywu czasu, ale na wielu zdjciach ogldamy
nowe budynki stojce wzdu inaczej wytyczonych ulic. Tak w architektur
miasta wpisay si ogromne zniszczenia okresu ostatniej wojny, zmieniajce je
na zawsze. Podobn tematyk podejmuje wystawa Karkutschstrasse ulica
w. Wojciecha. Historia miasta przez pryzmat jednej ulicy w Szczecinie, ktra
19
Alfred Meister. Od Akademii do nowoczesnego malarstwa, szczeciski artysta pocztku XX
wieku. Kurator Ewa Gwiazdowska, wsppraca Rolf Meister i Marie-Luise Meister, aranacja
plastyczna Elbieta Kamiska, czynna 16.05.10.08.2008. Publikacja: Alfred Meister; Od Akademii do nowoczesnego malarstwa. Szczeciski artysta pocztku XX wieku, pr. zbior., red.
E. Kaptur, E. Gwiazdowska, Szczecin 2008.
20
August Ludwig Most. Pomorski artysta epoki biedermeieru. Kurator Ewa Gwiazdowska,
wsppraca Mario Scarabis, aranacja plastyczna Elbieta Kamiska, Grayna Tokarczyk, czynna 10.0327.05.2007; w Pommersches Landesmuseum Greifswald 8.11.2.12.2007. Publikacja:
August Ludwig Most. Pomorski artysta epoki biedermeieru, pr. zbior., red. E. Gwiazdowska,
R. Makaa, Szczecin 2007.
21
Najstarsze karty z dziejw Szczecina, rozwj przestrzenny Szczecina od VII wieku do 1637
roku. Kurator Bogdana Koziska, wsppraca Eugeniusz Wilgocki, czynna od 14.06.2003. Publikacja: B. Koziska: Rozwj przestrzenny Szczecina od VII wieku do 1637 roku, Szczecin 2003.
22
Szczecin dawniej i dzi. Przedwojenne fotografie ze zbiorw Muzeum Narodowego

w Szczecinie i wspczesne zdjcia Grzegorza Soleckiego. Kurator Bogdana Koziska, wystaw
w latach 20022004 prezentowano w Bergen (Rugia), Barth, Greifswaldzie, Torgelow, Berlinie
(gmach Senatu), Uckermnde, Schwedt, Lubece, Bremenhafen, Marburgu, Grimmen, Penkun,
Prenzlau, Angermnde, Stralsundzie; w 2003 r. eksponowana bya take w Petersburgu, gdzie
w ramach obchodw 300-lecia miasta MNS prezentowao Szczecin jako rodzinne miasto Zofii
von Anhalt-Zerbst carycy Katarzyny II, w siedzibie MNS czynna w 2004 r.
148
Iwona Karwowska
do tej pory prezentowana bya w czterech miastach za Odr23. Jako ilustracja

opowieci o przeksztacaniu Szczecina w nowoczesne miasto posuya m.in.
wystawa James Hobrecht pionier nowoczesnej urbanistyki, przedstawiajca
histori powstania i rozbudowy miejskich wodocigw24. Realizacja wielu omwionych (jak i pominitych w powyszym wyszczeglnieniu) wystaw byaby
niemoliwa bez dobrze ukadajcej si wsppracy z instytucjami kultury
w Niemczech25. Z bogatego dorobku ekspozycyjnego, traktujcego o wielokulturowoci Pomorza Zachodniego, przedstawiono te najwaniejsze, prbujce za
pomoc muzealnych rodkw wyrazu zmierzy si z trudn dla Polakw,
Niemcw i Ukraicw histori wieku XX, a take zwracajce uwag na dokonania naszych poprzednikw, ktre dla obecnych mieszkacw Pomorza s
istotnym i docenianym elementem naszej rzeczywistoci kulturowej.
MULTICULTURAL HERITAGE OF POMERANIA IN THE POLICY

OF THE EXHIBITION OF THE NATIONAL MUSEUM IN SZCZECIN
Summary
One of the most characteristic and important places situated in each region are museums. Their exhibitions are devoted, in general and in particular, to local history and culture as well as to specificity of natural and geographical situation of
region. It is the most important mission of each museum to collect, scientifically
describe and expose the relics of material culture. Presenting the complicated history of
Pomerania is a difficult task, especially in the view of different expectations expressed
by the contemporary and past inhabitants of the city, yet the museum adopted it as an
23
Wystawa w latach 20082009 odwiedzia Frankfurt n. Odr, Greifswald, Penkun i Grimmen. Kurator Bogdana Koziska.
24
James Hobrecht (18251902) pionier nowoczesnej urbanistyki. Kurator Bogdana Koziska, wsppraca m.in. Zakad Wodocigw i Kanalizacji Sp. z o.o. Szczecin i Muzeum Zakadw
Wodocigowych w Berlinie, czynna 12.03.200416.05.2004. Publikacja: B. Koziska (broszura
informacyjna).
25
Karl Friedrich Schinkel i jego uczniowie na Pomorzu. Kurator Ewa Gwiazdowska, aranacja plastyczna Elbieta Kamiska i Grayna Tokarczyk; wystawa czynna 30.323.04.2006. Publikacja: pr. zbior., red. R. Makaa, Szczecin 2006.
149
important aspect of its activities. Consequently, since 1989, the museum prepared several temporary exhibitions demonstrating the German cultural heritage of the region with
examples of eminent persons living and acting in the region at that time as well as
showing the dramatic period of the post-war transformation.
150
Iwona Karwowska

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
MAREK CZERWISKI
PRZEMIANY WIZJI MIASTA SZCZECIN
Jedno ze znacze sowa wizja w jzyku polskim to obraz fragmentu

rzeczywistoci utworzony przez twrcz wyobrani, wyobraenie, obrazowe
przedstawienie, opis czego1. Wizje mog mie rny charakter od koszmarnych do proroczych, dotyczy przeszoci i przyszoci.
W powojennych dziejach Szczecina propagowano okrelone wizje przeszoci i teraniejszoci oraz przedstawiano rne plany i strategie trwania
i rozwoju, ale dopiero w 2008 roku przedstawiono co, co oficjalnie wizj nazwano programem dziaa zmierzajcych do przeksztacenia Szczecina do 2050
roku w miasto-ogrd, ogrd pywajcy Floating Garden.
W Strategii rozwoju Szczecina z 2002 roku stwierdzono, e przestrze
miasta i jego powizania z otoczeniem ksztatoway przez wieki przenikajce
si kultury i tradycje pokole rnych narodowoci zamieszkujcych w dolinie
Odry i na jej styku z Batykiem: Wysikowi i mdroci tych pokole szczecinian zawdziczamy odziedziczone bogactwo zasobw przyrodniczych, kulturowych i gospodarczych oraz ukad przestrzenny i warunki infrastrukturalne
naszego miasta. Z tych uwarunkowa wynika zapisana w strategii misja
Szczecina powinien sta si on w przyszoci siedzib instytucji wsppracy
midzynarodowej, orodkiem naukowym, akademickim, kulturowym i kongresowo-wystawienniczym europolis, miejscem zderze i spotka Wschodu
z Zachodem w zakresie kultury, ekologii, gospodarki i szeroko pojtej komuni1
Sownik wyrazw obcych PWN, Warszawa 1980, s. 809.
152
Marek Czerwiski
kacji. W rozwoju przestrzennym i yciu spoecznym Szczecina bdzie

uwzgldniana jego wielowiekowa i wielokulturowa tradycja historyczna ksztatujca wiadomo mieszkacw2.
Dzisiejszy Szczecin nie jest w odrnieniu do wielu duych miast Europy Zachodniej miastem wielokulturowym w sensie etnicznym, bo o tak tradycj chodzi w powyszych sowach. Jest miastem zamieszkanym prawie wycznie przez Polakw, ktrzy swoj tosamo budowali w opozycji do poprzednich mieszkacw. Przejli miasto, ktre wedug sw jego pierwszego
polskiego prezydenta Piotra Zaremby byo porzucone, opuszczone i cakowicie puste3. Miasto, ktre si tym mieszkacom jak uwaano naleao nie
tylko jako up wojenny, ale take ze wzgldu na jego sowiask przeszo,
jako miasto odzyskane po wiekach, miao by odzyskane na wieki. Zapewniay
o tym wadze pastwowe i hierarchowie kocielni:
Nie dajcie si wprowadzi w bd i nie dopuszczajcie do duszy rozterki,
jakoby Koci miaby pragn uszczuplenia obszaru Rzeczypospolitej.
Bezpodstawne s twierdzenia, jak gdyby Koci popiera myl rewizji
granic Pastwa Polskiego. Jest intencj Kocioa, by traktaty pokojowe
nie pomniejszay Polski, by uwzgldniy jej prawo do bytu niepodlegego, by porczyy jej bezpieczestwo, a za okrutne krzywdy przyznay
jej suszne odszkodowanie
stwierdza w 1948 roku prymas kardyna August Hlond4.

Administracja kocielna pozostawaa na tych ziemiach tymczasow a do
1972 roku. Usilnie podkrelano i propagowano sowiaski rodowd miasta
i fakt, e ju w XII wieku Szczecin by orodkiem o charakterze miejskim,
o czym wiadczyy wykopaliska archeologiczne.
Polska powojenna sigaa do swoich mitycznych korzeni idei protoplasty
pierwszej panujcej dynastii Piasta Koodzieja, a wic dynastii o plebejskim
rodowodzie, i do ksztatu terytorialnego z czasw Mieszka I i Bolesawa Krzywoustego. Przywrcone Pomorze wraz ze Szczecinem byo dopenieniem i re-
2
Strategia rozwoju Szczecina, http://www.szczecin.pl/Strategia/_pl/01_dokument/sub_1.html
(dostp: 10.09.2009).
3
Wypowied z filmu A. Adrochowicza Opowieci prezydenta, za: To byo tak. Wrmy do
tamtych lat, przygotowali P. Frankiewicz, A. Ruciska, M. Ostrowski. Produkcja Biura Marketingu i Reklamy TVP3, Szczecin 2005.
4
Za: Kalendarz Ziem Odzyskanych na rok paski 1949, Gorzw 1949, s. 19.
Przemiany wizji miasta Szczecin
153
alizacj tej pierwotnej (cho krtkotrwaej) wizji. Std take miejscowych pomorskich ksit nazywano ksitami piastowskimi, cho nie mieli z nimi nic
wsplnego. Problemem byo traktowanie wygasego rodu ksit owych Barnimw, Bogusaww i Kazimierzw, ktrzy jak to okrela jeden z autorw
zgubiwszy myl polityczn i zaprzepaciwszy narodowe interesy ludu pomorskiego, do koca jednak uosabiali tradycj tej ziemi5. Wybrano afirmacj ich
imionami nazwano ulice i dzielnic mieszkaniow, chocia Barnimowi I zabrano reprezentacyjn alej, ktr posiada przed wojn, nazwan teraz imieniem
Piastw (natomiast Barnimowi III Wielkiemu dano nieznaczc uliczk na Niebuszewie)6. O nim samym pisano m.in.: Niemcy usiowali przyswoi go sobie
politycznie, jego imieniem nazwali pnocny obszar powiatu berliskiego. Ale
ten ksi mia sowiasko-pomorskich protoplastw, polsk babk, polsk
matk... I politykujc z brandenburskimi najedcami zawiera sojusze z Polsk7. Podkrelano, e pomorscy wadcy byli znakomitymi mecenasami sztuki,
a Bogusawowi X postawiono w 1974 roku pomnik wraz z on Ann Jagiellonk, ktrej polubienie do dzi opisuje si jako najwiksze osignicie jego
ycia: Wraz Ann przyby na zamek jej dwr, a wraz z nim pojawia si moda
na bogate stroje oraz na suchanie muzyki wykonywanej teraz czsto przez polskich skrzypkw8.
Opisujc dzieje niemieckiego Szczecina, jedne jego okresy oceniano lepiej, inne gorzej. Z duym naciskiem podkrelano, e rozwj miasta zalea od
jego naturalnego zaplecza na ziemiach polskich w dorzeczu Odry i Wisy, dziki ktremu Szczecin mg si pomylnie rozwija, zwaszcza w drugiej poowie
XIX wieku. Gdy po pierwszej wojnie wiatowej miasto utracio to zaplecze,
nastpio zaamanie gospodarcze, a dodatkowo wadze niemieckie dyskryminoway Pomorze Zachodnie, stawiajc na rozbudow innych regionw swego
pastwa.
Dwadziecia pi lat po wojnie zespolenie tzw. ziem odzyskanych z reszt
Polski okrelano jako wydarzenie przeomowe na skal stuleci, wice si
nierozerwalnie z rewolucyjnymi przeobraeniami politycznymi i spoecznymi,
5
T. Kwiek: Pomorze Zachodnie, Warszawa 1956, s. 18.
Na planie Szczecina z 1939 r. nie okrelono, o ktrego Barnima chodzi, podobnie byo
w przypadku Bogislavstrasse (dzisiejsza ul. Ksicia Bogusawa X). Por. Plany Szczecina 1939
i 1997 ze spisem niemiecko-polskim nazw ulic Szczecina, Szczecin 1997.
7
W. Mylenicki: Zamek Ksit Szczeciskich, Szczecin 1969, s. 17.
M. Sonimski: Zamek Ksit Pomorskich w Szczecinie, Szczecin, b.d.w. [2002].
154
Marek Czerwiski
jakich dokona og demokratycznych si polskich, kierowanych przez Polsk

Parti Robotnicz9. Za szczeglnie imponujce osignicie uznawano rozwj
gospodarki morskiej, a zwaszcza to, e w latach 60. Szczecin sta si najwikszym portem na Batyku, a sowo port oznacza przeadunek, ruch statkw, gos
syren okrtowych, a take przemys okrtowy. Z dum te podkrelano, e
Szczecin jest miastem ludzi modych i miastem penym zieleni10.
Pierwszy okres odbudowy Szczecina charakteryzowa si wielkimi inwestycjami w porcie i w przemyle, natomiast w samym miecie ograniczano si
do odgruzowywania, odbudowy i remontw. Pierwsze nowe budynki mieszkalne powstay w 1954 roku na placu Lotnikw. Urbanistycznie i architektonicznie
nowa zabudowa bya cile dostosowywana do istniejcych budynkw11.
Inaczej postpiono na terenie Starego Miasta: Stare miasto w cigu niepenych 3 lat po wojnie otrzymao nowoczesn arteri komunikacyjn zbudowan na podou gruzowym12. Decyzja ta wynikajca z koncepcji Piotra Zaremby, raz na zawsze przekrelia mocno w pniejszym czasie dyskutowane konserwatorskie tendencje do rekonstrukcji starego miasta na odcinku nadbrzenym w historycznej linii zabudowy uliczek13. Wobec braku przekazw
ikonograficznych zrezygnowano ze stosowanej w Warszawie, Gdasku czy
Wrocawiu rekonstrukcji zabudowy: Rwnie wzgldy ekonomiczne i uytkowe byy mocnym argumentem przeciwko wiernej odbudowie moe ongi
cennych, lecz dzi mao znanych wartoci historycznych14. Stare Miasto, szanujc historyczn siatk ulic, zabudowano wic now architektur, ograniczajc
jej wysoko i stosujc ceramiczne dachy. W 1965 roku osiedle staromiejskie
byo zrealizowane w 80%. Pozostawa teren midzy skarp a bulwarem nadodrzaskim. Przewidywano, e bdzie to jeden z najbardziej eksponowanych
i atrakcyjnych kompleksw zabudowy w miecie. W tyme roku rozstrzygnito
te konkurs na budow oglnomiejskiego centrum usugowego przy al. Wy-
Szczeciskie. Rozwj wojewdztwa w Polsce Ludowej, red. H. Lesiski, Warszawa 1970,
s. 69.
10
M. Janowski, J. Lisek, B. Skodowski: Szczecin 1945 i dzi, Warszawa 1968, s. 75.
11
B. Sekula: Odbudowa i rozbudowa miast i osiedli Pomorza Zachodniego w latach 1945

1965, Przegld Zachodniopomorski 1965, nr 3, s. 14.
12
Ibidem, s. 16.
13
Ibidem.
14
Ibidem, s. 18.
155
zwolenia. Gwnym akcentem mia by 22-kondygnacyjny budynek dla 1100

mieszkacw oraz 2- i 3-kondygnacyjne budynki handlowo-usugowe15.
Autor przewodnika przyrodniczego z 1971 roku pisa:
ogromny wysiek narodu polskiego woony po wyzwoleniu najpierw
w odbudow, a potem w tworzenie cakiem nowej struktury ekonomicznej spowodowa, e w cigu wierwiecza ta ciko dotknita wojn,
a przedtem zawsze borykajca si z trudnociami gospodarczymi i zaniedbana przez Niemcw prowincja, staa si w Polsce krain nowoczesnej gospodarki, o potencjale, ktry przekracza znacznie rozmiary
i poziom sprzed wojny16.
Te osignicia nie zapobiegy niezadowoleniu i niepokojom spoecznym.

W grudniu 1970 roku mia miejsce masowy protest stoczniowcw, ktry zosta
krwawo stumiony. Nowe kierownictwo kraju z Edwardem Gierkiem na czele
proklamowao now polityk spoeczno-gospodarcz. Jej rezultatem miaa by
modernizacja kraju zbudowanie drugiej Polski. Polityk t staray si wykorzysta rodowiska lokalne, prezentujc wizje dynamicznego rozwijania swych
regionw. Swoistym atutem naszego regionu byy wydarzenia grudniowe
1970 roku i nadzieje na przychylno nowego kierownictwa, wynike z wizi,
jak Gierek nawiza ze szczeciskim spoeczestwem. Jedn z pierwszych
decyzji tego kierownictwa byo m.in. obdarowanie Szczecina domami z prefabrykatw importowanych z Leningradu.
Jak informowano, to wanie z inicjatywy Edwarda Gierka podjto
Uchwa Rady Ministrw nr 78 z dnia 17 marca 1972 roku17 w sprawie zapewnienia kompleksowego rozwoju wojewdztwa szczeciskiego do 1980 roku.
Zapowiadaa ona realizacj wielu wanych dla Szczecina przedsiwzi, take
z tzw. sfery pozamaterialnej, ktrej zaniedbania szeroko wwczas podkrelano.
Rozwj ten mia jednak nastpowa gwnie przez wzrost potencjau produkcyjnego. Najwiksze planowane inwestycje, pomijajc rozbudow Stoczni
im. Warskiego, lokowane byy poza Szczecinem (rozbudowa Zakadw Che-
15
Ibidem, s. 31.
16
M. Janowski: Przewodnik po wojewdztwie szczeciskim, Warszawa 1971, s. 1718.
17
Tekst uchway nie by publikowany w dziennikach urzdowych. Oparem si wic na jej

wersji powielaczowej (druk RM 120-46/72). Por. Materiay posiedzenia Plenum KW PZPR
w Szczecinie w dniu 20 kwietnia 1972 r., WAP w Szczecinie, zesp KW PZPR w Szczecinie,
sygn. 69.
156
Marek Czerwiski
micznych Police, winoport III, elektrownia Dolna Odra). To gwnie na potrzeby zakadw pracy zaplanowano ambitny program budownictwa mieszkaniowego, zakadajcy wybudowanie 72 tys. izb w latach 19711975 i ponad
100 tys. w nastpnej piciolatce wraz z obiektami usugowymi i owiatowymi.
Na potrzeby zakadw pracy miaa powstawa sie orodkw wypoczynku niedzielnego i niezbdna infrastruktura komunikacyjna, ktrej najambitniejszym
zamierzeniem mia by wysokowodny most drogowo-kolejowy o dugoci
700 m przez Odr na wysokoci Polic (wspomniano take o opracowaniu do
koca 1974 r. koncepcji staej przeprawy przez win). Dla samego Szczecina
oprcz mieszka, oczyszczalni ciekw i rurocigu dostarczajcego wod
z Miedwia zaplanowano wybudowanie nowego sztucznego lodowiska, hali
widowiskowo-sportowej, nowego centrum handlowo-usugowego z domem
towarowym, kina na filmy 70 mm, orodka radiowo-telewizyjnego i prasowo-drukarskiego (budow t rozpoczto w latach 80., ale jej nie ukoczono dzi
w budynkach przeznaczonych dla redakcji i drukarni przy ulicach Cukrowej
i Krakowskiej maj siedziby wydziay Uniwersytetu Szczeciskiego), przebudow budynku Teatru Polskiego na potrzeby teatru muzycznego i budow nowego wolno stojcego teatru po 1976 roku oraz szpitali miejskiego o 700 kach i klinicznego o 1200 kach.
Okazao si jednak, e wadze centralne za wiodcy w makroregionie
nadmorskim uznay region gdaski. Argumentem bya m.in. gboko Zatoki
Gdaskiej, co miao oznacza, e wikszo adunkw portowych przejm tamtejsze porty. Wobec tych mocnych atutw przeciwstawiano si w Szczecinie
nastpujco: w dzisiejszej technice pogbiarskiej pogbianie kanau nie jest
zadaniem nie do pokonania, a poza tym istnieje moliwo korzystnego wyjcia na morze w okolicach Dziwnwka18.
Argumentami na rzecz aglomeracji szczeciskiej byo korzystniejsze pooenie, blisko otwartych wanie dla masowego ruchu turystycznego przej
granicznych z NRD, rozwj eglugi promowej i moliwo lokowania przemysu korzystajcego z tzw. wielkiej wody19.
Nie brakowao wci nowych inicjatyw. ywiono nadziej, e znajdzie si
dla nich miejsce w planach centralnych bd uda si je zrealizowa innym spo18
Wypowied Piotra Zaremby na Plenum KW PZPR w dniu 18 listopada 1972 r., WAP
w Szczecinie, KW PZPR, sygn. 71.
19
Kierunki rozwoju gospodarczo-spoecznego wybrzea zachodniego w latach 19731989
i dalszych, w: ibidem.
157
sobem, np. czynem spoecznym. Tak wanie starano si w Szczecinie utworzy

Park Kultury i Wypoczynku, a pniej nawet dwa takie parki. Idea nie bya
nowa sygnalizowano j ju w latach 60., ale skojarzenia z nowym gospodarzem kraju byy oczywiste, wszak wzorem by obiekt lski. Wedle koncepcji
prezentowanej w lutym 1971 roku, w szczeciskim parku mia powsta amfiteatr na 10 tys. miejsc z moliwoci zadaszenia, ogrd botaniczny, orodek
narciarski i tor saneczkowy z wycigiem mechanicznym o dugoci 700 m i rnicy wzniesie 65 m. Kilka miesicy pniej sprecyzowano, e powstanie on
w latach 19721975 (po prawej stronie boiska Arkonii) i bdzie pokryty igielitem. Zaplanowano te budow kolejki dziecicej, pozostawao tylko zdoby
tabor. W trosce o drzewa zmniejszono natomiast o poow wielko widowni
planowanego amfiteatru20.
Ten sztandarowy obiekt Parku Kultury i Wypoczynku nie zosta jednak
nigdy ukoczony. W styczniu 1979 roku opady niegu spowodoway zawalenie
si zadaszenia: Run kosztowny strop tak wielkim wysikiem konstruowany
i montowany, nie wytrzymay liny21. Wkrtce poinformowano, e mia on
charakter jedynie prowizoryczny, a Biuro Studiw i Projektw Suby Zdrowia
ma ju gotowy projekt i jeszcze tego roku rozpocznie si budowa dachu22. Dopiero jednak w 2000 roku nad amfiteatrem rozwieszono dach, ktrzy przykrywa
tylko jedn trzeci widowni.
W parku mia powsta stay lunapark oparty na atrakcyjnych zagranicznych urzdzeniach, ogrd zoologiczny (w zdobywaniu eksponatw liczono na
pomoc zag statkw), ogrd botaniczny, hipodrom itd. Jak si okazao, park
ten powstawa waciwie bez planu. Dopiero w padzierniku 1979 roku architekt Zbigniew Abrahamowicz przedstawi jego ramowy projekt23.
W tym czasie realizowano projekt zagospodarowania Parku Lenego
w Zdrojach. Zakadano, e na obszarze 300 ha bdzie mogo przebywa jednorazowo 15 tys. osb. Planowano m.in. budow krytego basenu i kpieliska
otwartego, sal do gier i wicze gimnastycznych, kina dla turystw zmotoryzo20
Gos Szczeciski (dalej GS), 24.02.1971, 19.10.1971.
21
Kto odpowiada za dewastacj Teatru Letniego, GS, 10.01.1979.
22
GS, 28.01.1979.
23
Jaki bdzie Park Kultury i Wypoczynku, GS, 3.10.1979. Na poczet przyszego ogrodu zoologicznego sprowadzono 4 niedwiedzie i umieszczono je w starym wagonie (wozie cyrkowym?), w ktrym podoga zacza gni, co budzio obawy, e wydostan si na wolno, GS,
17.08.1979.
158
Marek Czerwiski
wanych, terenw do minigolfa, gry w serso (polega ona na chwytaniu kek za

pomoc specjalnych kijkw) i szachy ogrodowe, motelu i oczywicie amfiteatru, ale jedynie na 500 osb24. Na polan widokow mia wie od ul. Kopalnianej wycig krzesekowy. Planowano tu budow lodowiska oraz toru saneczkowego. Informowano jednak, e realizacja tych ambitnych zada potrwa lata,
ale bdzie to najpikniejszy taki park w Polsce25 .
Budow hali widowiskowo-sportowej uzasadniano podobnymi racjami,
jak budow amfiteatru. Ten ostatni wznoszono w czynie spoecznym, podczas
gdy budowa hali bya wspomniana w uchwale rzdowej. Pierwotnie miaa mieci si w planowanym centrum przy ul. Wyzwolenia. Pocztkowo wiadomo
byo jedynie, e bdzie ona prawdziwym cudem architektury, kilka miesicy
pniej poinformowano, e powstanie w oparciu o radziecki projekt z Leningradu, nastpnie signito po projekt poznaskiej Areny. Miao to oszczdzi
czas na opracowanie dokumentacji. Lokalizacje zmieniono na ul. Gontyny.
W lipcu 1973 roku pisano, e cykl budowy hali (powstanie ona z elementw
prefabrykowanych udostpnionych przez poznaniakw) wyniesie tylko
24 miesice. Roboty ziemne rozpoczto dopiero w 1977 roku i na tym si skoczyo. Hala miaa posiada 4200 miejsc staych i 2800 dostawnych. Miay si
w niej odbywa zawody sportowe w 13 dyscyplinach, przedstawienia teatralne,
operowe, estradowe i rewiowe, seanse filmowe i wiece ludnoci26. Szukano
take innych sposobw zapewnienia miastu miejsca na wielkie festyny ludowe
z udziaem wikszych rzesz mieszkacw. Takim miejscem mia si sta orodek Stoczni Szczeciskiej nad jeziorem Dbie. Zakadano, e stojc tam halhangar uda si przebudowa na hal widowiskowa dla 6 tys. osb. Stocznia
bowiem dysponuje liczn rzesz fachowcw, ktrzy s w stanie w szybkim
tempie wykona elementy konstrukcyjne dobudowanej czci wielkiej hali,
wykorzystujc do tego czciowo materiay odpadowe27.
24
T. Biaecki: Szczecin. Rozwj miasta w Polsce Ludowej, Pozna 1977, s. 257258.
25
J. Jwiak: Park wypoczynku w Zdrojach, GS, 24.03.1978; GS, 2728.01.1979.
26
T. Biaecki: op.cit., s. 264. Planowano take rozbudow zespou sportowo-rekreacyjnego

