ARTUR RODZIEWICZ

PATRZC NA JEZYDW OD STRONY ARARATU*

ABSTRACT: The article presents an extended review and polemic with The Religion of
the Peacock Angel. The Yezidis and Their Spirit World, the latest book of Armenian
specialists in Iranian studies, Garnik Asatrian and Victoria Arakelova. It refers, among
other things, to the question of Yezidis ethnicity, to classifying Yezidism as monotheism
and to the role of Sheikh Adi Ibn Musafir in the formation of the Yezidi theology.
KEY WORDS: Yezidism, Malak Tawus, Peacock Angel, Sheikh Adi, Sufizm, Kurds,
Armenia, Asatrian, Arakelova

Nasilajce si dziaania zbrojne reprezentantw tzw. Kalifatu czy Pastwa Islamskiego

wymierzone w Jezydw1 zamieszkujcych pnocn Syri i Irak zaowocoway wzmoonym
zainteresowaniem t grup religijno-etniczn. To z kolei wzmogo ruch wydawniczy,
wefekcie czego czytelnik anglojzyczny otrzyma now publikacj powicon Jezydom.
Powstaa ona na podstawie wieloletnich bada pary ormiaskich badaczy Garnika
A s a t r i a n a i Victorii A r a k e l o v e j. Jej tytu The Religion of the Peacock Angel.
The Yezidis and Their Spirit World informuje, e autorzy skupili si zwaszcza na teologicznym aspekcie religii Jezydw.
Zasadniczo wszystkie dotychczasowe publikacje o teologii Jezydw stanowi przedsiwzicia pionierskie. Wynika to z faktu, e mamy do czynienia z niezwykle hermetyczn
spoecznoci, ktrej zasad religijnych do dzi nie skodyfikowano na pimie i przez stulecia celowo utrzymywano wycznie w przekazie ustnym2. Spoeczno ta, z wyjtkiem
reprezentantw najwyszej warstwy, bardzo dugo podlegaa powszechnemu nakazowi
analfabetyzmu. Nie dysponujemy wic adn jezydzk wit ksig. Jezydzi po raz
pierwszy opublikowali wasne hymny religijne za zgod starszyzny dopiero w 1970 r.
Do niedawna ruch ten przybiera na sile Centrum Kulturalne Jezydw w irackim
Duhoku rozpoczo wydawanie czasopism naukowych (np. Lalish), co obecnie zostao
stumione za spraw narastajcego zagroenia ze strony Kalifatu oraz skupieniem si
aktywistw Centrum na pomocy uchodcom.
Niemal na naszych oczach postpuje wic publiczna kodyfikacja teologii jezydzkiej,
ktrej, wesp z pierwszym pokoleniem Jezydw zajmujcych si naukowo wasn religi,

* Uwagi o ksice Garnika A s a t r i a n a i Victorii A r a k e l o v e j The Religion of the Peacock

Angel. The Yezidis and Their Spirit World, Acumen/Routledge, Durham 2014.
1 Termin Jezydzi pisz wielk liter. Zgodnie z autoidentyfikacj prezentowan przez t grup
nie sposb tu oddzieli tosamoci religijnej od etnicznej (jak np. w wypadku ydw i ydw).
Zgodnie z wasn etnogoni, w odrnieniu od innych ludw, Jezydzi nie pochodz od Adama
i Ewy, lecz od samego Adama, co nadaje im ten szczeglny status.
2 Zob. fragmenty wywiadw z Jezydami na ten temat, w: Z. K h e n c h e l a o u i, The Yezidis,
People of the Spoken Word in the midst of People of the Book, Diogenes 187 (1999), s. 2730. By
moe jakie teksty byy w uyciu, lecz jeli tak, to byy (i s) przechowywane w cisej tajemnicy;
por. Ph.G. K r e y e n b r o e k, Orality and Religion in Kurdistan: The Yezidi and Ahl-e Haqq Traditions,
w: Ph.G. K r e y e n b r o e k, U. M a r z o l p h (red.), Oral Literature of Iranian Languages Kurdish,
Pashto, Balochi, Ossetic, Persian and Tajik, I.B. Tauris, London 2010, s. 88.

PRZEGLD ORIENTALISTYCZNY NR 1 2, 2015

44

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

jak np. Khanna O m a r k h a l i czy Kovan K h a n k i3, dokonuj rwnolegle badacze

nie-jezydzcy. Notabene, z ustale tych drugich czerpi sami Jezydzi. O tej szczeglnej
synergii mogem si przekona w maju 2014 r. podczas bada terenowych w pooonej niedaleko Duhoku i Mosulu miejscowoci Lalisz. Znajduje si tu gwne miejsce
kultu Jezydw sanktuarium modyfikatora (lub twrcy) tej religii, szejka Adiego Ibn
Musafira oraz wite rdo Zamzam. Podczas rozmw z Jezydami o ich teologii,
wielokrotnie spotykaem si ze stosowaniem ustale zachodnich naukowcw do wasnego
wiatopogldu religijnego. Na przykad znajomo prac Philipa K r e y e n b r o e k a, ktry
akcentuje mitraistyczne i zoroastryjskie korzenie jezydyzmu4 owocuje tym, e pytani
o swoj tosamo religijn Jezydzi czsto podkrelaj mitraistyczny czy zoroastryjski
rodowd5. Wspominam o tym dlatego, e jestemy wiadkami wyjtkowego wydarzenia,
kiedy to biece publikacje naukowe zaczynaj modyfikowa, kodyfikowa i petryfikowa
teologi religii funkcjonujcej co najmniej od XII w., a wic religii, ktrej powiadczona
praktyka jest niemal tak stara jak katolicyzm w Polsce, ale dopiero na naszych oczach
zyskuje oglnie dostpn form teoretyczn6.
Jak wspomniaem, dopiero od niedawna dysponujemy autorytatywnymi rdami
pimiennymi na temat jezydyzmu s to przewanie zapisy religijnych hymnw, poematw i modlitw (quewl, beyt, dua). Najnowsze s ich wydania przygotowane w1991 oraz
2005 r. przez Ph.G. K r e y e n b r o e k a i K.L. R a s h o w a7. Po raz pierwszy fragmenty jezydzkich utworw wraz z rosyjskim przekadem opublikowa orientalista ormiaski S.A. E g i a z a r o w dopiero pod koniec XIX w., a niedugo pniej zostay one
przetumaczone na jzyk niemiecki8. Do czasu ukazania si publikacji Kreyenbroeka
iRashowa, najwikszy zbir stanowia kolekcja rdowych tekstw przygotowana przez
braci Ordxan i Cell C e l l w, opublikowana w dziele Folkolor kurdyjski w 1978 r.
rwnoczenie w Erewaniu i Moskwie9. Nie zawieraa jednak przekadw, a jedynie sam
3 Godna uwagi jest zwaszcza jego synteza teologii jezydzkiej w wietle filozofii: K.R.H.B e s t a m
(K. H a n k ), Ji sofzma zidiyan. Bazd Bestam. (Vekolneka m mjy, dn, edeb, nwarnas
maeydan ye), Duhok 2014.
4 Istotne elementy przedzoroastryjskiej kosmogonii z domieszk elementw zoroastryjskich
zbienych z mitraizmem wci mona odnale w mitologii dwch wspczesnych wsplnot religijnych Jezydw i Ahl-e Haqq (Ph.G. K r e y e n b r o e k, Mithra and Ahreman, Binymn and Malak
ws, w: Recurrent Patterns in Iranian Religion, Ph. G i g n o u x (red.), Paris 1992, s. 5779).
5 Innym przykadem moe by upowszechnianie przez Jezydw teorii chrzecijanina Grzegorza
Habibi o asyryjskim pochodzeniu ich religii; por. E. S p t, Religious Oral Tradition and Literacy
among the Yezidis of Iraq, Anthropos 103 (2008), s. 397; zob. te uwagi teje na temat zjawiska
sprzenia zwrotnego u irackich Jezydw w jej innej pracy: Late Antique Motifs in Yezidi Oral Tradition, Gorgias Press, Piscataway 2010, s. 125146.
6 Nie oznacza to bynajmniej, aby Jezydzi nie posiadali wczeniej teologii. Jednak gboka
wiedza na jej temat bya dotd zastrzeona jedynie dla wskiego grona najwyszych zwierzchnikw
religijnych, ponadto co charakterystyczne dla kultur oralnych jej fragmenty, ktre udao si
zebra zewntrznym badaczom, w wielu obszarach si rniy.
7 Ph.G. K r e y e n b r o e k, K.J. R a s h o w, God and Sheikh Adi Are Perfect. Sacred Poems and
Religious Narratives from the Yezidi Tradition, Otto Harrassowitz Verlag, Weisbaden 2005.
8 S.A. E g i a z a r o w, Kratkij etnograficzieskij oczierk kurdow Eriewaskoj gubernii. Zapiski Kawkazkowo otdiela russkowo Gieograficzieskowo obszcziestwa, EKOIRGO, Tbilisi 1891, s. 221227.
Wdziesi lat pniej fragmenty te zostay przetumaczone na niemiecki przez H. M a k a s a iopublikowane w jego pracy Kurdische Studien, Carl Winters Universittsbuchhandlung, Heidelberg
1900, s. 3738.
9 O. C e l l , C. C e l l, Kurdskij folklor. Zargotina Kurda, Nu, Moskwa Erewa 1978.

