Zdolne dziecko.

Pierwsza pomoc

Marcin Braun, Maria Mach

Zdolne dziecko. Pierwsza pomoc

Do powszechne jest przekonanie, e zdolne dziecko

to skarb isama rado. Jeli kto tej opinii nie podzie
la, to s to rodzice inauczyciele zdolnych dzieci. Oni
najlepiej wiedz, e oprcz radoci, przyjemnoci idumy
codzienny kontakt ze zdolnymi przynosi te wiele prob
lemw, wtpliwoci iwyzwa. Przez wiele lat zmagalimy
si ztakimi wyzwaniami, wsptworzc program pomo
cy wybitnie zdolnym Krajowego Funduszu na rzecz Dzie
ci. Wanie dlatego zdajemy sobie spraw zwielu, cho
zpewnoci nie wszystkich, praktycznych problemw,
ktre rodzi kontakt ze zdolnymi dziemi. Piszc porad
nik, chcielimy przede wszystkim podzieli si zPa
stwem t praktyczn wiedz.
Istnieje wiele publikacji zawierajcych teoretyczne
ujcie zagadnienia zdolnoci, inteligencji itwrczoci
dzieci imodziey. Ich liczba odzwierciedla zreszt do
pewnego stopnia mnogo samych teorii. Materia zagad
nienia jest trudna ijak dotd psychologom ipedagogom

udao si uzyska jednomylno jedynie wniewielu

kwestiach. Znaszych dowiadcze wynika, e osobom
na co dzie pracujcym zuczniami zdolnymi bardziej
ni spjna teoria igruntowne wyjanienie zjawiska po
trzebne s praktyczna pomoc, porady isugestie odno
szce si bezporednio do sytuacji, ktre napotykaj
wdomu czy wszkole.
Zt myl przygotowywalimy nasz poradnik. Nie
znajd tu Pastwo definicji, teorii ani odwoa do facho
wej literatury. Zamiast tego staralimy si zebra wnioski
znaszych obserwacji idowiadcze. My sami najwi
cej wiedzy wynielimy wanie zuwanego przyglda
nia si wasnym dziaaniom iich skutkom, zniekocz
cychsirozmw znaszymi podopiecznymi, wspierania
ich, motywowania ipomagania wkopotach.
Mamy wielk nadziej, e dziki temu poradnikowi
nasze dowiadczenia cho troch pomog Pastwu wco
dziennym kontakcie zwaszymi podopiecznymi, pozwol
lepiej dostrzega ich problemy, wytrwale towarzyszy im
wcodziennej pracy irazem znimi cieszy si zosigni.
Bo oczywicie wszystkie pytania iproblemy nie powinny
przesoni nam radoci pyncej zfaktu, e zdolne dziec
ko to skarb.

Rozdzia 1
Przez rozbudzanie zainteresowa
do odkrywania zdolnoci

Ciekawo, pierwszy stopie do

Jest tylko jedna zdolno, bez ktrej uczenie si byoby
niesychanie trudne, amoe nawet niemoliwe. To zdol
no dziwienia si izadawania pyta, czyli po prostu cie
kawo. Spjrzmy na mae dziecko. Czsto nie uwiada
miamy sobie nawet, jak wielu rzeczy musi si dowiedzie
inauczy. Waciwie wszystko jest dla niego nowe nie
tylko zjawiska iprzedmioty, ale take sam jzyk.
jest jedna zdolno, bez ktrej uczenie si
byoby niemoliwe: ciekawo

Liczba informacji iumiejtnoci, ktre przyswajamy

wpierwszych latach ycia, jest imponujca. Aprzecie
zdolnoci umysowe dziecka dopiero si ksztatuj iroz
wijaj. Jednoczenie wczesne dziecistwo to bodaj jedyny
okres, ktry nie pozostawia po sobie wspomnienia wy
siku zwizanego ze zdobywaniem rozmaitych umiejt
noci. Wszystko, czego si wtedy uczymy, przychodzi
nam stosunkowo atwo, wrcz niezauwaalnie. Dopiero

pniej nauka zaczyna si kojarzy zwysikiem, obo

wizkiem, aczsto take znudzeniem.
Jednym znajwaniejszych czynnikw odpowiadaj
cych za t dziecic atwo uczenia si jest wanie cie
kawo. Dla maych dzieci niemal wszystko, zczym si
stykaj na co dzie, jest nowe, fascynujce ipene tajem
nic. Zczasem rzeczywisto zaczyna traci urok niezwy
koci, staje si nuco znajoma iprzewidywalna. Tylko
nieliczni zachowuj wdorosym yciu dziecic zdol
no do dziwienia si temu, co najbardziej zwyke ico
dzienne. Spord nich wywodz si najczciej wybitni
artyci inaukowcy.
Ciekawo auzdolnienia
Ciekawo nie jest oczywicie tym samym co uzdolnienia,
ale jest niewtpliwie ich bardzo istotn czci. Druga
cz to odpowiednia sprawno intelektualna (lub inna,
np. wprzypadku uzdolnie artystycznych). To wanie
te zdolnoci okrelamy czsto mianem wysokiego po
tencjau lub uzdolnie specjalnych. S one konieczne,
aby ciekawo przerodzia si wtrwae zainteresowania.
Zdrugiej strony nawet bardzo wysoki poziom sprawnoci
nie gwarantuje jeszcze, e obdarzony ni mody czowiek
osignie wybitne wyniki. Zdolnoci s wtym przypadku
rodzajem narzdzia, ktre moe zosta uyte do wanych
celw, ale moe te zardzewie nieuywane.
Rol ciekawoci, zainteresowania przedmiotem do
skonale ilustruj tytuy dwch uywanych dawniej zbio
rw zada zmatematyki. Wyranie trudniejsze zadania

z awiera ten przeznaczony dla uczniw ozainteresowa

niach matematycznych, anie dla uczniw uzdolnionych
matematycznie.
ciekawo to bardzo istotna cz uzdolnie

Zwykle jednak gdy dzielimy ludzi na bardziej imniej

zdolnych, mylimy tylko owysokim potencjale. Wten
sposb oceniamy jedynie cz tej zoonej caoci, kt
ra decyduje otym, zjak bardzo inteligentnym iutalen
towanym czowiekiem mamy do czynienia.
Trzeba pamita, e ciekawo iwysoki potencja s ze
sob nierozerwalnie zwizane iuzupeniaj si wzajemnie.
Niektrzy znas nadrabiaj niezwyk sprawnoci brak
motywacji idociekliwoci (zdolny, ale leniwy), inni
dziki swojej determinacji s wstanie osign bardzo
wiele mimo skromniejszych moliwoci intelektualnych.
podtrzymywanie irozbudzanie ciekawoci
to gwne zadanie rodzicw inauczycieli

Nasz rol nie jest uznawanie jednych za gorszych od

drugich. Podstawowym zadaniem nauczycieli irodzi
cw jest podtrzymywanie irozbudzanie naturalnej cie
kawoci, tak aby kady mody czowiek na miar swoich
potrzeb imoliwoci mg poznawa wiat.
Czy moje dziecko jest zdolne?
To pytanie czsto zadaj sobie rodzice. Jest ono jednak
pytaniem le postawionym. Nie ma bowiem specjalnych
metod wychowywania dzieci zdolnych. Rodzice powinni

zastanowi si raczej, co robi, aby ich dziecko r ozwijao

swoje uzdolnienia te, ktre ma. Anajlepszym sposobem,
by to osign, jest wanie podtrzymywanie ciekawoci.
Zaczyna si od najmodszych lat. Jeli bdziemy cierp
liwie odpowiada na kolejne adlaczego?, jeli okaemy
zainteresowanie pomysami dziecka, jego zabawami, jeli
bdziemy czyta mu wartociowe ksiki, budowa ra
zem znimkonstrukcje zklockw, to jest dua szansa,
e wwieku szkolnym nasze dziecko zostanie uznane
za zdolne.
jest to le postawione pytanie, nie ma specjalnych
metod wychowywania dzieci zdolnych

Warto take korzysta zoferty instytucji specjalizuj

cych si wrozwijaniu dziecicych pasji. Ostatnio wwie
lu miastach powstaj eksperymentatoria, eksploratoria,
centra nauki, czyli miejsca, gdzie dzieci mog samodziel
nie przeprowadza dowiadczenia. Ale take bardziej
tradycyjne placwki muzea, ogrody zoologiczne, pla
netaria su tu pomoc. Warto zorientowa si, czy
organizuj lekcje muzealne, pokazy, zwiedzanie zprze
wodnikiem dla dzieci.
Ztych moliwoci korzysta mog take nauczyciele,
zabierajc swoj klas na wycieczk. Moe to przynie
znacznie wicej poytku ni typowa praca wszkolnej sali.
Przede wszystkim za ani rodzice, ani nauczyciele nie
mog zniechca uczniw do nauki irozwijania zaintere
sowa. Rada lepiej si pobaw udzielona dziesiciolat
kowi, ktry wanie wietnie si bawi, czytajc podrcznik
do gimnazjum, jest nie tylko niezrozumiaa, ale przede

10

wszystkim rodzi wdziecku poczucie, e zjego zainte

resowaniami, albo oglniej znim samym, co jest nie
wporzdku. Jeli dziecko syszy od nauczyciela wtrzeciej
klasie, e za rok czekaj go trudne inieciekawe lekcje
historii, to raczej nie powita ich zentuzjazmem. Gdy
przy pierwszych kopotach ztabliczk mnoenia usy
szy: Masz to po mnie, ja te jestem humanist inigdy
nie rozumiaem matematyki albo: Jeste dziewczynk,
awmatematyce chopcy s lepsi, to skorzysta zokazji,
aby przesta si stara.
Zdolny wyoni si sam
Take wklasie czy szkole nie musimy koniecznie od
rnia uczniw zdolnych od ich mniej zdolnych r
wienikw, eby nastpnie kad ztych grup zaj si
osobno. Zarwno jedni, jak idrudzy potrzebuj wielu
okazji, by przekona si, e wiat jest ciekawy iwart za
interesowania.
Zdarza si bowiem czsto, e uczniowie obardzo wy
sokim potencjale nie zdaj sobie sprawy zwasnych mo
liwoci inie szukaj okazji do ich rozwijania. Potrzebuj
wskazania dziedziny czy zagadnienia, ktre pozwol im
odkry rado isatysfakcj pynce ze zdobywania wie
dzy. Zkolei osoby mniej zdolne bd sobie radziy znacz
nie lepiej, jeli dostrzeg, e nowe wiadomoci s ciekawe
izwizane ztym, co na co dzie interesuje je wyciu.
nie musimy koniecznie odrni
uczniw zdolnych od mniej zdolnych

11

Zczasem potrzeby jednej idrugiej grupy bd si oczywi

cie rnicowa. Uczniowie zdolni bd dla podtrzyma
nia ciekawoci potrzebowali zada trudniejszych ibar
dziej zoonych, ale take wikszej samodzielnoci wich
rozwizywaniu oraz wznajdowaniu nowych problemw.
Ich mniej zdolni koledzy bd potrzebowali wicej czasu
iby moe czstszej pomocy nauczyciela. Tak jak zbyt
atwe zadania mog osabi zainteresowanie najzdol
niejszych, tak mniej zdolni mog si poczu zniechce
ni, kiedy problemy do rozwizania bd zbyt skompli
kowane ipracochonne.
To zrnicowanie potrzeb ioczekiwa jest wyzwa
niem dla nauczyciela. Trzeba tak organizowa prac na
lekcji ipoza ni, eby jednych nie znudzi, adrugich nie
zniechci. Jest to oczywicie niemoliwe, jeli nauczyciel
ogranicza si tylko do przekazywania wiadomoci nie
da si wygasza trzech rnych wykadw jednoczenie.
Na szczcie jest wiele innych form pracy, angaujcych
iaktywizujcych wszystkich uczniw.
Na przykad przeprowadzanie dowiadcze wciga
isabszych, izdolniejszych. Zadania zprzedmiotw ci
sych mona rnicowa, dzielc uczniw na grupy czy
te pozostawiajc kademu wybr, ktr wersj zadania
chce rozwiza. Bardzo podobnie mona postpi na
lekcji polskiego czy historii. Nawet jeli wszyscy ucz
niowie pracuj ztym samym tekstem literackim albo
rdowym, pytania do niego mog by rne.
Mona take organizowa lekcje, na ktrych ucznio
wie mniej zainteresowani wicz wgrupach czy indy
widualnie podstawowe umiejtnoci, azdolni poznaj

12

nowe zagadnienia, nauczyciel za dzieli swj czas po

midzy oba typy grup.
Najzdolniejsi mog take samodzielnie wymyla za
dania matematyczne czy pytania do wiersza, atwiejsze
itroch bardziej skomplikowane, na ktre nastpnie
odpowiada bdzie caa klasa.
Nie oto chodzi, by zapa krliczka
Dlaczego waciwie tak czsto szkoa jest miejscem,
wktrym sabnie naturalna dziecica ciekawo? Jed
nym zpowodw jest pojmowanie roli szkoy jako po
dajnika wiedzy. Czsto nauczyciele przede wszystkim
przekazuj wiedz, tj. odpowiedzi na pytania, ktrych
znaczna cz modych ludzi nigdy nawet nie zdya
sobie zada. Wszkole uczniowie maj si dowiadywa
nie tego, co ich interesuje, tylko tego, oczym starsi im
drzejsi zdecydowali, e jest niezbdne.
gdy szkoa jest podajnikiem wiedzy,
zabijaciekawo uczniw

Na szczcie te kategorie nie musz by rozczne. Prze

cie kade ztwierdze wchodzcych teraz wskad nie
zbdnego zasobu wiedzy jest odpowiedzi na pytanie
postawione kiedy wprzypywie zwykej ludzkiej cie
kawoci. Najciekawsza przy tym jest zwykle nie sama
wiedza, ale droga do niej zarwno wtedy, gdy opowia
damy, jak do nowych prawd naukowych dochodzono
po raz pierwszy, jak iwtedy, gdy uczniowie odkrywaj
je samodzielnie podczas eksperymentw czy pracy ze

13

rdami historycznymi. Jeli tego brakuje, nie powin

nimy si dziwi, e wiedza czsto wydaje si uczniom
tajemniczym tworem majcym bardzo niewiele wspl
nego zcodziennym poznawaniem wiata na wasn rk.
Dlatego te ograniczanie treci wpodstawach progra
mowych wcigu ostatnich lat nie musi by, jak si czsto
uwaa, obnianiem poziomu. Samodzielne idogbne
zbadanie jednego zagadnienia daje uczniom wicej po
ytku ni szybkie przyswojenie wiadomoci opiciu
innych.
Pytanie aodpytywanie
Czsto take nauczyciele sprawiaj wraenie raczej na
uczonych ni dowiadczonych. Nie bez znaczenia jest
fakt, e zamiast zadawania pyta podstawowej formy
ujawniania ciekawoci mamy wszkole do czynienia
zodpytywaniem.
Rnica jest ogromna. Wprzypadku odpytywania
pytajcy zawsze ju zna odpowied itylko prbuje ustali,
czy zna j take pytany. Tymczasem dzieciom wwieku
szkolnym bardzo brakuje okazji do autentycznego za
dawania pyta, to znaczy formuowania problemw,
ktrych rozwizanie nie jest proste ioczywiste, oraz do
prawdziwej prby udzielenia odpowiedzi, ktra wymaga
wikszego zaangaowania ni tylko przeczytanie notatki
wpodrczniku lub wysuchanie wyjanie nauczyciela.
pytamy, aby si dowiedzie;
odpytujemy ztego, co sami ju wiemy

14

Co wicej, zadawanie pyta samo wsobie jest sztuk, kt

r mona itrzeba doskonali. Wgruncie rzeczy umie
jtno trafnego uchwycenia sedna problemu jest czsto
trudniejsza ni samo znalezienie rozwizania. Dobrze
zadane pytanie powinno nie tylko prowadzi do udzie
lenia odpowiedzi, ale te stanowi punkt wyjcia do ko
lejnych pyta. Tylko wten sposb moemy zaspokaja
ciekawo ijednoczenie j rozbudza.
Krokiem w dobrym kierunku jest wprowadzenie
wszkoach projektw uczniowskich, czyli pracy wkil
kuosobowych grupach nad samodzielnie wybranym
problemem. Warto, aby kady ucze uczestniczy wpo
dobnych pracach kilkakrotnie na kadym etapie edu
kacji, stopniowo zajmujc si coraz trudniejszymi ibar
dziej zoonymi zagadnieniami.
Nacisk na samodzielne stawianie pyta jest szczeglnie
wany wpracy ze zdolnymi uczniami. Czsto koncentru
j si oni na zapamitywaniu jak najwikszej liczby infor
macji, nie wykorzystujc inie rozwijajc zdolnoci do ko
jarzenia, wycigania wnioskw, dedukowania. Tym, czego
naprawd potrzebuj, jest przede wszystkim intelektual
na samodzielno, czyli zdolno poruszania si wgsz
czu informacji iporzdkowania ich tak, aby suyy zada
waniu nowych pyta iodkrywaniu nowych problemw.
uczniowie potrzebuj intelektualnej samodzielnoci,
anie wikszej liczby informacji

Bardzo istotn, aczsto niedocenian rol wrozwijaniu

zainteresowa odgrywa wyobrania. Nic tak jej nie po
budza jak wiadomo ogromu itajemniczoci tego, co

15

jest do odkrycia. Jeli bdziemy umieli pokaza uczniom

nasz dziedzin jako ocean nieodkrytych moliwoci,
wrd ktrych stay ld tego, co ju wiemy na pewno,
stanowi tylko niezbdny punkt wyjcia, bd mieli po
czucie, e uczc si, zdobywaj wyposaenie prawdzi
wego odkrywcy.
Mylenie jest dla wszystkich
Cho haso wyraone wrdtytule wydaje si oczywi
ste, wszkole czsto spotykamy si zopini przeciwn.
Niektrzy nauczyciele uwaaj bowiem, e kade zada
nie niestandardowe, tak zwane zadanie na mylenie,
przeznaczone jest dla uczniw szczeglnie uzdolnionych.
Przecitni maj tylko odtwarza wiadomoci albo wyko
nywa zadania wedug okrelonego schematu.
Tymczasem oprcz trudnych, niestandardowych za
da dla uczniw zdolnych istniej take zadania proste,
ale niestandardowe. Nie wymagaj duej wiedzy ipo
nadprzecitnych zdolnoci, ale bardzo dobrze pobudzaj
do mylenia. Przecitny ucze znacznie wicej skorzy
sta na rozwizywaniu prostych zada na mylenie ni
na odtwarzaniu wiedzy ischematw postpowania do
tyczcych trudnych zagadnie. Umiejtno mylenia
przyda mu si wyciu na pewno, natomiast znaczna
cz szkolnej wiedzy, nawet jeli jej nie zapomni, okae
si bezuyteczna.
Przykadem prostego zadania na mylenie jest od
powiadanie na pytania do tekstu. Odkd takie zadania
stanowi wan cz egzaminw zewntrznych, nauczy

16

ciele zwrcili na nie wiksz uwag idzi wmidzyna

rodowych badaniach porwnawczych Polacy wypadaj
pod tym wzgldem znacznie lepiej ni kiedy.
Pyn std dwa wnioski. Po pierwsze, take przecitni
uczniowie nie musz biernie odtwarza wiadomoci. War
to, aby czciej mieli okazj do aktywnej pracy, zwasz
cza na lekcjach historii, biologii igeografii, gdzie niestety
cigle krluje przekazywanie iodtwarzanie wiedzy, oraz
na lekcjach matematyki, ktra wduym stopniu opie
ra si na wiczeniu algorytmw nieprzydatnych wp
niejszym yciu. Po drugie, rnica midzy ksztaceniem
zdolnych aksztaceniem przecitnych jest mniejsza, ni
mylelimy: jest to tylko kwestia stopnia trudnoci, anie
zasadnicza rnica midzy tworzeniem aodtwarzaniem.
nie kade zadanie wymagajce mylenia jesttrudne

Gdy ucze bierze udzia wklasowym sdzie nad postaci

historyczn, dowie si oniej znacznie wicej, ni gdy
by wysucha wykadu albo przeczyta fragment zpod
rcznika. Wpoznawaniu codziennego ycia ludzi zod
legych epok moe pomc np. rysunek redniowiecznej
osady, na ktrym ku oglnej wesooci trzeba znale
anachronizmy, jak choby telefon komrkowy. Wresz
cie zadania rachunkowe nie musz zawiera danych, bo
ucze moe zosta odesany do rocznika statystyczne
go albo Internetu.
Na szczcie wpodrcznikach proste, ale niestandar
dowe zadania zaczynaj si pojawia coraz c zciej.Wnie
ktrych s one nawet oznaczone wspecjalny sposb, ina
czej ni zadania trudne.