Pogoni. Pojemno widowni miaa wzrosn do 50 tys., z czego 30% pod dachem, a obok tego
kryte lodowisko i basen, GS, 10.05.1976. Z innych pomysw tego czasu naley wspomnie
o koncepcji przykrycia basenw na Gontynce przesuwan hal na kkach odsuwan znad
basenw latem, GS, 29.05. 1973.
27
GS, 4.10.1973.
159
Zmieniaa si koncepcja centrum przy ul. Wyzwolenia. W 1974 roku jego

dominant mia by 38-kondygnacyjny hotel na 1400 miejsc. Trzewo jednak
wyraano obawy o znalezienie wykonawcy. Obawy te potwierdzaa budowa
hotelu Neptun, ktry mia by gotowy w poowie lat 70., a w 1976 roku, gdy
by gotowy (w czci hotelowej) w stanie surowym, decyzj Zjednoczenia Gospodarki Turystycznej postanowiono ukoczy go w 1978 roku. W centrum
obok domw towarowych planowano postawienie 3 budynkw administracyjnych o 20 kondygnacjach oraz kina o salach na 800 i 400 widzw28.
Drapacze chmur z fasadami ze szka i aluminium miano wybudowa take
w innych miejscach: przy pl. Zwycistwa mia powsta wysoki na 90 m budynek Wojewdzkiego Centrum Telekomunikacji Midzymiastowej. W 1971 roku
prorokowano rozpoczcie budowy za 3 lata i ukoczenie jej w 1977 roku29.
Zabrako jednak decyzji wadz centralnych. Przy ul. Bolesawa miaego zaplanowano budow liczcego ponad 20 kondygnacji Domu Technika dla NOT
wraz z hotelem. Ta cz miasta miaa wic doczeka si w niedalekiej przyszoci jak pisano zabudowy godnej wielkiego city30.
Wysuwano rne koncepcje zabudowy rejonu Bramy Portowej. Wedle
jednej z nich na terenie prowizorycznego kina Derby i pawilonw koskiego
totalizatora mia stan aluminiowo-szklany kompleks handlowy z placwkami
sprzeday wszystkiego, co ma zwizek z rybami. Potem swj projekt kompleksu handlowo-usugowego z biurowcem o 17 pitrach przedstawio Wojewdzkie Przedsibiorstwo Handlu Spoywczego. Nastpnie za prezentowano koncepcje budowy takiego centrum dla wszystkich przedsibiorstw handlowo-usugowych. Realizacja tego gmachu wizaaby si z likwidacj ul. Partyzantw.
Imponujcy akcent osiedla Przyja mia stanowi 20-kondygnacyjny
wieowiec grujcy sw zrnicowan sylwetk nad caym osiedlem. Pozostawao jednak pytanie, kto go zbuduje i po co. Wadze miejskie chytrze zaproponoway go przedsibiorstwu Mostostal, ktre w Szczecinie nie ma jeszcze
swojej bazy, aby rozwayo moliwo zrealizowania tego obiektu dla swoich
potrzeb31.
28
GS, 16.06.1972, 11.06.1974, 3.03.1975, 18.08.1976.
29
GS, 17.06.1971.
30
GS, 27.02.1976.
31
GS, 28.02.1975.
160
Marek Czerwiski
Oryginalnym szczeciskim pomysem by projekt budowy tzw. spiralowcw wykonany przez architekta Mieczysawa Janowskiego. Miay to by
24-kondygnacyjne budynki mieszkalne o przekroju szecianu. Ich budow planowano na osiedlu dla pracownikw Famabudu przy ul. Cukrowej32.
Z owych licznych planowanych drapaczy chmur wybudowano w latach
70. tylko jeden budynek dla orodka radiowo-telewizyjnego. Posiada on rzeczywicie elewacj ze szka i aluminium, ale nie jest zbyt pikny. Jeszcze mniej
walorw estetycznych miay nowe osiedla mieszkaniowe budowane z wielkiej
pyty tzw. systemem szczeciskim (stosowanym w caym kraju)33. Na ich tle
budynki importowane z Leningradu wrcz oszaamiay urod, aczkolwiek
rozwizania funkcjonalne mieszka w tych budynkach budz wiele zastrzee34.
Monotonno i niska estetyka oraz jako wykonania nowych osiedli rzucay si w oczy, zwaszcza e w rdmieciu stare kamienice, okrelane wtedy
jako secesyjne, otrzymyway w tym czasie nowe, pikne elewacje (chocia niekoniecznie remontowano je w rodku)35.
Jednym z czciowo zrealizowanych pomysw estetyzacji rdmiecia
bya koncepcja tzw. osi rekreacyjnej, przebiegajcej od parku Kasprowicza a
do Odry. Metamorfoz mia przej pl. Grunwaldzki. Przewidywano tu podniesienie skarp i doprowadzenie wody (co na ksztat fali). O ozdobi powinny liczne fontanny, galeria rzeb plenerowych oraz wprowadzenie do asfaltowego obecnie deptaku przerywnikw z rnych materiaw ceramicznych36.
Pocztek owej osi miaa stanowi w parku Kasprowicza wielka fontanna,
a przed ni, na miejscu obecnego parkingu, mia stan pomnik Zwycistwa.
W 1979 roku na miejscu planowej fontanny odsonito pomnik Czynu Polakw
symbol trzech pokole, symbol walki o niepodlego i walki o to, by Polska
32
GS, 21.03.1976.
33
Chocia nakady na budownictwo mieszkaniowe w latach 19711980 wzrosy w naszym

wojewdztwie w porwnaniu w poprzedni dekad ponad dwukrotnie w przeliczeniu na 1000
zawartych maestw, mieszka oddawano mniej ni w innych regionach.
34
Dzieje Szczecina 19451990, red. T. Biaecki, Z. Silski, Szczecin 1998.
35
Cz tych budynkw zostaa jednak oszpecona dobudowanymi na strychach mieszkania-
mi.
36
GS, 20.09.1974.
161
znalaza si w czowce najbardziej rozwinitych pod kadym wzgldem krajw37.

Wielkie byy zamierzenia w zakresie inwestycji komunikacyjnych. Osi
komunikacyjna miasta miaa by szybka kolej miejska, czca Police ze Stargardem, przebiegajc tunelem pod szczeciskim rdmieciem. Jak pisano,
wykopanie kilkuset metrw tunelu miesicznie nie jest problemem przy zastosowaniu najnowszych urzdze radzieckich38. W perspektywie, zgodnie z koncepcjami Piotra Zaremby, poczenie to mogo by przeduone do winoujcia
tam przez Zalew Szczeciski w rejonie Nowego Warpna.
W rejonie Zaomia, Klinisk i Lubczyny mia powsta midzynarodowy
port lotniczy. czyby si on ze Szczecinem i krajem wysokowodnym mostem
drogowo-kolejowym w rejonie Polic, poczonym z obwodnic drogow i kolejow na trasie PolicePilchowoKrzekowoGumieceAutostrada Poznaska39.
W dziedzinie szkolnictwa wyszego najwicej obiektw w omawianym
okresie uzyskaa politechnika, jednak najbardziej wizjonerski projekt rozwoju
swej bazy prezentowaa Pomorska Akademia Medyczna. Na Osowie zamierzano wybudowa prawdziwe miasteczko zdrowia. Jego jdrem mia by Pastwowy Szpital Kliniczny nr 3 na 2 tys. ek (jak informowano, na wiecie nie
buduje si wikszych). Obok planowano osiedle mieszkaniowe dla 15 tys. osb,
6 domw akademickich na 2 tys. studentw, basen kryty i otwarty, stadion na
10 tys. widzw, hotele. Lojalnie informowano, e wiele spraw trzeba jeszcze
dogra, uzgodni na szczeblu centralnym40.
Idea utworzenia uniwersytetu nie bya propagowana. Utworzona w 1974
roku Wysza Szkoa Pedagogiczna bya bowiem uczelni sab kadrowo, jej
poprzedniczka Wysza Szkoa Nauczycielska w 1973 roku zatrudniaa zaledwie 5 docentw i 5 adiunktw. Jak informowano w pierwszomajowym numerze Gosu Szczeciskiego z 1975 roku, do 1991 roku liczba studentw prze37
Pomnik Czynu Polakw symbolem trzech pokole. Rozmowa z Janem Stopyr, GS,
1718.09.1978; por. Pomnik Czynu Polakw, red. K. Kozowski, Szczecin 1998.
38
GS, 27.04.1971.
39
T. Biaecki: Szczecin, Rozwj miasta..., s. 229. Dzisiaj marzy si jedynie o promie kursujcym na trasie Policewita.
40
GS, 18.06.1973. W 1979 r. planowano czy raczej marzono o utworzeniu w Szczecinie

uzdrowiska miejskiego. Asumpt do takich rozwaa da fakt wystpowania pod Szczecinem wd
mineralnych. Zakadano wic, e w starej ani, od kilku miesicy nieczynnej, powstanie zakad
przyrodoleczniczy, oprcz kpieli mineralnych przewidywano leczenie borowin i gyti. ani
jednak rozebrano.
162
Marek Czerwiski
kroczy w Szczecinie 30 tys. Powstanie Wysza Szkoa Plastyczna i Muzyczna.

Na bazie WSP i Wydziau Inynieryjno Ekonomicznego Transportu powstanie
Uniwersytet Szczeciski. Przewidywano take utworzenie Wyszej Szkoy
Wychowania Fizycznego41.
Lata 19711980, zwaszcza ich pierwsza poowa, byy okresem wielkiego
boomu inwestycyjnego. W pierwszej piciolatce nakady inwestycyjne w wojewdztwie szczeciskim byy o 45,7% wysze ni przyjte w uchwale RM
nr 78. W nastpnym picioleciu plan ten wykonano ju tylko w 91,9%42. Niektrych inwestycji wspomnianych w teje uchwale w ogle nie rozpoczto,
nawet ich nie zaprojektowano (kino szerokoekranowe, teatr wolno stojcy, most
w Policach).
Wikszo zada inwestycyjnych przekazywano z opnieniem. Front inwestycyjny by nadmiernie rozbudowany, a mimo to trwaa ciga presja na
rozpoczynanie nowych inwestycji. Powszechn praktyk byo zgaszanie inwestycji do realizacji ze wiadomie zanion wartoci i zawyonymi efektami43.
W wojewdztwie i w samym Szczecinie odczuwano przy tym brak tzw. mocy
przerobowych44. Prbowano temu zaradzi, oczywicie przez kolejn inwestycj. Wobec koniecznoci naboru pracownikw budowlanych z innych regionw
postanowiono przy ulicach uczniczej, Warcisawa i Krasiskiego wybudowa
centrum szkoleniowo-hotelowe dla przedsibiorstw budowlanych. Miao tam
powsta pi 10-kondygnacyjnych hoteli dla 616 osb kady, 2 stowki, szkoa z hal sportow i kryt pywalni45.
41
J. Stroynowski: Nasze szczeciskie perspektywy, GS, 1.01.1975. Wydzia Wychowania Fizycznego istnia w WSP, lecz stale grozia mu likwidacja, albowiem zgodnie z resortowym podziaem ksztacenie specjalistw od kultury fizycznej podlega Gwnemu Komitetowi Kultury
Fizycznej i Sportu.
42
W. Janasz, Z. Silski: Problemy inwestycyjnego rozwoju regionu na przykadzie wojewdztwa szczeciskiego, WarszawaPozna 1985, s. 109. Od 1975 r. byo to te troch mniejsze wojewdztwo.
43
Ibidem, s. 116. Niekiedy wic publikacje na temat zamierze inwestycyjnych byy nie tyle
informacj o tym, co ma powsta, ile swoistym lobbingiem na ich rzecz.
44
Edward Gierek proponowa nastpujce rozwizanie tego problemu: Jeszcze teraz trzeba
si zastanowi jak na wielkich zakadach pracy powoa wasne przedsibiorstwa wykonawcze,
niech wczaj si, niech robi te. Towarzysze mona wygospodarowa w Stoczni kilkaset
ludzi, ktrzy bd budowa mieszkania dla stoczniowcw. Ja jestem przekonany, e mona.
Wypowied na Wojewdzkiej Przedzjazdowej Konferencji PZPR, 17.11.1971, WAP w Szczecinie, KW PZPR, sygn. 25.
45
GS, 15.10.1976. Inwestycj t czciowo zrealizowano.
163
Wedle prezentowanych w latach 70. wizji, Szczecin wraz z przylegociami mia sta si wielk, zamieszka przez ponad milion ludzi, aglomeracj
rozcigajc si pasmowo wzdu Odry od pnocnego bieguna, przebiegajcego od Dziwnowa poprzez Wolin do wschodniego brzegu Zalewu Szczeciskiego, oraz od winoujcia poprzez zalew do Szczecina, a koczc si na poudniu kombinatem energetycznym Dolna Odra z odnogami sigajcymi w kierunku Stargardu i Goleniowa. Orodki te miaa czy szybka kolej miejska,
a po 1980 roku planowano w Szczecinie realizacj tzw. prametra. Szczecin ze
winoujciem miaa czy tama przez Zalew Szczeciski, z reszt kraju autostrada, a ze wiatem obok portu morskiego take midzynarodowy port
lotniczy.
Szczecin wczesnych marze to miasto z wieowcami (mona odnie
wraenie, e fakt wybudowania wieowca by waniejszy od tego, co by si
w nim znajdowao) w centrum, parkami kultury i wypoczynku na jego obrzeach, na ktrych odbywayby si festyny ludowe, z nowoczesn komunikacj
masow. Wizje jego rozwoju miay pobudza do dziaania, mobilizowa poparcie dla wadz, budzi dum z przeszych i zapowiadanych osigni. Na tym tle
do wstrzemiliwie, a nazbyt realistycznie, prezentoway si koncepcje dotyczce rozwoju Szczecina jako orodka naukowego. Szczeciskie szkoy wysze funkcjonoway waciwie jako uczelnie o charakterze resortowym, a cho
idea uniwersytetu nie bya cakiem martwa, nikt nie traktowa wieo powstaej
WSP jako bazy do jego tworzenia46. Znaczcemu wzmocnieniu nie uleg Szczecin jako orodek kultury. Nie powsta nowy budynek teatru. W mury odbudowanego zamku wcinito siedzib Teatru Muzycznego (skrzydo, w ktrej si
znajduje, zburzono i zbudowano na nowo), ktry do niego przenis sw dziaalno w 1978 roku. Szczeciskie teatry dramatyczne zasyny w latach 70.
wieloma wybitnymi przedstawieniami. Znaczcym wydarzeniem w ich dziejach
byo powoanie na miejsce pozostajcych pod jednym kierownictwem, acz dysponujcych dwiema scenami, Pastwowych Teatrw Dramatycznych dwch
samodzielnych teatrw. Wadze wojewdzkie i rodowiska artystyczne wizay
wielkie nadzieje z budow orodka radiowo-telewizyjnego, ale inwestycj t
46
Wysze szkoy pedagogiczne powstay wszdzie tam, gdzie wczeniej istniay wysze
szkoy nauczycielskie, a wic nie by to rezultat stara rodowiska lokalnego. Pozostae uczelnie
usilnie staray si jak ju wspominano rozbudowywa sw baz. Nie propagowano koncepcji
integracyjnych. Jedynie na Wydziale Rybactwa Morskiego Wyszej Szkoy Rolniczej (od 1973 r.
Akademii Rolniczej) propagowano przyczenie tego wydziau (w 1966 r. przeniesionego z Olsztyna) do WSM, bo byy trudnoci z przeprowadzaniem bada na statkach innego resortu.
164
Marek Czerwiski
rozpoczto od budynku administracyjnego. Studia radiowe uruchomiono

w latach 80., a telewizyjne w nastpnej dekadzie. Na ile te inwestycje wpyny
na wzmocnienie kulturalnej roli Szczecina, to ju inna sprawa.
Futurystyczne wizje wielkiego, nowoczesnego Szczecina okna Polski na
wiat47 prezentowano zwykle z okazji wita majowego i lipcowego. Zamiast
ekip budowlanych na terenie planowanego centrum gociy jednak cyrkowe
namioty. Niektre inwestycje, jak remonty ulic, budowa placwek handlowych,
cigny si w nieskoczono.
Zrealizowano wielkie przedsiwzicia (ujcie wody z Miedwia, oczyszczalnia ciekw w Zdrojach, rozpoczcie budowy Trasy Zamkowej, odbudowa
zamku), lecz gdy zbliajcy si kryzys oznajmia swe nadejcie kolejnymi przerwami w dostawie prdu, trudno byo zapowiedzi wspaniaych miejskich inwestycji przyjmowa bez zniecierpliwienia.
Lata 80. zarwno dla Szczecina, jak i dla caego kraju byy okresem zastoju, nawet liczba ludnoci miasta ulega zmniejszeniu. Udao si jednak zmaterializowa jedn ze snutych od kilkudziesiciu lat wizji utworzono Uniwersytet Szczeciski. Powstao te Wysze Seminarium Duchowne w 1987 roku
kamie wgielny pod jego budow (ktra trwaa od 1984 r.) pooy papie Jan
Pawe II.
Rok 1989 oznacza pocztek przewartociowywania dotychczasowych wizji i wizerunku miasta. Zmieniano nazwy ulic pozbawiajc je komunistycznych patronw, zastanawiano si, ktre pomniki zburzy, a ktre zostawi, jakie postawi nowe i komu, czy Szczecin zosta wyzwolony, czy zdobyty i czy
naley nadal czci jego zdobywcw itd. Przewartociowania te objy take
dzieje Szczecina do roku 1945. Sprzyjajc okazj do tego by rok 1993 750.
rocznica nadania Szczecinowi praw miejskich. Odpowiedni czas, aby odda
hod i sprawiedliwo nie tylko prastarym sowiaskim mieszkacom tego grodu, ale i tym, ktrzy przez siedem wiekw go budowali, ktrego pikno mimo
zniszcze wojennych nadal jest obecne i wiadczy o ich trudzie48.
47
Wan wskazwk byy tu sowa Edwarda Gierka: Jest Wasze wojewdztwo jednym
z gwnych miejsc prezentacji dorobku socjalistycznego rozwoju naszej Ojczyzny. Dla wielu
spord tysicy obcokrajowcw, ktrzy Was odwiedzaj, to jest rwnoczenie jedynym spotkaniem z Polsk. Referat na plenum KW PZPR w Szczecinie w dniu 8 padziernika 1973 r.
O dalsz realizacj uchway VI Zjazdu na Pomorzu Zachodnim, WAP w Szczecinie, KW PZPR,
sygn. 75.
48
G. Labuda: Wstp do: Dzieje Szczecina 19451990, red. T. Biaecki, Z. Silski, Szczecin
1998, s. 12.
165
Na pocztku lat 90. wydawao si, e przed Szczecinem otwieraj si nowe, wspaniae perspektywy otwarcie na wiat, na Europ, zniesienie granic.
Due nadzieje wizano z utworzonym w 1995 roku euroregionem Pomerania,
ktrego stolic sta si Szczecin.
Aleja Wyzwolenia wreszcie przestaa straszy pustym placem. Powsta
tam 22-kondygnacyjny budynek PAZIM wybudowany przez Polsk eglug
Morsk (std nazwa) i bdcy siedzib tej firmy i innych instytucji. W skad
kompleksu wchodzi te hotel Radisson SAS z 369 pokojami49. Planowane od lat
centrum handlowe wybudowano tam dopiero w 2003 roku. Mieci ono
190 sklepw, punkty usugowe, restauracje, kina i krgielnie. Miesicznie odwiedza je 1,3 mln klientw50.
Mimo e w caym kraju i wojewdztwie notowano kilkunastoprocentowe
bezrobocie, region szczeciski wedle informacji Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow traktowano wwczas jako jeden z najatrakcyjniejszych obszarw inwestycyjnych (po wczesnych wojewdztwach warszawskicm i katowickim)51. Stocznia Szczeciska SA bya wwczas pit na wiecie i pierwsz
w Europie z punktu widzenia wielkoci produkcji okrtowej52.
Nowe tysiclecie oznaczao jednak upadek szczeciskiego przemysu
w 2000 roku upady Zakady Chemiczne Wiskord, w 2006 roku Huta Szczecin zaprzestaa produkcji surwki odlewniczej i zlikwidowano ostatecznie produkcj w Zakadach Odzieowych Dana, w 2007 r. upada Papiernia Skolwin
i zaprzestaa produkcji Fabryka Mechanizmw Samochodowych Polmo,
w 2008 r. zburzono budynek Zakadw Przemysu Odzieowego Odra, pod
koniec 2008 roku prac stracio 600 z liczcej 821 osb zaogi Fabryki Kabli
w Zaomiu53, w 2009 roku po raz drugi i chyba ostateczny upada Stocznia
Szczeciska, upadek grozi te zatrudniajcym 3 tys. pracownikw Zakadom
Chemicznym Police54. Szczecin przestaje wic by tym, czym by przez dziesitki lat znaczcym orodkiem przemysowym.
49
http://www.pazim.pl/.
50
http://www.galaxy-centrum.pl/pl/o-nas (dostp: 4.10.2009).
51
Euroregion Pomerania, Szczecin 1996, s. 60.
52
Ibidem, s. 59.
53
Tele-Fonika zwalnia ludzi. Zaom w strachu, http://miasta.gazeta.pl/szczecin/

1,34959,5888380,Tele_Fonika_zwalnia_ludzi__Zalom_w_strachu.htm (dostp 11.05.2008).
54
http://miasta.gazeta.pl/szczecin/1,34939,7113517,ZCh_Police_same_sobie_nie_poradza.html
(dostp 4.10.2009).
166
Marek Czerwiski
W Strategii rozwoju Szczecina z 2002 roku zwrcono uwag na fakt, e

nie obserwuje si znaczcego napywu do miasta kapitau poza sfer handlu, za
brak nowych inwestycji moe spowodowa spadek jego pozycji. Dominuj
w nim brane produkcji nisko przetworzonej, ktre nie s si napdow postpu technicznego i rozwoju miasta. Nie ma w Szczecinie firm stosujcych
zaawansowane technologie, co wpywa na osabienie instytucji naukowo-badawczych i ich wsppracy z przemysem.
Jednak sytuacj Stoczni Szczeciskiej oceniano wwczas pozytywnie:
Dobrze przeprowadzony proces prywatyzacji umoliwi jej uzyskanie
przewagi na innymi stoczniami w kraju; zostaa ona rwnie zaliczona do
czowki wiatowej. Stocznia Szczeciska SA produkuje ok. 50% statkw w kraju, wrd ktrych dominuj kontenerowce. Stocznia Szczeciska Holding SA znajduje si na szstym miejscu w Polsce wrd
przedsibiorstw o najwyszym eksporcie, na trzecim pod wzgldem
udziau eksportu w sprzeday55.
Po upadku stoczni i innych zakadw produkcyjnych niezbdne stao si

opracowanie nowej strategii. Ma si tym zaj spka WYG International, ktra
zostaa wybrana w przetargu (na czele zespou stan prof. Dariusz Zarzecki).
Projekt ma kosztowa miasto prawie milion zotych. Prace nad przygotowaniem
strategii rozpoczy si we wrzeniu 2009 roku. Postanowiono wczy w nie
jak najwiksz grup mieszkacw, w tym celu uruchomiono odpowiedni
stron internetow56.
Z analizy, ktr przeprowadzono przed zaprezentowaniem nowej wizji
miasta i nowej marki, wynikao, e Szczecin ma wiele cech wyrniajcych
i w skali Polski unikatowych, wrd ktrych wymieniono to, i jedna czwarta
jego powierzchni to woda, dostp od jej strony, widok na ni i z niej na miasto.
Szczecin, ktry zbudowano go na planie Parya, ma dwie puszcze i 100 km
cieek rowerowych57. Nowej wizji i marki miasta nie mona oprze jednak ani
55
http://www.szczecin.pl/Strategia/_pl/01_dokument/sub_1.html.
56
J. Zibka: Nowa strategia rozwoju. Bo nie ma stoczni, http://miasta.gazeta.pl/szczecin (dostp 9.18.2009); http://miasta.gazeta.pl/szczecin/1,34959,7056780,Nowa_strategia_rozwoju__
Bo_nie_ma_stoczni.html.
57
Puszcze (Wkrzaska i Bukowa, druga zwana niekiedy Kniej) s nimi tylko z nazwy, podobnie jak cz cieek rowerowych. O ile jednak te ostatnie s rzeczywicie w niektrych
miejscach budowane lub odtwarzane, to obie puszcze ulegaj degradacji, zagroone przez
rozrastajce si miasto i okoliczne miejscowoci.
167
na historii, ani nawet na teraniejszoci. Postanowiono przedstawi wybiegajcy

w przyszo Project Floating Garden, ktry prezentuje, jak miasto moe wyglda, jeli wykorzysta swoje geograficzne, lokalizacyjne i geopolityczne atuty58.
Wybrany w 2006 roku prezydent miasta Piotr Krzystek stwierdzi:
Bardzo bym chcia, aby stocznia dziaaa i wodowaa rocznie kilkadziesit statkw, port mia milionowe przeadunki, setki jednostek byo
remontowanych w Szczecinie. Nie mog jednak poprzesta na myleniu
yczeniowym. Takie mylenie cigle odbija si miastu czkawk. Rzeczywisto Szczecina, innych morskich miast polskich i europejskich
wskazuje na to, e rola klasycznie pojmowanej brany morskiej bdzie
male. Tak dzieje si w Hamburgu i tak stao si w Malmoe. Tak bdzie
i u nas. W tym kontekcie morsko, o ktrej mwi, ma nowy, turystyczno-rekreacyjny wymiar. Chc podkreli, e stawiam go na rwni
z tym dotychczasowym, przemysowym pojmowaniem. W przyszociowej strategii Szczecina musimy stawia na rozbudow sektora usug
turystycznych. Powtarzam wielokrotnie: inne miasta maj rynki, nie maj
za to jeziora Dbie, wyjcia poprzez Zalew na pene morze, bezporedniego poczenia wodnego z Berlinem, w ktrym jest zarejestrowanych kilkadziesit tysicy jachtw. To nasze bezsprzeczne atuty i chc je
dla miasta wygra. Dzi podejmujemy dziaania, aby urzeczywistnia to
zaoenie. Std w Regionalnym Programie Operacyjnym naszego wojewdztwa s projekty przebudowy szczeciskich nabrzey (przypomn
tylko, e znalazy si tam kosztem hali widowiskowo-sportowej, co
narazio mnie na potn krytyk). To zaoenia morskiego i eglarskiego
Szczecina skoniy nas do podjcia decyzji o realizacji Euroregionalnego
Centrum Edukacji Wodnej i eglarskiej przy ulicy Przestrzennej, a take
do nawizania dugoletniej wsppracy z organizatorem The Tall Ships
Races59.
Now wizj przedstawiono w 10 punktach. Z punktu 3 wynika, e narodzia si ona poprzez obserwacj Szczecina z lotu ptaka60. Zauwaono podczas niej
zalek czego, co mogoby by Now Zielon Wenecj Pnocy [...] gdyby
58
Szczecin Floating Garden 2050, http://www.szczecin.eu/marka/strategia_marki (dostp