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

45

tekst w kurdyjskim dialekcie kurmandi, ktrym posuguj si Jezydzi. Funkcjonujce

dotd w akademickim obiegu od pocztku XX w. dwie przypisywane Jezydom niewielkie
ksigi (Meshefa Resh i Jilwe) s w zgodnej opinii badaczy falsyfikatami10.
Wobec wci odkrywanych materiaw rdowych, kada publikacja na temat Jezydw sporzdzona przez badaczy terenowych jest bardzo wartociowa, dostarcza bowiem
istotnych informacji na temat tej wci powierzchownie znanej religii. Z tego te wzgldu ksika ormiaskich profesorw The Religion of the Peacock Angel. The Yezidis and
Their Spirit World zasuguje na baczn uwag, bowiem uzupenia luki w naszej wiedzy
o jezydyzmie. Dotyczy to zwaszcza materiau zebranego przez Asatriana i Arakelov
pord diaspory Jezydw ormiaskich (w mniejszym stopniu rwnie gruziskich, rosyjskich i tureckich), ktra jak dotd pozostawaa raczej na peryferiach opracowa badaczy
zachodnich, ze wzgldw jzykowych rzadko sigajcych po literatur ormiasko czy
rosyjskojzyczn powicon Jezydom. O ile wic np. publikacje C.J. E d m o n d s a11,
J.S. G u e s t a12, Ph.G. K r e y e n b r o e k a, E. S p t czy R. L e s c o t a13 przedstawiay
materia zebrany gwnie w Iraku i Syrii, to lektura ksiki ormiaskich autorw daje
nam znacznie peniejszy obraz teologii Jezydw zamieszkujcych take Armeni.
The Religion of the Peacock Angel jest zwieczeniem wieloletnich bada Asatriana
i Arakelovej nad teologi Jezydw. Ksika w duej mierze stanowi uporzdkowany
zestaw artykuw obojga autorw publikowanych od lat w pimie Iran and the Caucasus wydawnictwa Brill, ktrego redaktorem naczelnym jest wanie Garnik Asatrian.
Cz z nich znacznie rozwinito i zmodyfikowano.
Autorzy podzielili cao na dwie czci poprzedzone Wstpem14, w ktrym zwile
przedstawiono genez jezydyzmu i scharakteryzowano po krtce obecn sytuacj tej
spoecznoci. Cz pierwsza nosi tytu Jeden bg15, druga Panteon16 Jezydw oraz
synkretyczne cechy ich religii; kada z nich dzieli si z kolei na trzy rozdziay, w ktrych
omawiane s poszczeglne aspekty teologii Jezydw. Mona powiedzie, e struktura
caoci wyjcie od jednoci ku wieloci przypomina piramid rozpocierajc si
odpunktu wierzchoka (I. 1. Malak Tawus: przywdca trjcy) po opisy rozmaitych witych jestestw (II. 5. Aspekty przyrody i cia niebiaskich w tradycji jezydzkiej) i wyliczenia
elementw obcych wierze, ktre przej jezydyzm (II. 6. Jezydzki synkretyzm religijny).
Mamy wic do czynienia z prac cile teologiczn dotyczy bowiem zawioci jezydzkiej koncepcji bstwa czy Boga, ktry manifestuje si w wiecie duchowym i cielesnym
w rnych formach i postaciach. Jest to zarazem pierwsza publikacja powicona Jezy10 Cho, trzeba przyzna, do wiernie przekazujcymi podstawowe informacje o jezydyzmie.
Co interesujce wielu irackich Jezydw uwaa je za wiarygodne i oryginalne wite ksigi (tak
wic i tutaj mamy do czynienia z mechanizmem wtrnego przejmowania wiedzy o sobie samych).
Odnonie do dyskusji o ich autentycznoci, por. Ph.G. K r e y e n b r o e k, Yezidism Its Background.
Observances and Textual Tradition, E. Mellen Press, Lewiston 1995, s. 1016.
11 C.J. E d m o n d s, A Pilgrimage to Lalish, Luzac and Company, London 1967.
12 J.S. G u e s t, Survival Among the Kurds. A History of the Yezidis, Kegan Paul International,
London New York 1993.
13 R. L e s c o t, Enqute sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjr, Librairie du Liban, Beyrouth
1975.
14 Zainteresowani, ktrzy nie posiadaj tej publikacji, spis treci, wstp oraz jej obszerne fragmenty mog przeczyta bezpatnie na stronie internetowej Google Books: books.google.pl/books?id=
y1RsBAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false [11.03.2014].
15 The One God. Wszystkie cytaty z tej ksiki podaj we wasnym przekadzie.
16 Autorzy podkrelaj (s. X), e posuguj si tym terminem jedynie prowizorycznie.

46

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

dom, w ktrej a tak mocno przypisuje si im monoteizm. Autorzy podkrelaj to ju

we Wstpie, w ktrym zwile przedstawiaj te cel swojej ksiki:
Ksika ta w caoci powicona jest podstawom jezydzkiej tosamoci religii jezydzkiej
czy precyzyjniej tzw. jezydzkiemu ludowemu panteonowi w jego rnych wymiarach.
Idea jednego boga i jego wciele, jezydzkie bstwa, wici, patroni ideifikacje stanowi
orodek tej ksiki. Nie jest ona jedynie przedstawieniem postaci nalecych do tego
panteonu, lecz gruntown prb okrelenia ich dziedzin, zdefiniowania ich gwnych
funkcji i waciwoci, przeledzenia ich rodowodw oraz, krtko mwic, umiejscowienia
ich w systemie jezydzkiej wiary17.