17

Takie zadania to take szansa na odkrycie uzdolnie

izainteresowa uczniw, ktrzy nie mieli dotychczas
okazji ich ujawni. Jeli przedmiot ich zaciekawi, by
moe stopniowo przejd do trudniejszych zagadnie.
Dobry ucze czy zdolny? Puapki przystosowania
Jeli uznamy, e najzdolniejsi znaszych uczniw to ci,
ktrzy wysok sprawno w przyswajaniu i przetwa
rzaniu wiedzy cz zdociekliwoci, atwo zobaczymy,
e zdolnoci nie zawsze id wparze ze szkolnymi suk
cesami.
Najwaniejszym z powodw jest typowe dla szkoy
wymaganie wszechstronnoci mierzonej wysok redni
ocen. Tymczasem ciekawo dziaa troch jak uchylne
drzwi otwiera drog do poznawania jednej, ulubionej
dziedziny, ale jednoczenie zamyka na wiele innych zja
wisk iinformacji. Wpewnym sensie umiejtno cako
witego iwycznego skupienia si na interesujcym nas
zagadnieniu jest warunkiem rozwijania prawdziwej pasji.
Oczywicie bycie prymusem nie wyklucza wybitnych
uzdolnie, anawet czsto idzie znimi wparze. Dzieje si
tak zarwno wprzypadku osoby naprawd wszechstron
nej, ozrnicowanych zainteresowaniach, jak iucznia,
ktremu nauczenie si wszystkich przedmiotw zajmuje
tak mao czasu, e nie przeszkadza wrozwijaniu zain
teresowa.
umiejtno skupienia si na jednym zagadnieniu
jestwarunkiem rozwijania pasji

18

Nie jest to jednak regua, zwaszcza wprzypadku star

szych uczniw, ktrzy miewaj ju bardzo sprecyzo
wane zainteresowania (np. tylko genetyka, anie biologia
wogle), ajednoczenie staj przed koniecznoci spe
nienia wysokich wymaga zkilkunastu przedmiotw.
Zdarza si te, e ju uczniowie pierwszych klas szko
y podstawowej s tak pochonici zgbianiem tajemnic
dinozaurw czy czarnych dziur, e czas powicony na
czytanie wierszy lub rysowanie uwaaj za zmarnowa
ny. Wprzeciwiestwie do nich uczniowie, ktrzy nie s
szczeglnie zainteresowani adn konkretn dziedzin
czy problemem, chtniej powicaj czas na pilne wype
nianie szkolnych obowizkw iwrezultacie wygrywaj
rywalizacj ze zdolniejszymi kolegami.
wysoka rednia ocen nie wyklucza zdolnoci,
alenie jest te ich dowodem

Warto otym pamita, zanim uznamy wietnego mate

matyka za lenia, tylko dlatego e zpozostaych przed
miotw zbiera kiepskie oceny. By moe jest to rzeczy
wicie efekt braku pilnoci, ale rwnie dobrze moe
to oznacza ch cakowitego powicenia si jedynej
dziedzinie, ktra wydaje mu si naprawd warta zain
teresowania.
Co robi wtakich przypadkach? Czy ijak dalece zmu
sza uczniw skoncentrowanych na pracy nad jednym
przedmiotem do osigania sukcesw take na innych
polach? Nie ma na to pytanie uniwersalnej odpowiedzi.
Wiele zaley od indywidualnych predyspozycji ucznia, od
warunkw, wjakich moe rozwija swoje pasje (trudno

19

wymaga wszechstronnoci od kogo, kto codziennie

musi spdzi dwie godziny, jadc autobusem na ulubio
ne kko modelarskie). Na pewno jednak warto stara si
mu pokaza, e wiat moe by ciekawy nie tylko zjed
nego punktu widzenia. Czowiek, ktry raz zaintereso
wa si jakim aspektem rzeczywistoci, atwiej pojmie
konieczno zapoznania si choby pobienego zin
nymi dziedzinami, jeeli bdziemy umieli go przeko
na, e one take mog by przedmiotem czyich (np.
naszych) fascynacji.
Wielkim wyzwaniem, ktre staje przed nauczycielami
iwychowawcami, jest zapewnienie uczniom obardzo
sprecyzowanych zainteresowaniach takich warunkw do
ich rozwijania, eby zgbianie wybranej dziedziny nie
kolidowao zwypenianiem podstawowych obowizkw
inie musiao skutkowa lekcewaco niechtnym sto
sunkiem do wszystkiego, co nie jest ukochan genealogi
czy optyk. Wicej na ten temat powiemy wrozdziale
czwartym.
Grzeczne dziewczynki nie id na olimpiad
Innym problemem s rnice wymaga stawianych
dziewcztom i chopcom. Mimo e podzia na typo
wo kobiece imskie role spoeczne powoli si zaciera,
wci jeszcze funkcjonuje wiele stereotypw zwizanych
z pci i niektre z nich dochodz do gosu w szkole.
Jednym jest przekonanie, e dziewczynki powinny by
dobrymi uczennicami wanie w tym sensie, e bar
dziej ni chopcy powinny pilnie wypenia wszystkie

20

szkolne obowizki, arezultatem tej pilnoci powinna

by wysoka rednia. Toprzekonanie jest sporym obci
eniem dla uczennic, ktre chciayby si bez reszty po
wici swojej pasji, ainne sprawy traktowa troch po
macoszemu. Wpowszechnym odbiorze chopak, ktry
zaniedbuje wszystko inne, eby rozwija talent koszy
karski, jest duo atwiej akceptowany ni dziewczyna
powicajca pitk zpolskiego, eby mie wicej cza
su na hodowanie wy.
obraz pitkowej uczennicy przeszkadza
dziewcztom wrozwijaniu swoich pasji

Jest to zpewnoci jedna zprzyczyn, dla ktrych dziew

czta wci stanowi mniejszo wrd laureatw wik
szoci olimpiad przedmiotowych, ale za to czciej ko
cz rok szkolny ze wiadectwem zpaskiem.
Nauczyciel zadawania pyta
Cho zdolno dziwienia si izadawania pyta towarzy
szy nam wszystkim od dziecistwa, tylko niektrzy maj
sprecyzowane zainteresowania ipasje. Wikszo ludzi
sprawia wraenie, jakby wiat niespecjalnie ich intere
sowa, apodstawow strategi yciow byo raczej mi
nimalizowanie wysiku.
Czy musi tak by? Mwilimy ju otym, e szkoa
zwielu wzgldw bywa miejscem, wktrym ciekawo
naraona jest na stopniowe wygasanie, azdolno sta
wiania pyta zamiast rozkwita, obumiera. Warto wic
teraz pokaza, e chodzenie do szkoy moe te suy

21

rozbudzaniu ciekawoci wiata ie by moe instytucja

ta kryje wsobie wicej szans ni zagroe dla zdolnych
ichccych si rozwija dzieci.
Pierwsz zalet szkoy wan zpunktu widzenia zdol
nego dziecka jest to, e moe wniej odkry, co tak na
prawd je ciekawi. Dla wielu dzieci rnorodno wia
ta sprawia bowiem wraenie chaosu. Z kolei gdy byy
nadmiernie zachcane przez rodzicw do nauki przed
pjciem do szkoy, nie miay szans na gbsze zacieka
wienie si wybranymi rzeczami, atym samym odkrycie
swoich prawdziwych uzdolnie.
Dla takich dzieci szkoa jest szans znalezienia was
nej drogi wgszczu informacji idozna. Acilej rzecz
biorc, tak szans jest dla nich kontakt znauczycielami
i wnie mniejszym stopniu zgruprwienikw.
Nauczyciel, zwaszcza dla modszych uczniw, powi
nien by przede wszystkim staym punktem odniesienia
w wiecie przynoszcym codziennie nowe doznania,
informacje idowiadczenia. Jego rola nie sprowadza si
do roli dostarczyciela wiedzy, zwaszcza dzisiaj, kiedy
nawet najmodsi nie maj problemw z dostpem do
rozmaitych informacji idanych.
Dlatego tak wielkiego znaczenia nabiera umiejtno
formuowania pyta iwskazywania problemw. To wa
nie tutaj nauczyciel okazuje si niezbdny jako kto, kto
potrafi pokaza, wjaki sposb jedne informacje wynikaj
zdrugich ijak trzeba sformuowa pytanie, eby uzyska
satysfakcjonujc odpowied.
eby dobrze wypenia to zadanie, nie wystarczy wiet
nie opanowa program nauczania danego przedmiotu.

22

Nauczyciel powinien by przede wszystkim czowiekiem

zainteresowanym wasn dziedzin.
nauczyciel jest niezbdny, aby porzdkowa wiedz
inauczy mdrego stawiania pyta

Jeli przedmiot, ktrego uczymy, jest dla nas zbiorem de

finicji izasad objtych podstaw programow, to nigdy
nie bdziemy umieli pokaza uczniom, e kade zopi
sanych wpodrczniku twierdze jest wgruncie rzeczy
odpowiedzi na jakie pytanie. Ale jeeli tylko przy
pomnimy sobie, e sami nie wiedzielimy kiedy tego
wszystkiego ie ciekawio nas, dlaczego ijak to dziaa,
bdziemy mogli zacz prac zuczniami od pocztku,
to znaczy od pyta.
Pasja jest zaraliwa
Dlatego bardzo wane jest, zwaszcza na wczesnym eta
pie edukacji, wskazywanie modym ludziom rnorod
nych problemw izagadnie, tak by kady mg znale
co dla siebie. Zawsze jednak szczeglne znaczenie przy
wyborze dziedziny zainteresowania ma dla modych lu
dzi zaraliwo pasji.
Zastanawiamy si czasem, jak to moliwe, e wjednej
szkole co roku pojawiaj si zastpy bardzo uzdolnionych
chemikw, ktrzy zaludniaj pracownie, tumnie chodz
na koa zainteresowa izzadziwiajc regularnoci
zdobywaj olimpijskie laury. Tymczasem winnej szkole
zdolny chemik jest zjawiskiem rzadkim. Odpowied
zwykle brzmi: nauczyciel.

23

Codzienny kontakt zkim, kto uwaa nauczany przez

siebie przedmiot za dziedzin niezwyk ifascynujc,
ito czsto po wielu latach zajmowania si ni, stanowi
dla modych ludzi najlepszy dowd na to, e wiat rze
czywicie moe by ciekawy, arozwijanie zainteresowa
przynosi wiele satysfakcji iskutecznie chroni przed nud.
Uczniowie, ktrzy trafiaj do szkoy niezaciekawieni
jeszcze adnym konkretnym obszarem zjawisk, chtnie
wczaj si wprac nad dziedzin, ktra pociga ich
nauczyciela.
jak to si dzieje, e wjakiej szkole jest tylu uczniw
uzdolnionych wjednej dziedzinie?

Zanim dziecko trafi do szkoy, podobn funkcj spe

niaj rodzice. Oczywicie nie mog si oni interesowa
wszystkim. Musz jednak postara si dostrzec co cie
kawego wrnych dziedzinach, anastpnie pokaza to
dziecku.
Jednak czy tego chcemy, czy nie, im dziecko starsze,
tym mniejszym autorytetem s dla niego doroli. Modzi
ludzie czciej bd naladowa rwienikw. Dlatego
wanie kontakt znimi jest tak wany dla sprecyzowa
nia zainteresowa. Osoby, ktre wnosz wrodowisko
szkolne swoje dobrze ju ugruntowane zainteresowania,
dziaaj jak orodki krystalizacji przyjanic si znimi,
suchajc, co mwi na lekcjach, mona si zarazi ich
zamiowaniami.
Dlatego tak wane jest, aby uczniowie zainteresowani
dan dziedzin mieli ze sob kontakt. Zapewnienie tego
kontaktu to jedna znajwaniejszych zalet kek przed

24

miotowych, waniejsza nawet ni moliwo przekazania

uczniom dodatkowych wiadomoci czy umiejtnoci.
Czsto uczniowie, ktrzy spotkali si na kku, pniej
wsplnie rozwijaj swoje zainteresowania ju bez po
mocy nauczyciela.
spotkanie rwienikw opodobnych zainteresowaniach
to najwaniejsza rola kka

Kko pomaga take nauczycielowi wrozpoznaniu zdol

noci izainteresowa swoich uczniw zdolne dziecko
najlepiej bowiem rozpozna podczas pracy. Jest to duo
skuteczniejsze ni stosowanie testw, ktre badaj tylko
predyspozycje.

Rozdzia 2
Ciekawo to nie wszystko, trzeba jeszcze
popracowa jak mdrze motywowa dzieci
dopracy nad rozwojem zainteresowa

owcy nagrd
Na pytanie: co zaproponowa zdolnemu uczniowi?
najczciej pada odpowied: udzia w konkursie lub
olimpiadzie. Irzeczywicie na pierwszy rzut oka to
bardzo dobre rozwizanie. Po pierwsze mobilizuje.
Terminy kolejnych etapw wyznaczaj rytm pracy. Wia
domo, na kiedy trzeba umie, iwiadomo, czego trzeba si
nauczy. Po drugie szybko mona zobaczy rezultaty
pracy. Po trzecie mona si zmierzy zinnymi. Kon
kurs przecie nie tylko sprawdza wiedz, ale pozwala
te ustali, kto wie wicej, a to dla wielu uczniw ma
olbrzymie znaczenie.
Warto jednak pamita, e zachcanie do pracy przez
rywalizacj ma swoje ze strony. Przede wszystkim ist
nieje ryzyko, e emocje zwizane zmoliwoci przecig
nicia innych ipotwierdzenia wasnej wyszoci stan
si dla uczniw waniejsze ni sam przedmiot zmaga.
zachcanie do pracy przez rywalizacj ma tezestrony

26

Wielu uczniw chtnie startuje wnajrozmaitszychkon

kursach tylko dlatego, e przyjemno sprawia im wsp
zawodnictwo. Nie ma wic dla nich wikszego znacze
nia, czy bdzie to oglnopolski konkurs historyczny czy
powiatowy turniej wiedzy poarniczej. Takie nastawie
nie jest szczeglnie czste wrd osb bardzo spraw
nych intelektualnie. Samo uczenie si jest dla nich na
tyle atwe, e nie przynosi duej satysfakcji potrzeba
im wic dodatkowych bodcw i sygnaw, e wiet
nie im idzie. Wrezultacie start wkonkursie nie jest dla
nich okazj do zdobycia nowej wiedzy, tylko przeciw
nie nowawiedzajest im potrzebna, ebyw ygrywa
konkursy.
konkurs powinien by okazj do zdobycia nowej wiedzy,
anie wiedza okazj do wygrania konkursu

Przyczyn tego stanu rzeczy jest nie tylko naturalna

skonno do rywalizacji. Dzieje si tak rwnie dlatego,
e wikszo konkursw (zwaszcza tych przeznaczonych
dla najmodszych uczniw) jest organizowana zmyl
osprawdzeniu szkolnej wiedzy, anie ozainteresowaniu
uczestnikw nowym zagadnieniem. Skoro wic zadania
konkursowe nie stawiaj przed uczestnikami wymaga
wyszych lub chociaby innych ni wymagania szkolne,
to trudno si dziwi, e zczasem uwaga uczniw skupia
si na nagrodach iwyrnieniach, anie na pracy, ktra
powinna je poprzedza.

27

Zdolny olimpijczyk
Inny problem zwizany znadmiernym naciskiem na
konkursy pojawia si przy wszelkiego rodzaju wyawia
niu talentw. Najatwiej zauway modych ludzi, ktrzy
odnieli tego rodzaju sukces, dlatego dla niektrych na
uczycieli ucze zdolny to po prostu olimpijczyk. Sprawa
jest jednak bardziej skomplikowana.
Zjednej strony, na wyniki wkonkursie wpyw maj
rozmaite czynniki zewntrzne: warunki domowe, do
datkowe zajcia organizowane przez rodzicw, atake
nastrj egzaminujcych iegzaminowanych, odporno
uczniw na stres izdolno do dziaania pod presj czasu.
Zdrugiej istnieje niezbyt liczna, ale wana grupa
uczniw, ktrzy swoje autentyczne irozlege zaintereso
wania rozwijaj zdala od konkursowych zmaga. Nie
ktrzy po prostu nie lubi rywalizacji. Ba, s nawet tacy,
ktrzy nie przepadaj za wygrywaniem. Przyczyny s
bardzo rne dla jednych stres zwizany zpubliczn
wypowiedzi lub pisaniem testu na czas jest zbyt duym
obcieniem. Inni, zakopani po uszy we wasnych lektu
rach czy badaniach, uwaaj uczenie si zadanych tema
tw za strat czasu. Jeszcze inni s tak niemiali iniepew
ni wasnych moliwoci, e do gowy im nie przyjdzie,
e mogliby zkimkolwiek rywalizowa.
nie kady zdolny lubi konkursy

Niezalenie od tego, co jest powodem niechci do kon

kursowych zmaga, trzeba pamita, e nie musi ona
oznacza braku uzdolnie izapau do pracy.