16.10.2009).
59
http://www.szczecin.pl/UMSzczecinSwiat/chapter_59009.asp?rok=2009&miesiac=5&soid=
03EB23C25FE9465E9A66B4BA1C70B451&chapterdest=59009 (wypowied opublikowana
w Gazecie Wyborczej 19.05.2009).
60
W prezentacji Manifest marki Szczecin: The most visionary city in Europe, uyto jednak nie
zdj wykonanych podczas tego lotu, ale map z programu Google Earth.
168
Marek Czerwiski
zagospodarowa liczne wyspy rdodrza, kanay i wielkie rozlewiska na poudniu i wschodzie. Tak jak kurorty alpejskie yj z nart, Szczecin bdzie y
z jachtingu (pkt 5). Same walory ekologiczne to jednak za mao. Aby wizja si
spenia, Szczecin musi by silnym orodkiem akademickim (pkt 8), musi mie
zaprojektowane przez wiatowej sawy architektw 23 ikony architektoniczne,
ktre przejd do historii architektury jako excellent and the most innovative
solution (pkt 9) i dziki temu Szczecin rysuje si dzi jako megaprojekt makrodeveloperski, ktry znajdzie swojego Gigainvestora (pkt 10) i z nim
skieruje si [a moe popynie przyp. M.C.] na nowe tory61. Nie okrelono,
jakie maj by owe nowe ikony. Prezentacja zawiera 2 nowe obiekty architektoniczne wizualizacj nowego gmachu filharmonii oraz przystanku tramwajowego, a take pomalowany nowymi barwami budynek elewatora Ewa.
Podczas premiery nowej marki miasta w dniu 14 kwietnia 2008 roku prezydent miasta wspomina o pierwszym wielkim inwestorze irlandzkiej firmie
Howard Holdings, ktra miaa na czci terenw rdodrza wybudowa nowoczesn dzielnic. Ju wczeniej firma SGI Balis zgosia zamiar budowy na
asztowi piciogwiazdkowego hotelu, apartamentw i biurowcw, a norweska
firma Genfer zamiar budowy na Kpie Parnickiej budynkw mieszkalnych
i biurowcw62. Tereny te jednak nadal nie maj obowizujcego planu zagospodarowania przestrzennego. Po przedstawieniu projektu zosta on skrytykowany przez planujce inwestycje firmy, ktrym nie podobaj si ograniczenia
dotyczce wysokoci zabudowy63.
Nowa wizja miasta nie zostaa przyjta z entuzjazmem. Pocztkowo krytykowano zreszt nie tyle j sam, ile sposb jej prezentacji, np. fakt, e zawieraa
i zawiera bdy jzykowe, napisana bowiem zostaa przez ludzi, ktrzy troch
poznali jzyk angielski, ale maj problemy z polskim. Zwrcia na to uwag
Rada Jzyka Polskiego, stwierdzajc, e zapis nazwy miasta w transkrypcji
midzynarodowej wskazuje na wymow Szczeczin i fakt, e w logo projektu
nazw miasta napisano z maej litery. Zauwaono te, e przekazy kierowane do
61
http://szczecin.eu/marka/aktualnosci/szczecin_przyszlosci_floating_garden.html
15.10.2009).
(dostp
62
K. Konieczny: Na asztowni bdzie ekskluzywnie, http://miasta.gazeta.pl/szczecin/
1,87121,4963120.html (dostp 26.02.2008).
63
K. Konieczny: Howard jednak zostanie? http://miasta.gazeta.pl/szczecin/1,34959,5594013,
Howard_jednak_zostanie_.html (dostp 15.08.2009).
169
Polakw powinny by w jzyku ojczystym64. Uwagi te spotkay si z chodnym

przyjciem twrcw marki, ktrzy ignoruj gosy krytykw, przemiewcw
i szydercw.
W niewielkim natomiast stopniu dyskutowano o urbanistycznych aspektach wizji. Aspektem tym zajmowali si przez tydzie w maju 2009 roku planici z Meksyku, Argentyny, Woch, Rosji, Niemiec, USA i Serbii z Midzynarodowego Stowarzyszenia Urbanistw i Planistw Regionalnych. Z opisw prasowych wynikao jedynie, e wizja Szczecina jako pywajcego ogrodu podoba
si im i sugerowali silniejsze powizanie ze winoujciem65 .
W nowej wizji silnie podkrela si jej ekologiczny charakter, tymczasem
jej istotnym elementem jest intensywna zabudowa rdodrza, gdzie maj posta
nie tylko mariny, budynki uytecznoci publicznej, ale te osiedla mieszkaniowe na kilkanacie tysicy mieszkacw. Wymaga to odpowiedniego skomunikowania tych terenw, ktrych osi jest nkana korkami komunikacyjnymi
ulica Gdaska gwna droga dojazdowa do centrum miasta. Przy czym tym
terenom i drodze grozi zalewanie podczas tzw. cofki, o czym przyroda przypomniaa 15 padziernika 2009 roku66.
Autorzy wizji zachwycili si widocznymi z powietrza bkitno-zielonymi
rozlewiskami67, ale zamiast je chroni, postanowili je zagospodarowa, nie
okrelajc bliej, na czym ma polega zagospodarowywanie mokrade i k,
kanaw i wysp. Rzekomo ekologiczna wizja zakada wic walk z przyrod,
dziki ktrej przecie powstaa prawdziwa Wenecja, walczca od lat z grob
przyrodniczej zagady.
W niniejszym artykule przedstawiono gwnie dwie najintensywniej propagowane wizje rozwoju Szczecina wizj lat 70. oraz wizj prezentowan od
2008 roku (Floating Garden). W obu wan rol odgrywaa woda, ale dla planistw dekady Gierka bya ona surowcem dla przemysu (tzw. wielka woda
przemysowa) bd obszarem dla inwestycji. Nie znaczy to, e nie doceniano
64
http://miasta.gazeta.pl/szczecin/1,34959,6757914,Szczeczin_Floating_Garden_dla_nie_Polakow.html
(dostp 25.06.2009).
65
K. Konieczny: Urbanici: Metropolia w stron pnocy, http://miasta.gazeta.pl/szczecin/
1,97875,6670278,Urbanisci__Metropolia_w_strone_polnocy.html (dostp 31.05.2009).
66
67
Patrz: Prawie potop, Kurier Szczeciski, 1518.10.2009.
Na zdjciach lotniczych te tereny rzeczywicie wygldaj atrakcyjnie i dziewiczo, ale wanie dlatego, e nie s zagospodarowane. Por. C. Skrka: Szczecin z lotu ptaka, Szczecin 2008
(z przedmow P. Krzystka).
170
Marek Czerwiski
eglarstwa. Wszak dziaaa Szczeciska Stocznia Jachtowa imienia Leonida

Teligi (upada w 1997 r.), synni eglarze byli bohaterami miasta (np. Kazimierz
Kuba Jaworski), propagowano sport eglarski wrd modziey (zawody
w klasie Optimist), ale standard przystani wskazywa, e eglarstwo miao raczej hartowa, ni by rdem przyjemnoci68. W dzisiejszej wizji to wanie
eglarstwo ma by gwnym czynnikiem rozwojowym miasta, z ktrego ma
ono y niczym zimowe kurorty z narciarstwa. Ma to te by czynnik przycigajcy inwestorw z innych dziedzin.
W wizji lat 70. propagowano raczej ldow rekreacj (parki kultury i rozrywki, ktre zreszt nie powstay wybudowano jedynie amfiteatry), wypoczywa miano bardziej nad wod (nadmorskie i nadjeziorne plae) ni w wodzie.
Wedle poprzedniej wizji miasto miao by zapleczem dla przemysu i z tego przemysu y. Liczono, a jak si okazao udzono si raczej, e dziki
rozwojowi przemysowemu powstan rne budowle uytecznoci publicznej,
parki rozrywki, obiekty sportowe, drapacze chmur. Budowano za gwnie szare bloki, ktrych i tak byo za mao. Dzisiaj te bloki s ocieplone styropianem
i pomalowane na kolorowo, ale w midzyczasie upady wielkie szczeciskie
zakady przemysowe, trzeba wic rzeczywicie szuka innych motorw rozwoju (cho pewn nadziej moe by rozwj przemysu w okolicznych gminach,
o ile bdzie trwa).
Wizja nowej zielonej, pywajcej Wenecji Pnocy ma wic charakter
postindustrialny. Czy jednak 400-tysiczne miasto jest w stanie utrzymywa si
z jachtingu, jak obecnie zwie si eglarstwo? Prezydent Krzystek wspomnia
o kilkudziesiciu tysicach jachtw zarejestrowanych w Berlinie, ale ile z nich
zechce przypywa lub bazowa w Szczecinie i ile to miejsc pracy bdzie gene-
68
Niski standard przystani przetrwa i w III RP. Na stronie miasta propagujcej Floating Garden Project zachca si do odwiedzenia 3 marin Camping Marina, Gocaw i Pogo. Ta ostatnio
z dum si chwali: Marina nasza dostosowujc si do obecnych moliwoci wsparcia finansowego ze rodkw Unii Europejskiej zmodernizowaa ju nabrzee poudniowe i czciowo zachodnie jak rwnie zmodernizowalimy toalety i sanitariaty w ktrych jest ju ciepa woda!!!, http://szczecin.eu/jachting_i_ekologia/lokalizacja_woda/mariny/marina_pogon.html (dostp 18.10.2009). Zdania tego nie ma w tekcie jzyku niemieckim, w ktrym polecane s tylko
dwie mariny (Pogo i Camping), natomiast w wersji angielskiej miasto przyznaje si jedynie do
przystani Camping Marina, ktra jako jedna z nielicznych w Polsce uzyskaa Niebiesk Flag
jako znak jakoci usug wiadczonym eglarzom, http://szczecin.eu/jachting_i_ekologia/lokalizacja_woda/mariny/camping_marina.html.
171
rowa? eglarze s bardziej samowystarczalni ni narciarze. Co nie znaczy, e

nie naley im sprzyja i nie budowa marin.
Ostatnia kwestia to autorstwo prezentowanych wizji. Projekt Floating Garden to wizja wodarzy miasta, prezentowana przez obecnego prezydenta miasta
Piotra Krzystka, a opracowana przez firm BNA (Brand Nature Access
Sp. z o.o.), ktra w przeszoci zajmowaa si tworzeniem marki m.in. Warszawy, zmieniaa wizerunek TP SA oraz piwa Tyskie69. Wizja lat 70. bya bardziej
pluralistyczna, cho wadza bya monocentryczna. Powstawaa ona przez dodawanie rnych pomysw powstajcych w rnym czasie, w rnych gremiach.
Cz tych pomysw inspiroway wadze partyjne, ale cze bya pomysami
autorskimi70. Promowaa je prasa, czasem z inspiracji wadz partyjnych, innym
razem z wasnej inicjatywy bd z inicjatywy samych pomysodawcw, ale
aden z wczesnych sekretarzy partyjnych czy prezydentw miasta nie wystpowa w roli wizjonera. Mieli mniej wyobrani i nie mieli do dyspozycji agencji
designersko-brandconsultingowych.
TRANSFORMATION OF THE VISION OF THE CITY OF SZCZECIN
Summary
In the article, the author demonstrates two the mostly promoted in the post war period visions for development of Szczecin: the one created in the seventies of the 20th
century and Floating Garden Project, which has been presented since 2008.
In both, water played considerable role, yet for Giereks planners it was just a raw
material for industry (the so called: big industrial water) or an area for investments. In
contemporary concept, it is sailing which is to become the key developing factor of the
city, which is to play the same role for Szczecin as skiing for ski resorts. Sailing is also
to be an element attracting investors from other fields.
69
Marka Szczecina ruszyy prace, http://www.szczecin.eu/marka/aktualnosci/marka_szczecina_

ruszyly_prace.html (dostp 10.02.2007).
70
Np. pomys zbudowania pomnika Czynu Polakw przypisywany jest wczesnemu dyrektorowi Wojewdzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej, Stanisawowi Krzywickiemu. Por. Pomnik
Czynu Polakw, s. 39.
172
Marek Czerwiski
According to the past vision, the city was to be a kind of background for industry,
and industry was to provide the city with everything needed for living. The decision
makers hoped, or as future showed they were rather deluding against themselves, that
thanks to industrialization the city would gain a new infrastructure pleasure grounds,
sports facilities, skyscrapers. Instead, gray blocks were being built, whats even more
their number didnt cover the demand. Today, those blocs are covered with polystyrene
foam and colored. But in the meantime the big Szczecins industrial plants collapsed
and this is why it is necessary to look for other platforms of development (if it continues
to grow, the growth of industry in the nearby communes can be taken as an optimistic
sign).
In this context, the vision of the new green Venice of the North is of postindustrial
origin. But is Szczecin, with its 400 thousand inhabitants, able to live on yachting?
Mayor Piotr Krzystek mentioned about many thousands yachts registered in Berlin, yet
how many of them would be willing to come to Szczecin, to moor here, and how many
jobs this could create? Sailors are more self-sufficient than skiers. It doesnt mean that
they shouldnt be supported and the marinas shouldnt be built.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
PIOTR CHROBAK, OLGA LIWOWSKA
SZCZECIN PO PRZYSTPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ

W LATACH 20042008
W dniu 1 maja 2004 roku Polska staa si czonkiem Unii Europejskiej

(UE). Do tego czasu pastwo polskie za pomoc rnego rodzaju programw
pomocowych1 otrzymywao rodki finansowe majce na celu wyrwnanie rnic w poziomie rozwoju III RP z krajami UE. Na temat roli i wykorzystania
wspomnianych rodkw, zarwno w skali kraju jak i miasta Szczecin, powstaa
do bogata literatura, dlatego autorzy artykuu uznali, i nie ma potrzeby ponownego omawiania tego tematu.
Natomiast po wstpieniu Polski w struktury UE cay kraj zyska szans
pozyskania dodatkowych rodkw na cele rozwojowe. Niniejszy artyku ma
ukaza, jak miasto Szczecin wykorzystao obecno Polski w UE i czy w porwnaniu z innymi miastami w kraju dobrze wykorzystao moliwoci, jakie
oferuje zjednoczona Europa.
Zanim jednak przystpimy do omwienia powyszych kwestii, warto
przypomnie, jak mieszkacy Pomorza Zachodniego, a zwaszcza stolicy regionu Szczecina podchodzili do kwestii integracji Polski z UE. O tym mog
wiadczy wyniki referendum akcesyjnego oraz pierwszych wyborw z udziaem Polski do Parlamentu Europejskiego. Jednoczenie trzeba zaznaczy, i aby
Chodzi m.in. o programy: PHARE (Poland and Hungary: Assistance for Restructuring their
Economies); SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development);
ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accesion).
174
Piotr Chrobak, Olga liwowska
mc w peni odzwierciedli oraz zinterpretowa wyniki wspomnianego referendum i wyborw w grodzie Gryfa, naley opisa je na tle nie tylko regionu zachodniopomorskiego, ale take w odniesieniu do wynikw w skali kraju. W tej
sytuacji wiadomie przytoczono dane dotyczce innych okrgw wyborczych.
Referendum akcesyjne
Referendum odbyo si w dniach 78 czerwca 2003 roku. W skali kraju za
ratyfikacj traktatu dotyczcego przystpienia Polski do UE opowiedziao si
77% osb biorcych udzia w gosowaniu (13 516 612 wyborcw z 29 868 474
osb uprawnionych), natomiast 23% gosujcych byo przeciw (3 936 012
osb). Najwicej zwolennikw integracji Polski z UE pochodzio z wojewdztw
zachodnich oraz poudniowo-zachodnich kraju. Najwysze poparcie dla traktatu
akcesyjnego odnotowano w wojewdztwach opolskim oraz lskim (za 85%,
przeciw 15%), a zaraz za nimi ulokoway si wojewdztwa: zachodniopomorskie, lubuskie oraz dolnolskie (za 84%, przeciw 16%). Wysokie poparcie
odnotowano take w wojewdztwach pnocnych: warmisko-mazurskim
(za 82%, przeciw 18%) oraz pomorskim (za 80%, przeciw 20%). Natomiast
najnisze poparcie wystpio w wojewdztwach wschodnich: lubelskim
(za 63%, przeciw 37%) oraz podlaskim (za 69%, przeciw 31%). Jednak w adnym z regionw liczba przeciwnikw nie bya wiksza ni liczba zwolennikw.
W pozostaych regionach kraju poparcie dla integracji z UE miecio si w przedziale midzy 70 a 79% gosw poparcia2. Analizujc wyniki, wydaje si, e
wszystkie wojewdztwa przygraniczne, z wyjtkiem wschodnich, opowiedziay
si zdecydowanie za przystpieniem Polski do UE3.
W wojewdztwie zachodniopomorskim najwysze poparcie zanotowano
w trzech najwikszych miastach regionu: Koszalinie (za 88%, przeciw 12%),
winoujciu (za 87%, przeciw 13%) oraz Szczecinie (za 86%, przeciw 14%).
2
Wyniki wyborw w poszczeglnych wojewdztwach: 1) Opolskie tak 85%, nie 15%,

2) lskie tak 85%, nie 15%, 3) Zachodniopomorskie tak 84%, nie 16%, 4) Lubuskie tak
84%, nie 16%, 5) Dolnolskie tak 84 %, nie 16%, 6) Warmisko-Mazurskie tak 82%, nie
18%, 7) Pomorskie tak 80%, nie 20%, 8) Kujawsko-Pomorskie tak 77%, nie 23%, 9) Wielkopolskie tak 77%, nie 23%, 10) Maopolskie tak 76%, nie 24%, 11) witokrzyskie tak 76%,
nie 24%, 12) Mazowieckie tak 74%, nie 26%, 13) dzkie tak 71%, nie 29%, 14) Podkarpackie tak 70%, nie 30%, 15) Podlaskie tak 69% nie 31%, 16) Lubelskie tak 63%, nie 37%.
Dane za PKW.
3
Na podstawie dokumentw PKW.
Szczecin po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej
175
Podobny wynik jak w Szczecinie odnotowano w powiatach: polickim, koobrzeskim, biaogardzkim oraz waeckim. Z kolei najnisze poparcie wystpio
w powiatach: pyrzyckim (za 77%, przeciw 23%) oraz gryfiskim (za 79%,
przeciw 21%). W pozostaych powiatach poparcie dla integracji Polski z UE
miecio si w przedziale 8185%4. Na podstawie powyszych danych mona
stwierdzi, e mieszkacy wszystkich powiatw regionu zachodnio-pomorskiego byli w znacznej wikszoci zwolennikami integracji ze strukturami europejskimi5.
Frekwencja w skali kraju wyniosa 58,85%, poniewa z 29 868 474 osb
uprawnionych do gosowania swj gos oddao 17 578 818 wyborcw. Wydaje
si, e wpyw na zainteresowanie referendum ponad poowy uprawnionych
Polakw mia fakt, i odbywao si ono w przecigu dwch dni zamiast jednego. Najwysz frekwencj zanotowano w wojewdztwie pomorskim 62,78%
(do urn wyborczych poszo 1 055 194 wyborcw z 1 680 736 osb uprawnionych), natomiast najnisza wystpia w regionie witokrzyskim 52,14%
(z 1 029 708 wyborcw, udzia w wyborach wzio 536 941 osb). Wojewdztwo zachodniopomorskie pod wzgldem zainteresowania wyborami ulokowao
si na sidmej pozycji (58,47 %, gdy udzia w gosowaniu wzio 784 090
wyborcw z 1 341 010 osb uprawnionych do oddania gosu). Naley zwrci
uwag, e w kadym z wojewdztw frekwencja wyborcza przekroczya ponad
50%, co oznacza, e wyniki referendum w poszczeglnych regionach odzwierciedlay zdanie wikszoci ich mieszkacw6. Jednoczenie mocno zauwaalny
jest fakt bardzo wysokiej frekwencji, jak odnotowano za granic 82,62%
4
Wyniki wyborw w poszczeglnych powiatach wojewdztwa zachodniopomorskiego:

1) miasto Koszalin tak 88%, nie 12%, 2) miasto winoujcie tak 87%, nie 13%, 3) miasto
Szczecin tak 86%, nie 14%, 4) policki tak 86%, nie 14%, 5) koobrzeski tak 86%, nie 14%,
6) biaogardzki tak 86%, nie 14%, 7) waecki tak 86 %, nie 14%, 8) szczecinecki tak 85%,
nie 15%, 9) gryficki tak 85%, nie 15%, 10) choszczeski tak 85%, nie 15%, 11) koszaliski
tak 84%, nie 16%, 12) widwiski tak 84%, nie 16%, 13) goleniowski tak 83%, nie 17%,
14) kamieski tak 83%, nie 17%, 15) sawieski tak 83%, nie 17%, 16) drawski tak 83%,
nie 17 %, 17) stargardzki tak 82%, nie 18%, 18) myliborski tak 82%, nie 18%, 19) obeski
tak 81%, nie 19%, 20) gryfiski tak 79%, nie 21%, 21) pyrzycki tak 77%, nie 23%. Dane za
PKW.
5
6
Wysoko frekwencji w poszczeglnych wojewdztwach kraju: 1) pomorskie 62,78%,

2) lskie 61,40%, 3) wielkopolskie 60,99%, 4) dolnolskie 60,18%, 5) mazowieckie
59,95%, 6) maopolskie 59,91%, 7) zachodniopomorskie 58,47%, 8) lubuskie 58,21%,
9) kujawsko-pomorskie 57,90%, 10) dzkie 57,70%, 11) podkarpackie 57,32%, 12) lubelskie 55,45%, 13) warmisko-mazurskie 54,74%, 14) opolskie 54,56 %, 15) podlaskie
52,71%, 16) witokrzyskie 52,14%. Dane za PKW.
176
(z 96 171 osb uprawnionych do oddania gosu do urn wyborczych poszo

79 452 wyborcw) oraz na statkach 98,86% (swj gos oddao 605 wyborcw
z 612 uprawnionych osb)7. W przypadku Polonii mona stwierdzi, e mimo
i nie uczestniczy ona na co dzie w yciu politycznym Polski, to jednak w momentach decydujcych o przyszoci III RP (takich jak wybory czy referenda
oglnokrajowe) wykazuje wiksze zainteresowanie ni obywatele polscy mieszkajcy w kraju8.
W wojewdztwie zachodniopomorskim najwysza frekwencja wystpia
w powiatach grodzkich: Koszalinie 66,34% (z 88 171 osb uprawnionych do
gosowania udzia w wyborach w referendum wzio 58 491 wyborcw),
Szczecinie 64,84 % (do urn wyborczych poszo 211 370 wyborcw z 325 979
uprawnionych) oraz w winoujciu 61,85 % (gdzie z 35 104 osb uprawnionych do gosowania udzia w referendum wzio 21 713 osb). Natomiast
w powiatach ziemskich najwiksze zainteresowanie referendum zanotowano
w powiecie polickim 60,60% (udzia wzio w nim 27 321 wyborcw
z 45 085 uprawnionych), natomiast najnisze w powiecie choszczeskim
50,44% (z 39 678 osb mogcych wzi udzia w gosowaniu swj gos oddao
20 028)9. Podobnie jak w skali wojewdztw, take we wszystkich powiatach
regionu zachodniopomorskiego frekwencja przekroczya ponad 50%.
Wybory do Parlamentu Europejskiego
W dniu 13 czerwca 2004 roku odbyy si wybory do Parlamentu Europejskiego (PE), w ktrych po raz pierwszy udzia braa take Polska. W III RP
wybory odbyway si na podstawie specjalnie w tym celu uchwalonej ordynacji
Na temat udziau polonii w poszczeglnych wyborach w III RP patrz szerzej: P. Chrobak:

Preferencje wyborcze spoeczestwa zachodniopomorskiego w III RP, praca doktorska, Pozna
2009.
9
Poziom frekwencji w poszczeglnych powiatach wojewdztwa zachodniopomorskiego:
1) miasto Koszalin 66,34%, 2) miasto Szczecin 64,84%, 3) miasto winoujcie 61,85%,
4) policki 60,60%, 5) koobrzeski 60,43%, 6) kamieski 58,11%, 7) waecki 56,86 %,
8) stargardzki 57,16%, 9) gryficki 55,30%, 10) goleniowski 55,28%, 11) koszaliski
54,84%, 12) szczecinecki 54,57%, 13) drawski 54,47%, 14) myliborski 53,96%,
15) gryfiski 53,76%, 16) sawieski 53,52%, 17) widwiski 53,36%, 18) pyrzycki
52,25%, 19) biaogardzki 51,71%, 20) obeski 51,31%, 21) choszczeski 50,44%. Dane za
PKW.
177
wyborczej10. Kadencja w PE, inaczej ni w polskim parlamencie, trwa 5 lat.