Pomimo tej deklaracji, autorzy dotykaj rwnie we Wstpie wysoce dyskusyjnego

wtku, ktry jakkolwiek cile dotyczy tosamoci Jezydw, to jednak wykracza poza
wsko rozumian teologi mianowicie kwestii ich identyfikacji etnicznej. Wtek ten
nie jest przez Asatriana i Arakelov szczegowo komentowany, cho z innych ich publikacji wynika, e przykadaj do due znaczenie. Tu wprowadzaj go raczej implicite
itraktuj jako oczywisto, np. gdy wspominaj o Jezydach toczcych nieustann walk
o przetrwanie wrd okolicznych Kurdw i Turkw18 czy pisz, e byli oni czstokro i ze szczegln brutalnoci przeladowani przez Kurdw, nawet pomimo dzielenia
z nimi tego samego jzyka19. Tez o tym, e Jezydzi, a zwaszcza ormiascy Jezydzi
stanowi etnos osobny ni Kurdowie, powtarzaj i promuj te w innych publikacjach,
zwaszcza zwizanych ze rodowiskiem powstaym wok redagowanego przez siebie
pisma Iran and the Caucasus20, stosujc wzgldem Jezydw pojcie grupy etniczno-religijnej (kurmandijzycznej)21. Jednak teza o niekurdyjskoci Jezydw nie znajduje
powszechnej aprobaty wrd kurdologw i iranistw22. Autorzy s zreszt w peni wiadomi tego, gdzie przebiega linia sporu, gdy zakrelili j wyranie w recenzji klasycznej
ju ksiki o Jezydach autorstwa Philipa Kreyenbroeka God and Sheikh Adi Are
G. A s a t r i a n, V. A r a k e l o v a, The Religion of the Peacock Angel..., op. cit., s. IXX.
Ibidem, s. VII.
19 Ibidem, s. 10; ta sama uwaga, w: G. A s a t r i a n, V. A r a k e l o v a, Malak-Tws: The Peacock
Angel of the Yezidis, Iran and the Caucasus 7.12 (2003), s. 9.
20 Zob. np. G. A s a t r i a n, Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus
13 (2009), s. 3: Obecnie w Armenii i Gruzji yje odpowiednio 52,000 i 26,000 Jezydw, ktrzy s
faktycznie osobn enticzno-religijn jednostk. I cho mwi dialektem jzyka kurdyjskiego, tzw.
kurmandi czy pnocnokurdyjskim, to posiadajc wasn tosamo oraz etniczn charakterystyk. W kwestii kryterium tosamoci etnicznej Jezydw, zob. V. A r a k e l o v a, Ethno-Religious
Communities: To the Problem of Identity Markers, Iran and the Caucasus 14 (2010), s. 117. Inni
ormiascy autorzy, podkrelajc odmienno Jezydw od Kurdw, prbuj wskazywa ich potencjalne
wsplne genetyczne korzenie; zob. np. L. Ye p i s k o p o s i a n, A. M a r g a r i a n, L. A n d o n i a n,
A. K h u d o y a n, A. H a r u t y u n i a n, Genetic Affinity Between the Armenian Yezidis and the Iraqi
Kurds, Iran and the Caucasus 14 (2010), s. 3742; Wyniki pokazuj, e Jezydzi yjcy w Armenii
znaczco rni si od Kurdw (ibidem, s. 39).
21 Tak pisz w recenzji zamieszczonej w Iran and the Caucasus (11 (2007), s. 154): Poprawny
termin, ktry naszym zdaniem powinien by uywany w odniesieniu do Jezydw, to grupa etniczno-religijna (kurmandijzyczna).
22 Badacze zachodni traktuj raczej Jezydw jako podgrup Kurdw tak np. w Ph.G. K r e y e n b r o e k, S. S p e r l (red), The Kurds. A Contemporary Overview, Routledge, London New
York 1992. Niektrzy uywaj np. okrelenia Kurdowie Jezydzcy (Yezidi Kurds), jak np. J. B l a u
w: Ph.G. K r e y e n b r o e k, Oral Literature..., op. cit., s. 31, zob. te s. 16.
17
18

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

47

Perfect ktrego oskaraj wprost o filokurdyjsko23. Pisali wwczas m.in., e ju

jej pierwszy rozdzia (...) rozpoczyna si stwierdzeniem, ktre w swej istocie nie moe
zosta uznane za jednoznacznie suszne w ktrym autor podchodzi do ludu Jezydw
jako do maej Kurdyjskiej wsplnoty24. Sugerowali rwnie nie bez podstaw
e zaliczanie Jezydw do Kurdw wielokrotnie ma podtekst polityczny i suy samym
Kurdom, ktrzy dziki temu prbuj zwikszy swoje wpywy geopolityczne25. Trudno
si jednak oprze wraeniu, e zabieg odwrotny odmawianie Jezydom kurdyjskoci
przez Asatriana i Arakelov to druga strona tej samej tendencji politycznej, ktra
w tym wypadku wynika ze stosunku Ormian do Turkw i Kurdw.
Obecnie mona wyrni dwa gwne podejcia w postrzeganiu Jezydw: jako osobnego narodu bd narodu stanowicego cz Kurdw. T drug koncepcj (ktra notabene
zdaje si powraca), do tego znacznie wzmocnion, goszono zwaszcza pod wpywem
europejskim w latach trzydziestych XIX w. Podnoszono wwczas postulat, by uzna jezydyzm za pierwotn religi Kurdw. Znalaza ona wyraz w wystpieniach braci Badgera
i Bedira Khanw poszukujcych wsplnej tosamoci dla wszystkich Kurdw26. O sile
tej koncepcji moe wiadczy fakt, e spotyka si z aprobat rwnie pord Kurdw
deklarujcych si jako muzumanie27 oraz e gosz j liderzy polityczni irackiego Kurdystanu Barzani i Talabani28. Najkrcej rzecz ujmujc, kontrowersja wynika z faktu,
e Jezydzi wspdziel z Kurdami terytorium i jzyk (kurmandi, nalecy do jzykw
kurdyjskich). Pomimo to jednak ywi oni gbokie przekonanie wyraone w przypowieciach religijnych e stanowi etnos odrbny od wszystkich innych. Albowiem
o ile og ludzi wywodzi si od Adama i Ewy, Jezydzi narodzili si bez udziau Ewy
i pochodz od samego Adama, tudzie, w innej z przekazywanych wersji przy wspudziale gwnego bstwa, Malak Tawusa, od syna Adama Shehida Ibn Jerra i hurysy

Iran and the Caucasus 11 (2007), s. 158.

G. A s a t r i a n i V. A r a k e l o v a, w: Iran and the Caucasus 11 (2007), s. 153. Zdaniem
autorw wikszo Jezydw nie utosamia si z Kurdami, a ewentualne deklaracje kurdyjskoci
pord Jezydw zamieszkujcych Europ zachodni wynikaj z faktu, e daje to lepsz moliwo integracji w odpowiednich pastwach poprzez kurdyjskie organizacje polityczne oraz instytucje pseudoakademickie (ibidem, s. 154). Asatrian i Arakelova powouj si zarazem na badania
przeprowadzane wrd spoecznoci jezydzkiej, z ktrych wynika, e ogromna wikszo Jezydw
zamieszkujcych Kaukaz i Rosj odmawia utosamiania si z Kurdami.
25 Ibidem, s. 157.
26 Por. Ch. A l l i s o n, Unbelievable Slowness of Mind: Yezidi Studies, from Nineteenth to TwentyFirst Century, Journal of Kurdish Studies 6 (2008), s. 16.
27 Kiedy w ostatnich latach pytaem o t ide Kurdw w tureckim Dyjarbakir czy irackim Erbilu,
znajdowaa ona aprobat nawet pord leciwych sunnitw, co niewtpliwie wie si z renesansem
aktywnoci Kurdw poszukujcych spoiwa dla poszczeglnych grup rnicych si dialektami itradycj, a zarazem mitycznego fundamentu dla nowo powstajcego pastwa kurdyjskiego.
28 Por. Ch. A l l i s o n, The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan, Curzon Press, London 2001,
s. 38; E. S p t, Religious Oral Tradition..., op. cit., s. 399. Podobn rol religii pierwotnej Kurdw
miaby rwnie odgrywa zoroastryzm; por. M. S t r o h m e i e r, Crucial Images in the Presentation
of a Kurdish National Identity, Brill, Leiden 2003, s. 167, p. 17 i s. 196. Jak pisze Spt: Pogld, e
Jezydzi to pierwotni Kurdowie, innymi sowy e wszyscy Kurdowie byli kiedy Jezydami, cieszya
si przez jaki czas popularnoci nie tylko wrd Jezydw, lecz take od momentu powstania
Autonomii Kurdyjskiej w 1991 r. i zapotrzebowania na stworzenie narodowego mitu rwnie
pord Kurdw sunnickich; Late Antique Motifs..., op. cit., s. 141142.
23
24

48

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

Layli29. Majc wiadomo odrbnoci religijnej, spoeczno ta cile przestrzega nakazu

endogamii. Tote, co czsto sami podkrelaj: Powiedzie, e jestemy Kurdami, to
zaprzeczy istnieniu naszego narodu30. Nie miejsce tu na rozstrzygnicie tej kontrowersji, ktrej rozwizanie w duym stopniu zaley od przyjtej definicji narodu i jej
wyznacznikw (zwaszcza autoidentyfikacji grupy) oraz tego, czy jezydyzm i Jezydzi
istnieli przed powoaniem sufickiego bractwa przez gwn ludzk posta tej religii
urodzonego na terenach obecnego Libanu Szejka Adiego Ibn Musafira, ktry sam
by pobonym sunnit31. Panuje raczej powszechna zgoda co do tego, e jest on dla
ksztatowania si tej religii postaci kluczow (aczkolwiek nawet wrd Jezydw mona
spotka opini, e Adi znieksztaci pierwotny jezydyzm)32. Adi mia przede wszystkim
usystematyzowa wierzenia zwizane zwaszcza z kultem soca i si przyrody33. Jak
pisz Asatrian i Arakelova:
Proces ksztatowania si Jezydw jako osobnej grupy etniczno-religijnej mia miejsce
w okresie od XI do XIV stulecia w regionie Sindar w pnocnym Iraku. Religijne
wydzielenie si Jezydw z miejscowego rodowiska miao miejsce w niezwykle barwnej
religijnej scenerii Mezopotamii, gdzie rne idee islamu i chrzecijastwa przeplatay
si z ideami gnostyckimi oraz miejscowymi wierzeniami ludowymi. W cile zaufanym
gronie [czonkw] sufickiego porzdku Adawija, ktry sta si rdzeniem nowej spoecznoci, powstaa i rozwina si fundamentalnie nowa synkretyczna doktryna religijna34.