28

Midzy atwym sukcesem apouczajc porak

Znastawieniem na sukces wie si jeszcze jedno powa
ne niebezpieczestwo. Bardzo zdolni modzi ludzie, kt
rzy przyzwyczaili si do wygrywania, zanim jeszcze na
serio zdyli si czym zainteresowa, mog uzna odno
szenie sukcesw za nieodczny element, anawet warunek
rozwoju. Skutkuje to, zwaszcza wpniejszym okresie,
wybieraniem raczej zada atwiejszych, ale gwarantuj
cych powodzenie, ni trudnych iciekawych, ale nioscych
ze sob ryzyko poraki. Bardzo trudno jest im, ju jako
dorosym, zaakceptowa fakt, e niepowodzenie znatu
ry rzeczy towarzyszy wszelkim powanym przedsiwzi
ciom, akroczenie od sukcesu do sukcesu oznacza zazwy
czaj, e prawdziwe problemy omijamy szerokim ukiem.
Tymczasem historia nauki gdy przyjrze si jej zbli
ska to historia poraek iodkry przychodzcych po
wielu nieudanych eksperymentach. Michael Faraday pi
sa, e wprzypadkach najszczliwszych ledwie dziesita
cz pomysw, ktre przeszy przez gow badacza, nie
zostaa stumiona [] przez jego [] ocen krytyczn
i[] wyniki bada. Paul Ehrlich, wynalazca salwar
sanu leku, ktry ocali tysice ludzi trafn receptur
znalaz dopiero po 605 bdnych prbach!
jeli kroczymy od sukcesu do sukcesu,
tonajprawdopodobniej prawdziwe problemy
omijamy szerokim ukiem

Nastawieniu na sukces sprzyja fakt, e zwycistwa ucz

niw wkonkursowej czy olimpijskiej rywalizacji s dla

29

szkoy bardzo cenne. Pozwalaj poprawi notowania

wrankingach, stanowi ywy dowd zaangaowania na
uczycieli is zacht do pracy dla rwienikw. To praw
da. Rzecz wtym, eby waciwie wyway proporcje mi
dzy korzyciami, ktre sukcesy konkursowe przynosz
szkole, atym, co dobre dla ucznia.
Nie chodzi przecie oto, eby wkonkursach nie starto
wa, trzeba jednak umie wskaza uczniom te najbardziej
wartociowe, ktre rozbudz wnich pasj iskoni do
pracy, anie zamieni wowcw nagrd.
Konkurs konkursowi nierwny
Jakie wic s te dobre konkursy? Przede wszystkim te,
ktre wymagaj od uczniw umiejtnoci rozumowania,
analizy tekstu rdowego, przeprowadzania dowiad
cze rnych form samodzielnej aktywnoci, anie tyl
ko przyswojenia iodtworzenia wiadomoci. Jeli zastosu
jemy to kryterium, okae si, e pozostanie nam niedua,
ale bardzo dobra grupa konkursw na czele zolimpia
dami przedmiotowymi.
Warto jednak wiedzie, e samodzielna praca wwy
znaczonym miejscu i czasie nie jest jedyn moliw
form zawodw. W wielu dziedzinach organizowane
s konkursy polegajce przygotowaniu pracy teore
tycznej, interpretacyjnej czy dowiadczalnej. Ucznio
wie pracuj sami lub wgrupie, zadanie musz wykona
wokrelonym czasie, ale bez presji zegara inadzoru ko
misji. Prawd mwic, ich dziaania bardziej ni zma
gania wtypowej olimpiadzie przypominaj prawdziw

30

prac naukow. Bardzo wysoki poziom maj na przy

kad konkurs prac matematycznych organizowany przez
miesicznik Delta, konkurs First Step to Nobel Prize
in Physics (http://www.ifpan.edu.pl/firststep/) czy
konkursy na prac zhistorii organizowane przez Oro
dek KARTA.
nie kady konkurs to praca wwyznaczonym
miejscu iczasie pod okiem komisji

Dla autorw najlepszych tego typu prac organizowany

jest Konkurs Prac Modych Naukowcw Unii Europej
skiej (szczegy na stronie www.fundusz.org). Od kil
kunastu lat zwycizcy polskich eliminacji reprezentuj
nasz kraj na finale europejskim izawsze przywo me
dale. Konkurs ten jest rwnie prestiowy, jak olimpiady
midzynarodowe.
Na uwag zasuguj take zawody druynowe. Prcz
zdobywania wiedzy pozwalaj uczy si wsppracy, co
wielu zdolnym uczniom jest bardzo potrzebne. Przyka
dem moe by Turniej Modych Fizykw (http://ptf.
fuw.edu.pl/tmf.html). Zawodnicy startujcy wkilku
osobowych druynach maj najpierw kilka miesicy na
rozwizanie zada dowiadczalnych. Wdniu zawodw
kapitan jednej zdruyn wyzywa na pojedynek przeciw
nikw, wskazujc im jedno zzada turniejowych. Przed
stawiciel przeciwnej druyny referuje rozwizanie zada
nia, wyzywajcy za wskazuje wszelkie moliwe usterki
iluki. Wreszcie przedstawiciel trzeciej druyny recen
zuje oba wystpienia. Nastpnie druyny zamieniaj si
rolami. Jurorzy oceniaj wszystkie wystpienia. Turniej

31

ma charakter midzynarodowy zwycizcy polskich

eliminacji reprezentuj nasz kraj na wiatowym finale.
Te mniej typowe konkursy pozwalaj ksztaci bardzo
wane umiejtnoci, takie jak samodzielne znajdowanie
tematu bada, wsplna dugofalowa praca nad wikszym
zagadnieniem, argumentacja ipubliczne przedstawianie
swoich racji. Mog si spodoba take uczniom stroni
cym od typowych olimpiad.
Na koniec wspomnijmy o nielicznych wprawdzie
konkursach bez rywalizacji. Brzmi to jak oksymoron,
jednak na przykad redakcja Delty prowadzi konkursy
trwajce ju kilkadziesit lat, do ktrych mona doczy
wkadej chwili. Uczestnicy rozwizuj zadania wdomu
iprzesyaj je do redakcji. Kady wswoim tempie zbiera
punkty imoe zdoby tytu Czonka Klubu, apniej
Weterana.
eby im si chciao chcie
Skoro sukces wkonkursie nie powinien by gwnym
rdem motywacji, jak mona inaczej pobudza mo
dych ludzi do rozwijania zainteresowa? Mwilimy ju
otym, e podstawowym zadaniem rodzica inauczyciela
jest rozbudzanie ciekawoci. Czasem jednak to nie wy
starczy ucze kocha swoj dziedzin ichtnie zabierze
si do pracy, tyle e od jutra. Wwczas trzeba delikatnie
zachca do systematycznoci.
Jedn zmetod jest podsuwanie ksiek, zada, prob
lemw, tematw prac badawczych. Gdy ucze wie, e
zapytamy go pniej oefekty pracy, bdzie si stara

32

potraktowa zadanie nie tylko jako ciekawe, ale take

jako wane iwymagajce zaangaowania. Trzeba oczy
wicie wzi pod uwag osobowo ucznia. Jeden nie
przejmie si delikatn sugesti ibdzie trzeba wprost
zapyta, czy przeczyta ju proponowan ksik albo
rozwiza zadania. Innemu tego rodzaju podpowiedzi
bd si kojarzy zprzymusem ispowoduj efekt od
wrotny do zamierzonego. Wiksze moliwoci maj tutaj
rodzice jeli tylko wdomu panuje dobra atmosfera,
dziecko nie odbierze pytania Co teraz czytasz? jako
odpytywania czy chci wywierania nacisku, ale potrak
tuje je jako element zwykej rodzinnej rozmowy. Rodzice
nie powinni ingerowa wlektury dziecka zwyjtkiem
pozycji wyranie niewskazanych wdanym wieku ale za
wsze mog zaproponowa co, co sami uwaaj za lepsze.
Jeszcze lepiej, gdy ucze zobowie si do termino
wego wykonania jakiej pracy nie wobec nauczyciela
albo rodzicw, ale wobec rwienikw. Zaproponujmy,
e wokrelonym terminie powicimy lekcj (albo jej
cz na przykad t zwykle przeznaczon na odpo
wiedzi ustne), aby zainteresowany przedmiotem ucze
mg opowiedzie oswoich badaniach. Wwczas nasz
zdolny podopieczny postara si nie zawie kolegw, kt
rym moe po pierwsze opowiedzie co ciekawego, apo
drugie wybawi ich od zwykej lekcji.
Prcz lekcji, ktrych rzecz jasna nie moemy powi
ci zbyt wiele, jest mnstwo innych okazji do tego typu
wystpie tym wicej, im wicej si wszkole dzieje.
Wycieczka to okazja do wykorzystania wiedzy zapalo
nego klasowego historyka czy geologa. Przygotowujc

33

si do roli przewodnika, musi nie tylko wykona spor

prac, ale jeszcze zrobi to terminowo. Podobnie, gdy ma
wystpi na szkolnym festiwalu nauki. Do prezentacji
iprzygotowa warto zaangaowa nie tylko zdolnych.
Gdy zainteresowany ucze kieruje prac grupy, ma oka
zj przekaza swoj pasj kolegom. Musimy tylko pilno
wa, aby nie wykonywa za nich caej pracy.
najlepiej, gdy do systematycznej pracy ucze
zobowiesi wobec rwienikw

Gdy ucze ma due problemy zwystpowaniem przed

klas, ato si przecie zdarza zdolnym, ale niemiaym
osobom, moe urzdzi wystaw czy napisa artyku do
szkolnej gazetki. Wprzypadku maych dzieci podobn
rol moe odegra np. przygotowanie albumu odino
zaurach wprezencie dla babci. Urodziny babci s okre
lonego dnia izadania nie mona odwleka.
Doskona form wspierania systematycznoci s tak
e zajcia pozalekcyjne. Cho nie ma tu rywalizacji ani
ocen, kady stara si przygotowa na kolejne zajcia.
Wten sposb praca przyjmuje okrelony rytm.
Bardzo pomocna jest take metoda projektu, czyli
samodzielna praca grupy uczniw nad problemem. To
doskonay sposb na ksztacenie nawyku systematycznej
pracy bez cigego nadzoru, atake nauka pracy zespoo
wej, odpowiedzialnoci idobrego podziau zada. Obec
nie metod t obowizkowo stosuje si wgimnazjum,
mamy jednak nadziej, e nauczyciele bd korzysta
zniej nie tylko wminimalnym wymiarze zalecanym
przez przepisy.

34

Najwaniejszy jest rozpd

Wmiar jak ucze rozwija swoje zainteresowania, staje
si coraz bardziej samodzielny itylko od czasu do cza
su potrzebuje naszej zachty. Gdy bowiem dociekliwy
umys znajdzie odpowied na jedno nurtujce go py
tanie, natychmiast staje przed kilkunastoma nowymi.
Doskonale wida to, kiedy rozmawiamy ze specjalista
mi, wietnie znajcymi swoj dziedzin zazwyczaj to
wanie oni potrafi wskaza najwicej nierozwizanych
problemw iznakw zapytania. Dlatego ten, kto raz na
dobre wcignie si wdan dziedzin, sam sobie bdzie
dostarcza nowych pyta iciekawych zagadnie.
kada odpowied podsuwa kolejne pytania

Raz jeszcze wracamy wic do tego, jak wana jest umie

jtno zadawania pyta i znajdowania problemw.
Trzeba przy tym pamita, e samodzielnie wyszukany
problem, sprzeczno wrozumowaniu czy luka wdo
wodzie s dla modego czowieka stokro cenniejsze ni
najciekawsze pytanie wyczytane wpodrczniku. Zna
lezienie odpowiedzi czy sformuowanie wasnego roz
wizania staje si dla niego palc potrzeb. Wszyscy
znamy znauczycielskiej praktyki uczniw, ktrzy tak
wanie traktuj problemy zukochanej dziedziny. Std
bior si nieprzespane noce spdzone na wertowaniu
podrcznikw, dugie godziny wpracowni nad cigle
niewychodzcym jak trzeba dowiadczeniem czy dys
kusje po wit, kiedy tylko uda si znale rozmwc za
interesowanego tematem.

35

Zwykle jestemy skonni sdzi, e zczym takim trze

ba si urodzi ale to nieprawda. Entuzjazm ornym
nateniu mona wzbudzi wkadym uczniu, dajc
mu moliwo odkrycia jakiego problemu na wasn
rk. Doskonali mona take umiejtno dostrzegania
problemw. Nabywanie wprawy wdociekliwym stawia
niu pyta przynosi zczasem coraz wicej satysfakcji. Nie
dlatego, e coraz atwiej jest je stawia, ale dlatego e
mona to robi wcoraz trudniejszych sytuacjach.
entuzjazm mona wzbudzi wkadym uczniu,
pozwalajc mu odkry problem na wasn rk

Idc tropem wasnych pyta, mody czowiek musi

czsto samodzielnie szuka rozwiza. Najwaniejsze
jest, e to do niego naley inicjatywa. Sam zdobywa in
formacje, sam ocenia, czy wpeni odpowiadaj na nur
tujce go pytanie, wreszcie sam musi zdecydowa, cze
go jeszcze powinien si dowiedzie lub kogo zapyta, by
zrozumie skomplikowan teori znalezion np. wpod
rczniku akademickim.
Oczywicie do samodzielnoci wmyleniu ipozna
waniu trzeba, jak do samodzielnoci wogle, dochodzi
stopniowo. Wmiar jak uczenie si idowiadywanie co
raz bardziej zaley od wasnej inicjatywy ucznia, acoraz
mniej jest kwesti obowizku iprzymusu, mody czowiek
odczuwa ze zdobywania wiedzy rosnc przyjemno.
Samodzielno, zwaszcza jeli dotyczy trudnychprzed
siwzi, jest rdem radoci idumy. Dzie, wktrym
kandydat na pilota po raz pierwszy przejmuje stery, jest
dla niego zpewnoci niezapomniany, aemocje, ktre

36

temu towarzysz, stanowi najlepsz nagrod za trudy

inajskuteczniejsz zacht do dalszej pracy. Podobnie
czuje si mody matematyk samodzielnie przeprowadza
jcy trudny dowd czy mody literaturoznawca przedsta
wiajcy wasn interpretacj skomplikowanego wiersza.
Przede wszystkim powinnimy si zatem skupi na
podsuwaniu uczniom coraz trudniejszych zada iwspie
raniu ich wzdobywaniu samodzielnoci.
Urok nieprzewidywalnego
Ostatnio wiele si mwi otym, e szczeglnie uzdolnie
ni nale do grupy uczniw ospecjalnych potrzebach
edukacyjnych. Takie podejcie ma swoje zalety przede
wszystkim zwraca uwag na fakt, e ze zdolnymi trze
ba iwarto dodatkowo pracowa. Jednak mechaniczne
wrzucanie ich do wsplnego worka zosobami majcy
mi rozmaite deficyty czy trudnoci wnauce niesie ze
sob pewne niebezpieczestwa. Najwaniejsze znich
wi si zplanowaniem pracy. Wprzypadku uczniw
zproblemami szkolnymi do atwo ustali cel, do ktre
go dymy zawsze chodzi nam przecie ozmniejszenie
rnicy midzy ich umiejtnociami aredni. Jeli na
tomiast mamy do czynienia zkim, kto przekracza nor
m, to znatury rzeczy trudno nam przewidzie jego roz
wj, aco za tym idzie zaplanowa kolejne osignicia.
rozwoju zdolnego ucznia nie da si zaplanowa

Mody czowiek rzadko rozwija si liniowo, nieprzerwa

nie zwikszajc swoje moliwoci. Zbyt wiele czynnikw

37

skada si na jego dojrzewanie. Sam rozwj zdolnoci

intelektualnych jest bardzo nieregularny, ma swoje
przyspieszenia iwyhamowania, aczasem momenty
zupenego zastoju. Jedne idrugie s bardzo potrzeb
ne pozorny zastj jest czsto czasem ugruntowywania
zdobytych umiejtnoci czy elementem oywczej dla
umysu trjpolwki.
Dodatkowo wgr wchodz takie czynniki, jak zdro
wie, emocje, relacje ze rodowiskiem i wszystkie te
sprawy, oktrych znaczeniu bardzo czsto zapominamy.
Oczekiwanie, e po pierwszym wanym sukcesie ko
lejne bd nastpowa regularnie inieprzerwanie, jest
dla modych ludzi naturalne. My jednak powinnimy
mie wiadomo, e marsz do przodu rzadko odbywa
si po linii prostej. Powodw jest tysic, poczynajc
od powanej choroby, na rwnie powanym zakocha
niu skoczywszy. Bywa, e (zwaszcza wtym drugim
przypadku) ciko nam ukry rozczarowanie. Przecie
zwycistwo w olimpiadzie byo na wycigniecie rki,
atymczasem nasz najzdolniejszy matematyk nagle my
lami odpyn gdzie indziej. Pamitajmy jednak, e
ma do tego prawo.
zdolny te ma prawo si zakocha

Okres dorastania jest znatury rzeczy okresem prb ib

dw, czasem gdy wiadomo tego, co wane, dopiero
si ksztatuje, gdy nieoczekiwanie zmieniaj si zainte
resowania, adu rol we wszystkich dziaaniach odgry
waj emocje. Tymczasem wanie najzdolniejsi s wtedy
zmuszani s do przyjcia dorosych zasad organizacji

38

pracy planowania rozwoju, sztywnego dostosowywa

nia zada do zaoonych celw.
Bezsprzecznie warto uczy pracowitoci iwytrwaoci,
ale nie mona oczekiwa, e ucze niczym medalowy
zawodnik bdzie regularnie wygrywa zawody ibi ko
lejne rekordy. Nie mona te oczekiwa od szesnasto- czy
siedemnastolatka, e pozostanie wierny swoim pasjom
sprzed roku czy dwch. Ju sama ciekawo sprawia,
e bardzo atwo jest porzuci ukochan wgimnazjum
geografi na rzecz fizyki, na ktrej trop zaprowadzia
nas geologia.
Wgruncie rzeczy, zdolno przenoszenia uwagi izain
teresowania na pokrewne dziedziny jest miernikiem inte
lektualnej otwartoci. Nie naley wic przywizywa si
zbyt mocno do wasnych planw zwizanych zdziemi.
Jeli rzeczywicie mamy im towarzyszy wrozwoju, anie
planowa za nie ich przyszego ycia, musimy si nauczy
sta okrok ztyu iakceptowa ich rozsdne wybory.