W przeciwiestwie do 41 okrgw wyborczych do Sejmu RP, w wyborach do
PE kraj zosta podzielony na 13 okrgw wyborczych11. O 54 mandaty poselskie ubiegao si 1887 kandydatw zgoszonych na 203 okrgowych listach
wyborczych przez 21 komitetw12, z ktrych 8 uzyskao swoj reprezentacj
w Parlamencie Europejskim (podobnie jak w wyborach do Sejmu RP naleao
przekroczy 5-procentowy prg wyborczy): PO RP 15 mandatw, LPR 10,
10
Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego,

DzU nr 25, poz. 219 z 23 stycznia 2004.
11
Okrgi wyborcze w wyborach do PE: nr 1, obejmujcy obszar wojewdztwa pomorskiego;

nr 2, obejmujcy obszar wojewdztwa kujawsko-pomorskiego; nr 3, obejmujcy obszary wojewdztw podlaskiego oraz warmisko-mazurskiego; nr 4, obejmujcy obszar czci wojewdztwa
mazowieckiego: m.st. Warszawy oraz powiatw: grodziskiego, legionowskiego, nowodworskiego, otwockiego, piaseczyskiego, pruszkowskiego, warszawskiego zachodniego i woomiskiego; nr 5, obejmujcy obszar czci wojewdztwa mazowieckiego: powiatw: ciechanowskiego,
gostyskiego, mawskiego, pockiego, poskiego, przasnyskiego, sierpeckiego, sochaczewskiego, uromiskiego, yrardowskiego, biaobrzeskiego, grjeckiego, kozienickiego, lipskiego,
przysuskiego, radomskiego, szydowieckiego, zwoleskiego, garwoliskiego, osickiego, makowskiego, miskiego, ostrockiego, ostrowskiego, putuskiego, siedleckiego, sokoowskiego, wgrowskiego, wyszkowskiego oraz miast na prawach powiatu Pock, Radom Ostroka i Siedlce;
nr 6, obejmujcy obszar wojewdztwa dzkiego; nr 7, obejmujcy obszar wojewdztwa wielkopolskiego; nr 8, obejmujcy obszar wojewdztwa lubelskiego; nr 9, obejmujcy obszar wojewdztwa podkarpackiego; nr 10, obejmujcy obszar wojewdztwa maopolskiego oraz witokrzyskiego; nr 11, obejmujcy obszar wojewdztwa lskiego; nr 12, obejmujcy obszar wojewdztwa dolnolskiego oraz opolskiego; nr 13, obejmujcy obszar wojewdztwa lubuskiego
oraz zachodniopomorskiego. Dane za PKW, DzU nr 137, poz. 1460 z 15 czerwca 2004.
12
Zarejestrowane komitety wyborcze: 1) lista nr 1, KW Platformy Obywatelskiej Rzeczypospolitej Polskiej (PO RP) 1 467 775 gosw (24,10%); 2) lista nr 2, KW Polska Partia Pracy
(PPP) 32 807 gosw (0,54%); 3) lista nr 3, KW Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej (Samoobrona RP) 656 782 gosy (10,78%); 4) lista nr 4, KKW Sojusz Lewicy Demokratycznej Unia
Pracy (SLD-UP) 569 311 gosw (9,35%); 5) lista nr 5, KW Unii Polityki Realnej (UPR)
113 675 gosw (1,87%); 6) lista nr 6, Narodowy Komitet Wyborczy Wyborcw (NKWW)
94 867 gosw (1,56%); 7) lista nr 7, KW Inicjatywa dla Polski (IdP) 88 565 gosw (1,45%);
8) lista nr 8, KWW Socjaldemokracji Polskiej (SDPL) 324 707 gosw (5,33%); 9) lista nr 9,
KW Prawo i Sprawiedliwo (PiS) 771 858 gosw (12,67%); 10) lista nr 10, KW Liga Polskich Rodzin (LPR) 969 689 gosw (15,92%); 11) lista nr 11, KWW Oglnopolski Komitet
Obywatelski OKO (OKO OKO) 35 180 gosw (0,58%); 12) lista nr 12, KW Unii Wolnoci (UW) 446 549 gosw (7,33%); 13) lista nr 13, KW Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL)
386 340 gosw (6,34%); 14) lista nr 14, KKW KPEiR-PLD 48 667 gosw (0,80%); 15) lista
nr 15, KW Antyklerykalnej Partii Postpu Racja (APPR) 18 068 gosw (0,30 %); 16) lista
nr 16, KW Polskiej Partii Narodowej (PPN) 2510 gosw (0,04%); 17) lista nr 17, KKW Konfederacja Ruch Obrony Bezrobotnych (KROB) 36 937 gosw (0,61%); 18) lista nr 18, KWW
Zieloni 2004 16 288 gosw (0,27%); 19) lista nr 19, KW Narodowego Odrodzenia Polski
(NOP) 2546 gosw (0,04%); 20) lista nr 20 (w okrgu wyborczym nr 4), KWW Razem dla
Przyszoci 2897 gosw (0,05%); 21) lista nr 20 (w okrgu wyborczym nr 13), KW Demokratycznej Partii Lewicy (DPL) 5513 gosw (0,09 %). Dane za PKW, DzU nr 137, poz. 1460
z 15 czerwca 2004.
178
PiS 7, Samoobrona RP 6, SLD-UP 5, UW 4, PSL 4 oraz SDPL

3 mandaty13.
Analizujc wyniki wyborw, mona by zaskoczonym tak duym poparciem dla ugrupowa, ktre opowiaday si przeciwko integracji europejskiej
(LPR oraz Samoobrona RP) lub byy do niej nastawione do sceptycznie (PiS).
Z wyjtkiem PO RP, ktra uzyskaa najlepszy wynik, pozostae partie opowiadajce si za integracj z UE zajy dalsze miejsca. Wydaje si, e mogo to by
spowodowane niepen wiedz wyborcw o charakterze i zaletach pyncych
z UE oraz umiejtnie podsycanymi obawami wynikajcymi z czonkostwa,
ktre byy goszone przez ugrupowania niechtnie nastawione do struktur europejskich.
Nie bez znaczenia by tu take poziom frekwencji. W skali kraju jeszcze
nigdy nie odnotowano tak niskiego zainteresowania wyborami. Frekwencja
wyniosa 20,87% (z 29 986 109 osb uprawnionych do gosowania w lokalach
wyborczych zjawio si zaledwie 6 258 550)14. W tej sytuacji wyniki wyborw
odzwierciedlay pogldy zaledwie 1/5 polskiego spoeczestwa. Najwysz
frekwencj odnotowano w okrgu nr 4 31,51% (gos oddao 652 682 wyborcw z 2 071 142 osb uprawnionych do gosowania), natomiast najnisz
w okrgu nr 3 17,61% (z 2 058 081 osb uprawnionych do udziau w gosowaniu do urn wyborczych poszo 362 476)15. Okrg wyborczy nr 13
(18,06%) ulokowa si na miejscu 11 (udzia w gosowaniu wzio 384 405
wyborcw z 2 128 798 osb posiadajcych czynne prawo wyborcze), co pod
wzgldem frekwencji stawiao go na jednym z ostatnich miejsc w kraju. Zaskakuje, e mieszkacy regionu zachodniopomorskiego, ktrzy tak licznie brali
udzia w referendum akcesyjnym, opowiadajc si jednoczenie za integracj,
rok pniej tak nielicznie wzili udzia w wyborach swoich przedstawicieli
w PE.
13
Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego...;
Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, DzU nr 46, poz. 499 z 12 kwietnia 2001 r.; Obwieszczenie
PKW z dnia 15 czerwca 2004 r. o wynikach wyborw posw do Parlamentu Europejskiego
przeprowadzonych w dniu 13 czerwca 2004 r., DzU nr 137, poz. 1460 z 15 czerwca 2004.
14
15
Obwieszczenie PKW z dnia 15 czerwca 2004 r. o wynikach wyborw...
Poziom frekwencji w poszczeglnych okrgach wyborczych: nr 1 24,04%; nr 2

18,69%; nr 3 17,61%; nr 4 31,51%; nr 5 17,99%; nr 6 19,49%; nr 7 21,19%; nr 8
20,66%; nr 9 21,59 %; nr 10 21,13%; nr 11 20,83%; nr 12 19,29%; nr 13 18,06%. Dane
za PKW, DzU nr 137, poz. 1460 z 15 czerwca 2004.
179
W okrgu nr 13 o dwa mandaty (o liczbie mandatw przypadajcych na

poszczeglne okrgi decydowa m.in. poziom frekwencji oraz liczba oddanych
gosw na dane komitety) ubiegao si 155 kandydatw zarejestrowanych na 16
listach wyborczych poszczeglnych komitetw. Podobnie jak w skali kraju,
najlepszy wynik uzyskaa PO RP, zdobywajc 96 858 gosw poparcia. Przedstawicielem ugrupowania Donalda Tuska zosta wczesny rektor Uniwersytetu
Szczeciskiego prof. Zdzisaw Chmielewski, ktry zdoby 40 256 gosw.
Drugi mandat przypad Bogusawowi Liberadzkiemu (uzyska 25 335 gosw)
reprezentantowi SLD-UP, ktre zdobyo poparcie 43 328 wyborcw16.
Wykorzystanie funduszy Unii Europejskiej
Oprcz wnioskw wycignitych z bada nad preferencjami wyborczymi
szczecinian, jak wskazano powyej, doskonaym wskanikiem przydatnoci dla
Szczecina faktu akcesji Polski do UE jest z oczywistych powodw moliwo
wydatkowania rodkw pieninych pochodzcych z funduszy unijnych, a take poziom ich faktycznego wykorzystania. (Obok korzyci wynikajcych
z moliwoci wykorzystywania przez szczecinian rodkw finansowych UE,
jako kolejny pozytywny aspekt przystpienia do UE wymieni mona pozaakcesyjne przesunicie centrum geograficznego UE na wschd, a co za tym
idzie, zwrcenie si potencjalnych inwestorw w t wanie stron. Autorzy
Memorandum Finansowego Miasta Szczecin 200817 wskazuj, e dziki temu
zjawisku Szczecin z roku na rok zwiksza swoj szans na stanie si atrakcyjnym orodkiem gospodarczym dla pnocno-wschodniej czci Niemiec18).
16
Wyniki wyborw poszczeglnych komitetw z okrgu nr 13: 1) KW PO RP 96 858 gosw; 2) KW PPP 2022 gosy; 3) KW Samoobrona RP 49 876 gosw; 4) KKW SLD-UP
43 328 gosw; 5) KW UPR 6367 gosw; 6) NKWW 5056 gosw; 7) KW IdP 3905
gosw; 8) KWW SDPL 23 651 gosw; 9) KW PiS 44 236 gosw; 10) KW LPR 45 064
gosy; 11) KWW OKO OKO 2645 gosw; 12) KW UW 22 235 gosw; 13) KW PSL
13 217 gosw; 14) KKW KPEiR-PLD 3819 gosw; 15) KWW KROB 5103 gosy;
16) KW DPL 5513 gosw. Dane za PKW, DzU nr 137, poz. 1460 z 15 czerwca 2004.
17
Memorandum Finansowe Miasta Szczecin 2008, http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinBIP/

chapter_11459.asp?soid= 5C7469804EA84E709A6F219CA50C751D.
18
Ibidem, s. 17.
180
W 2009 roku mino dziesi lat odkd rozporzdzeniem Rady Wsplnoty

Europejskiej (WE)19 utworzone zostay w budecie WE fundusze strukturalne,
ktrych podstawowym celem jest pomoc krajom czonkowskim w modernizowaniu i restrukturyzacji gospodarki za pomoc poprawy tzw. struktury, czyli
poprzez interwencj sektorow i regionaln. Polska, jako penoprawny czonek
wsplnoty, bya beneficjentem wspomnianych funduszy ju w latach 2000
2006, kiedy funkcjonoway cztery fundusze20, jak te, poczwszy od roku
2007, w zreformowanej strukturze polityki spjnoci (w obecnej formie przewidzianej do roku 2013), kiedy to ograniczono liczb funduszy do dwch21. Jako
instrumenty Polityki Strukturalnej UE, fundusze kierowane s do tych sektorw
tudzie regionw, w ktrych potrzebna jest pomoc z zewntrz w celu dorwnania do (urednionego) poziomu ekonomicznego UE. (Na marginesie doda naley, e na poziomie wdraania krajowego funkcjonuje, znajdujcy si do roku
2006 poza grup funduszy strukturalnych, Fundusz Spjnoci, o znaczeniu
gwnie w zakresie tworzenia i restrukturyzacji sieci transportowych oraz
obiektw ochrony rodowiska. W 2007 roku zosta on przyczony do programowania na zasadach przypominajcych te dotyczce funduszy strukturalnych)22.
Analizujc sprawozdanie roczne z wykonania budetu za rok 200823, zaznaczy naley, e w porwnaniu z planem na 31 XII 2008 roku wykonanie
wydatkw ze rodkw pomocowych osigno do niski poziom 10,11%24
19
Rozporzdzenie Rady nr 1260 z dnia 21 czerwca 1999 r. wprowadzajce oglne przepisy
oglne przepisy dotyczce funduszy strukturalnych, DzU WE nr OJ L 161 z 1999 r.
20
Byy to: 1. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (Rozporzdzenie (WE) nr 1783/1999
Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 1999 r. w sprawie Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego, DzU WE nr L 213 z 13.08.1999 r.), 2. Europejski Fundusz Spoeczny
(Rozporzdzenie (WE) nr 1784/1999 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 lipca 1999 r.
w sprawie Europejskiego Funduszu Spoecznego, Dz U. WE nr L 213 z 13.08.1999 r.), 3. Sekcja
Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Rozporzdzenie Rady (WE)
nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarw wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOiGR) oraz zmieniajce i uchylajce niektre
rozporzdzenia, DzU WE nr L 160 z 26.06.1999 r.) oraz 4. Finansowy Instrument Orientacji
Rybowstwa (Rozporzdzenie Rady (WE) nr 1263/99 z dnia 21 czerwca 1999 r. w sprawie
Instrumentu Finansowego Wspierania Rybowstwa, DzU WE nr L 161 z 26.06.1999 r.).
21
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego i Europejski Fundusz Spoeczny.
22
Memorandum Finansowe Miasta Szczecin 2008, s. 64.
23
http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinBIP/chapter_50332.asp, s. 61-80.
24
3 719 114 z planowanych 36 773 641 z. Dane za: Sprawozdanie roczne z wykonania budetu za rok 2008.
181
ma to jednak zwizek rwnie z nierozpoczciem niektrych inwestycji lub

niepen realizacj kolejnych, na ktre wystarczajce okazay si same rodki
z budetu miasta. Spord projektw, do realizacji ktrych wykorzystano rodki
UE, warto wymieni przydatny z punktu widzenia korzystajcych z Internetu
interesantw szczeciskiego magistratu program Usugi publiczne przez Internet e-Urzd, na ktry ze rodkw pomocowych UE wydatkowano a 75%25.
Wycznie ze rodkw pomocowych realizowane s projekty edukacyjne w ramach programw wsplnotowych Leonardo da Vinci, Modzie w dziaaniu
oraz Socrates-Commenius26, ktrego beneficjentem s studenci wyjedajcy
w ramach programu na wymiany do orodkw akademickich w innych krajach.
Programem, z ktrego moliwoci Szczecin korzysta w stopniu zadowalajcym,
jest natomiast Program Operacyjny Kapita Ludzki (PO KL), ktry zostanie
omwiony dokadniej w dalszej czci artykuu27.
Z pozostaych dziaa powizanych z wykorzystywanymi rodkami unijnymi wspomnie naley uchwalony 20 grudnia 2007 roku Wieloletni Program
Inwestycyjny (WPI) na lata 2008201328, zawierajcy caociow prognoz
realizacji zada inwestycyjnych29 i obejmujcy finansowanie nie tylko ze rodkw wasnych Szczecina, ale take ze rde pozabudetowych. Programy pomocowe s cile powizane z realizacj WPI30, a w zestawieniu planowanych
inwestycji zawarto rwnie planowane kwoty, o ktre Szczecin ma aplikowa.
Oprcz Gminy Miasto Szczecin w ramach okresu programowania 2004
2006 beneficjentami zostao wiele podmiotw z obszaru Szczecina, a realizacja niektrych projektw dobiega koca w roku 2008. Wrd podmiotw koczcych wtedy realizacj projektw znalazy si na przykad Uniwersytet
Szczeciski z projektem Centrum Edukacji rodowiskowej w Makocinie czy
25
579 147 z 772 196 z (plan na 31 XII 2008 r.: 743 714 z 988 630 z). Dane za: Sprawozdanie roczne z wykonania
26
174 294 z planowanych na 2008 r. 911 591 z. Dane za: Sprawozdanie roczne z wykona-
nia...
27
Sprawozdanie roczne z wykonania budetu..., http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinBIP/

chapter_50332.asp.
28
Uchwaa Rady Miasta Szczecin nr XVI/435/07.
29
Zestawienie zada inwestycyjnych w ukadzie rzeczowo-finansowym, obejmujce wszystkie sfery funkcjonowania miasta.
30
Jednoczenie zaznaczy naley, e Wieloletni Plan Inwestycyjny nie powinien by mylony
ze Strategi Rozwoju Szczecina 2015 przyjt Uchwa nr I/N/1155/02 Rady Miasta Szczecina
z dnia 6 maja 2002 r. a aktualizowan uchwa nr XVIII/468/08 w sprawie aktualizacji Strategii
Rozwoju Szczecina chodzi tu o projekt Floating Garden 2050.
182
Parafia rzymskokatolicka pw. w. Jakuba Apostoa z prnie dokonywanymi

rewaloryzacj i modernizacj jednego z najlepiej rozpoznawalnych obiektw
sakralnych naszego miasta szczeciskiej katedry31.
Probierz profitw uzyskiwanych rokrocznie z czonkostwa w UE stanowi
take wkad rodkw pochodzcych z funduszy unijnych w dziaalno organw i instytucji zajmujcych si przeciwdziaaniem bezrobociu ze szczeglnym uwzgldnieniem Powiatowego Urzdu Pracy w Szczecinie (PUP) jako
instytucji publicznej. W obliczu gwatownych przemian w gospodarce wiatowej, ktre miay miejsce w ostatnich miesicach 2008 roku i trwaj do dzisiaj,
dziaania majce na celu aktywizacj zwikszajcej si liczby osb bezrobotnych nabray szczeglnego znaczenia.
Wedug danych PUP32, na ostatni dzie roku 2008 w rejestrze bezrobotnych figuroway 7394 osoby (4,2%), przy stopie bezrobocia 6,6% dla stycznia
2008 roku. Stopa bezrobocia w opisywanym roku dla Szczecina wskazywaa
wyran, ale rwnomiern tendencj spadkow do padziernika, gdy nastpi jej
nieznaczny wzrost. Zauway naley, e opisywany rok w porwnaniu z pocztkowymi miesicami nastpujcego po nim roku 2009 przedstawia si pod
ktem bezrobocia jako pozytywny pod wzgldem liczby osb zarejestrowanych,
gdy liczba bezrobotnych bya wtedy nisza o niemal 2000 ni w styczniu 2009
roku33.
W wyej opisanej sytuacji istotne dla Szczecinian byy podejmowane
przez instytucje publiczne dziaania majce na celu aktywizacj zawodow osb
bezrobotnych, co w znaczny sposb uatwiao uczestnictwo we wspominanym
PO KL. W 2008 roku dziaania aktywizacyjne nabray wikszej wagi w obliczu
groby masowych zwolnie, zwaszcza w sektorze produkcji i usug. Ponadto
w cigu ostatnich lat nastpiy znaczce zmiany w sposobie przeprowadzania
rekrutacji przez potencjalnych pracodawcw, poprzez adaptacj do polskich
warunkw pracy wzorcw zachodnich, np. przy prowadzeniu rozmw kwalifikacyjnych, co wymagao przygotowania osb bezrobotnych do wymogw pracodawcy ju na etapie poszukiwania pracy. Wedug przywoywanego raportu
PUP, rwnie w 2008 roku istniaa konieczno niesienia pomocy bezrobotnym
31
Raport o stanie miasta Szczecin 2008, http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinBIP/files/raport_2008.pdf.

32
Powiatowy Urzd Pracy w Szczecinie (PUPwSz), Raport o rynku pracy za okres 1 stycznia
31 grudnia 2008 r., s. 1.
33
Ibidem.
183
szczecinianom w zakresie aktualizacji kwalifikacji zawodowych uzyskanych

uprzednio, bd te w ogle w ich nabyciu, najwikszy bowiem odsetek bezrobotnych stanowi osoby z wyksztaceniem gimnazjalnym lub niszym, lub nieposiadajce kwalifikacji zawodowych34. W zwizku z opisanymi powyej okolicznociami PUP zrealizowa dwa projekty wspfinansowane z PO KL, jeden
skierowany do pracownikw Doradca zawodowy i porednik pracy w standardach unijnych35, beneficjentami drugiego Szansa na prac36 byli za
sami bezrobotni. Z tej racji drugi projekt, z punktu widzenia bezporedniego
skutku wywieranego na obywateli Szczecina, zasuguje na szczegln uwag.
Naley te nadmieni, e wykorzystanie rodkw w ramach tego projektu byo wyjtkowo wysokie, dochodzc do poziomu 99,89% (z przyznanych
4 482 500,00 z wydatkowano bowiem 4 477 777,04 z37). Opisywane przedsiwzicie jest projektem systemowym, finansowanym ze rodkw Funduszu
Pracy, ktry wdraa si od pierwszego stycznia 2008 roku, jednake jego realizacja planowana jest a do koca roku 2013. Doskonay wynik uzyskany w cigu pierwszych dwunastu miesicy wdraania pozwala przypuszcza, e jeszcze
wielu szczecinian bdzie miao okazj zosta beneficjentami opisywanych dziaa w latach kolejnych.
rodki pozyskane na wykonanie projektu przez PUP w Szczecinie pozwoliy na realizacj szeregu dziaa majcych na celu aktywizacj osb bezrobotnych: szkolenia, stae, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy oraz jednorazowe rodki na podjcie dziaalnoci gospodarczej. Beneficjentami byo odpowiednio: 389, 378, 13 i 148 osb, w projekcie cznie wziy udzia 804 osoby
(w tym 547 kobiet), cz z nich skorzystaa z wicej ni jednej formy dziaania.
34
Ibidem, s. 4.
35
Priorytet VI: Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Dziaanie 6.1: Poprawa dostpu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywnoci zawodowej w regionie, Poddziaanie 6.1.2: Wsparcie
powiatowych i wojewdzkich urzdw pracy w realizacji zada na rzecz aktywizacji zawodowej
osb bezrobotnych w regionie. Porozumienie z Wojewdztwem Zachodniopomorskim Wojewdzkim Urzdem Pracy w Szczecinie na rzecz partnerskiej wsppracy przy realizacji projektu
systemowego zawarto na okres 1.04.2008 r. 31.12.2010 r.
36
Priorytet VI: Rynek pracy otwarty dla wszystkich, Dziaanie: 6.1 Poprawa dostpu do zatrudnienia oraz wspieranie aktywnoci zawodowej w regionie, Poddziaanie 6.1.3: Poprawa
zdolnoci do zatrudnienia oraz podnoszenie poziomu aktywnoci zawodowej osb bezrobotnych.
37
Dane uzyskane w PUPwSz.
184
Spord form pomocy bezrobotnym szczecinianom najwyszy, bo stuprocentowy poziom realizacji uzyskano przy wspomaganiu jednorazowymi rodkami na podjcie dziaalnoci gospodarczej, wykorzystanymi przez mieszkacw miasta gwnie dla zaistnienia w sektorze usug, poczwszy od porzdkowych, fryzjerskich i gastronomicznych, a skoczywszy na wymagajcych posiadania wysokich kwalifikacji usug architektonicznych, konstrukcyjno-projektowych bd prawnych. Szeroki wachlarz profesji wskazuje na przydatno
programu, a cakowite wykorzystanie rodkw38 wiadczy moe o kumulacji
dwch zjawisk: sprawnego dziaania instytucji zarzdzajcych projektem oraz
o duym stopniu doinformowania mieszkacw w przedmiocie dostpnych
rodkw pomocowych, a take chci potencjalnych szczeciskich przedsibiorcw do podejmowania dziaalnoci na wasn rk39.
Na du uwag, przede wszystkim z punktu widzenia ludzi modych, stawiajcych pierwsze kroki w zdobywaniu pierwszych dowiadcze zawodowych, nabywaniu i poszerzaniu umiejtnoci praktycznych przydatnych do
wykonywania pracy40, zasuguj stae absolwenckie. Organizacja tyche dziaa wydaje si pozytywnych zjawiskiem zarwno pod wzgldem iloci podpisanych umw i skierowanych na stae osb41, jak i iloci rodkw oraz stopnia
ich wykorzystania42. Chocia autorzy wspomnianego raportu PUP w Szczecinie
wskazuj na wci nisk motywacj ogu bezrobotnych do podejmowania
pracy, niemal cakowite spoytkowanie rodkw przeznaczonych na stae
wiadczy moe o tym, e podejmowane dziaania nie s bezcelowe.
O przydatnoci dziaa podejmowanych przez urzd pracy wiadczy jednak nie tylko procent wykorzystanych rodkw, ale te dua rnorodno
w wyksztaceniu oraz kwalifikacjach bezrobotnej modziey preferowanych
przez pracodawcw; pracodawcy zgaszajcy gotowo do przyjcia staysty
sygnalizowali zapotrzebowanie na pracownikw ze wszystkich grup wyksztacenia (wysze, rednie i zawodowe), stanowiska, na jakich modzie odbywaa
38
Przyznane i wykorzystane 1 950 750 z, zawarte 342 umowy z PUP w Szczecinie, z czego
194 umowy z Funduszu Pracy i 148 z Europejskiego Funduszu Spoecznego.
39
Dane uzyskane w PUPwSz.
40
PUPwSz, Raport o rynku pracy za okres 1 stycznia 31 grudnia 2008 r.
41
Zawarto 619 umw staowych z zakadami pracy (w tym: 324 z EFS, 295 z FP), sta odbyy 792 osoby bezrobotne (378 z EFS, 414 z FP). Dane za: PUPwSz, Raport o rynku pracy...
42
1 775 790,22 z z zatwierdzonych we wniosku 1 775 897,60 z (99,99%). Dane za:
PUPwSz, Raport o rynku pracy...
185
sta byy rnorodne, gwnie koncentrujc si na sektorze usug. Du rnorodnoci pod wzgldem tematyki i zdobywanych przez uczestnikw kwalifikacji wykazuj si rwnie szkolenia osb bezrobotnych43, podzielone na kursy
indywidualne i grupowe44. Szczecinianie mog te liczy na pomoc urzdnikw
w finansowaniu egzaminw i licencji, chocia tutaj liczba beneficjentw
w 2008 roku wyniosa zaledwie 11 osb45.
Oprcz PUP jednostk organizacyjn realizujc projekty w zakresie
PO KL jest rwnie Gmina Miasto Szczecin46.
Spord projektw realizowanych z funduszy europejskich w 2008 roku,
ze wzgldu na dopuszczaln objto niniejszej publikacji, omwi mona zaledwie kilka. By moe warto wic zwrci uwag na to, e prcz inwestycji
widocznych na ulicach miast, jak przebudowy drg, skrzyowa, due znaczenie, cho o wiele mniej spektakularny charakter, maj mniejsze projekty, nieraz
nierozreklamowane, ale zwizane na przykad z wyrwnywaniem szans w systemie owiaty lub dostosowywaniem kwalifikacji zawodowych do zmieniajcych si wymaga ze strony rynku. W ramach projektu Skuteczna, innowacyjna szkoa zawodowa uczca przedsibiorczoci kompleksowy program rozwojowy47 podjto dziaania majce na celu utworzenie Orodka Wsparcia
i Doradztwa Psychologiczno-Pedagogicznego, ktrego dziaanie ma by ukierunkowane na uczniw z problemami spoecznymi, zdrowotnymi i psychologicznymi. W startujcym w 2008 roku projekcie planowane jest zorganizowane
Zachodniopomorskiego Otwartego Forum Ksztacenia Zawodowego, bogatego
w nowoczesne wyposaenie i multimedialne materiay dydaktyczne.
Pomimo rosncej z roku na rok liczby absolwentw szk wyszych,
wnioskodawcy projektw nie zapominaj o suchaczach szk zawodowych.
43
Za raportem o rynku pracy PUPwSz, s to: pozaszkolne zajcia majce na celu uzyskanie,
uzupenienie lub doskonalenie umiejtnoci i kwalifikacji zawodowych lub oglnych, potrzebnych do wykonywania pracy, w tym umiejtnoci poszukiwania zatrudnienia.
44
Indywidualne z FP: 321 osb, grupowe z FP: 320, grupowe z EFS: 389, indywidualne
z EFS: 3. Dane za: PUPwSz, Raport o rynku pracy...
45
PUPwSz, Raport o rynku pracy...
46
Sprawozdanie roczne z wykonania..., http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinBIP/chapter_50332.asp.