W dalszej czci Wstpu autorzy deklaruj: Zbadamy sfer przewanie ignorowan

przez innych autorw, zgbiajc jezydzkie koncepcje boskoci w wietle porwnawczej
29 Por. E. S p t, Shahid bin Jarr, Forefather of the Yezidis and the Gnostic Seed of Seth, Iran
and the Caucasus, 6 (2002), s. 2756 oraz rozdz. 9 ksiki Late Antique Motifs..., op. cit., s. 327368
i 417452.
30 Wypowied jednego z ormiaskich Jezydw; T. D a l a y a n, Construction of Kurdish and Yezidi
Identities among the Kurmanji-Speaking Population of the Republic of Armenia, w: V. Vo r o n k o v
(red.), Changing Identities: Armenia, Azerbaijan, Georgia, Heinrich Bll Stiftung South Caucasus,
Tbilisi 2012, s. 194.
31 Jak pisze Ibn Khalliqn z Erbil (XIII w.) w dziele Wafayt al-ayn wa-anb abn az-zamn,
w biogramie powiconym Adiemu: Szejk Ad Ibn Musfir al-Hakkri by ascet czczonym za
wito ycia, jakie wid, zaoycielem religijnego porzdku zwanego od jego imienia al-Adawija:
Ibn Khallikans Biographical Dictionary, t. II, tum. B. Mac G u c k i n De S l a n e, Oriental translation
fund of Great Britain and Ireland, Paris 1843, s. 197. Na temat Szejka Adiego, zob. zbir tekstw
rdowych z nim zwizanych zebranych i skomentowanych przez R. F r a n k a w: Scheich Ad,
der grosse Heilige der Jezds, N.-L. Kirchhain, M. Schmersow, Berlin 1911.
32 Co mona tumaczy m.in. prb zdystansowania si od wszelkich zwizkw z islamem, azatem
i z ewentualnymi wpywami sufizmu, z ktrym mia by zwizany Adi jako twrca tarikatu Adawija.
Por. E. S p t, Religious Oral Tradition..., op. cit., s. 399.
33 W podobnym tonie utrzymane s publikacje samych Jezydw. Np. Sh. B i b o w artykule The
Shamsani Izidies and the Worshipping of Natural Phenomena, w: Lalish 39 (2013), s. 13: Do czasu,
gdy Szejk Adi pojawi si wrd Jezydw, jezydyzm oczywicie ju tam by, jednake z powodu
niewiedzy dotykajcej stopniowo wyznawcw tej religii znajdowa si w nienajlepszym stanie. (...)
Niedugo potem Szejk Adi osiad w Lalisz. Zebra przywdcw i przedstawicieli tej wsplnoty, aby
ich owieci w sprawach wyznawanej przez nich religii. Niektrzy Jezydzi byli i nadal s znani jako
szamsanici, tj. czciciele Soca.
34 The Religion of the Peacock Angel, op. cit., s. IX; ten sam tekst opublikowany wczeniej:
V. A r a k e l o v a, Ethno-Religious Communities..., op. cit., s. 6.

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

49

analizy religijnej35. Trzeba jednak zaznaczy, e nie jest to dzieo a tak pionierskie.
Prac o do podobnej strukturze i tematyce przedstawi w 1995 r. Philip Kreyenbroek,
aczkolwiek nie zawzi jej wycznie do teologii. W ksice Yezidism Its Background,
Observances and Textual Tradition, nalecej ju do klasycznych dzie o Jezydach, rwnie
pogrupowa poszczeglne boskie jestestwa i okreli ich funkcje, opatrujc to szerokim
komentarzem porwnawczym oraz wydaniem jezydzkich hymnw. Aczkolwiek jest faktem, e w wypadku ksiki The Religion of the Peacock Angel mamy do czynienia z prac
ograniczajc si niemal wycznie do teologii. Jak zaznaczaj jej autorzy:
Pojawia si wiele publikacji o jezydzkiej historii i religii, lecz moemy si poway
na stwierdzenie, e jest to pierwsza prba zbadania kluczowych aspektw jezydzkiej
perspektywy religijnej oraz dokonania tego w sposb systematyczny36.

Przyjrzyjmy si teraz pokrtce poszczeglnym rozdziaom The Religion of the Peacock

Angel.
Cz pierwsza (Jeden bg) przynosi argumentacj bronic monoteizmu Jezydw
oraz szczegowy opis postaci jezydzkiej witej trjcy: Anioa Pawia (Malak Tws),
Szejka Adiego (eyx d) oraz Sutana Jezyda (Siltn zd). Kadej z nich powicono jeden obszerny rozdzia. Wikszo badaczy, w tym i autorzy The Religion of the
Peacock Angel, przychylaj si do tezy, e tak postaci Trjcy, jak i poszczeglne bstwa,
stanowi w jezydyzmie awatary czy manifestacje najwyszego Boga, ktrego Jezydzi
okrelaj mianem Xwad. Asatrian i Arakelova wskazuj tu na analogi do innych religii
monoteistycznych, a zwaszcza chrzecijaskiej koncepcji Trjcy witej oraz pozycji
Alego w skrajnych odamach szyizmu. W czci pierwszej ksiki znajdziemy te szczegowe wywody o etymologii sw, ktrymi posuguj si Jezydzi na okrelenie Boga
oraz jego roli w jezydyzmie, ktr peni raczej jako deus otiosus oddalony kreator
wiata pozostawionego pod rzdami Anioa Pawia, cakowicie obojtny na jego los;
niezainteresowany wiatowymi sprawami ani dol ludzk37. Tak wic niemal cay kult
jezydzki dotyczy wanie wadcy tego wiata, a nie Boga, ktry ukrywa si gdzie poza
nim i raczej nie ingeruje bezporednio w jego sprawy, chyba e wanie uznamy Go za
uobecnionego w wiecie poprzez swe manifestacje.
Wielowymiarowo myli religijnej Jezydw, czy raczej ich rozczonkowana reprezentacja
boskiej jednostki lub boga, jest niczym innym ni uosobieniem funkcjonalnego podziau
boskoci, co nie ma adnego zwizku z politeizmem w jego czystej formie38.
Uwana analiza jezydzkiej trjcy pokae, e jej skadowe bstwa s niewtpliwie
manifestacjami jednego boga czczonego przez wyznawcw39.

Sprawa postulowanego monoteizmu Jezydw jest na tyle skomplikowana, e sami

wyznawcy Anioa Pawia zdaj si nie mie w tej kwestii jasnoci. Jak wspomniaem,
kwestia uznania Jezydw za monoteistw wydaje si w duej mierze zalena od interpretacji naszej szcztkowej wiedzy na ten temat, a take od samej definicji monoteizmu.
35
36
37
38
39

The Religion of the Peacock Angel, op. cit., s. X.

Ibidem, s. 133.
Ibidem, s. 4.
Ibidem, s. 1.
Ibidem, s. 3.