Rozdzia 3
Zdrowo zaniedbaj swoje dziecko
jak nie przesadzi ze stymulacj,
czyli ostraconym dziecistwie

Wcentrum uwagi
Dzieci iryby gosu nie maj to popularne jeszcze
do niedawna powiedzenie syszymy dzi coraz rzadziej,
inie bez przyczyny. Miejsce dziecka wrodzinie iwca
ym wiecie dorosych wostatnich pidziesiciu latach
wyranie si zmienio. Kiedy czas dorastania idojrzewa
nia stanowi swego rodzaju poczekalni, wktrej modzi
ludzie uczyli si dorosych rl yciowych, majc wiado
mo, e prawdziwy wiat jest dla nich jeszcze zamknity,
adokonywane wybory ipopeniane bdy s wpewnym
sensie rodzajem prby. Dzi od najwczeniejszych chwil
ycia wszystko, co dotyczy dziecka, traktowane jest przez
dorosych ze mierteln powag.
Wiele czynnikw ma na to wpyw, poczwszy od liczby
dzieci wrodzinie, a po coraz szybsze tempo zmian tech
nologicznych, sprawiajce, e prawdziwym specjalist od
multimedialnych ielektronicznych nowinek jest wdomu
zwykle najmodszy. Rzecz jasna wci jeszcze wiele dzieci
otrzymuje od dorosych znacznie mniej wsparcia itroski,

40

ni tego potrzebuje, jednak gwna tendencja jest wy

rana dziecko pozostaje wcentrum uwagi. Co to ozna
cza? Nie tylko wicej dbaoci ozdrowie, bezpieczestwo
iedukacj, ale take przykadanie przesadnie duej wagi
do potrzeb iopinii najmodszych. Szczeglnie kiedy do
tycz najwikszej troski dorosych przyszoci.
Nasza najlepsza inwestycja
Doskonale wiemy ju, e kluczem do powodzenia wdo
rosoci jest edukacja. Ie aby waciwie przygotowa
dzieci do zmaga zcigle zmieniajc si rzeczywisto
ci, musimy im zapewni moliwie wszechstronne wy
ksztacenie. Innymi sowy stworzy warunki do roz
woju. Czasem napdza nas do dziaania ambicja, ch
zapewnienia dziecku wszystkiego, czego sami nie mo
glimy zdoby, aczasem bezradno, bo przecie nie
bardzo potrafimy sobie wyobrazi, jak bdzie wyglda
wiat, wktrym przyjdzie y naszym dzieciom.
Uczymy wic dzieci troch na wyrost iczsto ogrom
nym kosztem. Aone wiedz nawet jeli nikt nie mwi
im tego wprost jak bardzo wana woczach rodzicw jest
ich przyszo ie wzasadzie caa nauka idorastanie s
czym wrodzaju potnej rodzinnej inwestycji. Ciar tej
wiedzy bywa dla modych ludzi trudny do udwignicia.
Nie mam czasu na mylenie
Odpowiedzi na ogromne ambicje i plany rodzicw
zwizane z edukacj jest bardzo bogaty rynek zaj

41

 ozaszkolnych dla dzieci imodziey. Jest wczym wy

p
biera, zwaszcza w wikszych miastach: kursy jzy
kowe, pracownie komputerowe i modelarskie, zajcia
plastyczne, lekcje tenisa, baletu itd. Do czsto zajcia
dodatkowe s organizowane przez szkoy iprzedszkola,
take publiczne. To bardzo dobrze, bo s one zwykle
dostpne bezpatnie lub za stosunkowo niewielk opat,
apoza tym oszczdzaj dzieciom irodzicom uciliwych
dojazdw. Wdodatku odbywaj si wznanym miejscu
irodowisku, co dla uczniw majcych problemy zna
wizywaniem kontaktw ma due znaczenie.
Prcz nich dziaa ogromny segment korepetycjiiwszel
kiego rodzaju zaj wspomagajcych. My chcemy si
jednak skupi na tych zajciach, ktre rodzice wybiera
j dla dzieci wtrosce oich wszechstronny rozwj, od
krycie talentw iuzdolnie oraz wreszcie wypenie
nie wolnego czasu najmodszych wsposb przyjemny
ipoyteczny.Zasadniczo taka troska jest jak najbardziej
wskazana.
Starsze pokolenie pamita przecie dobrze dziecistwo
spdzone na podwrku pod blokiem, gdy wikszo a
two dzi dostpnych sposobw rozwijania zainteresowa
izdolnoci bya wycznie przedmiotem marze. Nic wic
dziwnego, e po latach wahado wychylio si wdrug
stron. Nieograniczone moliwoci wspierania rozwoju
dziecka wraz zprzekonaniem oogromnym znaczeniu wy
ksztacenia sprawiaj, e rodzice, zwaszcza zamoniejsi,
czsto trac umiar. Tygodniowy rozkad zaj niektrych
omio-, dziewiciolatkw przypomina kalendarz prezesa
duej firmy trudno znale godzin wolnego midzy

42

szko, dodatkowym angielskim, pywaniem, kursem fo

tografowania ilekcj gry na gitarze. To przypadki skrajne,
ale faktem jest, e dla znacznej cz dzieci zajcia dodat
kowe bywaj raczej obcieniem ni wsparciem.
Dotyczy to zwaszcza modszych, ktrym trudniej
zaprotestowa. Przecie sam chcia, usprawiedliwiaj
si wtakich razach rodzice. Bardzo moliwe dzieci
chtnie prbuj rozmaitych nowoci. Jednym zczynni
kw jest presja grupy bo wszyscy wklasie chodz na
dodatkowe zajcia. Ale wikszo wczesnych fascynacji
to po prostu charakterystyczny dla wieku somiany za
pa po kilku lekcjach hiszpaskiego czy szermierki
mody czowiek dochodzi do wniosku, e czas sprbowa
czego innego. Awaciwie dochodziby, gdyby nie silne
przekonanie caej rodziny (ktre dziecko zwykle bardzo
dobrze wyczuwa), e nie chodzi odziecice rozrywki,
tylko opowan inwestycj.
nadmiar zaj to obcienie, anie wsparcie

Dzieci posusznie korzystaj wic ze stwarzanych im

moliwoci, ale wtym bogactwie szans powoli zatra
caj si naturalny entuzjazm, ciekawo igd wiedzy.
Wszystko, czego si ucz, jest nie tylko dostpne (iopa
cone), ale te suszne, rozsdne izaplanowane. Nic wic
dziwnego, e nie sprawia przyjemnoci, nie ma uroku
samodzielnie odkrytej cieki. Aprzede wszystkim nie
pozostawia miejsca wna to, co dla zdolnych dzieci naj
waniejsze wasn inwencj.
Bogat ofert zaj powinnimy wic traktowa jak r
norodne menu wrestauracji. Daje ono due moliwoci

43

wyboru, ale zjedzenie wszystkich da skoczyoby si

niestrawnoci. Wedukacji niestrawnoci nieodczuwa
my tak mocno, ale jest ona nie mniej szkodliwa.
duy wybr zaj jest jak menu wrestauracji
trzeba wybiera

Wczasie deszczu dzieci si nudz

Wszyscy znamy t piosenk iwiemy, e nudzce si dzie
ci bywaj uciliwe iniebezpieczne, ale take pomyso
we. Kade dziecko, azwaszcza zdolne, musi si czasem
ponudzi. Nuda jest rodzajem prni uruchamiajcej
ciekawo. Czowiek, ktry od czasu od czasu si nudzi,
znacznie bardziej docenia uroki pracy ni ten, ktrego
dzie od witu do nocy wypeniony jest zajciami. Poza
tym nicnierobienie jest dla umysu rodzajem niezbd
nego jaowego biegu pozwala na moment rozproszy
uwag izapuci si mylami na tereny nieznane inieod
kryte. Nudzenie si jest czasem przykrywk dla bardzo
intensywnej pracy umysowej, gdy dziecko zamiast pil
nie rozwizywa zadanie domowe, buja mylami wob
okach, eby znale tam problem ciekawszy od tego
wzeszycie. Aprzede wszystkim nuda zmusza do wymy
lenia sobie zajcia.
take zdolne dziecko musi si czasem ponudzi

Oczywicie nie kade dziecko dobrze sobie radzi znud.

Wgruncie rzeczy tylko te najzdolniejsze potrafi samo
dzielnie zagospodarowa niemal kad ilo wolnego
czasu, alete wich przypadku warto zwrci szczegl

44

n uwag na sposb, wktry to robi, bo pomysowo

najmodszych bywa niebezpieczna.
Wiedza otym, jak dziecko wykorzystuje wolny czas
bez podpowiedzi i pomocy dorosych jest bardzo
wana dla rodzicw inauczycieli. Podpatrujc, jak nasi
podopieczni si nudz, najatwiej dostrzeemy, jakiego
rodzaju wsparcia im trzeba.
Zdarza si, e rzeczywicie potrzebuj wskazania,czym
warto si zainteresowa. Czasem wyranie pociga ich
eksperymentowanie izradoci oddaj si sprawdzaniu
samodzielnie postawionych hipotez (czy pienidz py
wa?). Gdy ich ywioem jest fantazja, najchtniej bd
spdza czas, ukadajc wiersze albo malujc. Warto po
zwoli dziecku, by samo pokazao, co najbardziej je cie
kawi iczym najchtniej by si zajo, idopiero wtedy co
podpowiedzie lub doradzi.
widzc, jak aktywno dziecko wybiera samodzielnie,
rozpoznamy jego zainteresowania izdolnoci

Trzeba te, zwaszcza najmodszym, da poczucie swo

body, prawo do dziecicej niefrasobliwoci przy zmianie
zainteresowa. Niech wybierajc kko pozalekcyjne, nie
planuj jeszcze (amy znimi) przyszej kariery, niech kie
ruje nimi ciekawo, czasem kapryna, ale zawsze pro
wadzca do wiedzy.
Musimy take zadba, aby po wyborze zaj pozo
stao dziecku zwyczajnie troch wolnego czasu. Na
wet jeli jest szczerze zainteresowane judo, histori,
teatrem ilubi si uczy jzykw obcych, po prostu nie
moe uczy si wszystkiego. Powinnimy wic przed

45

rozpoczciem roku szkolnego porozmawia o tym

zdzieckiem, wypisa interesujce zajcia ipomc wwy
borze najatrakcyjniejszych. Tylko wwyjtkowych przy
padkach moemy co narzuci np. basen dla dziecka,
ktre ma problemy z krgosupem. Nienaruszalnym
zaoeniem powinno by przy tym pozostawienie ca
kowicie wolnych popoudni dwa razy wszkolnym ty
godniu pracy.
Rol rodzicw inauczycieli jest raczej rozsdne ogra
niczanie pomysw dziecka na nowe zajcia ni ich roz
budzanie. Inaczej jego rozwj zacznie przypomina prac
robotnika ze starego dowcipu, ktry tak szybko biega
ztaczkami, e nie mia czasu na zaadowanie ani roza
dowanie cegie.
rol rodzicw jest rozsdne ograniczanie liczbyzaj

Zrb to sam
Wtrosce owszechstronny rozwj dzieci bardzo czsto
kierujemy si przekonaniem, e do naszych obowiz
kw naley dostarczenie im wszystkiego, czego tylko
mog potrzebowa. Tymczasem samodzielno jest ce
ch niezwykle wan iprdzej czy pniej niezbdn
wyciu. Jeli nie bdziemy jej ksztaci od najmodszych
lat, wstarszym wieku moe ju by za pno. Nie dotyczy
to zreszt tylko sfery intelektualnej. Coraz wicej nad
opiekuczych rodzicw boi si wysa dziesiciolatka do
sklepu pod blokiem albo poprosi, eby wynis mieci.
Rzeczywicie, dziecko, ktre nigdzie samo nie wychodzi,
unika wielu niebezpieczestw. Rwnie dobrze mona

46

jednak da, aby cakowicie zakaza ruchu samocho

dw, bo bez nich nie byoby wypadkw.
Warto zaczyna od rzeczy drobnych. Najpierw pozwa
lamy pj do koleanki zssiedniego bloku, adopiero
kilka lat pniej pojecha do innego miasta. Podob
nie mona postpowa wprzypadku rozwoju uzdolnie.
Najpierw sami kupujemy dziecku ksiki na rne tematy.
Pniej razem idziemy do ksigarni iwsplnie wybie
ramy interesujce pozycje. Wreszcie dajemy nastolatkowi
wprezencie bon do ksigarni, by sam zdecydowa, na co
ma ochot. Analogicznie postpimy przy wyborze zaj
dodatkowych.
Take szkoa moe i powinna rozwija samodziel
no. Jeli pierwszaki cakiem same zaprojektuj gazetk
cienn, moe nie bdzie ona tak pikna, jak stworzona
pod okiem pani, ale dzieci naucz si wicej. Nauczyciel
prowadzcy wliceum kko chemiczne nie musi przy
gotowywa wszystkich dowiadcze. Bdzie znacznie
lepiej (anie tylko wygodniej!), jeli stopniowo coraz
wiksz rol przejm uczniowie. Jeli wychodzi im to
niele, mona niezobowizujco zasugerowa, e przy
daby si nam kto do pomocy przy prowadzeniu kka
dla gimnazjalistw.
Uczniowie mog take przej wiele obowizkw orga
nizacyjnych, na przykad samodzielnie wyszuka infor
macje potrzebne do zorganizowania wycieczki. Wreszcie
starsi mog zorganizowa klub naukowy, wktrym do
roli pojawia si bd tylko jako zaproszeni gocie.
Modzi ludzie nie powinni mie poczucia, e doroli
wszystko za nich wymyl, przygotuj izorganizuj, aoni

47

mog najwyej ztego skorzysta. Przeciwnie powinni

mie autentyczne poczucie odpowiedzialnoci za wasne
decyzje idziaania. To, co wypracowane samodzielnie,
zawsze ma wiksz warto. Pokonywanie nawet bar
dzo przyziemnych trudnoci wyzwala energi izapa,
wzmacnia poczucie wasnej wartoci, pozwala te znacz
nie lepiej pozna si ipolubi grupie uczniw, ktrych
czy wsplne przedsiwzicie. Aprzy okazji pozwala
si na wasnej skrze przekona, ile wysiku kosztuje
zorganizowanie kka czy wycieczki do centrum nauki.
To sprawi, e take zajcia przygotowane przez doro
sych bd miay woczach modych ludzi duo wiksz
warto.
modzi ludzie nie powinni mie poczucia, e doroli
wszystko za nich wymyl, przygotuj izorganizuj

Jeli za czasem nie uda si zrealizowa ktrego zam

bitnych zamierze, pozwoli im to pozna smak poraki
izrozumie, e wyzwania zawsze nios ze sob ryzyko
przegranej.
(Nie) wszystko dla dziecka
Powanym bdem niektrych rodzicw, popenianym
w jak najlepszych intencjach, jest powicanie was
nych pasji dla dobra dzieci. Szczeglnie atwo o to
w przypadku dzieci zdolnych, ktre jak zwyklimy
myle mog osign znacznie wicej ni ich rodzice.
Tymczasem najlepsz metod zaszczepienia wnich pasji
jest dawanie im przykadu. Gdy dziecko widzi, e rodzice

48

duo czytaj, siganie po ksik bdzie dla niego natu

ralne. Ojciec prowadzcy amatorskie obserwacje nieba
czy mama zainteresowana malarstwem impresjonistw
bd dla dziecka najlepszym przykadem, e na zainte
resowania ipasje zawsze powinno by wyciu miejsce
anierzadko take wiele go naucz. Jeli za rodzice nie
maj czasu pj do teatru, ich dziecko atwo nabierze
przekonania, e nie dzieje si tam nic ciekawego.
Prawdziwych przyjaci
Gdy zcaym przekonaniem namawiamy rodzicw ina
uczycieli do tego, eby od czasu do czasu spucili zoka
swoich podopiecznych, by ci mogli si troch ponudzi
idziaa samodzielnie, nie chcemy pod adnym pozorem
powiedzie, e wolno ich po prostu zostawi samym so
bie. S takie sytuacje, kiedy aden dorosy nie powinien
zostawia dziecka samego. Zpewnoci nale do nich
momenty, gdy mody czowiek przeywa porak czy
niepowodzenie. Taki temat moe zdziwi wporadniku
powiconym pracy ze zdolnymi. Na pierwszy rzut oka
wydaje si, e takim jak oni poraki nie gro, ijeli ju
czego powinnimy si obawia, to raczej zawrotu gowy
od sukcesw. Nic bardziej mylnego!
poraki nie gro zdolnym? nic bardziej mylnego!

Po pierwsze, apetyt ronie wmiar jedzenia. Jeli mody

matematyk radzi ju sobie zzadaniami zdanego zbio
ru, odkada go na pk isiga po trudniejszy. To bar
dzo dobrze, bo trudniejsze zadania bd dla niego cie

49

kawsze ibardziej rozwijajce, jednak prdzej czy pniej

natrafi na problem, ktrego nie bdzie umia rozwiza.
Inaczej by nie moe: s przecie wmatematyce zadania,
ktrych przez setki lat nie udao si rozwiza nikomu
na wiecie. Jednak ucze, zwaszcza modszy, moe to
uzna za swoj porak. Poczucie klski pojawia si take,
gdy nie uda si praca, wktr woylimy duo wysiku.
Jeli robot, ktrego mody czowiek budowa przez rok,
rozsypie si kilka sekund po uruchomieniu, trudno si
dziwi jego frustracji. Trzeba wic pamita, e kady,
kto si rozwija, zkoniecznoci musi od czasu do czasu
zmierzy si zporak.
Po drugie, zdolni uczniowie czsto startuj wkonkur
sach iolimpiadach, ktre organizowane s na wzr za
wodw sportowych. S tam nieliczni zwycizcy iliczni
przegrani, przy czym take ci drudzy to zreguy zdol
ni uczniowie przecitni wogle nie prbuj si zma
ga. Zwycizca okazuje si wic lepszy od pokonanego
(arnice punktowe tak jak wsporcie czsto s bar
dzo niewielkie), cho wgr wchodzi nie tylko wiedza
wyniki zale bowiem od wielu innych czynnikw, cho
by od samopoczucia.
Lepiej zapobiega, ni leczy
Otym, jak ucze poradzi sobie zporak czy to we
wasnej pracy, czy wkonkursie decyduje wduej mierze
jego wczeniejsze nastawienie. Pogodzenie si zprzegra
n jest tym trudniejsze, im wikszy nacisk szkoa, dom,
otoczenie kad na znaczenie rywalizacji iwygrywania.