47
Wnioskodawca: Gmina Miasto Szczecin, realizator: Zesp Szk Ogrodniczych w Szczecinie, warto Projektu: 481 375,00 z, kwota dofinansowania: 420 641,65 z. Dane za: Sprawozdanie roczne z wykonania...
186
W ramach projektu Absolwent szkoy zawodowej europracownikiem XXI wieku48 nastpuje

modernizacja i rozszerzenie oferty edukacyjnej szk zawodowych w taki
sposb, aby rozbudzi zainteresowania uczniw przedmiotami oglnymi
i praktyczn nauk zawodu, jednoczenie dostosowujc ich umiejtnoci
do wymaga regionalnego i lokalnego rynku pracy49,
co w praktyce oznacza takie urozmaicenie oferty edukacyjnej szk zawodowych, by ich uczniowie pozyskiwali w wikszym wymiarze wiedz praktyczn
w nowoczesnym ujciu, co zwikszy ma ich szanse na rynku pracy zarwno
lokalnym, jak i najszerszym europejskim. Cao rodkw wydatkowanych na
ten projekt w 2008 roku pochodzia ze rodkw UE50.
Na szczegln uwag ze wzgldu na cel i jednoczenie du sprawno
wykonania zasuguje projekt wnioskodawcy Gminy Miasta Szczecin Szansa na
rwny start51, z przeszo 85% dofinansowaniem z dotacji rozwojowej UE i wykonaniem sigajcym 78% planu, ktrego gwnym celem jest wyrwnywanie
dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu ksztacenia i zapewnienie rwnego dostpu do edukacji52. Celowo projektu zasadza si na podejmowaniu
dziaa majcych na celu umoliwienie dostpu do szerszego spektrum usug
edukacyjnych uczniom zarwno szk podstawowych, gimnazjalnych, jak i ponadgimnazjalnych, ktrym dziki indywidualnej organizacji pracy i dodatkowym materiaom edukacyjnym projekt ma pomc w samodzielnym yciu. Docelowo projekt ma by realizowany w 40% szk, w caoci pokryty z dotacji
48
Wnioskodawca: Gmina Miasto Szczecin, realizatorzy: Zesp Szk nr 2, Zesp Szk
nr 3, Zesp Szk Rzemielniczych w Szczecinie, warto Projektu: 446 440,28 z, kwota dofinansowania: 389 519,14 z. Dane za: Sprawozdanie roczne z wykonania...
49
Informacje uzyskane od Biura Budetu i Funduszy Pomocowych Urzdu Miasta Szczecin

(BBiFPUMS).
50
Wydatkowano 194 754 z z planowanych 287 841 z z dotacji rozwojowej UE z 329 906 z
planowanych w caoci na 2008 r. rdo: Sprawozdanie roczne z wykonania budetu za rok
2008, http://bip.um.szczecin.pl/UMSzczecinBIP/chapter_50332.asp, s. 74.
51
Realizatorzy: Szkoa Podstawowa nr: 1, 2, 12, 16, 20, 21, 23, 35, 42, 46, 47, 54, 59, 61, 64,
65, 69, 71, 74, Gimnazjum nr: 3, 6, 7, 10, 12, 23, VI Liceum Oglnoksztacce, Zesp Szk
Oglnoksztaccych nr 2, 3, Zesp Szk nr: 3, 4, 10, 12, 13, 14, Zesp Szk Specjalnych nr 9,
Centrum Psychologiczno-Pedagogiczne, Centrum Ksztacenia Sportowego, Modzieowy Orodek Socjoterapii nr 1 w Szczecinie, warto Projektu: 1 348 188,00 z, dofinansowanie w caoci.
52
Informacje uzyskane od BBiFPUMS.
187
(w tym: dotacja rozwojowa z budetu pastwa 126 968 z, pozostae 731 643 z
z funduszy unijnych)53.
Uwagi kocowe
Oceniajc wyniki referendum akcesyjnego, mona stwierdzi, e zdecydowana wikszo Polakw biorcych udzia w gosowaniu opowiedziaa si za
integracj ze strukturami UE. Take na Pomorzu Zachodnim oraz w samym
Szczecinie mieszkacy zdecydowanie zagosowali za przystpieniem Polski do
integrujcej si Europy. Ch uczestnictwa w jednoczcej si rodzinie krajw
Europy legitymizowaa wysoka jak na polskie warunki frekwencja. Dlatego
dziwi moe fakt, e zaledwie rok pniej Polacy tak obojtnie i z tak maym
zainteresowaniem podeszli do wyborw do PE. Wydaje si, e rekordowo niska
frekwencja zarwno w kraju, jak i w regionie zachodniopomorskim moga mie
wpyw na to, e swoj reprezentacj (z wyjtkiem PO RP) w PE uzyskay ugrupowania sceptycznie podchodzce do idei zintegrowanej Europy.
Jak wynika z niniejszego tekstu, akcesja Polski do UE odbia si szerokim
echem na jakoci ycia mieszkacw Szczecina i jej skutki, chocia czsto niezauwaalne na pierwszy rzut oka, stopniowo i w duym zakresie zmieniaj
standard ycia zarwno ogu Szczecinian, jak i pojedynczych obywateli. Du
rol w procesie finansowania ze rodkw pomocowych odgrywaj wnioskodawcy i realizatorzy projektw, jednak najwaniejsz osob jest znajdujcy si
na kocu beneficjent, pod ktem ktrego najpierw rodz si plany, a nastpnie
s wprowadzane w ycie. Na podstawie zestawie i sprawozda wida, e wadzom Szczecina i innym instytucjom samorzdowym oraz pastwowym zajmujcym si wnioskowaniem o fundusze i organizowaniem caoci przedsiwzi
pozostao jeszcze do poprawienia wiele niedocigni, na czele ze zbyt maym
wykorzystaniem rodkw54. Pozostaj jednak przedsiwzicia realizowane
i zrealizowane, ktre sigaj zarwno wszerz, jak i w gb potrzeb mieszkacw
i maj te potrzeby kompleksowo zaspokaja.
53
Sprawozdanie roczne z wykonania..., s. 74.
54
Ibidem.
188

SZCZECIN AFTER POLISH ACCESSION
TO THE EUROPEAN UNION IN THE YEARS 20042008
Summary
On 1 May 2004 Poland became a member of the European Union. In the text, the
authors examine three issues. The first issue relates to the conduct and results of the
referendum on Polish accession to the European Union. The second issue is related
to the conduct and results of the first European Parliament elections. The third issue
concerns the use by the city of Polish presence in the European Union for its development.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
MACIEJ DRZONEK
SZCZECIN PO JURCZYKU
UWAGI O LOKALNEJ SCENIE POLITYCZNEJ
Marian Jurczyk prezydent trzeciej drogi

Za kilkadziesit lat w opisie Szczecina przeomu XX i XXI wieku niewtpliwie znajdzie si wzmianka o Marianie Jurczyku. Nie wiadomo dzisiaj, jak
duga bdzie to wzmianka, gdy to w duym stopniu zaley od tego, jak zapisz
si jego nastpcy. Bez wtpienia Marian Jurczyk, bez wzgldu na upodobania
mieszkacw Szczecina, jak na razie sta si pewnym symbolem miasta przeomu wiekw. Jak dotd bowiem, po 1989 roku by on najduej urzdujcym
prezydentem Szczecina. W sumie peni ten urzd, z dwuletni przerw, prawie
przez sze lat. Jest to o tyle ciekawe, e Jurczyk nagle sta si politykiem
szczeciskim, ktry swojego sukcesu politycznego nie zawdzicza ani zaangaowaniu si w dziaalno partyjn, ani tym bardziej swojego autorytetu nie
zbudowa na pracy w rzdzie. W przeciwiestwie do innych politykw szczeciskich, ktrzy w polityce oglnopolskiej w pewnym okresie odnosili mniejsze
lub wiksze sukcesy (np. Andrzej Milczanowski, Jacek Piechota, Joachim Brudziski, Grzegorz Napieralski), Jurczyk nie uzyska swojej popularnoci z powodu mozolnej pracy partyjnej, ktra otwieraaby mu drzwi na salony rzdowe.
Wrcz przeciwnie, losy kariery politycznej Mariana Jurczyka byy wynikiem
dziaa antyestablishmentowych, co wyranie byo wida choby w fakcie, i to
wanie on sta si zaoycielem zwizku zawodowego Solidarno 80, a po-
190
Maciej Drzonek
tem jego przewodniczcym. Na swojej stronie internetowej sam o sobie pisa

wanie w takim kontekcie:
Po roku 1989 pozostaem w opozycji do ustale Okrgego Stou, nie
dano mi reaktywowa struktur Solidarnoci na Pomorzu Zachodnim.
Nigdy nie pogodziem si z rejestracj zmienionego Statutu Solidarnoci
z wykrelonym prawem do strajku1.
Na pocztku lat 90. w polskiej polityce lokalnej taki paradygmat uprawiania polityki na przekr i przeciw utartym schematom partyjnym i politycznym
w niektrych przypadkach rzeczywicie si sprawdza. W Polsce pojawili si
lokalni politycy, ktrzy z czasem zaczli odnosi sukcesy w polityce, pozostajc formalnie poza obiegiem partii politycznych. Niektrzy z nich swoje powodzenie zawdziczali rnym koneksjom o charakterze parapolitycznym i silnej
pozycji w lokalnym biznesie (typem takiego polityka by do pewnego momentu
znany senator z Piy Henryk Stokosa). Mona jednak wskaza przykady
lokalnych politykw, ktrych sukces nie wynika z lokalnych powiza biznesowych ani z partyjnych koneksji, lecz zosta osignity dziki wypracowaniu
wasnego autorytetu. Do tej grupy politykw mona zaliczy prezydentw Wrocawia (poprzedni Bogdan Zdrojewski i obecny Rafa Dutkiewicz)2. Warto
w tym miejscu rwnie zauway, e w przypadku wspomnianych politykw
ich kariery na lokalnej scenie politycznej stay si punktem wyjcia do kariery
oglnopolskiej. Tak byo w przypadku Stokosy, ktry z lokalnego biznesmena
sta si oglnopolskim senatorem. W przypadku kariery politycznej Bogdana
Zdrojewskiego rwnie sukcesy w lokalnej polityce stay si przepustk do
zdobycia mandatu senatora (1997), a potem posa (2001, 2005, 2007). Przypadek Rafaa Dutkiewicza jak na razie pokazuje tylko, e odnosi on sukcesy
w polityce lokalnej, cigle pozostajc poza strukturami partyjnymi, cho zapewne gdyby zechcia sprawdzi si w polityce oglnopolskiej, to jest wysoce
prawdopodobne, e odnisby dobry wynik w wyborach parlamentarnych.
Powysze rda zdobywania powodzenia przez lokalnych politykw poza
partiami powizania biznesowe i wasny autorytet wydaj si niewystarczajce w zrozumieniu sukcesu, ktry osign Marian Jurczyk w Szczecinie. Swo1
2
http://www.jurczyk.pl/strony/1.dhtml (dostp 20.11.2007).
Bogdan Zdrojewski peni funkcj prezydenta Wrocawia w latach 19942001. Rafa Dutkiewicz funkcj t peni od 2002 r., w 2006 r. zosta ponownie wybrany na ten urzd.
Szczecin po Jurczyku
191
jej kariery politycznej Jurczyk nie zawdzicza przecie sukcesom odniesionym

w dziaalnoci biznesowej, a i jego osobisty autorytet by budowany na innych
podstawach ni autorytet, ktry zdobywali wspomniani prezydenci Wrocawia.
Podstawowa rnica polegaa na tym, i Marian Jurczyk swj autorytet w wymiarze lokalnym budowa na tym, co uprzednio uzyska w wymiarze oglnopolskim. Innymi sowy, Jurczyk jako polityk lokalny zrodzi si z Jurczyka
oglnopolskiego o ile tak mona stwierdzi, schemat jego kariery wynika
od ogu do szczegu, a w przypadku Zdrojewskiego czy Dutkiewicza wygldao to dokadnie odwrotnie.
Wydaje si bowiem, e najwaniejszym punktem wyjcia w karierze Jurczyka na szczeciskiej scenie politycznej stay si trzy fakty: legenda Jurczyka-zwizkowca zdobyta w czasach pierwszej Solidarnoci i Solidarnoci 80,
uzyskanie przez niego w 1997 roku mandatu senatorskiego, a potem paradoksalnie jego proces lustracyjny. Dziaalno zwizkowa miaa charakter, co
oczywiste, publiczny, ale zarazem ponadlokalny. Popularno zdobyta w ten
sposb staa si jednym ze rde osignicia sukcesu w wyborach do Senatu
w 1997 roku. Jako kandydat niezaleny ziemi szczeciskiej uzyska 124 897
gosw, co byo wwczas najlepszym wynikiem w wojewdztwie szczeciskim3. Warto w tym miejscu doda, e we wspomnianych wyborach w caej
Polsce wybrano wwczas jeszcze czterech niezalenych senatorw: Leona Kieresa i Bogdana Zdrojewskiego (woj. wrocawskie), Henryka Stokos (woj.
pilskie) oraz Jadwig Stokarsk (woj. ostrockie).
Sukces w wyborach do Senatu pozwoli Marianowi Jurczykowi na intensyfikacj dziaa na lokalnej scenie politycznej, czego wyrazem byo utworzenie w 1997 roku Niezalenego Ruchu Spoecznego, ktry sta si swego rodzaju
platform wyborcz jego i osb z nim wsppracujcych w dwch kolejnych
wyborach samorzdowych (1998 i 2002). Zapewne wic to dobry wynik wyborczy do Senatu pozwoli Jurczykowi na aktywizacj dziaa na szczeciskiej
scenie politycznej.
Wygrana Jurczyka w 1997 roku pokazaa rwnie pewn tendencj, ktr
mona byo zaobserwowa pod koniec lat 90. i na pocztku nowego wieku,
W 1997 r. wybory do Senatu przeprowadzano wedug podziau administracyjnego z 49 wojewdztwami. W wojewdztwach warszawskim i katowickim wybierano po 3 senatorw, we
wszystkich pozostaych po 2. Dawne wojewdztwo szczeciskie prawie pokrywa si z dzisiejszym okrgiem wyborczym nr 41. W 1997 r. drugim senatorem szczeciskim zosta reprezentujcy AWS Jacek Sauk z wynikiem 104 949 gosw.
192
Maciej Drzonek
tendencj charakterystyczn dla Szczecina, ale rwnie dostrzegaln w innych

lokalnych spoecznociach. Polegaa ona na tym, e w wyborach samorzdowych duy odsetek wyborcw oddawa gosy na lokalne komitety wyborcze,
a nie na partie polityczne. O ile w gminach do 20 tys. wyborcw jest to zrozumiae, gdy tam wybory maj charakter wikszociowy i wpywy partii politycznych z reguy s mniejsze, to w duych skupiskach miejskich stosunkowo
nika popularno komitetw tworzonych przez partie moga dziwi. Przykad
Mariana Jurczyka, a zwaszcza Bogdana Zdrojewskiego we Wrocawiu, wskazywa jednak, e popularno osb formalnie niezwizanych z partiami politycznymi rosa. W Szczecinie Jurczyk wykorzysta zatem zjawisko popularnoci niepartyjnego polityka do zbudowania wasnej, pozapartyjnej platformy
politycznej4.
Kiedy w 1998 roku odbyway si kolejne wybory samorzdowe, Niezaleny Ruch Spoeczny Mariana Jurczyka wystartowa w nich jako samodzielny
podmiot wyborczy5. Warto zwrci uwag na specyfik tego okresu w Polsce,
ktra moga wpywa na rozstrzygnicia wyborcze w skali lokalnej. Po wygraniu wyborw parlamentarnych w 1997 roku przez Akcj Wyborcz Solidarno
powsta rzd, ktry wsptworzya ona wraz z Uni Wolnoci. W 1998 roku,
a wic rok po sukcesie si postsolidarnociowych, mona byo oczekiwa utrzymania si podobnych preferencji wrd wyborcw. W Szczecinie elekcja do
Rady Miasta przeprowadzona 11 X 1998 roku nie przyniosa jasnego rozstrzygnicia, poniewa Sojusz Lewicy Demokratycznej zdoby 24 mandaty,
AWS 21, UW 8, NRS 6, a jeden przypad lokalnemu komitetowi (Osiedlowcy)6. Tym niemniej, zwaywszy na sytuacj polityczn w parlamencie,
powszechnie przypuszczano, e w Szczecinie dojdzie do zawizania lokalnej
koalicji na wzr rzdowej. Do uzyskania potrzebnej wikszoci brakowao takiej koalicji 6 gosw, ktre wanie posiadali radni ugrupowania Mariana Jurczyka. Tu po wyborach rozpoczto rozmowy nad utworzeniem koalicji. Co
4
Opisywan tendencj mona rwnie zaobserwowa na oglnopolskiej scenie politycznej.

Pocztki PO byy bowiem zwizane z chci zbudowania nowego ruchu politycznego, ktry
pocztkowo tworzono na bazie poparcia uzyskanego przez Andrzeja Olechowskiego w wyborach
prezydenckich w 2000 r. Pierwotnie PO eksponowaa zatem rwnie apartyjny wizerunek.
5
Marian Jurczyk, bdc ju wwczas senatorem, startowa w wyborach do sejmiku wojewdzkiego. Z kolei do szczeciskiej rady miasta wybierano wwczas 60 radnych.
6
Na poszczeglne ugrupowania oddano nastpujce liczby gosw: SLD 39 465, AWS

32 826, UW 18 508, NRS 12 407, Osiedlowcy 7019. Dane za: http://www.szczecin.
pl/wybory/1998/.
193
ciekawe, Gazeta Wyborcza Szczecin kilkakrotnie zapowiadaa jej podpisanie7. Pomimo miesicznych negocjacji (albo pozorowanych negocjacji) koalicja
AWS, UW i NRS nigdy nie powstaa. NRS proponowa partnerom z UW
i AWS pjcie tzw. trzeci drog, co miao oznacza zawarcie porozumienia
ponad podziaami politycznymi przez wszystkie siy polityczne reprezentowane
w Radzie8. Na to nie byo zgody ugrupowa postsolidarnociowych, w rezultacie czego powstao nieformalne porozumienie SLD z NRS, o czym szczecinianie pierwszy raz przekonali si, gdy na przewodniczcego Rady Miasta wybrano Janusza Chudzyskiego z NRS. Przypiecztowaniem tej nieformalnej koalicji by wybr senatora Mariana Jurczyka na prezydenta miasta gosami SLD
i NRS9. Warto doda, e taki wynik gosowania w sprawie przewodniczcego
i prezydenta nie byby moliwy bez nielojalnej postawy czterech radnych AWS,
gosujcych wbrew ustaleniom wasnego ugrupowania10. Prezydent zosta bowiem wybrany przy poparciu 34 radnych. Pojawi si oczywicie problem, czy
nowy prezydent bdzie w stanie czy swoje obowizki z mandatem senatorskim. Marian Jurczyk zapowiedzia, e z mandatu zrezygnuje (czego, jak si
potem okazao, jednak nie uczyni)11.
Wtpliwoci co do moliwoci penienia funkcji prezydenta miasta na
prawach powiatu przez parlamentarzystw zgosi jednak Trybuna Konstytucyjny. W orzeczeniu wydanym 11 I 2000 roku Trybuna orzek, e przepisy
dotyczce nieczenia mandatu parlamentarnego z penieniem funkcji w zarzdach miast byy zgodne z konstytucj12. Tym samym, ostatecznie w 2000 roku
wszyscy prezydenci posiadajcy jednoczenie mandaty senatorskie musieli
zdecydowa o piastowaniu funkcji prezydenta albo o pozostaniu w parlamencie.
Orzeczenie dotyczyo de facto dwch prezydentw, ktrzy zarazem mieli mandaty senatorskie: Wrocawia i Szczecina. Wbrew swoim zapowiedziom,
24 I 2000 roku Marian Jurczyk nie zrezygnowa z mandatu senatorskiego, lecz
zrzek si funkcji prezydenta. Bdc w podobnej sytuacji, Bogdan Zdrojewski
7
Zob. P. Koterwa: Koalicja zblia si, Gazeta Wyborcza Szczecin (dalej: GW Szczecin),
15.10.1998; pau, Koalicja na niedziel, GW Szczecin, 17.10.1998; pau: Ultimatum dla NRS.
Szymaszek w powiecie, GW Szczecin, 10 XI 1998.
8
P. Koterwa: Na trzech szczeblach?, GW Szczecin, 15.11.1998.
Zgodnie z obowizujc w 1998 r. ordynacj wyborcz prezydentw miast wybierali radni.
10
P. Koterwa: Kto zdradzi AWS?, GW Szczecin, 18.11.1998.
11
P. Koterwa: Jurczyk z SLD, GW Szczecin, 18.11.1998.
12
ES: W Senacie bez prezydentw, Gazeta Wyborcza, 12.01.2000.
194
Maciej Drzonek
byskawicznie podj decyzj o zrzeczeniu si mandatu senatorskiego, poniewa

uczyni to ju 11 I 2000 roku13.
Mniej wicej w czasie dokonywania rozstrzygni konstytucyjnych pojawiy si problemy lustracyjne Mariana Jurczyka, ktre cigny si od 1999 do
2002 roku. W efekcie orzeczenia sdu lustracyjnego o zatajeniu wsppracy ze
subami PRL Jurczyk musia zrzec si mandatu senatora, co nastpio
24 III 2000 roku. Proces lustracyjny mia cig dalszy, poniewa Jurczyk si
odwoywa. Jednak ostatecznie 2 X 2002 roku Sd Najwyszy w zasadzie oczyci go z zarzutw wiadomej wsppracy, uznajc, e by do niej zmuszany,
m.in. pod wpywem grb. Wydaje si, e w rezultacie tego zawiego procesu
Jurczyk sta si symbolem niesusznie oskaranej osoby, znanego przywdcy
strajkowego, ktry w dodatku w czasach opozycyjnych przey osobist tragedi14. Lustracja moga przyczyni si do wikszej popularnoci Jurczyka, ktry
bdc znanym z opozycyjnej przeszoci, mg wyda si przeladowanym
przez wolne pastwo, do ktrego dy, bdc wczeniej dziaaczem Solidarnoci.
Tak wic sukces w wyborach senatorskich, dwuletnia, przerwana kadencja
prezydencka i lustracja stay si przed wyborami z 2002 roku czynnikami, ktre
mogy Marianowi Jurczykowi pomc w ubieganiu si o fotel prezydenta. Wyniki samorzdowe w 2002 roku przeprowadzano wedle zmienionych zasad.
Najwaniejsz zmian skutkujc konsekwencjami w zarzdzaniu miastem byo
wprowadzenie wyborw bezporednich na prezydentw i burmistrzw. Rozwizanie takie wiadczyo o wikszym upodmiotowieniu mieszkacw miast,
ale zarazem jego konsekwencj mogo by doprowadzenie do paradoksalnej
moliwoci, w ktrej prezydentem zostaby kandydat bez swojej wikszoci
w Radzie Miasta. Do takiej sytuacji doszo wanie w Szczecinie. Do drugiej
tury wyborw prezydenckich wszed Marian Jurczyk (z wynikiem 27,81%
28 275 gosw) oraz kandydat SLD-UP Edmund Runowicz (23,80% 24 199
gosw). Jurczyk wygra z przewag prawie 7% (53,43% 53 981 gosw do
13
Rozstrzygnicie dotyczyo take kilku parlamentarzystw z Sejmu, np. pose SLD i prezydent Gorzowa Wielkopolskiego postanowi rwnie zrzec si mandatu poselskiego.
14
Sprawa ta wzbudzaa wiele kontrowersji, poniewa z jednej strony pewne poszlaki wskazyway na kontakty Jurczyka z SB, z drugiej strony w 1980 r. zginy dzieci Jurczyka, prawdopodobnie czyo si to z jego opozycyjn przeszoci.
195
46,57% 47 049 gosw)15. Tymczasem w wyborach do Rady Miasta Szczecina najlepszy wynik uzyska komitet SLD-UP (25,52%), wprowadzajc do
31-osobowej rady swoich 14 przedstawicieli. Niezaleny Komitet Mariana Jurczyka otrzyma 9,59% gosw (5 radnych), co stanowio czwarty rezultat
w wyborach do Rady Miasta Szczecin (cho dwa lepsze komitety wprowadziy
rwnie po 5 radnych). Marian Jurczyk swj urzd sprawowa przez ca kadencj. W gosowaniach w Radzie Miasta by wspierany przez radnych
SLD-UP. Bardzo szybko jednak zacz by krytykowany za styl sprawowania
rzdw oraz liczne bdy i gafy16. W cigu czterech lat w zarzdzie miasta
funkcje wiceprezydentw penio a 10 osb. W maju 2004 roku doprowadzono
w Szczecinie do referendum w sprawie odwoania Mariana Jurczyka z urzdu.
Wzio w nim udzia niespena 61 tys. uprawnionych, co stanowio 18,88%
ogu mieszkacw miasta i w zwizku z niespenieniem wymogu uzyskania
minimum 30% frekwencji referendum nie mogo mie skutku prawnego17.
Kto zawrci z trzeciej drogi?

W kontekcie le ocenianej prezydentury Mariana Jurczyka pojawia si
naturalne pytanie, jaka mogaby pojawi si dla niej alternatywa. Wydaje si, e
od wyborw w 2002 roku mona mwi o krystalizowaniu si trzech nurtw na
politycznej scenie Szczecina, ktre mogy sta si przeciwwag dla Jurczyka.
Po pierwsze, alternatyw moga by lewica postkomunistyczna, ktra w Szczecinie zwykle posiadaa due poparcie. Po drugie, mogy ni by ugrupowania
postsolidarnociowe (od 2002 POPiS). Po trzecie za, alternatyw mg sta
si ruch obywatelski o charakterze pozapartyjnym.
Do pewnego momentu rzdy Mariana Jurczyka byy dla szczeciskiej lewicy bardzo wygodne. W cigu dwch ostatnich kadencji (19982002 i 2002
2006) to wanie SLD posiada realny wpyw na rzdy w Szczecinie. Politycy
15
Dane na podstawie Pastwowej Komisji Wyborczej http://wybory2002.pkw.gov.pl/wojt/

t1/gw1/w32/m3262.html.
16
W 2005 r., relacjonujc radnym Szczecina swoj wizyt w USA, poinformowa m.in., e
podczas spotkania z burmistrzem St. Louis przekaza pozdrowienia dla prezydenta Reagana. Zob.
S. Wypych: Jurczyk wdziczny Reaganowi, http://www.radio.szczecin.pl/index.php?idp=
0&idx=&cat=
17
Spord gosujcych tylko 3880 opowiedziao si przeciw pozbawieniu Jurczyka funkcji.