50

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

Trzeba mie przy tym na uwadze, e tre wielu hymnw religijnych i innych przekazw
ustnych, z ktrych czerpiemy wiedz o jezydyzmie, wielokrotnie si rni, co zazwyczaj ma miejsce w wypadku kultur oralnych, ktrym brak cisej kodyfikacji doktryny
religijnej. Niemniej jednak obserwacja pokazuje, e to nie Xwad stanowi dla Jezydw
gwny obiekt czci, lecz Anio Paw, ktrego maj by ludem wybranym, jak sami si
okrelaj, s ludem Anioa Pawia (milat Malak Tws). To oni mieli si nim zaj,
kiedy zosta strcony z Nieba i to on wybra ich na swoich wyznawcw, a nastpnie
nakreli im prawa. Wiele z nich zostao spisanych w tzw. Ksidze Objawienia (Jilwe),
ktrej przekad oparty na kurdyjsko-arabskiej edycji Maksymiliana Bittnera i naszym
ormiaskim tumaczeniu40 zamiecili autorzy w swej ksice. Jak wspomniaem wyej,
tekst ten uznaje si za falsyfikat, aczkolwiek nie mona mu odmwi waloru informacyjnego dla bada nad jezydyzmem. Biorc pod uwag, e jedn z gwnych tez ksiki
Asatriana i Arakelovej jest teza o monoteizmie Jezydw, wypada zauway, e opierajc
si na treci Ksigi Objawienia, mona by prbowa wykaza, e Jezydzi nie s jednak
monoteistami, co pokazuje, jak daleko jestemy wci od penej jasnoci w tej kwestii.
Wtpliwoci zasiewa na przykad fragment (IV) tej ksigi, w ktrym Anio Paw zwraca
si do Jezydw: Nigdy nie ustpi mego prawa adnemu z bogw [bstw]41. Mona
by wic zapyta, czy wiatopogld, ktry zakada istnienie innych bogw/bstw, a wic
ich wielo, faktycznie jest monoteizmem?
Podobn wtpliwo, jak stosowanie wzgldem Jezydw kategorii monoteizmu, budzi
te nastpujce stanowisko autorw powicone Anioowi Pawiowi i jego demiurgicznej
funkcji. W komentarzu do Ksigi Objawienia pisz:
Gbsza analiza (...) pokazuje, e chocia Malak-Tws istnia przed wszystkimi stworzeniami, to nie jest on w rzeczy samej stwrc. Patrzymy tu na zjawisko, niezupenie
nieznane w historii religii, kiedy ma miejsce cakowite przeniesienie cech i funkcji stwrcy
z jednego boga na jego gwnego przedstawiciela. Malak-Tws, bdc, jak wspomniano,
manifestacj xwad, przypisuje sobie, cakiem zasadnie, rol demiurga. (...) To profetyczna
misja Malak-Twsa, ktra pokazuje nam, co oznacza to samo raczej manifestacj
demiurga ni samego demiurga42.

Biorc pod uwag, e autorzy The Religion of the Peacock Angel co sami podkrelaj przeprowadzaj rwnie porwnawcz analiz religijn, wypada zauway,
e wzmocnienie tezy o scedowaniu roli demiurga z jednego boga na jego gwnego
przedstawiciela, ktre to zjawisko uznaj za niezupenie nieznane w historii religii43,
mogoby tu zosta opatrzone konkretnymi przykadami. Aby nie siga daleko, wystarczyoby np. wskaza na doktryn chrzecijask, gdzie wanie rol demiurgiczn przesunito z Ojca na Syna Boego Logos przez ktrego wszystko si stao, o czym

Ibidem, s. 11.
Ibidem, s. 12; przekad i uzupenienie w nawiasie Asatriana i Arakelovej.
42 Ibidem, s. 13.
43 Rozdzia ten, a wraz z nim powysze zdanie, niemal w niezmienionej formie autorzy opublikowali wczeniej jako artyku Malak-Tws: The Peacock Angel of the Yezidis, op. cit., s. 136.
Zasadnicza rnica zasadza si na nieobecnym wczeniej, a dodanym w ksice zdaniu: niezupenie
nieznane w historii religii.
40
41

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

51

czytamy w Ewangelii w. Jana (1.3)44. Podobne koncepcje rozwijano take w systemach

religijnych inspirowanych platonizmem (zwaszcza treci Timajosa, a pniej Wyroczniami chaldejskimi oraz Enneadami Plotyna czy Elementarzem teologii Proklosa45, ktrych
wyimki funkcjonoway na Bliskim Wschodzie jako dziea Arystotelesa46), zakadajcych
koncepcj cakowicie transcendentnego Boga oraz bstw/bogw niszych. Dotyczy to
zwaszcza teologii gnostyckich, o czym zreszt pokrtce wspominaj Asatrian i Arakelova
dopiero na kocu ksiki:
W jezydyzmie idea xwad (jednego boga), ktry przekaza wszystkie swe funkcje trjcy,
wyczywszy moe funkcj demiurga, do pewnego stopnia przypomina obraz demiurga
gnostykw, ktry stworzy wiat przez przeniesienie [zada] na niszego boga47.

Tym niszym bogiem jest dla Jezydw Anio Paw. W czci pierwszej ksiki autorzy odnosz si wic rwnie do symboliki pawia, ktry stanowi reprezentacj Malak
Tawusa. Znajdujemy tu cenne uwagi etymologiczne wskazujce m.in. na zwizki pawia
(tawus) zmezopotamskim Tammuzem czy wskazanie greckiej konotacji tego sowa (
paw, co miao da pocztek arabskiemu ws). Autorzy odnosz si rwnie do analogii
z mistycznym Simorgiem czy roli pawia w sufizmie oraz zwizanych z nim przypowieci
(np. w Rozmowach ptakw Attara). Wychodz te znacznie dalej i wskazuj na analogie
dotradycji zoroastryjskiej i zwizku pawia z Arymanem oraz w innych tradycjach zdiabem. Zaznaczaj przy tym, e w obrazie pawia zawarte s zarazem boskie i piekielne
atrybuty48. Kolejno przechodz do drugiego symbolu wizanego z Malak Tawusem
wa i omawiaj zwizane z nim konotacje w obszarze Bliskiego Wschodu, gdzie czy
si go z upadym anioem/szatanem. Interesujce s zwaszcza uwagi o pozycji szatana
w sufizmie, ktra nie jest jednoznaczna i jak w przypadku zwolennikw al-Hallada
wrcz uznawana za wzorzec monoteizmu. Szczeglnie cenne s uwagi powicone postaci
Anioa Pawia w innych tradycjach przede wszystkim wrd Ludu Prawdy (Ahl-e Haqq)
i Mandejczykw. Autorzy prbuj rwnie wyjani zagadk imienia Sharfadin, ktre
nosi jeden z czonkw rodziny Szejka Adiego. Za pomoc tego imienia Jezydzi okrelaj
swoj religi w czsto przywoywanej formule: Nasz nard Jezydzi, nasza religia Sharfadin49. Stawia si tu tez, e zwizek z rodzin Szejka Adiego jest drugorzdny, istotna
natomiast jest arabska etymologia tego sowa (araf ad-dn) oznaczajcego honor religii.
Sowo to zdaniem Asatriana i Arakelovej z czasem stao si nazw jezydzkiej religii
(...) jako alegoria zastpujca imi-tabu najwyszego bstwa Jezydw Malak Tawusa50.

44 Nie miejsce tu na szczegow dokumentacj odpowiednich fragmentw. Przedstawiam je

w nastpujcych artykuach: Prolegomena do teologii retoryki, Przegld Filozoficzny 77 (2011),
s. 167185, a w kontekcie jezydyzmu w: Tawus Protogonos: Parallels Between the Yezidi Theology
and Some Ancient Greek Cosmogonies, Iran and the Caucasus 18 (2014), s. 2745.
45 Zwaszcza w wypadku tych dwch tekstw Oracula Chaldaica i Stoicheiosis Theologike
podobiestwo jest widoczne, bowiem zakada istnienie trjcy oraz uprzedniego jednego Boga.
46 Streszczenie Ennead znane byo (od VIII w.) w arabskim przekadzie jako Teologia Arystotelesa, z kolei tekst Elementarza Teologii Proklosa jako Ksiga Arystotelesa o czystym Dobru (ac. Liber
de Causis).
47 The Religion of the Peacock Angel, op. cit., s. 125.
48 Ibidem, s. 26.
49 Ibidem, s. 29.
50 Ibidem, s. 30.