50

Wtedy te atwiej oporak. Pamitamy chyba wszyscy,

jakie znaczenie dla sukcesw Adama Maysza mia psy
cholog, ktry pomaga zawodnikowi skupi si na samym
skoku, anie na myli owyniku zawodw.
Warto wic ju zawczasu pokazywa, e warto ma
nie sukces, ale sama praca e to ona jest ciekawa isa
tysfakcjonujca, ajej urok iwyzwanie polegaj na tym,
e czasami co si udaje, aczasami nie. Gdy na przykad
zachcamy ucznia do udziau wkonkursie recytatorskim,
moemy powiedzie: Lubisz recytowa wiersze, moe
chcesz wystpi?. Wten sposb pokazujemy, e kon
kursowe zadanie jest pewnego rodzaju zabaw, wdodat
ku tak, ktr dziecko itak lubi. Jeli powiemy: Jeste
najlepszym recytatorem wszkole, masz szanse wygra
wcaym miecie. To bdzie wielki sukces dla ciebie
idla nas wszystkich, na pierwszy plan wysuniemy ele
ment rywalizacji iwag zwycistwa. Sprawimy, e dziec
ko poczuje, jak wielkie wiemy znim oczekiwania ie
wzasadzie nie przewidujemy moliwoci poraki. Tym
czasem jeli po prostu zachcimy je do dziaania, podpo
wiadajc, wczym jest dobre, zarwno zmniejszymy ry
zyko przegranej, jak izagodzimy jej ewentualne skutki.
Nastawienie na rado zdziaania, anie na sukces
dotyczy nie tylko konkursw inie tylko edukacji. Po
udanym dniu spdzonym zdzieckiem na nartach mo
emy powiedzie: wietnie nam si dzisiaj jedzio czy
nawet Jedzisz coraz lepiej, ale gdy stwierdzimy: Dzi
siaj przejechalimy najdusz tras od pocztku sezonu,
moemy sprawi, e dziecko zamiast cieszy si jazd,
bdzie prbowao pobi kolejny rekord.

51

im wikszy nacisk na rywalizacj iwygrywanie, tym

atwiej oporak itym trudniej sobie zni poradzi

Drug metod uodporniania na poraki jest swego ro

dzaju szczepienie. Zdolny mody czowiek powinien jak
najwczeniej od czasu do czasu dowiadcza niewielkich
niepowodze, aby przyzwyczai si do przegrywania.
Im bowiem pniej przychodzi poraka iim duszym
pasmem sukcesw jest poprzedzona, tym trudniej si
zni pogodzi.
im pniej przychodzi poraka, tym gorzej

Rzecz jasna, nie proponujemy tutaj celowego szkodzenia

dzieciom iuczniom. Wystarczy jednak zapewni dziecku
troch samodzielnoci inie usuwa przeszkd, zanim
jeszcze zdy je zauway, tak aby przeszkody pojawi
y si same iaby dziecko na miar swoich si samo
mogo si znimi zmierzy. Mody czowiek szybko zro
zumie, e jak mwi Ferdynand Wspaniay ycie
to nie tylko same przyjemnoci. Nie zawsze soce wie
ci, nie zawsze kot przeleci, nie zawsze s na obiad koci.
Ajeli si mylimy?
Nastawienie na sukces niesie ze sob jeszcze jedno bar
dzo powane niebezpieczestwo. Rodzice co natu
ralne chc widzie wswym utalentowanym dziecku
modego geniusza. Rwnie nauczycielom zdarza si
przecenia zdolnoci ucznia, zwaszcza jeli nie maj
porwnania zwieloma innymi zdolnymi dziemi wtym

52

s amym wieku. Oczekujc od dziecka sukcesu, na kt

ry nie ma szans, azwaszcza sprawiajc, e bdzie go
ono oczekiwa od siebie, moemy mu wyrzdzi wiel
k krzywd. Przesadnie podkrelajc jego wyjtkowo
inakadajc na nie zbyt due oczekiwania, sprawimy, e
bdzie si nadmiernie koncentrowa na sobie ikolejnych
osigniciach, zamiast odda si przyjemnoci, ktr cze
pie znauki. Gdy za po prostu zadbamy oto, aby dziecko
rozwijao swoje zainteresowania iuzdolnienia, nasze sta
rania na pewno si nie zmarnuj. Nie kady jest szcze
glnie uzdolniony, ale kady ma jakie uzdolnienia, kt
re moe rozwija zprzyjemnoci ikorzyci dla siebie.
Jestem, kiedy mnie potrzebujesz
Oporakach najzdolniejszych mwi si mao lub wcale
przede wszystkim dlatego, e nie wiadomo, co waciwie
powiedzie. Jeli zdolni to ci, ktrzy odnosz sukcesy, to
poraka automatycznie wypycha ucznia na chwil lub
na zawsze poza ich krg. Niestety bardzo czst prak
tyk wnaszych szkoach, ale take wdomach, jest zby
wanie niepowodze milczeniem albo zasypywanie prze
granego gradem wyrzutw.
Milczymy najczciej wtedy, kiedy nie zdajemy sobie
sprawy, jak wielk wag mody czowiek przywizuje do
bahej znaszego punktu widzenia poraki. atwo oto
zwaszcza wprzypadku, gdy praca nie miaa charakteru
materialnego kady zauway udany rysunek, ktry
zepsuy ostatnie kreski, trudniej zrozumie, e mody
czowiek czuje si przegrany, bo przeprowadzajc dowd

53

matematyczny, popeni bd na samym pocztku, apo

tem pracowa jeszcze wiele dni.
Czasem wtakich sytuacjach staramy si pocieszy
dziecko, zwracajc uwag, e poraka nie bya tak do
tkliwa: nic si nie stao, nastpnym razem wyjdzie
lepiej. Niestety, choby to bya szczera prawda, dziecko
potraktuje takie sowa nie tylko jako lekcewaenie jego
stara, ale wrcz jako lekcewaenie jego samego.
Przyczyny poraki zarwno we wasnej pracy, jak
iwkonkursach mog by rne: wywoane zbytni
pewnoci siebie niedbalstwo, ze samopoczucie, wy
branie zbyt ambitnego celu, popiech czy te po prostu
zwyky pech. Wkadej ztych sytuacji trzeba sobie zpo
rak radzi inaczej. Wkadej jednak trzeba zdzieckiem,
ktremu si nie powiodo, przede wszystkim spokojnie
icierpliwie porozmawia.
Wane, eby rozmowa nie miaa charakteru rozlicze
niowego. Jeli w pierwszej chwili sami jestemy zde
nerwowani czy rozaleni, e nie poszo lepiej, trzeba
zrozmow zaczeka. Dopiero kiedy opadn emocje, b
dziemy mogli wsplnie zastanowi si, co idlaczego si
nie udao, czy mona byo co zrobi lepiej, amoe wgr
wchodziy czynniki, na ktre nikt znas nie mia wpywu?
Czasem warto wtakiej rozmowie przywoa wasne roz
czarowania iporaki, eby da modemu czowiekowi
poczucie, e to, co si zdarzyo, zdarza si take innym.
Na pewno nie wolno robi wyrzutw ani dawa od
czu, e jestemy rozczarowani. Mody czowiek itak
czuje, e nas zawid nie wolno jeszcze bardziej go
wtym utwierdza. Nie naley te jednak na si prze

54

konywa, e nic si nie stao, ani przesadnie umniejsza

wagi poraki dla modego czowieka jest ona wielka
iszczeglnie przykra. Lepiej spokojnie podnie go na
duchu ida mu odczu, e rozumiemy go iwspieramy.
Taka rozmowa ma znacznie wiksze szanse powodze
nia, jeli na co dzie nasze relacje zdziemi iuczniami
s dobre ioparte na zaufaniu. Jeli rzadko znimi rozma
wiamy, to inam, iim bdzie trudno odnale si wtakiej
sytuacji. Dlatego warto dobre relacje budowa od po
cztku, ju wtedy, kiedy wszystko idzie wietnie. Mona
uczniw po udanym konkursie zabra na lody, eby przy
okazji witowania porozmawia otym, co byo dla nich
trudne, co wartociowe, aco im si nie podobao. Taki
zwyczaj analizowania wasnych dokona, wprowadzony
dyskretnie iwmiej atmosferze, moe si potem bardzo
przyda, kiedy waciwe zrozumienie poraki nabierze
naprawd duego znaczenia.
trzeba da dziecku odczu,
e rozumiemy je iwspieramy

Nie ma prostej recepty na to, jak znale kontakt znaszy

mi dziemi inauczy si znimi rozmawia. Zpewno
ci kady znas powinien zaufa wasnemu dowiadcze
niuiintuicji. Bardzo pomaga te zwyka ludzka sympatia
iwspczucie. Niezalenie od tego, jaki sposb wybierze
my, wane, aby modzi ludzie mieli poczucie, e przegry
wajc ipopeniajc bdy, nie s sami. Icho pozwalamy
im na wiele samodzielnoci iwasnej inicjatywy, wtrud
nych chwilach zawsze mog na nas liczy. Na tym wa
nie polega zdrowe zaniedbanie.

Rozdzia 4
Inny, czyli jaki kopoty zyciem spoecznym

Zabawa zinnymi dziemi

Jeden ze stereotypw dotyczcych dzieci zdolnych mwi,
e wszystkie maj kopoty wkontaktach spoecznych.
Nie jest to prawda mona znale wiele uzdolnio
nych dzieci inastolatkw doskonale funkcjonujcych
wswoim rodowisku. Jest jednak faktem, e wtej grupie
problemy zyciem spoecznym zdarzaj si stosunkowo
czsto.
Zapobiega tym kopotom zreszt nie tylko wprzy
padku dzieci zdolnych trzeba ju wwieku przedszkol
nym, adecydujc rol odgrywaj tutaj rodzice. Powinni
jak najwczeniej dba okontakty spoeczne dziecka. Za
bawa zrwienikami jest znacznie waniejsza ni opano
wywanie kolejnych umiejtnoci poznawczych. Oczywi
cie nie oznacza to, e mamy ogranicza rozwj dziecka
wdziedzinie, ktr si pasjonuje. Czytanie ksiek, ry
sowanie czy rozwizywanie amigwek jest dla niego
po prostu zabaw inie byoby sensu jej ogranicza tyl
ko dlatego, e jest ona przy okazji poyteczna.

56

Trzeba jednak zwrci uwag, aby dziecko nie bawio

si zawsze samo, nawet jeli ma na to ochot. Czasem ma
tak bogat wyobrani, e kilka pluszakw wystarczy, by
caymi popoudniami bawio si wdom czy odgrywao
wymylone scenki. Niestety, wtakiej zabawie dziecko
samo decyduje oodczuciach ipragnieniach wszystkich
uczestnikw. Jak najwczeniej powinno si wic dowie
dzie, e wwiecie realnym jest inaczej. Rodzice musz
pokaza, e zabawa proponowana przez innych rwnie
jest ciekawa.
umiejtnoci spoecznych przedszkolaki
ucz si przez wspln zabaw

Du pomoc moe by posanie dziecka do przedszkola,

gdzie po prostu musi nawiza kontakt zgrup. Jeli nie
jest to moliwe (choby dlatego e wprzedszkolach cigle
brakuje miejsc), mona poszuka zaj typu przedszkol
nego trwajcych krcej wprywatnych klubach przed
szkolaka czy domach kultury. Powinny to by jednak
zajcia, ktre przynajmniej wczci skadaj si ze swo
bodnej zabawy wgrupie. Angielski, taniec czy plastyka
take mog by atrakcyjne ipoyteczne dla rozwoju dzie
cka, ale nie pomagaj wnauce kontaktw spoecznych.
Kady znas musi wyciu przej
przez to pieko zwane modoci
Tak mwi wSzstej klepce Magorzaty Musierowicz do
wiadczony polonista, profesor Dmuchawiec, dajc wy
raz mao dzi popularnemu przekonaniu, e modo to

57

wgruncie rzeczy trudny okres wyciu czowieka. Inie

mona si znim nie zgodzi zwaszcza jeli przypo
mnimy sobie, co znaczy by pryszczatym trzynastolat
kiem, ktry na kadym kroku potyka si owasne nogi,
ajednoczenie wgbi duszy snuje plany wynalezienia
zimnej fuzji, stworzenia szczepionki na raka czy napi
sania powieci wszechczasw.
Mae dziecko moe nie zauwaa jeszcze swojej in
noci dostrzega tylko jej skutki: Czemu mi doku
czaj?, Czemu si ze mn nie bawi?. Wokresie doj
rzewania mody czowiek zwykle zdaje ju sobie zniej
spraw. To bardzo mczce poczucie. Cho pewnie ka
dy nastolatek zapytany oto, czy chciaby by inny ni
wszyscy, zapewniby, e tak, to wgruncie rzeczy marze
niem modych ludzi jest by takim jak pozostali. Nie
zwyko mczy, aakceptacja ipodziw rwienikw s
niesychanie istotne. Ztrudem na tak akceptacj moe
liczy kto, kogo zainteresowania iosignicia zupenie
odbiegaj od zainteresowa iosigni kolegw zklasy.
Std czste unajzdolniejszych poczucie osamotnienia,
niepewno i niemiao w kontakcie z rwienika
mi, ktre zreszt bywaj mylnie odbierane jako prze
jaw zarozumiaoci.
poczucie innoci to duy ciar dla nastolatka

Dlatego bardzo wane, aby nauczyciele nie etykieto

wali ucznia jako szczeglnie zdolnego. Jeli mwimy
ojego osigniciach aprzecie nie przemilczymy na
przykad wygranego konkursu lepiej zwraca uwag
na zainteresowania iwykonan prac. Jeli nauczyciel

58

stawia ucznia za wzr do naladowania, ajednoczenie

podkrela jego zdolnoci, to postpuje nie tylko wspo
sb szkodliwy, ale inielogiczny. Zdolnoci nie mona
przecie naladowa.
Co ja mam osobie myle?
Jednym znajtrudniejszych wyzwa tego okresu jest prob
lem samooceny. Wielu nauczycieli sdzi, e zdolny ucze
znatury rzeczy powinien mie osobie wysokie mnie
manie. Czsto zupenie bdnie jako dowd, e tak jest,
traktuje si prby nawizania kontaktu ipodzielenia
si zinnymi swoj radoci poznania. Ucze opowia
da oczym, co go naprawd zainteresowao, uywajc
przy tym terminw, zktrymi si zetkn, gdy na ten
temat czyta. Jednak otoczenie zauwaa tylko, e mo
dy czowiek przechwala si iuywa przemdrzaego
sownictwa. Wefekcie nauczyciele czuj, e powinni
nieco utrze mu nosa, na przykad podkrelajc jego
poraki wszkole czy wkontaktach zklas. Tymczasem
samoocena zdolnego ucznia nie zawsze jest wysoka, ajej
dalsze obnianie moe mie fatalne skutki. Dzieje si tak
zdwch przyczyn.
Po pierwsze, zdolni uczniowie patrz na kady po
czyniony krok nie zperspektywy postpu, ktrego do
konali, ale tego, jak wiele jeszcze przed nimi. Sprawia to,
e czsto s zsiebie niezadowoleni iznajduj we wasnej
pracy braki iniedocignicia. Takie podejcie wietnie
motywuje do pracy, ale stoi wsprzecznoci zpochwaami
izachwytami, ktrymi zasypuj ich doroli.

59

Po drugie, wgrupie rwienikw osignicia wnauce

zwykle nie wzbudzaj uznania. Dla uczniw licz si
osignicia sportowe, sia fizyczna, atrakcyjny wygld,
znajomo muzyki popularnej czy wynikw mistrzostw
sportowych. Bardzo wane zpunktu widzenia modego
czowieka atake grupy s rwnie kontakty spo
eczne, zktrymi wielu zdolnych ma problemy. Fajni
s ci, ktrzy znaj poow szkoy, organizuj ycie to
warzyskie inigdy nie siedz sami na przerwie. Tak wic
pod wzgldem wielu kryteriw mody czowiek wcale
nie wyrnia si in plus.
zdolny ucze na og nie ma wysokiej samooceny

Co wicej, zdolny mody czowiek czsto nie wie, co

osobie myle, ipopada ze skrajnoci wskrajno. Jego
zmienne zachowania wynikajce zniepewnoci bywaj
interpretowane albo jako przejaw zarozumiaoci, albo
faszywej skromnoci. Im wicej niepowodze inapi
przynosz kontakty wklasie ipoza ni, tym trudniej jest
zdolnym odnale swoje miejsce wgrupie. Ato znowu
obnia samoocen.
Ocena jako informacja
Mdra itaktowna pomoc nauczycieli czy rodzicw moe
tu wiele zmieni. Przede wszystkim trzeba zwrci uwag
na sposb oceniania inagradzania. Wane, eby ucznio
wie (nie tylko zdolni) mieli poczucie, e ocena jest dla
nich przede wszystkim informacj, anie wyrokiem czy
nieodwoaln opini wyszej instancji. Pozwala to unik

60

n wielu problemw od wykcania si opunkty na

klaswce, przez zaamanie pogorszeniem wynikw, do
spoczcia na laurach wprzypadku bardzo dobrych ocen.
Wwyksztaceniu takiego poczucia pomaga stosowanie
nie tylko skali od 1 do 6, ale take duszych komentarzy
iocen opisowych. Uwaga: Umiesz rozwizywa rwna
nia, ale czasem piszesz tak niestarannie, e potem my
lisz si, przepisujc je wkolejnym przeksztaceniu albo
Masz trudnoci zopisaniem mejozy, bo nie zapamitae,
jak zbudowane s chromosomy stanowi konkretn in
formacj ipozwala wprzyszoci wyeliminowa podobne
usterki. Natomiast ocena 4 mwi niewiele poza tym, e
jest dobrze, ale jednak nie do koca. Najczciej dusze
komentarze stosuj polonici przy ocenie wypracowa.
Warto, aby inny nauczyciele przejli ten dobry zwyczaj.
jeli uczniowie traktuj ocen jako informacj,
unikamy wielu problemw

Oile jednak sabi uczniowie chc po prostu dosta ja

kkolwiek pozytywn ocen, otyle dla zdolnych prob
lemem bywa wytknicie nawet najdrobniejszego bdu.
Bardzo le przyjmuj sowa krytyki zwaszcza ci, kt
rych dotychczasowa kariera szkolna przyzwyczaia do
nieustajcych pochwa. Zadanie, ktrego nie wykonali
perfekcyjnie, jest wich oczach zadaniem wykonanym le.
Wtakim przypadku warto powici wicej czasu na roz
mow zuczniem na temat jego pracy ijej oceny. Trzeba
pokaza, e konieczno poprawienia czego czy zrobie
nia od nowa nie dyskwalifikuje poprawiajcego wwalce
omiano mistrza. Warto mwi otym, e niedocignicia