Dane na podstawie: http://www.pkw.gov.pl/pkw2/index.jsp?place=Lead07&news_cat_id
=865&news_id=3059&layout=1&page=text, 20 XI 2007.
196
Maciej Drzonek
lewicy zasiadali w zarzdach nie tylko Jurczyka, ale rwnie w dwch zarzdach lat 20002002: najpierw prezydenta Marka Komiela z UW, a potem prezydenta Edmunda Runowicza polityka bezpartyjnego, ale wyranie kojarzonego z lewic. Ugrupowania lewicowe zdobyway te wysokie, wysze ni
w skali oglnopolskiej, poparcie w wyborach parlamentarnych. Obrazuje to
tabela 1.
Tabela 1
Porwnanie wynikw uzyskanych na terenie miasta Szczecina i w kraju przez ugrupowania parlamentarne w wyborach w latach 2001, 2005 i 2007
(zestawienie wasne na podstawie danych PKW)18
Komitety
PO
PiS
SLD-UP
SDPL
PD
PSL
LPR
Samoobrona
2001
SZ
15,23
11,9
46,08
5,30
2,61
6,78
7,76
2005
PL
12,68
9,5
41,04
3,10
8,98
7,87
10,20
SZ
32,36
25,06
15,24
6,44
3,20
1,49
5,79
6,64
PL
24,14
26,99
11,31
3,89
2,45
6,96
7,97
11,41
2007
SZ
50,94
25,21
17,40
PL
41,51
32,11
13,15
3,45
1,25
0,98
8,91
1,30
1,53
W 2001 roku lewica szczeciska uzyskaa o 5% lepszy wynik ni w skali

caego kraju. W 2005 roku suma poparcia uzyskanego przez SLD-UP i SDPL
w Szczecinie bya wiksza od rezultatu oglnopolskiego tych ugrupowa
o 6,48%. Rwnie w wyborach parlamentarnych z 2007 roku ta tendencja si
utrzymaa. Koalicja SLD, UP, SDPL, PD osigna o 4,25% lepszy wynik od
wyniku krajowego. Dodatkowo sia lewicy szczeciskiej przez dugi okres
(do wyborw samorzdowych w 2006 r.) wynikaa rwnie z posiadania wyrazistego lidera, ktrym by Jacek Piechota, pose ziemi szczeciskiej siedmiu
kadencji w latach 19852007. Piechota by nie tylko niekwestionowanym przywdc szczeciskiej lewicy, ale rwnie uchodzi za swoistego lidera polityki
szczeciskiej. Kiedy w 2002 roku Edmund Runowicz przegra wybory prezydenckie, to zarzuci lokalnym strukturom SLD, e celowo nie udzieliy mu
18
W 2001 r. i 2005 r. SLD startowa w koalicji z UP. W 2007 r. SLD, UP, SdPL i PD startoway w koalicji Lewica i Demokraci. W 2001 r. PD startowaa jeszcze jako UW, a SdPL jeszcze
nie wyodrbnia si z SLD.
197
w kampanii wystarczajcego wsparcia, poniewa ju wwczas o prezydenturze

w nastpnej kadencji (czyli od 2006 r.) mia myle Jacek Piechota. Prawdopodobnie Piechota, wiedzc o sile SLD w Szczecinie, a take przewidujc, e
Jurczyk nie okae si dobrym prezydentem, sdzi, e w wyborach 2006 roku
atwo przejmie wadz w miecie jako swego rodzaju polityczn emerytur19.
Domniemanie takie wydaje si tym bardziej uzasadnione, e przecie SLD
wspiera rzdy Jurczyka, nie ponoszc za nie politycznej odpowiedzialnoci.
Tak wic szczeciska lewica miaa realne szanse na przejcie schedy po
Marianie Jurczyku. Mona zaryzykowa twierdzenie, e pewnie doszoby do
tego, gdyby nie dwie okolicznoci. Po pierwsze, po aferze Rywina poparcie dla
lewicy w skali kraju, a zatem i w Szczecinie, zaczo mocno spada. Odbio si
to zarwno na uzyskiwanych wynikach SLD w miecie, jak i na poparciu dla
samego Piechoty liczonym w bezwzgldnej liczbie gosw oddawanych na
niego w wyborach parlamentarnych w 2001 roku zebra w Szczecina 29 534
gosw, a w 2005 poparo go ju tylko 9434 wyborcw z miasta. Druga okoliczno polegaa na tym, e SLD nie wzi pod uwag, e po rzdach Mariana
Jurczyka szczecinianie bd chcieli dokona wymiany na fotelu prezydenta
w sposb diametralny. Innymi sowy, SLD nie przewidzia, e po okresie rzdw Jurczyka wyborcy bd chcieli na czele magistratu postawi osob, ktra
byaby dokadnym przeciwiestwem dotychczasowego prezydenta. Jacek Piechota jako polityk z dugim, w dodatku postkomunistycznym staem nie
spenia tego warunku.
Alternatyw dla Mariana Jurczyka mogy okaza si ugrupowania postsolidarnociowe. Po klsce pomysu na koalicj AWS z Jurczykiem w 1998
roku oraz nieefektywnoci wadz miasta w latach 19982002 partie, ktre
przejmoway elektorat postawuesowski, liczyy, e bd mogy w Szczecinie
odegra istotniejsz rol polityczn. W wyborach samorzdowych z 2002 roku
okazao si, e podobnie jak w parlamencie, coraz wiksze znaczenie miay PO
i PiS. Gdyby traktowa te partie cznie, to mona byoby stwierdzi, e poparcie dla nich wrd mieszkacw Szczecina podlegao dokadnie odwrotnej tendencji ni poparcie dla lewicy. Poczwszy od 2002 roku, w Szczecinie ugrupowania te cieszyy si coraz wiksz sympati wyborcw. Zmiany w poparciu
19
Runowicz pniej zacz takie zarzuty stawia publicznie. Zob. Rozmowa Tomasza Chaciskiego z Edmundem Runowiczem, Rozmowy pod krawatem, Polskie Radio Szczecin,
6.11.2006, godz. 8.30.
198
Maciej Drzonek
dla poszczeglnych ugrupowa w Szczecinie w latach 20012007 obrazuje

tabela 2.
Tabela 2
Porwnanie wynikw uzyskanych na terenie Szczecina przez poszczeglne komitety,
ktre bray udzia w wyborach w latach 2001, 2002, 2005, 2006 i 2007
(zestawienie wasne na podstawie danych PKW)20
Komitety
PO
PiS
SLD-UP
SDPL
PD
PSL
LPR
Samoobrona
NRS
KWW
T. Lubiskiej
%
15,23
11,9
46,08
5,30
2,61
6,78
2001
gosy
22689
17720
68624
7892
3070
10107
2002
%
gosy
11,10
10630
2005
%
gosy
32,36
46178
25,06
35756
15,24
21743
6,44
9192
3,20
4566
1,49
2123
5,79
8263
25,52
5,02
2,36
7,58
24440
4812
2258
7257
5,86
9,60
5611
9192
6,64
12,87
12324
7,76
11560
%
41,19
23,72
20,14
2006
gosy
55001
31675
26894
1,96
2,24
2620
2997
3,45
1,25
6770
2452
9471
2,09
1,78
2796
2378
0,98
1914
%
50,94
25,21
17,40
2007
gosy
99970
49472
34143
Szczeciska PO, poza wyborami samorzdowymi w 2002 roku, kiedy startowaa w koalicji z PiS, osigaa coraz lepsze wyniki. Gdyby bra pod uwag
tylko elekcje parlamentarne, to w przypadku PiS rwnie mona dostrzec tendencj wzrostow w bezwzgldnej liczbie otrzymywanych gosw. Partie te
mogy rwnie z innego powodu sta si wspln alternatyw dla rzdw Mariana Jurczyka, popieranego nieformalnie przez SLD. Od 2002 roku ugrupowania te wsptworzyy w Szczecinie koalicj POPiS, a wic zbudoway to, czego
nie udao si osign w wymiarze oglnopolskim po wyborach parlamentarnych z 2005 roku. Pomimo fiaska rozmw koalicyjnych w Warszawie przed
wyborami samorzdowymi 2006 roku, nadal podtrzymywano nadziej, e obydwie partie bd w Szczecinie wsppracowa, a nawet uda im si wystawi
wsplnego kandydata na prezydenta miasta. Tymczasem zarwno liderzy PiS,
jak i PO uznali, e bd w stanie samodzielnie sta si alternatyw dla ukadu
rzdzcego w szczeciskim magistracie. W istocie, obydwie partie mogy po-
20
W zestawieniu wzito pod uwag tylko te komitety wyborcze, ktre przynajmniej raz zdobyy mandaty. W 2002 r. PO i PiS startoway w koalicji. W latach 2006 i 2007 SLD, UP, SdPL
i PD startoway w koalicji Lewica i Demokraci. W 2001 r. PD startowaa jako UW, a w 2002 r.
jako KWW Wsplnota 2002.
199
czu polityczny wiatr w plecy. PO poniewa lokalne struktury partyjne z radoci obserwoway wzrost oddawanych gosw na parti, z kolei PiS, jako
ugrupowanie rzdzce w Polsce w 2006 roku, liczyo, i fakt sprawowania wadzy, a take stopniowe przejmowanie elektoratu LPR i Samoobrony, pozwol
na odniesienie sukcesu w skali lokalnej.
Wreszcie trzeci alternatyw mogo sta si jakie szczeciskie ugrupowanie obywatelskie. Tez tak mona postawi, analizujc wyniki wyborw do
Rady Miasta w 2002 roku. Do elekcji tej stany a 22 komitety wyborcze,
z ktrych tylko 7 miao stricte partyjny charakter. Byy to komitety utworzone
przez: PiS i PO (KWW POPiS); SLD-UP; LPR; Samoobron; PSL; ZChN,
ROP i Ruch Katolicko-Narodowy (KWW Razem Polsce); UW (Wsplnota
2002). cznie otrzymay one 60 274 gosw. Spord tych siedmiu komitetw
tylko cztery zostay zarejestrowane jako komitety partii politycznych. Tak wic
15 komitetw startujcych w wyborach w 2002 roku w Szczecinie miao pozapartyjny charakter w sumie zdobyy one 35 490 gosw (do tej grupy wliczono rwnie KWW Antyklerykalna Polska, ktry zosta zarejestrowany jako
KWW na poziomie oglnopolskim). Gdyby jednak do tej liczby doda gosy
oddane na wspomniane trzy Komitety Wyborcze Wyborcw zarejestrowane
przez partie polityczne (cznie 20708 gosw), to okazaoby si, e komitety
z nazwy i treci partyjne uzyskay mniej gosw od sumy komitetw zarejestrowanych przez wyborcw i organizacje (39 566 do 56 198). Dalej, w Radzie
Miasta Szczecina wybranej w 2002 roku partie polityczne reprezentowao co
prawda 21 radnych, ale tylko 15 z nich (14 z SLD-UP i 1 z LPR) startowao
w wyborach pod szyldem partii. Wystpujce wwczas w koalicji PO i PiS
wprowadziy razem do szczeciskiej Rady Miasta tylko piciu radnych. Dokadnie tak sam liczb radnych wprowadziy osobno komitety: NRS Jurczyka
i KWW Teresy Lubiskiej. Biorc natomiast pod uwag bezwzgldn liczb
gosw, to po SLD-UP najwicej ich zdoby KWW Lubiskiej 12 324, a komitet Jurczyka, otrzymujc 9192 gosy, niewiele przegra z POPiS-em (10 630),
wygrywajc jednak zarwno z LPR (7257), jak i z UW (5266), ktra nie zdobya adnego mandatu.
Te by moe nudne dane statystyczne z 2002 roku pokazuj jednak wyranie, e szczecinianie bardziej byli zainteresowani oddawaniem gosw na
ugrupowania pozapartyjne lub na ugrupowania partyjne niestartujce pod szyldem wasnej partii. Z tego z kolei mona byo wysnu wniosek, i w kolejnych
200
Maciej Drzonek
wyborach w 2006 roku alternatyw dla Mariana Jurczyka mogaby okaza

si jaka obywatelska, niepartyjna inicjatywa polityczna.
Rok 2006, czyli wybr anty-Jurczyka

Szczeciskie wybory w 2006 roku przyniosy istotne przetasowania na lokalnej scenie politycznej. W zasadzie mona postawi tez, i ich istot byo
znalezienie politycznego anty-Jurczyka. Stosunkowo w najlepszej sytuacji znalaza si szczeciska lewica, ktra miaa naturalnego i silnego lidera Jacka
Piechot, ktry szybko sta si kandydatem nie tylko rodzimej partii politycznej,
ale caej szczeciskiej lewicy. Dwa najsilniejsze po wyborach parlamentarnych
w 2005 roku ugrupowania polityczne PiS i PO poszukiway wasnego kandydata, ktry zapewniby im rwnie sukces w wyborach do Rady Miasta, ale
rwnolegle prowadzono nieformalne rozmowy o wyonieniu wsplnego kandydata. Obydwa ugrupowania zdaway sobie spraw z tego, e w Szczecinie
w 2006 roku, po okresie sabej prezydentury, Marian Jurczyk nie by ju realnym zagroeniem. Tak wic politycznym przeciwnikiem numer 1 dla kadej
z tych partii by Jacek Piechota i groba przejcia wadzy w miecie przez lewic postkomunistyczn. Zarwno PiS, jak i PO poszukiway wic kandydata,
ktrego mona okreli mianem nie tylko anty-Jurczyka, ale i anty-Piechoty21.
Obydwa ugrupowania doskonale wiedziay rwnie, e wystawienie dwch
niezalenych kandydatw mogoby zwikszy szanse wanie Jacka Piechoty.
PO wydawao si by w lepszej sytuacji. Po pierwsze, wybory parlamentarne w 2005 roku pokazay, e w Szczecinie liczba zwolennikw partii jest
wiksza ni sympatykw PiS. Po drugie, partia ta miaa rozpoznawalnych, modych i energicznych liderw. Pocztkowo sdzono, e kandydatem partii bdzie
pose PO (od 2001 r.) Krzysztof Zaremba, ktry od duszego czasu wydawa
si stawia sobie za cel kariery politycznej zdobycie fotela prezydenta miasta.
W Szczecinie by on popularny z uwagi na to, e jest on wnukiem pierwszego
powojennego prezydenta miasta, Piotra Zaremby. Jednak w wyniku konfliktu
wewntrznego z innym liderem struktur PO posem Sawomirem Nitrasem
21
Szerzej na ten temat zob.: M. Drzonek: AntyJurczyk wygrywa. Uwagi o wyborach samorzdowych w Szczecinie w 2006 r., w: A. Woek (red.): Wadza i polityka lokalna. Polskie wybory
samorzdowe 2006 r., KrakwNowy Scz 2008, s. 5582.
201
Zaremba zosta zmarginalizowany22. Sdzono zatem, e to Nitras wystartuje

w wyborach prezydenckich. Tak si jednak nie stao, poniewa PO, ku do
powszechnemu zaskoczeniu, w wyborach wystawia kandydata wwczas spoza
PO, Piotra Krzystka byego wiceprezydenta w zarzdzie Mariana Jurczyka
w latach 20022004, a wczeniej dyrektora Urzdu Wojewdzkiego w Szczecinie w latach 19992002.
Szczeciski PiS mia wiksze problemy, poniewa aden z liderw partii
nie mg realnie myle o skutecznej rywalizacji z Piechot. Pose Joachim
Brudziski, jako sekretarz generalny PiS, by zaangaowany w prac partyjn
poza Szczecinem, a inni liderzy nie posiadali odpowiedniej charyzmy ani te
nie byli zbyt rozpoznawalni. Std PiS zdecydowa si na wystawienie, wwczas
bezpartyjnej, prof. Teresy Lubiskiej, ktra w rzdzie PiS penia funkcj ministra finansw, a po objciu tego stanowiska przez Zyt Gilowsk jako sekretarz
stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrw kierowaa pracami nad budetem
zadaniowym. Jednak to nie z uwagi na dowiadczenie zdobyte w Warszawie
PiS postanowi wystawi t kandydatk. W 2002 roku, startujc na prezydenta
Szczecina pod szyldem wasnego obywatelskiego komitetu z hasem Politykom dzikujemy, omal nie wesza z Marianem Jurczykiem do II tury gosowania. Wwczas zabrako jej tylko 361 gosw do pokonania kandydata SLD Edmunda Runowicza. Lubiska, jak wspomniano, wprowadzia wwczas do magistratu piciu radnych. Wydawa si wic mogo, e z uwagi na wysokie poparcie w poprzednich wyborach miaa realne szanse na zdobycie fotela prezydenta w Szczecinie. Przez dugi czas PiS proponowa PO wsplne wystawienie
Lubiskiej, ale kierownictwo Platformy nie chciao si na to zgodzi.
Tak wic zarwno PO, jak i PiS wystawiajc kandydatw niezalenych,
zapewne wziy pod uwag wyniki wyborw z 2002 roku, kiedy, jak wspomniano, sukces odnosiy komitety, przynajmniej formalnie, pozapartyjne. Piotr
Krzystek i Teresa Lubiska startowali w wyborach jako niezaleni kandydaci
popierani przez dwie partie polityczne, ktre tym samym zdecydoway si na
ostr rywalizacj nie tylko z lewic, ale i pomidzy sob. Mona wic stwierdzi, e pocztki rzdw Mariana Jurczyka stay si paradoksalnie rdem
22
W wyborach w 2007 r. posowi Zarembie zaproponowano ostatnie miejsce na licie PO,
a po interwencji Donalda Tuska zosta kandydatem PO do Senatu, gdzie dosta si, uzyskujc
najlepszy wynik na Pomorzu Zachodnim. W 2009 r. zrezygnowa z czonkostwa w PO i wystartowa w wyborach do Parlamentu Europejskiego z listy Libertas.
202
Maciej Drzonek
wsppracy PO i PiS, natomiast walka o sched po nim bya jednym z powodw polaryzacji obydwu ugrupowa.
Wraz z zakoczeniem rzdw Mariana Jurczyka w Szczecinie nastpiy
widoczne zmiany na lokalnej scenie politycznej. W wyniku wyborw w 2006
roku porak poniosa szczeciska lewica. Po pierwsze, kandydat lewicy na
prezydenta, powszechnie znany w Szczecinie pose Jacek Piechota, co prawda
wszed do II tury gosowania, ale przegra w starciu ze stosunkowo mao rozpoznawalnym przed wyborami kandydatem PO Piotrem Krzystkiem23. Dla samego Piechoty byo to wielkim zaskoczeniem, o czym wiadczy to, i na pocztku
kampanii zaproponowa nawet Krzystkowi, aby zrezygnowa z ubiegania si
o fotel prezydenta i zosta po wyborach wiceprezydentem w jego (Piechoty)
zarzdzie. Rwnie SLD, startujce w koalicji Lewicy i Demokratw, uzyska
wyranie sabszy wynik ni w 2002 roku. Spord szeciu radnych wprowadzonych przez LiD do magistratu jeden pochodzi z SdPL, a piciu posiadao
legitymacje SLD. Tak wic lewica stracia w Radzie ponad poow stanu posiadania z 2002 roku (8 z 14). Warto te wspomnie, e konsekwencj wyborczej
poraki w wyborach na prezydenta bya utrata silnego lidera. Jacek Piechota
w kolejnych wyborach parlamentarnych (2007 r.) nie zdecydowa si na kandydowanie, pomimo tego, e szczeciskim dziaaczom na tym zaleao. W konsekwencji na przywdc SLD w miecie wyrs Grzegorz Napieralski, sekretarz
generalny SLD. Ponadto w pierwszym garniturze SLD znaleli si inni dziaacze modego pokolenia (radni): Jdrzej Wijas, Piotr Ksik, Pawe Juras24.
Mimowolnym sukcesem SLD stao si zmarginalizowanie lokalnych struktur
UP i SdPL (cho jej czonek, Bartusz Arukowicz zosta w 2006 r. radnym,
a w 2007 zdoby mandat poselski). Totaln porak odnotowaa Partia Demokratyczna, ktrej pochodzcy ze Szczecina sekretarz generalny, Radosaw Popiela, nie zdoa zdoby ani mandatu radnego (2006), ani mandatu poselskiego
(2007). Zatem, cho dziaacze SLD w Szczecinie wyranie utracili wpywy we
23
Na pocztku kampanii wyborczej Krzystek, w przeciwiestwie do Piechoty, mia znacznie
sabsze notowania ni partia, ktra go popieraa. Wyniki te wyglday odpowiednio: LiD
14,3%, Piechota 27,7%, PO 47,8 %, Krzystek 24,4 %, PiS 15,9%, Lubiska 20,5%.
Zob.: J. Poowniak: Sonda Pentora Dominacja Platformy coraz wiksza, Gazeta.pl Szczecin,
http://miasta.gazeta.pl/szczecin/1,34954,3719746.html (dostp 6.11.2006).
24
W szczeciskim SLD mona mwi dzi o pojawieniu si rodziny Napieralskich. Poza

Grzegorzem Napieralskim zaliczy do niej mona jego szwagra Piotra Jurasa, ktry w 2006 r.
zosta radnym SLD, oraz jego brata, Marcina Napieralskiego, ktry sta si radnym w 2007 r. na
miejsce radnego Bartosza Arukowicza, ktry musia zrezygnowa z uwagi na zdobycie mandatu
poselskiego.
203
wadzach lokalnych, to udao im si odsun na drugi plan starsze pokolenie

politykw o rodowodzie pezetpeerowskim oraz zdystansowa si od lewicy
pozaeseldowskiej.
Lokalne struktury PiS co prawda nie poniosy poraki w wyborach samorzdowych 2006 roku, ale ich wynik trudno byoby uzna za sukces. Oczywicie PiS zwikszyo swj stan posiadania w magistracie (zdobyo 10 mandatw), ale zarazem uzyskao ich mniej ni PO (15). Ponadto kandydatce PiS nie
udao si wej do II tury gosowania w wyborach na prezydenta miasta. Naley
si spodziewa, e szczeciskie PiS moe zosta osabione w jeszcze wikszym
stopniu. Prawdopodobiestwo wystpienia procesu erozji tej partii w Szczecinie
wynika z dwch zasadniczych wzgldw: saboci lokalnego przywdztwa
partyjnego (w 2007 r. szef szczeciskiego PiS, pose V kadencji, Leszek Dobrzyski nie uzyska wyniku pozwalajcego na reelekcj) oraz utraty wadzy na
szczeblu centralnym (a co za tym idzie i wojewdzkim), co z kolei moe skutkowa oglnym ograniczeniem sympatii do tego ugrupowania.
Najwikszym beneficjentem politycznych zmian po rzdach prezydenta
Jurczyka okazaa si Platforma. Ugrupowanie to zdoao skutecznie wykreowa
kandydata na prezydenta, ktry okaza si uosobieniem cech zarwno anty-Jurczyka jak i anty-Piechoty. Partia ta odniosa sukces w wyborach do Rady
Miasta, zapewniajc swojemu prezydentowi realne moliwoci wprowadzania
zmian w miecie. Politycznym przypiecztowaniem hegemonii PO w Szczecinie okazay si wyniki wyborw parlamentarnych w 2007 roku. Ugrupowanie
Donalda Tuska przekroczyo tu 50% poparcia, a w liczbie gosw bezwzgldnie
oddanych uzyskao ono najlepszy wynik po 1989 roku, otrzymujc bez maa
100 tys. gosw (dokadnie 99 970). Konsekwencj triumfu w postjurczykowskim Szczecinie stao si obsadzenie przez t parti wszystkich najwaniejszych
stanowisk w miecie ludmi z legitymacj PO25.
W Szczecinie nastpio wic ogromne przetasowanie na lokalnej scenie
politycznej, o wiele wiksze ni w skali oglnopolskiej. Jak wspomniano, dotd
Szczecin uchodzi za miasto, w ktrym nadreprezentowana w stosunku do wynikw oglnopolskich bya lewica. Po zakoczeniu rzdw prezydenta Jurczyka
zmiana w preferencjach wyborczych szczecinian spowodowaa, e oto pojawia
si inna partia, ktra w Szczecinie osiga znacznie lepsze wyniki, niby to wy25
W 2006 r. marszakiem zosta Norbert Obrycki, przewodniczcym sejmiku Micha uczak, a prezydent Piotr Krzystek po objciu funkcji zapisa si do PO. W 2007 r. wojewod zachodniopomorskim zosta Marcin Zydorowicz, rwnie z PO.
204
Maciej Drzonek
nikao ze redniej krajowej. Ta zmiana w preferencjach mieszkacw jest o tyle

zastanawiajca, e przecie w sferze programowej SLD i PO rni si zasadniczo. Wydaje si, e wyjani t gwatown zmian mona poprzez zwrcenie
uwagi na dwa czynniki.
Po pierwsze, powodu przeobrae na lokalnej scenie politycznej mona
dopatrywa si w ewolucji oglnych preferencji politycznych na poziomie
oglnokrajowym, czego jednym z istotnych rde bya afera Rywina. Zmiana
nastawie wyborczych na poziomie oglnopolskim musiaa mie oczywicie
swoje odzwierciedlenie take na poziomie lokalnym.
Druga przyczyna, posiadajca bardziej lokalny charakter, zwizana bya ze
saboci klasy politycznej Szczecina w stosunku do innych miast polskich
o podobnym potencjale. Obserwujc ostatnie kilkanacie lat, mona doj do
wniosku, e Szczecin mia duy problem z generowaniem wasnych elit. By
moe byo to w pewnej mierze konsekwencj powojennej historii miasta. Pocztki powojennego Szczecina musiay by przecie zwizane z przybyciem elit
z zewntrz, a nie z ich wygenerowaniem. Potwierdzeniem tezy o trudnociach
w wykreowaniu wasnych elit jest rwnie pne powstanie w miecie uniwersytetu. Dopiero w 1985 roku udao si sfinalizowa powstanie Uniwersytetu
Szczeciskiego, a przecie generowanie wasnych elit jest w duym stopniu
uzalenione od siy akademickiej miasta. Innym argumentem przemawiajcym
za istnieniem tego typu trudnoci jest odpyw zdolnej modziey szczeciskiej
do innych orodkw akademickich. W ostatnich latach swoje sukcesy odnosi
XIII Liceum Oglnoksztacce ze Szczecina, ktre od 2003 roku rokrocznie
uzyskuje pierwsze miejsce w rankingu szk rednich przeprowadzanych przez
redakcje Rzeczpospolitej i Perspektyw. Jednak absolwenci tej szkoy zazwyczaj wybieraj studia poza Szczecinem.
Pomidzy saboci elit szczeciskich a sukcesem PO dostrzec mona
zwizek. Jeli dana spoeczno ma problemy ze swymi elitami, to tym atwiej
wej do nich tym, ktrzy s najbardziej energiczni, kreatywni i nastawieni na
denie do zmian. Powyszymi atrybutami charakteryzuj si zazwyczaj ludzie
modzi. Analizujc ciek rozwoju szczeciskiej PO, nietrudno dostrzec, e
wadz w niej stopniowo przejmowao pokolenie trzydziestolatkw, a niekiedy
nawet dwudziestoparolatkw. Po wyborach w latach 2006 i 2007 pokolenie to
zasilio struktury lokalnej wadzy. Wszyscy liderzy szczeciskiej PO to ludzie
urodzeni nie wczeniej ni w roku 1970 (pose Sawomir Nitras to rocznik
205
1973, senator Krzysztof Zaremba 1972, pose Arkadiusz Litwiski 1970)26.