52

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

Podrozdzia drugi i trzeci przynosz omwienie dwch pozostaych postaci jezydzkiej

trjcy witej: Szejka Adiego Ibn Musafira twrcy doktryny jezydyzmu i sufickiego
tarikatu Adawija oraz enigmatycznej postaci zwanej Sultan Ezid, Pana ludzi i ich ziemskiego ycia panujcego nad czternastoma sferami Ziemi i niebios51. Ta druga posta,
oktrej sami Jezydzi mwi Sutan Ezid jest nasz religi52, od lat nastrcza trudnoci badaczom53, przede wszystkim dlatego, e brak jest jasnoci co do jej identyfikacji
z drugim Umajadzkim kalifem, Jazidem Ibn Muawij. Co gorsza, sami Jezydzi nie s
w tej kwestii zgodni. Jak twierdz Asatrian i Arakelova, o ile teologiczny porzdek
jezydyzmu mia wytyczy Szejk Adi, to okrelenie Jezydzi miao do nich przylgn
wanie za spraw Jazida Ibn Muawiji, nawet pomimo e jego pogldy nie wydaj si
wiza z zasadami religii Jezydw oraz e owiany jest z saw (jego ojciec, Muawija
Ibn Abi Sufjan, mia podczas golenia skaleczy proroka Mahometa) i znienawidzony
przez szyitw jako odpowiedzialny za mier al-Husajna Ibn Alego w 680 r. Biorc
pod uwag, e zaoyciel jezydyzmu wspomniany wyej Szejk Adi by pobonym
muzumaninem, deifikacja Jazida wielu badaczom wydaje si wtpliwa. Z drugiej strony, dla religii, ktra stara si odrni od islamu, wybr akurat tej postaci moe mie
pewien sens. Autorzy prbuj pokaza, e wedle jezydzkich przekazw Sultan Ezid
mia by postaci, ktra oderwaa si od islamu i przyja religi Szahida bin Jarra,
syna Adama, i rozpowszechnia j wszdzie w Syrii do czasu Szejka Adiego, zaoyciela zgodnie z tradycj jezydzk pierwszej jezydzkiej wsplnoty54. Stawiaj te tez
ozwizku Jezydw z dziaajcymi w czasach Szejka Adiego pewnymi grupami czczcymi
Umajadw nazywajcych siebie Jezydami, podkrelajc swoje wyjtkowe przywizanie
do Jazida Ibn Muawiji, po czym dodaj, e:
Moemy warunkowo okreli t grup jako proto-Jezydw, tudzie jedn z sekt protojezydzkich (...) z tego powodu, e kontynuacje takich grup doczyy pniej do tzw.
Adawiji, ktre we wczesnym XII stuleciu inspirowaa pobono Szejka Adiego, a take
dlatego, e zwolennicy Jazida byli ju na tyle wpywowi, i wzili udzia w formowaniu
tradycji jezydzkiej. (...) Caa wsplnota Adawiji, w zgodzie z obowizkow lini wszelkich
spraw tarikatu sufickiego, pooya nacisk na deifikacj Szejka Adiego jako zaoyciela tarikatu sigajcego 1110 roku, podczas gdy poszczeglni zwolennicy Ummajadw
w obrbie tego samego sufickiego porzdku czcili Kalifa Jazida55.

Tak wic co podkrelaj autorzy deifikacja Szejka Adiego moga pocign za sob
rwnie ubstwienie Jazida, wic ich obu cile z figur Malaka Tawusa, a wszystkich
trzech podporzdkowujc jedynemu Bogu jako Jego manifestacje. Tak wic zdaniem
Asatriana i Arakelovej powszechnym bdem (take pord samych Jezydw) jest ignorowanie historycznego zwizku czonkw Adawiji ze zwolennikami Umajadzkiego kalifa
i wywodzenie terminu Jezydzi (zd) z perskiego zad oznaczajcego bstwo/boga lub
z awestyjskiego yazata (godny czci):

51
52
53
54
55

Ibidem, s. 45.
Ibidem.
Por. Ph.G. K r e y e n b r o e k, Yezidism Its Background..., op. cit., s. 9596.
The Religion of the Peacock Angel, op. cit., s. 46.
Ibidem, s. 47.

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

53

Termin z()d stanowi dziedzictwo obecnych we wsplnocie stronnikw Umajadw czy

to tych, ktrzy mieli przysta do stowarzyszenia wraz z kultem Jezyda, czy to jako
rezultat jego ubstwienia w samej Adawiji56.

Zarazem, jak twierdz autorzy, zwaywszy na negatywne konotacje Jazida dla szyitw, okrelenie jezydzi mogo by take w powszechnym uyciu pord muzumanw
naokrelenie religijnych odszczepiecw i w ten sposb jeszcze mocniej przylgn dotej
yjcej w ich pobliu grupy religijnej odrzucajcej islam.
Druga cz ksiki Panteon Jezydw oraz synkretyczne elementy ich religii powicona jest w duej mierze pozostaym emanacjom boskoci w jezydyzmie. Jej pierwszy
podrozdzia dotyczy mniejszych bstw, drugi ubstwianych elementw wiata przyrody, natomiast trzeci elementw wsplnych z innymi religiami bliskowschodnimi.
Jak zaznaczaj autorzy, ma by to pierwsza naukowa prba przedstawienia penego
jezydzkiego szeregu bstw i istot duchowych57. Wypada jednak zauway, e podobny
katalog przedstawi Ph. Kreyenbroek w cytowanej ju ksice Yezidism. Its Background,
Observances and Textual Tradition58, aczkolwiek nie ograniczy go wycznie do bstw
i nie opatrzy rwnie wyczerpujcymi opisami.
Na poszczeglne podrozdziay skadaj si gwnie przedruki artykuw publikowanych przez autorw wczeniej, gwnie w Iran and the Caucasus. Jest to jedna
znajcenniejszych czci ksiki, bowiem znajdujemy tu skatalogowane opisy wielu bstw,
zwaszcza ubstwionych personifikacji soca i ksiyca (jako Szejka Szamsa i Farxadna)
czy Boga piorunw, Pana wiatru, Pramatki Jezydw (Pr-Ft), jak i tych niewspomnianych w innych publikacjach powiconych Jezydom. Naley do nich np. wity Anio
(Milykat-qan) zdaniem autorw unikalny w wiecie ludw iraskich przykad bstwa
fallicznego. Autorzy przedstawiaj szczegowe wywody dotyczce etymologii imienia
kadego z opisywanych bstw, cytuj powicone im hymny religijne, wspominaj te
oparalelnych kultach w obszarze zblionym kulturowo oraz dyskutuj kwestie wtpliwe;
wprowadzaj take uzupenienia i poprawki do literatury tematu.
Kolejne podrozdziay zbieraj og wiedzy na temat si przyrody odgrywajcych szczegln rol w ramach jezydzkiego wiatopogldu religijnego. Jest to cz o tyle cenna,
e sami Jezydzi wielokrotnie podkrelaj, i obiektem ich kultu jest wiat przyrody wraz
z ich wadc socem personifikowanym jako Szejk Szams, do ktrego modl
si o wicie. Autorzy zebrali obszerny materia rdowy poszerzony o liczne analogie
ormiaskie, obejmujcy og wiata natury od zwierzt (np. kameleona, koguta, psa),
poprzez roliny (np. mandragor i cebul), a po zjawiska meteorologiczne (jak zamienie ksiyca, tcz czy planety, gwiazdy i ich poszczeglne konstelacje). W podrozdziale
powiconym rolinom59 dziwi jednak brak opisu saaty (khas), ktrej dotyczy jedno
z najwaniejszych jezydzkich tabu ywieniowych. Z kolei w podrozdziale dotyczcym
zjawisk przyrody zabrako choby lapidarnej wzmianki o kulcie rda Zamzam60 (by
moe mitraistycznej pozostaoci w jezydyzmie), bijcego w grocie znajdujcej si wpodIbidem, s. 48.
Ibidem, s. 52.
58 Yezidism Its Background..., op. cit. s. 91123.
59 V. A r a k e l o v a, The Onion and the Mandrake: Plants in Yezidi Folk Beliefs, Journal of
Persianate Studies 7 (2014), s. 149156.
60 Nazwa ta stanowi rwnie pozostao zwizkw pierwotnej wsplnoty sufickiej zwizanej
z Szejkiem Adim. Zostaa zaczerpnieta z topografii mekkaskiej, podobnie jak nazwa pagrka
56
57