61

s elementem kadej pracy, aczasem wiksze znaczenie

od kocowego wyniku ma wysiek woony wjego uzy
skanie ito, czego mona si po drodze nauczy.
Najwaniejsza jest jednak umiejtno zbudowania
wok kwestii sukcesw, poraek iocen waciwej at
mosfery. Modzi ludzie powinni mie wiadomo, e
najwaniejszym rdem satysfakcji iradoci jest sama
praca, wykonana tak dobrze, jak to wdanej chwili mo
liwe. Osignicia czy poraki, nagrody albo krytyka s
tylko dodatkowym elementem istotnym jako rdo
informacji pomagajce wprzyszoci unikn bdw,
ale jednak nie najwaniejszym.
dobrze, gdy rdem satysfakcji jest sama praca,
akrytyczne uwagi pozwalaj j lepiej wykona

Sowem, e s rzeczy ciekawsze iistotniejsze ni to, jak

mnie oceniaj ijak wypadam na tle innych. Jeli skutecz
nie uda nam si odwrci uwag uczniw od drczcych
ich wtpliwoci, zpewnoci bdzie im atwiej odzyska
rozchwian rwnowag, azczasem spojrze na siebie
krytycznie izsympati zarazem.
Cikie jest ycie prymusa
Kopoty zwasnym obrazem siebie to tylko cz prob
lemw wicych si ze spoecznym funkcjonowaniem
najzdolniejszych. Problemem s take zwizane znimi
stereotypy.
Uproszczony, schematyczny obraz drugiego czowieka
zwalnia nas zobowizku uwaniejszego przyjrzenia si

62

jego zachowaniu iusprawiedliwia niech do wchodze

nia znim wblisze relacje. Co wicej, osoba postrze
gana przez pryzmat stereotypu czsto dopasowuje si
do narzuconej roli, co sprawia, e porozumienie staje
sijeszcze trudniejsze. Dwa najczstsze schematy, wkt
re wtaczani s zdolni ibardzo zdolni uczniowie, to pry
mus izdolny le.
prymus izdolny le to dwa stereotypy
natemat uczniw zdolnych

Prymusw nauczyciele zwykle lubi. Znacznie gorzej

wypadaj oni woczach rwienikw. Jest to wgruncie
rzeczy do naturalne, e kto, kto zawsze ma odrobio
n prac domow inajwysz ocen zkartkwki, budzi
wkolegach mieszane uczucia. Zjednej strony mu za
zdroszcz. Wporwnaniu zkim takim zwyky czo
wiek, ktrego ycie skada si wnajlepszym razie zna
przemiennie przychodzcych sukcesw iporaek, czuje
si po prostu gorszy. Zdrugiej strony ciesz si, e jest
wklasie kto zawsze przygotowany ichtny, by zgosi si
do odpowiedzi przydatny bufor midzy nauczycielem
aklas. Na og wic klasowe relacje znajlepszym ucz
niem nacechowane s wzajemn nieufnoci.
Take wtym przypadku rozsdne podejcie dorosych
moe zdziaa wiele dobrego. Przede wszystkim trzeba
unika sytuacji, ktre konfrontuj zdolnego ipilnego
zca reszt. Wyrnia, nagradza istawia za przykad
naley zumiarem itaktem. Zawsze warto docenia wy
siek iprac uczniw, ale trzeba przy tym pamita, e
mniej zdolni musieli jej czasem woy znacznie w
icej,

63

cho rezultat osignli gorszy. Warto wic czasem na

grodzi nie tego ucznia, ktry osign najlepszy wynik
wskali bezwzgldnej, ale tego, ktry wnajwikszym
stopniu poprawi si od poprzedniego razu.
Bardzo zdolni iambitni uczniowie sami dziaaj cza
sem na wasn szkod, starajc si zademonstrowa
swoj wiedz iumiejtnoci wkadych okolicznociach
inie dopuszczajc do gosu mniej byskotliwych kole
gw. Dotyczy to zwaszcza modszych dzieci wiedza,
szczeglnie wieo nabyta, po prostu rozsadza je od
rodka idomaga si zaprezentowania, tak jak zaprezen
towania na podwrku domaga si najnowsza zabawka.
To sprawia, e mniej byskotliwe iwolniej wykonujce
zadania dzieci zniechcaj si do publicznego zabierania
gosu, azczasem do wszelkiej aktywnoci wprzeko
naniu, e kto zawsze odpowie szybciej ilepiej. Nauczy
ciel powinien umiejtnie poskramia nadmierny zapa
i stara si, eby najzdolniejsi nie zdominowali lekcji
czy kka. Ich umiejtnoci iwiedz mona wykorzy
sta winny sposb, na przykad dajc do wykonania
najtrudniejsz cz zadania podczas pracy wgrupach.
Mog te pracowa samodzielnie nad trudniejszymi
zadaniami albo przygotowywa pomoce dydaktyczne,
z ktrych bd korzysta wszyscy. Najwaniejsza jest
umiejtno stworzenia sytuacji, wktrych wyranie
wida, e wszyscy uczniowie odnosz korzyci ztego,
co wie iumie najlepszy.
zamiast konfrontowa zdolnego zklas,
trzeba pokaza, e ion moe si przyda kolegom

64

Ale to, e kto radzi sobie wietnie zwikszoci przed

miotw, nie musi wcale oznacza, e jest chodzc dosko
naoci. Na pewno s rzeczy, ktre wychodz mu gorzej
albo nie wychodz wcale. Moe wic ijemu kto zkole
gw lub koleanek mgby si przyda. Warto przyjrze
si klasie izasugerowa, e pomoc mogaby by wzajem
na. Dobrym polem do takich obserwacji jest zwykle pra
ca zespoowa, ktra wcale nie musi si odbywa na lekcji.
Wsplne dziaania poza szko (np. wolontariat uczniow
ski) wietnie su odkrywaniu pozaszkolnych zdolnoci
sabszych uczniw, ktrzy mog si dziki temu poczu
wjakiej dziedzinie bardziej kompetentni od klasowe
go prymusa. Taka zamiana rl przyda si obu stronom.
Zdolny le
Mwilimy ju otym, nie wszyscy zdolni maj do za
pau ideterminacji, eby by wzorowymi uczniami. Na
takich jak oni czyha puapka wpostaci opinii zdolny,
ale leniwy. Ten typ cieszy si zwykle mniejsz sympati
nauczycieli, ale nie oznacza to automatycznej akceptacji
rwienikw. Nawet jeli talent kolegi nie przekada si
na wietne wyniki wnauce, to jednak atwo, zktr
rozwizuje trudne zadania, moe budzi zazdro inie
ch sabszych. Zwaszcza jeli widz jednoczenie, e
komu, kto dysponuje wszystkimi warunkami, by od
nie sukces, wcale na tym sukcesie nie zaley.
Wtakich przypadkach dobrze jest mimo wszystko
zmobilizowa lenia do pracy. Jeli brak szkolnych sukce
sw rzeczywicie wynika zniechci do pracy, trzeba si

65

zastanowi nad znalezieniem waciwszej zachty. Moe

lepsze bd zadania nie tyle trudniejsze, ile wymagajce
wikszej samodzielnoci ibardziej odpowiedzialne. Jeli
rozwizywanie problemu pochonie ucznia, pozbdzie
si nieznonego zblazowania izprzyjemnoci odda si
pracy. Bywa te, e niech do wypeniania szkolnych
obowizkw bierze si uzdolnych uczniw ztego, e
swoje prawdziwe pasje realizuj poza szko wpra
cowni modelarskiej, na warsztatach dziennikarskich itp.
Jeli tak, to byoby dobrze, gdyby mogli opowiedzie
otym kolegom, pokaza, co zrobili, amoe nawet za
prosi ich na ulubione zajcia.
Jak wida, wwalce ze stereotypami iuprzedzeniami
zawsze najlepiej sprawdza si wsplna praca. Im mniej
wklasie iszkole rywalizacji, ustalania hierarchii iporw
nywania osigni, tym lepiej. Praca wzespoach zoo
nych zuczniw ornych zainteresowaniach iuzdol
nieniach najlepiej skania do wzajemnego poznawania
swoich mocnych isabych stron. Pozwala te zrozumie
itym najlepszym, itym sabszym e liczy si przede
wszystkim bycie lepszym od samego siebie, aten rodzaj
sukcesu jest dostpny dla kadego.
wwalce zuprzedzeniami najlepiej
sprawdza si wsplna praca

Dodatkow przyczyn przyjmowania roli zdolnego

lenia, ale i odnoszenia si do takich osb z zazdro
ci, jest przyjty w naszej kulturze podziw dla sukce
su niewymagajcego pracy. Spord osb, ktre wiele
osigny w yciu, najwikszy podziw budz zwykle

66

ci, ktrym przyszo to najatwiej awkadym razie ci,

ktrych cika praca nie jest powszechnie znana. Dzie
ci imodzie podziwiaj na przykad talent sportowcw
iaktorw, warto wic zwrci im uwag, jak wielkim
wysikiem s dla nich treningi iprby. Gdy za na lek
cjach mwimy oodkryciach naukowych lub poezji, war
to odej od pokazywania samych sukcesw uczonych
iod romantycznego wyobraenia opoecie, ktry pod
wpywem natchnienia tworzy gotowe arcydzieo. Jed
no idrugie nie ma wiele wsplnego zrzeczywistoci.
Najwiksi geniusze whistorii nauki wykonywali mrw
cz prac, zanim doznali nagego olnienia. Doskonale
uja to Wisawa Szymborska: Mio isodko jest mwi
znajomym, e wpitek ogodzinie 24.45 wstpi wnas
duch wieszczy ij szepta nam do ucha rzeczy tajem
ne ztakim zapaem, e ledwie mona byo nady zpi
saniem. Nawet wielcy poeci lubili opowiada takie hi
storyjki wgronie osupiaych przyjaci. Ale wdomu,
ukradkiem, pracowicie te zawiatowe dyktanda popra
wiali, krelili, przerabiali.
Gdzie jeszcze musz by tacy jak ja
Niezalenie od tego, jak ukadaj si relacje zdolnych
znajbliszym otoczeniem, zawsze potrzebny jest im kon
takt zrwienikami, ktrzy podzielaj ich pasje idorw
nuj im wiedz iumiejtnociami. Jest to wane zdwch
powodw. Przede wszystkim nieocenion warto ma
moliwo porozmawiania zkim, kto jest partnerem,
anie tylko biernym suchaczem. Kim, kto napotyka

67

podobne problemy, ale by moe prbuje je rozwiza

inaczej, kto zada dobre pytanie izrozumie urok nieco
dziennego odkrycia. Aprzy tym nie bdzie brodatym
profesorem ani budzc respekt pani nauczycielk. Ta
kie spotkania nie tylko inspiruj ipozwalaj nauczy si
mnstwa nowych rzeczy, ale te niesychanie motywu
j do pracy.
Co wicej, pozwalaj rozwiza problem, oktrym
pisalimy wyej. Wgrupie, wktrej wszyscy s zdolni
izainteresowani t sam dziedzin anawet rnymi
dziedzinami, ale ztak sam pasj zdolny mody czo
wiek wreszcie si nie wyrnia.
wgrupie zdolnych zdolny jest wreszcie
zwyczajnym czowiekiem

Na warsztatach, obozie naukowym, spotkaniu kkamoe

si wic poczu jak usiebie. Trzeba tylko uwaa, eby
takie spotkania, zwaszcza jeli odbywaj si pod szyldem
zaj dla wybitnie zdolnych, nie przerodziy si welitar
ne kluby, odgrodzone od normalnego wiata murem
pogardy. Spragnieni uznania modzi ludzie czsto pr
buj wykorzysta spotkania wgronie rwnych sobie do
podniesienia poczucia wasnej wartoci. Wtedy inspi
rujce rozmowy atwo zmieniaj si wnapuszon licy
tacj na cytaty itytuy przeczytanych ksiek. Czasem
wystarczy jedna lub dwie osoby ztakim nastawieniem,
eby zepsu dobrze zapowiadajce si warsztaty lub obz.
Dlatego trzeba zwraca uczniom uwag na tego rodzaju
zachowania, stara si, eby opiekunowie iprowadzcy
nie skupiali si na dzieleniu uczestnikw na lepszych

68

igorszych, tylko zachcali do pracy zespoowej iwspl

nego spdzania wolnego czasu. Take na tym przykadzie
wida, jak wane jest podejcie do ksztacenia zdolnych
od strony rozwijania zainteresowa, anie diagnozowa
nia predyspozycji.
Dobrym rozwizaniem jest take organizowanie za
j rekreacyjnych wgrupie zdolnych uczniw na przy
kad wycieczki pieszej uczestnikw kka historycznego,
amoe nawet rajdu wszystkich kek przedmiotowych
ze szkoy czy kek historycznych zcaego miasta. Im
starsi uczniowie, tym wicej mog pomc przy orga
nizacji takich imprez. Licealici mog je zorganizowa
cakiem samodzielnie, czsto jednak trzeba im to pod
powiedzie.
Zbudowanie dobrej atmosfery wkontaktach zdolnych
uczniw midzy sob jest tym waniejsze, e wanie pod
czas warsztatw, obozw ikek, pracujc iodpoczywajc
wgronie podobnych sobie, ucz si budowania dobrych
relacji zrwienikami, przeamuj niemiao, nawi
zuj pierwsze przyjanie, sowem zdobywaj dowiad
czenia bezcenne wcodziennym funkcjonowaniu. Pniej
te umiejtnoci mog wykorzysta take we wasnym
otoczeniu.
W sytuacji, gdy znalezienie kka czy innej grupy
zdolnych uczniw jest bardzo trudne, dobrym rozwi
zaniem bdzie przynajmniej kontakt zgrup oinnym
charakterze ni szkoa, na przykad klubem turystycz
nym czy chrem. Dobrze, aby nie byo tam uczniw ztej
samej szkoy, azwaszcza klasy, ktrzy swoje podejcie
do zdolnego kolegi przenios na nowy grunt. Poniewa

69

wtakim miejscu szczeglne zdolnoci intelektualne nie

bd ujawnia si tak mocno jak wszkole ani mie tak
duego znaczenia, zdolny stanie si takim samym mo
dym czowiekiem jak inni.
Jak zaszkodzi wdobrej wierze
Czsto zdarza si, e chcc pomc, tak naprawd szko
dzimy dzieciom. Jednym zbardzo czstych przykadw
takiego dziaania jest przenoszenie do starszych klas.
Pamitajmy, e przeniesienie do innej klasy lub szkoy
to jedna znajsurowszych kar dla najbardziej uciliwych
chuliganw. Dlaczego wic wprzypadku dziecka zdolne
go, ktremu na og nawizywanie kontaktw przycho
dzi trudniej, miaoby ono stanowi nagrod?
To prawda, e zdolny ucze nudzi si wszkole. Jednak
wstarszej klasie bdzie mia zajcie tylko do momentu,
gdy nadrobi zalegoci. Zwykle nie trwa to dugo. Apo
tem znowu zacznie si nudzi. Nie tdy droga: trzeba
na co dzie indywidualizowa prac zuczniami, anie
pozbywa si kopotu, przenoszc ich oklas wyej.
Trzeba te pamita, e rozwj uczniw nie zawsze jest
harmonijny. Rozwj emocjonalny czsto nie nada za
intelektualnym, astarsza klasa to nie tylko trudniejszy
materia nauczania, ale przede wszystkim nowe rodo
wisko, zoone wdodatku ze starszych uczniw, ktrzy
dobrze si ju znaj. Moe si te okaza, e za par lat
zdolne dziecko bdzie miao sabszy rok iprzestanie so
bie radzi. Aprzy tym ucze wybitny wskali szkoy moe
si okaza cakiem przecitny na studiach, gdzie spotkaj

70

si najlepsi maturzyci zcaego kraju. By moe wwczas

skrcenie przygotowania orok bolenie si odbije na
jego wynikach.
przeniesienie do innej klasy to surowa kara dla
chuliganw, czemu dla zdolnych miaoby by nagrod?

Nie proponujemy tutaj, aby zprzenoszenia do wyszych

klas cakowicie zrezygnowa. Powinno to jednak by roz
wizanie stosowane znamysem itylko wszczeglnych
przypadkach. Na przykad jeli pitoklasista ma ze re
lacje zrwienikami zklasy, moe by dla niego lepiej,
gdy wczeniej trafi do gimnazjum, zwaszcza do klasy
profilowanej, gdzie znajdzie kolegw opodobnych za
interesowaniach.
Czasami przydaj si specjalne zajcia
Zarwno wrd modszych dzieci, jak iwrd nastolat
kw zdarzaj si osoby zduymi problemami wfunk
cjonowaniu spoecznym. Wrd zdolnych jest ich sto
sunkowo wicej, zwaszcza e mamy tu do czynienia ze
swojego rodzaju sprzeniem zwrotnym: kto, kto ma
nietypowe zainteresowania, nie ma oczym rozmawia
zrwienikami. Wdodatku wiele czasu spdza na rozwi
janiu swoich pasji, zaniedbujc niezauwaalny dla prze
citnego dziecka proces nabywania umiejtnoci spo
ecznych. Agdy prby nawizania kontaktu zkolegami
okazuj si nieudane, zdolne dziecko porzuca je ijesz
cze wicej czasu powica na samotne rozwijanie swoich
uzdolnie. Wten sposb koo si zamyka.