Politycy piastujcy cztery najwaniejsze funkcje w miecie w chwili obejmowania urzdw nie przekroczyli 35 lat (N. Obrycki urodzi si w 1972 r.,
P. Krzystek w 1973, M. uczak w 1976, M. Zydorowicz w 1974). Trzech
posw PO, ktrzy otrzymali w Szczecinie powyej 10 tys. gosw, to Sawomir
Nitras (lat 34 35 658 gosw), Arkadiusz Litwiski (lat 37 15 502 gosy)
oraz Micha Marcinkiewicz (lat 23 10 709 gosw; w sumie ta trjka zebraa
61 869 gosw, czyli prawie 2/3 spord wszystkich oddanych na list PO
w Szczecinie). Warto te zauway, e dua cz elity wadzy PO to ludzie,
ktrzy pochodz spoza Szczecina (M. uczak, M. Zydorowicz, S. Nitras), co
wiadczy o jej czciowo zewntrznym charakterze (i poniekd potwierdza tez
o saboci stricte szczeciskich elit).
Powysze dane statystyczne dotyczce awansu modych szczeciskich politykw PO maj, jak si wydaje, istotny zwizek z poprzednim prezydentem
miasta. Ot Marian Jurczyk w chwili koczenia swojej kadencji prezydenckiej
mia 71 lat. Jego rzdy, uchodzce w miecie za nieudolne, spowodoway proces przenoszenia sympatii wyborcw w kierunku ludzi modych. Innymi sowy,
uywajc kolokwializmu, po rzdach Jurczyka w szczeciskiej polityce modo staa si trendy. Tak duy sukces polityczny szczeciskiej Platformy polega w pewnym stopniu na tym, e w odpowiednim momencie ugrupowanie to
wyczuo pojawienie si tego swoistego trendu modoci. W 2006 roku kandydat
PO na prezydenta miasta, Piotr Krzystek, by prawie o poow modszy od
ustpujcego prezydenta. Potwierdzeniem pojawienia si tego trendu modoci
w Szczecinie s rwnie sukcesy odnoszone przez politykw innych ugrupowa, zarwno w polityce oglnopolskiej, jak i lokalnej. Politycznie zwizani ze
Szczecinem Mateusz Piskorski (Samoobrona), Rafa Wiechecki (LPR) czy
Grzegorz Napieralski (SLD) to przecie rwnie modzi politycy, co ich koledzy
z PO. Prawie poowa skadu wybranej w 2006 roku Rady Miasta liczya
w chwili wyboru nie wicej ni 40 lat (14 radnych spord 31), z ktrych troje
miao mniej ni 30 lat27. Warto te zauway, e trend modoci nie zosta
w por dostrzeony w przypadku szczeciskiego PiS. W wyborach parlamen26
Pocztkowo, po zmarginalizowaniu politykw starszego pokolenia, to Zaremba i Litwiski,

wywodzcy si z zaoonego w 1998 r. Stowarzyszenia Absolwentw Uniwersytetu Szczeciskiego (SAUS), nadawali ton szczeciskiej PO. Od 2003 r. niekwestionowanym liderem sta si
jednak modszy od nich Nitras.
27
Byli to radni: Jdrzej Wijas i Marzena Kopacka z SLD oraz Micha Marcinkiewicz z PO.
206
Maciej Drzonek
tarnych z 2007 roku z listy szczeciskiego PiS-u mandaty zdobyli poza reprezentujcym modsze pokolenie Joachimem Brudziskim politycy starszego
pokolenia: Longin Komoowski i Mirosawa Masowska.
Analizujc szczecisk scen polityczn po dowiadczeniu prezydentury
Mariana Jurczyka, mona jeszcze zwrci uwag na jeden fakt nasilenie procesu upartyjnienia polityki lokalnej. Prezydentura Mariana Jurczyka, jak wielokrotnie wspominano, nie bya oparta na posiadaniu zaplecza partyjnego. Prezydent Jurczyk, chcc realizowa tzw. trzeci drog, prbowa oczywicie balansowa pomidzy najsilniejszymi ugrupowaniami politycznymi, ale jednak
przede wszystkim prbowa, ze sabym skutkiem, rzdzi w oparciu o swj
wasny autorytet. Wybory samorzdowe z 2006 roku pokazay, e wyborcy
zdecydowanie odwrcili si od komitetw obywatelskich, a swoj sympati
skierowali na silne ugrupowania partyjne. W jakiej mierze przyczyna tego
zwrotu preferencji leaa w nieudolnych rzdach prezydenta Jurczyka, ktrego
prezydentura posiadaa przecie rda pozapartyjne. Jednak najwaniejsi kandydaci startujcy w wyborach z 2006 roku albo startowali jako kandydaci niezaleni z poparciem partii (Krzystek, Lubiska), albo posiadajc legitymacj
partyjn fakt ten w oficjalnej kampanii starali si przemilcze (Piechota). Mona byo wic mie nadziej, e w przypadku zwycistwa wyborczego odniesionego przez kandydata PO lub kandydatki PiS nowy prezydent sprbuje przynajmniej oprze swoj wadz na fundamentach poza- lub ponadpartyjnych. Tak
si jednak nie stao, poniewa prezydent Krzystek sta si formalnym czonkiem
PO, a po zmianie rzdu nowym wojewod zachodniopomorskim zosta dziaacz
Platformy28.
W lipcu 2007 roku, podczas odbywajcych si w Szczecinie regat The Tall
Ships Races, prezydent Krzystek, asekurowany przez jednego z marynarzy,
wszed na najwyszy maszt Daru Modziey. T wspinaczk prezydenta po
rejach znanego aglowca mona uzna za pewien symbol po okresie rzdw
poprzedniej ekipy nowa wadza, pena modoci i energii, chce zdobywa dalekosine, wane dla szczecinian cele, ktre jednak bd osigane tylko w asekuracji konkretnej partii politycznej. Tak wic w 2006 roku Szczecin straci
szans na prezydenta ponadpartyjnego, co oczywicie nie musiao oznacza, e
miasto pod rzdami tworzcej si modej elity wadzy bdzie si le rozwijao.
28
Wojewoda Robert Krupowicz (mianowany w czasie rzdw Kazimierza Marcinkiewicza)
nie przystpi po nominacji do PiS.
207
Skoro jednak w latach 20062007 ster praktycznie caej wadzy przejli ludzie
stosunkowo modzi, to pojawia si zawsze pytanie, czy energia, ch dziaania
i kreatywno zrwnowa z natury u modszych decydentw mniejsze dowiadczenie29.
W Szczecinie roku 2006, po okresie w sumie szeciu lat rzdw Mariana
Jurczyka, ktre w powszechnej opinii okazay si nieefektywne, wyborcy oczekiwali zasadniczej zmiany wadzy. Na tendencj dokonywania zmian na szczeciskiej scenie politycznej naoyy si na siebie dwa procesy: ewolucji preferencji politycznych w skali caego kraju oraz wymiany lokalnych elit politycznych. Pierwszy z nich uwidoczni si w wyborach parlamentarnych z 2005 roku. Ju wwczas mona byo zaobserwowa, e przynis on take modyfikacje
sceny politycznej w Szczecinie. Drugi proces w sposb najbardziej wyrany
pojawi si rok pniej podczas wyborw samorzdowych. W efekcie mieszkacy Szczecina jako efekt zaistnienia tych procesw oczekiwali, e wadze
lokalne bd antonimi wadzy, ktrej symbolem sta si Marian Jurczyk. Nowa
wadza miaa zatem uosabia atrybuty tosame dla wspomnianych procesw,
a ktre w zasadzie sprowadzay si do spenienia kryteriw: modoci, kreatywnoci, odejcia od postkomunistycznej lewicowoci oraz nastawienia si na
procesy modernizacyjne.
SZCZECIN AFTER JURCZYKS PERIOD

SOME REMARKS ABOUT LOCAL POLITICAL SCENE
Summary
In the first part of the paper there is a short overview on Marian Jurczyks way to
power. It was very interesting that Jurczyk, without a support of any political party, in
1997 get a senator mandate and in one year after he was elected as a president of
Szczecin. Then, in 2002 he won the direct election for the president and governed until
29
Mona zaryzykowa twierdzenie, e wydarzenia, ktre nastpiy po 2007 r., day odpowied negatywn na to pytanie: Norbert Obrycki w wyniku rozgrywek wewntrzpartyjnych
przesta peni funkcj marszaka wojewdztwa (zastpi go Wadysaw Husejko, polityk nieco
starszego pokolenia), a Michaa uczaka na stanowisku przewodniczcego Sejmiku zastpi
Olgierd Geblewicz.
208
Maciej Drzonek
2006. The period of Jurczyks governing wasnt successful, so before the local elections
in 2006 the political parties looked for another candidate.
The highest level of support gained Piotr Krzystek, a young man favoured by
Platforma Obywatelska. In next years in Szczecins politics the real change appeared.
Firstly, the generation of people between 30 and 40 came in to the local power institutions. Secondly, one political party Platforma Obywatelska became a very strong
leader on Szczecins political scene.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
FUAD JOMMA
PRACA KOBIET I MCZYZN

W UJCIU RELIGII MUZUMASKIEJ
Dla kadego czowieka praca jest najwaniejszym elementem egzystencji.

Muzumanie traktuj j jako cz wiary. W hierarchii powinnoci wobec Boga
umieszczona jest ona wysoko niemal na rwni z filarami islamu. To ilo
dobrych uczynkw i pracy decyduje o yciu czowieka po mierci. Praca w islamie zajmuje wic godne miejsce i to podejcie rni j od etyki pracy w krajach zachodnich, gdzie mao kto zainteresowany jest rdem pochodzenia pienidzy (czy s zarobione uczciwie, czy nie). Wany jest sam fakt ich posiadania. Praca dla muzumanw to dihad, czyli wysiek, rzecz wita. Przynosi ona
korzyci w dwch aspektach: w yciu codziennym, gdy dobrze wykonane obowizki s wynagradzane finansowo, co pozwala utrzyma rodzin i zapewni
jej byt, oraz w yciu po mierci, gdzie dobre uczynki, naleycie wykonana praca i opieka nad rodzin bd spotgowane i wynagrodzone przez Boga.
Naley wspomnie te o innych zaletach pyncych, wedug islamu, z pracy w yciu doczesnym. S nimi samorealizacja, szacunek dla siebie, zapewnienie sobie, zgodnie z prawem muzumaskim zwanym szariatem oraz zasadami
religii, potrzeb materialnych, podwyszenie produktu krajowego brutto, przyspieszajcego rozwj gospodarczy kraju, ustabilizowanie bezpieczestwa pastwa, w ktrym modzi ludzie zajmuj si prac, a nie przestpczoci i wypaczeniami, a take rozwj cywilizacyjno-spoeczny.
Sam prorok Mohammed zachca ludzi do uczciwej pracy. Islam zwalcza
bowiem lenistwo i pasoytnictwo. Wskazane jest, aby kady wykonywa swoj
210
Fuad Jomma
prac najlepiej, jak potrafi, by w ten sposb zaspokoi wasne potrzeby. Jedna
z historii o proroku mwi, e pewnego dnia przyjecha do niego ebrak i prosi
o pomoc. Mohammed zapyta, czy ma w domu jak wartociow rzecz. Mczyzna odpowiedzia, e tylko kubek oraz kawaek materiau, w ktry jest ubrany, i ten, ktrym si przykrywa. Prorok kaza mu wic to przynie i rozpocz
licytacj. Zasugerowa, by za uzyskane w ten sposb pienidze biedak kupi
jedzenie i ostrze, do ktrego przymocowa mu kij, by przez 15 dni zbiera opa.
ebrak powikszy w ten sposb kilkakrotnie ilo pienidzy, ale najwaniejsza
bya nauka, ktr wynis ze spotkania z Mohammedem, a mianowicie, e
mona zarabia na ycie uczciw prac1. Inna historia ukazuje podejcie islamu
do pracy i mwi o tym, jak Mohammed spotka czowieka z opuchnitymi od
pracy rkami, ktre nastpnie ucaowa i powiedzia, i s umiowane przez
Boga2.
O podejciu do tej kwestii mwi te kolejna opowie, jak prorok ze swoimi towarzyszami zobaczyli pewnego dnia rankiem silnego mczyzn spieszcego do pracy. Patrzyli ze zdziwieniem na jego si i zapa. Mohammed za
wytumaczy im rodzaje czynw w imi Boga jeeli mczyzna wychodzi
z domu do pracy, by utrzyma swoje dzieci lub pomc starym rodzicom, jest to
jak najbardziej czyn godny Boga, jeeli natomiast pracuje, aby zaspokoi wasn prno i pych, to ma wtedy do czynienia z samym diabem, ktremu suy3.
Wedug islamu kada praca jest szlachetna poza t, ktra narusza prawo
religijne oraz godno czowieka, np. czerpanie zysku z nierzdu, produkcja,
sprzeda i naduywanie alkoholu, hazard, nieuczciwa konkurencja, lichwiarstwo czy oszustwo (Kto oszukuje, nie jest jednym z nas, powiedzia Mohammed)4.
A.A. Almaruf: Fatach Albari Szereh sehih Albuchari, 1438 r. (Wyjanienie prawd Albuchariego) w jz. arabskim.
2
M.H.Q.L. Alnisaburi: Sehih Muslim, 864 r. (Prawdy Muslima) w jz. arabskim.
S.A. Altabarani: Arrad ala almurted, 873 r. (Odpowied na heretyka) w jz. arabskim.
Ibidem.
Praca kobiet i mczyzn w ujciu religii muzumaskiej
211
Warto zwrci tutaj uwag na powinnoci wobec pracownikw. Najwaniejsze z nich to:
godziwa zapata za wykonan prac (pracodawca powinien zgodnie
z wasnym sumieniem zadowoli pracownika tak pac, aby zarobione
pienidze wystarczyy mu na godne ycie dla niego i rodziny);
szybka zapata po zakoczeniu pracy (zdaniem proroka, pracownikom
naley zapaci, zanim wyschnie im pot z ciaa)5. W dzisiejszych czasach islamscy duchowni akceptuj pensj wypacan raz w miesicu
zgodnie z ustawami lub umow;
praca adekwatna do moliwoci psychicznych, fizycznych oraz umiejtnoci pracownika.
Wspczenie prawa dotyczce pracownikw normowane s przez kodeks pracy
i odpowiednie ustawy, ktre s akceptowane i odbierane pozytywnie przez duchownych. Nie stoj one bowiem w sprzecznoci z duchem religii muzumaskiej.
Islam reguluje take zasady wsppracy midzy pracodawcami a pracownikami, np. zwierzchnik powinien by czowiekiem kulturalnym, sumiennym,
bogobojnym, traktujcym pracownikw z szacunkiem, tak jak swoje dzieci;
pracownik za powinien by kulturalny, solidny, uczciwy (wiara nakazuje mu
dba o majtek pracodawcy tak jak o wasny). Trzeba doda, e islam nie akceptuje ogromnego bogactwa i duej rnicy finansowej pomidzy ludmi6.
Mwic o pracy, naley zwrci te uwag na bezrobocie jako duy problem trawicy kraje muzumaskie. Za t sytuacj z jednej strony odpowiedzialne jest pastwo (Kalif II Prawowierny Umar Ibn al-Chattab [634644 r.] uwaa, e rzdzcy pastwem s spadkobiercami Boga, maj wic zapewni ludziom byt, prac i dba o nich, co bdzie wynagrodzone poprzez wdziczno
ludzi i lito Stwrcy), a z drugiej strony samo spoeczestwo7. Przyczyn tej
sytuacji jest wiele. Jedn z nich jest na pewno wysoki przyrost naturalny, na
ktry pastwo nie jest przygotowane (brak moliwoci zapewnienia pracy nowym obywatelom). Na wysoki poziom bezrobocia wpyw ma take powszechny
wrd obywateli pastw muzumaskich pogld, i jedynie sektor pastwowy
A.M.Y.M.R. Alqazwini, Sunen Ibn Maja, 883 r. (Tradycje Ibn Maja) w jz. arabskim.
S. Mrishid: Achlaqiyat alamal (Etyka pracy), ,,Alrijad, 16.11.2005, nr 13598.
A.M. Alsalabi: Tarich Alhulafa alrashdin II, Trypolis 2004 (yciorys Umar Ibn al-Chattab)
w jz. arabskim.
212
Fuad Jomma
jest dobrym miejscem pracy. Wanym problemem jest rwnie podejcie spoeczestwa do niektrych zawodw niech do wykonywania zaj, ktre maj
niski status spoeczny (np. sprztanie ulic czy wywoenie mieci). Dua przeszkoda w walce z bezrobociem wynika rwnie z niedocigni prawnych,
ktre nie zachcaj do podjcia pracy (np. trudnoci w zaoeniu firmy, niecisoci w ustawach, rozbudowane formalnoci, biurokracja i korupcja, wysokie
podatki, wysoko oprocentowane kredyty, a take opieszao ze strony urzdnikw pastwowych). Nie ma take przepisw sprzyjajcych zapobieganiu bezrobocia we wasnym zakresie. Prawd jest te fakt, i brak stabilnoci politycznej pastw muzumaskich nie zachca firm zagranicznych do inwestowania
w tych krajach, co rwnie wpywa na bezrobocie8.
Mwic o kwestii pracy w islamie, nie mona pomin pracy kobiet. Podejcie do tego zagadnienia bowiem bardzo rni kraje muzumaskie od innych pastw wiata. I Koran, i prorok nakazuj kobietom, aby si podporzdkoway zasadom religii muzumaskiej. Bg, wedug islamu, da podzia rl:
kobieta powinna pozosta w domu (wychowywa dzieci), a mczyzna ma pracowa poza domem, zapewniajc rodzinie byt.
W fazie pocztkowej islamu niektre kobiety byy aktywne zawodowo.
ony proroka i jego towarzyszy przygotowyway jedzenie, przywoziy wod,
bray aktywny udzia w bitwach, ale gwnie opatryway rannych. ona proroka
Aisza oraz ony jego towarzyszy pomagay duchownym w tworzeniu praw
dotyczcych sfer kobiet. Fatima crka Mohammeda, praa, gotowaa, karmia
zwierzta itp. Niektre z kobiet zajmoway si handlem, tak jak pierwsza ona
proroka Hadida, ktra wczeniej zatrudniaa u siebie Mohammeda9.
Mimo sprzeciww rodowisk konserwatywnych muzumanw wiele kobiet wychodzi jednak z domu do pracy na wzr kobiet z krajw zachodnich.
Islam pozwala im na prac, ale cile wedug zasad religijnych, a nie standardw europejskich.
F. Jomma: Kurdowie i Kurdystan, Gdask 2001.
A. al-sheha: Muhammed, the Messanger of Allah, Al-Rijad 2006.
213
Kiedy i w jaki sposb kobieta moe pracowa?

gdy pozwala jej opiekun m, ojciec lub brat (gdyby zdarzyo si, e
nie pozwala jej pracowa z czystej zoliwoci, mimo e ona bardzo potrzebuje pienidzy, nie musi wtedy respektowa jego zakazu);
gdy nie koliduje to z jej yciem maeskim, rodzeniem dzieci, obowizkami domowymi;
kiedy jest taka konieczno spoeczna (w miejscach, gdzie przebywaj
kobiety niezbdna jest suba kobiet rozumiana szeroko np. praca
straniczek w wizieniach dla kobiet, nauczycielek w szkoach eskich, sub granicznych i celnych do kontaktu z kobietami, lekarek na
oddziaach kobiecych);
kiedy jest to zgodne z jej pci, natur i zasadami islamu wedug konkretnych warunkw i zabezpiecze, najlepiej bez towarzystwa mczyzn, bez pokazywania rnych czci ciaa, ktre powinny by zakryte10.
Kobieta nie moe pracowa ponad swoje siy fizyczne, a przede wszystkim
psychiczne.
Islam zwraca take uwag na to, i kobiety rni si pod wzgldem biologicznym od mczyzn, co powoduje, e mog wykonywa prace inne ni oni.
Darem danym im przez Boga jest rodzenie, karmienie i opieka nad dziemi
w tym przypadku mczyni im nie dorwnaj. W islamie czynnoci te uwaane s nie tylko za prac, ale take za obowizek11.
Fundamentalici nie zgadzaj si na prac kobiet, ktra wedug nich zaprzecza ich naturze i zasadom islamu. Uwaaj, e doprowadza ona do degradacji zasad, tradycji i kultury. Po pierwsze, dzieci pozostawione s bez opieki,
a obowizki wobec rodziny s zaniedbane. Po drugie, kobieta przyzwyczaja si
do wychodzenia z domu nawet wtedy, gdy nie ma ju pracy, co przyczynia si
do rozpadu rodziny. Taka sytuacja ma rwnie negatywny wpyw na zdrowie
kobiet (migreny, stres, bezpodno), ktre coraz czciej korzystaj z porad
psychologw i psychiatrw. Skutkiem tego jest take rzadsze planowanie duej
liczby potomstwa oraz wzrost liczby rozwodw12.
10
Uregulowanie pracy kobiet, http://www.saaid.net/female/0115.htm (dostp 15.03.2008).
11
F.A. Al-Abdulkarim, Amal al-maraa: Praca kobiet, pogld szariatu, http://saaid.net/PowerPoint/234.pps. (dostp 18 .03.2008).
12
S. Azazi: Al-amal fi al-islam (Praca w Islamie), Egipt 2006.
214
Fuad Jomma
Koczc rozwaania na ten temat, warto zauway, i kobieta w krajach

muzumaskich znajduje si w specyficznej sytuacji spoecznej jej rola jest
unormowana przez religi i obyczaje, ktre nie zawsze s zgodne z zasadami
islamu. Jej utrzymaniem powinien zajmowa si mczyzna (m, ojciec, brat
i spokrewnieni pci mskiej). Wskazane prace dla kobiet to: handel, krawiectwo, uczenie si oraz uczenie innych, medycyna (szczeglnie choroby kobiece).
Zakazane zawody to: kelnerka, artystka (poza rolami religijnymi), stewardessa,
sekretarka mczyzny spoza jej rodziny oraz inne prace, ktre wymagaj przebywania z obcymi mczyznami. Natomiast sprztanie ulic, praca na budowie,
w kopalni wgla czy roboty drogowe s dla kobiety uwaczajce i zaprzeczaj
jej kobiecej naturze.
Naley rwnie doda, i kobieta powinna pracowa w stroju religijnym,
czyli muzumaskim, ktry zakrywa wszystkie czci ciaa. Musi on by szeroki, nieprzezroczysty, bez ozdb, w kolorach nieprzycigajcych wzroku, w aden sposb nie moe przypomina stroju zachodniego. Wskazane jest take
nieuywanie perfum13.
Podsumowujc temat dotyczcy pracy w religii muzumaskiej, trzeba
wspomnie, i jest ona w niej traktowana jako misja. Dobry pracownik to dobry
muzumanin, ktry poprzez prac robi dobre uczynki. Wydajna praca przyblia
bowiem czowieka do Boga. Pozwala mu utrzyma rodzin (dzieci, rodzicw),
pomc w kryzysie jej czonkom. Poprzez prac ludzie nie tylko powikszaj
swj majtek, ale rwnie pomagaj sobie wzajemnie. Niestety, czsto jest to
tylko teoria, ktra rzadko ma swoje odzwierciedlenie w praktyce, bowiem czsto podstawowych zasad etyki pracy w islamie po prostu si nie przestrzega. Na
porzdku dziennym wystpuj oszustwa czy inne uchybienia etyczne.
Co do kwestii pracy kobiet pogld na ten temat zaley od poziomu rozwoju intelektualnego, politycznego, ekonomicznego, kulturowego i spoecznego
danego kraju muzumaskiego. W wikszoci, na wzr pastw zachodnich,
kobiety pracuj zawodowo i czsto wykonuj prac przekraczajc ich moliwoci. Poza tym, czc prac zawodow z domowymi obowizkami, s one
bardziej obcione od mczyzn. Zdarza si nawet, e niekiedy to wanie kobieta jest jedynym ywicielem rodziny.
13
M. Al-yusef: Amal al-maraa al-muslima (Praca kobiet muzumaskich), http://www.saaid.
net/female/049.htm. (dostp 15.03.2008).
215
Rola kobiet w islamie zmienia si w czasie i przestrzeni. Przykadem moe

by podejcie do wygaszania przez kobiety kaza w meczetach (mona to robi
w Turcji) czy zajmowania si przez nie praktyk sdziowsk (dozwolone
w Egipcie, Syrii i Libanie).
W innych krajach muzumaskich, jak na przykad w Arabii Saudyjskiej,
wykonywanie powyszych zaj przez kobiety jest surowo zakazane. Mao
tego, kobieta nie moe tam nawet prowadzi samochodu. Podobnie wyglda
kwestia ubra tradycyjnie przewidzianych dla kobiet (Syria, Turcja i Egipt s
w tym punkcie bardziej tolerancyjne od np. Iranu, gdzie tzw. straniczki rewolucji pilnuj, aby kobiety miay na gowach chusty)14.
W cigu ostatnich trzydziestu lat w wielu krajach muzumaskich nastpia
dua zmiana kulturowa. Zwikszya si tolerancja i przyzwolenie spoeczne
w kwestii praw kobiet. Od drugiej poowy XX wieku kobieta wychodzi ze sfery
prywatnej i wchodzi w publiczn uczy si, zdobywa zawd, pracuje poza
domem. Na pewno przyczynio si do tego wiele czynnikw. Organizacje kobiece walcz o rozszerzenie praw kobiet, zachcaj je do zmian, postpu i pewnego rodzaju buntu przeciwko zasadom muzumaskim. Duy wpyw ma na to
z pewnoci rozwj nauki i dostp do niej oraz organizacje lewicujce. Wspczenie take niema rol odgrywa rozwj naukowo-techniczny (telewizja,
Internet, prasa). Nie mona jednak zapomnie, i to konserwatywne podejcie
do pracy kobiet czsto musi by amane. Spowodowane jest to sytuacj ekonomiczn wielu rodzin i yciem na granicy ubstwa, poniej minimum socjalnego.
Kobiety wic nierzadko zmuszone s do wyjcia z domu w poszukiwaniu pracy,
by zapewni swoim dzieciom byt.
Zmiana w podejciu spowodowana jest take wikszym popytem na kobiety wyksztacone coraz wicej rodzin traktuje wyksztacenie crek jako inwestycj w ich przyszo. Maj one mianowicie wiksze powodzenie wrd mczyzn i s lepszymi partnerkami. Dziki temu argumentowi wzrasta liczba kobiet wyksztaconych, majcych atrakcyjne zawody. Przeszkod stanowi jednak
rynek pracy, w ktrym nie ma miejsca dla kobiet. Odsetek bezrobocia wrd
nich jest znacznie wikszy ni wrd mczyzn, co wynika z ograniczonej liczby miejsc pracy. Nie ma jej dla mczyzn, a tym bardziej dla kobiet.
14
M.H. Al-hirsani: ala'ml fi alislam wdourh fi altnmiah aliktsadiah (Praca w islamie i jej rola
w rozwoju ekonomicznym), Bejrut 2002 w jz. arabskim.
216
Fuad Jomma
WORKING WOMEN AND MEN IN TERMS OF THE MUSLIM RELIGION
Summary
Over the past thirty years there has been a big change in cultural views in many Muslim countries. Tolerance and social acceptance of womens rights has increased considerably. Since the second half of the twentieth century, a woman steps out of
the private and enters into public sphere she studies, gains a profession, works
outside home. Undoubtedly, there have been many factors that contributed to this
development. For example, one can indicate womens organizations fighting to extend womens rights, encourage them to change, make progress, and some kind
of rebellion against the Muslim rules. Also, the development of education and easier
access to it for women as well as presence of leftist organizations stimulate this
change. One cannot omit the impact of the modern technological and scientific
breakthrough with special stress on mass media (TV, Internet, newspapers). On the
other hand, one cannot forget that a conservative approach to womens work and role in
society is often being abandoned because of economic situation of many families which live on or even below the poverty line. As a result, women are often forced to get out of home in search for work, in order to provide for children.
The change in approach is also connected to the increased demand for educated
women in the market more and more families treat daughters education as an investment for their future. Thanks to that, women are more successful among men and
are generally better partners. And because of that, the number of well educated women having good professions has been increasing. However, the labor market not offering jobs for women seems to be the greatest obstacle. The percentage of unemployed
women is much higher than the percentage of unemployed men, due to the limited
number of jobs. They are not available for men, let alone for women.