54

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

ziemiach sanktuarium w Lalish i stanowicego jedn z najwikszych witoci Jezydw61,

do ktrej o czym wspominaj ju dawni badacze nie dopuszczano innowiercw (co
zreszt ma miejsce nadal).
Nie jest to jedyny rzucajcy si w oczy mankament. W tak drobiazgowej publikacji
traktujcej zwaszcza o teologii, wyranie odczuwa si brak osobnego rozdziau powiconego witom jezydzkim, ktre przecie stanowi manifestacj zasad teologicznych,
azarazem pozwalaj lepiej je zrozumie. Mgby on stanowi doskonae podsumowanie
dla uwag na temat czczonych przez Jezydw bstw i obiektw wiata przyrody.
Ksik zamyka rozdzia powicony jezydzkiemu synkretyzmowi religijnemu. Autorzy
skupili si na zwizkach jezydyzmu z wierzeniami wspczesnych mu grup religijnych oraz
systemw wczeniejszych gwnie gnostyckich i sufickich. Omwiono przede wszystkim
analogie do wierze Ahl-e Haqq i Alewitw Zaza (heterodoksyjnego kurdyjskiego odamu szyizmu) zwaszcza w obszarach mitologii, wiary w metempsychoz oraz organizacji
religijno-spoecznej. Spord elementw wsplnych z gnostycyzmem zaakcentowano symbolik wa i pery w tekstach gnostyckich. Pomimo obszernego materiau dziwi jednak
do skpa ilo miejsca powicona w ksice wtkowi kosmogonicznej Pery, wanemu dla teologii jezydzkiej (zaledwie dwa akapity na s. 127), ktry w wielu jezydzkich
hymnach religijnych wybija si na pierwsze miejsce (zwaszcza wQewl Zebn Meksr,
Quewl B Elf, Quew xubekir czy w Qewl Afirna Dinyay), a ktrego odpowiednik
znajdujemy te w mitologii Ahl-e Haqq62. To z Pery zdaniem Jezydw mia si wyoni
wiat, stanowi wic ona w pewnym sensie obraz najwyszy elementu ich teo- i kosmogonii. Wspomina si o niej rwnie w apokryficznej Czarnej Ksidze (Meshefa Resh):
W pocztku Bg stworzy bia Per ze swego drogocennego sekretu/tajemnicy. (...)
Krzykn na Per potnym krzykiem, w wyniku czego powstay cztery kawaki, a z jej
wntrza wylaa si woda i tak powstao morze. wiat by zaokrglony, ale niepodzielony
[na czci].63
Zanim [powstay] niebo i ziemia, Bg by obecny nad morzami. (...) Stworzy Per
i panowa nad ni przez czterdzieci lat, a nastpnie rozgniewa si na Per, wic j
kopn64.

wznoszcego si nad sanktuarium Szejka Adiego w dolinie Lalisz, ktry Jezydzi nazywaj Gr
Arafat.
61 Autorzy wspomnieli o nim zaledwie raz, przy okazji omawiania dotyczcej go jezydzkiej
legendy (The Religion of the Peacock Angel, op. cit., s. 39).
62 Por. M. M o k r i, La naissance du monde chez les Kurdes Ahl-e Haqq, w: Trudy XXV Miedunarodnowo Kongriessa Wostokowiedow, Izdatielstwo wostocznoj litieratury, Moskwa 1963, s. 159168.
63 Tumaczenie na podstawie wydania tekstu rdowego: I. J o s e p h, Yezidi Texts, American
Journal of Semitic Languages and Literatures 25 (1909)), s. 122123. Odnonie do problematycznego sownictwa, por.: G.S. G a s p a r r o, I miti cosmogonici degli Yezidi, cz. I, Numen 21 (1974),
przyp. 10, s. 201. Kreyenbroek zestawia ten fragment z nastpujcym tumaczeniem fragmentu pieni
Ahl-e Haqq: The water of the sea was an ocean. For some time the Pearl was in the water. There was
no (contrast between) ocean and dry land. The King of the Universe (i.e. God) uttered acommand to
the Stone, the Stone disintegrated, and from the pieces of the stone smoke rose up into the air (Oral
Literature..., op. cit., s. 77).
64 I. J o s e p h, Yezidi Texts, op. cit., s. 126.

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

55

Autorzy pominli rwnie wtek kosmogonicznej roli mioci, akcentowanej whymnach jezydzkich65. Oba te elementy maj notabene wyrane paralele w teologiach gnostyckich, zwizku z ktrymi dotyczy omawiany podrozdzia, stanowicy najsabszy fragment ksiki. Zabrako w nim rwnie co trzeba podkreli odniesienia do hipotez
Kreyenbroeka (szczeglnie dotyczcych zwizku jezydyzmu z mitraizmem) oraz chociaby
wzmianki o wanej ksice wgierskiej autorki, Eszter S p t, piszcej o zwizkach jezydyzmu z systemami gnostyckimi: Late Antique Motifs in Yezidi Oral Tradition66, o ktrej
nie wspomina si rwnie w bibliografii.
Pomimo e w ksice zawarto uwagi dotyczce zwizkw jezydyzmu z sufizmem,
to razi znikomo miejsca, ktre im powicono (raptem dwie stronice). Tym bardziej,
jeli wzi pod uwag, jak szczegln pozycj w jezydyzmie ciesz si tak wpywowi
mistycy islamu, jak Szejk Adi, Rabi al-Adawija, Bajazid Bistami czy al-Hallad. S to
postaci niezwykle istotne, jeli uwzgldni chociaby okres ksztatowania si jezydyzmu
w ramach wsplnoty Adawiji czy powicone im jezydzkie opowieci i hymny religijne.
Piszc o sufimie autorzy powtarzaj mocn tez, w myl ktrej istnieje cisa wi
midzy postaci Iblisa w jej sufickiej interpretacji, wizanej przede wszystkim z al-Halladem a Malak Tawusem:
Elementy sufickie w jezydzkiej tradycji przynale do warstwy faktycznie zakorzenionej
w mistycyzmie muzumaskim. Najbardziej oczywistymi elementami sufickiej spucizny
s dwie figury spord dwch wymienionych centralnych osobistoci: sam Szejk Adi
swego czasu przywdca suficki, a nastpnie jezydzki wity oraz Malak Tawus, ktrego
kult zosta rozwinity gwnie na podstawie sufickiej koncepcji apologii Iblisa67.

W myl interpretacji, ktr rozwija mia al-Hallad i mistycy podzielajcy jego

pogldy, akt szatana, w ktrym odmwi zoenia pokonu Adamowi, wiadczy o jego
monoteizmie i wiernoci Bogu, tym samym sufizm radykalnie przewartociowa ocen
czynu Iblisa, stwarzajc teoretyczne podstawy do jego czci. Czci dodajmy ktra
wie si bezporednio z przypisywaniem Jezydom satanizmu. Tak wic autorzy ukazuj
religi Jezydw jako wyranie inspirowan mistycyzmem muzumaskim wraz z pewnym
zabarwieniem gnostycznym, po ktrym miaa odziedziczy m.in. szczeglny stosunek do
wa: w by oryginalnie jednym z gwnych symboli Gnozy i, do naturalnie, symbol
ten mia zosta zachowany w wikszoci tradycji, na ktre wpyn gnostycyzm czy
to w zdegradowanej formie (jak u Mandejczykw), czy to w formalnej reprezentacji
pozbawionej dogmatycznego kontekstu (jak pord Jezydw)68.
Tu take czytelnik odczuwa wyrany niedosyt, a to z tego wzgldu, e wyranie
zabrako uwag dotyczcych zwizkw jezydyzmu z chrzecijastwem, przede wszystkim
wczesnym oraz z jego herezjami, np. Bardesanesa, ktremu przypisuje si autorstwo
Hymnu o Perle. Tym bardziej, e, jak sami autorzy zaznaczali wczeniej: Religijne
wydzielenie si Jezydw z miejscowego rodowiska miao miejsce w niezwykle barwnej
65 Zdaniem Kreyenbroeka (Oral Literature..., op. cit., s. 77), miaby on stanowi dziedzictwo
sufickiego okresu wczesnego jezydyzmu. Por. A. R o d z i e w i c z, Yezidi Eros. Love as the Cosmogonic Factor and Distinctive Feature of the Yezidi Theology in the Light of Some Ancient Cosmogonies,
Fritillaria Kurdica. Bulletin of Kurdish Studies 3,4 (2014), s. 42105.
66 E. S p t, Late Antique Motifs..., op. cit.
67 The Religion of the Peacock Angel, op. cit., s. 128.
68 Ibidem, s. 126.