71

Dla osoby z tego typu problemami niezrozumiae

jest ju nie tylko to, e kto ma inne zainteresowania,
ale nawet to, e inni nie wiedz, co onama na myli.
Moe si wic zdarzy, e rozpocznie rozmow od py
tania idlaczego on to wtedy zrobi?, bdcego za
koczeniem duszych rozwaa toczonych wczeniej
wmylach.
Ztakimi problemami czsto idzie wparze prba sto
sowania logiki wyciu codziennym idosowne interpre
towanie rozmaitych komunikatw. Niestety, zwykle jest
to uznawane albo za bezczelno izarozumiao, albo
za dowd gupoty. Dziecko gadajce wczasie lekcji nie
dostrzega ironii wpytaniu nauczyciela Amoe ty to
lepiej wytumaczysz? izamiast przeprosi rzeczywi
cie lepiej tumaczy.
Wikszo dorosych nie rozumie tego rodzaju prob
lemw, bo sami nie pamitaj ich zwasnego dzieci
stwa. Regu funkcjonowania wspoeczestwie uczymy
si zwykle wsposb niezauwaalny. Owszem, dzieciom
powtarza si, eby mwiy prosz idzikuj, wik
szoci jednak nigdy nie trzeba mwi, eby patrzyy na
swojego rozmwc, anie wprzeciwn stron.
Gdy udziecka obserwujemy opisane tutaj cechy, warto
skierowa je na badanie psychologiczne pod ktem ze
spou Aspergera. Jest to zaburzenie polegajce wanie na
trudnociach wkontakcie zinnymi, nieumiejtnoci zro
zumienia cudzych uczu iokazywania wasnych. Dzieci
zsyndromem Aspergera potrafi mwi czasami wrcz
trudno je od tego powstrzyma jednak nie potrafi
rozmawia, bo nie suchaj innych, nie rozumiej ironii,

72

podtekstu, tonu gosu itd. Maj rwnie cech, ktra

skdind pomaga wrozwijaniu zdolnoci: bez reszty
koncentruj si na interesujcym je zagadnieniu. Niestety,
zwykle wyciu s jeszcze inne sprawy, ktrym naleaoby
powici uwag.
Zdarza si te, e zpowodu braku zrozumienia ze
strony rwienikw czy najbliszego otoczenia, czasem
wwyniku cakowitego odrzucenia, pojawiaj si umo
dych ludzi powane zaburzenia: lki, stany zdenerwowa
nia czy gbokiego przygnbienia. Dziecko zamyka si
wsobie, odmawia chodzenia do szkoy, anawet na kko,
stwarza wraenie, e nagle przestao si interesowa
ukochan dziedzin, albo prbuje przekona kolegw
inauczycieli, e przestao tak dobrze wszystko wiedzie.
To take sytuacje, ktre powinny skoni do rozmowy
iposzukania pomocy. Ewentualne potwierdzenie obaw
wbadaniu psychologicznym moe by bolesne dla ro
dzicw, ale raczej naley je przyj zulg: problemy byy
przecie znane ju wczeniej, teraz za znana jest ich
przyczyna imona atwiej znale odpowiednie zajcia
terapeutyczne. Bo na szczcie funkcjonowania spoecz
nego take mona si nauczy. Dlatego wprzypadku
powanych problemw niezalenie od ewentualnej
diagnozy warto poszuka dla swojego dziecka grupo
wych zaj psychologicznych ksztaccych umiejtnoci
spoeczne.
kontaktw spoecznych take mona si nauczy

73

wiat jest ciekawszy, ni si wydaje

Wiele mwilimy wtym rozdziale okopotach zdolnych
uczniw wkontaktach zrwienikami. Nie znaczy to
jednak, e maj je wszyscy. Spora grupa zdolnych ibar
dzo zdolnych modych ludzi radzi sobie bardzo dobrze
wszkole, klasie iwdomu. S wswoich rodowiskach
lubiani, maj wielu przyjaci iczsto bywaj pomyso
dawcami rnych lokalnych inicjatyw.
Umiej dzieli si swoimi zainteresowaniami tak, aby
si nie narzuca, chtnie suchaj opasjach innych iw
czaj si we wsplne dziaania, jak choby worganiza
cj szkolnej wycieczki. Nie s skoncentrowani na sobie,
ocenie swoich moliwoci, rywalizacji, ale na ciekawym
wiecie wok.
gdy zdolni wsppracuj zinnymi,
bywaj liderami lokalnych inicjatyw

Zwykle wyrastaj znich nie tylko dobrzy naukowcy, ale

te znakomici popularyzatorzy. Wcodziennych kontak
tach zludmi s wolni od zarozumiaoci czy niepokoju,
lepiej te znosz niepowodzenia czy brak sukcesw, bo
nie nagrody ipochway napdzaj ich do pracy. Bywa,
e si ztym rodz, abywa, e ucz ich tego mdrzy ro
dzice inauczyciele.

Rozdzia 5
Kiedy dziecko wie lepiej

Abdykacja
Praca ze zdolnymi uczniami bardzo czsto jest po pro
stu przyjemna. Nie trzeba ich uparcie mobilizowa, stale
sprawdza ani nieustannie poprawia. Sami rw si do
rozwizywania zada, czytania ksiek, maj ciekawe
pomysy izadaj niebanalne pytania. Brzmi to jak spe
nienie marze kadego nauczyciela. Ale nie zawsze tak
wyglda. Zdarza si, e nauczyciel zdolnego, azwaszcza
bardzo zdolnego ucznia zamiast by dumny iusatys
fakcjonowany, czuje si raczej zmczony isfrustrowany,
aprzede wszystkim niepotrzebny.
nauczyciele czsto sdz, e nie s
ju potrzebni swoim zdolnym uczniom

Przekonanie to bardzo czsto towarzyszy te rodzicom

czuj si bezradni izmczeni, wydaje im si, e nie maj
zdzieckiem oczym rozmawia imog najwyej, jak m
wi czasem zmczone matki, naszykowa obiad iwy
pra koszul. Oznacza to swoist abdykacj odmow

75

penienia funkcji nauczyciela, rodzica, pomocnika iprze

wodnika. Najczciej wypywa ona zprzekonania, e to
najlepsze, co moemy zrobi, bo przecie
Na co ja mu si jeszcze przydam?
To pytanie zadaj najczciej nauczyciele uczniw star
szych klas, olimpijczykw lub pasjonatw, ktrych wie
dza znacznie przekracza szkolny program iniebezpiecz
nie zblia si do granic kompetencji mentora. Coraz
czciej nie wiemy, jak odpowiedzie na dociekliwe py
tania, azdarza si, e nawet nie do koca rozumiemy
ich sens. Rozwizania zada czy interpretacje propo
nowane przez uczniw staj si tak niestandardowe, e
uchwycenie toku ich rozumowania wymaga od nas coraz
wikszego wysiku, apoproszeni oporad, ktra zksi
ek bardziej warta jest przeczytania, orientujemy si, e
wszystkie wydaj si nam za trudne. Krtko mwic,
nauczylimy modego czowieka wszystkiego, co sami
umiemy, iteraz wkracza on ju samodzielnie wrejony,
wktre sami nigdy nie mielimy czasu lub ochoty si za
puci. To rzeczywicie moe budzi mieszane uczucia.
Wdodatku pod wraeniem prezentowanych przez
ucznia wiadomoci udaje si nam zwykle zapomnie, e
nasza wiedza, cho niewykluczone, e miejscami pytsza,
jest zwykle znacznie rozleglejsza. Jeli na przykad ucze
powici ostatnie miesice na zgbianie historii Korei
wXX wieku, to atwo mu wtej dziedzinie przecign
nauczyciela, ktry zna histori caego wiata.

76

zdarza si nam zapomnie, e nasza wiedza

miejscami pytsza jest zwykle znacznie rozleglejsza

Ale jeli nawet przyjdzie nam to do gowy, wyda si itak

nik pociech wporwnaniu zfaktem, e we wasnych
oczach jestemy teraz nie do sprawni, nieprzystosowa
ni inie na czasie. Bywa jednak jeszcze gorzej.
To przecie wstyd przed ca klas
Takt rzadko bywa mocn stron modych ludzi. Wdo
datku nowo nabyte poczucie wtajemniczenia rozpiera ich
od rodka izmusza do tego, eby natychmiast zaprezen
towa zdobyt wiedz, arygoryzm wieo nawrconych
na wiedz kae im korygowa najmniejszy dostrzeony
bd natychmiast iprzy caej klasie. Modsze dzieci czsto
po prostu nie zdaj sobie sprawy, wjak kopotliwej sytua
cji stawiaj nauczyciela. Starszym, zwaszcza nastolatkom,
zdarza si czerpa satysfakcj zpublicznego zakwestio
nowania autorytetu kogo starszego. Jest to wkocu czas
szczeglnego napicia midzy modoci adojrzaoci
iswoistego wystawiania na prb dorosych, szczeglnie
tych, ktrzy dotd cieszyli si duym autorytetem.
modzi ludzie bywaj nietaktowni
czasem niewiadomie, czasem celowo

Wobu przypadkach nie chodzi raczej ozoliwo czy

zamierzon konfrontacj, czsto jednak reagujemy ner
wowo. Nic dziwnego nikt nie jest zachwycony, kie
dy publicznie wytyka si mu pomyk lub niewiedz,

77

azwaszcza kiedy robi to kto modszy, kto, kto powi

nien uczy si od nas, anie nas poucza. P biedy, je
li tylko zrobi si nam przykro, ale czasem taka sytuacja
wyzwala bardziej niebezpieczn ch konfrontacji ipo
stawienia na swoim. Zaczyna si wic rozcignita cza
sem na dugie lata gra, wktrej kada ze stron usiuje
przyapa drug na niekompetencji iwytkn jej braki.
Takie sytuacje nigdy nie kocz si dobrze. Nawet je
li uda nam si na oczach wszystkich udowodni swoj
wyszo, bdzie to pyrrusowe zwycistwo. Przecie na
szemu autorytetowi itak najbardziej zaszkodzi fakt, e
wogle cokolwiek musielimy udowadnia.
Jedn zgwnych przyczyn takich sytuacji jest mocno
rozwinity umodych ludzi instynkt rywalizacji, atake
ch zaimponowania rwienikom. Skoro ucze nie jest
mistrzem sportu, nie zna si na muzyce, ajego zdolno
ci nie wzbudzaj podziwu kolegw, to moe przynaj
mniej zdoby saw jako ten, kto pokona nauczyciela.
Niestety, na te przyczyny nie mamy wikszego wpywu,
moemysi wic zastanowi, co zmieni ze swojej strony.
Wydaje si, e jednym zproblemw jest brak dystansu
do siebie wroli nauczyciela.
Niezalenie od tego, czy wycofujemy si skonfundo
wani wasn niewiedz, czy za wszelk cen prbujemy
udowodni swoj wyszo, towarzyszy nam skupienie
na samym sobie, pene lepiej lub gorzej uwiadomionego
niepokoju, ipytanie: Jakim jestem nauczycielem?, Jak
mnie odbieraj ioceniaj inni?. Na pewno warto sobie
takie pytania od czasu od czasu zadawa, le si jed
nak dzieje, jeli stale pozostajemy wcentrum wasnego

78

z ainteresowania. Nie suy to ani zaangaowaniu wprac,

ani tworzeniu dobrych relacji zuczniami.
Trzeba te pamita, e uczniowie doceniaj una
uczyciela umiejtno przyznania si do bdu czy nie
wiedzy. Spotkalimy si nawet zsytuacj, gdy nagro
dzili go brawami isowami: Po raz pierwszy whistorii
wiata zdarzyo si, e nauczyciel przyzna si do bdu.
Ten komentarz by oczywicie przesadzony, jak to bywa
umodych ludzi, ale dobrze odzwierciedla zarwno ich
nastawienie, jak iwczeniejsze dowiadczenia.
Jeli nie Einstein, to moe Sokrates?
Czasy, kiedy tylko nauczyciel mia ksik, zktrej wy
czytywa mdroci swoim uczniom, mamy ju szczli
wie za sob. Dzi dostp do informacji jest atwiejszy ni
kiedykolwiek, amodzi ludzie, doskonale poruszajcy
si wwiecie Internetu, s czsto pod tym wzgldem
w lepszej sytuacji ni ich nauczyciele. Najwyraniej
wic dostarczanie informacji przestao by podstawo
wym zadaniem uczcego. To w gruncie rzeczy dobra
wiadomo. Oznacza, e moemy skoncentrowa si
na waniejszych sprawach, aprzede wszystkim, e zu
penie inaczej bdziemy mogli zbudowa nasze relacje
znajzdolniejszymi.
Przede wszystkim moemy bez alu rozsta si zrol
eksperta, ktra sprawiaa nam tyle kopotu. Chocia nasz
najzdolniejszy wklasie fizyk sprawia wraenie, jakby
jedynym sposobem zaspokojenia jego wygrowanych
potrzeb bya osobista rozmowa zAlbertem Einsteinem,

79

my powinnimy mu zaproponowa raczej spotkanie

zSokratesem.
moemy bez alu rozsta si zrol eksperta

Sokrates to jeden znajciekawszych nauczycieli whistorii.

Jeli mierzy jego nauczycielskie talenty osigniciami
uczniw, sam Platon wystarczy, eby uzna go za mistrza.
Aprzecie otwarcie inawet zpewnym rodzajem dumy
przyznawa si do niewiedzy. Inie by to rodzaj faszy
wej skromnoci. Rzeczywicie na tle wspczesnych sobie
sofistw by zdumiewajco sabo wyksztacony. Niewiele
wiedzia oastronomii, medycynie, retoryce iwszystkim
tym, co wjego czasach uchodzio za podstawowe wypo
saenie czowieka wiatowego. Sam zreszt twierdzi, e
nigdy niczego nie nauczy adnego ze swoich uczniw.
Na czym wic tak naprawd polegaa niezwyko jego
metody iczy co zjego podejcia moe by dzi pomoc
ne wzwykej nauczycielskiej pracy?
Dialog, czyli co dwie gowy, to nie jedna
Podstawowym narzdziem pracy Sokratesa bya roz
mowa. Ten pomys wart jest naladowania. Rozmowa
jest bardzo niedocenian form kontaktu zuczniem. To
prawda, e na rozmawianie zkadym nie starczyoby
nam czasu, ale nie jest to dobry powd, eby nie rozma
wia znikim. Wbrew pozorom najbardziej potrzebuj
tego kontaktu ci, ktrym na pierwszy rzut oka nie jeste
my ju wcale potrzebni najzdolniejsi. Trzeba tylko
uwiadomi sobie, e rozmowa nauczyciela zuczniem

80

nie musi sprowadza si do przekazywania informacji,

dostarczania wskazwek ipouczania. Powinna znacznie
bardziej przypomina pogawdk ni lekcj. Podstawo
wym warunkiem sukcesu jest, jak zawsze, ciekawo.
rozmowa jest niedocenian form kontaktu zuczniem

Tym, czego zwykle najbardziej potrzebuje czowiek po

chonity jak pasj, jest moliwo opowiedzenia in
nym oproblemach, ktre go tak bardzo interesuj, wia
domo, e nie jest jedyn osob na wiecie, ktrej
wydaj si one fascynujce, e jest obok kto, kto cho
troch podziela ten punkt widzenia. Na szczcie cieka
wo jest, jak ju otym pisalimy, zaraliwa. Kiedy kto
opowiada nam orzeczach wjego mniemaniu fascynu
jcych, to nawet jeli mwi nie do skadnie itroch si
zacina, wnaturalny sposb dajemy si wcign wopisy
wan histori iwmniejszym lub wikszym stopniu zain
teresowa tematem. Iwanie ozainteresowanie chodzi.
Nasza ciekawo powinna si skupia na tym, oczym,
anie z k im rozmawiamy. Tylko wtedy uda nam si
odej od modelu odpytywania isprawdzania, co te ten
dzieciak wie. Wnaturalny sposb skoncentrujemy si na
tym, co naprawd interesujce, czyli na samym proble
mie. Wtej sytuacji fakt, e to ucze lepiej zna przedmiot
rozmowy, okazuje si nagle zupenie na miejscu bo
przecie trudno by mu byo zprzekonaniem opowiada
komu histori, ktr ten kto ju zna.

81

Pyta kady moe

Ju samo okazanie zainteresowania czsto stanowi dla
modego czowieka nieocenione wsparcie. Przecie jeli
on jeden wcaej klasie, aczasem iszkole zajmuje si ja
kim tematem, musi si czu osamotniony, od czasu od
czasu wtpi pewnie, czy pasjonowanie si czym, czym nie
interesuje si adna ze znanych mu osb, wogle ma sens.
Ale na tym nie koniec poytkw zrozmowy. Przecie nie
ma ona mie charakteru spowiedzi, odsuchania mono
logu ucznia, po ktrym udzielimy mu b
ogosawiestwa
do dalszej pracy. Jednym znajistotniejszych elementw
kadego prawdziwego dialogu s pytania.
Warto je zadawa co najmniej wdwch przypadkach.
Po pierwsze, kiedy jaki fragment tego, co syszymy, wy
daje si nam niejasny czy niezrozumiay, apo drugie, kie
dy mamy wraenie, e taki fragment jest niezrozumiay
dla naszego rozmwcy. To, e ucze zaczyna oczym
mwi, wcale nie musi oznacza, e wie, co ma do po
wiedzenia. Bardzo czsto dopiero wtrakcie wypowiedzi
mwicemu zaczyna si rysowa jaki porzdek myli.
Okazuje si, e pewne rzeczy s waniejsze bez nich nie
da si wyjani pozostaych; mona dostrzec nowe po
wizania midzy wtkami, nieoczekiwane podobiestwa,
aczasem nawet sprzecznoci we wasnym rozumowaniu.
Nieocenion pomoc wtakich razach jest uwany,
wnikliwy suchacz. T rol odgrywa moe dorosy na
uczyciel czy rodzic. Nie musi przy tym doskonale zna
omawianego zagadnienia, chocia warto, aby oriento
wa si wdanej dziedzinie. Wane jest, eby ledzi tok

82

rozumowania, zwraca uwag na niejasnoci imylowe

przeskoki i pyta pyta tak dugo, a stanie si jasne,
czego ucze jeszcze nie wie inad czym musi popracowa.
Tak rozmow zbardzo zdolnym uczniem jest wsta
nie poprowadzi kady znas. Nie tylko nauczyciel, ale
irodzic, nawet gdy nie ma specjalistycznego wyksztace
nia. Trzeba tylko uwiadomi sobie, e wgruncie rzeczy
potrzebuj jej obie strony.
rozmawia ze zdolnym moe inauczyciel, irodzic
trzeba tylko pamita, e potrzebuj tego obie strony

Dla dorosego jest to przecie znakomita okazja, by do

wiedzie si czego nowego, aprzede wszystkim by zbu
dowa dobr relacj zdzieckiem. Ucze za gbiej prze
myli zagadnienia, ktre go interesuj, zastanowi si nad
pytaniami, ktrych sam sobie nie zada. Dorosy staje si
wten sposb kim wrodzaju trenera, ktry wprawdzie
nie skacze dalej ni zawodnicy, ale za to wie, co zrobi,
eby oni skakali bardzo daleko.
Dla nauczyciela jest to take szansa, by wykorzysta
wiele ze swoich atutw: rozlego wiedzy, znajomo za
sad rzdzcych zdobywaniem iporzdkowaniem infor
macji wdanej dziedzinie, aprzede wszystkim dowiad
czenie naukowe, pedagogiczne, atake to zwyczajne,
yciowe. S to nieocenione zasoby.
trener nie skacze dalej od zawodnikw,
ale umie sprawi, aby oni skakali coraz dalej

Nie warto wic odsuwa si od najzdolniejszych, woba

wie e przy bliszym spotkaniu ucierpi nasz autorytet.