NR 615
ACTA POLITICA NR 23
2010
WYWIADY
GRZEGORZ FEDOROWSKI
KURDYJSKA DIASPORA WYWIAD Z ALJI MAOWEM
Pomerania Ethnica to cykl programw telewizyjnych przygotowywanych i prezentowanych przez szczeciski oddzia TVP. Podstawowym zaoeniem jest prezentowanie rnorodnoci kulturowej, a zwaszcza etnicznej, Pomorza Zachodniego i promowanie postaw tolerancji oraz wzajemnej akceptacji1. Gomi programu s nie tylko przedstawiciele mniejszoci narodowych
i etnicznych, ale take imigranci.
Prezentowany wywiad zosta przeprowadzony w tym programie z Alji
Maowem. Jest on doktorem informatyki, wykadowc w Uniwersytecie Szczeciskim. Pochodzi z Syrii. W Polsce mieszka od momentu rozpoczcia studiw.
Wywodzi si z przeladowanej rodziny, ktra uprawia polityk opozycyjn.
Alji Maow szczyci si kurdyjskim pochodzeniem2. Jest znawc kultury, religii
i historii narodu kurdyjskiego. Wywiad przeprowadzony w marcu 2009 roku
poprzedzia prezentacja kilku pieni kurdyjskich, ktre Alja Maow wykonuje
1
Szerzej o programie zob. G. Fedorowski: Pomerania Ethnica telewizyjny dyskurs o etnicznoci Pomorza, w: Polityczne wymiary etnicznoci, pod red. M. Mieczkowskiej i D. Scholze,
Krakw 2009, s. 262270.
2
Szerzej o Kurdach zob. L. Dzigiel: Wze kurdyjski: kultura, dzieje, walka o przetrwanie,
Krakw 1992; tene: Kwestia kurdyjska po wojnie o Kuwejt, Krakw 1994; A. Grgies: Sprawa
kurdyjska w XX wieku, Warszawa 1997; F. Jomma: Kurdowie i Kurdystan: problemy diaspory
kurdyjskiej, Gdask 2001; M. Giedz: Wze kurdyjski, Warszawa 2002; W krgu problematyki
Kurdw i Kurdystanu: materiay Midzynarodowej Konferencji Naukowej, Pozna, 2021 padziernika 2003, pod red. A. Abbasa, Pozna 2004; Kurdowie i Kurdystan iracki na przeomie XX
i XXI wieku, pod red. A. Abbasa i P. Siwca, Pozna 2009.
218
Grzegorz Fedorowski
akompaniujc sobie na tamburze tradycyjnym strunowym instrumencie drewnianym z grupy chordofonw szarpanych. Alji Maow utrzymuje, e autorstwo
tekstw tych pieni naley przypisywa gwnie kurdyjskim kobietom, nie za
Kurdom mczyznom. Wedug Maowa hipoteza ta wynika z analizy jzykoznawczej tekstw.
Grzegorz Fedorowski: Formuuje Pan pewn hipotez na temat tego, w jaki
sposb przetrwa do dzisiaj staroytny jzyk kurdyjski. Twierdzi Pan, e stao
si tak dziki kobietom na kurdyjskiej prowincji.
Alji Maow: Tak, kobiety miay w tym duy udzia. Sdz, e historycy te
dochodz ju do podobnych konkluzji. Niestety, jzyk kurdyjski z rnych powodw nie jest przedmiotem studiw. We wszystkich ksikach, ktre czytaem
na ten temat, archeolodzy i historycy stwierdzaj, e z powodw od nich niezalenych nie mogli prowadzi bada nad jzykiem kurdyjskim. Te niezalene
powody s oczywicie zwizane z polityk i dziaalnoci pastw, ktre rzdz
w poszczeglnych czciach Kurdystanu.
GF: Ale przecie w Paryu istnieje instytut3 zajmujcy si kultur kurdyjsk.
Czy nie ma tam kurdyjskich jzykoznawcw, ktrzy badaj ten jzyk?
AM: S, ale potny jzyk kurdyjski, jeden z najstarszych jzykw wiata,
niestety nie ma wystarczajcej liczby badaczy, eby go w caoci ogarn i zrozumie do koca. Jest to jzyk aryjski, wystpuj w nim podobiestwa do francuskiego, troch do niemieckiego, jest w nim te troch wyrazw podobnych do
polskich sw. Te badania wymagaj naprawd rzeszy jzykoznawcw, archeologw, antropologw i naukowcw z wielu innych dziedzin, ktrzy prowadzi3
Instytut Kurdyjski w Paryu (fr. Institut Kurde de Paris) zaoona w lutym 1983 r. organizacja, skupiajca si na promowaniu kurdyjskiego jzyka oraz kultury. Jest to jedno z gwnych kurdyjskich centrw akademickich w Europie. Gwnymi publikacjami wydawanymi przez
Instytut s magazyn lingwistyczny Kurmanc (wydawany dwa razy do roku w jzyku kurdyjskim), miesiczny przegld prasy dotyczcej kwestii kurdyjskich Bulletin de liaison et dinformation (Biuletyn Kontaktu i Informacji) oraz tudes Kurdes (czasopismo badawcze w jzyku
francuskim). Gwna aktywno Instytutu skupia si na kurdyjskim dialekcie kurmandi. Insytut
Kurdyjski w Paryu posiada ponadto bibliotek przechowujc tysice historycznych dokumentw, broszur oraz czasopism dotyczcych Kurdw. Dwch reprezentantw z francuskich ministerstw Spraw Wewntrznych oraz Kultury zapewnia czno Instytutu z rzdem francuskim.
Pracami Instytutu kieruje dr Kendal Nezan, jego zastpcami s dr Abbas Vali (Swansea University) oraz dr Fuad Hussein (Universiteit van Amsterdam).
Kurdyjska diaspora wywiad z Alji Maowem
219
liby systematyczne prace. Porwnanie jzyka huryckiego4 z jzykiem kurdyjskim w ogle nie jest przedmiotem bada naukowych, chocia najprawdopodobniej Huryci s pradziadami Kurdw i oczywicie takie jest te pochodzenie
jzyka kurdyjskiego. Huryci przez tysice lat zamieszkiwali obszar koo jeziora
Wan5, czyli tzw. Kurdystan turecki. Jest to dla Kurdw region o bardzo duym
znaczeniu historycznym i politycznym. Wielu wielkich wadcw pochodzi
stamtd, zwaszcza z wybrzea jeziora Wan. Turcy twierdz, e znad tego jeziora pochodz Sumerowie i stamtd wywdrowali do poudniowego Iraku, gdzie
zbudowali cywilizacj sumeryjsk. Rwnie Saladyn6 pochodzi z okolic jeziora
Wan. Uczeni twierdz, e w toku dziejw jzyk hurycki podzieli si na jzyk
ormiaski i jzyk kurdyjski, oba wywiedzione z tej samej kultury.
GF: Czy przetrway rda pisane?
AM: Archeolodzy posiadaj materia rdowy, ale nie jest on badany. Pewien
profesor, Polak, ktry by w Syrii jak dowiedziaem si z nieoficjalnych rde powiedzia kurdyjskiemu archeologowi, e niestety, s podpisane umowy
midzyrzdowe dotyczce oficjalnych bada archeologicznych ekspedycji z danych krajw, na mocy ktrych wyniki bada musz przej kontrol waciwych instytucji arabskich, tureckich, iraskich, ktre owe wyniki analizuj i decyduj, o czym wiat moe usysze. W przeciwnym razie badaczom nie pozwoli si ponownie przyjecha i kontynuowa prac.
GF: Czy mona w zwizku z tym powiedzie, e rda kultury kurdyjskiej s
faszowane?
AM: Moim zdaniem wanie tak jest i doskonale zdaj sobie z tego spraw.
Kiedy przyjechaem na studia do Polski, przez rok miaem zajcia z pewn pani profesor, specjalistk w dziedzinie kultury wspczesnej i staroytnej. Pew4
Wymary jzyk uywany w staroytnoci na obszarze Wyyny Armeskiej i Mezopotamii.
Wan (tur. Van Gl; arm.: ; kurd.: Gola Wan) bezodpywowe, sone jezioro
lece na Wyynie Armeskiej, najwiksze i najgbsze w dzisiejszej Turcji.
6
Saladyn, Al-Malik an-Nasir Salah ad-Din Jusuf Abu al-Muzzafar ibn Ajjub w skrcie Salah
ad-Din al-Ajjubi (ur. 1137 lub 1138 w Tikricie w Mezopotamii, zm. 4 marca 1193 w Damaszku)
wdz i polityk muzumaski pochodzenia kurdyjskiego, sutan Egiptu, wadca imperium rozcigajcego si od Sudanu po Syri, od Jemenu przez Pwysep Arabski, pnocny Irak do
wschodniej Turcji (Diyarbakr), uwaany za zaoyciela dynastii Ajjubidw.
220
Grzegorz Fedorowski
nego razu podczas zaj wysunem tez, e Sumeria jest waniejsza ni Egipt.
O wiele wicej wynalazkw pochodzi z Sumerii ni z Egiptu. Na Bliskim
Wschodzie powstao pierwsze pismo wiata, pierwszy alfabet, jzyki, religie
i tak dalej. Zapytaem: Dlaczego tak mao mwi nam Pani o Bliskim Wschodzie, o Medach, Hurytach, Sumerach? Pani profesor odpowiedziaa wprost:
Poniewa istniej pewne umowy midzynarodowe i istniej powody polityczne
takiego stanu rzeczy. Niech pan si nie martwi, nauka to wszystko odnotowuje,
to wszystko jest. Ale dzisiaj jeszcze nie czas na to, poniewa burzyoby to relacje pomidzy pastwami. Z powodw politycznych pewne fakty s na razie
skrywane.
Wierz, e Europa ma na nasz temat gbok wiedz. Przecie Anglicy od
400 lat przyjedaj i badaj te wszystkie tereny. W naszym rejonie, w Mezopotamii, co 34 kilometry s pagrki skrywajce w swych wntrzach przedpotopowe miasta i wsi. Materia do bada jest ogromny. Anglicy od dawna
wic przyjedali i kady taki wikszy pagrek odkrywali i badali. Czyni to,
jak mwi, od 400 lat. Muzea s pene.
GF: Jak doszo do tego, e podj Pan studia w Polsce?
AM: Do Polski przyjechaem w roku 1996. Jak to si stao, to duga historia.
Naleaem do bardzo dobrych uczniw, ale z rnych wzgldw, przede
wszystkim politycznych, nie dostaem si u siebie na wysz uczelni, bo na
egzaminach wstpnych uzyskaem sabe wyniki. Nie wiem, czy byy one sfaszowane, w kadym razie otrzymaem o poow nisz punktacj ni powinienem. Wtedy rodzice pomyleli, eby wysa mnie do Europy oazy demokracji
i wolnoci. Wybr pad na Polsk, poniewa kiedy studiowa tu nasz znajomy
i bardzo chwali ten kraj. Decyzj wzmacnia jeszcze fakt, e w tym czasie Polska bya wieo po wyjciu z komunizmu, rozwijaa si. Jechaem wic z nadziej, e jako mody czowiek pragncy si rwnie rozwija, bd stymulowany tym waszym rozwojem. Tak doszo do wyboru Polski.
GF: Speniy si te oczekiwania?
AM: W duym stopniu tak. Oczywicie w roku 1996 Polska bya ju po
wszystkich przemianach, ale z tego, co syszaem od starszych Polakw i od
kolegw, ktrzy tu wczeniej byli, zaszy tu ogromne, pozytywne zmiany. Ja
221
sam rwnie takich zmian bym oczekiwa. Oczywicie po drodze bywao rnie. Zwaszcza jeli chodzi o zagadnienia dotyczce zagranicznych studentw
po wejciu Polski do Unii Europejskiej. Bylimy na tzw. pobycie czasowym.
Mylelimy, e nas rwnie bdzie dotyczy swobodne, bezwizowe przemieszczanie si po Europie. Tak niestety nie byo. Dopiero w 2008 roku, kiedy Polska podpisaa ukad z Schengen, mogem pojecha do Niemiec bez potrzeby
uzyskiwania wizy w Warszawie.
Co do Polakw, te nie przeyem zawodu. Jest to nard w duym stopniu
tolerancyjny. Zdarza si, wiadomo, jak w kadym narodzie, e s jednostki
nieprzychylne obcokrajowcom. Z tym, e ja mam do czynienia na og z ludmi
z wyszym wyksztaceniem. Tak byo w okresie studiw pierwszego stopnia
i pniej podczas studiw doktoranckich. A teraz te pracuj pord takich ludzi. Wysoka kultura, demokracja. Chocia demokracja mnie dotyczy o tyle,
o ile mnie dotyczy... Nie jestem jeszcze obywatelem polskim i...
GF: No wanie, jaki jest dzisiaj paski status?
AM: Mam tzw. dugoterminow kart rezydenta Unii Europejskiej. Ponad trzy
lata temu zoyem do prezydenta RP wtedy urzdowa pan Kwaniewski
prob o nadanie mi polskiego obywatelstwa. Niestety, wkrtce odbyy si wybory, prezydentem zosta pan Kaczyski i po 3 latach i 2 miesicach oczekiwania dostaem negatywn odpowied.
GF: Dlaczego?
AM: A wanie bez powodu. Zoyem zapytanie: z jakiego powodu odpowied
jest negatywna, skoro mam dobre opinie od pana rektora, od profesorw, pracuj w Polsce jak kady obywatel tego kraju, pac podatki, staram si by odbierany pozytywnie, nie jestem karany, no i zdobyem tu wysze wyksztacenie.
GF: I co Pan usysza?
AM: e pan Prezydent nie ma obowizku odpowiada na pytanie, czemu podejmuje takie decyzje, a nie inne.
222
Grzegorz Fedorowski
GF: Czy w zwizku z tym ten proces ju jest zakoczony i Pan wicej nie stara
si o polskie obywatelstwo?
AM: Bardzo si rozczarowaem, gdy staraem si by porzdnym obywatelem,
ale te nie oczekiwaem specjalnego traktowania. Po prostu dbam o ten kraj,
dbam o swoich studentw. Ta odpowied mnie rozczarowaa, poniewa wiele
osb otrzymuje jednak obywatelstwo i wydaje mi si, e te mgbym je dosta.
Doznaem zawodu i chwilowo powstrzymuj si od dalszych decyzji w tym
wzgldzie.
GF: Czy moe to wpyn na pask decyzj, eby na przykad zmieni kraj
pobytu, czy te nie myli Pan o tym?
AM: Przyznam, e w pewnym momencie byem bliski takiego rozwizania
i nadal gdzie ta myl we mnie tkwi. Zwaszcza e z wiadomoci, jakie do mnie
docieraj z innych krajw Unii Europejskiej wynika, e ludzie w sytuacji analogicznej do mojej dostaj tam obywatelstwo po piciu latach. Ja w Polsce jestem od 12 lat. Tam waciwy urzd wysya do emigranta pismo zachcajce do
skadania podania o obywatelstwo. Byem zawiedziony, dlatego te rzeczywicie chciaem wyjecha. Jednak duo mnie te z Polsk wie, jest to przecie
prawie caa moja modo.
GF: Zaplanowalimy, e podczas tego spotkania opowie Pan o politycznych
korzeniach swojej rodziny. Czy dobrze rozumiem, e czonkowie paskiej rodziny s zaangaowani w opozycyjn dziaalno polityczn w tym kraju,
w ktrym przyszo wam, Kurdom y, czyli w Syrii?
AM: Moja rodzina, jak kada rodzina kurdyjska, zabiega o stworzenie wasnego pastwa, o suwerenno Kurdystanu. Jest to fakt powszechnie znany w wiecie. Od dawna o to walczymy. Midzy innymi rwnie moja rodzina stara si
mie udzia w tym deniu. Mj ojciec kiedy powiedzia, e walczymy, by nasi
wnukowie mogli si szczyci postaw swoich dziadw, ktrzy nie siedzieli
bezczynnie. Mam nadziej, e kiedy osigniemy suwerenno. A zatem
owszem, jak wikszo Kurdw, dziaamy. T aktywno niechtnie nazywam
opozycj, poniewa my jestemy Kurdami z Syrii. Naley mie wiadomo, e
223
polityka rzdu syryjskiego jest opresyjna wobec wszystkich obywateli, nie tylko
wobec Kurdw.
GF: Czy rzeczywicie w Syrii oficjalnie nie ma Kurdw, nie okrela si tym
terminem przedstawicieli paskiego narodu?
AM: Rzeczywicie do niedawna byo tak, e wszyscy bylimy po prostu obywatelami Syrii. I dotyczyo to nie tylko Kurdw. Mamy wielu Ormian, Asyryjczykw, Czerkiesw, do niedawna duo byo ydw. W Syrii byo wiele grup
narodowociowych, ktre zamieszkiway zwaszcza tereny kurdyjskie.
GF: I wszystkie te nacje nie ciesz si peni praw obywatelskich w tym kraju?
AM: W dowodzie tosamoci w rubryce narodowo wszyscy maj zapisane
Arab z Syrii. To jest przykre, poniewa oczywicie moemy by wszyscy
Syryjczykami, bo kady chce by porzdnym obywatelem w normalnym pastwie. Ale dlaczego nie stosowa prawdziwych okrele: Ormianin z Syrii,
Kurd z Syrii, Asyryjczyk z Syrii? ebymy czuli si rwnoprawnymi obywatelami. Albo nie stosujmy w ogle okrele narodowociowych w dokumentach.
Czy jestemy Arabami, czy Kurdami, to jestemy Syryjczykami. Zgadzamy si
na to, ale powinnimy mie te same prawa.
GF: Jak Pan odczuwa dyskryminacj w Syrii poza tym, e nie mia Pan rwnego dostpu do wyksztacenia? Jakich jeszcze przejaww dyskryminacji Pan
zazna?
AM: Najpierw jedno zdanie wyjanienia. W Syrii jest jedna partia rzdzca.
Dyskryminowani s nie tylko Kurdowie, ale w pewnym stopniu te Arabowie
nienalecy do tej partii. Goym okiem widoczne s rne przejawy wrogiej
wobec Kurdw polityki syryjskiej. Kurdowi nie wolno prowadzi wasnej dziaalnoci gospodarczej. W moim rodzinnym regionie jest te tak, e Kurdowi nie
wolno przepisa swojej ziemi rolnej wasnym dzieciom. Akt wasnoci ziemi
dotyczy pokolenia dziadkw. Ostatnio pojawi si nowy przepis, mwicy
o tym, e w odlegoci mniejszej ni 100 km od granicy tureckiej, gdzie jak
wiadomo yje najwicej Kurdw, nie wolno nam sprzedawa, kupowa, przepisywa wasnego mienia w postaci nieruchomoci. Ani na rzecz swoich dzieci,
224
Grzegorz Fedorowski
ani innych osb. Na przykad nieruchomo naleca do mnie zostaje i z moj

mierci nie wiadomo, kto j wemie, czyj bdzie ten majtek. To prawo wprowadzono w 2008 roku.
GF: Czemu suy taka polityka?
AM: Sporo dyskutuje si na ten temat, czemu suy. Powszechna jest opinia, e
suy to temu, eby Kurdowie nie wykupywali ziemi uprawnej od rolnikw
narodowoci arabskiej. W latach 70. sprowadzono do nas ludno arabsk znad
dolnego Eufratu. Rwnoczenie si przesiedlono Kurdw z ich wiosek, pozbawiajc ziemi. Osiedlono na niej Arabw w 10-kilometrowym pasie przy granicy
tureckiej. Ludzie ci od trzydziestu lat maj nasz ziemi. Wspomniane prawo,
jak przypuszczam, suy temu, eby Kurdowie nie mogli tej ziemi odzyska
poprzez kupno. By moe rol odgrywa i to, e na Zachodzie Kurdowie s coraz zamoniejsi, mog wraca i kupowa ziemie dziadkw, lub w ogle kupowa wicej ziemi, ni rzd by sobie yczy. Nazwabym to chor polityk naznaczon strachem przed Kurdami. To jest syryjskie, to jest nasze. Nie oddamy
tego innym ludziom. Odbiera si w ten sposb nam szans na wasny dom,
wasn ziemi. Moe chodzi o to?
GF: Kurd w Europie, niezalenie od tego, czy w Polsce, czy w Niemczech, czy
w Wielkiej Brytanii, czy w jakimkolwiek innym kraju, nie jest rozpoznawany.
Nie jest odrniany od przedstawicieli innych narodw Bliskiego Wschodu,
a nawet wikszego regionu. Nie jest odrniany przez nas, Europejczykw,
wanie od Arabw czy od Turkw. To niesie ze sob pewne przykre konsekwencje. Dlaczego tak jest i co mona zrobi, eby odwrci t sytuacj?
AM: Rzeczywicie, w Europie nie odrnia si Kurda od innych ludzi pochodzcych z tamtego obszaru. Ja oczywicie wyczam kwesti wygldu, poniewa to jest sprawa oczywista, czarne wosy s po prostu czarne. Problem ma
chyba dwa aspekty. Po pierwsze chodzi o to, e Kurdowie nie maj swojego
pastwa, nie maj wasnych mediw, nie dziaaj na arenie wiatowej, Kurdystan nie istnieje politycznie jako podmiot prawa midzynarodowego. Geografia
nie odnotowuje Kurdystanu, w europejskich szkoach dzieci nie ucz si, gdzie
ley Kurdystan i e s Kurdowie. Drugi aspekt omawianego problemu dotyczy
samej Europy. Powiedzmy enigmatycznie, e chodzi o pewne interesy pa-
225
stwowe, o polityk, o ekonomi w relacjach z takimi pastwami jak Turcja,

Syria, Irak, Iran, gdzie yj Kurdowie. Europa ma okrelone interesy. W mediach europejskich mao si mwi o Kurdach. Tymczasem wielu Kurdw
mieszka w Europie, w pastwach zachodnich jest mnstwo Kurdw, setki tysicy, jeli nie miliony. Ale prawie wcale nie robi si o nich programw, informacje s skpe. Jest to dziedzina zaniedbana. Nie zaley nam na tym, eby Kurdowie byli postrzegani jako lepsi od innych. Natomiast zaley nam na tym,
eby media zwracay uwag spoecznociom, w ktrych yjemy, na nasz spraw narodow, bo to jest istotna rzecz. Na wiecie jest 40 milionw Kurdw bez
wasnego pastwa. yj na swoich rdzennych ziemiach, maj bogat kultur
i histori obejmujc 10 000 lat. Mamy swj wielki udzia w cywilizacji wiata.
A mimo to mwi si o nas mao. Mam o to pretensj do europejskich mediw,
no i do politykw, ktrzy usiuj manipulowa mediami, pomimo oczywistej
wolnoci mediw europejskich. Niestety na ten temat media milcz. By moe
jest w tym i nasza wina. Wikszo Kurdw, ktrzy przyjechali do Europy, byli
to ludzie sabo wyksztaceni lub w ogle bez wyksztacenia. Uciekli przed tyrani i przyjechali tu pracowa. Trzy miliony Kurdw przesiedlono do Istambuu,
a reszcie pozwolono ucieka do Europy. Byli to proci rolnicy. Wina ley te
po ich stronie. Mogli zdoby si na aktywno. Europa pozwala emigrantom
mie wasne narodowe organizacje. Mona byo duo zrobi, ale ci emigranci
wykazali, niestety, brak aktywnoci.
KURDISH DIASPORA AN INTERVIEW WITH ALJI MAOW
Summary
Pomerania Ethnica is a series of television programs that are being prepared and
presented by the Szczecin regional branch of the Polish Television (TVP). The core
assumption of that series is to present the multicultural, with a special accent put on
ethnical, diversity of the Western Pomerania, as well as to promote the attitudes of
tolerance, mutual understanding, respect and acceptance. In this episode, an interview
with Alji Makow was presented. He has a Doctor of Computer Science degree and has
been a lecturer at the University of Szczecin. He comes from Syria. He has lived in
226
Grzegorz Fedorowski
Poland since the beginning of his studies. He was brought up in the family that was
persecuted and had always showed its oppositional political opinions. Alji Makow takes
great pride of being of Kurdish origin.

Transformacja Ustrojowa Polski - Prace Zebrane

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Transformacja Ustrojowa Polski - Prace Zebrane

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIWERSYTET SZCZECISKI

Copyright by Uniwersytet Szczeciski, Szczecin 2010

WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO

Zdzisaw Matusewicz Transformacja ustrojowa Polski.

Tom Bubk Relationship between Religion,

Dietrich Scholze Die Gleichberechtigung der Sorben in Sachsen.

Magorzata Mieczkowska Etniczno a regionalizm.

Joanna Jonczek Prawda czy tylko prawdopodobno

Jerzy Pawliszcze Czy wadza ekspercka jest wadz? ........................

Marlena Borowicz Przejawy negatywnych dziaa wyborczych

Iwona Karwowska Wielokulturowe dziedzictwo Pomorza

Marek Czerwiski Przemiany wizji miasta Szczecin .........................

Piotr Chrobak, Olga liwowska Szczecin po przystpieniu Polski

Maciej Drzonek Szczecin po Jurczyku

Fuad Jomma Praca kobiet i mczyzn

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECISKIEGO

SYSTEM BEZPIECZESTWA EUROPEJSKIEGO

1. Bezpieczestwo. Aspekty teoretyczne pojcia

J. Staczyk: Bezpieczestwo zakres definicji, Acta Politica 1997, nr 10, s. 29.

R. Ziba: Bezpieczestwo narodowe, w: Leksykon pokoju, Warszawa 1987, s. 29.

R. Ziba: Instytucjonalizacja bezpieczestwa europejskiego, Warszawa 1999, s. 34.

A.D. Rotfeld: Europejski system bezpieczestwa in status nascendi, Warszawa 1990, s. 9.

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny

J. Staczyk: Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa, Warszawa 1996, s. 7071. Zob. te

W ramach bezpieczestwa koordynacyjnego Zbigniew Berent wyodrbnia

Z. Berent: Modele bezpieczestwa midzynarodowego, Sprawy Midzynarodowe 1987,

K. astawski: Pojcie i gwne wyznaczniki bezpieczestwa narodowego, w: Wspczesne

J. Stefanowicz: Bezpieczestwo wspczesnych pastw, Warszawa 1984, s. 113114.

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny

M. Dobrosielski: Rewolucja rozumu. Sprawy wiata i Polski, Warszawa 1988, s. 48.

J. Staczyk: Wspczesne pojmowanie..., s. 7374.

narodowych rodkami pokojowymi. 3. Stosowanie rodkw zbiorowych wobec

Z. Cesarz, E. Stadtmller: Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw 1998,

R. Ziba: Bezpieczestwo zbiorowe, w: Leksykon pokoju..., s. 31.

Prawo midzynarodowe publiczne. Wybr dokumentw, oprac. A. Przyborowska-Klimczak,

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny

lucji procesu Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie28. Odrbn

E. Haliak: Regionalizm w stosunkach midzynarodowych, w: Stosunki midzynarodowe,

masow broni jdrowej, stanowicej zasadniczy element rwnowagi i wzajemnego odstraszania32.

W. Multan: Wizje bezpieczestwa..., s. 25.

M. Dobroczyski, J. Stefanowicz: Tosamo Europy, Warszawa 1997, s. 9495.

M. Stolarczyk: Jedno Europy jako element nowego (postulowanego) adu europejskiego,

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny

J. Stefanowicz: Wyzwania integracyjne wspczesnej Europy, Sprawy Midzynarodowe

R. Ziba: Bezpieczestwo europejskie, w: Leksykon pokoju..., s. 27.

J. Stefanowicz: Bezpieczestwo wspczesnych..., s. 143.

J. Staczyk: Przeobraenia midzynarodowego ukadu si w Europie na przeomie lat

T. Jasudowicz: Bezpieczestwo europejskie, w: Encyklopedia prawa..., s. 35.

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny

rednich i maych, wycig zbroje zwaszcza w dziedzinie broni nuklearnej),

Cyt. za: W. Multan: Wizje bezpieczestwa..., s. 25.

stao si oczywiste, e powstanie pastwo zachodnioniemieckie i e bdzie ono

Zbir Dokumentw 1947, nr 3, s. 125132.

Z. Kowalczyk: Brytyjska polityka zagraniczna w okresie rzdw labourzystowskich 1945

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny

Ostateczne zaamanie si pod koniec 1947 roku wsplnej polityki czterech

za, ktre byyby sprzeczne z postanowieniami traktatu i zobowizay si do

Zbir Dokumentw 1948, nr 5, s. 281290.

K. Wiaderny-Bidziska: Polityczna integracja Europy Zachodniej, Toru 2002, s. 62.

J. Kaczmarek, A. Skowroski: NATO Europa Polska, Wrocaw 1997, s. 16.

J. aptos: Europa..., s. 36.

J. Kaczmarek, A. Skowroski: NATO Europa ..., s. 17.

System bezpieczestwa europejskiego w okresie zimnej wojny