56

ARTUR RODZIEWICZ

NR 1 2

religijnej scenerii Mezopotamii, gdzie rne idee islamu i chrzecijastwa przeplatay

si z ideami gnostyckimi...69. Zwizki z chrzecijastwem wydaj si te interesujce
ztego wzgldu, e wielu Jezydw za swoich ssiadw ma przede wszystkim chrzecijan,
szczeglnie w Iraku, gdzie widuje si cae wioski jezydzko-chrzecijaskie, w ktrych
wzajemne wizi wzmacniane s przez dystansowanie si wzgldem muzumanw.
Zwaywszy na moliwoci znakomitego wydawnictwa Routledge, ktre opublikowao
The Religion of the Peacock Angel, ksika by wiele zyskaa, gdyby doczono do niej ilustracje, tym bardziej e istnieje bogata dokumentacja archiwalna powicona Jezydom70.
Przy tak obszernym materiale dotyczcym symboliki i przedstawie, element ikonograficzny wyranie podnisby warto pracy. Trudno oczywicie czyni z tego zarzut autorom.
Nie umniejsza to w niczym waloru zgromadzonego przez nich materiau oraz wartoci
stawianych tez, ktre poza poszerzeniem naszej wiedzy o teologii Jezydw, dostarczaj
rwnie cennej wiedzy o tym, jak Jezydw postrzegaj ich bliscy ssiedzi Ormianie.

BIBLIOGRAFIA
Aikyildiz B., Les Yzidis et le sanctuaire du eykh Ad, t. II, Universit de Paris I Panthon-Sorbonne, Paris 2002.
Allison Ch., Unbelievable Slowness of Mind: Yezidi Studies, from Nineteenth to Twenty-First Century,
Journal of Kurdish Studies 6 (2008), s. 123.
Allison Ch., The Yezidi Oral Tradition in Iraqi Kurdistan, Curzon Press, London 2001.
Asatrian G., Arakelova V., Malak-Tws: The Peacock Angel of the Yezidis, Iran and the Caucasus
7.12, (2003), s. 136.
Arakelova V., Asatrian G., The Religion of the Peacock Angel. The Yezidis and Their Spirit World,
Acumen/Routledge, Durham 2014.
Arakelova V., Ethno-Religious Communities: To the Problem of Identity Markers, Iran and the
Caucasus 14 (2010), s. 117.
Arakelova V., The Onion and the Mandrake: Plants in Yezidi Folk Beliefs, Journal of Persianate
Studies 7 (2014), s. 149156.
Asatrian G., Prolegomena to the Study of the Kurds, Iran and the Caucasus 13 (2009), s. 158.
Bestam K.R.H. (K. Hank), Ji sofzma zidiyan. Bazd Bestam. (Vekolneka m mjy, dn, edeb,
nwarnas maeydan ye), Duhok 2014.
Bibo Sh., The Shamsani Izidies and the Worshipping of Natural Phenomena, w: Lalish 39 (2013),
s. 1117.
Cell O., Cell C., Kurdskij folklor. Zargotina Kurda, Nauka, Moskwa Erewa 1978.
Edmonds C.J., A Pilgrimage to Lalish, Luzac and Company, London 1967.
Egiazarow S.A., Kratkij etnograficzieskij oczierk Kurdow Eriewaskoj gubernii. Zapiski Kawkazkowo
otdiea russkowo Gieograficzieskowo obszcziestwa, EKOIRGO, Tbilisi 1891.
Frank R., Scheich Ad, der grosse Heilige der Jezds, N.-L. Kirchhain, M. Schmersow, Berlin 1911.
Gasparro G.S., I miti cosmogonici degli Yezidi, cz. I, Numen 21 (1974), 197227.
Guest J.S., Survival Among the Kurds. A History of the Yezidis, Kegan Paul International, London
New York 1993.
Ibn Khallikans Biographical Dictionary, t. II, tum. B. Mac Guckin De Slane, Oriental translation
fund of Great Britain and Ireland, Paris 1843.
Joseph I., Yezidi Texts, American Journal of Semitic Languages and Literatures 25 (1909),
s. 111156.

Ibidem, s. 6.
Przykadem wspaniale zilustrowanej publikacji o Jezydach jest tom II (w caoci ponad 200
stron zawierajcy ikonografi) ksiki Birgl A i k y i l d i z, Les Yzidis et le sanctuaire du eykh
Ad, t. II, Universit de Paris I Panthon-Sorbonne, Paris 2002.
69
70

NR 1 2

PATRZC NA JEZYDW

57

Khenchelaoui Z., The Yezidis, People of the Spoken Word in the midst of People of the Book, Diogenes 187 (1999), s. 2037.
Kreyenbroek Ph.G., Marzolph U. (red.), Oral Literature of Iranian Languages Kurdish, Pashto,
Balochi, Ossetic, Persian and Tajik, I.B. Tauris, London 2010.
Kreyenbroek Ph.G., Mithra and Ahreman, Binymn and Malak ws, w: Recurrent Patterns in
Iranian Religion, Ph. Gignoux (red.), Paris 1992, s. 5779.
Kreyenbroek Ph.G., Rashow K.J., God and Sheikh Adi Are Perfect. Sacred Poems and Religious
Narratives from the Yezidi Tradition, Otto Harrassowitz Verlag, Weisbaden 2005.
Kreyenbroek Ph.G., Sperl S. (red.), The Kurds. A Contemporary Overview, Routledge, London
New York 1992.
Kreyenbroek Ph.G., Yezidism Its Background, Observances and Textual Tradition, E. Mellen Press,
Lewiston 1995.
Lescot R., Enqute sur les Yezidis de Syrie et du Djebel Sindjr, Librairie du Liban, Beyrouth 1975.
Makas H., Kurdische Studien, Carl Winters Universittsbuchhandlung, Heidelberg 1900.
Mokri M., La naissance du monde chez les Kurdes Ahl-e Haqq, w: Trudy XXV Miedunarodnowo
Kongriessa Wostokowiedow, Izdatielstwo wostocznoj litieratury, Moskwa 1963, s. 159168.
Rodziewicz A., Prolegomena do teologii retoryki, Przegld Filozoficzny 77 (2011), s. 167185.
Rodziewicz A., Tawus Protogonos: Parallels Between the Yezidi Theology and Some Ancient Greek
Cosmogonies, Iran and the Caucasus 18 (2014), s. 2745.
Rodziewicz A., Yezidi Eros. Love as the Cosmogonic Factor and Distinctive Feature of the Yezidi
Theology in the Light of Some Ancient Cosmogonies, Fritillaria Kurdica. Bulletin of Kurdish
Studies 3,4 (2014), s. 42105.
Spt E., Late Antique Motifs in Yezidi Oral Tradition, Gorgias Press, Piscataway 2010.
Spt E., Religious Oral Tradition and Literacy among the Yezidis of Iraq, Anthropos 103 (2008),
s. 393404.
Spt E., Shahid bin Jarr, Forefather of the Yezidis and the Gnostic Seed of Seth, Iran and the Caucasus 6 (2002), s. 2756.
Strohmeier M., Crucial Images in the Presentation of a Kurdish National Identity, Brill, Leiden 2003.
Voronkov V. (red.), Changing Identities: Armenia, Azerbaijan, Georgia, Heinrich Bll Stiftung South
Caucasus, Tbilisi 2012.
Yepiskoposian L., Margarian A., Andonian L., Khudoyan A., Harutyunian A., Genetic Affinity
Between the Armenian Yezidis and the Iraqi Kurds, Iran and the Caucasus 14 (2010), s. 3742.