83

Przeciwnie mdrze suchajc, zadajc dobre pytania

isuc pomoc, staniemy si woczach uczniw praw
dziwymi partnerami, ktrych obecno jest cenna, aich
warto nie ogranicza si do bycia rdem informacji.
Nie tylko wiedzie
Dorosy moe take pomc dziecku lepiej ukierunkowa
zdolnoci. Wielu uczniw, zwaszcza modszych, kon
centruje si na przyswajaniu wielkiej liczby informacji.
Zjednej strony, takie wyobraenie onauce daje im nieste
ty szkoa, zdrugiej zapamitywanie przychodzi im na
tyle atwo, e stanowi swego rodzaju zabaw. Dua wie
dza jest oczywicie potrzebna, warto jednak, aby ucze
zacz kojarzy iprzetwarza wiadomoci, atake zasta
nawia si, skd si wziy.
Gdy dziecko mwi nam, e wiksz cz Soca sta
nowi wodr ihel, zapytajmy je, skd to wiadomo. Jeli
odpowied bdzie brzmiaa Z Wikipedii, moemy
porozmawia otym, e kto kiedy musia odkry ten
fakt, zanim trafi on do ksiek iencyklopedii. Wjaki
sposb tego dokona? Aby o to zapyta, nie musimy
zna odpowiedzi wystarczy, e ucze zda sobie spraw
z tego pytania. By moe w swoich poszukiwaniach
dowie si, jak domowymi metodami zbudowa spek
troskop, izacznie samodzielnie bada wiato soneczne.
Wykonywanie dowiadcze to podstawowa forma ak
tywnoci wnaukach przyrodniczych. Chodzi tu jednak
nie tylko osamo przeprowadzenie eksperymentu, ale
take oumiejtno wycignicia odpowiednich wnio

84

skw. Kolejnym krokiem jest samodzielne zaplanowanie

takiego dowiadczenia, ktrego wynik bdzie dla bada
jcego odpowiedzi na nurtujce go pytanie. Tak wic
eksperymenty to take rodzaj rozmowy, tyle e prowa
dzonej zprzyrod.
Rwnie winnych dziedzinach bardziej ni wiedza li
czy si samodzielna aktywno. Wikszy bdzie poytek
zwasnorcznego zbudowania jednego ciekawego wielo
cianu ni zobejrzenia caego albumu tych bry. Podobnie
jeli zamiast kolejnej ksiki zgotowymi faktami hi
storycznymi podsuniemy uczniowi wybr rde, czsto
niepenych lub nawet sprzecznych ze sob bdzie mg
zobaczy, jak wyglda praca historyka, anie tylko jej efekt.
Zkolei modsze dzieci mona na przykad namawia,
by przedstawiy zdobyte wiadomoci wpostaci rysunku.
nie tylko specjalista moe zasugerowa dziecku,
eby aktywniej zajo si swoj dziedzin

eby zasugerowa komu, aby zaj si interesujc go

dziedzin wsposb bardziej aktywny, nie trzeba mie
samemu ani szczeglnych zdolnoci, ani specjalistycz
nej wiedzy. Moe to zrobi zarwno kady nauczyciel
(nawet innego przedmiotu!), jak irodzic. Akorzy dla
dziecka bdzie nie do przecenienia.
Przepraszam, czy tu krytykuj?
Kiedy nauczyciel lub rodzic jest partnerem do rozmowy,
ucze chtnie przyjmie od niego take uwagi krytyczne
izastrzeenia. Wgruncie rzeczy zwaszcza ci najlepsi

85

bardzo ich potrzebuj poniewa dawno ju przestali

mieci si wszkolnych standardach oceniania, rzadko
mog usysze co poza pochwa, anawet troch znu
dzonym: Ty jak zawsze celujco.
Tymczasem tak naprawd bardziej ni rwienicy po
trzebuj yczliwych, ale krytycznych uwag mobilizuj
cych do rzetelnej pracy. Takie wskazwki mog dotyczy
nie tylko strony merytorycznej (wtym przypadku czsto
rzeczywicie potrzebny jest specjalista). S bardzo war
tociowe take wtedy, kiedy odnosz si do metodologii
lub wskazuj zaniedbane konteksty danego problemu
nadmierna koncentracja na jednym aspekcie sprawy to
czsta przypado modych badaczy.
zdolni uczniowie potrzebuj yczliwych,
alekrytycznych uwag

Dorosy moe wrozmowie zwrci take uwag na spo

sb prezentowania wiedzy. Umiejtno jasnego wypo
wiadania si jest wana sama wsobie. Co wicej, nieci
soci czy niekonsekwencje wopisie problemu czsto
wskazuj na istotne braki wrozumowaniu. Nauczyciel
czy rodzic moe zwrci na nie uwag ipokaza, nad
czym jeszcze warto popracowa.
Pomoc praktyczna
Wwielu przypadkach nauczyciel irodzic mog take
udzieli pomocy natury technicznej. Czsto niewielkim
wysikiem moemy zlikwidowa przeszkody na drodze
do rozwijania zdolnoci swoich uczniw idzieci.

86

Wznalezieniu wartociowej literatury pomog raczej

nauczyciele ni rodzice, chyba e ci ostatni specjalizuj
si w dziedzinie, ktr interesuje si dziecko. Jednak
zarwno nauczyciel, jak irodzic moe udzieli praktycz
nych, abardzo cennych wskazwek, np. podpowiedzie,
jak bibliotek warto odwiedzi w swojej (albo pobli
skiej) miejscowoci. Dla wielu uczniw zaskoczeniem
bdzie wiadomo, e mog skorzysta zczytelni wbi
bliotece uniwersyteckiej, cho nie s jeszcze studentami.
Mona take pokaza, wjaki sposb korzysta zkata
logw, ktre obecnie wikszo bibliotek udostpnia
przez Internet. Dla dorosego jest czsto oczywiste, e
mona szuka ksiek wedug hase przedmiotowych,
ale ucze, choby bardzo zdolny, by moe nigdy otym
nie sysza.
Warto podsun take poradniki dla uczniw zdolnych
przygotowywane na zlecenie Ministerstwa Edukacji Na
rodowej, stron internetow Miejsc Odkrywania Talen
tw oraz stron www.facebook.com/zdolni zawiera
jc wiele informacji ozajciach, wykadach otwartych,
festiwalach nauki, lekcjach muzealnych czy wystawach
(do korzystania nie jest potrzebne konto na Faceboo
ku). Warto podpowiada, e mona rozejrze si wofer
cie lokalnych muzew, towarzystw naukowych, zajrze
na tablic ogosze wurzdzie miasta czy gminy, wbi
bliotece czy filii wyszej uczelni (wmiastach, ktre nie
maj uniwersytetu). Niech ucze spyta znajomych zin
nej szkoy, jakie maj usiebie kka, amoe znamy stu
denta czy nauczyciela, ktry chtnie porozmawia ze zdol
nym gimnazjalist?

87

Nieocenion pomoc dla uczniw zainteresowanych

przedmiotami przyrodniczymi stanowi moliwo ko
rzystania ze szkolnej pracowni, nawet jeli nie ma ona
wyjtkowo bogatego wyposaenia. Oczywicie wymaga
to pewnego zaangaowania, bo np. wpracowni chemicz
nej czsto nie mona zostawi uczniw cakiem samych.
Jeli jednak zdolny ucze chce tam pracowa samodziel
nie, mona tak zorganizowa jego prac, aby nie bya dla
nas bardzo obciajca. Nauczyciel moe wtym czasie
na przykad sprawdza klaswki.
Trzeci mistrz
Co jednak maj zrobi rodzice, gdy nauczyciel nie chce
albo nie umie wspiera rozwoju ich dziecka, asami rw
nie nie potrafi podoa temu zadaniu? Warto szuka
innych moliwoci. Dobrym rozwizaniem jest znalezie
nie dla dziecka kka pozaszkolnego. Mwilimy otym
ju wpoprzednich rozdziaach, ale warto zwrci uwag
jeszcze ina ten poytek: osoba prowadzca kko nie boi
si zdolnych dzieci (wprzeciwnym wypadku nie podja
by si takiej pracy), ma znimi dobry kontakt idoskonale
moe odgrywa rol partnera do rozmw naukowych.
Inna moliwo to krewni iznajomi moe znajdzie
si wrd nich specjalista wdanej dziedzinie czy choby
dziedzinie pokrewnej. Ucze moe si te wybra na
spotkanie studenckiego koa naukowego, gdzie pozna
nieco starszych kolegw. Zwykle maj oni wystarczajce
umiejtnoci iwiedz, akontakt nawi jeszcze atwiej
ni doroli.

88

Docendo discimus
Znakomit paszczyzn porozumienia midzy nauczy
cielem azdolnym uczniem jest zwykle uczenie. Jeli
zdoamy si ju upora ztym, e niekoniecznie musimy
wiedzie wicej ni uczniowie, trzeba, by ioni zaakcep
towali taki stan rzeczy. Zamy, e udowodnilimy ju
swoj przydatno jako partnerzy do rozmowy. Warto
teraz tym, ktrzy umiej najwicej, pokaza, co stanowi
prawdziw trudno, azarazem najwiksze wyzwanie
naszej pracy. Dowiedzie si to prdzej lub pniej
potrafi kady, ale wyjani to innym, sprawi, eby si
zaciekawili ichcieli powici temu czas iuwag to
naprawd jest sztuka.
nie sztuka wiedzie, sztuka umie wyjani

Pierwszym nauczycielskim poligonem dla uczniw jest

wanie rozmowa. Jeli naprawd sabiej ni oni orien
tujemy si wfizyce kwantowej, bd si musieli zasta
nowi, jak najlepiej nam to wyjani. Odkryj, jeli tyl
ko im wtym pomoemy, e sprawa wymaga gbokiego
namysu. Trzeba wiedzie, do jakiej wiedzy suchacza
mona si odwoa, jakie porwnania imetafory bd
dla niego czytelne, gdzie od razu mona przej do wzo
rw irachunkw, agdzie trzeba najpierw troch opowie
dzie. Oczywicie nie wszystkich wcignie tego rodzaju
zadanie. Nie kady ma przecie dydaktyczn yk. Ale
nawet ci, ktrzy wci bd woleli zdobywa wiedz, ni
si ni dzieli, dostrzeg, jak wanym itrudnym zada
niem jest uczenie.

89

Zpewnoci trafimy te na uczniw, ktrzy zwielk

ochot zajm, cho na chwil, nasze miejsce. Warto im na
to pozwoli. Wielu uzdolnionych uczniw potrafi cieka
wie ijasno tumaczy nawet trudne zagadnienia. Dobrze
wiedz, jak mwi do uczniw, bo sami s uczniami.
Ich zdolnoci mona wykorzysta nie tylko do tego,
by pomogli sabszym uczniom wnadrabianiu zalegoci
(co praktykuje si stosunkowo czsto), ale take do przy
gotowania zaj na temat pasjonujcych ich zagadnie,
np. nowych odkry dokonanych wdanej dziedzinie czy
lektur, ktrych nie omawia si wszkole.
Uczniowie chtnie wysuchaj kolegi, moliwe te, e
kto zarazi si pasj, adla samego zdolnego ucznia mo
liwo opowiedzenia nowym suchaczom oswoich zain
teresowaniach, wtajemniczenia ich wwiat nowych dla
nich zjawisk jest ogromnie wanym czynnikiem wzmac
niajcym motywacj do pracy.
Rwnie dla samego zdolnego ucznia poprowadzenie
lekcji jest okazj do gbszego zastanowienia si nad te
matem, awkonsekwencji do jego lepszego zrozumie
nia. Nieprzypadkowo ju Rzymianie mawiali docendo
discimus (uczc innych, uczymy si sami). Znowszych
czasw pochodzi natomiast stwierdzenie pewnego zdol
nego licealisty: Nie do koca rozumiem ten dzia, mu
sz da zniego troch korepetycji.
Zawsze pi razy duej
Jednak choby inajzdolniejszych uczniw chccych po
dzieli si swoj wiedz nie mona rzuca od razu na g

90

bok wod. Jeli po prostu umwimy si zuczniem, e

ustalonego dnia bdzie mwi na dany temat, to mamy
niewielkie szanse na sukces. Na og ucze bdzie m
wi nieskadnie, wracajc do rzeczy, oktrych zapomnia
powiedzie wczeniej, nie zmieci si wwyznaczonym
czasie, ajego brak postara si by moe nadrobi, m
wic szybko iwkonsekwencji niezrozumiale. Przygo
towanie dobrego wystpienia to dua praca zarwno
dla ucznia, jak idla nauczyciela zwaszcza gdy jest to
pierwsza taka prezentacja.
Pomoc wtej pracy moe okaza si niewielki prak
tyczny poradnik przeznaczony dla uczniw: http://
efs.men.gov.pl/images/stories/Materialy/KFnrD
prezentacja.pdf
Podczas przygotowywania wypowiedzi nauczyciel po
winien towarzyszy uczniowi na kadym etapie: wwybo
rze tematu, ustaleniu kolejnoci treci iplanu wypowiedzi,
anastpnie kilkakrotnie wysucha kolejnych, miejmy
nadziej, coraz lepszych wersji wystpienia iudzieli
szczegowych wskazwek na temat treci iformy ka
dej znich. Zajmie to wsumie kilkakrotnie wicej czasu
ni samo wystpienie, ale zyski bd nieocenione. Poza
tym bardzo prawdopodobne, e za drugim razem tak
wielka pomoc nie bdzie ju potrzebna.
Nie sam nauk
Wtym rozdziale mwilimy opomocy wrozwijaniu
zainteresowa iuzdolnie. Trzeba jednak pamita, e
ycie modego czowieka to nie tylko nauka. Pomoc

91

wsprawach osobistych, wnawizywaniu kontaktw zr

wienikami to oczywicie rola rodzicw. Jednak nauczy
ciel moe tu take odegra niema rol. Tradycyjnie my
li si wtakich wypadkach owychowawcy klasy, jednak
ucze zafascynowany jak dziedzin bdzie mia zwy
kle lepszy kontakt znauczycielem swojego przedmiotu.
Rozmowy merytoryczne prdzej czy pniej mog zej
czasem dyskretnie nakierowane przez nauczyciela na
tematy bardziej osobiste. Nie ma wtym nic dziwnego,
zwaszcza e wiele drczcych modego czowieka prob
lemw ley na pograniczu pracy merytorycznej iycia
osobistego: Jakie zajcia dodatkowe mam wybra? Czy
startowa wolimpiadzie? Aco bdzie, jeli przegram?
Jak mam opanowa nerwy wczasie zawodw? iwko
cu: Jakie studia ijaki zawd wybra?
We wszystkich takich sytuacjach irodzice, inauczy
ciele mog wdelikatny sposb doradza, wskazywa
rne moliwoci, pokazywa pozytywne inegatywne
skutki przyszych decyzji. Jeli nie wejd przy tym wrol
wszechwiedzcego mdrca, pomog modemu czowie
kowi, ktry chciaby uoy sobie ciekawe iszczliwe
ycie, aktry przy okazji jest jeszcze zdolny.

Krajowy Fundusz na rzecz Dzieci

Organizacja poytku publicznego

Od ponad trzydziestu lat realizujemy unikatowy wskali eu

ropejskiej, autorski program wspierania wrozwoju najzdol
niejszych uczniw polskich szk. Umoliwiamy im kontakt
znajwybitniejszymi ludmi polskiej nauki ikultury oraz dostp
do laboratoriw, orodkw badawczych, sal koncertowych
iwystawienniczych.
To wicej ni pienidze to prawdziwa pomoc wrozwoju.
Co roku dla ponad p tysica uczestnikw programu
wybitnie zdolnych dzieci zcaej Polski organizujemy:
1315 specjalistycznych warsztatw badawczych;
4 wielodyscyplinarne obozy naukowe;
koncerty, wystawy, seminaria, spotkania;
stae wnajlepszych instytutach polskich uniwersytetw
iplacwkach Polskiej Akademii Nauk oraz zagranicz
nych uczelniach.

93

Wybitne umysy, wspaniali twrcy najlepsi polscy uczeni

iartyci nieodpatnie ofiarowuj modym ludziom swj czas
iwiedz. Na obozach ispotkaniach pomagamy modziey
odkrywa nowe zainteresowania irozwija swoje talenty.
Uczestnicy maj szans pracowa zprofesorami zczoowych
polskich uczelni. Mog korzysta zlaboratoriw inarzdzi,
ktrych nie ma nawet wnajlepszej szkole, przekona si, jak
wyglda praca naukowca.
Dziki naszemu programowi pomoglimy ju ponad piciu
tysicom najzdolniejszych modych Polakw.
Mamy sprawdzone pomysy, ogromne dowiadczenie
izaangaowanych wsppracownikw. Mamy liczne sukce
syipowody do dumy absolwenci naszego programu to:
najlepsi na wiecie informatycy (m.in. wielokrotni mi
strzowie iwicemistrzowie wiata wAkademickich Mi
strzostwach wProgramowaniu Zespoowym);
pisarze iludzie teatru, tacy jak Jacek Dehnel czy Jan
Klata;
wiatowej sawy muzycy, zwycizcy midzynarodo
wych konkursw, wystpujcy wsalach estradowych
caego wiata (m.in. Piotr Anderszewski, Agata Szym
czewska, Marcin Zdunik, Marcin Koziak);
najlepsza moda kadra naukowa polskich izagranicz
nych uczelni, stypendyci Fundacji na rzecz Nauki Pol
skiej, nagradzani doktoranci, najmodsi profesorowie,
autorzy znakomitych publikacji;
tysice zdolnych pracowitych ludzi, ktrzy zmaych
miasteczek iwsi weszli wwielki wiat nauki ikultury.

94

Wniosek oobjcie pomoc Funduszu zoy moe kady,

rwnie ucze. Najczciej robi to szkoy. Kwalifikacja pro
wadzona jest kadego lata na podstawiezaprezentowanych
wynikw pracy kandydatw. Czterostopniowa procedura obe
jmuje ocen specjalistw izespow wielodyscyplinarnych.
Jestemy rwnie polskim organizatorem Konkursu Prac Modych Naukowcw Unii Europejskiej. Konkurs obejmuje nauki
cise, przyrodnicze, technik, nauki ekonomiczne ispoeczne.
Polacy startuj wnim od 1995 roku iwprowadzili nasz kraj
do cisej czowki, zdobywajc a dwadziecia nagrd
gwnych iwiele dodatkowych. Konkurs przeznaczony jest
dla uczniw istudentw Iroku. Prace powinny powsta przed
podjciem studiw ipowinny by wczeniej nagrodzone
wjednym zkonkursw oglnopolskich lub polecone przez
pracownika ze stopniem naukowym co najmniej doktora.
Nasi dawni stypendyci s dzi znakomitymi uczonymi, leka
rzami iartystami. Odnosz wspaniae sukcesy. Znajduj te
czas na wspprac ze stowarzyszeniem, chtnie pomagaj
worganizacji kolejnych obozw, warsztatw, koncertw
iwystaw, prowadz zajcia zmodszymi kolegami.
Zmieniaj wiat na lepsze!

Wicej informacji na naszych stronach www.fundusz.org

Redakcja Magdalena Budziska

Projekt typograficzny, korekta i skad d2d.pl